ĺbkŃÉ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙őđGî’ŕGđ@îŕ@>ŕBđEîoŕEńŮő>ŕB>RŕG>˙ęÁńŮ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙ĂUÎíffĚ sƒ ˆ‰ÜĚnćÝÝٙťťgcněĚÝܙŸťš3>CLAS CHLOPI1 €0035!ä˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙Copyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. óÍĆ>˙ęŔúPę ŔúQęŔ1ţ˙Íb͛ >ęa>ŕ&>ę Ŕ>˙ę ŔÍđ͜Í:Í\ÍćÍóÍ ÍBÍS ú‚˙§(Ţú ŔOÍŕ>ęŔͧ ÍÓ ÍŽ Íż ÍÓ ÍŽ ÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔÍ|ÍĹÍr>ęÁ>xŕE>@ŕAŻŕ>ŕ˙>Óŕ@űÍ ÍvúÁˇ(ńŻęÁ́Ë VËw cËoÂÄËgÂŐË_ 9ËW -ËO ËG Ăú Ŕ<ţ >OÍŕĂú Ŕ<ţ >OÍłĂÍ ĂÍS ĚĹĂú Ŕţ(ţ(ţ(#ú Ŕţ("ţ(*ţ( *Í/ĂÍĹĂÍËĂ͘ĂÍ^ĂÍ÷ĂÍĂÍ#Ăú Ŕ=ţ˙ >OÍ|Ăú Ŕ<ţ >OÍ|Ă!>w# űÉ!6# ú6˙#6# öÉ! 6˙#6# ö6# úÉÍB͜ÍĹÉú ŔţČÍw Í ÍÓ úÁO> ‘O͜úÁOÍŽ úÁ<ţ 8>ęÁÉú Ŕţ ú ŔGÍ3 8 ř Í3 8 řÍ#@Íw  Í  úÍÓ úÁţ(=> ęÁúÁO> ‘ţ >O͜úÁOÍŽ ú Ŕţ 0<ę ŔÉú ŔţČŐĹúÁO ú Ŕţ ͟ Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  Ü{ę ŔÁŃÉĹú Ŕţ ú ŔĆ GÍ3  úÍ3  úúÁO Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  é> ę ŔÁÉ>ę Ŕ>ęÁ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍŃ!ĐŔ*§ úaŔ*§ úúŔOúŔG>š >¸ >>ęŔÉ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍ- űÍŃúŔ=ęŔ Í3  úÍĹÉÍ-(ÍŃ>ęŔúŔć€(ěÍĹÉÍŃ>ęŔúŔć€Ę˜ÍĹÉ Í3  úÍuĘ,ÍŃúŔţÂúŔţĘ#>ę Ŕ>ęŔúŔć€(ÖÍĹÉĺŐĹúŔoúŔg #F+NxĄ<(,xą úŔęŔ͡ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔ$úŔţ(>ęŔÍŻ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔÁŃáÉĺŐĹú Ŕţ˙(!В@§(=ůÍ3 yę Ŕ!В@y§( řÍ3 ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕ>ęŔÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔú ŔO>˙ę ŔÍ|ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕţ(ţ(ţ(ţ( ţ($ţ((!pÍ(!€Í !Í! Í!°Í!ŔÍÁŃáÉÍćĺĹ~î˙" ů ôÁáÉĺŐĹú Ŕ!ů ţ(q! ţ(j!H ţ(c!p ţ(\!˜ ţ(U!Á ţ(N!Ň ţ(G!ę ţ(@! ţ (9!: ţ (2!b ţ (+!Ň &ĺŐĹ!ˆ ĺŐĹ!ŔĺŐĹ!Ú ĺŐĹ!ą ĺŐĹ!aŔ˛Ŕ*§ úÁŃáÉ Przewiń Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlättern: Zeil Seit Kapt AlleDéfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Línea Página Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Línia Plana Cap. Tot www.rg.w.pl ĺŐĹúŔGúŔ<¸8Í-(ÍŃ>>ę Ŕ7 ęŔ>ę Ŕ§ÁŃá§ÉĺŐĹúŔţÂO úŔţÂO úŔţ(úŔţ ÍuÍŃúŔ>ę Ŕ7 =ęŔ>ę Ŕ§ÁŃáÉĺŐĹúŔG!Đx§(~#§ ÷ô˛Ŕ*§ úÁŃá§ÉĺĹ!€6# xą řÁáÉĺŐĹy!ţ(#!@‘ţ(!€’ţ(!Ŕ“ţ(!€@y§(=ů]T! ÁÍćP* úÍćP* úÍćP* úÍćP* úÁŃáÉ> ę>ęA!  y§( ĺ>""Ŕ " úáúN"úO">ęúŔćęAÉ> ę>ęA!  y§( *GúN¸ 6*GúO¸ .Ŕ * ú>ęúŔę!úŔćęAÍŃ Í3  úÉ> ę>ęA!    ž # ÷őúŔćęAńÉĺŐĹ! Á@6# xą ř!˛Ŕ~#§(Í÷ öÁŃáÉĺĹÖ o&MD)))  0úŔţ( 8 V#F#Í' yţ őzƒ_ÁáÉĺŐĹk&)}ćđo Á ÁĹË!Ë ÁĹ{ć§(Ë8Ë=öxśw#wyśw#wÁŃáÉđ˙ˇŕ˙Íćđ@ćŕ@É>‘ŕ@É>äŕGŕHŕIÉĺŐÍć!`˜Ŕ>đ" üÍćŔ" üŃáÉĺŐ!`˜ y§(=ů> ‘W>ÍćÍ'(Í'(Í'(éőy§ ńń!`˜QÍćÍ'(Í'(Í'(éŃáÉĺĹú‚˙§(,>˙ŕO!˜`>" xą ř€>" xą ř`>" xą ř>ţŕOÁáÉĹw#< ú 6# úÁÉ!˜>"< ű! ˜"< ű!@˜6ń# úÉ!ŕ™ 6ň# ú!š>("< ű! š "< űÉ́Ĺ> ŕđđđđ/ćË7G>ŕđđđđđđđđđđ/ć°Gú€˙¨ ę˙xę€˙>0ŕú˙ÁÉţ(Ż>˙ę‚˙ÉĹ>˙ŕ$ˆ xą ű>ŕ$ÁÉőđ@ć€(đDţ‘ ôńɇ‡‡Ć€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙@ióúA˙ć ů*âű ňɇ‡‡Ć€ęj˙kóúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęj˙k@óúA˙ć ů*âű ňÉ˙ď=ď=|˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=ŕ˙ď=˙ď=ď=˙ď=ď=ď=ď=<ď=ď˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙MBFONTMonospaced @@@@@@   ŕ ŕ @ŔŔŕ``@€ @€ @ @@  `@@ @@@@@ @ @@ŕ@ @ŕ@ @`@ @@@€€ŕ     ŕ@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ@@ @ @€@ ŕŕ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕ ŕ     ŕ      @     @ŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ     @@     ŕ    @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕ`@@@@@`€€@@@ ` `@ ŕ@ ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    @@@@@@ @€€  Ŕ  @@@@@@  ŕ   Ŕ    ŕ   ŕŕ  ŕ€€ŕ  ŕ Ŕ €€€ŕ€ŕ ŕ@`@@@     ŕ    @   ŕ   @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ @@@@@@@€@@ @@€`€ŕŕŕŕŕŕŕ@ €`€ @ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ   @ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€  @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ @€@    ŔŔŕŕ`@ŕ@@ @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ@@@@@@@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕ @ ŕ  ŕ   0@@@@@@ŕ€ŕ ŕ ŕ ŕ€ŕŕ ŕ ŕ @€@ ŕ Ŕŕ€€@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`@Ŕ@@@€ŔŔŔŕ€€       @€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕ€@ @€@@@€ ŕ @@@ŕ @ŕŕ`ŕ€ ŕ @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ  @ŕ ŕ @ ŕ ŕ `€ŕ ŕ  ŕ ŕ @ŕ ŕ @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕ @ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@ŕŔ  ŕ  Ŕ @ ŕŕ  €@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ  ŕ @ ŕ  ŕ  ŕ€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€ŔŔ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€@@@@@ €€€€ @@@@@ @  ŕ ŕ @ŕ   €@ŕ ŕ @ŕ  ŕ@ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ŕ ŕ ŕ€@  ŕ @  ŕ@   ŕ   ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ ŕ€€   ŕ ŕMBFONTVariable pitch €€€€€€  PPřPřPP x ř(đ ŔČ @˜ŕ  @° Đ€€@€€€€€@€@@@@@€@ŕ@ @ŕ@@€Ŕ€ @@@€€@     @@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ€€@@€ @€@ ŔŔ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕˆŘ¨ˆˆˆˆˆˆČ¨˜ˆˆŕ     ŕŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ      @ˆˆˆ¨¨¨P   @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕŔ€€€€€Ŕ€€@@@ Ŕ@@@@@Ŕ@ ŕ€@ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    €€€€€€@@@@@@€€€  Ŕ  €€€€€€€ř¨¨¨¨ŕ    @   @ŕ   Ŕ€ŕ   ` ࠀ€€ŕ€ŕ ŕ€Ŕ€€€Ŕ    ŕ    @ˆ¨¨¨P  @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ €€€€€€€€@@ @@€P ŕŕŕŕŕŕŕ`€€`€€`ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ  ¨@ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€P @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ@€€@HHŔŔđřP ü\T @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ€€€€€€@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕˆpPpˆŕ  ŕ  °€€€€€€ŕ€ŕ ŕ ŕ x„´¤´„xŕ ŕ ŕ$HH$ŕ Ŕx„´¤„x@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`Ŕ@@@@€   ŕ€€ĐĐPPPPP€€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕH$H€€€  (8€€€°ˆ 8ŕ ŕ(č @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ   @ŕ ŕ  @ ŕ ŕ P ŕ ŕ  ŕ ŕ  @ŕ ŕ  @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ ŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@@ŕpHHčHHp¨ˆČ¨˜ˆ€@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕPpˆˆˆp @ řˆ˜¨Čˆř€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€Ŕ@ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€€€€€@ @@@@ @@@@@ @ p` @ŕ    €@ŕ  ŕ @ŕ   ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ř¨¨ř@€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ  ŕ€€   ŕ ŕPmc€˝Kc@cH+;cƒ9Ő) "CHŁOPI" TOM I "JESIEŃ" WŁADYSŁAW STANISŁAW REYMONT ROZDZIAŁ 1 -Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus! -Na wieki wieków, moja Agato, a dokšd to wędrujecie, co? -We œwiat, do ludzi, dobrodzieju kochany -wtyli œwiat!... -zakreœliła kijaszkiem łuk od wschodu do zachodu. Ksišdz spojrzał bezwiednie w tę dal i rychło przywarł oczy, bo nad zachodem wisiało oœlepiajšce słońce; a potem spytał ciszej, lękliwiej jakby... -Wypędzili was Kłębowie, co? A może to inoniezgoda?... może... Nie zaraz odrzekła, wyprostowała się nieco, powlekła ciężko starymi wypełzłymioczami po polach ojesieniałych, pustych i po dachach wsi, zanurzonej w sadach. -I... nie wypędzali... jakżeby... dobre sš ludzie -krewniaki. Niezgody też nijakiej być nie było. Samam ino zmiarkowała, że trza mi w œwiat. Z cudzego woza to złaŸ choć i w pół morza. Trza było... roboty już la mnie nie miały... na zimę idzie, to jakże -darmo mi to dadzš warzę abo i ten kšt do spania?... A że rychtyk i ciołka odsadzili od maci... a igšski, bo to już zimne nocki, trza zagnać pod strzechę, tom i zrobiła miejsce... jakże, bydlštek szkoda, Boże, stworzenie też... A ludzie dobre, bo mię choć latem przytulš, kšta ani tej łyżki strawy nie żałujš, że se człowiek kiej jaka gospodyni paraduje... A na zimę we œwiat, po proszonym. Niewiela mi potrza, to se u dobrych ludzi uproszę i do zwiesny z Panajezusowš łaskšprzechyrlam, a jeszcze się coœ niecoœ grosza uœcibi -to rychtyk la nich na przednowek... krewniaki przeciech... A już ta Jezusiczek przenajsłodszy biedoty opuœcić nie opuœci. -Nie opuœci, nie -zawołał goršco i wstydliwie wsadził jej w garœć złotówkę. -Dobrodzieju nasz serdeczny, dobrodzieju! Przypadła mu do kolan roztrzęsionš głowš,a łzy jak groch posypały się po jej twarzyszarej i zradlonej jak te jesienne podorówki. -IdŸcie z Bogiem, idŸcie -szeptał zakłopotany podnoszšc jš z ziemi. Zebrała drżšcymi rękami torby i kijaszek zjeżem na końcu, przeżegnała się i poszła szerokš, wyboistš drogš ku lasom; raz w raz tylko odwracała się ku wsi, ku polom, na których kopano kartofle; i na te dymy pastusich ognisk, co się snuły nisko nad œcierniskami -poglšdała żałoœnie, aż i zniknęła za przydrożnymi krzami. A ksišdz usiadł z powrotem na kółkach od pługa, zażył tabaki i rozłożył brewiarz, ale oczy zeœlizgiwały mu się z czerwonych liter i leciały po ogromnych, w jesiennej zadumie pogršżonych ziemiach, to po bladym niebie błšdziły lub zatrzymywały się na parobku, pochylonym nad pługiem. -Walek... bruzda krzywa... te... -zawołał unoszšc się nieco i chodził już oczami krokza krokiem za parš tłustych siwków, cišgnšcych pług ze skrzypem. Zaczšł znowu bezwiednie przebiegać czerwone litery brewiarza i poruszać ustami, ale co chwila gonił oczami siwki, tostadko wron, które ostrożnie, z wycišgniętymi dziobami podskakiwały w bruŸdzie i raz w raz, za każdym œwistem bata, za każdym nawrotem pługa, podrywały się ciężko, padały zaraz na zorane zagony i ostrzyły dzioby o twarde, zeschłe skiby. -Walek! a œmignij no prawš po portkach, bo zostaje! Uœmiechnšł się, bo jakoż po bacie prawa już równo cišgnęła, a gdy konie doszły do drogi, uniósł się żywo poklepał je przyjaŸnie po karkach, aż wycišgały do niego nozdrza i przyjacielsko obwšchiwały twarz. -Heeet-aa! -wołał œpiewnie Walek, wycišgnšł błyszczšcy jakby ze srebra pług, uniósł go lekko, pocišgnšł konie lejcami, że zatoczyły krótki łuk, wraził krój błyszczšcy w rżysko, œmignšł batem, konie pocišgły z miejsca, aż zgrzytnęły orczyki -i orał dalej wielki łan ziemi, co pod prostym kštem spadał od drogi po pochyłoœci i niby długi wštek zgrzebnych skib rozcišgał się aż ku wsi, leżšcej nisko ijakby zatopionej w czerwonawych i żółtawych sadach. Cicho było, ciepło i nieco sennie. Słońce, chociaż to był już koniec wrzeœnia, przygrzewało jeszcze niezgorzej-wisiało w połowie drogi między południema zachodem, nad lasami, że już krze i kamionki, i grusze po polach, a nawet zeschłe twarde skiby kładły za się cienie mocne i chłodne. Cisza była na polach opustoszałych i upajajšca słodkoœć w powietrzu, przymglonym kurzawš słonecznš; na wysokim, bladym błękicie leżały gdzieniegdzie bezładnie porozrzucane ogromne białe chmury niby zwały œniegów,nawiane przez wichry i postrzępione. A pod nimi, jak okiem ogarnšć, leżały szarepola niby olbrzymia misa o modrych wrębach lasów -misa, przez którš, jak srebrne przędziwo rozbłysłe w słońcu, migotała się w skrętach rzeka spod olch i łozin nadbrzeżnych. Wzbierała w poœrodku wsi w ogromny podłużny staw i uciekała napółnoc wyrwš wœród pagórków; na dnie kotliny, dokoła stawu, leżała wieœ i grała w słońcu jesiennymi barwami sadów -niby czerwono-żółta liszka, zwinięta na szarym liœciu łopianu, od której do lasów wycišgało się długie, splštane nieco przędziwo zagonów, płachty pól szarych, sznury miedz pełnych kamionek i tarnin-tylko gdzieniegdzie w tej srebrnawejszaroœci rozlewały się strugi złota -łubinyżółciły się kwiatem pachnšcym, to bielały omdlałe, wyschłe łożyska strumieni albo leżały piaszczyste senne drogi i nad nimi rzędy potężnych topoli z wolna wspinały sięna wzgórza i pochyl ały ku lasom. Ksišdz ocknšł się z zapatrzenia, bo długi, żałosny ryk rozległ się gdzieœ niedaleko, aż wrony poderwały się z krzykiem i skoœnym rzutem leciały na kopaniska-a czarny migocšcy cień biegł za nimi dołem po rżyskach i podorówkach. Przysłonił rękš oczy i patrzył pod słońce -drogš od lasów szła jakaœ dziewczyna i cišgnęła za sobš na postronku dużš, czerwonš krowę; gdy przechodziła obok, pochwaliła Boga i chciała skręcić, aby księdza pocałować w rękę, ale krowa szarpnęła jš w bok i znowu ryczeć zaczęła. -Na sprzedanie prowadzisz, co? -Ni... ino do młynarzowego bysia... a stójże,zapowietrzona... Wœciekłaœ się czy co! - wołała zadyszana; usiłujšc powstrzymać, ale krowa jš pocišgnęła, że już obie gnały w dyrdy, aż kurz je zakrył obłokiem. A potem wlókł się ciężko po piaszczystej drodze Żyd szmaciarz, pchał przed sobš taczki dobrze naładowane, bo raz w raz przysiadał i ciężko dyszał. -Co tam słychać, Moszku? -Co słychać?... Komu dobrze, to i dobrze słychać... Kartofle , chwała Bogu obrodziły, żyto sypie, kapusta będzie. Kto ma kartofle, kto ma żyto, kto ma kapustę temu dobrze słychać! -Pocałował księdza w rękaw, założył na kark pas od taczek i pchał dalej, lżej już, bo zaczynał się spadek łagodny. A potem szedł œrodkiem drogi w kurzawie, bo zamiatał nogami, œlepy dziad, prowadzony przez tłustego kundla na sznurku. A potem leciał od lasu chłopak z butelkš, ale ten ujrzawszy księdza przy drodze okršżył go z dala i biegł na przełaj pól do karczmy. To znowu chłop z sšsiedniej wsi wiózł zboże do młyna albo Żydówka pędziła stadokupionych gęsi. A każdy pochwalił Boga, zamienił słów parę i szedł w swojš drogę, odprowadzanyżyczliwym słowem i spojrzeniem księdza, któren, że już słońce było coraz niżej, powstał i krzyknšł do Walka: -Doórz do brzózek i do domu... na nic się konie zmachajš. I poszedł wolno miedzami, odmawiał półgłosem modlitwy i jasnym, pełnym kochania spojrzeniem ogarniał pola... ... Rzędy kobiet czerwieniły się na kopaniskach... rozlegał się gruchot zsypywanych do wozów kartofli... miejscamorano jeszcze pod siew... stada krów srokatych pasły się na ugorach... długie, popielate zagony rdzawiły się młodš szczotkš zbóż wschodzšcych... to gęsi niby płaty œniegów bieliły się na wytartych, zrudziałych łškach... krowa gdzieœ zaryczała... ogniska się paliły i długie, niebieskie warkocze dymów cišgnęły się nad zagonami... Wóz zaturkotał albo pług zgrzytnšł o kamienie... to cisza znowu obejmowała ziemię na chwilę, że słychać było głuchy bełkot rzeki i turkot młyna, schowanego za wsiš, w zbitym gšszczu drzew pożółkłych... to znowu œpiewka się zerwała lub krzyk nie wiadomo skšd powstały leciał nisko, tłukł się po bruzdach i dołach i tonšł bez echa w jesiennej szaroœci, na œcierniskach oprzędzonych srebrnymi pajęczynami, w pustych sennych drogach, nad którymi pochylały się jarzębiny o krwawych, ciężkich głowach... to włóczono role i tuman szarego, przesłonecznionego kurzu podnosił się za bronami, wydłużał i pełzałaż na wzgórze i opadał, a spod niego niby zobłoku wychylał się bosy chłop, z gołš głowš, przewišzany płachtš -szedł wolno, nabierał ziarna z płachty i siał ruchem monotonnym, nabożnym i błogosławišcym ziemi, dochodził do końca zagonów, nabierał z worka zboża, nawracał i z wolna podchodził pod wzgórze, że najpierwgłowa rozczochrana, potem ramiona, a w końcu już był cały widny na tle słońca z tym samym błogosławišcym ruchem siejby;z tym samym œwiętym rzutem rozrzucał zboże, co jak złoty pył kolistym wirem padało na ziemię. Ksišdz szedł coraz wolniej, czasem przystawał, aby odetchnšć, to znowu obejrzał się na swoje siwki, to przyglšdał się chłopakom, obtłukujšcym kamieniami ogromnš gruszę, aż hurmem przybiegli do niego i chowajšc ręce za siebie całowali w rękaw sutanny. Pogładził ich po głowach i rzekł upominajšco: -Nie łamcie ino gałęzi, bo na bezrok gruszek mieć nie będziecie. -My nie rzucalim na gruszki, ino że tam jest gapie gniazdo -ozwał się œmielszy. Ksišdz się uœmiechnšł dobrotliwie i zaraz znowu przystanšł przy kopaczkach. -Szczęœć Boże w robocie! -Boże zapłać, dziękujemy! -odpowiedzieli razem, prostujšc się, i ruszyli wszyscy do ucałowania ršk dobrodzieja kochanego. -Pan Bóg dał latoœ urodzaj na kartofle, co?-mówił wycišgajšc otwartš tabakierkę do mężczyzn -brali sumiennie i z szacunkiem wszczypty, nie œmiejšc przy nim zażywać. -Juœci, kartofle kiej kocie łby i dużo pod krzami. -Ha, to œwinie zdrożejš, bo jaki taki chciał będzie wsadzać do karmika. -Już i tak drogie; na zarazę latem wyginęły, a i do Prus kupujš. -Prawda, prawda. A czyje to ziemniaki kopiecie? -A Borynowe. -Gospodarza nie widzę, tom i rozeznać nie rozeznał. -Ociec pojechali z moim ano do boru. -A to wy, Anna, jakże się macie? -zwrócił się do młodej, przystojnej kobiety w czerwonej chustce na głowie , która, że ręce miała uwalane ziemiš, przez zapaskę ujęła jego rękę i pocałowała. -Jakże się ma ten wasz chłopak, com go towe żniwa chrzcił? -Bóg zapłać dobrodziejowi, zdrów, się chowa i coœ niecoœ bałykuje. -No, zostańcie z Bogiem. -Panu Bogu oddajem. I ksišdz skręcił na prawo, ku cmentarzowi, który leżał z tej strony wsi, przy topolami wysadzonej drodze. Długo za nim spoglšdali w milczeniu, na jego smukłš, pochylonš nieco postać, dopiero gdy przeszedł niskie, kamienne ogrodzenie cmentarza i szedł między mogiłami ku kaplicy, co stała wpoœród pożółkłych brzóz i klonów czerwonych, rozwišzały się im języki. -Lepszego to i na całym œwiecie nie znaleŸć-zaczęła któraœ z kobiet. -Juœci, chciały go też zabrać do miasta... żeby ociec z wójtem nie jeŸdzili prosić biskupa, to byœwa go i nie mieli... Kopta no, ludzie, kopta, bo do wieczora mało daleko, a ziemniaków mało wiele! -mówiła Anna wysypujšc swój kosz na kupę żółcšcš się na rozkopanej ziemi, pełnej zeschłych łęcin. Wzięli się chyżo za robotę i w cichoœci, że ino słychać było dziabanie motyczek o twardš ziemię, a czasem suchy dŸwięk żelaza o kamień. Czasami ktoœ niektoœ wyprostował zgięty i zbolały grzbiet, odetchnšł głęboko, popatrzył bezmyœlnie na siejšcego przed nimi i znowu kopał, wybierał z szarej ziemi żółte ziemniaki i rzucał do kosza, przed się stojšcego. Ludzi. było kilkanaœcioro, przeważnie starych kobiet i komorników, a za nimi bieliły się dwa krzyżaki, u których w płachtach leżały dzieci raz w raz popłakujšc. -A tak i stara poszła we œwiat -zaczęła Jagustynka -Kto? -spytała Anna podnoszšc się. -A stara Agata. -Na żebry... -Juœci, że na żebry! Hale! nie na słodkoœci, ino na żebry. Obrobiła krewniaków, wysłużyła się im bez lato, to już jš puœciły na wolny dech. -Wróci na zwiesnę, to im naznosi w torebeczkach, a to i cukru, a to i harbaty, a to i grosza coœ niecoœ; zaraz jš będš miłowały, każš spać w łóżku, pod pierzynš, robić nie dadzš, coby se wypoczena. A wujna, a ciotka jej mówiš, póki tego ostatniego szelšżka od niej nie wycišgnš... A jesieniš to już la niej miejsca nie ma w sieni ani we chliwie. Scierwy, psiekrewniaki i zapowietrzone -wybuchała Jagustynka i taki gniew jš przejšł, że stara jej twarz posiniała. -Biednemu to zawsze na ten przykład wiatrw oczy dorzucił jeden z komorników, stary, wynędzniały chłop z krzywš gębš. -Kopta no, ludzie, kopta -popędzała Anna nierada tokowi rozmowy. Jagustynka, że to długo nie mogła bez gadania, to spojrzała na siejšcego i rzekła:-Te Paczesie to stare chłopy, że jaże im już kłaki na łbach puszczajš... -Ale kawalery zawdy -rzekła insza kobieta. -A tyle dziewuch się starzeje albo i służby szukać idzie... -Przeciech, a one majš cały półwłóczek i jeszeze łšczkę za młynem. -Juœci, abo to im matka da się żenić... abo to im popuœci... -A kto by krowy doił, kto by opierał, kto by kole gospodarstwa abo i œwyń chodził... -Obrzšdzajš se matulę i Jagusię, bo jakże, Jagna kiej pani jaka, kiej i druga dziedziczka, ino się stroi... a myje, a w lusterku przeglšda, a warkocze zaplata. -I patrzy ino, kogo by puœcić pod pierzynę, któren aby mocny! -dorzuciła znowu ze złym uœmiechem Jagustynka. -Józek Banachów posyłał z wódkš -nie chciała. -Cie... dziedziczka zapowietrzona. -A stara ino w koœciele siaduje, a na ksišżce się modli, a na odpusty chodzi! -Prawda, ale czarownica to też jest; a Wawrzonowym krowom to chto mleko odebrał, co? A jak na Jadamowego chłopaka, co jej œliwki w sadku obrywał, jakieœ złe słowo powiedziała, to mu się zaraz taki kołtun zbił i tak go pokręciło, Jezus! -I ma tu błogosławieństwo Boże być nad narodem, kiej takie we wsi siedzš... -A drzewiej, kiej jeszcze krowy pasałam tatusiowe, to baczę, że takie ze wsi wyganiali - dodała znowu Jagustynka. -Tym się krzywda nie stanie, bo ma jš kto strzec... i zniżajšc głos do szeptu, a patrzšc z ukosa na Annę, co kopała na przedzie pierwszš z kraja redlinę, szeptałaJagustynka sšsiadkom: -A pono pierwszy do obrony to ano chłop Hanki... cieka się on za Jagnš kiej ten pies. -Laboga... moiœciewy... cudeńka prawicie... Hale! to by już grzech i obraza boska była...-szeptały do siebie kopišc i nie podnoszšc głów. -A bo to on jeden... a to jak za sukš, tak chłopaki za niš ganiajš. -A bo też urodę ma, to ma; wypasiona kiej jałowica, biała na gębie, a œlepie to ma rychtyk jak te lnowe kwiatki... a mocna, że i niejeden chłop jej nie uradzi... -A bo to co robi, ino żre a wysypia się, to nie ma urodna być... Milczały długš chwilę, bo trzeba było kartofle wysypywać na kupę. A potem już z rzadka pogadywały to o tym,to o owym aż i zamilkły, bo któraœ dojrzała, że od wsi rżyskiem bieży Józka Borynianka. Jakoż i ta nadbiegała zziajana i już z daleka krzyczała: -Hanka, a chodŸcie ino do chałupy, bo krowie się cosik stało. -Jezus Maria, a której?... -A to ci graniastej... a to ci... tchu złapać nie mogę. -Loboga, aże mnie zatknęło, myœlałam, że mojej... -zawołała z ulgš Anna. -Witek jš co dopiero przygnał, bo gajowy ich wypędził z zagajów. Krowa się zlachała, bo taka œpaœna... i zaraz przed oborš upadła... i ani pić nie pije, ani żreć nie żre, ino się tarza, a ryczy, że loboga! -Ojca to nie ma? -Ni, tatulo jeszcze nie przyjechali. O Jezus,mój Jezus, taka krowa, co na raz dobrze i garniec mleka dawała. A chodŸcież rychło. -Duchem ci lecę, w to oczymgnienie. Jakoż i wyjęła dziecko z płachty, nadziała mu czapeczkę z kutasikami, okręciła zapaskš i poszła żywo, a taka była strwożona wieœciš, że nawet nie opuœciła wełniaka, zapomniała do cna, aż jej odsłonięte do kolan nogi bieliły się po roli. Józka biegła przodem. A kopacze, każdy okrakiem nad swojš redlinš, posuwali się z wolna, kopišc leniwiej, jako że nikt nie pilił i nie poganiał.Słońce już się przetaczało na zachód i jakby rozżarzone biegiem szalonym czerwieniło się kołem ogromnym i zsuwałoza czarne, wysokie lasy. Mrok gęstniał i pełzał już po polach; sunšł bruzdami, book20\chlop(gˆŠj ľA¤ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¨ Ź ˆiC ř }x}`X¸ŠjPN Jž í c€‹†c '~c 5á Eczaił się po rowach, wzbierał w gšszczachi z wolna rozlewał się po ziemi, przygaszał, ogarniał i tłumił barwy, że tylko czuby drzew, wieże i dachy koœcioła gorzały płomieniami. A niektórzy œcišgali już z pól do domów. Głosy ludzkie, rżenia, porykiwania, turkoty wozów coraz ostrzej brzmiały w cichym, omroczonym powietrzu. Sygnaturka na koœciele zaczęła dzwonić Anioł Pański spiżowym œwiergotem, że ludzie przystawali i szept pacierzów, niby szemranie opadajšcych listków, padał w mroki. Ze œpiewami a pokrzykami wesołymi spędzano bydło z pastwisk, co ciżbš szło drogami w tumanach kurzawy, że tyłko razw raz wychylały się z niej głowy potężne irogi krzaczaste. Owce pobekiwały tu i ówdzie, to gęsi zerwały się z pastwisk i stadami leciały, całe w zorzach zachodu zatopione, że tylkokrzyk przenikliwy znaczył je w powietrzu. -Ale szkoda, ta graniasta to sielna krowa. -I: nie na biedaka trafiło. -A tak i bydlštka żal, co się zmarnuje. -Gospodyni Boryna nie ma, to wszystko leci kiej przez sito. -A bo to Hanka nie gospodyni? -La siebie... jakby na komornym u ojca siedzš, tu juœci patrzš, aby ino na swojš stronę coœ niecoœ urwać, a ojcowego niechta pies pilnuje. -A Józka, że to jeszcze skrzat głupi, to i cóż poradzi? -Hale, abo to Boryna nie mógłby gront oddać Antkowi, co? -A sam pójdzie do nich na wycug, co?... Starzyœcie. Wawrzku, a do cna jeszcze głupi - zaczęła żywo Jagustynka. -Ho, ho, Boryna jeszcze krzepki, może się ożenić, a głupi by był, żeby dzieciom zapisywał. -Hale, krzepki to juœci, że jest, ale już ma ze szeœćdziesišt roków. -Nie bój się, Wawrzku, każda młódka pójdzie za niego, niechby tylko rzekł. -Już dwie żony pochował. -Niech se pochowa i trzeciš, Panie Boże mupomóż, a niech dzieciom, póki żyw, nie dajeni staja, ni liszki jednej, ni tyle, co trepem przydepnie. Œcierwy, wyrychtowałyby go, kiej moje mnie. Dałyby mu wycugi że na wyrobek by chodził, z głodu by zdychał abo i na żebry, po proszonym szedł. Oddaj ino, co masz, dzieciom -to ci oddadzš; rychtyk ci tego starczy na sznureczek abo ina ten kamień do szyi... -Ludzie, a to czas do domu, mroczeje. -Czas, czas! Słońce już zaszło. Pozbierali prędko motyczki, koszyki, to dwojaki od obiadów i szli wolno gęsiego miedzš, pogadujšc coœ niecoœ, a tylko staraJagustynka wykrzykiwała wcišż namiętnie na dzieci własne, a potem już i na wszystkich pomstowała. A równo z nimi jakaœ dziewczyna gnała maciorę z prosiętami i œpiewała cienkim głosikiem: Aj, nie chodŸ kiele woza, Aj, nie trzymaj się osi, Aj, nie daj chłopu gęby, - -Cie, głupia, wrzeszczy, kiejby jš kto ze skóry obdzierał ROZDZIAŁ 2 Na Borynowym podworcu, obstawionym z trzech stron budowlami gospodarskimi, a z czwartej sadem, który go oddzielał od drogi, już się zebrało doœć narodu; kilka kobiet radziło i wydziwiało nad ogromnš czerwono-białš krowš, leżšcš przed oborš na kupie nawozu. Stary pies, kulawy nieco i z oblazłš na bokach sierœciš, oganiał graniastš, obwšchiwał jš, szczekał, to wypadał w opłotki i gnał dzieci na drogę, co się były wieszały na płotach i zazierały ciekawie wobejœcie, albo docierał do maciory, co legła pod chałupš i rozwalona jęczała cicho, bo ssały jš białe, młode prosięta. Hanka nadbiegła właœnie zziajana, przypadła do krowy i jęła jš głaskać po gębuli i łbie. -Granula, biedoto, granula! -wołała łzawo, aż buchnęła płaczem i lamentem serdecznym. A kobiety radziły raz w raz nowe ratowanie chorej; to sól rozpuszczonš wlewali jej w gardło, to topiony z poœwięcanej gromnicy wosk z mlekiem; radził ktosik mydła z serwatkš - insza znowu wołała, żeby krew puœcić-ale krowie nic nie pomagało, wycišgała się coraz dłużej, niekiedy podnosiła łeb i porykiwała długo, jakby o ratunek, boleœnie, aż jej piękne oczy o białkach różowych mętniały mgłš i ciężki, rogaty łeb opadał z wysilenia, że ino wysuwała ozór i polizywała ręce Hanki. -A może by Ambroży co poradził? -zaproponowała któraœ. -Prawda, na chorobach on jest znajšcy -zawtórowali. Bieżyj no, Józia! Na Anioł Pański dzwonili, to musi jeszcze być przy koœciele Laboga, ajak ociec nadjadš będzie to pomstowanie, będzie. -A przeciech my niczego niewinowate! - narzekała płaczliwie. A potem siadła na progu obory, wsadziła chłopakowi w usta, bo popłakiwał, białš, pełnš pierœ i z trwogš niezmiernš spoglšdała na krowę rzężšcš, to przez opłotki na drogę i nasłuchiwała. W pacierz abo i dwa wpadła Józia z krzykiem, że Jambroży już idš. Jakoż i przyszedł zaraz dziad może stuletni, prosty jak œwieca, twarz miał suchš, pomarszczonš jak kartofel na zwiesnę i szarš takšż, wygolonš i pociętš szramami, włosy białe jak mleko kosmykami opadały mu na czoło i kark, bo był z gołš głowš. Poszedł prosto do krowy i dokumentnie jš obejrzał. -Oho, widzę, że œwieże mięso jedli będzieta.-A dyć jej pomóżcie co, wylekujcie, a toć krowa ze trzysta złotych warta -i dopiero po cielęciu, a dyć pomóżcie! O mój Jezu, mój Jezu! -zawołała Józia. Ambroży wyjšł z kieszeni puszczadło, powecował je po cholewie, przyjrzał się pod zorzę ostrzu i przecišł granuli arterie pod brzuchem -ale krew nie trysnęła, a ciekła wolno czarna, spieniona. Stali wszyscy dokoła pochyleni i patrzyli bez oddechu. -Za póŸno! Oho, bydlštko ostatniš parę puszcza -rzekł uroczyœcie Ambroży. -Nic to, ino paskudnik albo i co innego... trza było zaraz, kiej zachorzała... ale te baby to ino juchy do płakania sš mšdre, a jak trza radzić, to w bek kiej owce. -Splunšł pogardliwie, obszedł krowę, zajrzał jej w oczy, przyjrzał się ozorowi, obtarł zakrwawione ręce o jej miękkš, lœnišcš skórę i zabierał się do odejœcia. -Na ten pochowek dzwonił nie będę; zadzwonita w garki sami. -Ociec z Antkiem! -krzyknęła Józka i wybiegł na drogę naprzeciw, bo głuchy, ciężki turkot rozległ się z drugiej strony stawu, gdzie z rozczerwienionej zorzam zachodu kurzawie czerniał długi wóz i konie. -Tatulu, a to... graniasta już zdycha -wołała, dobiegajšc do ojca, który skręcałwłaœnie na tę stronę stawu. Antek szedł w końcu i podtrzymywał, bo wieŸli długš sosnę. -Nie pleć byle czego po próżnicy -mruknšł podcinajšc konie. -Jambroży puszczali krew i nic... i wosk topiony lali jej w gardziel i nic... i sól... i nic... pewnie paskudnik... Witek pedał, co borowy wygnał ich z zagajów i co granula zara się pokładała i stękała, jaże jš i przygnał... -Graniasta, najlepsza krowa, ażeby was, œcierwy, pokręciło, kiej tak pilnujecie! -rzucił lejce synowi i z batem w garœci pobiegł przodem. Baby się rozstšpiły, a Witek, który cały czas coœ najspokojniej majstrował pod chałupš, skoczył w ogród i przepadł ze strachu, nawet Hanka podniosła się na progu i stała bezradna, strwożona. -Zmarnowali mi bydlę!... -wykrzyknšł wreszcie stary, obejrzawszy krowę. -Trzysta złotych jak w błoto! Do miski to œcierwów aż gęsto, a przypilnować nie ma kto. Taka krowa, taka krowa! A to człowiekruszyć się z domu nie może, bo zaraz szkoda i upadek... -Dyć ja od połednia samego byłam przy kopaniu-tłumaczyła się cicho Hanka. -A bo ty co kiej widzisz! -krzyknšł z wœciekłoœciš. -A bo ty stoisz o moje!... Takakrowa, taki haman, że i drugiej nie w każdym dworze by znalazł! Wyrzekał coraz żałoœniej i obchodził jš, próbował podnieœć, cišgał za ogon, zaglšdał w zęby, ale krowa dyszała chrapliwie i coraz ciężej, krew przestała płynšć, tylko krzepła w czarne, spieczone żużle -wyraŸnie już zdychała -Nie ma co, ino jš trza dorznšć, choć tyla się wróci! -rzekł w końcu, przyniósł kosę ze stodoły, poostrzył jš nieco na taczalniku, co stał pod okapem obory, rozdział się ze spencerka, zawinšł rękawykoszuli i zabrał się do zarzynania... Hanka z Józiš buchnęły płaczem, bo granula, jakby czujšc œmierć, uniosła z trudem łeb, zaryczała głucho i... padła z przerzniętym gardłem, grzebišc ino nogami... Pies zlizywał krzepnšcš na powietrzu krew, a potem skoczył na doły od kartofli i szczekał na konie stojšce z wozem w opłotkach, bo tam je zostawił Antek, a sam spokojnie przyglšdał się jatce. -Nie bucz, głupia! Ojcowa krowa to nie nasza strata powiedział ze złoœciš do żonyizabrał się do wyprzęgania i rozbierania koni, które już Witek cišgnšł za grzywy do stajni. -Ziemniaków w polu dużo? -zagadnšł Boryna, myjšc pod studniš ręce. -A bogać tam mało, będzie ze dwadzieœcia worków. -Trzeba dzisiaj zwieŸć. -Hale, zwoŸcie se sami, ja już kulasów nie czuję ni krzyża... a i licowy kuleje na przedniš. -Józka, zwołaj no Kubę od kopania, niech Ÿróbkę założy za licowego i trza dzisiaj zwieŸć. -Deszcz ano być może. Ale wrzał złoœciš i zmartwieniem, bo corazto przystawał przed krowš i klšł siarczyœcie, a potem łaził po podwórzu i zaglšdał to do obory, to do stodoły, to podszopę i sam nie wiedział, czego szuka, żarła go ano taka strata. -Witek! Witek! -jšł wołać i odpinał szeroki rzemień z bioder, ale chłopak się nie pokazał. Ludzie się porozchodzili, bo rozumieli, że taka szkoda i taka markotnoœć musi się skończyć bitkš, jako że do niej Boryna był skory zazwyczaj, ale stary klšł tylko dzisiaj i poszedł do izby. -Hanka, a daj no jeœć! -krzyknšł na synowšw otwarte okno i poszedł na swojš stronę. Dom był zwykły, kmiecy -przedzielony na przestrzał sieniš ogromnš; szczytem wychodził na podwórze, a frontem czterookiennym na sad i na drogę. Jednš połowę od ogrodu zajmował Boryna z Józiš, a na drugiej siedzieli Antkowie. Parobek ż pastuchem sypiali przy koniach. W izbie było już czarniawo, bo przez małe okienka, przysłonięte okapem i zagajone drzewami, mało przeciskało się œwiatła, aimroczało już na œwiecie, że tylko połyskiwały szkła obrazów œwiętych, co rzędem czerniły się na bielonych œcianach; izba była duża, ale przygnieciona czarnym pułapem i ogromnymi belkami pod nim, i takzastawiona różnym sprzętem, że tylko kołowielkiego komina z okapem, co stał przy siennej œcianie, było niecoœ swobodnego miejsca. Boryna się rozzuł i poszedł do ciemnego alkierza, zamykajšc drzwi za sobš, odsunšłż małej szybki deskę, że zachodnie œwiatłokrwawym brzaskiem zalało alkierz. Izdebka pełna była różnych rupieci i statków gospodarskich, na dršżkach, w poprzek przewieszonych, wisiały kożuchy, czerwone pasiaste wełniaki, białe sukmany, to całe pęki motków szarej przędzy i zwinięte w kłęby brudne runa owiec i worki z pierzem. Wycišgnšł białš sukmanę i pas czerwony, a potem długo czegoœ szukał w beczkach napełnionych zbożem, to w kšcie pod stosem starych rzemieni i żelastwa, aż usłyszawszy Hankę w pierwsze izbie, zacišgnšł deskę na okienko i znowu coœ długo grzebał w zbożu. A na ławie pod oknem już się dymiło jadło;od ogromnego tygla z kapustš rozchodził się zapach słoniny, jak od jajecznicy, której niezgorsza miseczka stała obok. -Gdzie Witek pasł krowy? -zapytał, krajšc potężny glon chleba z bochna jak przetak wielkiego. -Na dworskich zagajach i borowy go stamtšd wygonił. -Œcierwy, zmarnowali mi bydlę. -Przecięch, tylo krowa, to się złachała w tym gonieniu, że się w niej cosik zapaliło. -Dziadaki, psiekrwie. Paœniki sš nasze, w tabeli stoi kiej wół a one cięgiem wyganiajši pedajš, co ich. -Drugich też powyganiali, a chłopaka Walkowego tak zbił, tak zbił... -Ha! do sšdu trza abo i do komisarza. Trzysta złotych warta, jak nic. -Pewnie, pewnie -przytakiwała rada niezmiernie, że ociec się udobruchali. -Powiedzcie Antkowi, że skoro ziemniaki zwiezš, to niech się wezmš do krowy, trza jš obłupić i poćwiertować. Przyndę od wójta, to wama pomogę. W sšsieku u belki jš powiesić - będzie przespiecznie ode psówlebo jenszej gadziny... Skończył wrychle jeœć i wstał, bych się nieco przyogarnšć, ale takie ocišżenie poczuł w sobie, takie cišgotki w koœciach, takš sennoœć, że jak stał, rzucił się na łóżko by się z pacierz przedrzymać. Hanka poszła na swojš stronę i krzštała się po izbie, i coraz to wychylała się przezokno spojrzeć na Antka, który pożywiał sięna ganku, przed domem; odsadził się od miski obyczajnie i z wolna cišgnšł łyżkę załyżkš, skrzybišc mocno o wręby i spozierajšc czasami przed się na staw -bo zachód już był i na wodzie czyniły się złotopurpurowe tęcze i płomienne koliska, przez które niby białe chmurki przepływały z gęgotem gęsi, rozlewajšc dziobami sznury krwawych pereł. Wieœ zaczynała się mrowić i wrzeć ruchem; na drodze z obu stron stawu, cišgle podnosiły się kurzawy i turkoty wozów, i porykiwania krów, które wchodziły do stawu po kolana, piły wolno i podnosiły ciężkie łby, aż cienkie strugi wody, niby bicze opali, opadały im z szerokich gębul. Gdzieœ, od drugiego końca stawu, słychać było trzask kijanek bab pioršcych i głuchy,monotonny łopot cepów w jakiejœ stodole. -Antek, uršb no pieńków, bo sama nie poradzę-prosiła nieœmiało i z obawš, bo nicto nie było u niego sklšć abo i zbić z leda powodu. Nie odrzekł nawet, jakby nie słyszał, że ona nie œmiała powtórzyć i już sama poszła udziabywać trzaski z pni -i milczał zły, zmęczony całodziennš pracš srodze, i patrzył teraz na staw, na drugš stronę, w duży dom, œwiecšcy białymi œcianami i szybami okien, bo zachód bił w niego. Pęki czerwonych georginii wychylały się zza kamiennego płotu i paliły jaskrawo na tle œcian, a przed chałupš, w sadzie, to między opłotkami uwijała się wysoka postać, ale twarzy rozeznać nie można było, bo co chwila ginęła w sieni, to pod drzewami. -Œpiš se kiej dziedzic, a ty, parobku, rób -mruknšł ze złoœciš, bo ojcowe chrapanie rozlegało się aż na ganku. Poszedł na podwórze i raz jeszcze przyjrzał się krowie. -Juœcik, ojcowa krowa ale i nasza strata -rzekł do żony, która, że to Kuba przywiózł ziemniaki z pola, rzuciła łupaniedrzewa i szła do woza. -Doły jeszcze nie wyporzšdzone, to trza zesuć na klepisko. -Kiej ociec mówili, żebyœ na klepisku krowę z Kubš obdarł i wyporzšdził. -Zmieœci się i krowa, zmieszczš się i ziemniaki-szeptał Kuba, otwierajšc wierzeje stodoły na roœcież. -Ja ta nie jestem drzyk, cobym krowę obłupiał ze skóry -rzucił Antek. I już nie mówili, słychać było tylko gruchot zsypywanych na klepisko ziemniaków. Słońce zgasło, wieczór się robił, œwieciłyjeszcze zorze łunami zakrzepłej krwi i ostygłego złota i posypywały, na staw jakby pyłem miedzianym, że wody ciche drgały rdzawš łuskš i szmerem sennym. Wieœ zapadała w mrokach i w głębokš, martwš ciszę jesiennego wieczora. Chałupymalały, jakby się przypłaszczały do ziemi,jakby się tuliły do drzew sennie pochylonych, do płotów szarych. Antek z Kubš zwozili ziemniaki, a Hanka z Józiš uwijały się koło gospodarstwa, bo gęsi trza było zagnać na noc, to œwinie nakarmić, bo z kwikiem cisnęły się do sieniiwsadzały żarłoczne ryje do cebratek, gdzie stało picie dla bydlšt, to krowy wydoić, bo właœnie Witek przygnał resztę z pastwiska i zakładał im za drabiny po garœci siana, żeby spokojniej stały przy dojeniu. Jakoż Józia zabrała się doić pierwszš z brzegu, gdy Witek wylazł od żłobów i spytał cicho, trwożnie: -Józia, a gospodarz Ÿli?... -O Jezu, spierš cię, chudziaku, spierš... tak pomstowali -odpowiedziała, wytykajšc ku œwiatłu głowę i osłaniajšc rękš twarz, bo krowa chlastała ogonem, oganiajšc się od much. -Ale... bom to winowaty... ale... borowy mię wygnał i jeszcze chciał kijem sprać, inom uciekł... a granula zarno się jęła pokładać,a porykiwać, a stękać, żem do chałupy przygnał. Zamilkł, ale słychać było ciche, bolesne chlipanie i siurkanie nosem. -Juœci, że nie pierwszyzna, ale zawdy tak się bojam... bo nijakiej wytrzymałoœci na bicie nie mam... -Głupiœ, parobek tyli, a boja się... już ja przełożę tatusiowi... -Przełożysz, Józia? -zawołał radoœnie -bo to borowy mię wygnał z krowami, bo... -Przełożę, Witek, ino się już nie bojaj! -Kiej tak... to naœci tego ptaka! -szepnšł z radoœciš i wyjšł z zanadrza drewniane cudło. - Obacz ino, jak się sam rucha. Postawił go na progu obory, nakręcił, i ptak zaczšł się kiwać, podnosić nogi długieispacerować... -Bociek, Jezu, a dyć się rucha kiej żywy! -zawołała zdumiona, odstawiła szkopek, przykucnęła przed progiem i z najżywszš radoœciš i zdumieniem patrzyła. -Jezu! to z ciebie mechanik! I to się sam (gˆŠj ľA¤ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¨ Ź @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż Pąc c í cő*g c\8/tak rucha, co? -A sam, Józia, ino go kołeczkiem nakręcę, to już se spaceruje kiej dziedzic po obiedzie - o... -odwrócił go i ptak poważnie a œmiesznie zarazem podnosił długš szyję podnosił nogi i szedł. Zaczęli się œmiać serdecznie i bawić jego ruchami tylko Józia czasami podnosiła oczyna chłopaka -podziw w nich był a zdumienie. -Józia! -rozległ się głos Boryny sprzed chałupy. -A czegój? -odkrzyknęła. -Chodzi ino. -Kiej dojem krowy. -Pilnuj tu, bo idę do wójta -powiedział, wsadzajšc głowę do ciemnej obory -nie ma tutaj tego znajdka co? -Witka?... ni, pojechał po ziemniaki z Antkiem, bo Kuba miał urznšć sieczki dla koni... - odpowiedziała prędko i trochę niespokojnie, bo Witek przycupnšł za niš zestrachu. -Œcierwa ten chłopak, to ino pasy drzeć, żeby zmarnować takš krowę -mruczał powracajšc do izby, gdzie się odział w nowš kapotę białš, wyszywanš na wszystkich szwach czarnymi tasiemkami, nadział wysoki czarny kapelusz, okręcił sięczerwonym pasem i poszedł drogš nad stawem ku młynowi. -Roboty jeszcze tyla... zwózka drzewa... siew nie skończony... kapusta w polu... œciółka nie wygrabiona... podorać by trza na kartofle... dobrze by i pod owsy... a tu jedŸ na sšdy... Laboga, że to człek nigdy obrobić się nie obrobi, ino cięgiem jak ten wół w jarzmie... że i wyspać się nie ma czasu ni odpoczšć... -rozmyœlał. -A tu i ten sšd... Tłumok œcierwa, hale, ja z niš sypiałem... żebyœ ozór straciła... lakudro jakaœ... suka... -splunšł ze złoœciš, nabił fajeczkę machorkš i długo pocierał zwilgotniałe zapałki o portki, nim zapalił. Pykał od czasu do czasu i wlókł się wolno; bolały go wszystkie koœci i żale za krowš raz w raz go markociły i rozbierały. A tu ani odbić się na kim, ani wyżalić, nic... sam jak ten kołek; sam o wszystkim myœl, sam deliberuj łbem, sam kiele wszystkiego obiegaj kiej ten pies... a do nikogój słowa przemówić i rady znikšd ni pomocy -a ino strata i upadek... a wszystkie to kiej te wilki za owcš... a ino skubiš, a patrzš, kiedy ozerwš w kawały... Ciemnawo już było we wsi, przez przywierane drzwi i okna, że to wieczór był ciepły, buchały smugi ognisk i zapach gotowanych ziemniaków i żuru ze skwarkami; gdzieniegdzie jedli w sieniach albo i zgoła przed domami, że ino skrzybot łyżek słychać było a pogadywania. Boryna szedł coraz wolniej, bo ociężało gorozdrażnienie, a potem przypomnienie nieboszczki, co jš na zwiesnę był pochował, ułapiło go za grdykę. Ho! ho!... przy niej, co jš wspominam wieczorem w dobry sposób, nie przygodziłoby się tak granuli... gospodyni tobyła, gospodyni!... Juœci, że i mamrot, i przeklętnica też, że i dobrego słowa nikomu dać nie dała i cięgiem się z babami za łby wodziła... ale zawżdy żona i gospodyni! -Tu westchnšł pobożnie na jej intencję, i żal go jeszcze większy dusił, boprzypominał, jak to bywało... Przyszedł z roboty, spracowany -to i jeœć tłusto dała, i często gęsto kiełbasy podtykała kryjomo przed dzieciskami... A jak się wszystko darzyło!... i cielaki, i gšski, i prosiaki... że co jarmarek było z czem jeŸdzić do miasta, i grosz był zawszegotowy, na zakład z samego przychówku... A już co kapusty z grochem, to już jensza zgoła tak nie potrafi... A teraz co?... Antek ino na swojš stronę cišgnie, kowal też wypatruje, aby co chycić, a Józka? Skrzat głupi, któremu plewy jeszcze we łbie, co i nie dziwota, bo dzieusze mało co na dziesišty rok idzie... Hanka kiej ta ćma łazi, a choru je jeno, i tyle zrobi, co ten pies zapłacze... Toć i marnieje wszystko... granule trza było dorznšć... we żniwa wieprzak zdechł...wrony gšski tak przebrały, że z połowa ostała!... Tyle marnacji, tyle upadku!... Przez sito wszyćko leci, przez sito... -Ale nie dam! -wykrzyknšł prawie głoœno -póki rucham tymi kulasami, to ani jednej morgi nie odpiszę i do waju na wycug nie pójdę... Ino Grzela z wojska do dom powróci, to niechta se Antek na żoninš gospodarkę wróci... nie dam... -Niech będzie pochwalony! -zabrzmiał jakiœ głos. -Na wieki!... -odrzucił machinalnie i skręcił z drogi w szerokie i długie opłotki, bo wójtowa osada leżała trochę w głębi. W oknach się œwieciło i pieski ujadać poczęły. Wszedł prosto do œwietlicy. -Wójt doma? -zapytał tłustej kobiety, klęczšcej przykołysce i karmišcej dziecko. -Zarno wrócš, pojechał po ziemniaki. Siadajcie, Macieju, a dyć i ci też czekajš naniego - wskazała ruchem brody na dziada siedzšcego przy kominie; był to ten stary œlepiec, wodzony przez psa; czerwonawe œwiatło szczap ostro opływało jego ogromnš, wygolonš twarz, łysš czaszkę i szeroko otwarte oczy, zasnute bielmem, nieruchomo tkwišce pod siwymi, krzaczastymi brwiami... -Skšd to Pan Bóg prowadzi? -zapytał Boryna, siadajšc po drugiej stronie ognia. -Ze œwiata, a skšdże by, gospodarzu? -odpowiadał wolno rozlazłym, jęczšcym, iœcie proszalnym głosem i nadstawiał pilnieuszów, a wycišgnšł tabakierkę. -Zażyjcie, gospodarzu. Maciej zażył rzetelnie i kichnšł raz po raz trzy razy, aż mu łzy w oczach stanęły. -Tęga jucha! -i rękawem tarł załzawione oczy. -Niech wam będzie na zdrowie. Peterburka,dobrze ano robi na oczy. -Wstšpcie jutro do mnie, krowem dorznšł, to się tam jaka sztuczka la was znajœć znajdzie. -Bóg zapłać... Boryna, widzi mi się, co?... -A juœci, żeœcie to rozeznali?... no, no. -Po głosie ino, po gadaniu. -Cóż ta we œwiecie słychać? Wędrujecie cięgiem? -Moiœciewy, a cóż by! -A to Ÿle, a to i dobrze, a to i różnie, jak we œwiecie. A wszyscy piszczš, a narzekajš, jak przyjdzie dziadowi co dać abo i drugiemu, ale na gorzałę majš. -Prawdę rzekliœcie, bo ano tak i jest. -Ho, ho! tyle roków się człek telepie po tej œwiętej ziemi, to się i wie różnie. -A gdzieœcie to podzieli tego znajdę, co wasprowadzał łoni? -zapytała wójtowa. -Poszedł se œcierwa, poszedł, wyłuskał onmi dobrze torbeczki... Miałem coœ grosza od ludzi ochfiarnych, com go niósł na wotywy do Częstochowskiej Panienki, to mi jucha podebrał i poszedł we œwiat! Cichoj, Burek! bo to pewnikiem wójt! -pocišgnšł sznurkiem i pies warczeć przestał. Zgadł, bo wójt wszedł, bat rzucił w kšt i od progu wołał: -Żono, jeœć, bom głodny kiej wilk -jak się macie, Macieju; a wy czego, dziadu?... -Ja do was, Pietrze, wedle tej mojej sprawy, co ma być jutro. -Ja zaœ se poczekam, panie wójcie. Każecie w sieniach -dobrze i tam będzie, a ostawicie przy ogniu, że to stary jestem, ostanę, a dacie tę miseczkę ziemniaków aboi chleba skibkę, to pacierz za was zmówię jeden abo i drugi... jakbyœcie dali gotowy grosz abo i dziesištkę... -SiedŸcie se, dostaniecie i kolację, a chcecie, to zanocujcie... I wójt siadł do miski, okrytej parš œwieżo utłuczonych ziemniaków i polanych obficie skwarkarni, w drugiej donicy stało zsiadłemleko. -Siadajcie, Macieju, z nami, zjecie, co jest -zapraszała wójtowa, kładšc trzeciš łyżkę. -Bóg zapłać. Przyjechałem z boru, tom se już dobrze podjadł... -Bierzcie się ano za łyżkę, nie zaszkodzi wam, teraz już wieczory długie... -Długi pacierz i duża miska, jeszcze bez to niktoj nie pomarł -rzucił dziad. Boryna wzdragał się, ale w końcu, że słonina mocno raziła mu nozdrza, przysiadł się do ławki i pojadał z wolna, delikatnie, jak obyczaj kazał. A wójtowa raz w raz wstawała i dokładałakartofli, to mleka przylewała. Dziadowski pies się kręcił i skamlał zdziebko do jadła.-Cicho, Burek, gospodarze ano jedzš... i ty dostaniesz, nie bój się... uspokajał go dziadiwcišgał nozdrzami smakowitš woń, a przygrzewał ręce przy ogniu. -To Jewka was podobno zaskarżyła -zaczšłwójt, podjadłszy nieco. -A ona ci! Żem to jej zasług nie wypłacił! Zapłaciłem, jak Bóg w niebie, i jeszczem ponadto z dobrego serca księdzu za chrzciny dał worek owsa... -Ona powieda, że ten dzieciak to... -W imię Ojca i Syna! Wœciekła się czy co? -Ho, ho, stary z was, a jeszcze majster! -Wójtowie poczęli się œmiać. -Staremu prędzej się przytrafi, bo praktyk ci jest i znajšcy! -szeptał dziad. -Cygani jak ten pies, anim jš tknšł. Jeszczeby , taki tłumok... taka pode płotem zdychała a skamlała, coby jš za samš warzę a kšt do spania wzišć, bo na zimę szło. Nie chciałem, ale nieboszka peda: „WeŸmiem, przyda się w domu, co mamy przynajmować? będzie swoja pod rękš... ”Nie chciałem ja, jako że zimš roboty nijakiej, a jedna gęba więcej do miski. Ale nieboszka pedo: „Nie turbuj się, umie pono wełniaki i płótno tkać, zasadzę jš i niechtase œcibie, zawżdy coœ uœcibie ”. No i ostała, odpasła się ino i zarno się postarała o przychówek... A kto w spółce, to już różnie gadali... -Ona skarży na was. -Zakatrupię œcierwę, cygana pieskiego! -Ale do sšdu trza wam iœć. -Pójdę. Bóg zapłać, żeœcie mi powiedzieli, bo wiedziałem ino, że o zasługi -ale zapłaciłem, na co œwiadków mam. A pyskacz zapowietrzony, a dzidówka! Labogatyle umartwienia, że jaż chyba udzierżyć nie udzierżę a to mi i krowa padła, że dorznšć musiałem, roboty nie pokończone, a tu człowiek sam kiej ten palec. -U wdowca to kiej między wilkami owca -powiedział znowu dziad. -O krowiem słyszał, mówili mi już na polu...-To dworska sprawa, bo pono borowy wygnał z zagajów. Najlepsza krowa! Ze trzysta złotych wartała, żegnała się, bo ciężka była, zapaliły się w niej wštpia, żem dorznšć musiał... Ale dworowi tego nie daruję... Podam do sšdu. Ale wójt zaczšł mu tłumaczyć i przekładać, żeby się wstrzymał, jako w pierwszej złoœci zawsze się Ÿle radzi, bo stał za dworem, a w końcu, żeby zwrócić rozmowę w innš stronę, mrugnšł na żonę i powiedział: -Bobyœcie się, Macieju, ożenili i miałby kto gospodarstwa pilnować. -Kpicie czy co?... A dyć na Zielnš skończyłem pięćdziesišt i osiem roków. Co wama też w głowie, jeszcze tamta dobrze nie ostygła... -WeŸcie kobitę do swego wieku, a zaraz sięwam zgoi wszystko -dodała wójtowa i jęła sprzštać ze stołu. -Dobra żona głowy mężowej korona -dorzucił dziad, obmacujšc miski, które przed nim postawiła wójtowa. Żachnšł się Boryna, ale zamedytował głęboko, że mu to samemu do głowy nie przyszło. Boć jaka się tam kobieta nadarzy, a zawżdyż niš lepiej niŸli samemu biedować... -Która i głupia jest, i niemrawa, która znów kłótnica, która do chłopskich kołtunów sięgajšca, która paparuch a latawiec po muzykach i karczmach, a zawżdy chłopu z niš lepiej i wygoda -cišgnšł dziad, pojadajšc. -Dopiero by na wsi wydziwiali -powiedział Boryna -Hale -ludzie warna zwrócš krowę abo i co poradzš. abo i kiele gospodarstwa chodzić będš, abo się nad wami użalš -zagadała goršco wójtowa. -Abo i ciepłš pierzynę narzšdzš -zaœmiał się wójt. A we wsi tyle jest dziewuch, że jak się idzie między chałupami, to bucha kiej z pieca. -Ale, widzisz go, rozpustnik... czego mu się zachciewa... -A Zoœka Grzegorzowa na ten przykład, œmigła, piękna i wiano niezgorsze. -A cóż to Maciejowi potrza wiana, nie gospodarz to pierwszy we wsi? -Kto by ta miał dobra a i grontu dosyć -zaoponował dziad. -Ni, Grzegorzowa nie la nich -podjšł wójt -za mdła i młódka to jeszcze. -A Jędrkowa Kasia? -wyliczała dalej wójtowa. -Zmówiona. Wczoraj Rochów Adam posyłał z wódkš -Jest ci jeszcze Stachowa Weronka. -Mamrot, latawiec i jedno biedro ma grubsze. -A wdowa po Tomku, jakże to jej?... całkiem jeszcze do żeniaczki... -Troje dzieci, cztery morgi, dwa krowie ogony i stary kożuch po nieboszczyku -A Ulisia tego Wojtka, co to za koœciołem siedzi?... -I... to la kawalera... z przychowkiem, chłopak mógłby już być do pasionki, ale Maciejowi tego nie potrza, ma już pastuchaswojego. -Jest ci jeszcze, jest tego nasienia panowego, ale ino wybieram takie, co by pasowały la Macieja. -A zabaczyłaœ o jednej, co by była la nich w sam raz. -Którna?... -A Jagna Dominikowa? -Prawda, całkiem o niej przepomniałam. -Sielna dziewucha, a rosła, że bez płot nie przejdzie, bo żerdki pod niš pękajš... a piękna, biała na gębie, a urodna kiej jałowica. -Jagna -powtórzył Boryna słuchajšcy w milczeniu wyliczania -a to powiedajš o niej, że łasa na chłopaków. -Ale, był to kto przy tym, to wie! Pleciuchy pletš, byle pleœć, a wszystko ino przez zazdroœć -broniła mocno wójtowa -Ja też nie powiedam sam z siebie, ino tak pogadujš. Ale trza mi iœć -poprawił pasa, wraził węgielek we fajkę i pyknšł parę razy. -Na którš to w sšdzie? -zapytał spokojnie. -Na dziewištš napisane w powiestce. Musicie do dnia wstać, jeœli na piechty. -I... Ÿróbkš se wolno pojadę. Ostańcie z Bogiem, dziękuję wama za pożywienie i somsiedzkš radę. -IdŸcie z Bogiem, a pomyœlcie, coœwa wamaraili... Powiecie, to z wódkš pójdę do pani matki i jeszcze przed Godami sprawim wesele... Boryna nie odrzekł nic, łypnšł ino oczami iwyszedł. -Jak stary młódkę bierze, diabeł się cieszy, bo profit z tego miał będzie -rzekł dziad poważnie, skrobišc głoœno po dnie miski. Boryna wolno wracał i żuł w sobie rozważnie, co mu raili. Nie dał poznać po sobie tam u wójtów, że mu się ta myœl strasznie udała, bo jakże, gospodarz był, a nie żaden chłopak, co to ma jeszcze mleko pod nosem, a na wspominek o żeniaczce aże kwiczy i z nogi na nogę przydeptuje. Noc już ogarnęła ziemię, gwiazdy srebrnš rosš pobłyskiwały z ciemnych, głuchych głębin, cicho było we wsi, psy tylko niekiedy poszczekiwały, a tu i ówdzie spozadrzew mżyły się słabe œwiatełka... czasemwilgotny podmuch zawiał z łšk, że drzewa poczęły się lekko chybotać. Boryna nie wrócił drogš, jakš był przyszedł, a tylko puœcił się w dół, przeszedł most, pod którym woda z bełkotem przelewała się do rzeki i waliła głucho na młyn, i nawrócił na drugš stronę stawu -wody leżały ciche i lœniły sięczarniawo, pobrzeżne drzewa rzucały na taflę czarne cienie i jakby ramš obejmowały brzegi, a w poœrodku stawu, gdzie jaœniej było, odbijały się gwiazdy niby w zwierciadle stalowym. Maciej sam nie wiedział, dlaczego nie poszedł prosto do domu, a wybrał dłuższšdrogę, może aby przejœć koło domu Jagny?a może aby zebrać nieco myœli i pomedytować. -Juœci, że byłoby niezgorzej! juœci! A co tam o niej mówiš, to taka prawda. -Splunšł.- Sielna kobieta! -Dreszcz nim wstrzšsnšł, bo i chłód wilgotny szedł od stawów, a u wójtów goršc był silny. -A bez kobiety trza zmarnieć abo dzieciom gospodarkę odpisać -myœlał -a duża jucha i kiej malowana. -A krowa najlepsza padła, akto wie jutra?... Może to i trza poszukać żony? Tyle obleczenia po nieboszce jest -przygodziłoby się. Ale stara Dominikowa topies... a cóż, majš chałupę i gront, toby na swojem ostała. Troje ich, a majš piętnaœciemorgów, to niby na Jagnę pięć i spłata za chałupę i lewentarz! Pięć morgów to rychtyk te pola za mojem kartofliskiem, żyto, widzi mi się, posiały latoœ, tak... Pięć morgów do moich to... trzydzieœci pieć bez mała! Karwas pola!... Zatarł ręce i poprawił pasa. -To ino młynarz ma więcej... złodziej, krzywdš ludzkš a procentami, a oszukaństwem tyla nabrał... A na bezrok podwiózłbym gnoju, auprawił i pszenicy posiał na całym kawale;konia by trzeba przykupić, a i po granuli krowinę jakš... Prawda, krowę by dostać dostała... I tak rozmyœlał, liczył, rozmarzał się gospodarsko, aż czasem i przystawał z ciężkiej deliberacji. A że mšdry chłop był, to wszystko zasię zbierał w sobie i głęboko w głowę patrzył, coby czego nie przeœlepić i nie przepomnieć. -Wrzeszczałyby juchy, wrzeszczały! -pomyœlał o dzieciach, ale wnet fala mocy ipewnoœci zalała mu serce i skrzepiła głuche jeszcze, wahajšce postanowienia. Gront mój, wara komu drugiemu do niego. Anie chceta, to... -nie skończył, bo stanšł przed chałupš Jagny. Œwieciło się u nich jeszcze i przez otwarteokno padała szeroka smuga œwiatła i szła przez kierz georginiowy i niskie drzewa œliwkowe aż na płot i drogę. Boryna stanšł w cieniu i zapuœcił wzrok w izbę. Lampka tliła się nad okapem, ale w kominie musiał się buzować tęgi ogień, bo słychać było trzask œwierczyny i czerwonawe œwiatło zapełniało ogromnš, mrocznš po kštach izbę; stara, skulona przed kominem,czytała cosik głoœno, a Jagna przeciw niej twarzš do okna siedziała; w koszuli była tylko i z podwiniętymi do ramion rękawami --podskubywała gęœ. -Urodna jucha, to urodna! -myœlał. Podnosiła czasem głowę, nasłuchiwała (gˆŠj ľA¤ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¨ Ź @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żP= F c€ Ö câ&acC5$ Ematki, wzdychała ciężko, to znowu brała się skubać pióra, aż gęœ zagęgała boleœnie irwać się poczęła z krzykiem z jej ršk, i bić skrzydłami, że puch się rozwiał po izbie białym tumanem. Uspokoiła jš rychło imocno œciskała kolanami, że gęœ jeno pogęgiwała z cicha a boleœnie, i odpowiadały jej inne gdzieœ z sieni czy z podwórza. -Piękna kobieta -pomyœlał i odszedł œpiesznie, bo mu uderzyło do głowy, aż siępodrapał, zapišł pętlę i pasa przycišgnšł. Już był w swoich wrotach i wchodził w opłotki, gdy się obejrzał na jej dom, bo rychtyk stał naprzeciw, tylo że po tamtej stronie wody. Ktoœ akuratnie wychodził, bo przez drzwi uchylone lunęła struga œwiatłai jak błyska wica zamigotała i padła aż na staw, potem czyjeœ mocne stšpania zadudniły, i rozległ się chlupot wody nabieranej, a w końcu wskroœ ciemni i mgieł, co się były zwlekały z łšk, œpiew się ozwał przyciszony: Ja za wodš, ty za wodš, Jakże ja ci buzi podom?... Podam ci jš na listeczku, A naœci-że, kochaneczku... Słuchał długo, ale głos rychło przepadł i œwiatła wkrótce pogasły. Na niebo wtaczał się zza lasów księżyc w pełni i rozsrebrzał czuby drzew, i siał przez gałęzie œwiatło na staw, i zaglšdał w okna chat, co mu były naprzeciw. Psi nawet pomilkli, cichoœć niezgłębiona objęła wieœ całš i stworzenie wszelkie. Boryna obszedł podwórze, zajrzał do koni,parskały i gryzły obroki; wsadził głowę do obory, bo drzwi dla goršca stały otworem. Krowy leżały przeżuwajšc a postękujšc, jako to jest zwyczajnie u bydlštek. Przywarł wrota do stodoły. Zdjšwszy kapelusz, szedł do izby i mówił półgłosem pacierz. A że spali już wszyscy, rozzuł się po cichuizaraz legł spać. Ale zasnšć nie mógł, to pierzyna go parzyła, że nogi spod niej wysuwał, to mu po głowie chodziły sprawy różne, a turbacje, a pomyœlenia... to mu brzuch ano ciężył srodze, że postękiwał i mruczał. -Zawżdy mówię, że zsiadłe mleko ino rozpiera brzucho, coby na noc nie dawać... A potem jšł myœleć o Jagnie; jak by to dobrze było, bo i urodna, i gospodarna, i tyle pola... To znowu przypominał sobie dzieci, to te gadania na Jagnę, że mšciło się w nim wszelakie rozeznanie, i już nie wiedział, co poczšć, że uniósł się nieco, i jak to było zwyczajnie, chciało mu się du drugiego łóżka zawołać i poradzić: -Maryœ ! Żenić się czy to się nie żenić z Jagnš?... Ale w czas sobie przypomniał, że Maryœ już od zwiesny na cmentarzu, a tam se œpi Józka i chrapie, a on jest sierotš, która poradzić się nikogo nie ma; to ino westchnšł ciężko, przeżegnał się i jšł mówić zdrowaœki za nieboszczkę i wszystkie dusze w czyœćcu ostajšce. ROZDZIAŁ 3 Już œwit ubielił dachy i zgrzebnš, szarš płachtš przysłonił noc i gwiazdy pobladłe, gdy ruch się uczynił w Borynowym obejœciu. Kuba zwlókł się z wyrka i wyjrzał przed stajnię -szron leżał na ziemi i szaro było jeszcze, ale już zorze rozpalały się na wschodniej stronie i czerwieniły czuby drzew oszroniałych - przecišgnšł się z luboœciš, ziewnšł parę razy i poszedł do obory, aby krzyknšć na Witka, że czas wstawać, ale chłopak uniósł nieco sennš głowę i szepnšł: -Zaraz, Kuba, zaraz! -i przytulał się do legowiska. -Poœpij se zdziebko, biedoto, poœpij! -Przyokrył go kożuchem i pokusztykał, bo że nogę miał kiedyœ przestrzelonš w kolanie, kulał srodze i cišgnšł jš za sobš; umył się pod studniš, przygładził dłoniš rzadkie, wyleniałe włosy, co mu się były pozwijały w kołtuny, i klęknšł na progu stajni odmawiać pacierze. Gospodarz spali jeszcze, w oknach chałupy zapalały się krwawe brzaski zórz, a gęste,białe mgły zwlekały się z wolna ze stawów, kołysały ciężko i posuwały w górę podartymi szmatami. Kuba przesuwał w palcach koronkę i modliłsię długo a biegał oczami po podwórzu, po oknach chałupy, po sadzie omroczonym jeszcze na dole, po jabłonkach, obwieszonych jabłkami niby pięœcie; rzucił czymœciœ do budy, koło drzwi, w biały łeb Łapy, aż pies zawarczał, zwinšł się i spał dalej. -Ale, do samego słońca spał będziesz, jucho! -i rzucił w niego raz, drugi, że pies wylazł, przecišgał się, ziewał, machał ogonem, przysiadł wpodle i jšł się drapać iczynić zębami w gęstych kudłach porzšdek.-I ochfiaruję ten pacierz Tobie i wszystkimœwiętym. Amen! -Bił się długo w piersi, a powstajšc, rzekł do Łapy: -Hale! aligant jucha, wybiera se pchły kiej baba na wesele! A że robotny był, to się zajšł obrzšdkiem -wóz wytoczył ze stodoły i nasmarował, napoił konie i przyłożyl im siana, aż parskać zaczęły i bić kopytami, a potem przyniósł z sšsieka nieco zgonin, dobrze okraszonych owsem, i wsypał to klaczy do żłobu, bo stała w gródce, osobno: -Żrej, stara, żrej; Ÿróbka mieć będziesz, to ci mocy trza, żrej! -Pogładził jš po nozdrzach, aż klacz położyła mu łeb na ramieniu i pieszczotliwie chwytała wargamiza kołtuny. -... Ziemniaki do połednia zwieziemy, a pod wieczór do lasu, po œciółkę -nie bój się, œciółka letka, nie zgonię cię... -A ty, wałkoniu, batem dostaniesz, widzisz go, owies mu pachnie, próżniakowi -mówił do wałacha, co stał obok i łeb wtykał między deski przegrody, do żłobu klaczy -grzmotnšł go pięœciš w zad, aż koń uskoczył w bok i zarżał. -Hale, parobku żydowski! Żreć to byœ choć iczysty owies żarł, a do roboty cię nie ma, bez bata, jucho, z miejsca nie ruszysz, co?Wyminšł go i zajrzał do Ÿróbki, co stała przy œcianie samej i już z daleka wycišgałado niego kasztanowaty łeb ze strzałkš białš na czole i rżała cicho. -Cichoj, mała, cichoj! Podjedz se ano, bo pojedziesz z gospodarzem do miasta! -Uwił kłak siana i wyczyœcił jej bok zawalany. -Tyla klacz, że już do ogiera czas, a œwiniaœ. Utytlesz się zawdy kiej maciora -pogadywał wcišż i poszedł do chlewów wypuœcić œwinie, bo kwiczały, a Łapa chodził za nim i zaglšdał mu w oczy. -Zjadłbyœ i ty, co? To naœci-że chlebaszka, naœci! Wyjšł zza pazuchy kawałek i rzucił,pies pochwycił i schował się do budy, bo œwinie ano leciały mu wydrzeć. -Hale, te swynie to kiej człowiek niektóry, aby ino chycić cudze i zechlać... Zajrzał do stodoły i długo patrzył na wiszšcš u belki krowę -Głupie to jeno bydle, a i temu na koniec przyszło. Widzi mi się, co jutro zgotujš mięsa... Tyle i z ciebie, biedoto, że człek sepodje w niedzielę... Westchnšł do tego jadła i powlókł się budzić Witka... -Słońce ino, ino -zarno się pokaże... Krowy trza wypędzać. Witek mamrotał coœ, bronił się, przykładał do kożucha, ale w końcu wstać wstał i łaził ociężały i senny po podwórzu.Gospodarz zaspali dzisiaj, bo słońce już weszło i rozczerwieniło szrony, i zapaliło łuny w wodach i szybach a z chałupy nikt się nie pokazywał... Witek siedział na progu obory i podrapywałsię zajadle, i przeziewał, a że wróble poczęły zlatywać z dachów do studni i trzepać się w korycie, to przyniósł drabkę i wlazł pod okap zajrzeć do gniazd jaskółczych, bo cicho tam jakoœ było. -Pomarzły czy co? I jšł wycišgać delikatnie pomorzone ptaszkii kłaœć je za pazuchę. -Kuba, wiecie, nie żyjš, o! -Pobiegł do parobka i pokazywał sztywne, pogasłe jaskółki. Ale Kuba wzišł ino w rękę, przyłożył do ucha, dmuchnšł w oczy i rzekł: -Zdrętwiały, bo przymrozek galanty. Ale że to głupie nie poszły jeszcze do ciepłych krajów, no no... -I poszedł do swojej roboty. A Witek siadł pod chałupš, w szczycie, bo słońce już tam dochodziło i oblewało bielone œciany, po których i muchy łazić poczynały; wycišgał zza koszuli te, które już ogrzane nieco jego ciałem, gmerały siętrochę, churchał na nie, rozdziawiał im dziobki, poił z ust własnych, aż ożywiały się, otwierały oczy i poczynały wydzierać się do ucieczki; wtedy prawš rękš czaił siępo œcianie i raz w raz zagarnšł jakš muchę, nakarmiał niš i puszczał. -Lećta se do matuli, lećta -szeptał, patrzšcjak jaskółki siadały na kaletnicy obory, czesały się dziobkam i szczebiotały jakby dziękczynienia A Łapa siedział przed nim na zadzie i skomlał uciesznie, a co który ptaszek wyfruwał, rzucał się za nim, biegł kilka kroków i zawracał z powrotem stróżować. -Ale, złap wiater w polu -mruczał Witek i tak się zatopił w rozgrzewaniu jaskółek, że ani widział, kiedy Boryna wyszedł zza węgła i stanšł przed nim. -Ptaszkami się, œcierwo, zabawiasz, co? Porwał się, by uciekać, ale już gospodarz chycił go krótko za kark i drugš rękš szybko odpasywał szeroki, twardy pas rzemienny. -A dyć nie bijcie, a dyć! zdšżył krzyknšć jeno. -Takiœ to pastuch, co? Tak to pilnujesz, co?Najlepsza krowa się zmarnowała, co?... Ty znajdku, ty pokrako warsiaska! Ty! -I bił zapamiętale, gdzie popadło, aż rzemień œwiszczał, a chłopak wił się kiej piskorz i wrzeszczał: -Nie bijta! Loboga! Zabije mię! Gospodarzu!...O Jezu ratujta... Aż Hanka wyjrzała z chałupy, co się dzieje, a Kuba splunšł i schował się do stajni. A Boryna łoił go rzetelnie, wybijał mu na skórze swvojš stratę tak zajadle, że Witek miał już gębę posinionš i z nosa puœciła musię krew, krzyczał wniebogłosy i cudem jakimœ się wyrwał, chwycił się obu'rękami z tyłu za portki i gnał w opłotki. -Jezu, zabili mę, zabili mę! -ryczał i tak pędził, aż mu reszta jaskółek wylatywała zza pazuchy i rozsypywała się po drodze. Boryna pogroził jeszcze za nim, opasał sięiwrócił do chałupy, i zajrzał na Antkowš stronę. -Słońce już na dwa chłopa, a ty się jeszcze wylegujesz! -krzyknšł do syna. -Zmogłem się wczoraj kiej bydlę, to muszę się wywczasować. -Do sšdu pojadę... ZwieŸ ziemniaki, a jak ludzie skończš kopanie, to zagnać je do grabienia œciółki, a ty mógłbyœ kołki pozabijać do ogacenia. -Ogaćcie se sami chałupę, nama tutaj nie wieje. -Rzekłeœ... to swojš stronę ogacę, a ty marznij, kiejœ wałkoń. Trzasnšł drzwiami i poszedł na swojš stronę. Józka już rozpaliła ogień i szła doić krowy. -Rychło daj jeœć, bo trza mi jechać... -Przecięch się nie ozedrę, dwóch robót razem nie poradzę -i poszła. -Spokojnego oczymgnienia nie ma, ino kłyŸnij się ze wszystkimi! -myœlał i wzišł się do obleczenia, ale zły był i zgryziony. Jakże, cišgła wojna z synem, słowa nie można rzec, bo zaraz do oczów z pazuramiskacze albo rzeknie coœ, co jaże we wštpiach poczujesz. Na nikogo się spuœcić, ino haruj i haruj! Złoœć w nim zbierała, aż poklinał z cicha i rzucał szmatami po izbie a butami. -Słuchać się powinny, a nie słuchajš! Czemu to? -myœlał. -Widzi mi się, co bez kijaszka z nimi obyć się nie obędzie, bez twardego! Dawno się imto należało, zaraz po œmierci nieboszczki, kiej kłyŸnić się zaczęły o gronta, ale się jeszcze wagował, żeby zgorszenia we wsi nie czy nić. Gospodarz był przeciech nie leda jaki, na trzydziestu morgach, i z rodu nie bele chto -Boryna, wiadomo. Ale dobroœciš z nimi się nie skończy, nie!... -Tu przyszedł mu na myœl zięć, kowal, któren wszystkich po cichu burzył, a i sam wcišż nastawał, żeby mu szeœć morgów odpisać imorgę lasu, a już na resztę chciał poczekać... -To niby kiej zamrę! Poczekaj, jucho, poczekaj-myœlał ze złoœciš. -Póki się ino rucham, nie powšchasz ty ani zagona! Widzisz go, mšdrala! Kartofle już mocno perkotały w kominie, gdy Józka przyszła od udoju i wnetki narzšdziła œniadanie -Józka! A mięso sama przedawaj. Jutro niedziela, ludzie się już zwiedziały, to się ich tu naleci; ino nie borguj nikomu. Poœladek ostaw la nas; zawoła się Jambroża to zasoli i przyprawi... -A dyć i kowal umiejš... -Ale, podzieliłby, się kiej wilk z owcš. -Magdzie będzie markotno, że to nasza krowa, a ona nawet nie obaczy. -To la Magdy wytnij jakš sztuczkę i zanieœ, ale kowala nie wołaj. -Dobryœcie, tatulu, dobry. -Hale, córuchno, hale! Pilnuj tutaj, a już ci bułeczkę przywiezę abo i co. Podjadł se niezgorzej, opasał się pasem, przygładził poœlinionš dłoniš zwichrzone i rzadkie włosy, ujšł bat i jeszcze się rozglšdał po izbie... -Bym czego nie przepomniał. -Chciało mu się zajrzeć do komory, ale się powstrzymał, bo Józka patrzała, więc się przeżegnał i ruszył. A już z wasšga, zbierajšc w garœć parcianelejce, rzekł Józce na ganek: -Skończš ziemniaki, to zaraz iœć grabić œciółkę, kwitek jest za obrazem. A niechta zetnš jakiego grabka albo i chojkę -przyda się. Wóz ruszył i już był w opłotkach, gdy Witek mignšł pod jabłoniami. -Zabaczyłem... prru... Witek! Prru! Witek, puœć krowy na łški, a pilnuj, bo cię, jucho,spierę, że popamiętasz! -Ale, pocałujta mę gdzieœ... -odkrzyknšł hardo znikajšc za stodołš. -Będziesz tu pyskował, jak zlezę, to obaczysz... Skręcił z opłotków na lewo, na drogę wiodšcš ku koœciołowi; podcišł batem Ÿróbkę, że podyrdała truchcikiem po wyboistej, pełnej kamieni drodze. Słońce było już chyla tyla nad chałupami i œwieciło coraz cieplej, bo z oszroniałych strzech podnosiły się oparyn i woda skapywała, tylko w cieniach -pod płotami wsadach, po rowach, leżał jeszcze siwy mróz; po stawie wlekły się ostatnie zrzedłe mgły i woda poczynała spod bielm wrzeć brzaskami i odbłyskiwać słońce. We wsi poczynał się już zwykły ruch: poranek był jasny i chłodny, a że zaœ przymrozek orzeŸwił powietrze, to i raŸniej się poruszali, i zgiełkliwiej; wychodzili gromadnie na pola, którzy do kopania szli z motyczkami a koszykami na ręku, dojadajšc œniadań; którzy z pługiem cišgnęli na œcierniska; którzy. na wozach brony wieŸli a worki pełne ziarna siewnego; którzy znów zasię wykręcali ku lasom z grabiami na ramionach, œciółkę grabić -że ino dudniło po obu stronach stawu i krzyk się wzmagał, bo drogi były zatłoczone bydłem cišgnšcym na paszę, szczekaniem psów, pokrzykami, co wybuchały raz w raz z niskiej, ciężkiej kurzawy, jaka się była wznosiła z orosiałych dróg. Boryna wymijał trzody ostrożnie, czasem œmignšł po wełnie jakie jagništko głupie, co się nie usuwało przed Ÿrebicš, to cielę jakie, aż i wyminšł wszystkich i koło koœcioła, który stał osłonięty potężnym wałem lip żółknšcych i klonów wjechał na szeroki goœciniec, obsadzony z obu stron ogromnymi topolami. A że w koœciele była msza œwięta, bo sygnaturka przedzwoniła ofiarę i huczały przyciszonym głosem organy, zdjšł kapelusz i westchnšł pobożnie. Droga była pusta i zasłana opadłym liœciemtak obficie, że wyboje i głęboko powyrzynane koleiny pokryły się rdzawo-złocistym kobiercem pociętym gęstymi pręgami cieniów, jakie rzucały pnietnpoli, bo słońce z boku œwieciło. -Wio, maluœka wio! -Œwisnšł batem i Ÿrebicaprzez kilka stajań poszła raŸniej, ale potem opadła i wlekła się wolno bo drga, choć nieznacznie, szła pod wzgórza, na których czerniały lasy. Boryna, że go ta cisza mroczyła sennoœciš,to poglšdał przez kolumnadę topoli na pola, pławišce się w różowym, porankowym œwietle, albo myœleć usiłował o sprawie z Jewkš, to u granuli -ale nie mógł sobie dać rady, tak go œpik rnorzył... Ptaszki ćwierkały w gałęziach, to czasem wiatr przegarnšł leciuchnymi palcarni po czubach drzew, że ino jaki taki listeczek, kieby motyl złoty, odrywał się od maci , spadał kolisto na drogę abo i na zakurzone osty, co zaognionymi oczami kwiatów hardopatrzyły w słońce a topole zagwarzyły, poszemrały z cicha gałšzkami i pomilkły kiej te kumy, co na Podniesienie oczy podniesš, ręce rozłożš i westchnš modlitewnie, a padnš wnetki w proch przed Majestatem, ukrytym w tej złotej monstrancji, zawisłej nad ziemiš œwiętš, nad rodzonš... Dopiero pod lasem przecknšł na dobre i wstrzymał konia. -Wschodzi niezgorzej -szepnšł, przyjrzawszy się pod œwiatło szarym zagonom, ordzawionym krótkš szczotkš wschodzšcego żyta. -Kawał pola, a przyległo do mojego, kieby kto z umysłu narzšdził! Żyto, widzi mi się, wczoraj posiały. -Ogarnšł pożšdliwym spojrzeniem zbronowane zagony, westchnšłi wjechał w las. Poganiał często konia, bo droga szła po równym i twardsza była, tylko gęsto przeroœnięta korzeniami, na których wóz podskakiwał i turkotał. Ale już nie drzemał, owiany surowym i chłodnym dechem lasu. Bór był ogromny, stary -stał zbitš gęstwš w majestacie wieku i siły, drzewo przy drzewie sama sosna prawie, a często dšb rosochaty i siwy ze staroœci, a czasem brzozy w białych koszulach, z rozplecionymi warkoczami żółtymi, że to jesień już była. Podlejsze krze, jako leszczyna, to karłowata grabina, to osiczyna drżšca tulił się do czerwonych, iwała (gˆŠj ľA¤ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¨ Ź @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żP cp\cĚ că)űcŢ8w+U?potężnych pni tak zwartych korona mi i poplštanych gałęziami, że ino gdzieniegdzie przedzierało się słońce i pełzało niby złote pajški po mchach zielonych i paprociach zrudziałych. -Zawżdy mojego tu sš cztery morgi! -myœlał i pożerał oczami las, i już na oko wybierał co najlepszy. Przeciech Pan Jezusnie da nas ukrzywdzić -abo i same się nie damy, nie... Dworowi widzi się dużo, a nam mało. Zarno... moje ze cztery, a Jagusine zmorga... cztery i jed na... Wio! głupia, sroków się będzie bojała! -Trzepnšł jš batem, bo na suszce, co dŸwigała Bożš Mękę, kłóciły się sroki tak zajadle, aż Ÿrebica strzygła uszami i przystawała. -Srokowe wesele -deszczu będzie wiele. -Przypišł parę batów Ÿrebicy i jechał kłusem. Dobrze było już po ósmej, bo ludzie na polach siadali do œniadaniowych dwojaków, gdy wjeżdżał do Tymowa, na puste uliczki, obstawione pozapadanymi domostwami, co przysiadły niby stare przekupki nad rynsztokami, pełnymi œmieci, kur, Żydzišt obdartych i nierogacizny. Zaraz na wjeŸdzie obstšpili go Żydzi i Żydówki i nuż zaglšdać do wasšgu, macać pod grochowinami, pod siedzeniem, czy nie wiezie czego na sprzedanie. -Poszły, parchy! -mruknšł, wjeżdżajšc na rynek, pod cień starych, poobdzieranych kasztanów, konajšcych na œrodku placu, gdzie już stało kilkanaœcie wozów z wyprzęgniętymi końmi. I swój wasšg tam umieœcił, Ÿrebicę wyłożył łbem do półkoszka, nasuł jej do kobiałki obroku, bat schował na dno, pod siedzenie, otrzepał się ze słomy i ruszył prosto do Mordki, tam gdzie błyszczały trzy mosiężne talerze, aby się nieco przyogolić -wyszedł wkrótce czysto ostrugany i tylko z jednym zacięciem na brodzie, zalepionym papierem, przez który sšczyła się krew. Sšdy nie były jeszcze zaczęte. Ale przed domem sšdowym, co stał zaraz w rynku, naprzeciw ogromnego poklasztornego koœcioła, czekało już sporonarodu. Siedzieli na wydeptanych stopniach, to kupili się pod oknami i raz w raz zaglšdali do œrodka, kobiety zaœ przykucnęły pod bielonymi œcianami, opuœciły czerwone zapaski z głów na ramiona i rajcowały. Boryna, że dojrzał Jewkę z dzieckiem na ręku, stojšca w gromadzie swoich œwiadków, to się zeŸlił zarno, jako że skory był do złoœci, splunšł i wszedł do sieni drugiej, biegnšcej na przestrzał sšdowego domostwa. Po lewej stronie był sšd, a po prawej mieszkał sekretarz, bo jakoż właœnie Jacek wyniósł samowar przed sam próg i tak go rozdmuchiwał cholewš zawzięcie, żedymił niby komin fabryczny, a co chwila ostry, gniewny głos krzyczał z głębi zadymionej sieni: -Jacek! buciki panienkom! -Zaraz, zaraz! Samowar już niby wulkan huczał i buchał płomieniami. -Jacek ! wodę panu do mycia. -Dyć zara, zrobi się wszyćko, zrobi! -I spocony, nieprzytomny, ganiał po sieni, aż dudniło, powracał, dmuchał i znowu leciał,bo pani krzyczała: -Jacek! kulfonie jeden, gdzie moje pończochy?! -Ale! œcierwa, nie samowar! Trwało to wszystko dobrych parę pacierzy,abo i z koronkę, aż wreszcie drzwi sšdowesię otwarły i naród poczšł napełniać dużš,wybielonš izbę. Jacek, już teraz jako woŸny, boso, w modrych portkach i takimże lejbiku z mosiężnymi guzikami, z czerwonš, spoconš twarzš, którš raz w raz obcierał rękawem, uwijał się za czarnymi kratami, dzielšcymi izbę na dwie połowy, i rzucał łbem niby koń, kiej go giez ukšsi, bo płowewłosy spadały mu grzywš na oczy, to zaglšdał ostrożnie do sšsiedniej stancji i potem siadał na chwilę pod zielonym piecem. A narodu się nawaliło, że ani palca wetknšć, i parli się coraz krzepciej na kraty, aż trzeszczały; gwar zrazu cichy podnosił się z wolna, szemrał, przewalał po izbie, huczał czasami, przechodził miejscami -w kłótnię, że jakie takie mocne słowo padało coraz gęœciej. Żydzi szwargotali pod oknami, a jakieœ babyna głos opowiadały swoje krzywdy i jeszcze głoœniej popłakiwały, ale nie można było rozeznać, kto i gdzie, bo ciasnota była i głowa przy głowie, jako ten zagon pełen maków czerwonych i kłosów żytnich, co go ten wiater żenie, a on się zakolebie i gwarzy, i szumi, a potem staje równo kłos przy kłosie. To znowuj Jewka, dojrzawszy Borynę wspartego o kraty, jęła dogadywać i wykrzykiwać na niego, że zeŸlony odrzekł ostro: -Zamilknij, suko, bo ci gnatki porachuję, że rodzona nie pozna. A na to Jewka rozsrożona nuż pazury wycišgać i drzeć się do niego przez gęstwęludzkš, aż jej chustka spadła z głowy i dzieciak się rozkrzyczał, że nie wiada, na czyrn by się skończyło, gdy naraz Jacek się zerwał, otworzył drzwi i krzyknšł: -Cichojta, œcierwy, bo ano sšd idzie!... Jakoż i sšd wszedł; najpierw gruby, wysoki dziedzic z Raciborowic, a za nim dwóch ławników i sekretarz, który usiadł przy bocznym stoliku pod oknem i rozkładał papiery a patrzył na sędziów, jak stanęli przy wielkim stole, okrytym czerwonym suknem, i nałożyli złote łańcuchy na grube karki... Cicho się zrobiło, że słychać było tych, cona ulicy pod oknami gwarzyli. Dziedzic rozłożył papiery, chrzšknšł, spojrzał na sekretarza i grubym, donoœnymgłosem oznajmił, że sšdy się rozpoczynajš.Potem sekretarz przeczytał sprawy na dzień dzisiejszy, coœ szepnšł pierwszemu ławnikowi, ten oddał to sędziemu, który kiwnšł głowš potakujšco. Sšdy się rozpoczęły. Pierwsza szła sprawa ze skargi strażnika na jakiegoœ łyczka o nieporzšdki w podwórzu. Skazany zaocznie. Potem o pobicie chłopaka za wypasanie końmi koniczyny. Pogodzili się -matka dostała pięć rubli, a chłopak nowe portki i lejbik. Sprawa o woranie się. Odłożona z braku dowodów. Sprawa o kradzież leœnš w borze sędziego; stawał rzšdca -oskarżeni chłopi z Rokicin. Skazani na kary pieniężne lub odsiedzenie wareszcie po dwa tygodnie. Nie przyjęli wyroku, pójdš do apelacji. I tak głoœno zaczęli wykrzykiwać na niesprawiedliwoœć bo las był wspólny, serwitutowy, aż sędzia skinšł na Jacka, i ten zagrzmiał: -Cichojta, cichojta, bo tu sšd, nie karczma. I tak szła sprawa za sprawš, kieby skiba za skibš, równo i doœć spokojnie, czasem tylko podnosiły się skargi abo chlipanie, aboi przekleństwo, ale te Jacek wnet przyciszał. Z izby ubyło nieco ludzi, ale w ich miejsce przybyło tyle nowych, że stali zbici kieby wsnop, że nikto poruszyć się nie mógł i zrobił się taki goršc, iż ani odetchnšć aż sędzia polecił otworzyć okna. Teraz szła sprawa Bartka Kozła z Lipiec o kradzież œwini u Marcjanny Antonówny Paczeœ. Œwiadkowie: taż Marcjanna, syn jejSzymon, Barbara Piesek itd. -Œwiadkowie czy sš? -zapytał ławnik. -Jesteœmy! -zawołali chórem. Boryna, który dotšd samotnie a cierpliwie stał przy kracie, przysunšł się nieco do Paczesiowej przywitać, boć to była Dominikowa, matka Jagny. -Oskarżony, Bartek Kozioł, bliżej, za kratę.Niski chłop przepychał się ze œrodka tak gwałtownie, aż klšć poczęli, że depcze po kulasach i przyodziewek ozdziera. -Cichojta, œcierwy, bo przeœwietny sšd mówi! -krzyknšł Jacek, wpuszczajšc go. -Wy Bartłomiej Kozioł? Chłop drapał się frasobliwie po gęstych, równo obciętych włosach; głupowaty uœmiech skrzywiał mu suchš, wygolonš twarz, a małe rudawe oczki chytrze skakały po sędziach niby wiewiórki. -Wy Bartłomiej Kozioł? -zapytał znowu sędzia, bo chłop milczał. -Dyć juœci, on ci Bartłomiej Kozioł, dopraszam się łaski przeœwietnego sšdu! -piszczała ogromna kobieta, wpychajšc się siłš za kraty. -A wy czego? -Dopraszam się łaski, a dyć ja żona tego chudziaka, Bartka Kozła -i kłaniała się rękš ziemi, aż wyrurkowanym czepcem zawadzała o stół sędziowski. -Œwiadkujecie? -Niby to za œwiadka? ni, jeno dopraszam się... -WoŸny; wyrzuć jš za kratę. -WychodŸta, kobieto, bo nie la was tu miejsce... - Chwycił jš za ramiona i pchał zadem. -Dopraszam się przeœwietnego sšdu, kiej mój ano nie dosłyszy na ten przykład... -krzyczała. -WychodŸta, póki po dobremu -i aż jęknęła,tak jš ciepnšł na kratę, bo ani kroku po dobroci ustšpić nie chciała. -WyjdŸcie, będziemy głoœno mówili, to choćon Kozioł, a usłyszy! Zaczęło się wreszcie badanie. -Jak się nazywacie? -Hę?... a, przezywam?... Przeciech wołali mę, to niby wiedzieć wiedzš... -Głupiœ. Jak się nazywacie? -indagował nieubłaganie sędzia. -Bartek Kozioł, przeœwietny sšdzie -rzuciłażona. -Ile lat? -Hę?... a, lat?... bo ja to pomnę! Matka, wiele to ja mam roków?... -Pięćdziesišt i dwa, widzi mi się, będzie na zwiesnę. -Gospodarz?... -I... trzy morgi piachu i ten jeden krowi ogon... sielny gospodarz. -Był już karany? -Hę?... karany? -Czy siedzieliœcie w kozie? -To niby w kreminale?... karany?... Matka, byłem to w kreminale, hę?... -A byłeœ, Bartku, byłeœ, a to cię te œcierwy dworskie o to zdechłe jagništko... -Juœci, juœci... na paœniku znalazłem zdechłe jagnię... wzionem, co miały psy rozwłócyć... poskarżyły, przysięgły, com ukradł, sšd przysšdził... wsadziły mę i siedziałem... Niesprawiedliwoœć jest ino, niesprawiedliwoœć... -mówił głucho i obzierał się znacznie na żonę. -Oskarżeni jesteœcie o kradzież maciory Marcjannie Paczeœ! Wzięliœcie jš z pola, zagnali do domu, zarznęli i zjedli! Co macie na swojš obronę? -Hę? Zjadłem! Żebym tak Boga przy skonaniu nie oglšdał, że nie zjadłem!... o œwiecie rodzony, ja zjadłem! -wołał żałoœnie. -Cóż macie na swojš obronę? -Obronę... miałem to co rzec, matka?... Juœci, baczę; niewinowatym, œwini nie zjadłem a Marcjanna Dominikowa, na ten przykład, szczeka bele co, kiej ten pies, żeino chycić za ten paskudny pysk a sprać... a... -O ludzie, ludzie!... -jęknęła Dominikowa. -To już sobie póŸniej zrobicie, ateraz mówcie, jakim sposobem œwinia Paczesiowej znalazła się u was?... -Œwinia Paczesiowa. u mnie?... Matka, co to wielmożny dziedzic rzekli?... -A dyć, Bartku, to o tym prosiaku, co to za tobš przylazł do chałupy... -Baczę, juœci, że baczę, bo prosiak to był, a nie œwinia żadna; dopraszam się łaski wielmożnego sšdu, niech słyszš, com ano rzekł, i przywtórzę; prosiak to był, a nie œwinia; białny prosiak, a kiele ogona abo i zdziebko poniżej czarno łaciaty. -Dobrze, ale skšd się wzišł u was? -Niby u mnie?... Zarno wszyćko dokumentnierzeknę, z czego się pokaże la przeœwietnego sšdu i la zgromadzonego narodu, co jestem niewinowaty, a Dominikowa cygan jest baba, pleciuch i ozornica zapowietrzona! -Ja cyganię! A dyć tej Najœwiętszej Panienkiuproszę, żeby was pierun bez œwiętej spowiedzi nie trzasnšł! -rzekła cicho, z westchnieniem ciężkim do obrazu Matki Boskiej, wiszšcego w rogu izby, Dominikowa, a potem, że to już œcierpieć nie mogła, wycišgnęła zwiniętš, chudš pięœć do niego i syknęła: -Ty złodzieju œwiński! ty zbóju! ty!... -i rozczapierzyła palce, jakby go chycić chciała. Ale Bartkowa rzuciła się do niej z krzykiem. -Co! biłabyœ go, suko jedna, biłabyœ, czarownico, kacie synowski, ty! -Uciszyć się! -zawołał sędzia. -Stulta pyski, kiej sšd mówi, bo waju wyciepnę na osobnoœć! -poparł Jacek, podcišgajšc parcianki, bo mu się był obertelek oberwał. Uciszyło się zaraz, a baby, że to blisko było do chwycenia się za łby, stały już cicho, ino się oczami jadły a wzdychały ze złoœci... -Mówcie, Bartłomieju, mówcie wszystko a prawdę. -Prawdę?... Samš czystš kiej szkło prawdę rzeknę, rzetelnie powiem, kiej na spowiedzi, kiej gospodarz do gospodarzy, kiej swój do swojaków, bom gospodarz z dziada pradziada, a nie komornik, nie prefesjant jaki abo i jenszy miescki zdzier.To tak było. -Patrz dobrze w głowę, byœ czegój nie przepomniał -radziła. -Nie przepomnę, Magduœ, nie. To było tak. Szedłem se... a baczę, że to rychtyk zwiesna była... i za Wilczym Dołem, wedle Borynowej koniczyny... idę se i mówię pacierz, bo na ten przykład przedzwonili już na Anioł Pański... nocka też szła... idę se... jaż tu słyszę: głos nie głos? Loboga, myœlę se: chrzška albo i nie chrzška?... Oglšdnšłem za się niczego nie widno, cicho całkiem. Złe mę kusi czy co?... Ide dalej i że mę zdziebko mrówki oblazły ze strachu,mówię se Pozdrowienie Anielskie. Chrzška znowu! Cie! myœlę sobie, nic, jeno swynia toabo i zasie prosiak. Zlazłem zdziebko w bok, w koniczynę i obejrzałem się... juœci, że cosik lizie za mnš, przystanšłem ja przystanęło i to, a białne, niskie i długie... a œlepie œwieciły kiej u Ÿbika abo zgoła u złego... Przeżegnałem się, a że i skóra mi œcierpła, tom ruszył lepszym krokiem jakże, abo to wiadomo, co się po nocach tłucze?... A wszyscy w Lipcach wiedzš, co na Wilczych Dołach straszy. -Juœci, że prawda, bo łoni, kiej Sikora przechodził tam nocš, to go ułapiło za grdykę i rzuciło o ziemię, i tak zbiło, że chłop chorzał dwie niedziele -objaœniała żona. -Cichoj, Magduœ, cichoj! Idę, idę... idę... a tofort lezie za mnš i chrzška! A że to był rychtyk miesišczek wylazł se na niebo, to patrzę, a to ino prosiak, nie złe. Ozgniewałem się, bo co se ten głupi myœli -straszyć, tom rzucił nań patykiem i idę kudomowi Szedłem se miedzš, między Michałowymi burakami a pszenicš Borynowa, a potem między jarkš Tomka a owsem tego Jaœka, co go łoni do wojska wzieni, a którego to kobieta akuratnie wczoraj zległa... Prosiak fort za mnš kiej pies, to se idzi obok, to wlazł w kartofle Dominikowej i tu pysknie, i tam pysknie, i chrzšknie, i kwiknie, a nie ostaje, ino za mnš... Skręciłem na œcieżkę, co bieży na przełaj -ona za mnš. Goršco mi się zrobiło, bo laboga, taka œwinia, co może nie œwinia! Skręciłem na drogę wedle figury, prosiak za mnš... Widziałem, biały był, a kiele ogona, poniżej Ÿdziebko, czarno łaciaty! Ja bez rów -ona za mnš, ja na te mogiłki, co za figurš sš -ona za mnš, ja na kamionki, aona kiej mi się nie rzuci pod kulasy -rymnšłem kiej długi. Opętana czy co?... Ledwiem się pozbierał, a ona kiej nie zadrze ogona i w skok przede mnš! A lećże se, zapowietrzona, pomyœlałem. Ale nie uciekła, ino wcišż przede mnš leciała -aż do samej chałupy -do samej chałupy, przeœwietny sšdzie, aż w ogrodzenie weszła, aż do sieni wlazła, a że drzwi do izby były wywarte, to i do izby poszła... Tak mi Panie Boże dopomóż Amen ! -A potem zarznęliœcie i zjedli, prawda? -rzekł. sędzia rozbawiony. -Hę! Zarznęli i zjedli?... A coœwa zrobić mieli? Przeszedł dzień -prosiak nie odchodzi; przeszedł tydzień jest, ani jej wygonić, bo z kwikiem wraca!... Moja podtykała jej, co mogła, bo jakże głodem morzyć, Boże stworzenie też... Przeœwietnysšd jest mšdry, to sprawiedliwie se wymiarkuje, że com z niš biedny sierota miał zrobić? Niktoj po niš nie przychodził, a w domu bieda -a żarła, że i dwie drugie tyle nie zechlajš. : Jeszcze z miesišc, to bynas zeżarła i z bebechami... Co było radzić? Miała ona nas -toœwa my jš zjadły,a i to niecałš, bo na wsi się zwiedziały, a Dominikowa poskarżyła, że to jej, przyszłaze sołtysem i zabrała wszyćko... -Wszystko?... a cały zad to gdzie?... -syknęła złowrogo Dominikowa. -Gdzie? Spytajta się Kruczka i drugich piesków. Wynieœliœmy na noc do stodółki. Psy, że to czujne psie pary, a wrota były dziurawe, wycišgnęły i bal se sprawiły mojš krwawicš, że chodziły obżarte kiej tedziedzice. -Hale, œwinia sama poszła za nim, głupi uwierzy, ale nie sšd. Złodziej jucha, a barana młynarzowi, a gęœ dobrodziejowi tokto pokradł, co?... -Widziałaœ, co? Widziałaœ! -wrzasnęła Kozłowa, przyskakujšc z pazurami. -A kartofle z organistowego dołu to kto?... A cięgiem cosik komuœ we wsi ginie, to gšska, to kury, to sprzęt jaki -cišgnęła nieubłaganie. -Ty œcierwo! Coœ ty robiła za młodu, a i cotwoja Jagna teraz wyprawia z parobkami; to ci tego nikt nie wypomina, a ty kiej ten pies... -Wara ci od Jagny! Wara, bo ci ten pysk takspierę, że... Wara!... -ryknęła wielkim głosem, ugodzona jak w żywe mięso. -Cichojta, pyskacze, bo za drzwi wyciepnę! -uciszal Jacek, podcišgajšc parcianek. Zaczęło się przesłuchiwanie œwiadków. Najpierw œwiadczyła poszkodowana, Dominikowa a zeznawała cichym, nabożnym głosem i przysięgała co chwila przed tš Częstochowskš, jako œwinia jej, i żegnała się, i biła w piersi, że prawda jest, jako jšukradł z pastwiska Kozioł, i nie żšdała od przeœwietnego sšdu kary na niego, niech mujuż tam Jezusiczek czyœćca za to nie pożałuje -ale domagała się wielkim głosem sšdu i karyza to, że tak spostponował jš i Jagnę wobec całego na-rodu. ˆŠj ľA¤ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¨ Ź @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żP{cËü cÇPc+R Vi7=€Œwiadczył potem Szymek, syn Dominikowej;czapkę powiesił na rękach złożonych jak do pacierza, oczów nie spuœcił z sędziego ijękliwym, nieprzytomnym głosem zeznawał, że œwinia była matczyna, że białna była cała, ino kiele ogona czarnš łatę miała, a ucho rozerwane, bo jš był Łapa Borynowy chycił na zwiesnę, a tak kwiczała, że chociaż w stodółce był -usłyszał... Potem zawezwano Barbarę Piesek i innych. Œwiadczyli po kolei i przysięgali, a Szymek wcišż stał z czapkš na rękach, wpatrzony pobożnie w sędziego, a Kozłowa darła się za kratę z krzykiem zaprzeczań i złorzeczeń, a Dominikowa ino wzdychała do obrazu, a poglšda ła na Kozła, który skakał oczami, nasłuchiwał, a obzierał sięna swojš Magdusię. Naród słuchał uważnie i raz w raz szmer,to uwagi złoœliwe albo œmiech się rozległ głuchy pod powałš, aż Jacek musiał przyciszać groŸbš. Sprawa cišgnęła się długo, aż do przerwy,w której sšd poszedł do sšsiedniej izby na naradę, a naród wysypał się do sieni i przed dom odetchnšć nieco: kto pojeœć zdziebko, kto ze swoimi œwiadkami się zmówić, kto wywodzić krzywdy swoje, a jenszy znowuj wyrzekać na niesprawiedliwoœć a pomstować, jak to zwyczajnie bywa na rokach. Po przerwie i odczytaniu wyroków przyszłana stół sprawa Boryny. Jewka stanęła przed sšdem i pohuœtujšc dziecko, obwinięte w zapaskę, jęła płaczliwie wywodzić krzywdy swoje i żale; jako służyła u Boryny i pracowała, jaże jej kulasy ustawały, a nigdy dobrego słowanie usłyszała, kšta nie miała na spanie ani jadła doœć, że się u sšsiadów pożywiać musiała, a potem zasług nie zapłacił i z jego własnym dzieckiem wygnał jš w cały œwiat... buchnęła w końcu ogromnym płaczem i rzuciła się na kolana przed sędziami z krzykiem : -Krzywda to moja, krzywda! a dzieciak jego, przeœwietny sšdzie! -Cygani jak ten pies -mruknšł Boryna ze zgrozš. -Ja cyganię?! A dyć wszystkie, a dyć całe Lipce wiedzš, że... żeœ suka i latawiec... -Wielmożny sšdzie, a przódzi to mi ino mówili: Jewka, Jewuœ, i jeszcze słodziej, ato mi paciorki przywieŸli a to często gęsto bułkę z miasta i mówili: „Naœci, Jewuœ, naœci, boœ mi najmilejsza... ” --a teraz, o mój Jezu, mój Jezu!... -poczęła ryczeć. -Cygan, jucha, możem cię jeszcze pierzynš przyodział i mówił: „Œpij se, Jewuœ, œpij!...” Izba zatrzęsła się œmiechem. -Abo nie, co? Aboœta nie skamłali, jako ten pies przed drzwiami, aboœta mało obiecowali, co? -Loboga, ludzie, że to pierun nie zabije takšpokrakę? -zakrzyknšł zdumiony. -Wielmożny sšdzie, cały œwiat wiedział, jakto było, całe Lipce mogš przyœwiadczyć, co prawdę mówię. Służyłam u nich, to mi cięgiem spokoju nie dawał. O biedna ja sierota, bied- na!... O dola moja nieszczęœliwa!... Abo tom się mogła obronić przed tylim chłopem?... Krzyczałam, to mę sprał i zrobił, co chciał... A gdzież ja się podzieję z tym dziecišteczkiem, gdzie?... Œwiadki powiedzš i przyœwiadczš! -wołała wœród płaczu i krzyków. Ale œwiadkowie w rzeczywistoœci nic nie zeznali prócz plotek i domysłów, więc znowu jęła dowodzić i przekonywać, aż w końcu jako ostatni dowód rozpowiła dziecko i położyła je przed sędziami; dziecko wierzgało nagimi nóżkami i krzyczało wniebogłosy. -Wielmożny sšd sam obaczy, czyje ono; o, ten ci sarn nos kiej kartofel, te same bure œlepie i kaprawe... Kropla w kroplę nikt jenszy, jeno Boryna!... -wołała. Ale już i sšd nie mógł powstrzymać się od œmiechu, a naród aż huczał z uciechy, przyglšdali się dziecku, to Borynie i raz w raz ktoœ powiedział: -To ci pannica, kiej ten pies odarty ze skóry! -Boryna wdowiec, ożeniłby się z niš, a chłopak zdałby się do pasionki... -Lenieje ci ona kiej krowa na zwiesnę. -A urodna! jeno grochowinami przytrzšœć i w proso wsadzić -wszystkie gapy ucieknš... -Już i tak psy uciekajš, kiej Jewusia bez wieœ idzie!... -A gębusię ci ma kiej pomyjami wymalowanš... -Bo gospodarna, raz w rok się myje, coby na mydło nie wydawać... -Żydom w piecach pali, czasu nie ma, to i nie dziwota! Dogadywali coraz złoœliwiej i okrutniej, a ona zmilkła i nieprzytomnymi oczami psa zgonionego patrzyła po ludziach i ważyła coœ w sobie... -Cichojta! To grzych tak się naœmiewać nad biedotš! -krzyknęł a Dominikowa tak mocno,aż pomilkli, i jaki taki drapał się po łbie zewstydu. Sprawa skończyła się na niczym. Boryna poczuł niezmiernš ulgę, bo chociaż nie był winien, ale zawżdy bojał się ludzkiego obmówiska, no i tego że przysšdzić mogš, by płacił -bo prawo juœcijest ci takie, że nikiej nie wiada, kogo za łeb chyci, winowatego czy sprawiedliwego. Bywało już tak nie raz, nie dwa, nie dziesięć... bywało. Wyszedł zaraz ze sšdu i czekajšc na Dominikowš, jšł medytować i rozważać w sobie całš tę sprawę. Nie mógł zrozumieć,po co i dlaczego skarżyła. -Ni, to nie jej rozum i głowa, to jenszy, ktoœ drugi przez niš sięga, ale kto? Poszli z Dominikowš i z Szymkiem do karczmy napić się i przegryŸć coœ niecoœ, bo było już dobrze po południu, i chociaż mu Dominikowa napomykała z lekka, że cała ta Jewczyna sprawa to musi być robota kowala, zięcia jego, nie mógł uwierzyć. -Co by mu z tego przyszło? -Tyla, żeby was pokłyŸnić a podać na poœmiewisko i umartwienie. Drugi człowiek jest taki, że z jenszego la samej uciechy pasy by darł. -Dziwno mi tej zawziętoœci Jewczynej! Bom nie ukrzywdził w niczym, a jeszczem za chrzest tego jej bękarta dał dobrodziejowi worek owsa... -Służy ona u młynarza, a ten w kompanii z kowalem chodzi, miarkujecie?!... -Miarkuję, ino że nic rozeznać nie mogę! Napijwa się jeszcze! -Bóg zapłać, pijcie przódzi, Macieju! Napili się raz i drugi, zjedli drugi funt kiełbasy z półbochenkiem chleba, stary kupił rzšdek bułek dla Józi i zabierali się do powrotu. -Siadajcie, Dominikowa, ze mnš, ckno samemu, pogwarzym... -A dobrze, ino skoczę jeszcze do klasztoru zmówic pacierz. Poszła, ale w dobre dwa pacierze już była z powrotem, i zaraz pojechali. Szymek wlókł się za nimi wolno, bo w jednšszkapę i piachy były srogie, ale rozebrało go nieco, że to nie był zwyczajny picia i oszołomiony sšdem, to się ino kiwał senniew półkoszkach i raz w raz przecykajšc zdzierał czapkę ze łba, żegnał się nabożnie i wpatrzony nieprzytomnie w ogon szkapy, jakoby w dziedzicowš twarz na sšdzie, mamrotał: „... Œwinia matczyna, biała cała, a ino kiele ogona czarnš łatę miała... ” Słońce się już było przetaczało ku zachodowi, gdy wjechali w las. Mało wiele pogadywali, choć siedzieli w podle siebie na przednim siedzeniu. Czasem któreœ zagadnęło jakimœ słowem, że to nieobycznie siedzieć jak te mruki, ale ino tyla tego było, żeby œpik nie morzył i język nie zasechł... Boryna poganiał Ÿróbkę, bo wolniła, że to już do pół boków spotniała z umęczenia i goršca, czasem pogwizdał a milczał, i coœ żuł, coœ ważył w sobie, coœ kalkulował i często a niewidnie poglšdał na starš, na jejsuchš kieby z blichowanego wosku twarz, całš w podłużnych bruzdach zastygłš -poruszała bezzębnymi wargami, jakby się modliła po cichu; czasem pocišgała czerwonš zapaskę barzej na czoło, bo słońce œwieciło prosto w oczy, i siedziała nieruchomo, ino jej bure oczy gorzały. -Wykopaliœcie ta już, co? -zagadnšł wreszcie. -A juœci. Obrodziły latoœ niezgorzej. -Przychować będzie wama łacniej. -Wsadziłam też wieprzka do karmika, bo w zapusty może się zdać... -Pewnie, pewnie... mówiły, że Walek Rafałów przysyłał z wódkš?... -Nie on jeden, nie... ale po próżnicy ino grosz tracš... nie la takich Jaguœ moja, nie. Podniosła głowę i jastrzębimi oczami wpiłasię w niego, ale Boryna, że człek był w latach, nie wicher żaden, to twarz pokazał zimnš i spokojnš nie do rozeznania: Długo nie rzekli ni słowa, jakby się tš niemotš mocujšc ze sobš. Borynie nijako było zaczynać pierwszemu, bo jakże, w latach już był i gospodarz na całe Lipce pierwszy; no i mógł to zasię takprosto rzeć, co mu się Jaguœ udała?... Honor przeciech swój miał i pomyœlenie -ależe krwie goršcej był z przyrodzenia, to aże go złoœć porywała, że musi tak baczyćna siebie, tak kołować a zabiegać. Dominikowa przezierała go coœ niecoœ i miarkowala zasię, co go tak markoci i rozbiera, ale ni słówkiem nie pomogła, ino raz w raz poglšdała nań, to w ten œwiat i te dalekoœci niebieskie, aż i rzekła niechcšcy: -Goršc ci taki, kieby we żniwa. -Rzekliœcie. Jakoż i tak było, bo drogę otaczały potężne œciany boru, że żaden wiater ni przewiew nijaki nie przedzierał się z pól, asłońce wisiało prosto nad głowami i tak dogrzewało, że rozprażone drzewa stały bez ruchu i omdlałe czuby pochylały nad drogš, i tylko raz w raz puszczały bursztynowe igliwo, co kołujšcy spływało na drogę. Grzybny zapach bajorów i liœcia dębowego aż wiercił w nozdrzach. -Wiecie, dziwno to mnie, a i drugim, że takigospodarz, co to i pomyœlenie nie bele jakiema, i grontu tela, posłuch u narodu -kiej wy na ten przykład, a do urzędu ambitu niemacie... -Utrafiliœcie, że ambitu nijakiego nie mam. Co mi po tym? Sołtysem byłem bez trzy roki, tom dopłacił gotowym groszem. A com namarnował siebie i konisków! com sięnakłyŸnił i nabiegał, że i teń pies polowy nie więcej. A upadek w gospodarstwie był i marnacja, że jaże mi moja nie dała dobrego słowa... -Miała i ona swój rozum. Urzędnikiem być zawżdy to i honor jest, i profit. -Bóg zapłać. Strażnikowi się kłaniaj, pisarza obłapiaj za nogi i bele ciaracha, co z urzędu -też... Wielgi mi honor! Nie płacš podatków, most się popsowa, wœcieknie się pies, który weŸmie kłonicš po łbie -kto winowaty?... Sołtys winowaty, do œtrafu sołtysa cišgajš! Hale, jest profit. Dosyć ja pisarzowi i do powiatu nanosił i kur, i jajków, i gšskę niektórš... -Prawdę mówicie, ale Pietrkowi wójtostwo do grdyki nie wraca, nie; grontu już dokupił i stodółkę dostawił, i konie ma kiejte hamany!... -Juœci, ino nie wiada, co mu z tego ostanie,kiej się urzšd skończy... -Myœlicie... -Oczy swoje mam i miarkuję se Ÿdziebko... -Dufny ci on w siebie i z dobrodziejem koty drze. -Aże mu się darzy, to ino bez kobietę; on sewójtuje, a ona wv garœci wszyćko dzierży. Milczeli znowu z pacierz dobry. -A wy to nie poœlecie z wódkš do której?... -zapytała ostrożnie. -I... nie bierš mę już cišgotki do kobiet, za starym... -Nie powiadajcie po próżnicy! Ino ten stary, co się ruchać nie może, łyżki sam do gęby nie doniesie i na przypiecku se dochodzi... Widziałam, kiejœcie worek żyta nieœli. -Juœci, żem w sobie krzepki jeszcze, ale która by ta poszła za mnie? -Któren nie probant, co wie? Obaczycie! -Starym, dzieci dorastajš... a pierwszej z brzegu nie wezmę... -Zróbcie ino zapis, a i co najpierwsze się wama nie sprzeciwiš... -La zapisu! Kiej te œwinie! Za tę morgę to i młódka najczystsza a pójdzie choćby za dziada spod koœcioła... -A chłopy to za wianem nie patrzš, co? Nie odrzekł już, jeno skropił batem Ÿrebicę, że ruszyła z miejsca galopem. Milczeli długo. Dopiero gdy wyjechali z lasu na pola, między przydrożne topole, Boryna, który cały ten czas burzył się w sobie i przegryzał, wybuchnšł: -Na psy takie urzšdzenie we œwiecie! Za wszystko płać, choćby i za to dobre słowo!le jest, że i gorzej byc nie było. Już nawet dzieci na ojców nastajš, posłuchu nie ma nijakiego, a wszystkie się żrš ze sobš kiej psy. -Bo głupie, nie baczš, że wszystkich jednako ta œwięta ziemia pokryje. -Leda jeden abo drugi od ziemi odrósł, a już do ojców z pyskiem, coby mu jego częœć dawali. Ze starszych się ino przeœmiewajš! Œcierwy, we wsi im ciasno, porzšdki stare im złe, ubieru nawet wstydzš się niektórzy! -To wszystko bez to, że Boga się nie bojš... -Bez to i nie bez to, a Ÿle jest. -Nie idzie na lepsze, nie. -Ma iœć, kto ich ta zniewoli? -Kara boska! Bo przyjdzie ta godzina sšdu Panajezusowego, przyjdzie. -Ale co się przódzi narodu namarnuje, tego nikt nie odbierze. -Czasy takie, że lepiej, coby mór przyszedł. -Czasy! Juœci, ale i ludzie sš winne. A kowalto co? A wójt? Z dobrodziejem się drš, ludzi buntujš a tumaniš, a głupie wierzš. -Ten kowal to moja trucizna, chociaż i zięć też... I tak se już społecznie wyrzekali na ten œwiat, poglšdajšc na wieœ, co była już coraz bliżej widna, przez topole. Pod smętarzem czerwienił się już z dala rzšd kobiet pochylonych i zasnutych delikatnš mgłš dymów, a wkrótce i głuchy,monotonny trzepot mišdlił jšł raz w raz dopływać z powiewem, co się był podnosił z nizinnych łšk. -Dobry czas na mišdlenie. Zlezę przy nich, bo jest tam i Jaguœ moja. -Nic mi z drogi, to was podwiezę... -Dobrzyœcie, Macieju, że jaże mi dziwno... -uœmiechnęła się chytrze. Skręcił z topolowej na polnš dróżkę, co biegła do smętarnich wrótni, i podwiózł pod smętarz, gdzie pod kamiennym szarym płotem, w cieniu brzóz, klonów i tych krzyżów, co się z mogiłek pochylały ku polom, kilkanaœcie kobiet mišdliło zawzięciesuchy len, aż mgła pyłów wisiała nad nimi i długie włókna czepiały się żółtych listków brzóz i wisiały u czarnych ramion krzyżów; w podle, na prętach rozpiętych, nad dołami, w których paliły się ognie, przesuszano len mokrawy jeszcze. Mišdlice ostro kłapały, aż cały rzšd kobietpochylał się cišgle w krótkich a prędkich drganiach, i tylko coraz któraœ się prostowała, roztrzepywała przygarœć lnu z ostatnich paŸdzierzy, zwijała jš w kukłę libo w chochoła i rzucała na rozpostartš płachtę przed siebie. Słońce, że się już było przetoczyło nad lasy, œwieciło im prosto w twarze, ale nic to -robota, œmiechy, wesołe słowa nie ustawały ani na to oczymgnienie. -Szczęœć Boże na robotę! -zawołał Boryna do Jagny, która mišdliła z kraja zarno; w koszuli była ino a w czerwonym wełniaku i w chustce na głowie od kurzu. -Bóg zapłać! -odrzuciła wesoło i modre, ogromne oczy podniosła na niego, i uœmiechprzeleciał przez jej urodnš, opalonš twarz.-Suchy, córuchno, co? -pytała stara, obmacujšc obmišdlone garœcie. -Suchy kiej pieprz, jaże się łamie... -Znowu spojrzała na starego z uœmiechem, aż ciarki przeszły po nim, że œwisnšł batem i odjechał, ale raz w raz się obracał za niš,choć już widna nie była, bo mu jak żywa stała w oczach... -Dzieucha kiej łania... W sam raz -rozmyœlał. ROZDZIAŁ 4 Była niedziela -cichy, opajęczony i przesłoneczniony dzień wrzeœniowy. Na œciernisku, tuż za stodołami, pasł się dzisiaj cały inwentarz Borynowy a pod brogiem wysokim i pękatym, okršżonym zielonš szczotkš żyta, wykruszonego przy układaniu, leżał Kuba, dawał baczenie na inwentarz i uczył pacierza Witka -często pokrzykiwał na niego albo i zasie szturchałbiczyskiem, bo chłopak mylił się i latał oczami po sadach. -Bacz, coć rzekłem, bo to pacierz -upominał poważnie -Dyć baczę, Kuba, baczę. -To czegój œlepiasz po sadach? -Widzi mi się, co sš jeszcze jabłka u Kłębów... -Zjadłbyœ! A sadziłeœ je to, co? Powtórz „Wierzę ”. -Wyœcie też nie wywiedli kuropatwów, a wzieniœcie całe stado. -Głupiœ! Jabłka sš Kłębowe, a ptaszki Panajezusowe, rozumiesz! -Aleœcie je wzieni z dziedzicowego pola... -I pole jest Panajezusowe. Hale, jaki mšdrala, powtórz „Wierzę ”. Powtarzał prędko, bo go już kolana bolały od klęczenia, ale nie œcierpiał... -Widzi mi się, co Ÿróbka idzie w Michałowš koniczynę! -krzyknšł gotowy do biegnięcia. -Nie bój się o Ÿróbkę, a patrz pacierza... Kończył wreszcie, ale już nie mógł wytrzymać, przysiadał na piętach, wykręcał się na wszystkie strony, a zoczywszy bandę wróbli na œliwkach, œmignšł w nie grudkš ziemi i œpiesznie bił się w piersi. -A ochfiarowanie to zjadłeœ kiej ulęgałkę, co? Powiedział ochfiarowanie i z wielkš ulgš wzišł się do œpišcego Łapy i jšł z nim baraszkować. -Ale, gził się cięgiem będzie, kiej ten cielakgłupi. -Poniesiecie dobrodziejowi ptaszki? -Poniesę... -Spieklibym w polu. -Spiecz se ziemniaków. Co mu się zachciewa! -Idš już do koœcioła! -zawołał Witek, spostrzegajšc przez płoty i drzewa migajšce czerwone zapaski na drodze. Słońce przygrzewało niezgorzej, że wszystkie okna i drzwi chałup powywieranona przestrzał; gdzieniegdzie, pod przyzbami, myto się jeszcze, gdzie znowu czesano i zapletano warkocze, gdzie wytrzepywano œwišteczne szmaty, zmięte całotygodniowym leżeniem w skrzyniach, gdzie już wychodzono na drogę, że raz w du. ˆŠj ľA¤ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¨ Ź @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż PŚc!öcc"Yc#q-ą c$";1%S?)raz niby maki czerwone, niby georginie żółte, co dokwitały pod œcianami, libo te nagietki i nasturcje -tak szły kobiety strojne, szły dziewczyny, szli parobcy, szły dzieci, szli gospodarze w białych kapotach, podobni do ogromnych żytnich snopów, a wszyscy dšżyli wolno ku koœciołowi drogami nad stawem, któren niby misa złota odbijał w sobie słońce, aż oczy raziło. A dzwony wcišż biły radosnym głosem niedzieli, odpocznienia, modlitwy. Kuba czekał, aż przedzwoniš, ale że nie mógł się doczekać, schował pęk ptaków pod kapotę i rzekł: -Witek, jak wydzwoniš, spędŸ bydło do obór i przychodŸ do koœcioła. Ruszył, ile mógł, rychło, bo kulał srodze, dróżkš biegnšcš pod ogrodami, a tak zasłanš żółtym liœciem topoli, że szedł kieby po szafranowym kilimie. Plebania stała na prost koœcioła, przedzielona tylko odeń drogš, w głębi wielkiego ogrodu, pełnego jeszcze gruszek zielonych i jabłek rumianych. Przed gankiem, obroœniętym w poczerwieniałe wino, Kuba się zatrzymał bezradnie, spozierajšc nieœmiało w okna i w sień, powywierane na oœcież; a że wejœćnie œmiał, cofnšł się pod wielki klomb, pełen róż, lewkonii i astrów, od których bił słodki, upajajšcy zapach; stado białychgołębi łaziło po zielonym, omszonym dachuisfruwało na ganek. Ksišdz chodził po ogrodzie z brewiarzerm w ręku, ale raz wraz potrzšsał gruszš, to jabłonkš, że słychać był ciężkie pacanie owoców o ziemię, pozbierał je w połę sutanny i niósł do domu. Kuba zastšpił mu drogę i pokornie podjšł za kolana. -Cóż to powiecie? Aha... Kuba Borynowy. -Juœci... dyć parę kuropatków dobrodziejowiprzyniosłem. -Bóg ci zapłać. ChodŸ ze mnš. Kuba wszedł ino do sieni i ostał przy progu, bo nijak nie œmiał wejœć na pokoje, poglšdał tyla co przez drzwi otwarte na obrazy wiszšce po œcianach i przeżegnał się pobożnie, i westchnšł, a tak się czuł olœniony tymi œlicznoœciami, że aże łzy miałw oczach i koniecznie chciało mu się zmówić pacierz, jeno że się bojał klęknšć na błyszczšcej, œliskiej posadzce, żeby jej nie powalać. Ale i ksišdz zaraz wyszedł z pokojów, dał mu złotówkę i rzekł: -Bóg ci zapłać, Kuba, dobry z ciebie człowiek i pobożny, bo co niedziela chodzisz do koœcioła. Kuba podjšł go za nogi, ale był tak ogłuszony radoœciš, że ani wiedział, kiedy znalazł się na drodze... -Cie, za te parę ptaszków, a tylachna pieniędzy! Dobrodziej kochany! -szeptał, przyglšdajšc się pienišdzowi. Nieraz ci on nosił dobrodziejowi różne ptaszki, to zajšczka, to grzybków, ale nigdy jeszcze tyla nie dostał; co najwyżej to dziesištkę abo i to dobre słowo... A dzisiaj Jezu mój kochany! Całš złotówkę, i na pokoje go wołał, i tyla dobroœci mu powiedział... Jezus! Aże za grdykę go coœ ułapiło i łzy same leciały mu z oczów, a w sercu poczuł takš goršcoœć, jakby mu kto zarzewia nasuł za pazuchę... -Ino jeden ksišdz uszanuje człowieka, ino on jeden... Niech ci Bóg da zdrowie i ta Panienka Częstochowska... Dobry z ciebie pan, dobry!... Boć cała wieœ: i parobki, i gospodarze, i wszystkie, to ino go kulasem przezywali, a niezgułš, a darmozjadem, a nikto dobrego słowa nigdy nie dał, nikto niepożałował -chyba ino te koniska abo i te pieski... a przecież rodowy był... gospodarski syn... nie znajda żaden... nie obieżyœwiat, a chrzeœcijan prawy, katolik... Podnosił głowę coraz wyżej i coraz hardziej, prostował się, jak mógł, i z góry, wyzywajšco prawie patrzył na œwiat,na ludzi wchodzšcych na smętarz i na te konie, co stały pod murem przy wozach; nadział czapę na skołtunionš głowę i wolno, godnie ruszył do koœcioła, jak gospodarz jaki, zatykajšc ręce za pas i takzamiatajšc krzywš nogš, że kurzawa za nim wstawała. Nie, nie ostał dzisiaj w kruchcie jak zawdy, jak przystało la niego, jeno się mocno jšł przepychać przez ciżbę i parł prosto aż przed wielki ołtarz -aż tam, gdzie stawały same gospodarze, gdzie stojał Boryna i wójt sam; kaj stawały te, co nosiły baldach nad dobrodziejem, abo i te, co ze œwiecami kiej kłonice trzymali straż przy ołtarzu w czas Podniesienia. Patrzyli na niego ze zdumieniem i zgrozš, a z często gęsto usłyszał przykre słowo i odebrał takie spojrzenie, jako ten pies, któren się tam ciœnie, gdzie go nie wołajš. Ale Kuba nic sobie z tego dzisiaj nie robił; œciskał w garœci pienišdz, a duszę miał pełnš słodkoœci i dobroci, jakoby po spowiedzi się czuł abo zasie i lepiej. Zaczęło się nabożeństwo. Uklęknšł przy samej kracie i œpiewał z innymi, zapatrzony pobożnie w ołtarz, gdzie u góry był Bóg Ociec, siwy Pan i srogi, rychtyk podobny do dziedzica z Drzazgowej Woli, a w poœrodku sama Częstochowska w złocistym obleczeniu patrzyła na niego... a wszędy lœniła się pozłota, jarzyły się œwiece i stały bukiety papierowych czerwonych kwiatów... a ze œcian i z okien kolorowych wychylały się złote obręcze i œwięte, surowe twarze, i smugi złota, purpury, fioletu niby tęcza padały na jego twarz i głowę, całkiem jakby się unurzał w stawie przed zachodem, kiedy. słońce bije w wodę. I poczuł się jakoby w niebie w tych œlicznoœciach, że ruchać się nie œmiał, ino klęczał wpatrzony w czarniawš, słodkš, matczynš twarz Częstochowskiej, ino mówił pacierz za pacierzem spieczonymi wargami, a potem ino œpiewał tak żarliwie,tak ze wszystkich sił duszy wierzšcej, tak sercem pełnym ekstazy, że jego zaschły, skrzypišcy głos rozlegał się najdonoœniej. -Beczycie, Kuba, kiej ta koza żydowska! -szepnšł mu ktoœ z boku. -La Pana Jezusa i tej Panienki... -mruknšł, przerywajšc, bo się koœciół uciszył. Ksišdzwszedł na ambonę, i wszyscy zadarli głowy i wpatrywali się w dobrodzieja, któren w białej komży pochylił się nad narodem i czytał Ewangelię -a œwiatła i farby biły na niego z okien, że widział się wszystkim jako ten anioł płynšcy na tęczy... Ksišdz mówił długo i tak mocno, żejaki taki westchnšł skruszonym sercem, niejednemu łzy pociekły, a któren znów zasie spuszczał oczy i kajał się w sumieniu-i obiecywał poprawę... A Kuba patrzył w dobrodzieja, jak w obraz œwięty, i aż mu dziwno było, że to ten sam dobry pan, co mówił do niego i dał mu złotówkę bo terazwyglšdał jak archanioł na ognistym wozie brzasków, twarz mu pobladła, oczy ciskałybłyskawice, gdy zaczšł podnosić głos i wypominać narodowi grzechy wszelkie, a skšpstwo, a pijaństwo, a rozpustę, a czynienie szkód, nieszanowanie starszych, bezbożnoœć! I wołał wielkim głosem o upamiętanie się, błagał, zaklinał, prosił -aż Kuba nie wytrzymał i jšł się trzšœć w sobie z winy tych wszystkich grzechów, z żalów, ze skruchy i ryknšł głoœnym płaczem, a za nim naród cały: kobiety, gospodarze nawet,że płacz się uczynił w koœciele, chlipanie, wycieranie nosów, a gdy ksišdz z pokutnš modlitwš zwrócił się do ołtarza i padł na kolana -jęk przeleciał koœciół, i naród, jak las przygięty wichurš, runšł twarzami na podłogę, aż kurz się podniósł i niby obłokiem osłonił te serca skruszone i łzami, westchnieniami, krzykiem wołajšce do Pana o zmiłowanie. A potem cichoœć zapadła, cichoœć rozmodlenia i serdecznej rozmowy z Panem, bo zaczęła się suma -organy huczały zgłuszonym, pokornym a głębokim głosem aż dusza Kuby zamierała z luboœci iszczęœcia nieopowiedzianego... A potem głos księdza podnosił się z nagła od ołtarza i płynšł nad pochylonymi głowami strugš brzmień przenikajšcych i œwiętych; to dzwonki krótkš salwš dŸwięczały, to dymy kadzideł biły pachnšcymi słupami i niby obłokiem pokrywały klęczšcych i rozmodlonych -a Kubę napełniały takš rozkoszš, aż wzdychał ino, rozkładał ręce, bił się w piersi i zamierał z tej słodkiej niemocy, a szmery modlitw, westchnienia, nagłe wykrzyki i jęki gdzieniegdzie, goršce oddechy, œwiatła, dymy, głos organów zatapiały go jakoby w œwiętym œnie, jakobyw zapamiętaniu. -Jezus! Jezus mój kochany! -szeptał olœniony i nieprzytomny, a złotówkę mocno dzierżył w garœci, bo gdy po Podniesieniu Jambroży zaczšł obchodzić z tackš i pobrzękiwać, by słyszeli, że zbiera na œwiatło, Kuba powstał, rzucił mocno pienišdz i długo, jako że tak czynili gospodarze, wybierał sobie reszty dwadzieœcia i szeœć groszy. -Bóg zapłać -usłyszał z luboœciš. I kiedy roznosili œwiece, bo nabożeństwo było z wystawieniem i procesjš, Kuba wycišgnšł œmiało rękę, i chociaż okrutnie chciało mu się wzišć całš -wzion jednako najmniejszš, ogarek prawie, bo spotkał sięz surowym, karcšcym wzrokiem Dominikowej, co stała w podle niego z Jagusiš -zapalił jš wnet, bo już i ksišdz ujšł monstrancję, obrócił się z niš do ludu,że padli na twarz. Zaintonował pieœń i schodził wolno po stopniach ołtarza w ulicęz nagła uczynionš z głów rozœpiewanych, œwiateł płonšcych, barw ostrych i głosów jękliwych; procesja ruszyła, organy huknęły potężnie, dzwonki poczęły rytmicznie dzwonić, lud pochwycił wtór i œpiewał jednym ogromnym głosem wiary; aprzodem ciżby, w skrętach rozchwianych œwiateł, migotał srebrny krzyż, kołysały się niesione feretrony, całe w tiulach a kwiatach i koronach szychowych, a już we drzwiach wielkich, którymi przez obłoki dymów kadzielnych buchało słońce, rozwijały się na wietrze pochylone choršgwie i niby ptaki purpurowe i zielone łopotały skrzydłami. Procesja obchodziła koœciół. Kuba osłaniał dłoniš œwiecę i trzymał się uparcie tuż przy księdzu, nad którym Boryna i kowal, i wójt, i Tomek Kłšb nieœli czerwony baldachim, a spod niego promieniała monstrancja złota i tak była cała w ogniach słońca, że przez œrodek szklany widać było bladš, przeŸroczystš Hostię œwiętš... Tak był nieprzytomny, że raz w raz się potykał i nadeptywał drugim na nogi. -Uważaj, niedojdo! -Pokraka, kulas jeden! -rzucali mu, poszturchujšc nierzadko. Nie słyszał nic z tego; œpiew ludu brzmiał potężnym głosem, podnosił się jak słup, jak fala, zda się, płynšł i bił w słońce blade; dzwony huczały nieustannie œpiżowymi ustami, aż trzęsły się lipy i klony, i raz w raz jakiœ czerwony liœć odrywał się i niby ptak spłoszony spadał na głowy, a wysoko, wysoko nad procesjš,nad czubami drzew pochylonych, nad wieżš koœcioła kršżyło stado gołębi zestraszonych... A po nabożeństwie naród wysypał się na smętarz przykoœcielny; wyszedł i z innymi Kuba, ale się dzisiaj nie œpieszył do domu, chociaż wiedział, że będzie na obiad mięso z tej dorzniętej krowy -nie, postawał, pogadywał ze znajomkami, a przysuwał siędo swoich gospodarzy, bo i Antek z żonš stojali w kupie z drugimi i poredzali, jak to w niedzielę po sumie zwyczajnie. A w drugiej gromadzie, co się już była skupiła za wrotniami na drodze, rej wodziłkowal, duży chłop, ubrany już całkiem z miejska, bo w czarnej kapocie, pokapanej woskiem na plecach, i w granatowym kaszkiecie, spodnie miał na buty i srebrnš dewizkę na kamizelce; twarz miał czerwonš i rude wšsy, i włosy pokręcone; rajcował donoœnie a poœmiewał się, że aż rechotał, bo wykpis to był na całš wieœ, że niech Bóg broni dostać mu się na jęzór. Boryna ino strzygł oczami ku niemu a nadsłuchiwał, bo się bojał jego gadania, żeto nawet rodzonemu kowal nie przepuœcił, a cóż dopiero teœci, z którym był w wojnieo wiano żonine -ale nic nie wymiarkował, bo mu się nawinęły pod oczy Dominikowa z Jagnš, wychodzšce z koœcioła - szły wolno, jako że i gęsto było narodu na smętarzu, i że się witały to z tym, to z owym i pogadywały słowem niektórym, bo chociaż wszystkie były sobie znajome a pokumane i powinowate i z wsie jednej, że często ino bez płot libo o miedzę siedzieli -a zawżdy pogwarzyć przed koœciołem miłojest i potrzeba... Dominikowa rozwodziła sięcichym, nabożnym głosem o dobrodzieju, a Jagna rozglšdała się po ludziach, jako że wzrostem równa była i chłopom najroœlejszym, a strojna dzisiaj była, że aż oczy rwała parobków, co się w kupę zbili przed wrótniami, na drodze, kurzyli papierosy i szczerzyli do niej zęby. Bo i urodna była, i strojna, i takiej postury, że i drugiej dziedzicównie z niš się nie mierzyć. Dziewuchy ano i kobiety żeniate, przechodzšce mimo spozierały na niš z zazdroœciš abo i zgoła przystawały w podle, abych nasycić oczy tym jej wełniakiem pasiastym i sutym, co jak tęczšmazurskš mienił się na niej, to na jej czarne trzewiki wysokie, zasznurowane aż po białš pończochę czerwonymi sznurowadłami, to na gorset z zielonego aksamitu, tak wyszyty złotem, że aż się w oczach mieniło, to na sznury bursztynów i korali, co otaczały jej, białš, pełnš szyję -pęk różnobarwnych wstšżek zwieszał się od nich na plecach i gdy szła, wił się za niš niby tęcza. Ale Jagna nie widziała zazdrosnych spojrzeń, błšdziła modrymi oczami po głowach i natknšwszy się na wlepione w siebie oczy Antka, oblała się rumieńcem i pocišgnšwszy matkę za rękaw, ruszyła przodem, nie czekajšc. -Jagna, poczekaj! -krzyknęła za niš matka witajšc się z Borynš. Zatrzymała się na drodze, bo i parobcy hurmem jš otoczyli i poczęli witać a przymawiać złoœliwie Kubie, któren szedł za niš, wpatrzon kieby w obraz. Splunšł jeno i powlókł się do domu, bo i gospodarze już cišgnęli, i trza było zajrzećdo koni. -Całkiem kiej na tym obrazie! -zawołał bezwiednie, siedzšc już w ganku. -Kto, Kuba? -pytała Józia, szykujšca obiad. Spuœcił oczy, bo wstyd mu się zrobiło i strach, żeby nie poznali. Ale że obiad był syty a długi, to i wrychle zapomniał; bo mięso było, była i kapusta zgrochem, był i rosół z ziemniakami, a na amen postawili niezgorszš miseczkę kaszy jęczmiennej, uprażonej ze słoninš. Jedli wolno, poważnie i w milczeniu, dopierokiej zasycili pierwszy głód, jęli pogadywać i smakować w jadle... Józia, że to ona dzisiaj była za gospodyniš,to ino przysiadała czasami na kraju ławki, pojadała spiesznie, a pilnie baczyła, czy warza nie schodzi, by przynieœć z izby garnki i dołożyć, by nie powiedzieli, że w misce dnieje. A obiadowali na ganku, że to czas był cichyiciepły. Łapa kręcił się i skamlał, to obcierał się onogi jedzšcych, zazierał do misek, aż mu raz w raz ktoœ rzucił kostkę jakš, z którš uciekał pod przyzbę, abo zasie ucieszon obecnoœciš gospodarzy i że wspominano jego imię, szczekał radoœnie i gonił za wróblami, co się były wieszały po płotach,oczekujšc na okruszyny. A drogš często ktoœ przechodził i pozdrawiał jedzšcych, że hurmem odpowiadali. -Pono ptaszki nosiłeœ dobrodziejowi? -zagadnšł Boryna. -Nosiłem, nosiłem! -Położył z nagła łyżkęijšł opowiadać, jaku go to ksišdz wezwał na pokoje, jaku tam piękne, że tyla księgów. -Kiedy tu un wszystkie przeczyta? -ozwała się Józia -Kiedy? A wieczorami! Chodzi se po pokojach, popija arbatę i cięgiem czyta. -Musi być... nabożne wszyćkie -wtršcił Kuba-Przeciech nie lementarze. -A gazety to co dnia stójka przynosi -dorzuciła Hanka. -Bo w gazetach piszš, co się dzieje we œwiecie... ozwał się Antek. -I kowal z młynarzem trzymajš gazetę. -I... to i taka kowalowa gazeta! -rzekł uršgliwie Boryna. -Takutka sama kiej księża -powiedział ostroAntek. -Czytałeœ? Wiesz? -Czytałem i wiem, a bo raz! -I nie zmšdrzałeœ nic z tego, że się zadajesz z kowalem. -La ojca to ino ten mšdry, co chocia z półwłóczek ma abo i ogonów krowich z mendel. -Zawrzyj gębę, pókim dobry! A to ino okazjiszuka, żeby się kłyŸnić! Chleb cię to rozpiera, widzę... mój chleb... -Oœciš on mi już stoi we grdyce, oœciš... -Szukaj se lepszego, na Hanczynych trzech morgach będziesz jadł bułki. -Będę żarł ziemniaki, ale mi ich niktój nie wymówi. -Nie wymawiam ci i ja... -Ino kto drugi?... Haruj jak ten wół, jeszcze ci słowa dobrego nie dadzš... -We œwiecie jest lekciej, nie trza robić, a dadzš wszystko... -Pewnie, że jest lepiej. -To se idŸ i posmakuj. -Z gołymi rękami nie pójdę. -Kijek ci dam, cobyœ się miał czym od piesków oganiać. -Ociec! -wrzasnšł Antek zrywajšc się z ławki, ale padł zaraz, bo Hanka ujęła go wpół, a stary popatrzył groŸnie, przeżegnał się, jako że już było po obiedzie, i odchodzšc do izby rzekł twardo:-Na wycug do ciebie nie pójdę, nie! Porozchodzili się zaraz , ino Antek ostał i medytował, Kuba wyprowadził konie na koniczysko za stodoły, uwalił się pod brogiem, aby się przespać, ale spać nie mógł, ciężyło mu w żywocie jedzenie, a i ta myœl, że gdyby miał jakš strzelbę, toby mógł tyle ustrzelać ptaszków i zajšczka ¤ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¨ Ź @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż&Psc'Ăœc(_c)ŕ+5c*;Sniektórego, że co niedzielę nosiłby dobrodziejowi. Kowal by strzelbę zrobił, jako to i borowemu zmajstrował takš, że jak strzeliw lesie, to aż we wsi się rozlega? -Mechanik jucha! Ale pięć rubli trza mu za takš zapłacić! -rozmyœlał. -Hale skšd wzišć?... na zimę idzie, kożuch trza kupić, buty też dłużej jak do Godów nie wydzierżš... Juœci, winne mi sš jeszcze dziesięć rubli i dwoje szmat, portki i koszulę... Kożuch choćby i z pięć... krótki będzie... buciska ze trzy... a to i czapka by się zdała... a rubla trza zanieœć dobrodziejowi na wotywę za ojców... Œcierwa... że i nic nie ostanie!... -Splunšł i zaczšł z kieszeni w lejbiku wybierać okruchy tytoniowe i natrafił na ten pienišdz, o którym był zapomniał w czasie obiadu... -Jest ci gotowy grosz, jest! -Odechciało mu się spać nagle; od karczmy rozległ się daleki, przecedzony głos muzykii jakby echa pokrzyków. -Tańcujš se juchy i gorzałę pijš, i papierosy kurzš! -westchnšł i legł znowu na brzuchu, i patrzył na spętane konie, że zbiły się w kupę i gryzły po karkach, a rozmyœlał, że wieczorem musi i on zajœć do karczmy i kupić sobie tytoniu, i chociaż popatrzeć na balujšcych. Raz w raz oglšdałpienišdz i spoglšdał na słońce, wysoko było jeszcze i szło dzisiaj tak wolno ku zachodowi, jakby se też krzynkę odpoczywało niedzielnie... A rwało go tak do karczmy, że wydzierżeć nie mógł, przekładał się ino z boku na bok i postękiwał z tęsknoœci, ale nie poszedł zaraz, bo akuratnie zza stodoły wyszedł Antek z Hankš i szli miedzš w pola. Antek szedł przodem, a Hanka z chłopakiemna ręku za nim, czasem coœ rzekli i szli wolno, a coraz to Antek pochylał się nad rolš i dotykał rękš wschodzšcych Ÿdziebeł.-Idzie... gęste kiej szczotka... -mruknšł i obejmował oczami te morgi, które obsiewał za odrobek ojcu. -Gęste, ale ojcowe lepsze, idzie kiej bór! -mówiła Hanka patrzšc na sšsiednie zagony. -Bo rola lepiej doprawiona. -Mieć ze trzy krowy, toby i ziemia się pożywiła. -I konia swojego. -I przychować co na sprzedaż. A tak, co? Każdš plewę, każdš obierzynę ociec rachujši majš za wielgie rzeczy. -I wszystko wypomina! Zamilkli nagle , bo uczucie krzywdy zalało im serca żalem, gniewem i głuchym, szarpišcym buntem. -Ino osiem morgów by wypadło -wykrzyknšł bezwiednie. -Juœci, że nie więcej. Przecież to i Józka i kowalowa, i Grzela, i my -wyliczała. -Kowalowe by spłacić i ostać przy chałupieipółwłóczku... -A masz to czym? -jęknęła aże w tym uczuciu bezsilnoœci tak silnym, że łzy jej pociekły po twarzy, gdy ogarnęła oczami te pola ojcowe, tę ziemię jak złoto czyste, gdzie i pszenica, i żyto, i jęczmień, i burakiod skiby do skiby siać było można... Tyle dobra, a to wszystko cudze... nie ich... -Nie bucz, głupia, zawżdy z tego osiem morgów nasze... -Żeby chociaż z połowa z chałupš i z tym kapuœniskiem! -wskazała na lewo, w łški, gdzie modrzały długie zagony kapusty; skręcili ku nim. Siedli na kraju łšk pod krzami, Hanka pokarmiała dziecko, bo płakać poczęło, a Antek skręcił papierosa, zapalił i ponuro patrzył przed się... Nie mówił on żonie, co go żarło we wštpiach, ni co mu leżało na sercu niby węgiel rozżarzony, bo aniby mógł wypowiedzieć, niby zrozumiała go dobrze... Zwyczajnie, jak kobieta, co ni pomyœlenia nie ma, ni niczego ni e wymiarkuje sama, ino żyje se jako ten cień padajšcy od człowieka... -A gospodarstwo, a dzieci, a kumy -to i cały œwiat la niej. Każda kobieta taka, każda... - rozmyœlał gorzko i aż go œcisnęłoza serce... -Ten ptak, co polatuje nad łęgami, ma lepiej niŸli człowiek drugi... Co mu tam za kłopoty! Polatuje se, poœpiewuje, a Pan Jezus obsiewa la niego pola, że ino mu zbierać a pożywiać się... -A bo to i gotowych pieniędzy ociec mieć niema? zaczęła Hanka. -Przeciech!... -A Józce to kupił korale takie, że i krowę by kupił za nie, a Grzeli to cięgiem do wojska œle pienišdze. -Słać œle... -odpowiadał myœlšc o czym innym. -A przeciech to ukrzywdzenie wszystkich! Aszmaty po matce to dusi w skrzyni i nawet na oczy nie pokaże... A wełniaki takie, a chusty, a czepki, a paciorki... -jęła długo wyliczać dobro wszelkie i krzywdy, i żale, inadzieje, a Antek milczał zawzięcie, aż zniecierpliwiona szturchnęła go w ramię. -Œpisz to?... -Słucham, gadaj se, gadaj, to ci ulży! A jakskończysz, to mi powiedz... Hanka, że to płaksiwa była, a i zebrało sięjej dużo w duszy, buchnęła płaczem i jęła mu wyrzucać, że mówi do niej jak do dziewki jakiej, że nie dba o niš ani o dzieci.Aż Antek zerwał się na równe nogi i zawołał uršgliwie : -Wykrzykuj sobie, te gapy ano cię usłyszš ipożalš się nad tobš! -Wskazał oczami na wrony lecšce mimo nad łškami, nacisnšł czapkę i wielkimi krokami poszedł ku wsi. -Antek, Antek! -wołała za nim żałoœnie, aleani się odwrócił. Obwinęła chłopaka i popłakujšc szła miedzami z powrotem do domu; ciężko jej było na sercu -ani pogadać ani wyżalić się przed kim na dolę swojš. A to człowiek żyje cięgiem jak ten samson, że nawet do sšsiadów pójœć nie pójdzie i pogadaniem serca nie ucieszy. Dałby jej Antek kumy! Nic, ino siedŸ w chałupie a haruj, a zabiegaj, a jeszcze słowa dobrego nie usłyszysz! Inne do karczmów chodzš a na wesela... a ten Antek... bo to mu dogodzić można?... Czasem taki, że i do rany przyłóż... to znowu całe tygodnie ledwie bšknie jakie słowo i ani spojrzy... nic, jeno medytuje a medytuje... Prawda, że ma i o czym! Bo i ten ociec nie mógłby to już gront im odpisać, nie czas to staremu iœć na wycug?A dyć dogadzałaby mu, że i rodzonemu nie byłoby u niej lepiej... Chciała przysišœć do Kuby, ale przypišł się plecami do brogu i udawał, że œpi, choć musłońce œwieciło prosto w oczy, dopiero gdy zniknęła za węgłem stodoły, podniósł się, otrzepał ze słomy i wolno jšł się przebierać pod sadami ku karczmie... paliła go ano ta złotówka... A karczma stała na końcu wsi, za plebaniš,na poczštku topolowej drogi. Ludzi było mało co; muzyka czasem pobrzękiwała, ale nikto nie tańcował jeszcze, za rano było, i młodzi woleli gzić się w sadzie albo wystawać na podjeŸdzie i pod œcianami, gdzie na œwieżych, żółtych jeszcze belkach siedziało sporo dziewczyn ikobiet, a w wielgiej izbie z czarnym, okopconym pułapem pusto prawie było, małe przepalone szybki przesiewały czerwone przedzachodnie œwiatło tak słabo, że ino smuga leżała na powybijanej podłodze, a w kštach mrok zalegał. Jakieœ ludzie siedzieli za stołami pod œcianš, ale rozeznać nie rozeznał, kto taki? Jeden Jambroży z brackim od œwiatła stojał pod oknem z buteleczkš w garœci -przepijali gęsto do siebie i pogadywali... Basy buczały jako ten bšk, kiej się wedrze do izby ze dworu i lecšcy huczy... a czasemskrzypka z nagła zapiskała cienko jakoby ptaszek wabišcy abo i bębenek zahurkotał ipobrzękiwał... ale wnet cichoœć zalegała. Kuba poszedł prosto do szynkwasu, za którym siedział Jankiel w jarmułce i w koszuli tylko, bo ciepło było, pogłaskiwał siwš brodę, kiwał się i wyczytywał w ksišżce, przykładajšc oczy prawie do samych kart. Kuba się namyœlał, przestępował z nogi na nogę, przeliczał pienišdze, podrapywał się po kołtunach i stał tak długo, aż Jankiel spozierał na niego i nie przestajšc się kiwać i modlić, brzęknšł raz i drugi kieliszkami... -Półkwaterek, ino krzepkiej! -zarzšdził wreszcie. Jankiel w milczeniu nalewał i lewš rękę wycišgał po pienišdze... -W szkło? -zapytał, zgarnšwszy do opałki zaœniedziałe miedziaki. -Juœci, że nie w but!... Usunšł się na sam koniec szynkwasu, wypiłpierwszy kieliszek, splunšł i jšł poglšdać po karczmie; wypił drugi, przyjrzał się buteleczce pod œwiatło, stuknšł niš mocno. -Dajcie no drugi i machorki! -rzekł œmielej, bo błoga ciepłoœć go przejęła po gorzałce i dziwna moc rozlała mu się po koœciach. -Zasługi dzisiaj Kuba odebrał? -Gdzieby... Nowy Rok to? -Może dolać araku? -Ale... nie chwaci... -Przeliczył pienišdze i żałoœnie spojrzał na flaszkę araku. -Poborguję, albo ja to Kuby nie znam!... -Nie trzeba... chto borguje, ten się z butówzzuje... -powiedział ostro. Mimo to Jankiel postawił przed nim flaszeczkę araku. Opierał się, już nawet brał się wyjœć, ale jucha harak tak zapachniał, że jaże w nosie wierciło, więc się i nie zmagał dłużej, jeno wypił nie medytujšc. -Zarobiliœcie w lesie?... -pytał Jankiel cierpliwie. -Nie w lesie... ptaszków, com je w sidła chycił, zaniesłem dobrodziejowi szeœć i dali mi złotówkę... -Złotówkę za szeœć! Ja bym za każdego dałKubie dziesištkę. -Jakże, przeciech kuropatwy to koszerne?...-zdumiał się. -Niech Kubę głowa o to nie boli... niech tylko przyniesie dużo, a za każdš dostanie zaraz do ręki po dziesištce. Asencję postawię na zgodę, co? -I po całym dziesištku Jankiel zapłaci?... -Moje słowo nie ten wiatr. A za te szeœć... to Kuba miałby nie dwa półkwaterki czystej, a cztery z arakiem i œledzia, i bułkę, i paczkę machorki... rozumie Kuba?...-Juœci... cztery półkwaterki z arakiem i œledzia... i... juœci, nie bydlem przeciech, to miarkuję... rychtyk prawda! Cztery półkwaterki z harakiem... i machorka, i bułków... i całego œledzia... -Mroczyła go już wódka i nieco rozbierała. -Przyniesie Kuba?... -Cztery półkwaterki... i œledŸ... i... Przyniesę... Cie, żebym to miał strzelbę... -ozwał się przytomniej i jšł znowu obliczać-kożuch na ten przykład z pięć rubli... buty by się zdały... ze trzy ruble... ni; nie chwaci... a kowal by chcieli z pięć rubli za fuzję... tyla co od Rafała... ni... myœlał głoœno. Jankiel zrobił szybkie obliczenie kredš i szepnšł mu cicho do ucha: -Zastrzeliłby Kuba sarnę? -Ale, z pięœci nie zastrzeli, a z fuzji tobym juchę ustrzelił... -Kuba umie strzelić?... -Jankiel jest Żyd, to i nie wie, a we wsi wiedzš wszystkie, że chodziłem z dziedzicami do boru, że mi ten kulas przestrzelili... to umieć umiem... -Ja dam strzelbę, dam proch, dam, co potrzeba... a Kuba, co ustrzeli, przyniesie do mnie! Za sarnę dam całego rubla... słyszy?... Całego rubla! Za proch Kuba zapłaci piętnaœcie kopiejek od sztuki, odtršcę... A za to, co się fuzja będzie psuć,to Kuba przyniesie ćwiartkę owsa... -Rubla za sarnę... a niby ja za proch piętnaœcie... całego rubla!... niby jak to?... Jankiel znowu wyliczał mu szczegółowo... -Owsa?... Przeciech koniom od pyska nie odejmę... to jedno zrozumiał. -Po co brać koniom! U Boryny jest i gdzie indziej... -To niby... -wytrzeszczał oczy i kalkulował.-Wszystkie tak robiš! A Kuba myœlał, skšd parobcy majš pienišdze?... Każdemu trzeba machorki, a kieliszka wódki, a potańcować w niedzielę!... To skšd wzišć?... Jakże... złodziej to jestem, parchu jeden, czy co? .zagrzmiał nagle bijšc pięœciš w stół, aż kieliszki podskoczyły. -Co się Kuba rzuci! Niech Kuba płaci i idzie sobie do diabła !... Ale Kuba nie zapłacił i nie poszedł, nie miał już pieniędzy i winien był Żydowi... to się ino sparł ciężko o szynkwas i jšł sennie obliczać, a Jankiel udobruchał się i nic już nie mówił... Tymczasem do karczmy napływało coraz więcej ludzi, bo już mrok gęstniał, zapalili œwiatło, muzyka raŸniej się ozwała i gwar się podnosił; naród kupił się przy szynkwasie, pod œcianami albo i zgoła w poœrodku izby i raił, pogadywał, użalał się, a kto niekto i przepijał do drugiego, ale z rzadka, bo nie na pijaństwo przyszli, jeno tak sobie po sšsiedzku postać, pogwarzyć, skrzypic posłuchać abo i basów, coœ niecoœ posłyszeć nowego; niedziela przeciech to odpoczšć ni folgę daćciekawoœci nie grzech, a choćby i ten kieliszek wypić z kumami... byle przystojnie i bez obrazy boskiej się obyć obyło, to i sam dobrodziej nie bronił... Jakże, i bydlę na ten przykład po pracy odpoczšć rade i musi. A zaœ przy stole zasiedli gospodarze starsi i kobiety niektóre, przyodziane w czerwone wełniaki i chusty, że widziały sięjako te malwy rozkwitłe, a że razem wszyscy mówili, to ino szum szedł po karczmie, kiejby boru, i tupot nóg, jakoby bicie cepami w klepisko, i głos tych skrzypic, co cięgiem œpiewały figlujšcy. -A chto będzie za mnš gonił?... za mnš gonił... ” -„Oto ja, oto ja... oto ja... ”-odbškiwały stękajšc basy, a bębenek trzšsł się ino, a chichotał, a baraszkowal i wrzawę czynił brzękadłami. Niewiela ludzi tańcowało, ale tak ostro przytupywali, aże dyle podłogi skrzypiały i stół dygotał, że raz w raz flaszki pobrzękiwały i wywracały się kieliszki... Ale ochoty wielgiej nie było, bo i okazji, jako to przy weselach bywa abo i zrękowinach, nie było. Tańcowali ot tak sobie, la uciechy jednej abo dla wyprostowania nóg i grzbietów; tylko chłopaki, co mieli póŸnš jesieniš do wojska stawać, zabawiali się mocniej i pili na frasunek, co i nie dziwota, bo mieli ich w tyli œwiat pognać, do obcych. A wójtów brat najgłoœniej wykrzykiwał, a po nim Marcin Białek, Tomek Sikora i PawełBoryna, stryjeczny Antka, któren i sam przyszedł do karczmy o zmroku, tylko że nie tańcował dzisiaj, a siedział w alkierzu,z kowalem i z drugimi, i Franek młynarczyk, niski, krępy i kędzierzawy, ten ci gadatywus był największy i zbereŸnik, i kpiarz, i na dzieuchy tak łakomy, że często gęsto pysk miał zbity i podrapany. Ale że dzisiaj ochlał się zaraz miejsca, jak to nieboskie stworzenie, to inotał przy szynkwasie z grubš Magdš od organisty, która była już w szóstym miesišcu. Dobrodziej już to wypominał na ambonie i naganiał go do ożenku, ale Franek słuchać nie chciał, że to do wojska stawać miał jesieniš, to co mu ta po babie... Magdusia właœnie cišgnęła go w kšt, do nalepy, i cosik mu mówiła płaczšcym głosem, a on jej na to raz w raz powiadał:-Głupiaœ! Nie latałem za tobš. Chrzciny zapłacę i z rubla rzucę, jak mi się spodoba!... - Nieprzytomny był i pchnšł jš, aż przysiadła na nalepie komina w podle Kuby, któren już spał w popiele, a z nogamina izbie -chlipała tam sobie cicho, a Franekposzedł znowu pić i brać dziewczyny do tańca -gospodarskie nie chciały bo młynarczyk, cóż to? Parobek prawie. A proste dziewki też, bo pijany był i w tańcuzbereżeństwa czynił, to ino splunš i wzišł się z Jambrożym całować i z gospodarzami, którzy że mieli w młynie zboże, stawiali swoje... -Wypijcie, Franek, a zmielcie rychlej, bo już mi baba głowę kołacze, że na kluski niema i Ÿdziebka mški. -A moja o kaszę cięgiem mi turkocze... -Że to i ospa la karmika potrzebna... -. mówił trzeci. Franek pił, obiecywał i przechwalał się głoœno, że we młynie wszystko idzie jego głowš, że młynarz słuchać go musi, bo jakby nie... to on zna takie sztuki, że robakizalęgnš się w skrzyniach... woda wyschnie...ryby wyzdychajš, skoro jeno chuchnie na staw... mška się tak zwarzy, że i placka z niej nie upiecze... -Oskubałabym ci ten łeb barani, żebyœ mnietak zrobił! -wykrzyknęła Jagustynka, którazawsze bywała tam, gdzie i wszyscy, bo chociaż nie pijała, że to mało kiedy był tengrosz gotowy, ale zdarzyć się mogło , co kum postawił półkwaterkę jakš albo powinowaty drugš bo się jej ostrego językabali. Toć i Franek , choć był pijany a zlškł się jej i zamilknšł , bo wiedziała o nim różne różnoœci , jak to we młynie gospodarzy , a ona , że to już była podpitanieco, ujęła się pod boki przytupywała w takt i nuż wykrzykiwać. -Tańcujš kiej muchy w smole! Jewka, a ruchajże się. Ganiała gdziesik po nocy, a teraz œpi w tańcu. Tomek! A prędzej! A to citak cięży ta ćwiartka, coœ jš Janklowi sprzedał, co?... Nie bój się, ociec jeszcze nie wiedzš. Marysia! Zadawaj się z rekrutami, zadawaj, a proœ mę z miejsca na kumę... I tak dalej dogryzała po kolei tanecznikom;niepomiarkowana była i zła na wszystkich, że to dzieci jš skrzywdziły, a ona na staroœć na wyrobek chodzić musiała, ale żenikto nie odpowiadał, wykrzyczała się i poszła do alkierza, gdzie siedział kowal z Antkiem i kilku młodszych gospodarzy. Lampa wisiała u czarnego pułapu i mdłym żółtawym œwiatłem rozjaœniała jasne, powichrzone głowy -siedzieli dokoła stołu, wsparli się mocno na rękach wszyscy oczy utkwili w kowala, któren pochylony nad stołem, czerwony, rozkładał szeroko ręce, czasem bił pięœciš i gadał z cicha: -Prawdę mówię, bo tak stoi w gazecie wypisane, wyraŸnie jak wół... Nie tak ludzie żyjš we œwiecie jak u nas, nie: taszków i zajšczka ¤ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¨ Ź @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż+Pď c,?´!-óżc€.˛!Äc/v0gc0Ý>y-Co jest? Dziedzic ci panuje, ksišdz ci panuje, urzędnik ci panuje -a ty ino rób a zgłodu zdychaj i każdemu się nisko kłaniaj, żebyœ po łbie nie oberwał... A grontu mało,że niedługo to i po zagonie na człowieka nie starczy! -A dziedzic ma sam więcej niż dwie wsie razem... -Powiadali wczoraj na sšdach, że nadawać będš nowe grunta. -Jakie? -Czyjeż by -a dworskie! - -Ale! Daliœta dziedzicom, to odbierać będzieta! Ale cudzym już się rzšdzš -krzyknęła Jagustynka nachylajšc się do nich ze œmiechem. -... I sami się rzšdzš -cišgnšł dalej kowal nie zważajšc na babie powiedzenie nic -a wszyscy we szkołach się uczš, we dworach mieszkajš i panami sš... -Gdzie to tak? -zapytała Antka, któren zaraz z kraju siedział. -W ciepłych krajach! -odrzucił. -To kiej tak dobrze, czemuż to kowal tam nie pojechał, co?... Smoluch jucha, łże jak ten pies i tumani, a wy głupie wierzyta! -zawołała namiętnie. -Mówię po dobremu: idŸcie sobie, Jagustynko, skšdżeœcie przyszli... -A nie pójdę! Karczma la wszystkich, a ja taka dobra za swoje trzy grosze jak i ty! Ale, nauczyciel jaki, Żydom się wysługuje, z urzędnikami trzyma, o staję czapkę przeddziedzicem zdejmuje, a te mu wierzš!... Pyskacz jeden!... Wiem ja... -ale już nie skończyła, bo jš kowal krzepko ujšł pod żebra, nogš otworzył drzwi i wyrzucił do wielkiej izby, że padła jak długa w poœrodku. Nie pomstowała nawet, tylko powstawszy rzekła wesoło: -Krzepki jucha kiej koń, zdałby mi się taki na chłopa... Naród gruchnšł œmiechem, a ona wyszła zaraz pomstujšc z cicha. Ale już i karczma pustoszała, muzyka zmilkła, ludzie się rozchodzili do domów, tostawali kupkami przed karczmš, bo to i wieczór był ciepły i jasny, księżyc œwiecił, tylko rekruci jeszcze ostali i pili na umór i wykrzykiwali, a Jambroży, spity jako bydlę, wylazł na œrodek drogi i wyœpiewywał, taczajšc się ze strony na stronę. A i ci z alkierza, z kowalem na czele, wyszli. Potem, kiedy już Jankiel poczšł. gasić œwiatła, rekruci się wytoczyli, ujęli się mocno pod ręce i szli całš drogš œpiewajšcy z gardła wszystkiego, aże psy ujadały i jaki taki z chałupy wyjrzał... Kuba tylko spał wcišż w popiele tak krzepko, aż go Jankiel budzić musiał, ale parobek wstać nie chciał, kopał, to grzmocił w powietrze i mruczał: -Pódzi, Żydzie. Jak chcę, tak spał będę... gospodarz jestem, to wolę swojš mam, a tyœ żółtek i parch!... Wiadro wody pomogło, że wstał i wytrzeŸwiał nieco, jeno ze strachem a zdumieniem słuchał, jako całego rubla przepił -którego winien jest... -Jakże?... dwa półkwaterki z harakiem... całego œledzia... machorki... i jeszcze dwa półkwaterki... to już cały rubel?... Jakże?...dwa... -majaczyło mu się. Jankiel przekonał go w końcu i porozumieli się co do strzelby, którš Żyd miał mu przywieŸć z jarmarku, a na zgodę postawiłesencji ze spirytusem... Tylko owsa stanowczo Kuba przynosić nie obiecywał. -Ociec Kubów złodziej nie był, to i syn jegozłodziej nie jest. -IdŸcie już sobie, czas spać... a ja mam jeszcze pacierze odmawiać... -Ci!... spekulant jaki! Do złodziejstwa namawia, a pacierze mówił będzie... -mruczał idšc ku domowi i jšł sobie przypominać i kalkulować, bo nijak nie chciało mu się w głowie pomieœcić, że całego rubla przepił... ale że jeszcze nie wytrzeŸwiał i powietrze go rozebrało, to potaczał się Ÿdziebko, a i raz w raz właziłna płoty, to na budulec leżšcy gdzieniegdzieprzed chałupami i klšł... -Żeby was, juchy, pokręciło!... Łajdusy jedne... żeby tak drogę pozastawiać!... nic, jeno się pochlały... zbereŸniki... a dobrodziej na darmo wypomina... a dobrodziej... -tu się zastanowił długo i miarkował, aż i wreszcie chyciło się go rozeznanie i żałoœć taka, aż przystanšł, oglšdał się dookoła, pochylał szukajšc czego by twardego do ręki... ale zapomniał wnet i chwycił się za kudły, i jšł się prać po pysku kułakiem i wykrzykiwać: -Pijanica jesteœ i œwinia zapowietrzona! Do dobrodzieja cię zawlekę, niech cię wypomni przed całym narodem, żeœ pies i pijanica... żeœ dwa po dwa półkwaterki... żeœ całego rubla przepił... żeœ jako to bydlę abo i gorszy!... żeœ. I żałoœć z nagła go objęła nad sobš, że przysiadł na drodze i buchnšł płaczem. Jasny, ogromny księżyc płynšł w przestrzeniach ciemnych, a gdzieniegdzie, zrzadka kieby srebrne gwoŸdzie, gwiazdy błyskały; mgły szarš, nikłš przędzš motały się nad wsiš i przesłonš powlekały nad wodami. Niezgłębiona cichoœć nocy jesiennej przejmowała œwiat, tylko gdzieniegdzie wyrywały się œpiewy wracajšcych z karczmy albo ujadania psów.A na drodze przed karczmš Jambroży taczał się ze strony na stronę i œpiewał wcišż, nieustannie, aż do wytrzeŸwienia: Da Maryœ moja, Maryœ! Da komu piwo warzysz? Da komu piwo warzysz? Da Maryœ moja, Maryœ!... ROZDZIAŁ 5 Jesień szła coraz głębsza. Blade dnie wlekły się przez puste, ogłuchłepola i przymierały w lasach coraz cichsze, coraz bladsze -niby te œwięte Hostie w dogasajšcych brzaskach gromnic. A co œwitanie -dzień wstawał leniwiej, stężały od chłodu i cały w szronach, i w bolesnej cichoœci ziemi zamierajšcej; słońce blade i ciężkie wykwitało z głębin w wieńcach wron i kawek, co się zrywały gdzieœ znad zórz, leciały nisko nad polami ikrakały głucho, długo, żałoœnie... a za nimibiegł ostry, zimny wiatr, mšcił wody stężałe, warzył resztki zieleni i rwał ostatnie liœcie topolom pochylonym nad drogami, że spływały cicho niby łza -krwawe łzy umarłego lata, i padały ciężko na ziemię. -A co œwitanie -wsie budziły się póŸniej: leniwiej bydło szło na paszę, ciszej skrzypiały wierzeje i ciszej brzmiały głosy przytłumione martwotš i pustkš pól, i ciszej, trwożniej tętniło życie samo -a niekiedy przed chałupami albo i w polach widni byli ludzie, jak przystawali nagle i patrzyli długo w dal omroczonš, sinš... alboite rogate, potężne łby podnosiły się od traw pożółkłych i przeżuwajšc z wolna, zatapiały œlepia w przestrzeń dalekš... dalekš... i kiedy niekiedy głuchy, żałosny ryk tłukł się po pustych polach. A co œwitanie -mroczniej było i zimniej, i niżej dymy rozsnuwały się po nagich sadach, i więcej ptaków zlatywało do wsi i szukało schronienia po stodołach i brogach, a wrony siadały na kalenicach, to wieszały się na nagich drzewach lub kršżyły nad ziemiš kraczšc głucho - jakobypieœń zimy œpiewajšc żałosnš. Południa były słoneczne, ale tak martwe i nieme, że poszumy lasów dochodziły głuchym szmerem i bełkot rzeki rozlegał się jak łkanie bolesne, a szczštki babiego lata rwały się nie wiadomo skšd i przepadały w ostrych, zimnych cieniach chałup. A smętek konania był w tych południach cichych, na pustych drogach leżało milczenie, a w odartych z liœci sadach czaiła się głęboka melancholia żałoœci i trwogi zarazem. I często, coraz częœciej niebo powlekało się burymi chmurami, że już o letnim podwieczorku musiano schodzić z pól, bo mrok ogarniał œwiat... Doorywano podorówki, że niektóry kładł skibę ostatniš już o gęstym mroku, a wracajšc do dom obzierał się jeszcze za się za rolę i żegnał jš westchnieniem do wiosny. A na przedwieczerzę często spadały deszcze, krótkie były jeszcze, ale zimne i coraz częœciej przecišgały się do zmroku -do długiego jesiennego zmroku, w którym jak kwiaty złote płonęły okna chat i szkliły się kałużami puste drogi -a mokra zimna noc tłukła się o œciany i pojękiwała w sadach. Nawet ten bociek z przetršconym skrzydłem, co się był ostał i którego widywano samotnie brodzšcym po łškach, przychodzić jšł pod bróg Boryny abo i zasięna samo podwórze, gdzie mu Witek skwapliwie podrzucał na przynętę jadło. A i dziady różne coraz częœciej nawiedzały wieœ; i te zwyczajne, proszalne, co z torbšgłębokš i z pacierzem długim szły od drzwi do drzwi, przeprowadzane ujadaniempiesków -a były i drugie, insze, takie, co od miejsc œwiętych cišgnęły i znały Ostrš Bramę, Częstochowę i Kalwarię, a rade opowiadały długimi wieczorami, co się gdzie we œwiecie dzieje i jakie cuda się gdzie stały, a trafiał się niekiedy i taki, któren po cichu powiadał się aż z Ziemi Œwiętej i takie cudeńka prawił, takie kraje znał, przez takie wielgachne morza jechał,tyla przygód doznał, że aż dziw ogarniał słuchajšcych pobożnie, a niejednemu i uwierzyć było trudno w to wszystko... Ale chciwie słuchał, jako że każden rad się czegoœ nowego dowiedział, a i wieczory były długie, i do œwitu wyspać się jeszcze można było choćby i na oba boki. Hej ! Jesień to była, póŸna jesień ! I ani przyœpiewków, ni pokrzyków wesołych, ni tego ptaszków piukania, ni nawoływań nie słychać było we wsi -nic, jeno ten wiatr, pojękujšcy w strzechach, jeno te dżdże, sypišce jakoby szkliwem po szybach, i to głuche, wzmagajšce się co dnia bicie cepów po stodołach. Lipce martwiały równo, jako te pola okólne, co wyczerpane, szare, odarte w odpocznieniu leżały i cichoœci tężenia; jako te drzewiny nagie, poskręcane, żałobne, drętwiejšce z wolna na długš, długš zimę...Jesień to była, rodzona matka zimy. Ino się tym pokrzepiano, że nie ma jeszczepluchy, że drogi nie bardzo rozmiękły i może wytrzyma pogoda do jarmarku, na któren całe Lipce się wybierały, jakby na odpust jaki. Bo jarmark miał być na œwiętš Kordulę, walny i ostatni już przed Godami, więc się nań wszyscy szykowali należycie. Już na parę dni przedtem deliberowano po wsi, co by się sprzedać dało, czy z inwentarza, czy z ziarna abo też z drobnego przychówku. A że na zimę szło, to i kupować trza było niemało i z przyodziewku, i ze sprzętów, i z różnych różnoœci gospodarskich, z czego i różne turbacje poszły, i swary, i kłótnie po chałupach, boć wiadomo przeciech, że u nikogój się nie przelewa a o grosz gotowy coraz to trudniej. A tu i rychtyk w ten czas i płacić przychodziło podatki, to gminne składki i spłaty różne między sobš, a często i przednówkowe pożyczki, a jak niejeden to izasługi służbie -tyla tego razem, że niektóren, choćby i z półwłókowych, ciężkowzdychał i kalkulował, a nic nie wychodziło bez wyprowadzenia na jarmark konia abo i krowy, a już o biedniejszych to i nie ma co rzec. Więc też i jaki taki wyprowadzał krowinę przed oborę, wycierał jej ognojone boki wiechetkiem i na noc przyrzucał koniczyny,to gotowanego jęczmienia z kartoflami. bylejeno wypęczniała Ÿdziebko; któren znów przysposabiał stare, poœlepłe całkiem wywłoki, żeby chyla tyla do koni były podobne na ten przykład. Insze znowu młóciły zawzięcie dnie całe, żeby zdšżyć na jarmark. I u Borynów sposobiono się raŸnie; stary z Kubš domłócał pszenicy, a Józka z Hankš, co im ino czasu ostawało, to podpasały maciorę i te gšski wybrane z ostawianych na chowanie, Antek zaœ z Witkiem, że to leda dzień spodziewano się deszczów; jeŸdzili do boru po susz na ogień i po œciółkę, z której co poszło do obory, a resztę zwalali pod chałupę do ogacenia œcian. I tak ta przyspieszona robota trwała aż dopóŸna w noc ostatniš przed jarmarkiem; dopiero gdy pszenica już we worach leżała na wozie wtoczonym do stodoły i wszystko było przyrzšdzone na jutro -siedli wszyscyrazem do wieczerzy w Borynowej izbie. Na kominie buzował się wesoły ogień ze œwierczyny, potrzaskujšcy cięgiem, a oni jedli wolno i w milczeniu, ze to po spracowaniu nikomu się odzywać nie chciało, aż dopiero kiedy skończyli i gdy już kobiety posprzštały miski i garnki z ławy, Boryna rzekł, coœ niecoœ przysuwajšc się do komina: -Przed œwitaniem trza ruszyć! -Juœci, że nie póŸniej -odrzekł Antek i zabrał się do smarowania uprzęży, Kuba strugał bijak do cepów, a Witek obierał kartofle na rano i raz w raz poszturchiwałŁapę, któren leżał obok i wybierał sobie pchły zębami. Cichoœć się uczyniła, że ino ogień trzaskał i œwierszcze za kominem poskrzypiwały niekiedy, a z drugiej strony domu dochodziłplusk wody i szczękanie mytych garnków. -Kuba, ostaniesz to w służbie dłużej, co? Kuba spuœcił oœnik, którym strugał, i zapatrzył się w ogień tak długo, aż Borynamu przypomniał. -Słyszałeœ, com ci rzekł? -Słyszeć słyszałem, ino tak w głowę zachodzę, że po prawdzie to krzywdy mi nijakiej u was nie było... Juœci, ale ino... -urwał zakłopotany. -Józia, daj no gorzałki i co przegryŸć, co mamy na sucho radzić, kiej Żydy jakie -zarzšdził stary i przysunšł przed komin ławkę, na której Józia wnet postawiła butelkę, wianek kiełbasy i chleb. -Napij się, Kuba, i rzeknij swoje słowo. -Bóg zapłać, gospodarzu... Ostać, tobym sięostał, ino... ino... -Postšpię ci coœ niecoœ!... -Przydać by się przydało, bo to i kożuch zlatuje ze mnie, i buciska też, a i kapot jakikupiłbym... już jak ten dziadak jaki jest człowiek, że nawet do koœcioła iœć, to ino do kruchty... bo jakże mi przed ołtarz w takim obleczeniu... -A w niedzielę nie baczyłeœ na to, inoœ się pchał tam, gdzie najpierwsze... -rzekł surowo Boryna. -Juœci... Hale... Prawda... -bškał srodze zawstydzony i ciemny rumieniec oblał mu twarz. -A to i dobrodziej naucza, żeby szanować starszych. Napij no się, Kuba, na zgodę i słuchaj, coć rzeknę, a sam się pomiarkujesz, że co parobek, to nie gospodarz... Kużden ma swoje miejsce i la każdego co innego Pan Jezus wyznaczył. Wyznaczył ci Pan Jezus twoje, to go się pilnuj i nie przestępuj, na pierwsze miejscesię nie pchaj i nie wynoœ się nad drugie -bo zgrzeszysz ciężko. I sam dobrodziej ci powtórzy to samo, że tak być musi, bych porzšdek na œwiecie był. Miarkujesz se, Kuba? -Nie bydlem przeciech i swoje pomyœlenie mam. -To baczże, byœ się nad drugie nie wynosił. -I... inom bliżej ołtarza chciał być... -Pan Jezus z każdego kšta słyszy, nie bój się. I po co się pchać między najpierwsze, kiej wszyscy wiedzš, ktoœ jest? -Juœci, juœci... gospodarzem byłbym, to i baldach nosić bym nosił, a i dobrodzieja pod pachę wiódł, i w ławkach siadał, i z ksišżki głoœno œpiewał... a żem ino parobek, chocia i syn gospodarski, to mi w kruchcie stać abo przed drzwiami, jako te pieski... -powiedział smutno. -Takie już na œwiecie urzšdzenie jest i nie twoja głowa zmieni. -Pewnie, że nie moja, pewnie. -Napij się jeszcze, Kuba, i rzeknij, co ci mam zasług dodać. Kuba wypił, ale że go już nieco zamroczyłagorzałka, to uwidziało mu się, że w karczmie siedzi z Michałem od organisty abo i z drugim kamratem i rajcujš se swobodnie, wesoło, jak równy z równym. Roœciebnšł Ÿdziebko kapotę, wycišgnšł nogi, buchnšł pięœciš w ławkę i zakrzyknšł: -Cztery papierki i rubla zadatku dołoży -to ostanę. -Widzi mi się, żeœ pijany abo ci się w głowie popsuło -zawołał. Boryna, ale Kuba szedł już za myœlš swojš i dawnym marzeniem, a zresztš nie słyszał gospodarskiego głosu, więc rozprostowywał skurczonš duszę, rósł w ambit i takš pewnoœć siebie, jakoby samym gospodarzem się poczuł. -Cztery papierki i jeszcze jeden zadatku dołoży, to u niego ostanę, a nie, to psiachmać na jarmark pójdę i służbę se znajdę, choćby i na furmana do cugowych we dworze... Znajš mię, iżem robotny i na wszystkim w polu czy kiele domu się znajšcy, że niejednemu gospodarzowi bydłopaœć u mnie -a uczyć się... A nie, to ptaszki strzelał będę i dobrodziejowi nosił abo i Janklowi... a nie... -Cie... Kuternoga jeden, jak bryka. Kuba! -krzyknšł ostro stary. Kuba zamilkł, wytrzeŸwiał z rozmarzenia, ale hardoœci nie stracił, bo jšł się nieustępliwym czynić, że Boryna rad nierad dorzucał mu po półrublu, to po złotówce, aż i stanęło, że obiecał mu na przyszły rok dołożyć trzy ruble i dwie koszule miasto zadatku. -Ho, ho, ptaszek z ciebie -wołał stary przepijajšc do niego na zgodę, choć zły był, że tyla pieniędzy wywalić musi, ale wagować się nie było co, bo Kuba wartał i więcej, robotny parob, choćby i za dwóch, gospodarskiego nie ruszył i o inwentarz dbał więcej niŸli o siebie, choć i kulawy był, i mocy wielkiej nie miał, ale na gospodarstwie się znał -można się całkiem spuœcić na niego, że wszystko, jak przynależało, zrobi i jeszcze najemnika przypilnuje. Poradzili jeszcze o tym i o owym, i gdy się rozchodzili, Kuba już ode drzwi nieœmiało całkiem się ozwał: -Zgoda na trzy ruble i dwie koszule, ino... ino... nie przedawajcie Ÿrebicy... przy mnie się ulęgła... kożuchem swoim jak u nas, nie: taszków i zajšczka ¤ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¨ Ź @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż1PYc2ŠHc3ńpc4a+Ÿc5:h%przyodziewałem, żeby nie przemarzła... tobym nie œcierpiał, żeby jš Żyd jaki bijał libo i łachmytek z miasta... Nie sprzedawajcie... złoto, nie Ÿrebica... kiej ten dzieciak posłuszna... koń taki, że i drugi człowiek -prosty pies przy niej. Nie sprzedawajcie... -Ani mi to w głowie nie postało. -Bo w karczmie powiedali i... bojałem się... -Opiekuny, psiekrwie, zawżdy najlepiej wiedzš! Kuba byłby go za nogi ułapił z radoœci, ino œmieć nie œmiał, to nadział czapę i poszedłrychło, jako że i czas było spać baczšc najarmark jutrzejszy. Jakoż i nazajutrz, jeszcze przed œwitaniem, że nieledwie po drugich kurach, a już na wszystkich drogach i œcieżkach do Tymowa ruszali się ludzie. Kto jeno żył, to z całej okolicy walił na jarmark. Nad ranem upadł mocny deszcz, ale po wschodzie przetarło się nieco, ino niebo było zasnute burymi chmurzyskami, a nad nizinnymi ziemiami wsiały mgły szare, kieby zgrzebne płótna, do cna przemiękłe, i po drogach szkliły się kałuże, a gdzieniegdzie po dołkach błoto chlupało podnogami. I z Lipiec wychodzono od wczesnego rana. Na topolowej drodze za koœciołem i hen, ażdo lasów, widny był łańcuch wozów, toczšcych się wolno, krok za krokiem, takaciżba była, a bokami, po obu stronach, ino się mieniło od czerwonych wełniaków i białych kapot chłopskich. Tyla narodu szło, jakby wieœ cała wychodziła. Szli gospodarze co biedniejsi, szły kobiety, szły parobki i dziewczyny, i komornicy też szli, a i biedota sama -najemnicy takoż cišgnęli, bo jarmark to był ten, na którym godzono się do robót i zmieniano służby. Kto co kupić, kto sprzedać, a jensi byle jarmarku użyć. Któren wiódł na postronku krowinę albo i ciołaka, kto zaœ gnał przed sobš maciorę zprosiętami, co ino pokwikiwały i rwały się tak, że trza je było cięgiem oganiać i stróżować, bych pod wozy nie wpadły; jenszy człapał się na szkapie; drugie oganiały wystrzyżone barany, gdzieniegdziezaœ bieliło się stadko gęsi z podwišzanymi skrzydłami, to grzebieniaste koguty wyzierały spod zapasek kobiecych... A i wozy niezgorzej jechały wyładowane, raz w raz z jakiegoœ półkoszka spod słomy wyzierał ryj karmnika i kwiczał, aż gęsi gęgały zestrachane i psy, co szły zarównoz ludŸmi, doszczekiwać poczynały przy wozach I szli tak całš drogš, że choć szeroka była, a pomieœcić się trudno wszystkim było, że jaki taki schodził na pole w bruzdy. O dużym już dniu, kiej się tak przetarło na niebie, że ino, ino słońca było patrzeć, wyszedł i Boryna z chałupy; przódzi już, bo o œwitaniu, Hanka z Józkš pognały maciorę i podpasionego wieprzka, a Antek powiózł dziesięć worków pszenicy i pół korczyka czerwonej koniczyny. W domu ostawał tylko Kuba z Witkiem i Jagustynka, przywołana, żeby jeœć uwarzyła i krów dojrzała. Witek beczał w głos pod oborš, bo chciało mu się na jarmark. -Czego się to głupiemu zachciewa! -mruknšłBoryna, przeżegnał się i poszedł pieszo, boliczył, że się po drodze przysiędzie do kogo; jakoż i zaraz tak się stało, bo tuż zakarczmš dopędził go organista, jadšcy bryczkš w parę tęgich koni. -Cóż to, na piechty, Macieju? -La zdrowia... Niech będzie pochwalony. -Na wieki. Siadajcie z nami, zmieœcimy się! -proponowała organiœcina. -Bóg zapłać. Doszedłbym, ale jak powiadajš, zawżdy milej duszy, kiej jš wózruszy -odrzekł sadowišc się na przednim siedzeniu, plecami do koni. Podali sobie przyjaŸnie ręce z organistami ikonie ruszyły. -A pan Jaœ skšd się wzišł, to już nie w klasach? -zapytał chłopca, siedzšcego z parobkiem i powożšcego. -Przyjechałem tylko na jarmark! -zawołał wesoło organiœciuch. -Zażyjcie, francuska... -proponował organista pstrzykajšc w tabakierkę. Zażyli i pokichali solennie. -Cóż tam u was? Sprzedajecie co dzisiaj? -Bogać ta nie, powieŸli do dnia pszenicę, a kobiety pognały œwinię. -Aż tyle! -wykrzyknęła organiœcina. -Jasiu, weŸ szalik, bo chłodno! -zawołała do syna.-Ciepło mi, zupełnie ciepło -zapewniał, lecz mimo to okręciła mu czerwonym szalem szyję. -Abo to wychody małe? Już nie wiada, skšcibrać na wszystko... -Nie narzekajcie, Macieju, chwalić Boga, macie dosyć... -Przeciech tej ziemi nie ugryzę, a gotowegogrosza w zapasie nie ma. -Bo rozpożyczacie... mało to macie po ludziach?... Wiedzš sšsiedzi, jak kto siedzi!...Ale Boryna, nierad tym wypominkom przy parobku, pochylił się szybko i cicho zapytał: -A pan Jaœ długo będzie jeszcze w klasach?-Do œwišt jeno. -Wróci do dom czy też do urzędu pójdzie? -Moiœciewy, a cóż by w domu robił na tych piętnastu morgach. A mało to jeszcze drobiazgu!... A czasy ciężkie, jak z kamienia... -westchnęła. -Bo i prawda, chrztów to ta jeszcze jest dosyć, ale co z tego za profit! -Pochówków nie brakuje przeciech -dorzucił ironicznie Boryna. -I... co za pochowki, sama biedota mrze, a ledwie parę razy w rok zdarzy się jakiœ gospodarski pogrzeb, z którego coœ kapnie. -A i wotyw coraz mniej, a i targujš się jak te Żydy! -dorzuciła. -Z biedy to wszystko idzie i ze złych czasów. -usprawiedliwiał Boryna. -Ale i z tego, że ludzie o zbawienie swoje ani tych w czyœćcu ostajšcych nie zabiegajš. Proboszcz nieraz o tym mówił domojego. -I dworów coraz mniej. Dawniej, kiedy się jeŸdziło po snopkach czy z opłatkami, czy po kolędzie, czy też po spisie -to jak w dymdo dworu -nie żałowali i zboża, i pieniędzy,ileguminy. A teraz, B oże zmiłuj się, każdy gospodarz się kurczy i jak ci da snopczynę żyta, to pewnie zjedzonš przez myszy, a jak tę ćwiartczynę owsa dostaniesz, to pewnie plew w nim więcej niŸli ziarna. Niech żona powie, jakie mi to jajka dawali latoœ za spis wielkanocny - więcej niż połowa była zbuków. Żeby człowiek nie miał tej trochy gruntu, toby jak dziad żebrać musiał -zakończył podsuwajšc Borynie tabakierkę. -Juœci, juœci... -potakiwał Boryna, ale nie jego tumanić, wiedział ci on dobrze, że organista pienišdze ma i na procenta albo i na odrobek komornikom rozpożycza, to ino uœmiechał się na te wyrzekania i znowu spytał o Jasia... -I cóż, do urzędu pójdzie?... -Co? Mój Jaœ do urzędu, na pisarka? Nie potom sobie od gęby odejmowała, żeby skończył szkoły, nie. Do seminarium pójdzie na księdza... -Na księdza! -A bo mu to Ÿle będzie? A bo to któren ksišdz ma Ÿle?... -Pewnie, pewnie... a i honor jest, i to, jak powiadajš, że kto ma księdza w rodzie, temu bieda nie dobodzie... powiedział wolno i z szacunkiem poglšdał przez ramię na chłopaka, pogwizdujšcego koniom, że to przystanęły nieco dla potrzeby swojej... -Mówili, że i młynarzów Stacho księdzem miał być a teraz jest pono we wielgich szkołach i na dochtora praktykuje... -Ale, księdzem by być takiemu łajdusowi, przecież moja Magda jest już w szóstym miesišcu, i to od niego... -Powiedali, że to od młynarczyka. -Ale, prawda była, młynarzowa tak gada, żeby swojego zasłonić. Rozpustnik to, że niech ręka boska broni, prawie mu iœć na doktora. -Juœci, że księdzem być lepiej, bo to i Panu Jezusowi chwała, i ludziom na pociechę - pogłaskał jš chytrze Boryna, bo co się tammiał spierać z kobietš, i całkiem uważnie słuchał jej wywodów, a organista raz po raz uchylał czapki i głoœnym: „Na wieki! ”odpowiadał na pozdrowienia wymijanych ludzi. Jechali truchtem i Jasio chwacko wymijał wozy, to ludzi, to inwentarz prowadzony, aż dopadł lasu, gdzie już luŸniej było i droga szersza. Zaraz na skraju dopędzili Dominikowš, jechała z Jagnš i Szymkiem, a krowa uwišzana za rogi szła za wozem, z któregowyglšdały białe szyje gšsiorów, cięgiem syczšcych, jako te żmije. Pochwalili Boga, a Boryna aż się wychylił przy mijaniu i zawołał: -SpóŸnita się! -Zdšżym na czas! -odkrzyknęła Jagna ze œmiechem. Przejechali, ale organiœciuch parę razy obracał się za niš, aż w końcu spytał: -To Jagusia Dominikowa? -Ona ci sama, ona -powiedział Boryna patrzšc z oddalenia na niš. -Nie poznałem, bo dobrze już ze dwa lata jej nie widziałem. -Młódka to jest jeszcze, a wtedy bydło pasała. Rozbuchała się ino, kiej jałowica na koniczynie -i aż się wychylił, żeby spojrzeć na niš. -Bardzo ładna -rzucił chłopak. -Jak wszystkie dziewki -powiedziała organiœcina pogardliwie. -Juœci, że gładka. Udała się dzieucha, toteżnie ma tygodnia, żeby kto do niej z wódkš nie posyłał. -Przebierna! Stara myœli, że co najmniej to już jaki rzšdca zjedzie po niš, i parobków odgania... -szepnęła zjadliwie. -Bo mógłby jš wzišć i taki, co siedzi choćbyi na włóce... warta tego... -To tylko wam posłać swatów, Macieju, kiedy jš tak chwalicie! -zaczęła się œmiać; a Boryna już się nie ozwał ni słowem. -Hale, taki tam łachmytek miescki, wielga mi osoba, co ino gospodarskim kurom pod ogon uważa, czy la niej jajków nie niesš, abo i ludziom w garœcie, będzie się ta przekpiwała z rodowych gospodarzy! Wara ci od Jagusi! -myœlał, zeŸlony silnie, i ino poglšdał przed się, na czerwieniejšcy zapaskami wóz Dominikowej, któren ostawał coraz dalej, bo Jasio tęgo prażył konie, że rwały z kopyta, aż się błoto otwierało. Próżno organiœcina pogadywała o tym i owym, kiwał głowš, cosik tam mamrotał pod nosem i tak się zawzišł, że ozwać się nie chciał ni słowem jednym. I skoro tylko wjechali na wyboisty bruk miasteczka, zesiadł z bryczki i jšł dziękować za podwiezienie. -Pod wieczór wracamy, chcecie, to się przysišdŸcie do nas -proponowała. -Bóg zapłać, mam przeciech swoje konie. Powiedziały by, że się do kalikowania godzę, na pomocnika organiœcie... a ja ta nuty nijakiej nie wycišgnę i œwieców gasić nienauczny... Pojechali w bocznš uliczkę, a on się z wolnaprzedzierał przez głównš, do rynku, bo jarmark był sielny i choć to jeszcze doœć rano, a narodu już się gęstwiło niezgorzej;wszystkie ulice, place, zaułki i podwórza zawalone były ludŸmi, wozami i towarem różnym -nic, jeno ta wielka woda, do którejcięgiem jeszcze ze wszystkich stron dopływały nowe rzeki ludzkie i cieœniły się, kolebały, toczyły po ciasnych uliczkach, aże domy się trzšœć zdały i rozlewały po wielkim placu klasztornym. Niewielkie jeszcze po drodze błoto, tutaj bite i rozrabiane tysišcami nóg, było już pokostki i tryskało spod-kół na wszystkie strony. Gwar już był znaczny, a wzmagał się z każdš chwilš; głucha wrzawa huczała niby bór, kiej morze się kolebała, biła o œciany domów i przewalała z końca w koniec, że tylko niekiedy słychać było ryki krów, to granie katarynki przy karuzeli, to płaczliwelamentacje dziadów albo ostre, przenikajšce piszczałki koszykarzy. Jarmark był wielki, co się zowie, narodu skupiło się tyla, że i przejœć było niełatwo, a już w rynku pod klasztorem to Boryna przez siłę pchać się musiał, taki gšszcz się czynił między kramami. Było też tego, że ani przeliczyć, ni objšć -gdzieby zaœ tam kto poradził. A najpierwej te płócienne, wysokie budy, co stały wzdłuż klasztoru we dwa rzędy, zapchane całkiem towarem kobiecym -a płótnami, a chustkami, co wisiały na żerdkach i jako te maki były czerwone, że aż się w oczach ćmiło, a drugie zasię całkiem żółte się widziały, a insze buraczkowe... i kto je tam wszystkie spamięta! A dzieuch i kobiet pełno tu przed nimi, że i kija nie było gdzie wrazić -która targowała i wybierała sobie, a drugie aby ino popatrzeć i oczy se ucieszyć œlicznoœciami. A potem znów szły kramy, co się aż lœniły od paciorków, lusterek, szychów, a wstšżek, a kryzków onych na szyję, a kwiatuszków zielonych, złotych i różnych... a czepków i Bóg ta wie czego jeszcze. Gdzie znowu œwięte obrazy przedawali w pozłocistych ramach i za szkłem, że choć stały pod œcianami albo i zgoła na ziemi leżały, a szedł od nich blask, że jaki taki do czapki sięgał i znak krzyża czynił œwiętego. Boryna kupił jedwabnš chustkę na głowę dla Józki, którš był jeszcze na zwiesnę obiecał dziewczynie za pasionkę, wsadził za pazuchę i jšł się przepychać do targowiska œwińskiego, co było za klasztorem. Ale szedł wolno, że to ciżba była sroga i że się popatrzeć było na co. Gdzie czapnicy pod domami porozwieszali szerokie drabiny, zawieszone od góry do dołu czapkami. Gdzie znów szewcy tworzyli całš ulicę wysokich kozłów drewnianych, na których, sczepione za uszy, wisiały szeregi butów, itakich zwyczajnych, żółtych do smarowaniaprzetopionym sadłem, żeby wody nie puœciły; i takich już pod glanc przyszykowanych, i ciżem kobiecych z czerwonymi sznurowadłami a na wysokich obcasach. A za nimi cišgnęły się rymarze z chomštamina kołkach i uprzężš rozwieszonš. A potem powroŸnicy i ci, co sieci sprzedawali. I ci, co z sitami po œwiecie jeŸdzili. I ci, co z kaszš po jarmarkach się wodzili. A kołodzieje, a garbarze. Gdzie znowu krawce i kożuszarze rozwiesiliswoje towary, od których bił taki zapach aże w nozdrzach wierciło; te miały odbyt niezgorszy, że to na zimę szło. A potem całe rzędy stołów, nakrytych płóciennymi daszkami, a na nich zwoje kiełbas czerwonych i grubych kiej liny, wały żółtego sadła, boczki wędzone, połcie słoniny, szynki - spiętrzały się na kupach, a gdzie znów na hakach wisiały całe wieprzki wypaproszone i broczšce jeszcze posokš, że trza było odganiać piesków, co się cisnęły. A w podle rzeŸników, jako te braty rodzone, stali piekarze i na podesłanej grubo słomie, na wozach, na stołach, w koszach i gdzie się dało, leżały góry bochnów wielkich jak koła, placków żółtych, bułek, kukiełek... Gdzie zaœ i kto przeliczy, i spamięta te wszystkie kramy i to, co w nich sprzedawali?... Były z zabawkami i takie z piernikami, gdzie z ciasta lepione były zwierze różne, a serca, a żołnierze i cudaki takie, że i nie rozeznać bele komu; były takie, gdzie kalendarze, gdzie ksišżki nabożne, gdzie historie o zbójach i srogich Magielonach przedawali i lementarze też; były i takie, gdzie piszczałki, organki i gliniane kuraski, i jensze muzyckie rzeczy, w które juchy żółtki la zachęty grali, że taki jazgot się czynił, że i wytrzymać trudno było bo ci tu kurasek piszczy, tam tršbka potrębuje, gdzie z piszczałek przebieranš nutę wycišgajš, tam ci znowu skrzypki piskajš, a ówdzie bęben pobekuje stękajšcy -jaże we łbie łupało od wrzasku.Zaœ w poœrodku rynku dookoła drzew rozcišgali się bednarze, blacharze i garncarze, porozstawiali tyle misek i garnków, że ledwie przejœć można było, a za nimi stolarze; łóżka i skrzynie malowane, i szafy, i półki, i stoły aże grały tymi farbami, że oczy trza było mrużyć... A wszędy, na wozach, pod œcianami, wzdłuż rynsztoków, gdzie ino miejsca było, rozsiadły się kobiety sprzedajšce; która cebule we wiankach albo i we workach; która z płótnami swojej roboty i wełniakami; która z jajkami a serkami, a grzybami, a masłem w osełkach, poobwijanych w szmatki; inna znów zasię ziemniaki, to gšsków parę, to wypierzonš kurę, to len pięknie wyczesany, albo i motkiprzędzy miała; a każda siedziała przy swoim i poredzały se godnie, jak to zwyczajnie na jarmarkach bywa, a trafił się kupiec, to sprzedawały wolno, spokojnie, bez goršcoœci, po gospodarsku, nie tak, jako te Żydy, co wykrzykujš, handryczš i ciskajš się kiej głupie. Gdzieniegdzie zaœ pomiędzy wozami i kramami kurzyło się z blaszanych kominków - tam sprzedawali goršcš herbatę-a insze jadło, jako to: kiełbasę prażonš, kapustę, barszcz z ziemniakami też mieli. I dziadów zlazło się ze wszystkich stron co niemiara: œlepych, kulawych, niemych i zgoła bez ršk i nóg, tyla jak na odpuœcie jakim. Wygrywali na skrzypicach pieœnie pobożne, drugie œpiewali pobrzękujšc w miseczki, a wszystkie spod wozów, spod œcian i prosto z błocka żebrali lękliwie i wypraszali sobie ten grosik jakiœ abo jensze wspomożenie. Przejrzał to wszystko Boryna, podziwowałsię nad niejednym, pogwarzył coœ niecoœ zeznajomkami i dopchał się wreszcie na targowisko œwińskie, za klasztor, na ogromny piaszczysty plac, z rzadka ino obsadzony domami, gdzie pod samym muremklasztoru, zza którego wychylały się ogromne dęby, pełne jeszcze żółtych liœci, kupiło się dosyć ludzi, wozów i leżały całezagony œwiń spędzonych na sprzedaż. Rychło odnalazł Hankę z Józkš, bo zaraz z kraja były. -Sprzedajeta, co? -Hale, już tu targowali rzeŸnicy maciorę, ale mało dajš... -Œwinie drogie? -Bogać tam drogie, spędzili tyla, że nie taszków i zajšczka ¤ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¨ Ź @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż6P› c7ë ˝ c8¨c9ż)­ c:l79wiada, kto ci to rozkupi. -Sš ludzie z Lipiec? -O, hań tam majš prosięta Kłęby, a i Szymek Dominików stoi przy wieprzku. -Uwińta się rychło, to se Ÿdziebko popatrzycie na jarmark. -Już też i ckno tak siedzieć. -Wiele dajš za maciorę? -Trzydzieœci papierków, powiadajš, że niedopasiona, bo ino w gnatach gruba, a niew słoninie. -Ocyganiajš, jak ino mogš... ale, ma ci słoninę na jakie cztery palce... -rzekł, omacawszy maciorze grzbiet i boki. -Wieprzak chudy na bokach, ale portki ma niezgorsze na szynki - dodał spędziwszy goz mokrego piasku, w którym do pół boków leżał zanurzony. -Za trzydzieœci pięć sprzedajcie, zajrze do Antka ino i zaraz do was przylece. Jeœć wam się nie chce?... -Pojadłyœmy już chleba. -Kupię wam i kiełbasy, ino sprzedajcie, a dobrze. Tatulu, a nie zabaczcie o chustce, coœcie to jeszcze na zwiesne obiecali... Boryna sięgnšł za pazuchę, ale się wstrzymał, jakby go coœ tknęło, bo tylko machnšł rękš i rzekł odchodzšc: -Kupię ci, Józia, kupię... -i aż w dyrdy ruszył, bo dojrzał twarz Jagny między wozami, ale nim doszedł, sczezła gdzieœ docna, jakby się w ziemię zapadła; jšł więc odszukiwać Antka; niełacno to było, bo w tej uliczce, prowadzšcej z targowiska na rynek, stał wóz przy wozie, i to w rzędówparę, że œrodkiem i z trudem niemałym a baczeniem można było przejechać, ale wnetsię na niego natknšł. Antek siedział na workach i smagał batem żydowskie kury, co się stadami uwijały koło kobiałek, z których jadły konie, a półgębkiem odpowiadał kupcom: -Powiedziałem siedem, to powiedziałem. -Szeœć i pół daję, więcej nie można, pszenica ze œniedziš. -Jak ci, parchu, lunę przez ten pysk paskudny, to ci wnet zeœniedzieje... Ale, pszenica czysta jak złoto. -Może być, ale wilgotna... Kupię na miarę i po szeœć rubli i pięć złotych. -Kupisz na wagę i po siedem, rzekłem! -Co się gospodarz gniewa! Kupię nie kupię, apotargować można. -A targuj się, kiej ci pyska nie szkoda. -I nie zwracał już uwagi na Żydów, którzy rozwišzywali worki po kolei i oglšdali pszenicę. -Antek, pójde ino do pisarza i w to oczymgnienie przyjde do cie... -Co? Na dwór skargę podajecie? -A bez kogo to padła moja graniasta? -Dużo to wskóracie! -Swojego darować nie daruję. -I... borowego przyprzeć gdzie w boru do chojaka, sprać czym twardym, żeby mu aż żebra zapiszczały-zaraz byłaby sprawiedliwoœć. -Borowy? Juœci, że mu się to należy, ale dworowi też -rzekł twardo. -Dajcie mi złotówkę. -Na co ci? -Gorzałki bym się napił i przegryzł co... -Nie masz to swoich?... Cięgiem ino w ojcowš garœć uważasz. Antek odwrócił się gwałtownie i jšł pogwizdywać ze złoœci, a stary, chociaż z żalem i markotnoœciš, wysupłał złotówkę idał. -Żyw wszystkich swojš krwawicš... -myœlałispiesznie się przeciskał do ogromnego, narożnego szynku, gdzie było już sporo ludzi pożywiajšcych się; w alkierzu od podwórza mieszkał pisarz. Właœnie siedział pod oknem przy stole z cygarem w zębach, w koszuli był tylko, nieumyty i rozczochrany; jakaœ kobieta spała na sienniku w kšcie, przykryta paltem. -Siadajcie, panie gospodarzu! -zrzucił ze stołka obłocone ubranie i podsunšł Borynie, któren zaraz opowiedział dokumentnie całš sprawę. -Wasza wygrana, jak amen w pacierzu. Jeszcze by! Krowa zdechła i chłopak choruje z przestrachu. Dobra nasza! -zatarł ręce i szukał papieru na stole. -Hale... kiej zdrowy chłopak. -Nic nie szkodzi, mógł zachorować. Bił go przecież... -Nie, bił ino chłopaka sšsiadów. -Szkoda, to by było jeszcze lepsze. Ale to się jakoœ zesztukuje, tak że będzie i choroba z pobicia, i zdechła krowa. Niech dwór płaci. -Juœci, o nic nie idzie, ino o sprawiedliwoœć.-Zaraz się napisze skargę. Frania, a rusz no się, wałkoniu! -krzyknšł i tak mocno kopnšł leżšcš, że podniosła rozczochranš głowę. -Przynieœ no gorzałki i co zjeœć... -Ani dydka nie mam, a wiesz, Guciu, że nie zborgujš... -mruczała i podniósłszy się z barłogu, jęła ziewać i przecišgać się; wielka była jak piec, twarz miała ogromnš,obrzękłš, posiniaczonš i przepitš, a głos cienki, jakby dziecištka. Pisarz pracował, aż pióro skrzypiało, pocišgał cygara, puszczał dym na Borynę, który przypatrywał się pisaniu, zacierał chude, piegowate ręce i raz w raz odwracał wynędzniałš, okroszczonš twarz na Frankę; zęby przednie miał przyłamane,usta sine i wielkie czarne wšsy. Napisał skargę, wzišł za niš rubla, wzišł na marki drugiego i ugodził się na trzy za stawanie w sšdzie, jak sprawa przyjdzie nastół. Boryna się na wszystko zgodził skwapliwie,choć mu ta pieniędzy było żal, bo miarkował, że dwór mu wszystko zapłaci, i z nawišzkš. -Sprawiedliwoœć musi być na œwiecie, to sprawa wygrana! -rzekł na odchodnym. -Nie wygramy w gminnym, to pójdziemy do zjazdu, zjazd nie poradzi, pójdziemy do okręgowego, do izby sšdowej -a nie darujemy. -Zaœbym tam darował swoje! -zawołał z zawziętoœciš Boryna. -I komu jeszcze, dworowi, co ma tyle lasów i ziemi!... -rozmyœlał wychodzšc na rynek i zaraz jakoœ przy czapnikach natknšł się na Jagnę.Stała w czapce granatowej na głowie, a drugš jeszcze targowała. -Obaczcie no, Macieju, bo ten żółtek powiada, że dobra, a pewnikiem cygani... -Galanta, la Jędrzycha? -Juœci, Szymkowi już kupiłam. -Nie za mała to będzie? -Takusińkš ma ci głowę kiej moja... -Piękny z ciebie byłby parobeczek... -Abo i nie! -zawołała zuchowato, bakierujšcnieco czapkę... -Wnetki by cię tu godziły do siebie... -Hale... inom za droga do służby. -Zaczęła się œmiać. -Jak komu... mnie byœ ta za droga nie była...-I w polu robić bym nie robiła... -Robiłbym ja za ciebie, Jaguœ, robił... -szepnšł ciszej i tak spojrzał na niš namiętnie, aż dziewczyna cofnęła się zakłopotana i już bez targu zapłaciła za czapkę. -Sprzedaliœcie krowę? -zapytał po chwili opamiętawszy się nieco i wytchnšwszy z owej luboœci, co mu jak gorzałka buchnęła do głowy. -Kupili jš la księdza do Jerzowa. Matka poszła z organistami, bo chcš zgodzić parobka. -A to my sobie choćby na ten kieliszek słodkiej wstšpimy!... -Jakże to? -Zziębłaœ, Jaguœ, to się Ÿdziebko ogrzejesz... -Gdziebym zaœ z wami szła na wódkę!... -A to przyniese i tutaj się napijem, Jaguœ... -Bóg zapłać za dobre słowo, ale mi matki trza poszukać. -Pomogę ci, Jaguœ... -szepnšł cichym głosem i poszedł przodem, a tak robił łokciami, że Jagna swobodnie szła za nim wskroœ ciżby, ale gdy weszli między płócienne kramy, dziewczyna zwolniła, przystawała i aż jej oczy błyszczały. To ci œlicznoœci, mój Jezus kochany! -szeptała przystajšc przed wstšżkami, które uwieszone w górze, kołysały się na wietrze niby tęcza palšca. -Która ci się widzi, Jaguœ, to se wybierz... -rzekł po namyœle przezwyciężajšc skšpstwo. -Hale, ta żółta w kwiaty, z rubla kosztuje abo i dziesięć złotych! -Nie twoja w tym głowa, weŸ ino... Ale Jaguœ przez siłę i z żalem oderwała ręce od wstšżki i poszła dalej do drugiego kramu, Boryna ino pozostał na chwilę. A w tym znowu chustki były i materie na staniki i kaftany. -Jezus mój, jakie œlicznoœci, Jezus! -szeptała oczarowana i raz w raz zanurzała ręce drżšce w zielone atłasy, tow czerwone aksamity i aż się jej ćmiło w oczach i serce dygotało z rozkoszy. A te chustki na głowę! Pšsowe jedwabne z zielonymi kwiatami przy obrębku; złociste całe kiej ta œwięta monstrancja; a modre jako to niebo po deszczu; a białe; a już najœliczniejsze te mienišce, co się lœkniły kiej woda pod zachodzšcym słońcem, a lekkie, kieby z pajęczyny! Nie, nie œcierpiała i jęła przymierzać na głowę a przeglšdać się w lusterku, które przytrzymywała Żydówka. Œlicznie jej było, jakoby zorze namotała naswoich lnianych włosach; a one modre oczytak rozgorzały z radoœci, aż fiołkowy cieńpadał od nich na twarz pokraœniałš; uœmiechała się do siebie, aż ludzie poglšdalina niš, taka była urodna i taka młodoœć i zdrowie biło od niej. -Dziedzicówna jaka przebrana czy co? -szeptali. Przyglšdała się sobie długo i z ciężkim westchnieniem zdjęła chustkę, ale wzięła się targować, bo choć kupić nie miała, a ino tak sobie, żeby oczy dłużej nacieszyć. Ostygła wnetki, bo kupcowa powiedziała pięć rubli, że i sam Boryna jšł jš zaraz odwodzić. Przystanęli jeszcze przed paciorkami -a było ich tam niemało, jakby kto cały kram posuł tymi kamuszczkami drogimi, że się lœniły a połyskały ino, aże oczów oderwać było trudno: bursztyny żółte, jakoby z żywicy pachnšcej uczynione; korale, kieby ztych kropel krwi nanizane, a perły białe, wielkie jak orzechy laskowe, a drugie ze srebra i złota... Przymierzała Jaguœ niejedne i przebierała między nimi, a. już się jej widział najœliczniejszym sznur korali, obwinęła nimbiałš szyję we cztery rzędy i zwróciła się do starego -Uważacie, co? -Pięknie ci, Jaguœ! Mnie ta nie dziwota korale, bo i ano leży we skrzyni coœ z osiem biczów po nieboszce, a wielkich jak dobry groch polny!... -rzekł z rozmysłem, od niechcenia niby. -Co mi ta z tego, kiej nie moje! -rzuciła ostro paciorki i spiesznie już szła, zachmurzona i smutna. -Jaguœ, a to przysišdŸmy se Ÿdziebko. -Ale, do matki mi czas. -Nie bój się, nie odjedzie cie. Przysiedli na jakimœ dyszlu wystajšcym -Sielny jarmarek -rzekł po chwili Boryna rozglšdajšc się po rynku Przeciech nie mały -poglšdała jeszcze ku kramom z żałoœciš i często sobie westchnęła ale już jš odchodziła smutnoœć,bo powiedziała: -Tym dziedzicom to dobrze... Widziałam dziedziczkę z Woli z panienkami, to tyla sobie kupowali , że aże lokaj za nimi nosił !I tak co jarmark! -Kto cięgiem jarmarczy -temu długo nie starczy. -Im tam wystarczy. -Póki Żydy dajš -rzucił złoœliwie, aż Jaguœ obejrzała się na niego i nie wiedziała, co rzec na to, a stary, nie patrzšc na niš, zagadnšł cicho: -Byli to od Michała Wojtkowego z wódkš u ciebie, Jaguœ, co?... -A byli i poszli!... Niezguła jeden, jemu też swatów, posyłać... -zaœmiała się. Boryna powstał prędko, wyjšł z zanadrza chustkę i coœ jeszcze w papier owinięte. -Potrzymaj no to, Jaguœ, bo mnie trzeba zajrzeć do Antka. -Jest to na jarmarku? -oczy jej pojaœniały.-Ostał przy zbożu, tam ano w ulicy. WeŸ sobie, Jaguœ, to la ciebie -dodał widzšc, żeJagna zdumionymi oczami wodziła po chustce. -Dajecie?... Naprawdę la mnie? Jezus, jakie œlicznoœci! -wykrzyknęła rozwijajšc wstšżkę tę samš, co się jej tak podobała. -Hale, ino tak przekpiwacie se ze mnie, za cóż by mnie?... Kosztuje tyla pieniędzy... a chustka czysto jedwabna... -WeŸ, Jaguœ, weŸ, la ciebie kupiłem, a jak ta któren parobek będzie przepijał do ciebie, nie odpijaj, na co się spieszyć... mnie już czas iœć. -Moje to, prawdę mówicie? -Zaœbym tam ocyganiał cię! -I uwierzyć trudno. -I rozkładała cišgle chustkę to wstšżkę. -Ostaj z Bogiem, Jaguœ. -Bóg wam zapłać, Macieju. Boryna odszedł, a Jagna raz jeszcze rozwinęła i przepatrywała, naraz zawinęławszystko razem i chciała bieżyć za nim i oddać... bo jakże jej brać od obcego, nie krewny żaden ni pociotek nawet... ale już starego nie było. Pocišgnęła wolno szukać matki i z luboœciš,ostrożnie dotykała chustki. wsadzonej za pazuchę. Taka była uradowana, że ino jej białe zęby połyskiwały w uœmiechu a twarz gorzała rumieńcem. -Jagusia!... Do wspomożenia... biedna sierota... ludzie kochane... krzeœcijany prawdziwe... Zdrowaœ Maria za te duszyczki... Jagusia!... Jagna oprzytomniała i jęła oczami szukać, kto jš wołał i skšd, i wnet dojrzała Agatę siedzšcš pod murem klasztoru na garœci słomy, że to błocko w tym miejscu było pokostki. Przystanęła, żeby jakiego grosza poszukać,a Agata uradowana z obaczenia swojaczki, nuż wypytywać się, co tam w Lipcach się dzieje... -Wykopaliœta już? -Do cna ! -Nie wiecie, co u Kłębów? -Wygnali was w tyli œwiat, na żebry, a ciekawiœcie ich? -Wygnali, nie wygnali, samam poszła, bo trza było... jakże, darmo to mi dadzš ten kšt abo jeœć, kiej sie u nich nie przelewa... A ciekawam, boć krewniaki... -A co z wami? -A co, chodzę od koœcioła do koœcioła, od wsi do wsi , od jarmarku na jarmarek i tš modlitwš upraszam se u dobrych ludzi gdziekšt, gdzie warzy łyżkę, gdzie grosik jaki! Dobre sš ludzie, ubogiemu nie dadzš umrzećz głodu, nie... Nie wiecie, zdrowi tam wszyscy u Kłębów? -zapytała nieœmiało. -Zdrowi, a wy nie chorujecie? -I... gdzie zaœ, w piersiach mę cięgiem poboliwa, a jak się naziębię, to i żywš krwiš pluję... Niedługo mi już , niedługo... Choć ino do zwiesny docišgnšć, wrócić do wsi i tam se między swojemi zamrzeć -o toino Jezusiczka proszę, o to jedynie... -rozłożyła ręce, okręcone różańcami, wzniesła zapłakanš twarz i jęła się modlićtak goršco, aż łzy jej pociekły z zaczerwienionych oczów. -Zmówcie pacierz za tatula -szepnęła Jagnawtykajšc jej pienišdz. -To będzie za tych w czyœcu ostajšcych, a za swoich to już ja i tak się cięgiem modlę iBoga proszę, za żywych i umarłych, Jaguœ,a nie przysyłali to z wódkš? -Przychodzili. -I żaden ci się nie uwidział?... -Żaden. Ostajcie z Bogiem, a na zwziesnę donas zajrzyjcie... -powiedziała prędko i poszła do matki, którš ujrzała z dala z organistami. Boryna zaœ powracał do Antka wolno, raz, że ciżba była, a drugie, że mu Jaguœ cięgiem w myœli stała, ale nim doszedł, spotkał się z kowalem. Przywitali się i szli w podle siebie milczšc. -Skończycie to ze mnš, hę? -zaczšł ostro kowal. -Niby z czym? Mogłeœ mi to samo i w Lipcach powiedzieć. -Zły już był. -Przecież już cztery roki czekam. -Przybaczyłeœ se dzisiaj! To se jeszcze poczekaj ze czterdzieœci, kiej zamrę. -Już i ludzie mi redzš, żeby do sšdu podać...ale... -Podaj. Powiem ci, gdzie skargi piszš, i na pisarza dam rubla... -Ale se myœlę, że po dobremu się zgodzimy... -skręcił chytrze. -Prawda, z kim nie wojnš -z tym zgodš. -Sami to miarkujecie niezgorzej. -Mnie ta z tobš ni zgody, ni wojny nie potrzeba. -Zawżdy to pierwszy żonie powiadam, że ociec jest za sprawiedliwoœciš. -Każden jest za sprawiedliwoœciš, komu jš w kumy prosić potrza -mnie nie potrza. bomci nic niewinowaty -powiedział twardo, aż kowal zmiękł, że to z tej strony go napoczšć nie napocznie, i jakby nigdy nic, najspokojniej i proszšco rzekł: -Napiłbym się czego, postawicie? -Postawie. Jakże. najlepszy zięć prosi, to choćby i całš kwartę -przekpiwał zdziebko wchodzšc do narożnego szynku; był już tam i Jambroży, ale nie pił, siedział w kšcie markotny jakiœ i smutny. -Po gnatach mę łupie, to pewnie na pluchę -wyrzekał. Wypili raz i drugi, ale w milczeniu, bo obaj doœć złoœci mieli do się na wštpiach. -Kiej na pogrzebie pijeta! -ozwał się Jambroży, zły juœci, że go to nie poprosili,bo od rana jakby nic w gębie nie miał. -Jakże gadać? Ociec tyla dzisiaj sprzedaje, to muszš uważać, komu pienišdze na procenta dać... -Macieju! Mówię wam, Macieju, że Pan Jezus. -Komu Maciej, to Maciej, a tobie wara! Widzisz go, juchę. Za pan brat œwinia z pastuchš. -OzeŸlił się srodze. A kowal, że to już po dwóch mocnych, nabrał rezonu i rzekł cicho: -Ociec, powiedzcie to słowo: dacie czy nie? -Powiedziałem: do grobu ze sobš nie zabierę, a przódzi ni morga nie popuszczę. Na wycug do waju nie pójdę... jeszcze mi miły ten rok abo i dwa na œwiecie. -To spłatę dajcie. -Rzekłem, słyszałeœ? -Za trzeciš kobietš się oglšdajš, to co im taznaczš dzieci -szepnšł Jambroży. -A bo i pewnie. -Spodoba mi się, to się i ożenię. Zabronisz? -Zabronić nie zabronię, ale... -Jak mi się spodoba, to z wódkš poœlę choćby jutro. -Œlijcie, a bo ja to wam przeciwny! Dajcie mi chociaż tego ciołka, co wam ostał po graniastej, to i sam pomogę. Rozum wy swój macie, to miarkujecie, z czym wam najlepiej. Nie raz i nie dwa przekładałem żonie, co wam ano kobiety potrzeba, żeby upadku w gospodarstwie nie było... -Mówiłeœ to tak, Michał? -Żebym tak spowiedzi œwiętej nie doczekał. Mówiłem. Całej wsi przecież redzę, jak komu potrzeba, a nie wiedziałbym, co wam potrzeba! -Cyganisz ty, jucho, aż się kurzy, ale jutro przyjdŸ, ciołka dostaniesz, bo jak prosisz -dam; a prawować się zechcesz ze mnš -to ten patyk złamany weŸmiesz albo i co gorsza. Napili się jeszcze, kowal już postawił i przyzwał jeszcze do kompanii Jambroża, któren ochotnie się przysiadł i jšł gadki ów i zajšczka ¤ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¨ Ź @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż;P$ ?<t :c€=Žú c>¨%‰ c?13E Vucieszne opowiadać, a przekpiwać się, że raz w raz œmiechem wybuchali. Niedługo cieszyli się ze sobš bo każdemu pilno było iœć do swoich, a i do spraw różnych; rozeszli się w zgodzie, ale jeden drugiemu nie uwierzył ani tyla, co za paznokciem -znali się dobrze jak te łyse konie i przezierali na wskroœ, kieby przez szyby. Jambroży tylko ostał, poczekiwał na kumów abo i znajomków, żeby mu kto postawił jeszcze jakš półkwaterkę, bo dobra i psu mucha, póki kto całego gnata nie rzuci, a napić się lubiał niezgorzej i samemu stawiać sobie było trudno, a nie dziwota, koœcielnym był ino. I jarmark dobiegał już końca. W samo południe zaœwieciło słońce, ale tylko tyla, coby kto lustrem mignšł po œwiecie, i zaraz się schowało za chmury; ajuż przed wieczorem sposępniało na œwiecie, chmurzyska wlekły się nisko, że prawie na dachach leżały, i drobny deszcz jšł siać kiej przez gęste sito. To i rozjeżdżali się prędzej, każdy spieszyłdo domu, żeby się dostać przed nocš i większš pluchš. I handlerze rychlej zdejmowali kramy i pakowali się na wozy, że to deszcz zacinał coraz gęstszy i zimniejszy. Mrok zapadał prędko ciężki i mokry. Miasteczko pustoszało i milkło. Tylko dziady jeszcze gdzieniegdzie pojękiwali spod œcian i w karczmach podnosiły się wrzaski pijaków i kłótnie. Jakoœ już o samym wieczorze wyjechali z miasta Borynowie; sprzedali wszystko, co mieli, nakupowali różnoœci i użyli jarmarku,co się zowie. Antek podcinał koni i jechał, aż się błoto otwierało, bo i zišb był, i podpili sobie wszyscy niezgorzej, stary, choć skšpy był i aż piszczał za groszem, atak ich dzisiaj ugaszczał i mi napitkiem , i tym dobrym słowem, że aż dziwno było. Noc się zrobiła zupełna, gdy dojechali do lasu. Ciemno było, że choć oko wykol; deszcz padał coraz grubszy i gdzieniegdzie po drodze rozlegały się turkoty wozów i ochrypłe œpiewy pijaków, albo i ktosik człapał się wolno po błocie. A œrodkiem topolowej drogi, co ino szumiała głucho i pojękiwała jakby z zimna, szedł Jambroży pijany już całkiem, taczał się z boku na bok, czasem utknšł nadrzewo abo i w błoto, ale się rychło podnosił i cięgiem podœpiewywał na całe gardło, jak to miał we zwyczaju. Plucha szła taka i ciemnoœć, że koniom ogonów nie rozeznał, a i œwiatła wsi widziały się ledwie jako to wilczych œlepiówmigotanie. ROZDZIAŁ 6 Deszcze się rozpadały na dobre. Już od samego jarmarku œwiat z wolna zatapiał się w szarych, mętnych szkliwach deszczów, że tylko obrysy borów i wsi majaczyły blade, niby z przemiękłej przędzy utkane. Szły nieskończone, zimne, przenikajšce szarugi jesienne. Siwe, lodowate bicze deszczów siekły bezustannie ziemię i przemiękały do głębi, aż drzewo każde, ŸdŸbło każde dygotało wbezmiernym bólu. A spod ciężkich chmur, skłębionych nad ziemiš, spod zielonawych szarug wychylały się chwilami szmaty pól poczerniałych, przemiękłych, rozpłaszczonych -to wybłyskiwały strugi spienionej wody, płynšcej bruzdami, albo czerniały drzewa samotne na miedzach -jak przygięte, nabrzmiałe wilgociš, trzęsły ostatnimi łachmanami liœci i szamotały się rozpacznie, niby psy na uwięzi. Drogi opustoszałe rozlały się w błotniste, gnijšce kałuże. Krótkie; smutne, bezsłoneczne dnie wlekły się ciężko przegniłymi smugami œwiatła, a noce zapadały czarne, głuche, rozpaczliwebezustannym, monotonnym chlupotem... Przerażajšca cichoœć ogarnęła ziemię. Umilkły pola, przycichły wsie, ogłuchły bory. Wsie poczerniały i jakby silniej przywarły do ziemi, do płotów, do tych sadów nagich,poskręcanych i jęczšcych z cicha. Szara kurzawa deszczów przysłoniła œwiat, wypiła barwy, zgasiła œwiatła i zatopiła w mrokach ziemię, że wszystko wydało się jakby sennym majaczeniem, a smutek wstawał z pól przegniłych, z borów zdrętwiałych, z pustek obumarłych iwlókł się ciężkim tumanem; przystawał na głuchych rozstajach, pod krzyżami, co wycišgały rozpacznie ramiona, na pustych drogach, gdzie nagie drzewa trzęsły się z zimna i łkały w męce -do opuszczonych gniazd zaglšdał pustymi oczami, do rozwalonych chałup -na umarłych cmentarzach tłukł się wœród mogił zapomnianych i krzyży pogniłych i płynšł œwiatem całym; przez nagie, odarte, splugawione pola, przez wsie zapadłe i zaglšdał do chat, do obór, do sadów, aż bydło ryczało z trwogi, drzewa się przyginały z głuchym jękiem, a ludzie wzdychali żałoœnie w strasznej tęsknocie -w nieutulonej tęsknocie za słońcem. Deszcz mżył bezustannie, jakoby kto drobnym szkliwem przysłaniał œwiat, że Lipce całe tonęły w gęstych tumanach szarugi, spod której tylko gdzieniegdzie czerniały dachy, to obmoknięte płoty kamienne lub te brudne kołtuny dymów, co się wiły nad kominami i wlekły po sadach. Cicho było we wsi, tylko gdzieniegdzie młócono po stodołach, ale z rzadka, bo wieœ cała była na kapuœniskach. Pustka leżała na błotnistej, rozmiękłej drodze i pusto było w obejœciach i przed domami, czasami tylko ktoœ zamajaczył we mgle i ginšł wnetki, że tylko człapanie trepów po błocie było słychać, albo wóz naładowany kapustš wlókł się wolno od torfowisk i rozganiał gęsi, brodzšce za liœciami spadłymi z wozów. Staw szamotał się w ciasnych brzegach i przybierał cišgle, bo aż się przelewał w niższych miejscach na drogę po Borynowwej stronie, sięgał płotów i bryzgał pianš na œciany chałup. Cała wieœ była zajęta wycinaniem i zwożeniem kapusty; pełno jej było po klepiskach, sieniach i izbach, a jak u niektórych i pod okapami siniały kupy główek. Przed domami, wystawione na deszcz, mokły ogromne beczki. Spieszono się na gwałt, bo deszcz prawie nie ustawał, a drogi robiły się grzšskie, nie do przebycia. I u Dominikowej dzisiaj wycinano. Już od rana pojechała na kapuœnisko Jagna z Szymkiem, bo Jędrzych ostał i łatał ano dach, że to przeciekał w paru miejscach. Pod wieczór to już było i jakby się Ÿdziebko mroczeć zaczynało, to stara raz w raz wychodziła przed dom i patrzała w mgły, ku młynowi, i nasłuchiwała, czy nie jadš jeszcze? A na kapuœniskach, leżšcych nisko za młynem, w torfowiskach, wrzała jeszcze na dobre robota. Czarniawe mokre mgły leżały na łškach, że tylko gdzieniegdzie błyskały szerokie rowy pełne siwej wody i wysokie zagony kapusty, siniejšcej bladš zieleniš albo rdzawej niby pasy blachy żelaznej, a tu i ówdzie majaczyły we mgle czerwone wełniaki kobiet i kupy wyciętych główek. W dali przemglonej, nad rzekš, co płynęła z szumem wskroœ gęstych zaroœli, siniejšcych niby chmura, czerniały stogi torfu i wozy, do których donoszono kapustęw płachtach, bo z powodu rozmiękłego gruntu dojechać nie było można do kapuœnisków. Docinali już niektórzy i zabierali się do domu, więc i głosy coraz mocniejsze rozlegały się we mgle i leciały, z zagonu na zagon. Jagna skończyła dopiero co swój zagon, zmęczona była srodze, głodna i przemoczona do skóry, bo nawet i trepy zapadały się w rudy, torfiasty grunt po kostki, że raz w raz je zzuwała, żeby wylać wodę. -Szymek, a dyć się ruchaj prędzej, bo już kulasów nie czuję ! -wołała żałoœnie, a widzšc, że chłopak nie może sobie zadać, wyrwała mu niecierpliwie ogromny toboł, zarzuciła go na plecy i poniesła na wóz. -Parobek z ciebie tyli, miętki jesteœ w grzbiecie kiej kobieta po rodach -szepnęła pogardliwie, wsypujšc kapustę do półkoszków wysłanych słomš. Szymek przywstydzony mamrotał coœ pod nosem, skrobał się po kołtunach i zaprzęgał konia. -Spiesz się, Szymek, bo noc! -naganiała go znoszšc co chwila kapustę na wóz. Jakoż i noc nadchodziła, mrok gęstniał i czerniał, a deszcz się wzmagał, że tylko pluskało po rozmiękłej ziemi i rowach, jakby kto ziarnem sypał. -Józia ! skończycie to dzisiaj? -zawołała do Borynianki, która z Hankš i Kubš wycinała w podle. -Skończymy bo i czas do domu, taka plucha,że mnie już do koszuli przejęło. Jedziecie to już? -Juœci. Noc zaruteńko i taka ćma, że się drogi nie rozezna. Jutro się zwiezie resztę.Sielnš macie kapustę! -dodała pochylajšc sięku nim i patrzšc na majaczšce w mgle kupy.-I wasza niezgorsza, a już co korpiele, to macie największe... -Z nowego nasienia była rozsada, dobrodziej przywieŸli z Warszawy. -Jagna! -ozwał się znowu z mgieł głos Józi-wiecie, a to jutro Walek Józefów œle z wódkš do Marysi pociotkowej... -Taki skrzat! A ma to ona już lata? Widzi misię, że jeszcze łoni krowy pasała!... -La chłopa to już lata ma, ale i morgów matyla, że się parobki œpieszš. -Będš się i do ciebie œpieszyły, Józia, będš... -Jak się tatuœ z trzeciš nie ożeniš! -zakrzyczała Jagustynka gdzieœ z trzeciegozagona. -Co wam też w głowie, a toć dopiero na zwiesnę matkę pochowali -powiedziała przetrwożonym głosem Hanka. -Co ta chłopu szkodzi. Kużden chłop to jak ten wieprzak, żeby nie wiem jak był nachlany, to do nowego koryta ryj wrazi... Ho, ho, jedna jeszcze nie dojdzie... nie ostygnie całkiem, a już za drugš się oglšda... pieski to naród... A jak to zrobił Sikora? W trzy tygodnie po pochowku pierwszej z drugš się ożenił. -Prawda, ale i drobiazgu po nieboszczce ostało pięcioro... -Rzekliœcie! Ale ino głupie uwierzš, że la dzieci się pożenił... la siebie, bo mu markotno było samemu pod pierzynš '... -My byœwa ojcu nie dali, oho!... -zawołała energicznie Józia. -Młódka ty jeszcze, to i głupia... ojcowy grunt, to i ojcowa wola! -Dzieci też coœ znaczš i prawo swoje majš -zaczęła Hanka. -Z cudzego woza to złaŸ choć i w pół morza -mruknęła głucho Jagustynka i zamilkła, bo Józka rozgniewana zaczęła nawoływać Witka, co się był wałęsał gdzieœ nad rzekš, a Jagna się nie wtršcała do tej rozmowy -uœmiechała się ino niekiedy, że się to jej jarmark przypomniał, i nosiła kapustę, a skoro wózbył już pełen, Szymek jšł wyjeżdżać ku drodze. -Ostajcie z Bogiem -rzuciła do sšsiadek. -JedŸta z Bogiem, my też zaraz... Jaguœ, a przyjdziesz do nas obierać, co? -Powiedz ino, kiedy potrza, a przyjdę, Józia, przyjdę... -A w niedzielę chłopaki wyprawiajš muzykę u Kłębów, wiecie to? -Wiem, Józia, wiem. -Spotkacie Antka, to powiedzcie, że czekamy, niech się poœpieszy -prosiła Hanka. -Dobrze, dobrze... Pobiegła prędzej, żeby dognać wóz, bo Szymek odjechał był już ze staję, że ino go słychać było, jak klšł na konia; wóz grzęznšł i zarzynał się aż po osie w rozmiękłym, torfiastym gruncie, że na dołkach i w gorszych miejscach oboje musieli pomagać koniowi, żeby wycišgnšł z trzęsawiska. Milczeli oboje, Szymek wiódł konia i zważał, żeby nie wywrócić, bo dołów wszędzie było pełno, a Jagna szła z drugiej strony, podpierała ramieniem wóz irozmyœlała, jak się to trzeba wystroić na to obieranie do Borynów. Mrok zapadał prędko, że ledwie konia widać było, deszcz jakby przestał, tylko mokra, ciężka mgła wisiała, że oddychać było ciężko, a górš szumiał głucho wiatr i bił w drzewa na grobli, do której dojeżdżali właœnie. Podjazd na groblę był ciężki, bo stromy i œliski, koń utykał i co krok przystawał odpoczywać, że ledwie zdzierżeli wóz, żebynie uciekł. -Nie trza było tyle kłaœć na jednego konia! -ozwał się jakiœ głos z grobli. -To wy, Antoni?... -Juœci. -A poœpieszajcie, bo już tam Hanka was wypatruje... Pomóżcie nam... -Poczekajcie, niech ino zejdę, to pomogę. Pomroka taka, że nic nie widać. Wjechali zaraz na groblę, bo tak potężnie podparł, aż koń ruszył z kopyta i zatrzymał się dopiero na wierzchu. -Bóg wam zapłać, ale też mocni jesteœcie, że laboga! -wycišgnęła do niego rękę. Zamilkli nagle, wóz ruszył, a oni szli koło siebie nie wiedzšc, co mówić, zmieszani dziwnie oboje. -Wracacie to? -szepnęła cicho. -Ino cię do młyna odprowadzę, Jaguœ, bo tam w drodze woda wyrwę zrobiła. -To dopiero ciemnica, co? -wykrzyknęła. -Boisz się, Jaguœ? -szepnšł przysuwajšc się bliżej. -Hale, bałabym się ta... Znowu zamilkli i szli tak przy sobie, że biodro w biodro, ramię w ramię... -A oczy to się wam œwicš jak temu wilkowi... aże dziwno... -Będziesz w niedzielę na muzyce u Kłębów? -A bo to matka mi dadzš... -PrzyjdŸ, Jaguœ, przyjdŸ... -prosił cichym, przyduszonym głosem. -Chcecie to? -zapytała miękko, zaglšdajšc mu w oczy. -Laboga, a dyć ino la ciebie zgodziłem skrzypka z Woli i la ciebie namówiłem Kłęba, żeby dał chałupy, la ciebie, Jaguœ szeptał i tak przysuwał twarz do jej twarzy, i dyszał, aż się cofnęła nieco i zadygotała ze wzruszenia. -IdŸcie już... czekajš na was... jeszcze kto nas obaczy... idŸcie... -A przyjdziesz? -Przyjdę... przyjdę... -powtórzyła obzierajšc się za nim, ale już zniknšł w mgle, tylko odgłos jego kroków słychać było po błocie. Dreszcz niš wstrzšsnšł gwałtowny i coœ jak płomień wichrem przeleciał przez serce i głowę; aż się zatoczyła. Ani wiedziała, co się jej stało, oczy jš paliły, jakby zasypane zarzewiem, tchu złapać niemogła ni przyciszyć serca namiętnie bijšcego; rozkładała ręce bezwiednie, jak do obejmowania, rozprężała się w sobie, bo jš brały takie szalone cišgotki, że omal nie krzyczała... dopędziła wozu, chwyciła się luœni i choć nie potrza było, tak potężnie pchała, aż wóz skrzypiał, chwiał się i główki spadały w błoto... a przed oczami cięgiem widziała jego twarz i oczy roziskrzone, pożšdliwe... palšce... -Smok, nie chłop... chyba takiego drugiego we œwiecie nie ma... -myœlała bezładnie. Oprzytomniał jš turkot młyna, obok którego przejeżdżali, i szum wody płynšcejna koła i spod stawideł otwartych, bo przybór był ogromny. Rzeka z rykiem głuchym spadała na dół i rozbita na białš miazgę, kłębiła się i jaœniała w rzece rozlewajšcej się szeroko. W domu młynarza, stojšcym zaraz przy drodze; już się œwieciło i przez szyby przysłonięte firankami widać było lampę stojšcš na stole. -Majš lampę kiej u dobrodzieja albo i we dworze jakim -Bo to nie bogacze?... Grontu to ma więcej od Boryny i na procenta pienišdze daje, i namieleniu to nie okpiwa, co: -cišgnšł Szymek.-Żyjš kiej dziedzice... Takim to dobrze... Po pokoju chodzš... na kanapach się wylegujš... w cieple siedzš... słodko jadajš, a ludzie nanich robiš... -myœlała, ale bez zazdroœci, nie słuchajšc Szymka, któren o ile mrukliwy był o tyle kiej się rozgadał, to już bez nijakiego końca. Dowlekli się wreszcie do chałupy. W izbie widno było i ciepło, ogień buzował się wesoło na trzonie; Jędrzych obierał ziemniaki, a stara nastawiała kolację. Jakiœ stary, siwy człowiek grzał się przy kominie. -Skończyliœcie, Jaguœ? A ino, telo że ta Ÿdziebko, może ze trzy płachty, ostało na zagonie. Poszła do komory się przebrać i wkrótce już się zwijała po izbie i narzšdzała jedzenie pilnie poglšdajšc i ciekawie na starego, któren siedział w głębokim milczeniu, patrzał w ogień, przebierał ziarna różańca i poruszał ustami. A gdy siadali do kolacji, stara położyła łyżkę dla niego i zapraszała. -Ostajcie z Bogiem... zajrzę tu jeszcze, bo może i w Lipcach ostanę na dłużej... Uklęknšł na œrodku izby, pochylił się przed obrazami, przeżegnał i wyszedł. -Kto to? -zapytała Jagna zdziwiona. -Wędrownik ci to œwięty, od grobu Jezusowego idzie. Dawno go znam, już tu nieraz bywał i przynosił œwiętoœci różne... Jakoœ ze trzy roki temu... Nie skończyła, bo wszedł Jambroży, pochwalił Boga i usiadł przed kominem. -Zišb taki i plucha, że aże mi moja drewniana noga skostniała -Wam też po nocy i takim błocku łazić... niesiedzielibyœcie to w chałupie i pacierze se przepowiadali... mruczała Dominikowa. -Cniło mi się samemu, tom do dzieuch wyszedł i do ciebie, Jaguœ, pierwszej wstšpiłem... -Kostucha waszej dziewusze na imię... -Z młodszymi hula, a o mnie całkiem zabaczyła!... -Ale?... -zagadnęła Dominikowa pytajšco. -Prawdę mówię. Dobrodziej był z Panem Jezusem u Bartka za wodš... -Cie... na jarmarku widziałam go zdrowym...-Zięciaszek ci go tak sprał kołkiem, że aż mu wštpia odbił. -O cóż, kiedy?... -A o cóż ba, jak nie o gront. Wadzili się już z pół roku, aż się i dzisiaj w połednie porachowali. -Że to kary boskiej nie ma na tych zabijaków-ozwała się Jagna. -Przyjdzie, nie bój się, Jagno, przyjdzie -rzekła twardo stara wznoszšc oczy na obrazy œwięte. -A kto już pomarł, nie wstanie -szepnšł Jambroży cicho. -Siadajcie do miski, zjecie, co jest. -Nie od tegom, nie. Miseczce jednej, bele czka ¤ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¨ Ź @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż@Pn cAž čcBŚ­CS c€D`.jcEĘ<–dużej, poradzę jeszcze -podkpiwał. -Wam to ino przekpiwania w głowie i zabawa. -Tyla i mojego, tyla, na cóż mi turbacje, hę? Obsiedli ławkę, na której stały miski, i jedli wolno i w milczeniu. Jędrzych pilnował, żeby dokładać i dolewać, tylko Jambroży raz po raz powiadał jakie słowo ucieszne i sam się œmiał najbardziej, bo chłopaki, chociaż rade były się poœmiać, bali się srogiego wzroku matki. -Dobrodziej w domu? -zagadnęła pod koniec.-A gdzie by na takie błoto? Tak Żyd w ksišżkach siedzi. -Mšdry ci on, mšdry... -I dobry, że nie znaleŸć lepszego... -dodała Jagna. -Juœci... pewnie... na brzuch se nie pluje ani drugiemu na brodę, a co mu kto da, weŸmie... -Nie pletlibyœcie bele czego. Powstali od kolacji. Jagna ze starš siadły do kšdzieli przed kominem, a synowie jak zwykle zajęli się sprzštaniem, myciem naczyń i obrzšdkiem. Tak już zawżdy u Dominikowej było, że synów swoich dzierżyła żelaznš rękš i rychtowała ich na dziewki, żeby ino Jagusia ršczków se nie pomazała Jambroży zapalił fajkę , pykał w komin, topoprawiał głownie i dorzucał gałęzi i raz w raz spoglšdał na kobiety, ważył cosik w głowie i układał. -Były pono u was swaty? -Abo to jedne. -Nie dziwota, Jagna kiej malowana. Dobrodziej powiedział, że i w mieœcie nie spotkać piękniejszej: Jagna poczerwieniała z uciesznoœci. -Tak powiedział! Niech mu Bóg da zdrowie! Dawno się już zbierałam zanieœć na wotywę, dawno, ale jutro zaraz zaniesę. -Przysłałby tu jeszcze ktoœ z wódkš, ino się bojš Ÿdziebko... -zaczšł po cichu. -Parobek?... -zapytała stara nawijajšc na furkoczšce po podłodze wrzeciono. -Gospodarz na całš wieœ, rodowy... ale wdowiec. -Dziecków cudzych kolebała nie będę... -Odchowane, nie bój się, Jaguœ, odchowane.Co jej tam po starym... ma jeszcze lata... poczeka się i na młodego, jak się jej uda jaki. -Takiego nie braknie, a bo to młodych brak?Jak œwiece chłopaki, papierosy palš, w karczmie tańcujš, gorzałkę pijš i ino patrzš za dzieuchami, która jakie morgi maitrochę gotowego grosza, żeby balować byłoza co... Gospodarze juchy, do połednia œpiš,a po połedniu taczkami gnój wożš i motyczkami orzš pole... -Na poniewierkę takiemu Jagny nie dam. -Nie próżno mówiš, żeœcie we wsi najmšdrzejsza... -Ale i za starym też uciechy nijakiej dla młódki... -A bo to do uciechy nie ma młodych? -Staryœcie kiej œwiat, a pstro wam jeszcze we łbie powiedziała surowo. -I... gada się, byle ozór nie skiełczał. Zamilkli na długo. -Stary uszanuje i na cudzy grosz niełasy -podjšł znowu Jambroży. -Nie, nie, ino obraza boska z tego bywa. -Mógłby zapis zrobić -rzekł serio wytrzšsajšc fajkę na trzon. -Jagna ma dosyć swojego -odpowiedziała pochwili, wahajšca już i niepewna. -Więcej by on dał, niŸli wzišł, więcej. -Rzekliœcie! -Co wiadomo; nie z wiatru wzišłem ani z pomyœlunku nie od siebie przyszedłem... Milczeli znowu. Stara ogładzała długo rozwichrzonš kšdziel, potem poœliniła palecijęła wycišgać lniane włókna lewš rękš, a prawš puszczała w wir wrzeciono, że z warczeniem, kieby bšk, kręciło się po podłodze i furkotało. -Jakże? Ma to przysłać? -Któren? -Nie wiecie to? A dyć tamten ! -wskazał przez okno na œwiatła, ledwie migoczšce przez staw, u Boryny. -Dorosłe dzieci, dobrego słowa nie dadzš i prawa do swoich częœci majš... -Ale może zapisać to, co jego... jakże?... A chłop dobry i gospodarz nie bele jaki, i pobożny, i krzepki jeszcze, sam widziałem,jak se korzec żyta zadawał na plecy. Już tam by Jagnie nic nie brakowało, chyba tego ptasiego mleka... a że wasz Jędrzych na bezrok do wojska staje... to Boryna z urzędnikami się zna, wie, do kogo trafić, mógłby pomóc... -Jak ci się widzi, Jaguœ?... -Mnie ta wszystko jedno, każecie, to pójdę.wasza w tym głowa nie moja... -mówiła cicho, wsparła czoło na kšdzieli i zapatrzyła się w ogień bezmyœlnie. i słuchała wesołego trzaskania gałšzek. Tenczy tamten, wszystko było jej zarówno -wstrzšsnęła się tylko nieco na przypomnienie Antka. -Jakże? -pytał Jambroży powstajšc z ławki. -Niech przysyłajš... zrękowiny nie œlub jeszcze odrzekła wolno. Jambroży pożegnał się i poszedł prosto do Boryny. Jagna wcišż siedziała nieruchoma i milczšca. -Jaguœ... córuchno... co?... -A nic... wszyćko mi zarówno... każecie, to pójde za Borynę... a nie, to ostanę przy was... bo mi to Ÿle z wami? Stara przędła dalej i mówiła cicho: -Najlepiej chcę la ciebie, najlepiej... Juœci, że stary on jest, ale krzepki jeszcze, i ludzki, nie tak jak drugie chłopy, uszanuje cię... Paniš se będziesz u niego, gospodyniš... A jak zapis zrobi, to już go tak narychtuję, żeby gront wypadł wpodle naszego, koło żyta pod górkš... a choćby i ze szeœć morgów zapisał... Słuchasz to ? Ze szeœć morgów! A trza ci iœć za chłopa... trza... po co majš wygadywać na ciebie i naozorach obnosić po wsi ?... Wieprzka by się zabiło... a może i nie... może... -umilkła i jużw głowie układała sobie resztę , bo Jaguœ jakby nie słyszała jej słów, przędła machinalnie , i jakby jej nie obchodził los własny, własny, tak nie myœlała o tym zamężciu. A bo to jej Ÿle było przy matce? Robiła, cochciała, i nikt jej marnego słowa nie powiedział. Co jš tam obchodziły gronta, a zapisy, a majštki -tyle co nic, abo i mšż? Mało to chłopaków latało za niš? -niechby tylko chciała, to choćby wszystkie na jednšnoc się zlecš... i myœl jej leniwie się snuła jak nić lniana z kšdzieli i jak ta nić okręcała się cišgle jednako na tym, że jak matka każš, to pójdzie za Borynę... Juœci, że go nawet woli od innych, bo kupił jej wstšżkę i chustkę... juœci... ale i Antek by kupił to samo... a i inne może... żeby tylko miały Borynowe pienišdze... każden dobry... i wszystkie razem... a bo ona ma głowę, żeby wybierać! Matki w tym głowa, żeby zrobić, jak potrza... Zapatrzyła się znowu w okno, bo poczerniałe, zwiędłe georginie, kołysane przez wiatr, zaglšdały w szyby, ale wnet zapomniała o nich, zapomniała o wszystkim, nawet o sobie samej, zapadła w takie przeœwięte bezczucie, jak ta ziemiarodzona w jesienne martwe noce -bo jako ta ziemia œwięta była Jagusina dusza -jako ta ziemia. Leżała w jakichœ głębokoœciach nie rozeznanych przez nikogo w bezładzie marzeń sennych -ogromna a nieœwiadoma siebie - potężna a bez woli, bez chcenia, bez pragnień martwa a nieœmiertelna, i jako tę ziemię brał wicher każdy, obtulał sobš i kołysał, i niósł tam, gdzie chciał... ijako tę ziemię o wioœnie budziło ciepłe słońce, zapładniało życiem, wstrzšsało dreszczem ognia, pożšdania, miłoœci a ona rodzi, bo musi; żyje, œpiewa, panuje, tworzy i unicestwia, bo musi; jest, bo musi... bo jako ta ziemia œwięta, takš była Jagusina dusza -jako ta ziemia!... I długo tak siedziała w milczeniu, ino te oczy gwiezdne œwieciły się kiej spokojne wody w wioœniane południe, aż ocknęła z nagła, bo ktosik otwierał drzwi do sieni. Wbiegła Józka zadyszana, przypadła do komina, wylewała z trepów wodę i rzekła: -Jaguœ, jutro u nas obieranie, przyjdziesz? -Przyjdę. -W izbie będziemy obierali. Jambroży tam siedzš u tatula, tom się chyłkiem wyrwała na wieœ, żeby ci powiedzieć. Będzie Ulisia i Marysia, i Wikta, i pociotkowe, i drugie... I chłopaki przyjdš... Pietrek obiecał się ze skrzypicš... -Któren to? -A Michałów, co za wójtem siedzš, co to wkopanie przyszedł z wojska... i tak mówi pokracznie, że go i wymiarkować trudno... Natrzepała, co ino mogła, i poleciała do dom. Cisza znowu objęła izbę. Czasami deszcz uderzał w szyby, jakby ktoprzygarœciš piasku rzucił, to wiatr szumiałi baraszkował w sadzie albo dmuchał w komin, że głownie się rozsypywały po trzonie, i dym buchał na izbę... a cięgiem warczały wrzeciona po podłodze. Wieczór cišgnšł się wolno i długo, aż staracichym, drżšcym głosem zaœpiewała: Wszystkie nasze dzienne dzienne sprawy... A chłopaki z Jagnš wtórowali z cicha, a takprzenikliwie aż kury w sieni na grzędach krzekorzyć zaczęły i pogdakiwać. ROZDZIAŁ 7 Nazajutrz dzień był tak samo zadeszczony i posępny. Co chwila ktoœ wychodził z jakiejœ chałupy i długo a frasobliwie poglšdał w omglony œwiat, czy się gdzie nie przejaœnia -ale nic,kromię burych chmur, płynšcych tak nisko,że darły się o drzewa, widać nie było; deszcz mżył bezustannie, tyle że jakoœ zaraz z południa przeszedł w ulewę, jakoby kto upusty niebieskie otworzył, że ino dudniło po dachach. Ludzie się kwasili po chałupach; jaki taki lazł po tym błocie i deszczu do sšsiadów na wyrzekanie, że to czas taki, co i psa na dwór wygonić trudno, a tu niejeden œciółkęmiał jeszcze w lesie, kto znów drew nie zwiózł, a insze, bez mała wszystkie prawie, nie docięli w polu kapusty, po którši nie wyjechać dzisiaj, bo ano staw tak przybrał w nocy, Ÿe musieli do dnia wywrzeć stawidła i puœcić wodę do rzeki, która i przez to rozlała się szeroko, aż łški stanęły pod wodš, a kapuœniska jako te wyspy czerniały się grzbietami zagonów spoœród siwej, spienionej topieli. U Dominikowej też nie zwieŸli tej reszty, jaka w polu ostała. Jagna już od rana nie mogła dać sobie rady, chodziła ino z kšta w kšt, to patrzyła przez okna na krzę georginii, powalonš przez falę, w ten œwiat zadeszczony i wzdychała żałoœnie. -Cni mi się, że laboga! -szeptała, z niecierpliwoœciš oczekujšc zmroku i pójœciado Borynów na to obieranie kapusty, a tu dzień wlókł się tak wolno, kiej ten dziadek po błocie, tak nudnie i tak jakoœ smutnie, że już wydzierżyć było nie sposób. Rozdrażniona też była, że cięgiem krzyczała na chłopaków i potršcała, co sięjej tylko pod ręce nawinęło, a do tego głowa jš poboliwała, aż se owsem rozprażonym i octem skropionym obłożyła ciemię -dopiero przeszło. Mimo to miejsca sobie znaleŸć nie mogła i robota leciała z ršk, a ona zapatrzała się w staw rozchlustany, któren niby ptak jaki rozwijał ciężkie skrzydła, bił nimi, podrywał się z szumem, aż woda wypryskiwała na drogi, a ulecieć nie mógł,jakby nogami wroœnięty w ziemię. A za wodš stał dom Boryny, dobrze było widać zielony ze staroœci dach i ganek œwieżo pokryty gontami, bo się jeszcze żółciły, i zabudowania za sadem, ale całkiem nie wiedziała, na co patrzy... Dominikowej nie było od samego rana, bo jšwezwali do rodzšcej kobiety na drugi koniecwsi, jako że lekujšca była i znajšca się na różnych chorobach. A Jagnę aż podrywało, żeby gdzie bieżyć we œwiat, do ludzi, ale co się przyodziała na głowę w zapaskę i wyjrzała za próg na błoto i pluchę -to się jej odechciewało wszystkiego... że w końcu aż się jej płakaćchciało z tej jakiejœ dziwnej tęsknoœci... to nie mogšc sobie poradzić, otworzyła swojšskrzynkę i jęła z niej wyjmować a rozkładać po łóżkach przyodziewek œwišteczny... aż poczerwieniało w izbie od wełniaków pasiastych... zapasek... kaftanów... ale nie cieszyło jš tu dzisiaj, nie... patrzyła obojętnym, znudzonym wzrokiem na dobro swoje, tylko wycišgnęłaspod spodu chustkę Borynowš i wstšżkę, ustroiła się w niš i długo przeglšdała się w lusterku. -Niezgorzej... trza się na wieczór w to przyodziać... pomyœlała i zdjęła zaraz, bo ktoœ szedł opłotkami do chałupy. Wszedł Mateusz... Jagna aż krzyknęła ze zdziwienia, bo ten ci to był, o którego najwięcej pomawiano jš, że z nim w sadzie nocami się schodzi, a często i gdzie indziej puszcza... Parobek był starszy, bo mu już dobrze było po trzydziestce, kawaler jeszcze, ale żenić się nie chciał, że to siostry miał nie powydawane, a jak Jagustynka plotkowała, że mu to dzieuchy abo i cudze żony lepiej smakowały... Chłop był rozrosły jak dšb, mocny, dufajšcy w siebie i przez to tak harny i nieustępliwy, że mało kto się go nie bojał. A sposobna jucha była do wszystkiego; na fleciku grywał, że aż do duszy szło, wóz zrobić zrobił, chałupy stawiał, piece wylepiał, wszystko robił tak sprawnie, że ino mu sięrobota w garœciach paliła; grosz go się ino nie trzymał całkiem, choć zarabiał sporo bo wszystko zaraz przepił i przefundował albo i rozpożyczył... Gołšb było mu za przezwisko, choć i do jastrzębia prędzej był podobien z twarzy i z onej zapalczywoœci... -Niech będzie pochwalony! -Na wieki... Mateusz! -Jam ci, Jaguœ, ja... Œcisnšł jš za rękę i tak goršco patrzył w oczy, aż się dziewczyna zarumieniła i niespokojnie na drzwi poglšdała. -A to z pół roku byłeœ we œwiecie... -szepnęła zmieszana. -Całe pół roku i dwadzieœcia i trzy dni... dobrzem liczył -a ršk jej nie puszczał. -Zapalę œwiatło! -zawołała, że to się już mroczyło na dobre i żeby mu się wyrwać. -Przywitajże mnie, Jaguœ -prosił cicho i chciał jš objšć, ale wysunęła się prędko i szła do komina zapalić œwiatło, bojała się,żeby ich tak po ciemku matka nie zeszła abo i kto drugi, ale nie zdšżyła, bo Mateuszchycił jš wpół, przycisnšł mocno do siebieijšł zapamiętale całować... Zatrzepotała się kiej ptak, ale nie jej moc wyrwać się takiemu głodnemu smokowi, któren œciskał, aż żebra trzeszczały , i tak całował, że całkiem zesłabła, oczy jej zaszły mgłš, tchu złapać nie mogła, żeino ostatkiem skamlała: -Puœć... Mateusz... Matula... -Jeszcze Ÿdziebko, Jaguœ, jeszcze raz, bo się całkiem wœcieknę... -I tak całował, że mu dziewczyna całkiem zmiękła i leciała przez ręce kiej woda, ale puœcił jš, bo posłyszał w sieniach kroki, sam zapalił nad okapem lampkę i skręcał papierosa, a roziskrzonymi uciechš oczami spoglšdał na Jaguœ, że to jeszcze przyjœć do siebie nie przyszła, bo się mocno dzierżyła œciany i dyszała ciężko. Jędrzych wszedł i ogień na trzonie rozdmuchiwał, nastawiał garnki z wodš i cięgiem się po izbie kręcił, że już mało wiele ze sobš mówili, a ino poglšdali na się iskrzšcymi, głodnymi oczami, jakoby się zjeœć chcieli... Wnetki, bo jakoœ w pacierzy parę, nadeszłaDominikowa, musi być zła była, bo już w sieniach wywarła gębę na Szymka, a ujrzawszy Mateusza popatrzył a nań srogo, na przywitanie nie zważała i poszłado komory przeoblec się. -IdŸ se, bo cię matka zeklnš jeszcze... -prosiła cicho. -Wyjdziesz to do mnie, Jaguœ, co? -prosił. -Wróciłeœ to już ze œwiata? -rzekła stara, jakby go dopiero spostrzegajšc. -Wróciłem, matko... -mówił łagodnie i chciał jš w rękę pocałować. -Ale, suka ci była matkš, nie ja! -warknęła wyrywajšc rękę ze złoœciš. -Po coœ tu przyszedł? Mówiłam ci już, że tutaj nic potobie... -Do Jagusi przyszedłem, nie do was -hardo zawołał, bo go już złoœć brała -Wara ci od Jagusi, słyszysz! Wara ci, żebyjš potem bez ciebie na ozorach obnosili po wsi, jak tę jaka ostatniš... ani mi się pokazuj na oczy!... -wrzasnęła. -Krzyczycie kiej wrona, że wieœ cała usłyszy!... -Niech usłyszš, niech się zlecš, niech wiedzš, żeœ się Jagny przyczepił kiej rzep psiego ogona, że i ożogiem trudno cię odegnać... -Żebyœcie nie kobieta, to bym wama Ÿdziebko żebra zmacał za powiedanie takie... -Spróbuj, zbóju jeden, spróbuj, psie!... -pochwyciła za żelazny pogrzebacz. Ale i na tym skończyła, bo Mateusz splunšł, trzasnšł drzwiami i wyszedł prędko, bo jakże, z babš się to miał bić i poœmiewisko z siebie dla wsi czynić? A stara, że to już jego nie stało, wsiadła na Jagnę i hajże jazgotać, a wypominać wszystko, co miała na wštpiach... Jaguœ siedziała cicho, aż zmartwiała ze strachu, ale kiedy słowa matki dojęły jš do żywego... przecknęła, schowała głowę w pierzynę i buchnęła płaczem i wyrzekaniami... rozżalona była srodze... bo przecież nic temu niewinna... nie zwoływałago do chałupy... sam przyszedł... a na zwiesnę, co matka wypominajš... to... spotkał jš przy przełazie... mogła się to wyrwać takiemu smokowi?... kiej jš tak ozebrało, że... a potem mogła się to ognać przed nim?... Zawsze się z niš tak dzieje, że niech kto a ostro spojrzy na niš albo i œciœnie mocno... to się w niej wszystko trzęsie, moc jš odchodzi i tak mdli w dołku, że już o niczym nie wie... co ona winowata? Skarżyła się cicho przez łzy, aż stara się udobruchała i jęła troskliwie obcierać jej twarz i oczy, a głaskać po głowinie, a uspokajać... -Cichoj, Jaguœ, nie płacz... nie... a to oczy ci się zaczerwieniš kiej królikowi i jak to pójdziesz do Borynów? -Czas to już? -spytała po chwili, spokojniejsza nieco. -Juœci, że pora, a przybierz się pięknie, iseczce jednej, bele czka ¤ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¨ Ź @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żFPcGj˜cHcI+`cJp9á'KQ?(ludzie tam będš, a i sam Boryna uważa... Podniesła się zaraz Jaguœ i zaczęła się ubierać. -Nie uwarzyć ci to mleka? -Nie chce mi się całkiem jeœć, matulu. -Szymek, wygrzewasz się pokrako, a tam krowy o pusty żłób zębami dzwoniš! -krzyknęła resztš złoœci, aż Szymek uciekł, żeby czego nie oberwać. -Widzi mi się -mówiła ciszej, pomagajšc Jagnie się przyodziać -że kowal jest w zgodzie z Borynš. Spotkałam go, wiódł od starego sielnego ciołka... Szkoda... dobrze wart z piętnaœcie papierków... ale może to idobrze, że sš w zgodzie, bo kowal pyskacz i na prawie się zna... -odstšpiła parę kroków i z luboœciš przyglšdała się córce. Ale, tego złodzieja Kozła pono już wypuœcili, trzeba znowu zamykać wszystko a pilnować... -Pójdę już! -IdŸ, a siedŸ do północka i gzij się tam z parobkami! -wybuchnęła resztš złoœci. Jagna wyszła, ale jeszcze z drogi słyszałastarš, jak krzyczała na Jędrka, że œwinie nie wegnane do chlewów, a kury nocujš po drzewach. U Boryny już było sporo ludzi. Ogień buzował się na kominie i rozœwietlał ogromnš izbę, aż lœniły się szkła od obrazów i kołysały się te œwiaty, czynione z kolorowych opłatków i na nitkach wiszšceu czarnych, okopconych belek; na œrodku izby leżała kupa czerwonej kapusty, a w półkole, szeroko zatoczone, twarzami do ognia, siedziały rzędem dziewczyny i kilka kobiet starszych -obierały z liœci kapustę, a główki rzucały na rozesłanš pod oknem płachtę. Jaguœ ogrzała ręce przy kominie, ostawiła trepy pod oknem i siadła zaraz z kraju przy starej Jagustynce, i jęła się roboty. Gwar się też w miarę podnosił, bo przybywało jeszcze kobiet i parobków, którzy wraz z Kubš znosili kapustę ze stodoły, ale częœciej kurzyli papierosy i szczerzyli zęby do dziewczyn, a przeœmiewali się społecznie. Józka, choć to i skrzat był jeszcze, a rej wodziła i w robocie, i w œmiechach, bo starego nie było, a Hanka, jak to zwyczajnie, kiej ta ćma łaziła abo mruk. -Czerwono w izbie, jakby od makowych kwiatów! --zawołał Antek, bo był wtoczył do sieni beczki, a teraz ustawiał przed kominem, z boku nieco, szatkownicę. -Ba, zestroiły się kiej na wesele! -ozwała się któraœ starsza -Jaguœ to kiejby jš kto w mleku wymył -zaczęła złoœliwie Jagustynka. -Poniechajcie -szepnęła czerwienišc się. -Cieszta się dziewczyny, bo już Mateusz przywędrował ze œwiata, zaraz się tu zacznš muzyki a tańce, a wystawanie po sadach... -cišgnęła stara. -Całe lato go nie było. -Jakże, dwór stawiał we Woli. -Majster jucha, bańki nosem puszcza -rzekł któryœ z parobków. -A do dzieuch tak sposobny, że i trzech kwartałów czekać nie potrza... -Jagustynka to nikomu dobrego słowa nie dadzš-zaczęła jakaœ dziewczyna. -Pilnuj się, bym o tobie nie chciała co rzec... -Wiecie, pono ten stary wędrownik już przyszedł. -Będzie dzisiaj u nas! -zawołała Józia. -Bez całe trzy roki bywał we œwiecie. -We œwiecie?... Był ci u grobu Jezusowego! -Hale! Widział go tam kto? Cygani jucha, a głupie wierzš; tak samo i kowal opowiada ozamorskich krajach, co ino w gazetach wyczyta... -Nie gadajcie, Jagustynko, sam dobrodziej przytwierdzał do mojej matki. -Prawda, że to Dominikowa jakby drugš chałupę ma na plebani i zawżdy wiedzš, czyksiędza brzuch boli lekujšca przeciech... Jagna zmilkła, ale poczuła dziwnš ochotę choćby tym nożem jš żgnšć, bo cała izba parsknęła œmiechem, tylko Misia Grzegorzowa nachyliła się do Kłębowej i spytała: -Skšd on jest? -Skšd? Ze œwiata szerokiego, abo to kto wie? -Nachyliła się nieco, wzięła główkę na dłoń, obcinała liœcie i mówiła szybko, coraz głoœniej, żeby i drugie słyszały: -Co trzeciš zimę przychodzi do Lipiec i u Borynyzakłada kwaterę... Rochem kazał się przezywać, choć mu ta pewnie i nie Roch... Dziad jest i nie dziad, kto go tam wie... ale pobożny człowiek i dobry... ino mu tej obršczki nad głowę, a byłby rychtyk kiej te œwištki na obrazach. Różańce majš na szyi obcierane o grób Jezusowy... obrazki dzieciom daje œwięte, a jak niektórym, to i takie z królami, co to z naszego narodu przódzi wychodziły... i ksišżki pobożne ma takie, w których stoi wszystko, i historie różne o œwiecie... czytał je przecież mojemu Walkowi, to i ja, i mój słuchalim, inom przepomniała, bo i wymiarkować ciężko... A nabożny taki, że z pół dnia przeklęczy, drugi raz pod krzyżem albo i gdzie w polu, a do koœcioła ino na mszę chodzi. Dobrodziej zapraszał go do siebie, na plebanię, to mu rzekł: -Z narodem mi ostać, nie na pokojach moje miejsce... -Miarkujš też wszyscy, że nie musi być z chłopskiego stanu, choć mówi jak wszystkie i nauczny jest; jakże, z Żydem gadał po niemiecku, a we dworze w Drzazgowej -to z panienkš, co była la zdrowia w ciepłych krajach, też rozmówił się po zagranicznemu... a od nikogo nic nie weŸmie, tyle co kapkę mleka i kromkę chleba, a i za to jeszcze dzieci uczy... powiedajš... -ale Kłębowa urwała z nagła, bo dziewczyny buchnęły œmiechem i aż się pokładały. Œmieli się z Kuby, któren niósł w płachcie kapustę i pchnięty przez kogoœ, przewróciłsię na œrodku jak długi, aż się kapusta rozleciała po izbie, a on wstawał z trudemico się już zebrał na czworaki, to padał znowu, bo go popychali. Józia go obroniła i pomogła wstać, ale też pomstował, pomstował... I z wolna rozmowa przeszła na co innego. Wszystkie mówiły z cicha, a gwar się czynił jakoby w ulu przed wyrojem, a œmiechy szły, a przekpiwania a robota szłachybcikiem, ino trzaskały noże o głšby, a główki jako te kule raz wraz padały na płachtę i stożyły się w coraz większš kupę. Antek zaœ szatkował nad wielkim cebrem przy kominie; rozdziany był, że ostał ino w koszuli i w portkach pasiastychz wełniakowego sukna, rozczerwienił się, łeb mu się rozwichrzył i pot gęsto pokrył mu czoło; tęgo robił, ale œmiał się cięgiemiprzekpiwał, a taki był urodny, że Jagna jak w obraz poglšdała, a i nie ona jedna tylko... a on przystawał, żeby odetchnšć, i wesołym wzrokiem tak patrzał na niš, aż spuszczała oczy i czerwieniła się. Ale nikt tego nie widział prócz Jagustynki, a i ta udawała, że nie patrzy, jeno sobie w głowie układała, jak to opowiedzieć na wsi. -Marcycha pono zległa, wiecie to? -zaczęłaKłębowa. -Nie nowina to jej, co roku se to robi. -Baba jak tur, to jej dzieciak krew odcišga od głowy -mruknęła Jagustynka i chciała dalej coœ o tym rzec, ale jš zgromiły drugie, że to o takich rzeczach mówi przy dzieuchach. -Wiedzš one i o lepszych, nie bójta się. Teraz nastał czas taki, że już i gęsiarce nie mówiš o bocianie, ino się w oczy rozeœmieje... nie tak to przódzi bywało, nie.-No , wyœcie ta już wszystko wiedzieli jeszcze za bydłem... -rzekła poważnie stara Wawrzonowa -a bo to nie baczę, coœcie wyprawiali na pastwiskach... -Kiedy baczycie, to i ostawcie la siebie! -zakrzyknęła ostro Jagustynka. -Byłam już za chłopem... za Mateuszem, widzi mi się... nie, za Michałem, tak, bo juœci Wawrzon był trzeci... mruczała nie mogšc utrafić. -Ale, siedzita i nie wiecie, co się stało! -zawołała wpadajšc zadyszana Nastusia Gołębianka, Mateusza siostra. Podniosły się ciekawe zapytania ze wszystkich stron i wszystkie oczy spoczęłyna niej. -A to młynarzowi ukradli konie! -Kiedy? -Ze trzy pacierze temu. Dopiero co Jankiel umówił Mateuszowi. -Jankiel ta wie wszystko zaraz, a może i nieco przódzi... -Takie konie, kiej te hamany! -Ze stajni wyprowadziły. Parobek poszedł do młyna po obrok, wraca, a tu już ni koni,ni uprzęży nie ma a pies w budzie struty, no! -Na zimę idzie, to się już różnoœci zaczynajš. -A bo kary na złodziejów nie ma żadnej... Hale, dużo mu zrobiš, wsadzš do kryminału, dadzš jeœć, w cieple się wysiedzi, z kolegami wypraktykuje, że kiej go puszczš to jeszcze lepszy jest złodziej,bo nauczny. -Gdyby tak mnie konia wyprowadzili, a złapałbym tobym ubił na miejscu jak psa wœciekłego! -wykrzyknšł jeden z parobków.-A bo ino tego by wartał taki człowiek, bo ino głupie szukajš sprawiedliwoœci we œwiecie. Kużden ma prawo dochodzić swojejkrzywdy. -Złapać takiego i całš kupš choćby zabić, to i kary, nie ma, bo wszystkich to by karali? -Baczę... zrobili tak u nas... zaraz, za drugim chłopem już byłam... nie, widzi mi się, że jeszcze za Mateuszem... Ale te wywody przerwał Boryna wchodzšc do izby. -Tak se na ucho gadacie, aże po drugiej stronie stawu słychać! -zawołał wesoło, czapkę zdjšł i witał się ze wszystkimi po kolei. Musiał mieć już w głowie, bo czerwony był jak ćwik, kapotę rozpuœcił i głoœno a dużo gadał, czego zwyczajny nie był. Chciało mu się przysišœć do Jagusi, alesię wagował, że to tak na oczach wszystkich nijako, póki zmówiona z nim nie jest, to ino wesoło pogadywał i rad na niš patrzył, taka piękna dzisiaj była i wystrojona w chustkę od niego. Zaraz też Witek z Kubš przynieœli długš ławę przed komin, Józia okryła jš czystympłótnem i zaczęła ustawiać miski i łyżki dojedzenia. A Boryna wyniósł z komory pękatš, dobrze półgarncowš butlę okowitki i jšł z niš obchodzić wszystkich po kolei i przepijać. Dziewczyny się nieco wzdragały, aż któryœ z parobków powiedział: -Łakome na okowitkę, kiej kot na mleko, inosię prosić dajš. -Sam pijanica zatracony, cięgiem siedzi u Jankla, to myœli, że wszyscy! I piły, odwracały się, przysłaniały twarz rękš, resztę chlustały na ziemię, krzywiły się, mówiły „mocna ” i oddawały kieliszek Borynie. Tylko Jagna uparła się i nie piła, mimo próœb i namawiań. -Nawet i smaku gorzałki nie znam i nie ciekawam powiedziała. -No, siadajcie, ludzie kochane, co jest, to zjemy! -zapraszał stary. Obsiedli po ceregielach różnych, jak to obyczaj każe, ławę i z wolna jedli, a raz wraz pogadywali. Z misek dymiło parš, że przysłoniła wszystkich jak chmurš, z której tylko skrzybot łyżek, mlaskanie i to słowo niektóre słychać było. Jadło zwarzyli wybrane, aż się dziwił niejeden, bo i ziemniaki z rosołem były, i mięso gotowane z prażonš jęczmiennš kaszš, i kapusta z grochem -rzetelnie ugoœcili, po gospodarsku, a do tego Boryna cięgiem zapraszał a przymuszał, a Józia ze swej strony i Hanka pilnowały by zasię dolać i dołożyć... Witek dorzucał suchych karpów na ogień, że ino trzaskał wesoło, a Kuba przez ten czas, co jedli, znosił kapustę i zsypywał na kupę, a łakomie wcišgał w siebie zapachy, oblizywał się i wzdychał. -Pół wołu bym zjadł z jednš albo z dwoma miseczkami kaszy... a juchy tak żrš jak te konice wygłodzone, jeszcze gotowe człowiekowi nie zostawić ni kosteczek myœlał z markotnoœciš i przycišgał pasa, tak mu w kiszkach burczało z głodu. Ale rychło skończyli i podnieœli się z „Bóg zapłać ” gospodarstwu. -Niech wam pójdzie na zdrowie. Rumor się uczynił, kto wychodził przewietrzyć się i koœci przecišgnšć, kto zaœ spojrzeć w niebo, czy się nie przejaœnia, a jak parobki, to żeby na gankupogzić się z dziewczynami. A Kuba siadł na progu z miskš na kolanach ijadł, aż mu się uszy trzęsły, nie zważajšcna Łapę, któren przypominał się różnie, a widzšc, że nic nie wskóra, wysunšł się na ganek do psów, co z ludŸmi poœcišgały i gryzły się o koœci wyrzucone przez Józię. Wzięli się akuratnie z powrotem do roboty, kiedy Roch stanšł we drzwiach z pochwaleniem. -Na wieki! -odrzekli chórem. -Spiesz się, flisie, póki jest na misie... SpóŸniliœcie się, ale jeszcze dla was będzie... -zawołał Boryna, przysuwajšc mu stołek do komina. -Mleka i chleba daj mi, Józia, a wystarczy. -Jest jeszcze i Ÿdziebko mięsa... -ozwała się nieœmiało Hanka. -Nie, Bóg zapłać, mięsa nie jadam. Przymilkli z poczštku i przypatrywali mu się; z życzliwš ciekawoœciš, ale gdy przysiadłdo jadła, rozmowy i œmiechy podniosły się na nowo. Tylko Jagna milczała, poglšdała często na wędrownika ze zdumieniem, że to taki człowiek jak wszystkie, a u grobu Jezusowego był, pół œwiata zeszedł i cudów tyla widział... Jak to tam może być w tym œwiecie? -myœlała: -Gdzie to iœć, żeby tam zajœć?... Naokół przeciech ino wsie a pola, a bory, a za nimi też wsie i pola, i lasy... Ze sto mil trza iœć abo i z tysišc - myœlała i miała dziwnš ochotę się spytać, ale gdzie by to zaœ mogła, wvœmiałby jš jeszcze... Chłopak Rafałów, co to był z wojska powrócił, przyniósł skrzypce, nastroił i zaczšł przegrywać pieœnie różne. Cichoœć się uczyniła, deszcz tylko zacinał w szyby i psy jazgotały przed domem. A ongrał wcišż i coraz to coœ nowego, przebierał ino palcami i smykiem tak cišł po strunach, że nuta jakby sama wychodziła... pobożne pieœnie grał jakby la tego wędrownika; któren oczów z nich nie spuszczał, a potem znowu inne, œwiatowe całkiem tę o Jasiu, jadšcym na wojenkę, cojš to często dziewczyny zawodziły po polach... a tak żałoœliwie wycišgał nutę z owych drewulek, aż mróz szedł, po koœciach wszystkich, a Jagusi, że to czujnabyła na muzykę jak mało kto, łzy ciurkiempociekły po twarzy. -A przestań, bo Jagusia płacze!... -zawoła Nastka -Nie... to ino tak... ozbiera mnie zawdy granie... nie... szeptała zawstydzona kryjšc twarz w zapasce. Nie pomogło to nic, bo choć nie chciała, a łzy same kapały z tej onej tęskliwoœci dziwnej, co jej była wstała w sercu nie wiadomo za czym... Ale chłopak grać nie przestał, tyla że teraz rznšł od ucha siarczyste mazury a obertasy takie, aż dziewczyny usiedzieć niemogły, ino œciskały dygoczšc z uciechy kolana a rzucały ramionami , parobki przytupywali raz w raz i podœpiewywali wesoło -izba napełniła się wrzawš a tupotem i œmiechami , aż się szyby trzęsły.Naraz pies jšł skowyczeć w sieni i tak przeraŸliwie zawył, że umilkli wszyscy. -Co się stało? Roch rzucił się do sieni tak prędko, że o mało się nie przewrócił o szatkownicę. -I, nic... chłopak któryœ przycišł psu ogon drzwiami i bez to tak wył! -zawołał Antek,wyjrzawszy do sieni. -Pewnie to Witka robota -zauważy ł Boryna.-Ale, Witek by ta psa krzywdził, któren zbiera po wsi wywłóki różne i lekuje... -broniła goršco Józia. Roch powrócił mocno wzburzony, oswobodzić musiał psa, bo skowyt było słychać już gdzieœ w opłotkach. -I pies stworzenie boskie, i czuje krzywdę jako i człowiek... Pan Jezus miał też swojego pieska i nie dał nikomu krzywdzić... -powiedział porywczo. -Pan Jezus by tam miał pieska, jak wszyscy ludzie?... -wštpiła Jagustynka. -A żebyœcie wiedzieli, to miał i Burkiem go przezywał... -Hale... No! Cie... -odzywały się ciekawe głosy. Roch milczał chwilę, a potem podniósł siwšgłowę, okolonš długimi, równo nad czołem uciętymi włosami, utkwił blade, jakby wypłakane oczy w ogniu i ozwał się cicho, przebierajšc palcami ziarna różańca... W owy czas daleki... Kiej Pan Jezus jeszcze po ziemi chadzał i rzšdy nad narodem sam sprawował, stało się to, coć wam rzeknę... Szedł se Pan Jezus na odpust do Mstowa, adrogi nikaj nie było, ino piachy srogie a parzšce, bo słońce przypiekało i goršc byłtaki, jak kieby przed burzš... A cienia nikaj ni osłony. Pan Jezus szedł z cierpliwoœciš wielkš, bo do lasu było jeszcze kawał drogi, ale że już tych œwiętych nóżków nie czuł z utrudzenia i pić mu się okrutnie chciało, to se raz w raz przysiadał na wydmach, chocia tam i barzej przygrzewało, i rosły same ino koziebródki, a cienia było tyla, cood tych poschniętych badyli dziewann, że i ptaszek by się nie schronił... Ale co przysiadł, to i nie odzipnšł nawet rzetelnie, bo zaraz Zły, jako ten jastrzšb paskudny, co bije z góry w ustałego ptaszka, tak ci on zapowietrzony bił racicami w piach a tarzał się jako to bydlę,że taka kurzawa, taka ćma się podnosiła, co i œwiata widać nie było... Pan Jezus, choć mu piersi zapierało i ledwie się już ruchał, to wstawał i szedł, a ino się poœmiewał z głupiego, bo przeciech wiedział, że Zły chciał mu zmylić drogę, coby nie szedł na odpust na zbawienie grzesznego narodu... I szedł Pan Jezus... szedł... aż i przyszedł do lasu... Odpoczšł se w cieniu niezgorzej, ochłodził wodš i coœ niecoœ z torby przegryz, potem wyłamał niezgorszy kijaszek, przeżegnał się i wlazł w bór. A bór był stary i gęsty, a błota nieprzebyte, a chrapy i oparzeliska takie, że musi sam Zły tam domował, a gšszcze, że i niektóremu ptakowi łacno przemknšć się nie było. Jeno Pan Jezus wszedł, a tu kiej Zły borem nie zatrzęsie, kiej nie a ¤ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¨ Ź @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żLP#cMsž cN1ô TO%)œ c€PÁ6’8QS?+zacznie wyć, kiej nie pocznie łamać chojarów a wiater, jako że to jeno parob piekielny, pomagał w te pędy i rwał suszki,rwał dęby, rwał gałęzie i huczał, i hurkotał po borze jako ten głupi. Ciemnoœć się stała, że chocia oko wykol -a tu szum, a tu trzask... a tu zawierucha... a tu jakieœ zwierzaki, pomioty diabelskie wyskakujš i szczerzš kły... i warczš... i straszš... i œwiecš œlepiami, i... ino... ino chycić pazurami. ale juœci, że nie œmiały, bo jakże by... Pan ci Jezus był w swojej œwiętej osobie... Ale i Panu Jezusowi doœć było tego głupiegostrachania, i że pilno na odpust, to przeżegnał bór i zaraz wszystkie Złe i ze swoimi kumami przepadli w oparzeliskach. Ostał się ino taki dziki pies, bo w ony czas pieski nie były jeszcze z ludŸmi pobratane. Ten ci to pies ostał i leciał za Panem Jezusem, szczekał, to docierał do œwiętych nóżek Jego, to udarł zębami za porteczki, to kapot Mu ozdarł i za torby chytał, i sielnie się dobierał do mięsa... ale Pan Jezus, jako że był litoœciwy i krzywdy nijakiemu stworzeniu zrobić by nie zrobił, a mógł go kijaszkiem przetršcić abo i zasiesamym pomyœleniem zabić, to ino powieda: -Naœci, głupi, chlebaszka, kiejœ głodny -i rzucił mu z torby. Ale pies się rozeŸlił i zapamiętał, że nic, ino kły szczerzy, warczy, ujada, a docieraicałkiem już psuje Jezusowe porteczki. -Chlebam ci dał, nie ukrzywdził, a obleczenie mi rwiesz i szczekasz po próżnicy. Głupiœ, mój, piesku, boœ Pana swego nie poznał. Jeszcze ty za to człowiekowi odsłużysz i żyć bez niego nie poradzisz... -powiedział Pan Jezus mocno, aż pies siadł na zadzie, potem zawrócił, ogon wtulił między nogi, zawył i kiej ogłupiały pognał w cały œwiat. A Pan Jezus przyszedł na odpust. Na odpuœcie narodu jak drzew w boru abo tej trawy na łškach -aż gęsto. Ale w koœciele było pusto, bo w karczmie grali, a przed kruchtš cały jarmark i pijaństwo, i rozpusta, i obraza boska, jakoiw te czasy bywa. Wychodzi Pan Jezus po sumie i patrzy, aż tu naród kiej to zboże pod wiatrem, to w tę, to w onš stronę się kolebie i ucieka, a niektóry z biczem bieży, kto żerdkę z płotuwycišga, kto znów po kłonice sięga, a inszyzasię i kamienia szuka, a baby w krzyk i napłoty się drš, to na wozy, a dzieci w bek, a wszyscy krzyczš: -Wœciekły pies, wœciekły pies! A pies œrodkiem ludzi, kieby z nagła rozstšpionš ulicš, gna z wywieszonym ozorem i wprost na Pana Jezusa. Nie ulškł ci się Pan nasz, nie... poznał, że to ten sampiesek z boru, to ino rozpostarł tę swojš œwiętš kapotę i powieda do zwierza, którenz nagła przystanšł: -PójdŸ tu, Burek, przespieczniejszyœ ty przy mnie niŸli w borze. Okrył go kapotš, ospostarł nad nim ręce i powiada: -Nie zabijajcie go, ludzie, bo to też stworzenie boskie, a biedne jest, głodne, zgonione i bezpańskie. Ale chłopi jeli krzyczeć, jeli wydziwiać; a mamrotać trzaskać kłonicami o ziemię: że to zwierz dziki i wœciekły, że im już tyla gšsków i owieczek porwał, że cięgiem szkody czyni, a i człowieka uszanować nie uszanuje, ino zaraz kłami... że nikt bez kijana pole nie wyjdzie, bo bez tego piekielnika przespiecznoœci nijakiej nie ma... że zabić go trza koniecznie... I chcieli przez moc psa spod Panajezusowejkapoty wzišć a zakatować. Aż się Pan Jezusozgniewał i krzyknšł: -Nie ruchaj, jeden drugi! To się, łajdusy i pijanice, psa boita, a Pana Boga to się nie boita, co? Odstšpili, bo mocno rzekł, a Pan Jezus im dalej powieda -że sš łajdusy... że przyszli na odpust, a pijš ino po karczmach, a Boga obrażajš, a pokuty nie czyniš i przeklętniki sš, a katy jedne la drugich, złodzieje, bezbożniki i kara boska ich nie minie. Skończył Pan Jezus, podniósł kijaszek i chciał odejœć... Ale już Go naród poznał i kiej nie rymnie przed Nim na kolana, kiej nie ryknš płaczem i kiej nie zacznš skomleć... -Ostań z nami, Panie! Ostań, Panie Jezu Chryste! Ostań! A to Ci wierne będziemy, kiej ten pies... pijanice my, bezbożniki my, złe my ludzie, ale ostań!... Ukarz, bij, ale ostań!... Sieroty my opuszczone, ludzie bezpańskie. -, i tak płakali, tak żebrali, tak całowali Gopo rękach i po tych nogach œwiętych, że zmiękło serce Pańskie, ostał z nimi przez parę pacierzów, nauczał, rozgrzeszał i błogosławił wszystkiemu. A potem, kiedy już odchodził, to powiada: -Krzywdę wam czynił pies? Odtšd wam odsługiwać będzie. I gšsków popilnuje, i owieczki oganiał będzie, i jak się jeden albodrugi schlasz -chudoby i dobra stróżem będzie a przyjacielem. Ino go szanujta i krzywdy mu nie czyńcie. I odszedł Pan Jezus we œwiat tyli. A obejrzy się -Burek siedzi tam, gdzie go obronił. -Burek, a pódzi ze mnš, cóż to, sam, głupi,ostaniesz? I pies poszedł, i już szedł wszędy za Panem i taki cichy, taki czujny, taki wierny,kiej parobek najlepszy. I poszli już wszędzie razem. I bez bory szli, i bez wody -całym œwiatem. A że nieraz i głód był, to piesek ptaszka jakiego wytropił, to gšskę abo baranka przyniósł i tak se społecznie żyli. A często gęsto, kiedy Jezusiczek strudzony spoczywał, to Burek odganiał złych ludzi abo i zwierza dzikiego i nie dał Pana naszego, nie... Kiej przyszedł czas, że Żydy paskudne i one faryzeje srogie wiedły Pana na umęczenie - to Burek rzucił się na wszystkich i jšł gryŸć, i bronić, jak tylko umiała biedota kochana. A Jezus mu rzekł spod drzewa, które dŸwigał na mękę swojš œwiętš: -Sumienie barzej ich gryŸć będzie... a ty nieuredzisz... I kiej umęczonego powiesili na krzyzie, to Burek siadł i wył... ... drugiego dnia, kiej wszystkie ludzie poodchodzili, że już ani Panienki Najœwiętszej, ni apostołów œwiętych nie było... to ostał ino Burek... ... lizał raz w raz te œwięte, przebite goŸdziamń, konajšce nóżki Panajezusowe i wył... wył... wył... ... a kiej już trzeci dzień nadszedł... przecknšł Pan Jezus i patrzy, a tu nikogo w podle krzyża... ino jeden Burek skamli żałoœliwie i tuli się do jego nogów... ... to Pan nasz Jezus Chrystus Przenajœwiętszy pojrzał miłoœciwie na niego w tej godzinie i rzekł ostatnim tchem:-PójdŸ, Burek, ze mnš! I piesek w to oczymgnienie puœcił ostatniš parę i poszedł za Panem... Amen. -Tak było, jakom rzekł, ludzie kochane! -powiedział łagodnie, skończywszy przeżegnał się i poszedł na drugš stronę, gdzie mu już Hanka spanie narzšdziła, że towielce był utrudzon. Głuche milczenie zaległo izbę. Rozważali se wszyscy tę dziwnš historię, a dziewczyny niektóre, jak Jagusia, Józka i Nastka, to obcierały ukradkiem oczy, bo tak je rzewnoœciš przejęła dola Pańska i ta Burkowa przygoda; a samo już to, że się taki pies znalazł we œwiecie, co lepszy był od ludzi i wierniejszy Panu, zastanowiło wszystkich niemało... i poczęli z wolna, po cichu jeszcze czynić uwagi różne i dziwować się nad tym zrzšdzeniem boskim, aż Jagustynka, która była pilnie słuchała, podniesła głowę, zaœmiała się uršgliwie i powiada: -Baj baju, chłop œliwy rwie, a ino ich dwie! Ja waju lepszš powiem przypowiastkę, o tym, skšd się wół wzišł człowiekowi: Pan Bóg stworzył byka. I byk był. A chłop wzišł kozika, Urznšł mu u dołu I stworzył wołu- ... i wół jest! -Taka dobra moja prawda jako i Rochowa! -poczęła się œmiać. Izba też cała gruchnęła œmiechem i wnet posypały się żarty, to gadki, to przypowiastki różne. -Jagustynka to wszystko wiedzš... -Jakże, wdowa po trzech chłopach, to i nauczna. -Juœci, jeden jš uczył rano biczyskiem... drugi w połednie rzemieniem, a trzeci na odwieczerz często gęsto kłonicš poganiał...-wołał Rafałów. -Poszłabym i za czwartego, ale nie za ciebie, boœ za głupi i chodzisz usmarkany kiej Żydziak. -Jak temu psu Jezusowemu było przez Pana, tak kobieta obyć się nie obędzie bez bicia... to i Jagustynce markotno... -rzucił któryœ z parobków. -Głupiœ... bacz ino, kiej niesiesz ojcowe ćwiartki do Jankla, by cię nikt nie widział, a wdowieństwu daj spokój, to nie na twój rozum -warknęła ostro, aż przymilkli, bo bali się, że w złoœci wszystko głoœno wypowie, co tylko wie, a mogła wiedzieć sporo. Przekorna baba była, nieustępliwa i o wszystkim majšca swoje powiedzenie, nieraz takie, że aż ludziom skóra cierpła i włosy wstawały na głowie, bo nic nie uszanowała, nawet księdza i koœcioła, że już nieraz jš dobrodziej napominał i do opamiętania przynaglał, nie pomogło, a potem ino po wsi mówiła : -I bez księdza każden do Pana Boga trafi, niech jeno będzie poczciwy; gospodyni lepiejmu pilnować, bo z trzecim chodzi i znowu gdzie zgubi... Taka była Jagustynka... Rozchodzić się już mieli, kiedy wszedł wójtz sołtysem, obchodzili chałupy, żeby jutro podług rozkładu wychodzili na szarwark, na drogę za młyn, rozmytš przez deszcze...Ale wójt przódzi, skoro jeno wszedł, rozłożył ręce i wykrzyknšł: -Same najpierwsze dziewczyny jucha stary se zwołał! Jakoż prawdę rzekł, bo były same gospodarskie córki rodowe -i z wianem. Boryna gospodarz był przecież pierwszy nacałš wieœ, to jakże, dziewki służebne, komornice albo biedotę takš, co to w dziesięcioro wisi u krowiego ogona -zwoływałby do siebie i zapraszał! Wójt pogadał ze starym na osobnoœci, ale tak cicho, że nikt nie usłyszał, poœmiał sięz dziewczynami i poszedł rychło, bo jeszcze całe pół wsi zwoływać miał na jutro. Wkrótce też i zaczęli się rozchodzić wszyscy, że to póŸno było, a i kapusty prawie już zbrakło do obierania. Boryna dziękował wszystkim a każdemu z osobna, i co starszym kobietom otwierał drzwi i wyprowadzał... Jagustynka na odchodnym rzekła w głos: -Bóg zapłać za ugoszczenie, ale dobrze całkiem nie było. -Hale! No... -Gospodyni brak wam, Macieju, a bez to nijakiego porzšdku nie może być... -Co robić, moiœciewy?... Co robić?... Zrzšdzenie już takie boskie, że pomarła... -Mało to dziewczyn! A dyć w każden czwartek ino wypatrujš po wsi, czy swaty od was nie idš do której... -mówiła chytrze cišgajšc go za język, ale Boryna, choć i miał już odpowiedŸ. podrapał się tylko po głowie i uœmiechał, a szukał bezwiednie oczami Jagusi, która zabierała się do wyjœcia... Na to i czekał Antek, przyodział się nieznacznie i wyszedł naprzód. Jaguœ sama szła do domu, bo inne mieszkały w drugiej stronie, ku młynowi. -Jaguœ! -szepnšł wychylajšc się z ciemnoœcispod płota jakiegoœ. Przystanęła, poznała głos jego i poczęła Ÿdziebko dygotać. -Odprowadzę cię, Jaguœ! -Obejrzał się -noc była ciemna, bez gwiazd, wiatr huczał górš i miotał drzewami. Objał jš wpół mocno i tak przytuleni do siebie zginęli w ciemnoœciach. ROZDZIAŁ 8 Nazajutrz gruchnęła po Lipcach wieœć o Borynowych z Jagnš zmówinach. Wójt był dziewosłębem -więc wójtowa, że mšż srogo przykazywał pary z gęby nie puszczać przódzi, nim powróci, dopiero na odwieczerzu pobiegła do sšsiadki, rzekomo soli pożyczyć, i już na odchodnym nie wytrzymała, ino wzięła kumę na bok i szepnęła: -Wiecie to, Boryna posłał z wódkš do Jagny! Ino nie mówcie, bo mój tak przykazywał. -Nie może być! Gdziebym ta z ozorem po wsi latała! Pleciuch to jestem czy co?... Taki dziad i za trzeciš kobietę się bierze! Coto dzieci na to powiedzš! O œwiecie, œwiecie!-jęknęła ze zgrozš. A skoro wójtowa wyszła, przyodziała się w zapaskę i chyłkiem przez sad wpadła do Kłębów, co w podle siedzieli, pożyczyć szczotki paczesnej, że jej była się gdziesikzapodziała. -Słyszeliœcie? Boryna żeni się z Jagnš Dominikównš! Dopiero co szły do niej z wódkš. -Nie ! -cudeńka prawicie ! Jakże by to, dzieci dorosłe i sam już w latach! -Juœci że niemłody, ale mu nie odmówiš... nie, gospodarz taki, bogacz! -Albo i ta Jagna! Widzieliœcie, moi ludzie! To się łachała z tym i owym... a teraz gospodyniš pierwszš będzie! Jest to na œwiecie sprawiedliwoœć? Co?... A tyla dzieuch siedzi... choćby i te siostrzyne... -A moje po bracie! A Koprzywianki! A Nastusia! A drugie! To nie gospodarskie? Nie œwarne? Nie poczciwe? Co?... -Będzie się ona dopiero nadymała! I tak kiejten paw chodzi a głowy zadziera. -Bez obrazy boskiej się też obyć nie obędzie-kowal ni drugie dzieci nie darujš swojego macosze, nie! -Hale, poredzš to co? Gront starego, to i wola jego. -Juœci, że po prawie jego, ale po sprawiedliwoœci i dzieciński też. -Moiœciewy, sprawiedliwoœć ma zawżdy ten,kogo stać na niš... Nawyrzekały, nażaliły się na œwiat i jego sprawy i rozeszły się, a z nimi rozlała się ta wieœć po wsi całej. Że roboty było niewiela i niepilne, a ludzie siedzieli po chałupach, bo drogi były do cnarozmiękły, to pogwarzano o tych zmówinach po chałupach wszystkich. Wieœ całš ogarnęła ciekawoœć, na czym się to skończy; spodziewali się z góry, że nastšpiš bitki a procesowanie, a historie różne. Jakże, znali Borynowš gwałtownoœć,że jak się zaweŸmie, to i dobrodziejowi nie ustšpi, a i Antkowš hardoœć też znali. Nawet ludzie spędzeni do szarwarku, na rozerwanš groblę za młynem, poprzystawali i jęli o tym zdarzeniu poredzać. Przerzekł coœ niecoœ jeden, przerzekł i drugi, aż w końcu stary Kłšb, że to mšdry chłop był i poważany, powiedział surowo: -Z tego padnie złe na wieœ całš, baczcie ino. -Antek nie ustšpi, jakże? Nowa gęba do miski-rzekł któryœ. -Głupiœ, u Boryny starczyłoby i la pięciu -o działy pójdzie. -Bez zapisu się tam nie obejdzie. -Dominikowa nie głupia, już ona wszystkich wyrychtuje. -Matkš jest, to jej psie prawo o dziecko stoić -rzucił Kłšb. -W koœciele przesiaduje, a chytra na grosz kiej ten Żyd. -Nie powiedaj leda co na ludzi, żeby ci ozórnie odjęło. I tak całe popołudnie zajmowała się wieœ zmówinami, co i nie dziw, bo Borynowie bylirodowi, starzy gospodarze, a Maciej, chociaż urzędu nijakiego nie sprawował, a gromadzie przewodził. Jakże, na odwiecznych kmiecych rolach siedział, z dziada pradziada we wsi był, rozum miał, bogactwo miał -że chcšc nie chcšc, a słuchali i uważali go wszyscy. Jeno nikt z dzieci, ni kowal nawet, o zmówinach nie wiedział, bali się do nich z nowinš bieżyć, bych w pierwszej złoœci czego nie oberwać. Więc też w chałupie Borynów cicho było jeszcze, ciszej dzisiaj niŸli zazwyczaj -deszcz był przestał padać i od rana przecierało się na niebie, to zaraz po œniadaniu Antek z Kubš i z kobietami pojechali do lasu zbierać susz na opał i probować, czyby się nie dało kolek ugrabić.Stary pozostał w domu. A już od samego rana był dziwnie przykry, dziwnie zeŸlony, że ino szukał okazji, na kogo by wywrzeć niepokój i złoœć, jakie goroztrzęsały; Witka sprał, bo pod krowy słomy nie przyrzucił i leżały do pół bokóww gnoju, z Antkiem się pokłócił; Hankę wykrzyczał za chłopaka, któren wybałykował przed dom i utytlał się w błocie; nawet na Józkę powstał, że się długo guzdrała... a konie czekały na niš. A gdy wreszcie pozostał sam, z Jagustynkšino, która była ostała z wczoraj, żeby doglšdnšć inwentarza, to już całkiem nie wiedział, co robić ze sobš. Przypominał sobie cięgiem, co mu Jambroż prawił o przyjęciu przez Dominikowš, co rzekła Jagna, a mimo to dufnoœci w siebie nie miałi dziadowi wierzyć nie bardzo wierzył, że to mógł za ten kieliszek ocyganić ino. To łaził po izbie, oknem na pustš drogę wyglšdał abo zgoła i z ganku na Jagusinš chałupę niespokojnie spozierał -a zmierzchu wyczekiwał kiej zmiłowania... Sto razy chciało mu się bieżyć do wójta i pognać, by poszli prędzej -ale ostał w domu, bo go powstrzymywały oczy Jagustynki, co za nim chodziły cięgiem; oczy zmrużone, a œwiecšce uršgliwoœciš i naœmiechliwe... -Czarownica jucha, wierci œlepiami kiej œwiderkiem -myœlał. A Jagustynka łaziła po chałupie i obejœciu z przšœlicš pod pachš i naglšdała -przędła,aż wrzeciono turkotało w powietrzu, nawijała nić i szła dalej, do gęsi, do œwiń,do obory, a Łapa włóczył się za niš senny iociężały-nie odzywała się do starego, choćdobrze wiedziała, co go tak rozbiera i markoci, co nim tak rzuca, że aż wzišł się do zabijania kołów pod œcianš do ogacenia. Przystawała ino przy nim raz w raz, aż w końcu rzekła: -Nie idzie wama dzisiaj robota. -A nie idzie, psiachmać, nie idzie. -Sodoma tutaj będzie, mój Jezu! Sodoma! -myœlała odchodzšc. -Dobrze stary robi, że się żeni, dobrze! A to by mu dały taki wycug dzieci jak mnie! Całe dziesięć morgów pola jak złoto dałam, i co?... -splunęła ze złoœciš. -Na wyrobki chodzę, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¨ Ź @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żRP¤ cSô • cT‰OcUŘ)í cVĹ7Ÿ2na komornicę zeszłam!... A stary, że to już wydzierżeć nie mógł, gruchnšł siekierę o ziemię i krzyknšł: -Na psa taka robota! -Gryzie was coœ na wnštrzu. -A gryzie, gryzie. Jagustynka przysiadła naprzyzbie, wycišgnęła długš nić, zwinęła nawrzeciono i cicho, trochę z obawš rzekła: -Przeciech nie macie się z czego markocić ni turbować. -Wiecie to? -Nie bójcie się, Dominikowra mšdra, a Jagna też po myœlenie ma. -Rzekliœcie! -zawołał radoœnie i przysiadł w podle. -Jakże, mam oczy. Milczeli długo przetrzymujšc się wzajemnie. -Na wesele mnie zaproœcie, to wam takiego„Chmiela ” zaœpiewam, że rychtyk w dziewięć miesięcy chrzciny wyprawicie... -zaczęła ironicznie, ale widzšc, że stary się schmurzył, dorzuciła innym tonem: -Dobrze robicie, Macieju, dobrze. Jak mój pomarł żebym była sobie poszukała chłopa, to nie komornicš bym dzisiaj była, nie... Głupia byłam, zawierzyłam dzieciom...na wycug poszłam, gront odpisałam, i co?... -Ja ta nie odpiszę ni zagona! -rzekł twardo.-Macie wy rozum, że tak mówicie, macie! Po sšdach się włóczyłam, to ino te parę złotych, com miała -poszły, a sprawiedliwoœci nie kupiłam... i na staroœć na poniewierkę, na wyrobek! Żebyœta, œcierwy, pode płotem wyzdychały za moje ukrzywdzenie! Poszłam do nich w niedzielę,żeby chocia popatrzeć na chałupę, na ten sad, com go ano sama szczepiła, to synowawywarła na mnie pysk , że na przeœpiegi przychodzę! Mój ty Jezu kochany! Ja na przeœpiegi, na swój rodzony gront przychodzę! Myœlałam że trupem padnę, takmnie żałoœć œcisnęła! Poszłam do dobrodzieja, żeby ich chociaż za to skarcił z ambony, to mi rzekł, że za te krzywdy Pan Jezus mnie wynagrodzi!... Juœci, juœci... jak kto nic nie ma, dobra mu i Jezusowa łaska, dobra... ale zawdy wolałabym ja pogospodarzyć tu na groncie, w ciepłej izbie pod pierzynš się przespać tłusto se podjeœć i uciechy zażyć... I jęła z takš goršcoœciš wygadywać na wszystko, że Boryna powstał i poszedł na wieœ do wójta, jako że i mroczeć poczynało. -Rychło idzieta, co? -W te minuty, zarno Szymon przyjdš. Jakoż i przyszedł, i poszli już razem do karczmy, aby się napić jaki kieliszek i wzišć araku na poczęstunek. Jambroży już tam był i wnet przystał do nich, ale niedługo pili, bo Maciej ich popędzał. -Poczekam na was tutaj; odpijš, to zabierzcie kobiety i przychodŸcie duchem -zawołał za nimi. Szli mocno œrodkiem drogi, aż błoto się otwierało; mrok gęstniał i pokrywał œwiat szarym, smutnym przędziwem, w którym wieœ cała zapadała, tylko gdzieniegdzie poczęły z mroków wybłyskiwać œwiatła chat i psy naszczekiwały w opłotkach, jak zwyczajnie przed kolacjš. -Kumotrze? -ozwał się po chwili wójt. -He? -Widzi mi się, że Boryna wyprawi sielne weselisko. -Wyprawi abo i nie wyprawi! -odrzekł zgryŸliwie, że to mruk był. -Wyprawi! Wójt wama to mówi, to wierzcie.Ja już w tym. Wyrychtujemy takš z nich parę, że jaż ha! -Ino klacz poniesie, bo ogier, widzi mi się, ma konopie w ogonie! -Nie nasza to rzecz. -Hale... dzieci nas wyklinać będš... -Będzie galanto, ja, wójt, to wama mówie. Weszli zaraz do chałupy Dominikowej. W izbie było widno, zamieciono, czysto -spodziewali się ich przecie. Dziewosłęby pochwalili Boga, przywitali się kolejno ze wszystkimi bo i chłopaki siedzieliw izbie, usiedli na przysuniętych do komina stołkach i jęli pogadywać to o tym, to o owym. -A to zišb, jakby już na mróz szło -zaczšł wójt, ogrzewajšc ręce. -Przeciech nie na zwiesnę idzie, to i nie dziwota! -ZwieŸliœcie już kapustę, co? -I. ostało tam na kapuœnisku Ÿdziebko, ale teraz nie dojedzie -odpowiadała stara spokojnie i chodziła oczami za Jagnš, którapod oknem motała na motowidło przędzę wparniki, a była dzisiaj tak urodna, że wójt,chłop młody jeszcze, spoglšdał na niš łakomymi oczami - ale w końcu zaczšł: -Że to plucha, błocko i ćma, toœwa z Szymonem wstšpili do was po drodze; przyjęliœcie nas godnie, ugoœcili dobrym słowem, to cheba co stargujemy u was, matko... -I we œwiecie coœ niecoœ stargować można,ino poszukać trza... -Prawdęœcie rzekli, matko, jeno nic nam po szukaniu, bo u was widzi się nam najlepiej. -Targujcie -zawołała wesoło. -Jałowicę byœmy na ten przykład zatargowali. -Ho, ho! Drogo stoi; nie na byle jakim postronku jš powiedzie ! -Ze œrebła poœwięcanego mamy powrózek, a z takiego to choćby i smok, a nie zerwie się... No, wiela, matko? -i jšł wycišgać butelkę z kieszeni... -Wiela? Niełacno to rzec! Młódka, a na dziewiętnastš zwiesnę jej idzie, dobra i robotna, że mogłaby jeszcze roków parę postać u matki... -Płone to stanie -bo bez przychowku, płone... -La drugiej to i przy matce o to nietrudno! -szepnšł Szymon. Wójt się rozeœmiał głoœno, a stara błysnęła ino oczami i rzekła prędko: -Szukajcie drugiej, moja może poczekać. -Juœci, że może, ale my nie znajdziemy urodniejszej i u lepszej maci! -Rzekliœcie!... -Ja, wójt, to wama mówię, to wierzcie... -Wycišgnšł kieliszek, wytarł go połš kapoty, nalał w niego araku i rzekł poważnie: -Słuchajcie, Dominikowa, pilnie, co wama powiem; urzędnik jestem i moje słowo to nie ten ptaszek, co se pisknie, fiuknie i tylaœ go już widział! Szymon, też wiadomo, kto jest -nie obieżyœwiat żaden, ino gospodarz, ociec dzieciom i sołtys!... Miarkujcie se ino, jakie figury do was przyszły i z czym, miarkujcie! -Dyć wiem, Pietrze, i uważam. -Mšdraœcie kobieta, to i to wiecie, że prędzej czy póŸniej, a Jaguœ z domu iœć musi na swoje, tak już Pan Jezus postanowił, że ojce dzieci chowajš la œwiata, nie la siebie. -Oj, prawda, prawda, ty matko Cackaj, czesz, strzeż I jeszcze dopłać komu- Żeby wzišł z domu... -Tak już na œwiecie jest, to i nie zmieni. Chyba kapkę przepijemy, matko? -A bo ja wiem?... Niewolić jej nie będę, cóż,Jaguœ, odpijesz?... -I... ja ta wiem... -pisknęła odwracajšc do okna zaczerwienionš twarz. -Posłuszna! Pokorne cielę dwie matki ssie... -dorzucił Szymon poważnie. -W wasze ręce, matko! -Pijcie z Bogiem, aleœcie jeszcze nie rzekli, kto taki? -powiedziała, że to nieobyczajnie wiedzieć naprzód, nie od dziewosłębów. -Kto? A sam ci Boryna! -wykrzyknšł przechylajšc kieliszek. -Stary! Wdowiec! -wykrzyknęła niby z zawodem. -Stary! Nie obrażajcie Pana Boga! Stary, a sšd miał jeszcze niedawno o dziecko! -Prawda, ino że to nie jego było. -Jakże, gospodarz taki i zadawałby się z pierwszš lepszš! Pijcie, matko... -Wypić bym wypiła, ino że to wdowiec, a staremu prędzej z brzega do Abramka na piwo, to potem co?... Dzieci macochę wyżenš i... -Mówili Maciej, coby bez zapisu nie było... -mruknšł Szymon. -Przed œlubem chyba! Dziewosłęby zmilkli, dopiero po chwili wójt nalał nowy kieliszek i zwrócił się z nim do Jagny. -Napij się, Jaguœ, napij! Chłopa ci raimy kiej dšb, paniš se będziesz i gospodyniš na wieœ całš, no, w twoje ręce, Jaguœ, nie wstydaj się... Wahała się, czerwieniła, odwracała do œciany, ale w końcu, przysłoniwszy twarz zapaskš, upiła Ÿdziebko i wylała resztę na podłogę... Wtedy kieliszek obszedł wszystkich po kolei. Stara podała chleb, sól, a w końcu i wędzonej, suchej kiełbasy na przegryzkę. Przepili parę razy z rzędu, aż oczy pojaœniały wszystkim i języki się rozwišzały. Jagna ino uciekła do komory, bo nie wiada czemu chycił jš płacz, że aż przez œcianę słychać było chlipanie. Stara chciała do niej bieżyć, ale jš wójt zatrzymał. -I ciele beczy, kiej je od maci odsadzajš... zwykła to rzecz. Nie we œwiat idzie, nie nadrugš wieœ, to się z niš jeszcze cieszyć będziecie... Nie będzi e jej nijaka krzywda, to ja, wójt, wama mówię -wierzcie -Juœci... inom se myœlała zawdy, wnuczków się doczekam na pociechę... -Nie turbujcie się, jeszcze się żniwa nie zacznš, a już pierwszy będzie... -Pan Jezus to tylko wie przódzi, nie my, grzeszni! Zapiliœmy, prawda... a mnie tak jakoœ żałoœliwie na sercu , kiej na pochowku... -I nie dziwota, jedynaczka z domu, to wajusię już za niš cni... Jeszcze Ÿdziebko, na frasunek! Wiecie, pójdziem wszystkie do karczmy, bo mi już ano wódki zbrakło, a i tam pan młody kiej na wšglikach wyczekuje. -W karczmie to zrękowiny będziemy odprawiać? -Po staremu, jak ojce nasi robili, ja, wójt, wama to rzekłem -wierzcie. Kobiety się Ÿdziebko przyodziały œwišteczniej i wnet wychodzili. -A chłopaki to ostanš? Siostrzyne zmówiny,to i la nich uciecha -zauważył wójt, że to parobki żałosne miny mieli i poglšdali na mać niespokojnie. -Trudno dom na boskiej Opatrznoœci ostawić. -Przyzwijcie ano Agatę od Kłębów, to przypilnuje. -Agata już na żebry poszła. Zawoła się kogo po drodze. ChodŸta, Jędrzych, i ty, Szymek, a kapoty weŸta; cóż to jak te dziadaki iœć chceta?... A niech się ino którenspije... to popamięta. Krowy jeszcze nie obrzšdzone, œwini trza kartofli utłuc -baczcie o tym. -Baczym, matulu, baczym! -szeptali trwożnie, choć chłopy były pod powałę i rozrosłe jako te grusze na miedzach, ale słuchali się matki kiej wyrostki, bo ich żelaznš rękš za łby trzymała, a jak było potrza, to choćby i po stołku, a do kudłów sięgła i po pyskach sprała, a posłuch musiał być i uważanie. Poszli do karczmy. Noc już była ciemna, że choć oko wykol, zwyczajnie w pluchy jesienne. Wiatr szedł górš i bił w czuby drzew, że ino się kolebały i aż kładły na płoty z szumem; staw huczał i tak się ciepał, że bryzgi rozbite w pianę padały na œrodek drogi i nierzadko chlustały na twarze idšcych. W karczmie też widno nie było, a wiater przez wygniecionš szybkę zawiewał, aż ta lampka na sznurku za szynkwasem kolebałasię kiej kwiat złoty. Boryna się do nich rzucił witać, a całować,a obłapiać z goršcoœciš, że to zmiarkował,iż Jaguœ jakby już jego. -A Pan Jezus rzekł: weŸ se, robaku, niewiastę, żeby ci się, chudziaku, nie cniło samemu. Amen! -bełkotał Jambroży, ale że,więcej godziny popijał, to juœci, że w języku ni w nogach mocny już nie był. Zaraz też na szynkwasie Żyd postawił arakisłodkš, i asencję, a do tego œledzie, placekz szafranem i jakieœ wymyœlne kukiełki z makiem. -Jedzta, pijta, ludzie kochane, braty rodzone, krzeœcijany wierne! -zapraszał Jambroży. - Miałem i ja kobietę, ino już całkiem nie pomnę gdzie?... Widzi mi się, żewe Francji... nie, w Italii to było, nie... alem teraz ostał sierotš... Powiedam wam, że co starszy krzyknšł: Szlusuj! -Pijcie no, ludzie! Pietrze, zaczynajcie -przerwał mu Boryna, przyniósł za całš złotówkę karmelków i wtykał je Jagusi w garœcie. -Naœci, Jaguœ, słodziusieńkie sš, naœci. -Hale... szkodujecie się... -wzdragała się. -Nie bój się... stać mnie na to, obaczysz sama... naœci... a już by la ciebie i ptasiego mleka nalazł... już ci ta u mnie krzywdy nijakiej nie będzie... -i zaczšł jš wpół brać a niewolić do picia i jadła. Jagna spokojnie wszystko przyjmowała, zimno i obojętnie, jakby to nie jej zmówiny były dzisiaj. Jeno tylko jedno pomyœlała, czy stary te korale,o których na jarmarku wspominał, da przed œlubem. Gęsto pić poczęli, jeden po drugim i na przekładankę arak ze słodkš, i wszyscy wraz mówić zaczęli, nawet Dominikowa podpiła se niezgorzej i nuż wywodzić różnoœci, nuż prawić, aż się wójt dziwował, że taka mšdra kobieta jest. Synowie się też popili, bo Jambroży, to wójt przepijali do nich gęsto i zachęcali. -Pijta, chłopaki, zmówiny to Jagny, pijta... -Baczym to, baczym -razem odpowiadali i chcieli Jambroża w rękę całować, aż w końcu Dominikowa odcišgnęła Borynę pod okno i zaraz do niego, prosto z mostu: -Wasza Jagusia, Macieju, wasza. -Bóg wam zapłać, matko, za córkę. -Ułapił jš za szyję i całował. -Obiecaliœcie zapis zrobić, co? -Zapis! A co po zapisie, co moje, to i jej... -Hale, żeby to œmiałe oko miała przed pasierbami, żeby nie wyklinali! -Wara im od mojego! Wszystko moje -to i Jagusine wszystko. -Bóg wam zapłać, ale miarkujcie ino, że to starsi Ÿdziebko jesteœcie, a przecież i tak kużden œmiertelny, bo to Œmierć nie wybiera, Dziœ człowieka -jutro jagnię Równo jej popadnie... -Jeszczem krzepki, ze dwadzieœcia roków strzymam -nie bójcie się! -I nieboja wilcy zjedli. -Takim rad, że mówcie, czego chcecie. Chcecie, bym zapisał te trzy morgi koło Łukaszowych? -Dobra i psu mucha, kiej głodny -my ta niegłodne. Na Jagusię po ojcu wypadnie pięć i z morga lasu... zapiszcie i wy szeœć. Te szeœć morgów przy drodze, gdzieœcie tolatoœ mieli kartofle. -Najlepsze pole moje! -Niby Jagusia to wybierek, a nie najlepsza we wsi! -Przeciech że tak, bez to i swatów posłałem, ale bójcie się Boga, szeœć morgów to karwas pola, całe gospodarstwo. Co by dzieci powiedziały! -Jšł się drapać po głowie, bo go żałoœć ułapiła za serce; jakże, tyle pola dać, najlepszej ziemi! -Moiœciewy, mšdrzyœcie i wy, że szukać, miarkujecie sami, że zapis to ino przespiecznoœć la dziewczyny. Przeciech tego grontu, póki żyjecie, nikt wama nie odmierzy i nie weŸmie -a co jest Jagusine, co jej się po sprawiedliwoœci należy po ojcu, to zaraz na zwiesnę omętrę się sprowadzi i już wasze, możecie se obsiewać... Miarkujecie , że to nie krzywda wasza, i te szeœć morgów zapiszecie. -Juœci, la Jagusi zapiszę... -Kiedy? -A choćby i jutro! Nie, w sobotę na zapowiedzi damy i zaraz pojedziemy do miasta. Co tam, raz kozie œmierć! -Jaguœ, chodŸ ino, córuchno, chodŸ! -zawołała na dziewczynę, której wójt tak coœ prawił a przypierał do szynkwasu, że œmiała się w głos. -A to ci, Jaguœ, Maciej zapisujš te szeœć morgów przy, drodze -powiedziała. -Bóg wam zapłać -szepnęła wycišgajšc dońrękę. -Napijcie się do Jagny tej słodziuœkiej... Napili się, Maciej ujšł jš wpół i wiódł do gromady, ale mu się wymknęła i podeszła do braci, z którymi rajcował a popijał Jambroży. W karczmie gwar się podnosił coraz większy i ludzi przybywało, bo jaki taki, zasłyszawszy głosy, wstępował zajrzeć, aktóren znów, by się przy tej okazji napić za darmo; nawet dziad œlepy, wodzony przez psa, znalazł się i siedział na widnymmiejscu, nasłuchiwał i raz w raz pacierz mówił w głos, aż posłyszeli i sama Dominikowa dała mu wódki, przegryŸć i parę dwojaków w garœć. Tęgo sobie podpili, że już wszyscy razem gadali, a brali się w bary, a obłapiali, a całowali i każden drugiemu był bratem i przyjacielem, zwyczajnie, jak przy gęstym kieliszku. Ino Żyd uwijał się cicho i stawiał coraz nowe kwarty i butelki z piwem, a zapisywałkredš na drzwiach, co kto stawiał. A Boryna był jakby oczadziały z uciechy, pił, częstował, zapraszał, gadał, jak mało kto go kiedy słyszał, i cięgiem do Jagusi cišgnšł i słodkoœci jej prawił, po gębusi głaskał, że to nieobyczajnie było tak przy wszystkich ułapić jš za szyję i całować, choć go i cišgotki sielne brały, żezdzierżyć nie mógł, to ino wpół jš chwytała w ciemny kšt cišgnšł. Dominikowa wrychle się opatrzyła, że czas już do domu iœć, i jęła synków wołać, żebysię zbierali. Ale Szymek już był spity, to ino na matczyne gadanie pasa poprawił, pięœciš grzmotnšł w stół i krzyknšł: -Gospodarz jestem, psiachmać!... Komu wola, niech idzie... Chcę pić, to pił będę... Żydzie, gorzałki! -Cichoj, Szymek, cichoj, bo cię spierš! -jęczał łzawo Jędrzych, też już mocno pijany, i odcišgał za kapotę brata. -Do domu, chłopaki, do domu! -syknęła Dominikowa groŸnie. -Gospodarz jestem! Chcę ostać, to ostanę i gorzałkę pił będę... dosyć już matczynego panowania... a nie... wygonię... psiachmać... Ale stara grzmotnęła go ino w piersi, aż się potoczył i opamiętał wnet, a Jędrzych nadział mu czapkę i wyprowadził na drogę,ale Szymka widać rozebrało powietrze , boino uszedł parę kroków, zatoczył się, chwycił płotka i jšł krzyczeć i mamrotać: -Gospodarz jestem, psiachmać... gront mój...moja wola robić... gorzałkę pił będę... Żydzie, araku!... a nie... wygonię... -Szymek! Loboga, Szymek, chodzi do domu, matula idš! -jęczał Jędrzych i płakał rzewnymi łzami. Wkrótce nadeszła stara z Jagnš i zabrała synów spod płota, bo się tam już byli Ÿdziebko za łby brali i tarzali po błocie. A w karczmie po wyjœciu kobiet przycichło nieco, ludzie się porozchodzili z wolna, że ostał ino Boryna ze swatami, Jambroży i dziad zarówno że wszystkimi już pijšcy. Jambroży był nieprzytomny, stał na œrodku, podœpiewywał, to opowiadał w ciš. -Na wyrobki chodzę, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¨ Ź @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żWP.,X~)c €Y§Źc ZS#ac [´2š T głos: -Czarny był, jak ten sagan był czarny... -zmierzył do mnie... ale trafisz mę gdzieœ...wraziłem mu bagnet w kałdun... zakręciłem, że ino chrupnęło... pierwszy!... Stoimy... stoimy... a tu naczelnik wali... Jezu Chryste! Sam naczelnik!... Chłopaki... powiada... Narodzie... powiada... Szlusuj... szlusuj... -krzyknšł ogromnym głosem, wyprostował się jak struna i cofał się wolno, aż mu drewniana noga stukała. -Pijcie do mnie, Pietrze, pijcie... sierotam jest... - bełkotał niewyraŸnie spod œciany, ale się nie doczekał, bo naraz się porwał i wyszedł z karczmy, tylko z drogi dolatywał jego głos chrapliwy, œpiewajšcy... A do karczmy wszedł młynarz, ogromny chłop, ubrany , z miejska, z czerwonš twarzš, siwy i z małymi, bystrymi oczkami.-Pijecie se, gospodarze! Ho, ho i wójt, i sołtys, i Boryna! Wesele czy co! -Nie co insze. Napijcie się z nami, panie młynarzu, napijcie -proponował Boryna. Przepili znów kolejkš. -Kiejœcie tacy, powiem wam nowinę, że wytrzeŸwiejeta! Wytrzeszczyli na niego nieprzytomne oczy: -A to nie ma godziny, jak dziedzic sprzedał porębę na Wilczych Dołach ! -A hycel, psie krótki! Sprzedał, naszš porębę sprzedał! -krzyknšł Boryna i w zapamiętałoœci grzmotnšł butelkš o ziemię. -Sprzedał! Prawo jest i na dziedzica, i na kużdego, prawo jest... -bełkotał pijany Szymon. -Nieprawda! Ja, wójt, wama mówię, że nieprawda, to wierzcie! -Sprzedał, ino że wzišć nie damy, jak Bóg na niebie, nie damy! -wołał Boryna i bił pięœciš w stół... Młynarz poszedł, a oni jeszcze długo w noc radzili i odgrażali się dworowi. ROZDZIAŁ 9 Zbiegło dni parę od zmówin Jagusinych. Deszcze ustały, drogi ociekły i stężały nieco, wody spłynęły, że ino po bruzdach, a gdzieniegdzie i po nizinach a łęgach siwiały się mętne kałuże kiej te oczy zapłakane... Nadszedł Dzień Zaduszny, szary, bezsłoneczny i martwy, że nawet wiatr nieprzegarniał zeschłymi badylami ni chwiał drzewami, co stały ciężko pochylone nad ziemiš... Bolesna, głucha cisza przygnietła œwiat. A w Lipcach już od rana dzwony biły wolno a bezustannie -i żałosne, rozbolałe dŸwiękipojękiwały po omglonych, pustych polach; ponurym głosem żałoby wołały w ten dzień smętny, w ten dzień, co wstał blady,spowity w mgły aż do tych dal zapadłych, aż do tych bezkresów ziemi i nieba, siny, do niezgłębionej topieli podobny. Od zórz wschodnich, co się jeszcze żarzyłyblado, kieby ta miedŸ stygnšca, spod sinychchmur zaczęły płynšć stada wron i kawek... Szły wysoko, wysoko, że ledwie okiem rozeznał i ledwie uchem pochwycił tę dzikš, żałosnš wrzawę krakań, podobnš dojęków nocy jesiennych... A dzwony biły wcišż. Ponury hymn rozlewał się ciężko w martwyrn , ogłuchłym powietrzu, opadał na pola jękami, huczał po wsiach i lasach żałoœciš, płynšł œwiatem całym, że ludzie i pola, i wsie zdały się już być jednym wielkim sercem, bijšcym skargš żałosnš... Ptactwo płynęło wcišż, aż dziw i lęk ogarniał, bo szły coraz niżej i coraz większymi stadami, że niebo pokryło się jakby sadzš rozwianš, a głuchy szum skrzydeł i krakań wzmagał się, potężniał ihuczał niby burza nadcišgajšca... Zataczałykręgi nad wsiš i jak kupa liœci porwana przez wichurę kołowały nad polami, opadały na lasy, wieszały się na nagich topolach, obsiadły lipy przy koœciele, drzewa na cmentarzu, sady, kalenice chałup, płoty nawet... aż zestraszone bezustannym biciem dzwonów zerwały się iczarnš chmurš leciały ku borom... a ostry, przenikliwy szum płynšł za nimi. -Ciężka zima będzie! -mówili ludzie. -Do lasów cišgnš, ani chybi, œniegi wnet spadnš. I wychodzili przed chałupy coraz liczniej, bo nigdy jeszcze nie widziano tyle ptactwa razem -patrzano długo, ze smutkiem dziwnym, aż zniknęły w borach. Patrzano, wzdychano ciężko, jaki taki znak krzyża położył na czole w obronie przed złem, i jęli się przyodziewać do koœcioła i wychodzić, bo dzwony wcišż jęczały głucho, a z drugich wsi już szli ludzie drogami, majaczyli wskroœ mgieł po œcieżkach i dróżkach. Smutek przejmujšcy padł na wszystkie dusze; jakaœ dziwnie bolesna cichoœć omotała serca -cichoœć rozpamiętywań żałoœliwych i wspominek o tych, co już byliodeszli tam, pod te brzozy zwieszone, pod te czarne, pochylone krzyże... -Mój ty Jezu kochany! Mój Jezu! -wzdychali i podnosili szare, jak ta ziemia, twarze i topili oczy beztrwożne w tajemnicy, i szli spokojnie składać ofiary i pacierze za zmarłych. Wieœ była jakby zatopiona w ciężkiej, żałoœliwej ciszy jeno jękliwe, proszalne œpiewania dziadów spod koœcioła dochodziłyczasami. I u Borynów ciszej było niŸli zazwyczaj, chociaż tam, we œrodku, siedziało piekło przytajone, gotowe za lada czym wybuchnšć... Jakże, dzieci wiedziały już o wszystkim. A wczoraj, w niedzielę, wyszły pierwsze zapowiedzi starego z Jagusiš... W sobotę to jeŸdzili do miasta, gdzie u rejenta zapisał Boryna szeœć morgów Jagusi... Wrócił póŸno i z twarzš podrapanš, bo że był Ÿdziebko napity, to już na wozie chciał był Jagnę brać, ale tyla wzišł, co pięœciš apazurami mu dały. A w domu z nikim nie mówił, choć i Antek cięgiem nasuwał mu się na oczy, ino zaraz legł spać, jak stał, w butach i kożuchu... aż rano Józia zaczęła mamrotać na niego, że pierzynę błotem pomazał. -Cichoj, Józia, cichoj! Zdarzy się to i niektóremu, co nigdy gorzałki nie pije... -powiedział wesoło i zaraz od rana poszedł do Jagny i już tam do póŸna przesiedział, że próżno z obiadem i wieczerzš nań czekali. I dzisiaj wstał póŸno, już dobrze po wschodzie, w najlepszš kapotę się przyodział, buty œwišteczne kazał se Witkowi sadłem wysmarować i nowe wiechetki ze słomy przycišć -Kuba go wygolił, a on się pasem okręcił, kapelusz nadział i niecierpliwie wyglšdał przez okno na ganek, bo tam Hanka iskała chłopaka, a nie chciał się z niš widzieć, aż i dopatrzył,że weszła na chwilę do izby, to się chyłkiem wysunšł w opłotki -i tyla go już dnia tego widzieli... Józka cały dzień popłakiwała i tłukła się po izbie, jak ten ptak zamknięty! Antek zaœ gorzał w mękach coraz boleœniejszych i sroższych -ani jadł, ni spał, ni mógł się zajšć czymkolwiek; był ogłuszony jeszcze,nieprzytomny zgoła i nie wiedzšcy, co się znim dzieje. Twarz mu poczerniała, że tylko oczy uczyniły się jeszcze większe i płonęły szklisto, jakby łzami skamieniałymi -zęby zacinał, żeby nie krzyczeć w głos i nie wyklinać, a chodził wcišż po izbie, to po obejœciu, to w opłotkiszedł lub na drogę i powracał, padał w ganku na ławę i siedział godzinami, zapatrzony przed się i utopiony w bolu, co w nim rósł jeszcze i potężniał. Dom ogłuchł, ino płakania w nim się rozlegały, jęki a westchnienia, kieby po pogrzebie czyim. Drzwi stały wywarte na rozcież do obór i chlewów, że inwentarz łaził po sadzie i zaglšdał w okna, a nie miał go kto nagnać z powrotem, tyle co stary Łapa naszczekiwał i zaganiał, ale na darmo, bo nie uradził. W stajni na werku Kuba czyœcił strzelbę, a Witek z podziwem nabożnym przyglšdał się temu i wyzierał okienkiem, żeby ich kto niezeszedł. -Huknęło, że Jezus! Myœlałem, że to dziedzic abo borowy strzelajš... -Hale... juœci... dawnom nie strzelał, tęgom nabił i gruchnęło kiej z harmaty... -Toœcie zaraz z wieczora poszli?... -Tak, poszedłem na dworskie, pod las, bo tam na oziminę lubiš kozy wychodzić... Ćma była, tom siedział długo... aż tu na œwitaniu rogacz idzie... Przyczaiłem się tak,że ino z pięć kroków był ode mnie... nie strzeliłem, bo okrutny był, kiej wół... to myœlę... nie uredzę... Puœciłem go... a w jakipacierz abo dwa... łanie wyszły... Wybrałem se najlepszš... inom przyłożył, jak nie huknie! Tęgom nabił, ba, aże mi ramię spuchnęło, tak dostałem przykładem... ale się zwaliła... ino kopała nogami... jeszcze by nie... z pół garœci siekańca dostała w bok... a beczała jucha...ażem się bojał, by nie posłyszał borowy, idorznšć musiałem... -W lesie ostała, co? -pytał chłopak rozgoršczkowany opowieœciš. -Gdzie ostała, to ostała, nic ci do tego, a powiedz komu choć słowo, to obaczysz, co ci zrobię... -Kiej przykazujecie, to i nie powiem, a Józi to można? -Hale, cała wieœ by zaraz wiedziała. Naœci dziesištkę, kup se co... -Nie powiem i tak, ino mnie weŸcie kiedy zesobš, moi złoci, moi... -Œniadanie! -krzyczała sprzed domu Józka. -Ino cicho być, wezmę cię, wezmę! -I dacie mi choć ten raziczek strzelnšć, dacie? Co? -błagał. -Ale. proch to myœli, głupi, że darmo dajš...-Mam pienišdze, Kuba, mam, jeszcze w jarmarek dali mi gospodarz dwa złote, co je chowam na wypominki, to... -Dobrze, dobrze, nauczę cię -szepnšł i pogładził chłopaka po głowie... bo go tak ujšł za serce tym skamleniem. A w parę pacierzy po œniadaniu już obaj szlido koœcioła. Kuba kusztykał raŸno, a Witek ostawał się nieco, bo mu markotno było, że to nie miał butów, ino boso szedł. -A czy to można do zakrystii boso, co? -pytał cicho. -Głupiœ! Pan Jezus ci na buty czyje zważa, a nie na pacierze... -Pewnie że tak, ino w butach to zawżdy przystojniej... -szeptał smutniej. -Kupisz ty sobie jeszcze buty, kupisz... -A kupię, Kuba, kupię. Niech ino podrosnę naparobka, to zaraz pojadę do Warszawy i zgodzę się do koni... a w mieœcie to już wszystkie chodzš w butach, prawda, Kuba? -Prawda, prawda! -baczysz to jeszcze? -I jak! Pięć roków miałem, kiej mę Kozłowa przywieŸli, to i baczę dobrze... juœci... zišb był... piechtyœmy szli do maszyny... baczę... a tu tyla jarzšcego œwiatła... że jeszcze mę w oczach ćmi... baczę... a dom kiele domu i takie wielgachneniczym koœciół... -Bajesz! -rzucił wzgardliwie. -Baczę dobrze, Kuba... przeciem i dachów nie dojrzał... a tyla powozów... okna do samej ziemi... juœci... całe œciany widzi mi się ze szyb... i takie cięgiem dzwonienie... -Koœciołów tyla, to i nie dziwota! -Pewnie, bo skšdże by dzwonienia były? Zmilkli, bo już weszli na cmentarz i jęli się przepychać przez gęsty tłum, co był zaległ dookoła koœcioła, że to we œrodku pomieœcić się nie mogli. Dziady uczyniły ulicę od głównych drzwi ażhen na drogę, a każden na swój sposób się wydzierał, a krzyczał, a modlił w głos i dopraszał wspomożenia, a jak niektórzy to i na skrzypkach pogrywali, i pieœni wycišgali jękliwymi głosami, a drugie na piszczałkach libo i harmonikach, że wrzasksię rozlegał, aż w uszach wierciło... W zakrystii też było narodu gęsto, aż żebra trzeszczały przy stole, gdzie organista przyjmował na wypominki, a przydrugim syn jego, Jaœ, ten, co to był we szkołach. Kuba docisnšł się przódzi i niemałš litanię imion podał organiœcie, któren zapisywał i brał za każdš duszę po szeœć groszy albo ipo trzy jajka, jeœli kto nie miał gotowych pieniędzy. Witek ostał nieco w tyle, że go to po bosych nogach srodze deptali, ale się pchał, jak mógł, choć ta i niejeden burknšł, że to się to pod łokcie ciœnie a starszym zastšpia, pienišdze w garœci œciskał -dopiero kiej go dopchnęli do stołu,wprost organisty, zapomniał języka w gębie... Jakże, gospodarze sami; a gospodynie ino, cała wieœ prawie, bo i młynarzowa w kapeluszu kiej dziedziczka, ikowalowie, i wójt ze swojš... a wszyscy patrzš w niego... to nasłuchujš... przypominajš sobie w głos dusze różne... i po dziesięć... i po dwadzieœcia imion podajš... za całš familię... za ojców, dziadów i pradziadów... A on co?... Wie to, kto jego mać? Kto ojciec?... Wie?... Ma to dać za kogo?... Jezu mój! Jezusiczku... to ino gębę szeroko otworzył i te oczy modre i stojał nieruchawy jako ten głupi i serce mu się skurczyło z bolenia, że ledwie zipał, ledwiemógł złapać tego dechu... i tak mu się cknozrobiło w dołku, jakby już miał ostatniš parę puœcić... ale nie dostojał tak, bo go odepchnęli w kšt, pod kropielnicę, to się inowsparł głowinš o onš misę cynowš, żeby nie paœć, a łzy to mu jak te paciorki suły się z oczów... jak te różańce żałosne... i próżno je chciał powstrzymać... daremnie...itak się trzšsł w sobie, tak dygotał każdš kosteczkš, że ani zębów zewrzeć nie mógł,ani ustoić prosto; przysiadł w kšcie na podłodze, od oczów ludzkich, i płakał rzewnymi, sierocymi łzami. : -Matulu! Matulu! -skamlało w nim cosik i oŸdzierało mu duszę do dna. A pomiarkowaćnie mógł ni rozeznać, czemu to wszyscy ojców majš, matki majš, a on jeden sierota, on jeden tylko, on jeden... -Jezu mój, Jezu!... -chlipał i zanosił się jako ten ptaszek duszony w sidłach, dopiero Kuba go odnalazł i zawołał: -Witek, dałeœ to już na wypominki? -Nie -odrzekł, porwał się z nagła, wytarł oczy i z mocš jšł iœć do stołu... tak i on poda imiona... co ta majš wiedzieć, że nie ma nikogo... po co... sierota, to la siebie... a znajda , to znajda... Zadzierżysto powiódł oczami i pewnym głosem podał imiona: Józefy, Marianny i Antoniego, te, co mu pierwsze przyszły na pamięć... Zapłacił, wzišł resztę i poszedł z Kubš na koœciół pomodlić się i wysłuchać, jak ksišdz wypomni jego dusze... Na œrodku koœcioła stał katafalk z trumnš na wierzchu obstawionš jarzšcymi œwiatłami, a ksišdz z ambony wypominał nieskończone litanie imion -a co przerwał, odpowiadał mu głoœny pacierz, mówiony przez wszystkich za te zmarłe w czyœcu ostajšce. Witek przyklęknšł przy Kubie, któren wycišgnšł z zanadrza koronkę i jšł odmawiać wszystkie Zdrowaœ i Wierzę, jakie ksišdz nakazywał; zmówił i on pacierz jeden i drugi, ale zmorzyły go w końcu monotonne głosy modlitw, ciepło i wyczerpanie płaczem, to się Ÿdziebko wsparł o biedro Kuby i zasnšł... Po południu, na nieszpory, jakie się odprawiały raz w rok w cmentarnej kaplicy, pocišgnęli wszyscy od Boryny. Szli Antkowie z dziećmi, szli kowalowie, szła Józka z Jagustynkš, a na końcu kusztykał Kuba z Witkiem -bych już tych œwištków zażyć do cna. Dzień już przywierał szare, zmęczone powieki. gasnšł i zapadał z wolna w przerażajšce, smutne topiele zmroków; wiatr się poruszył i przecišgał po polach zjękiem, tłukł się między drzewinami a wionšł surowym, przegniłym tchem jesieni.Cicho było, tš dziwnie posępnš cichoœciš Zaduszek; tłumy szły drogš w surowym milczeniu, ino tupot nóg się rozlegał głucho, ino te drzewa przydrożne chwiały się niespokojnie i cichy a bolesny szum gałęzi drżał nad głowami, ino te grania i œpiewy proszalne dziadów łkały w powietrzu i opadały bez echa... Przed wrótniami, a nawet i wœród mogił, pod murem, stały rzędy beczek solówek, a obok nich rozkładały się gromady dziadów. A naród płynšł całš drogš pod topolami ku cmentarzowi; w mroku, co był już przytrzšsł œwiat jakby popiołem szarym, błyskały œwiatła œwieczek, jakie mieli niektórzy, i chwiały się żółte płomyki lampek maœlanych, a każdy, nim wszedł na cmentarz, wycišgał z tobołka chleb, to ser, to Ÿdziebko słoniny albo kiełbasy, to motek przędzy lub tę przygarœć lnu wyczesanego, to grzybów wianek, i składalito wszystko pobożnie w beczki -a były one księże, były organistowe i Jambrożego, a reszta dziadowskie, a któren w nie nie kładł, to grosz jaki wciskał w wycišgnięteręce dziadowskie... i szeptał imiona zmarłych, za które prosił o pacierz... Chór modłów, œpiewów, imion wypominanych jękliwym rytmem wznosił sięwcišż nad wrótniami, a ludzie przechodzili -szli dalej, rozpraszali się wœród mogił, iż wnet, niby robaczki œwiętojańskie, jęły jaœnieć i migotać œwiatełka wskróœ mrokówi gšszczów drzew, i traw zeschniętych. Głuchy, przyciszony trwożnie szept pacierzy drgał w przyziemnej ciszy; czasem szloch bolesny zerwał się z mogił; czasem lament żałosny wił się w rozdzierajšcych skrętach wœród krzyżów; to jakiœ nagły, krótki, nabrzmiały rozpaczškrzyk, jak piorun, rozdzierał powietrze albo ciche płacze dziecięce -sieroce płaczekwiliły w omroczonych gšszczach niby pisklęta... A chwilami opadało na cmentarz głuche i ciężkie milczenie, że ino drzewa szumiały posępnie, a echa płakań ludzkich, skarg, krzyków bolesnych żałoœci biły ku niebu, wœwiat cały szły... Ludzie snuli się wœród mogił cicho, szeptalilękliwie i trwożnie poglšdali w dal omroczonš, niezgłębionš... -Każdy umiera! -wzdychali ciężko z kamiennš rezygnacjš i wlekli się dalej , przysiadali przy grobach ojców , mówili pacierze, to siedzieli cisi, zadumani, głusi na życie, głusi na œmierć, głusi na ból -jakwyrobki chodzę, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¨ Ź @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż\PÖc ]&ýc ^#ź _ߪ c €`‰,(c aą:Ž$ te drzewa, i jak te drzewa kolebały się im dusze w sennym poczuciu trwogi... -Jezus mój! Panie miłosierny, Mario! -rwało się im z dusz umęczonych zamętem i podnosili twarze zakrzepłe i wyczerpane jak ta ziemia œwięta, a oczy szare niby te kałuże, co się jeszcze siwiły w mrokach, wieszali u krzyżów i ruchami tych drzew rozchwianych sennie osuwali się na kolana; do stóp Chrystusa rzucali serca strwożone i wybuchali œwiętym płaczem oddania się i rezygnacji. Kuba z Witkiem chodzili razem z drugimi, a gdy już do cna pociemniało, Kuba powlókł się w głšb, na stary cmentarz. A tam na zapadniętych grobach cicho było, pusto i mroczno -tam leżeli zapomniani, o których i pamięć umarła dawno -jako i te dnie ich, i czasy, i wszystko; tam jeno ptaki jakieœ krzyczały złowrogo i smutnie szeleœciła gęstwa, a gdzieniegdzie sterczałkrzyż spróchniały - tam leżały pokotem rody całe, wsie całe, pokolenia całe-tam się już nikt nie modlił, nie płakał, lampek nie palił... wiatr jeno huczał w gałęziach a rwał liœcie ostatnie i rzucał je w noc na zatracenie ostatnie... tam jeno głosy jakieœ,co nie były głosami, cienie, co nie były cieniami, tłukły się o nagie drzewa kiej te ptaki oœlepłe i jakby skamlały o zmiłowanie... Kuba wyjšł z zanadrza parę oszczędzonychskibek chleba, rwał je w glonki, przyklękałi rozrzucał po mogiłach. -Pożyw się, duszo krzeœcijańska, co cię wypominam w wieczornym czasie, pożyw się, pokutnico człowiecza, pożyw się! -szeptał z przejęciem. -Weznš to? -pytał cicho Witek zatrwożonymgłosem. -Przeciech! Ksišdz żywić nie da!... w beczki drugie kładš, ale tym biedotom nic z tego. Księdzowe albo i dziadoskie œwinie majš wyżerkę... a dusze pokutujšce głód cierpiš... -Przyjdš to?... -Nie bój się... wszytkie te, co czyœcowe męki cierpiš... wszystkie. Pan Jezus odpuszcza je na ten dzień na ziemię, żeby swoich nawiedziły... -Żeby swoich nawiedziły! -powtórzył z drżeniem Witek. -Nie bojaj się, głupi, zły dzisiaj nie ma przystępu, wypominki ano odganiajš go, i tepacierze, i te œwiatła... A i Pan Jezus sam chodzi se dzisiaj po œwiecie i liczy; gospodarz kochany, co mu ta jeszcze dusz ostało, aż se wybierze wszystkie, wybierze... Dobrze baczę, jak matula mówili, a i stare ludzie przytwierdzajš... -Pan Jezus se chodzi dzisiaj po œwiecie! -szeptał Witek i oglšdał się bacznie... -Ale, zobaczysz ta... to ino œwięte widzš aboi zasie pokrzywdzone najbarzej... -Patrzcie no, a tam się œwieci i ludzie jakieœ sš-zawołał Witek ze strachem wskazujšc na szereg mogił pod samym płotem. -To leżš ci, co ich to w boru pobili... juœci... i moje pany tam leżš... i matka moja... juœci... Przedarli się przez gšszcz i przyklęknęli u mogił zapadłych i tak rozwianych, że ledwie œlad ino został; ani krzyże ich znaczyły, ni drzewa jakie ocieniały, nic, jeno ten piach szczery, parę zeschłych badyli dziewanny i cisza, zapomnienie, œmierć... Jambroży z Jagustynkš i Kłšb stary klęczeliprzy tych grobach umarłych; dwie lampki tliły się wciœnięte w piasek, wiatr zawiewał i kołysał œwiatłami, i rwał słowa pacierzy, i niósł je w noc czarnš... -Juœci... matula moja tam leżš... baczę... -szeptał Kuba cicho, więcej do siebie niŸli do Witka, któren przykucnšł przy nim, bo zišb go przejmował na wskroœ. -A zwali jš Magdalenš... Ociec gront swój mieli, ale służyli we dworze za furmana... w ogiery ino jeŸdzili ze starszym panem... apotem pomarli... gront stryje wzieni... a ja pańskie prosiaki pasałem... Juœci, Magdalena było matce, a ojcu Pieter i na przezwisko Socha, jako i mnie jest. -A potem dziedzic do koni mnie wzišł, bym w ogiery po ojcu jeŸdził... to ino na polowaniawe œwiat, do drugich panów jeŸdzilim cięgiem... strzylałem i ja niezgorzej... że młodszy dziedzic strzelbę mi dali... a matkaino ze starszš paniš siedziała we dworze... Dobrze baczę... i kiej wszystkie szły... wzieni i mnie... Bez cały rok byłem... a co kazali, robiłem... juœci, nie jednego burka zakatrupiłem... nie dwóch... a młodszy dziedzic dostał we flaki... wštpia mu wypłynęły... Pan mój przecie... dobry człowiek... na bary wzišłem i wyniesłem... a potem do ciepłych krajów pojechał, i mnie kazał starszemu panu listy nieœć... poszedłem... juœci, że sterany byłem kiej ten pies... kulas mi przestrzelili, zagoić się nie chciał, że to cięgiem ino na dworze, pod gołym niebem... a œniegi były po pas i mrozy siarczyste... baczę... juœci... przywlekłem się nocš... szukam... Jezus, Mario! Jakby mnie kto kłonicš przez ciemię zdzielił!... Dworu nie ma, gumien nie ma, płotów nawet nie ostało... do cna wszystkospalone... a stary pan i pani starsza, i matula moja... i ta Józefka, co za pokojówkę była... pobite leżš na œmierć w ogrodzie!... Jezu! Jezu! baczę wszystko... juœci... Mario! -jęczał cicho i łzy jak groch sypały mu się tak gęsto po twarzy, że i jużnie obcierał... pojękiwał ino z żałoœci i utęsknienia, bo jak żywe tak mu to wszystko stanęło przed oczami, a Witek spał se, bo strudzona była biedota płakaniem... Noc była coraz głębsza, wiatr mocniej targał drzewami, że długie warkocze brzóz zamiatały po mogiłach, a białe ich pnie, niby w gzła œmiertelne przyodziane, majaczyły w mrokach... Ludzie się rozchodzili... œwiatła gasły... œpiewy dziadów umilkły... milczenie uroczyste a pełne dziwnych szelestów i głosów przejmujšcych zapanowało wœród mogił... Cmentarz jakby się napełniał cieniami... tłumem widm... gšszczem mrocznych zarysów... gędŸbš rozjęczonych a cichych głosów... oceanem dziwnych drgań, ruchemciemnoœci... błyskami trwogi, niemym łkaniem... tajemnicš pełnš przerażenia i zamętu -aż stado wron zerwało się z kaplicy i z krzykiem uciekały na pola, a psyw całych Lipcach poczęły wyć długo, rozpaczliwie, żałoœnie... Wieœ była cicha mimo œwięta, drogi były puste, karczma zamknięta, a gdzieniegdzie tylko przez małe zapocone szybki błyskałyœwiatełka i płynęły ciche œpiewy pobożnychi głoœne modlitwy odmawiane za zmarłych...Z trwogš wysuwano się przed domy, z trwogš nasłuchiwano szumów drzew, z trwogš patrzano w okna, czy nie stojš, nie jawiš się ci, co w dniu tym błšdzš, przygnani tęsknotš i wolš Bożš... czy nie jęczš pokutniczo na rozstajach... czy nie zaglšdajš przez szyby żałoœnie? A gdzieniegdzie, starym zwyczajem œwiętym, gospodynie wystawiały na przyzby resztki wieczerzy, żegnały się pobożnie i szeptały: -Naœci, pożyw się, duszo krzeœcijańska, w czyœcu ostajšca... Wœród ciszy, smętku, rozpamiętywań, lęku płynšł ten wieczór Zaduszek... W izbie u Antków siedział Roch, ten ci wędrownik z Ziemi Œwiętej, i czytał a powiadał pobożne i œwięte historie. Ludzi było doœć, bo i Jambroży z Jagustynkš i Kłębem przyszli, i Kuba z Witkiem, i Józia zNastusiš; nie było tylko starego Boryny, któren do póŸna w noc siedział u Jagusi. Cicho było w izbie, że ino ten œwierszcz zakominem skrzypiał, a trzaskały suche karpy na ogniu. Siedzieli wszyscy na ławach przed kominem, ino Antek pod oknem. A Roch przegarniał raz w raz kijaszkiem wšgielki i cichym głosem mówił: ... Nie straszno umierać, nie, bo - „Jako ci ptaszkowie, co pod zimę do ciepłych krajów cišgnš, tak ci duszyczka strudzona do Jezusa podšża... Jako te drzewiny, w nagoœci stojšce o zwieœnie, Pan przyodziewa w listki zielone akwiatuszki pachnšce, tak ci, duszo człowiecza, do Jezusa iœć po radoœć, po wesele, po zwiesnę i ono przyobleczenie wieczne... Jako tę ziemię rodzšcš a strudzonš ogarniasłońce-tak ci Pan przyhołubi duszyczkę każdš, że nic jej zimy nic jej bolenie, nic jej œmierć sama... Hej! Bo ino płakanie jest na tej ziemice, jeno żałoœć a turbacja! I złoœć jako te osty się pleni, i w bory urasta! A wszystko próżne jest i daremne -jako to próchno, jako te pępuszki, co je na wodzie wiater wydyma, a drugi je zasię precz żenie. ” ROZDZIAŁ 10 Na ambonie i każdemu z osobna to mówię, ale wy jak te psy tylko nastajecie jeden na drugiego, tylko... -wiatr resztę słów wepchnšł mu do gardła, że ksišdz się srodze zakasłał, a Antek nic nie rzekł, szedł w podle i wypatrywał w mrokach, pomiędzy drzewami. Wiatr się podnosił coraz mocniejszy, przewalał się po drodze i tak bił w topole, i miotał nimi, aż się przyginały z jękiem i szumiały rozsrożone. -A mówiłem jusze -zaczšł znowu ksišdz -żeby sam kobyłę zaprowadził do stawu, tojš naprzód wypuœcił no, i zapodziała się... Œlepa przecież, zalezie gdzie między płoty ijeszcze nogi połamie! -Biadał i bardzo troskliwie szukał, zaglšdał za drzewo każde, wypatrywał po polach. -Przeciech zawżdy sama chodziła... -Zna dobrze drogę do stawu... przecież, nalał kto bšdŸ wody do beczki, wykręcił tylko, a ona już sama trafiła na plebanię... -Ale w dzień jš zaprzęgali... a dzisiaj Magda czy Walek puœcili jš już o zmierzchu... Walek! -krzyknšł głoœno, bo cień jakiœ zamajaczyłwœród topoli... -Walka widziałem po naszej stronie, ale jeszcze przed zmrokiem. -Polazł jš szukać, rychło w czas. Klacz maze dwadzieœcia roków, przy mnie się ulęgła... wysłużyła sobie łaskawy chleb... aprzywišzana jak człowiek... Mój Boże, żebysię jej co złego nie stało! -Co jej ta będzie! -mruknšł Antek ze złoœciš, bo jakże, poszedł do dobrodzieja po radę, po użalenie się, to go ino skrzyczał i jeszcze zabrał, żeby kobyły szukać! Juœci, i kobyły szkoda, choć ta i œlepa, i stara, ale zawżdy człowiekowi powinna być pierwszyzna! -A ty się opamiętaj i nie pomstuj, boć to ojciec rodzony ! Słyszysz ! -Dobrze pamiętam! -odparł ze złoœciš. -Grzech œmiertelny i obraza boska. A nic tendobrego nie zwojuje sobie, któren w zapamiętałoœci rękę podnosi na ojców i przeciwi się przykazaniom Bożym. Masz rozum, toœ o tym wiedzieć powinien. -Sprawiedliwoœci chcę ino. -A pomsty szukasz, co? Antek nie wiedział, co rzec na to. -A i to ci jeszcze powiem, że pokorne cielę dwie matki ssie. -Wszyscy mi to powiedajš... juœci, ino tej pokornoœci mam już po grdykę, że więcej nie œcierpię! Choćby i zbój, choćby i ukrzywdziciel, ale że ojciec rodzony, to jużmu wolno wszystko, a dzieciom nie wolno dochodzić swojej krzywdy! Laboga, takie urzšdzenie na œwiecie, że ino plunšć a iœć, gdzie oczy poniesš... -A idŸ, któż cię trzyma? -rzucił porywczo ksišdz. -Może i pójdę, bo co mi tutaj robić, co? -szeptał ciszej, łzawo jakoœ. -Bajesz i tyle. Drudzy i jednego zagona nie majš, a siedzš, pracujš i jeszcze Panu Bogudziękujš. Wzišłbyœ się do roboty, a nie wyrzekał jak baba. Zdrowy jesteœ, mocny, masz o co ręce zaczepić... -Przeciech, całe trzy morgi! -rzucił uršgliwie. -Żonę i dzieci masz, toœ o tym pamiętać powinien. -Baczę ja dobrze, baczę... -mruknšł przez zęby. Wyszli przed karczmę, œwieciło się w oknach i jakieœ głosy wydzierały się aż na drogę. -Co to, znowu pijatyka, co? -Rekruty, te, co ich do wojska latoœ wzieni,pijš se la uciechy... W niedzielę ich pognajš w tylachny œwiat, to się cieszš. -Karczma prawie pełna! -szepnšł ksišdz przystajšc przy topoli, skšd było dobrze widać przez okno całe wnętrze zapchane ludŸmi: -Bo się zejœć miały dzisiaj i uredzić... względem tego lasu, co go dziedzic sprzedał Żydom na porębę... -Przecież niecały sprzedał, jeszcze tyle zostało! -Póki z nami się nie ugodzi, to ani chojaka ruszyć nie damy ! -Jak to?... -zapytał wystraszonym nieco głosem. -A nie damy i tyla! Ociec chce się prawować, ale Kłšb i te, co z nim trzymajš, powiedajš, że sšdu nie chcš, a ršbać nie pozwolš i choćby całš wsiš iœć przyszło, to pójdš, a i z siekierami, i z widłami, jak wypadnie, a swojego nie dadzš... -Jezus Maria! To by się bez bitki i jakiego nieszczęœcia nie obyło ! -Pewnie! Jak się parę łbów dworskich siekierami rozwali, to zaraz będzie sprawiedliwoœć! -Antek! Rozum ci się ze złoœci pomieszał czy co? Głupstwa pleciesz, mój drogi! Ale Antek już nie słuchał, rzucił się nieco w bok i zginšł w ciemnoœciach, a ksišdz poszedł spiesznie ku plebani, bo usłyszał turkot kół i ciche, żałosne rżenie kobyły... Antek zaœ poszedł w dół wsi, ku młynowi, a drugš stronš stawu, żeby nie przechodzićkoło chałupy Jagny. Jak zadra tkwiła mu ona pod sercem, jak zła zadra, że jej nie wycišgnšć ni uciec od niej. A bystre œwiatło biło z jej chałupy, jasne iwesołe jakieœ... przystanšł, aby spojrzeć ino ten jeden razik, aby choć zaklšć ze złoœci -ale go wnet cosik poderwało z miejsca, że pognał jako ten wicher, ni się obejrzał za się. -Ojcowa ona już, ojcowa! Do szwagra bieżał, do kowala -rady i on nijakiej nie da, ale między ludŸmi nieco posiedzi, a nie tam, w chałupie ojcowej... Albo i ten ksišdz! Do roboty go będzie zaganiał! Hale, sam nic nie robi, frasunku nijakiego ni turbacji żadnej nie ma, to łatwo mu drugich poganiać. Kobietę mu wypomniał i dzieci... baczy on jšdobrze, baczy! Już mu doœć obmierzły jej płakania i ta jej pokornoœć, i te jej psie, skamlšce oczy... i gdyby nie ona!... Żeby to byt sam! Jezus mój! -jęknšł ciężko i porwał go dziki, szalony gniew, że chciało mu się chycić kogo za gardziel, dusić, rozdzierać ibić aż do œmierci!... Ale kogo?... Nie, nie wiedział, i złoœć ustšpiła nagle, jak była przyszła, a on patrzył pustym wzrokiem w noc i nasłuchiwał szamotań wichury, co się przewalała po sadach i tak ciepała drzewami, aż kładły się na płoty i chlastały go gałęziami po twarzy... i wlókł się wolno, ociężale, że ledwie się mógł poruszać, bo na duszę jęły mu się zwalać zmory smutku, umęczenia, niemocy, iż rychło zapomniał, gdzie idzie i z czym? -Ojcowa jest Jagna, ojcowa! -przerzekał raz po raz a coraz ciszej -jako ten pacierz, bych go nie zapomnšć. W kuŸni czerwono było od ogniska, chłopakdymał miechem zapamiętale, aż rozżarzonewęgle warczały i buchały krwawym płomieniem; kowal stał przy kowadle, czapkę miał na tyle głowy, ręce nagie, skórzany fartuch, twarz usmolonš tak, że mu ino oczy œwieciły się jako te wšgliki, a kuł żelazo czerwone mocno, aż huczało, i deszcz iskier rozpryskiwał się spod młota i z sykiem topił się w błotnistej ziemi. -A co? -zapytał po chwili. -I... cóż by zaœ! -odparł cicho Antek, wsparł się o wasšg, których kilka stało dookucia, i zapatrzył się w ogień. Kowal pracował tęgo, nagrzewał żelazo raz po raz i kuł, dzwonił do taktu młotem,to pomagał chłopakowi dymać miechem, gdy mocniejszego ognia było potrzeba, a ukradkiem poglšdał na Antka i uœmiech złoœliwy wił mu się pod rudymi wšsami. -Byłeœ pono u dobrodzieja? No i co? -A cóż by, nic! W koœciele bym to samo usłyszał. -A chciałeœ co innego? -zaœmiał się ironicznie. -Ksišdz przecie, uczony... -mówił usprawiedliwiajšco Antek. -Uczony, jak wzišć trzeba, ale nie, kiej co dać komu... Ale Antkowi już się odechciało sprzeciwiać. -Pójdę do izby -rzekł po chwili: -IdŸ, wójt wstšpi do mnie, to tam przyjdziemy! A machorka jest na szafce, zapal se... Nie słyszał nawet, tylko wszedł do mieszkania, co po drugiej stronie drogi było. Siostra rozpalała ogień, a najstarszy chłopak uczył się na elementarzu przy stole... Przywitali się w milczeniu. -Uczy się to? -zauważył, bo chłopak sylabizował głoœno i wodził zastruganym patykiem po literach. -Już od kopania panienka z młyna mu pokazujš, bo mój czasu nie ma. -Roch też uczy już od wczoraj w ojcowej izbie. -Chciałam i ja tam słać Jaœka, ale mój nie da, że to u ojca i że panienka więcej uczona, bo w szkołach była we Warszawie... -Pewnie, pewnie... -powiedział, byle coœ rzec. -A Jasiek taki zmyœlny do lementarza, aż się panienka dziwuje. -Jakże... kowalowe nasienie przecież... syn takiego mšdrali... -Przekpiwasz się, a on najlepiej powiada, że póki ociec żyjš, to zawżdy zapis mogš odebrać... -Juœci, wyrwij wilkowi z gardła, wyrwij! Szeœć morgów grontu! To my u niego z kobietš za parobków prawie służym, a on obcej zapisuje, leda komu... -Kłócił się będziesz a pomstował, a rady uludzi szukał, a prawował -to cię jeszcze z chałupy wygoni... mówiła cicho oglšdajšc się na drzwi. -Kto to powiedział? -zawołał głoœno zrywajšc się ze stołka. -Cichoj ino... tak ludzie mówiš, cichoj!... -szeptała lękliwie. -Nie ustšpię, niech mę przez moc wyciepnie, do sšdu pójdę, prawował się będę, a nie ustšpię! -krzyczał prawie. i na ból -jakwyrobki chodzę, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¨ Ź @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żbP c cí xc dec e{+źc f7:! -I głowš muru nie przebijesz, choćbyœ i trykał jak ten baran! -powiedział kowal wchodzšc do izby. -To co zrobić? Mšdre rady masz la ludzi, toporadŸ... -Złoœciš ze starym nie wygra! Zapalił fajkę i jšł mu przekładać, tłumaczyć, łagodzić i tak kręcić, aż się Antek poznał i krzyknšł: -Ty z nim trzymasz! -Za sprawiedliwoœciš jestem. -Dobrze ci za niš zapłacił? -Jeœli zapłacił, to nie z twojej kieszeni. -A z mojej, psiachmać, z mojej! Dobrodziej jucha z cudzego. Dosyć już wzišłeœ, to ci nie pilno. -Tylem wzišł, co i ty! -Hale, tyle... a statki, a szmaty, a krowę, a ileœ wycyganił od ojca? Bacze dobrze i te gšski, te prosiaki i kto tam zliczy! A ciołek,co ci go dał niedawno, to nic? -Mogłeœ i ty brać. -Złodziej nie jestem ni ten cygan! -A ja złodziejem jestem, ja?... Przyskoczyli do siebie, gotowi się chycić zaorzydla, ale opadli wnet, bo Antek rzekł ciszej: -Nie mówię tego do ciebie... Ale swojego niedam, choćbym miał skapieć... -I... nie tyla ci tam o ten grunt idzie, widzi mi się... rzucił drwišco kowal. -Ino o co? -Latałeœ za Jagnš, to ci teraz i markotno. -Widziałeœ?... -krzyknšł ugodzony jakby w samo serce. -Sš takie we wsi, co i widziały, a nie raz... -Żeby im pomroka padła na œlepie! -szepnšłciszej, bo właœnie wójt wchodził do izby i witał się ze wszystkimi; snadŸ wiedział, o co się kłócš, bo również jšł bronić staregoi usprawiedliwiać. -Dobrze was poił i wypasał kiełbasami, to inie dziwota, że go bronicie... -Bele czego nie powiadaj, kiej wójt do cię mówi! krzyknšł wynioœle. -Wasze wójtostwo stoi u mnie tyle, co ten patyk złamany... -Coœ rzekł, co? -Słyszeliœcie! A nie, to rzeknę jeszcze takiesłowo, aż wam w pięty pójdzie... -Rzeknij to słowo, rzeknij! -A rzeknę -oto pijanica jesteœcie i judasz, i przeniewierca! A rzeknę, że za gromadzkie pienišdze balujecie i dobrzeœcie za to wzięliod dworu, że dziedzic sprzedał nasz las!... A chcecie, to wam jeszcze co dołożę, ino że już tym kijaszkiem... -wołał zapalczywieporywajšc za kij. -Urzędnik jestem, miarkuj się, Antek, byœ nie żałował. -A w mojej chałupie ludzi nie następuj, bo tu nie karczma! -krzyczał kowal zasłaniajšc sobš wójta, ale Antek już na nic nie zważał, bo obu zwymyœlał jak psów, trzasnšł drzwiami i wyszedł... Ulżyło mu rzetelnie; spokojniejszy wrócił do domu, ino tym jednym markotny, że niepotrzebnie pokłócił się ze szwagrem. -Teraz już wszyscy będš przeciwko mnie! -myœlał nazajutrz rano przy œniadaniu i ze zdumieniem zobaczył kowala wchodzšcego do izby. Przywitali się, jakby nigdy nic nie zaszło pomiędzy nimi. A że Antek szedł do stodoły urznšć sieczki,kowal poszedł za nim, przysiadł się na snopkach zrzuconych ze sšsieka do omłotu i jšł cicho mówić: -Na psa wszystkie kłótnie i o co jeszcze? Oto głupie słowo! Tom pierwszy przyszedł do ciebie i pierwszy wycišgam rękę do zgody... Antek podał mu rękę, spojrzał podejrzliwiei mruknšł: -Juœci, że ino to słowo, bom złoœci do wasnie miał Wójt mnie zeŸlił, bo co się będzie ujmował, nie jego sprawa, to mu wara! -To samo mu rzekłem, bo chciał bieżyć za tobš... -Bić mnie... dałbym ja mu bitkę, jak jego pociotkowi, co jeszcze od żniw żebra se lekuje... -wykrzyknšł i jšł nakładać słomę do lady. -I tom mu przypomniał... -rzucił skromnie kowal i uœmiechnšł się chytrze. -Jeszcze ja się z nim porachuję, popamięta mnie... figura jucha, urzędnik!... -Ryfa jest i tyla, poniechaj go. Umyœliłem cosik i z tym do ciebie przychodzę... Trza zrobić tak... Po południu przyjdzie tu moja, to razem z niš idŸcie do starego rozmówić się dokumentnie... Na nic tam złoœci i żalenia się po kštach, trza w oczy stanšć i prosto powiedzieć, co się ma... Będzie dobrze abo i nie będzie, ale trza wszystko wyłożyć !... -Co tu wykładać, kiej zapis zrobił! -I złoœciš z nim nie poredzi! Juœci, że zapiszrobił, ale póki żyje, to zawdy go może odebrać -bacz to sobie i la tego nie potrza mu się przeciwić. Niech się żeni, niech ma swojš uciechę. Antek przybladł na to przypomnienie i drżećpoczšł w sobie, aż rznšć przestał. -Przeciw temu nie powstawaj w oczy, a przychwalaj i mów, że dobrze robi, i zapis,miał wolę, to zrobił... niech ino resztę namprzyobieca -tobie i mojej, a przy œwiadkach! -dodał chytrze. -A Józka i Grzela? -zapytał z niechęciš. -Spłaci się ich! Bo to Grzela mało wybrał? Ady prawie mu co miesišc posyła do wojska. Mnie ino słuchaj, zrób, jak ci redzę, a nie stracisz. Moja w tym głowa, że już tak pokieruję, co wszystko będzie nasze... -Jeszcze baran żyje; a już kuœnierz kożuchna nim szyje... -Mnie słuchaj... Niech ino przyobieca przy œwiadkach, żeby ino było za co chycić pazurami... sšd jeszcze jest i sprawiedliwoœć, nie bój się. A jest już jedna zaczepka, boć został gront po twojejmatce... -Wielka parada, cztery morgi -na mnie i na twojš... -Ale go nie dał tobie ni mojej! A tyle roków sieje i zbiera! Zapłaci wam dobrze za to i zprocentami... Przywtórzę raz jeszcze, staremu się w niczym nie przeciw, przychwalaj, przygaduj, na wesele idŸ, dobrego słowa nie żałuj, a obaczysz, że gonarychtujemy... A nie da się dobrociš, to sšdy radę mu dadzš... Z Jagusiš znacie się dobrze... to i ona mogłaby ci pomóc coœ niecoœ... jeno jej rzeknij o tym... ona jeszcze lepiej mogłaby starego na naszš stronę przechylić... no, zgoda?... Bo czas mijuż iœć... -Zgoda! Ino prędko idŸ, bym ci w pysk nie dał i za wrota nie wyciepnšł! -szepnšł przez zęby. -Co ty, Antek? Co ty? -bełkotał przestraszony, bo Antek puœcił kosę i szedł ku niemu blady, ze strasznymi oczami. -Judasz œcierwa, złodziej! -wychlustywał ze siebie spienionš nienawiœciš słowa, aż kowal porwał się i uciekł co tchu. -Rozum mu się psuje czy co? -myœlał już nadrodze. -Jakże, dobrš radę dałem... a ten?... Kiej taki głupi, to niech idzie na wyrobek, niech go stary wygoni, pomogę jeszcze do tego... a tak czy owak grontu niepopuszczę... Takiœ to ty! W pysk chciałeœ mi dać, za wrota wyciepnšć, żem się chciał z tobš podzielić... że kiej do brata przyszedłem z dobrym słowem! Takiœ to ty! Aha, sam byœ chciał wszystko brać! Niedoczekanie twoje!Wycišgnšłeœ ty ze mnie moje zamysły, to już cię, jucho, przyrychtuję, jaż cię frybraangielska potrzęsie! -Rozsrażał się coraz bardziej, bo go wœciekłoœć porywała, że Antek przejrzał jego zamysły i gotów jeszcze wydać przed starym. Tego się najwięcej obawiał. -Trza temu zapobiec! -zdecydował natychmiast i mimo obawy przed Antkiem zawrócił z powrotem do Borynów. -Jest gospodarz? -zapytał Witka, któren wprost domu smagał kamieniami na gęsi, pływajšce po stawie. -Hale, jest tam! Poszli przecie do młynarzów zapraszać na wesele... -Wyjdę naprzeciw, niby to się spotkamy! -pomyœlał i poszedł ku młynarzowi, ale po drodze wstšpił jeszcze do domu i przykazał żonie pięknie się przyodziać, dzieci zabrać i zaraz, jak przedzwoniš południe, iœć do Antków. -Już on ci powie, co robić!... Nic sama nie rób i nie miarkuj, boœ głupia, a ino jak będzie potrza, to beknij, ojcowe nogi obłapiproœ... a słuchaj dobrze, co ojciec powiedzš i co Antek przódzi mówił będzie... Z dobry pacierz jš nauczał, a przez okno patrzył, czy ich na moœcie nie widać. -Zajrzę do młyna, czy jagłę zrobili. -Dłużyło mu się w domu czekać. Ale szedł wolno, przystawał a medytował...-Juœci, kto go ta wie, co zrobi? Sklšł mnie,a gotów zrobić, com redził... to i lepiej, że kobieta przy tym będzie... a nie zrobi, pokłócš się... stary go wypędzi... Tak abo i nie, a zawsze się cosik udrze la siebie... -zaœmiał się radoœnie, zatarł ręce, nacisnšł kaszkiet i zapišł kapotę, bo wietrzno było i zišb przejmujšcy szedł od stawu. -Przymrozek będzie albo i pluchy nowe -szepnšł przystajšc na moœcie i spoglšdajšc po niebie... Chmury gnały nisko,bure, ciężkie, jakby obłocone, niby stada niemytych baranów. Staw pomrukiwał głucho, a czasami chlustał wodš o brzegi, na których gdzieniegdzie wœród czarnych, pochylonych olch i wierzb rosochatych czerwieniły się kobiety pieršce szmaty - kijanki trzaskały zajadle po obu brzegach. Na drogach pusto było, gęsi tylko całymi stadami babrały w stężałym błocie i po rowach, zarzuconych opadłymi liœćmi i œmieciami, i dzieci krzyczały przed domami. Koguty zaczęły piać po płotach, jakby na zmianę. -We młynie prędzej się ich doczekam! -szepnšł i poszedł na dół. Antek zaœ po odejœciu kowala jšł rznšć tak zajadle sieczkę, że całkiem się zatracił w tej robocie i do południa narznšł tyle, aż Kuba, któren przyjechał z lasu, wykrzyknšł -Na cały tydzień będzie tego, no -dziwowałsię talk głoœno, aż Antek oprzytomniał, ladę rzucił, przecišgnšł się i poszedł do chałupy. -Co będzie, to będzie, a trza mi się z ojcemrozmówić dzisiaj! -postanawiał... -Cygan on jest i judasz, ale może i dobrze redzi... Juœci, musi on w tym co mieć... -Myœlał o kowalu i zajrzał na drugš stronę, ojcowš, iwnet się cofnšł, bo tam siedziało ze dwadzieœcioro dzieci i wszystkie razem a wgłos sylabizowały... Roch je nauczał i pilniebaczył, by psich figlów nie stroiły... Chodził se dookoła nich z różańcem w ręku, nasłuchiwał, czasem które poprawił,czasem pocišgnšł za ucho, czasem pogłaskał, a często gęsto przysiadł i cierpliwie wykładał, jako tam stoi, i pytał,a dzieciska hurmem jedno przez drugie rwały się odpowiadać, jako te indory, kiej je kto podrażni... a tak głoœno, że i po drugiej stronie słychać było... Hanka gotowała obiad i pogadywała z ojcemswoim, starym Bylicš, któren rzadko zachodził, że to schorowany był i ledwie się już ruchał. Siedział pod oknem, wsparty na Hankę spozierał... siwy był całkiem, wargi mu siętrzęsły i głos miał słaby, jakby ptaszęcy, a w piersiach mu cięgiem rzęziało... -Jedliœcie œniadanie, co? -pytała cicho. -I... po prawdzie to Weronka zabaczyła mi dać... i nie upominałem się, nie... -Weronka psy nawet głodzi, bo tu nieraz domnie podjeœć przychodzš! -zawołała, bo i przy tym gniewała się ze starszš siostrš jeszcze od zeszłej zimy, że to tamta po œmierci matki pobrała wszystko, co pozostało, i oddać nie chciała, to się i prawie nie widywały. -Bo się u nich nie przelewa, nie... -bronił cicho... Stach młóci u organisty, to i tam poje i jeszcze czterdzieœci groszy za dzieńbierze... a w chałupie tyl a gšb... że i tych ziemniaków nie starczy... Prawda... że dwie krowy majš i mleko jest... że masło i sery do miasta nosi i ten grosz jaki zbierze... alezabaczy często dać jeœć nie dziwota... dzieci tyla... a to i wełniaki ludziom tka... i przędzie, i haruje jak ten wół... a bo to dużo mi trza?... Żeby ino w porę... i co dnia... to... -A to się do nas przenieœcie na zwiesnę, kiej wam u tej suki tak Ÿle... -Dyć się nie skarżę, nie narzekam, ino... ino... -głos mu się załamał nagle... -Popaœlibyœcie gęsi, to dzieci przypilnowali...-Wszystko bym robił, Hanuœ, wszystko -szeptał cichutko. -W izbie jest miejsce, to się łóżko wstawi, byœcie ciepło mieli... -A dyć i w oborze, i przy koniach spałbym, byle u ciebie, Hanuœ. byle już nie wracać! Byle... -zachłysnšł się aż tš proœbš błagalnš i łzy jęły mu kapać z zapadłych, poczerwieniałych oczów... -Zabrała mi pierzynę, bo powiada, że dzieci nie majš pod czym spać... juœci... marzły, żem sam je brał do siebie, ale kożuszysko się wytarło i nic mę nie grzeje... i łóżko mi wziena... a po mojej stronie zimno... ani tej szczapy drzewa nie pozwoli... i każdš łyżkęstrawy wypomina... na żebry wygania... a kiej mocy nie mam, do ciebiem się ledwie zwlókł... -Laboga! A czemuœcie to nam nic nigdy nie rzekli, że wam tak Ÿle... -Jakże... córka... on dobry człowiek, ale cięgiem na wyrobku... jakże... -Piekielnica jedna! Wzięła pół grontu i pół chałupy, i wszystko, i taki wam daje wycug! Do sšdu trza iœć! Jeœć mieli wam dawać i opał, i to, co wam do ubieru potrzeba, a my te dwanaœcie rubli w rok... boœmy przeciech i dług spłacili... co, nie tak?... -Prawda! Rzetelni jesteœcie, prawda... ale i te parę złotych, co od was, a com je chował sobie na pochowek, wycyganiła odemnie... a potem i dać było potrza... Jakże dziecko... - Umilkł i siedział cichy, skulony, podobny dokupy starych wiórów prędzej niŸli do człowieka. A po obiedzie, skoro jeno kowalowa weszłaz dziećmi i jęła się witać, zabrał węzełek,jaki mu Hanka narzšdziła po kryjomu, i wyniósł się po cichu. Boryna na obiad nie przyszedł. Kowalowa postanowiła zatem czekać choćbyi do nocy; Hanka narzšdziła pod oknem warsztat i przecišgała paczeœny wštek przez płochy i tylko niekiedy, choć i z nieœmiałoœciš, rzuciła jakie słowo w rozmowę, jakš wiódł Antek z siostrš; wywodził swoje żale, w czym mu już i przywtarzała, ale niedługo to trwało, bo wpadła Jagustynka i jakby od niechcenia mówiła: -Od organistów lecę, do prania mnie zawołały... Dopiero co był tam Maciej z Jagnš prosić na wesele. Pójdš! Juœci, swój do swego, bogacz do bogacza cišgnie... i księdza też prosili... -I dobrodzieja prosili?... -wykrzyknęła Hanka. -A cóż to, œwięty czy co? Prosili, powiedział; że może przyjdzie... laczego nie?... Bo to młoducha nie urodna, a bo to jadła dobrego i napitku nie naszykujš? Młynarze się też obiecali i z córkš. Ho, ho, takiego wesela, jak Lipce Lipcami, jeszcze nie było! Wiem dobrze, bo z Jewkš od młynarzów kucharować będziemy. Wieprza już im Jambroży sprawił, kiełbasy robiš... -przerwała nagle, bo nikt nie mówił i nie pytał, siedzieli chmurni, więc przyjrzała się wszystkim uważnie i wykrzyknęła: -Zanosi się u was na coœ! -Zanosi czy nie zanosi, a wam nic do tego! -powiedziała tak ostro kowalowa, aż Jagustynka się obraziła i poszła na drugš stronę, do Józi, która ustawiała ławki i stołki, bo dzieci się już porozchodziły, a Roch polazł na wieœ. -Pewnie, że ojciec nie będzie sobie żałowałniczego-szepnęła kowalowa rozżalonym głosem. -Nie ma to na to? -powiedziała Hanka i zmilkła zastrachana, bo Antek spojrzał na niš groŸnie. Siedzieli więc prawie w milczeniu i czekali; czasem które niecoœ rzekło i znowu zapadało głuche, ciężkie, niepokojšce milczenie... Przed chałupš i na ganku Witek z dziećmi wyprawiał takie brewerie, aż Łapa szczekał i chałupa się trzęsła. -Gotowych pieniędzy musi mieć też dosyć, cišgle coœ sprzedaje; a wyda na co?... Antek machnšł rękš na to siostrzyne słowoi wyszedł z izby na powietrze, ckniło mu się w chałupie i niepokój w nim rósł i strach, sam nie wiedział czego... czekał naojca i niecierpliwił się, a rad był w duszy, że tamtego tak długo nie widać. -„Nie o gront tobie idzie, a o Jagusie przypomniał sobie, co mu kowal wczoraj powiedział... -Łże jak ten pies! -wykrzyknšł zapamiętale.Wzišł się do ogacania œciany od podwórza, Witek nosił mu œciółkę z kupy, a on ubijał izakładał żerdkami, ale mu ręce drżały i raz w raz zaprzestawał roboty. Wspierał się o œcianę i przez nagie, bezlistne drzewapatrzył za staw, hań, na Jagusinš chałupę... Nie, nie miłowanie w nim wzrastało, ino złoœć i tysišce uczuć nienawistnych, aż się zdziwił temu! Suka, œcierwa, rzucili jej gnat, to i poszła!-myœłał. Ale przyszły nań wspomnienia, wypełzły skšdœciœ, z tych pól nagich, z dróg, z sadów sczerniałych i pokurczonych i obsiadły mu serce, czepiały się myœli, majaczyły przed oczami... aż pot pokrył muczoło, oczy rozbłysły i dreszcz go przechodził mocny, ognisty!... Hej, a tam w sadzie... a wtedy w lesie... a kiedy razem powracali z miasta... Jezus! Aż się zatoczył, bo z nagła ujrzał tuż przed sobš jej twarz rozpłomienionš, dyszšcš namiętnie, jej modre oczy i te ustapełne i tak czerwone, a tak bliskie, że ich tchnienie czuł, buchnęły na niego żarem... iten głos cichy, urywany, nabrzmiały miłoœciš i ogniem... -Jantoœ!... Jantoœ! -przechylała się do niego blisko, że czuł jšcałš przy sobie, jej piersi, jej ramiona, jejnogi -aż oczy przecierał i odpędzał precz od się te mary mamišce, i cała jego złoœć zawzięta skapywała mu z serca niby te lody ze strzech, gdy je wioœniane słońce przygrzeje, a budziło się znowu kochanie i wznosiła swój łeb kolczasty tęsknoœć bolesna, taka straszna tęsknoœć, że choćbygłowš tłuc o œcianę i ryczeć wniebogłosy! -A żeby to siarczyste zatrzasnęły! prawie. i na ból -jakwyrobki chodzę, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¨ Ź @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żgPŠc hÚ]c i7Žc jĹ+0 \ kő8~, €-wykrzyknšł przytomniejšc i bystro spojrzał na Witka, czy ten nie domyœla się czego... Od trzech tygodni był w goršczce, w oczekiwaniu jakiegoœ cudu, a nic nie mógł poredzić, niczemu się przeciwić! A bo to raz przychodziły mu szalone myœli i postanowienia, że biegł, aby się z niš zobaczyć, bo to jednš noc na deszczu i chłodzie warował jak ten pies przed jej chałupš! Nie wyszła, unikała go, na drodzejuż z dala omijała!... Nie, to nie! I coraz bardziej zawzinał się przeciwko niej i przeciw wszystkiemu! Ojcowa ona, to i obca, to i ta przybłęda, ten pies bezpański, ten złodziej, co gront, dobro najwyższe im kradnie -a to kijem go choćby i na œmierć zakatrupię ! A bo to raz chciało mu się ojcu do oczów stanšć i rzec: nie możecie się z Jagnš żenić, bo ona moja! Ale strach podnosił mu włosy na głowie, co powie stary, co ludzie, co wieœ?... A przecież Jaguœ będzie jego macochš, matkš jakby-jakże to może być, jakże?... Toć grzech musi być, grzech! Aż bał się myœleć o tym, bo mu serce zamierało ze zgrozy niewytłumaczonej, z obawy przed jakšœ strasznš karš boskš... I nie rzec o tym nikomu, ino to nosić w sobie jako zarzewie, jako ten ogień żywy, któren aż do koœci przepala... nie na ludzkš to moc, nie. A tu już za tydzień œlub... -Gospodarz idš! -zawołał Witek prędko, aż Antek drgnšł ze strachu. Mroczało już na œwiecie. Zmierzch sypał się na wieœ, jako ten popiółniewystudzony i od ukrytego zarzewia rudawy jeszcze -zorze dogasały, bladły odtych chmur burych, które wiatr gnał i zwalał na zachód, i stożył w góry przeogromne. Zimno się robiło, ziemia tężała, powietrze czyniło się ostre, rzeŸwe jak przed przymrozkiem i takie słuchliwe, że tupot i ryki pędzonego do wodopoju inwentarza szły głoœniej, a skrzypy wrótni i studziennych żurawi, rozmowy, krzyki dzieci, szczekania leciały wyraŸniej przez staw; gdzieniegdzie błyskały już okna i padały na wodę długie,porwane, drgajšce odbicia œwietliste... a spoza lasów wychylał się z wolna ogromny,czerwony księżyc w pełni, aż łuny biły nadnim, jakby pożar buchał gdzieœ w głębi lasów. Boryna przyodział się w zwyczajne szmaty i poszedł w podwórze do gospodarstwa, zajrzał do koni, do krów, do stodoły, a nawet i do prosiaków, skrzyczał Kubę za coœ i Witka również, że cielęta wylazły z gródki i łaziły pomiędzy krowami, a gdy wrócił do izby swojej, już tam czekali nań wszyscy... Milczeli, ino wszystkie oczy podniosły się na niego i opadły wnet, bo przystanšł na œrodku, obejrzał się po nich i zapytał drwišco: -Wszystkie! Jak na sšd jaki! -Nie na sšd, ino do was przyœlim z proszeniem -rzekła nieœmiało kowalowa. -A czemuż to i twój nie przyszedł?... -Robotę ma pilnš, to ostał w domu... -Juœci... robotę... juœci... -uœmiechnšł się domyœlnie, zrzucił kapotę i jšł zzuwać buty, a oni milczeli, nie wiedzšc, od czego zaczšć. Kowalowa chrzškała i przyciszała dzieci, bo się brały do baraszkowania, Hanka siedziała na progu i karmiła chłopaka, a latała niespokojnymi oczami potwarzy Antka, któren siedział pod oknem i układał sobie w głowie, co ma rzec, a drżał cały ze wzruszenia i niecierpliwoœci. Jedna Józia spokojnie obierała ziemniaki pod kominem, przyrzucała drewek na ogieńi ciekawie poglšdała po wszystkich, bo nic wymiarkować nie mogła. -Czego chcecie, mówcie! -zawołał ostro, zniecierpliwiony milczeniem. -A to... mów, Antek... a to przyœlim wedle tego zapisu... -jškała kowalowa. -Zapis zrobiłem, a œlub w niedzielę... to wam rzeknę -To wiemy, ale nie o to przyœlim - -A czego? Zapisaliœcie całe szeœć morgów! -Bom tak chciał, a zechcę, to w ten mig zapiszę wszystko... -Jak wszystko będzie wasze, to zapiszecie! -powiedział Antek. -Dziecińskie, nasze. -Głupiœ jak ten baran! Grunt jest mój i zrobię z nim , co mi się spodoba! -Zrobicie abo i nie zrobicie... -Ty mi wzbronisz, ty! -A ja, a my wszystkie, a nie, to sšdy wam wzbroniš! -krzyknšł, bo już nie mógł œcierpieć i buchnšł zapamiętałoœciš. -Sšdami mi wygrażasz, co? Sšdami! Zamknijty gębę, pókim dobry, bo pożałujesz! - krzyczał przyskakujšc do niego z pięœciami.-A ukrzywdzić się nie damy! -wrzasnęła Hanka podnoszšc się na nogi. -A ty czego? Trzy morgi piachu wniesła i starš płachtę, a będzie tu pysk wywierała?-Wyœcie i tyla Antkowi nie dali, nawet tych jego morgów matczynych, a robimy wam zaparobków, jak te woły. -Sprzštacie za to z trzech morgów. -A odrabiamy wam za dwadzieœcia abo i więcej! -Jak wam krzywda, idŸcie se poszukać lepiej! -Nie pójdziem szukać, bo tu jest nasze! Nasze po dziadach pradziadach! -zawołał mocno Antek. Stary uderzył go oczami i nic nie odrzekł, przysiadł przed komin i pogrzebaczem tak dziabał w głownie, aż iskry się sypały -zły był, ognie chodziły mu po twarzy i włosy mu cięgiem spadały na oczy, jarzšcejak u żbika... ale się jeszcze hamował, choćledwie i zdzierżał... Długie milczenie zaległo izbę, że ino te przysapki a dychania prędkie słychać było. Hanka szlochała z cicha i pohuœtywała dziecko, bo skamleć poczęło. -My nie przeciwni ożenkowi, chcecie, to siężeńcie... -A przeciwcie się, dużo o to stoję!... -Ino zapis odbierzcie -dorzuciła przez łzy Hanka. -Zmilkniesz ty, a to, psiachmać, jazgocze cięgiem jak ta suka! -rzucił z takš mocš pogrzebacz w ogień, aż się głownie potoczyły na izbę. -A wy się miarkujcie, bo to nie dziewka wasza, żebyœcie gębe wywierali na niš! -To czemu pyskuje! -Ma prawo, bo się o swoje upomina! -wrzeszczał coraz mocniej Antek. -Chcecie, to i zapiszcie, ale to, co ostało, odpiszcie na nas -zaczęła cicho kowalowa. -Głupiaœ! Widzisz jš, mojem się tu będzie dzieliła! Nie bój się, na wycug do waju nie pójdę... -rzekłem! -A my nie ustšpim. Sprawiedliwoœci chcemy. -Jak wezmę kija, to wama dam sprawiedliwoœć. -Spróbujcie ino tknšć, a pewnikiem wesela nie doczekacie... I jęli się już kłócić, przyskakiwać do się, grozić, bić pięœciami w stół, wykrzykiwać a wypominać wszystkie swoje żale i krzywdy. Antek tak się zapamiętał i tak rozsrożył, że wœciekłoœć buchała z niego iraz w raz już starego chwytał to za ramię, to za orzydle i gotów był bić... ale stary jeszcze się hamował, nie chciał bijatyki, odpychał Antka, na obelgi z rzadkaodpowiadał, bych ino dziwowiska la sšsiadów i wsi całej nie czynić. W izbie podniósł się taki krzyk i zamęt, i płacz, boobie kobiety płakały i wołały na przemian,a dzieci też wrzeszczały, że Kuba z Witkiem przylecieli z podwórza pod okna... ale nic rozeznać się nie rozeznali, bo wszyscy razem krzyczeli, aż w końcu, kiedy im już zabrakło głosu, chrzypieli ino samymi przekleństwami a pogroŸbami. Hanka ryknęła nowym, ogromnym płaczem,wsparła się o okap i jęła zalewanym przezłzy, nieprzytomnym głosem krzyczeć: -Na żebrę ino nam iœć, we œwiat... o mój Jezus, mój Jezus!... A jak te woły harowalim i dnie... i noce... za parobków... a teraz co?... A Pan Bóg was pokarze za krzywdę naszš!... Pokarze... Całe szeœć morgów zapisali... a te szmaty po matce... te, paciorki... to wszystko... i la kogo to? Lakogo?... La takiej œwini! A żebyœ pode płotem zdechła za krzywdę naszš, a żeby cię robaki roztoczyły, ty wywłoko, ty lakudro jedna, ty!... -Coœ powiedziała?... -zaryczał stary przyskakujšc do niej... -Że lakudra i włók ten, to i cała wieœ wie otym... cały œwiat!... cały!... -Wara ci od niej, bo ci ten pysk o œcianę rozbiję, wara... -i jšł niš trzšœć, ale już Antek przyskoczył i osłonił, i również krzyczeć poczšł: -I ja przywtórzę, że lakudra jest, włók, ja! A spał z niš, kto chciał, ja!... -wołał nieprzytomnie i gadał, co mu œlina na językprzyniesła, nie skończył, bo stary, rozwœcieklony już teraz do ostatka, trzasnšł go tak w pysk, aż rymnšł łbem na oszklonš szafkę i z niš razem zwalił sięna ziemię... Porwał się rychło okrwawiony irunšł na ojca. Rzucili się na siebie jak dwa psy wœciekłe, chycili się za piersi i wodzili po izbie, miotali, bili sobš o łóżka, o skrzynie, o œciany, aż łby trzaskały. Krzyk się podniósł nieopisany, kobiety chciały ich rozerwać, ale przewalili się na ziemię i tak zwarci całš nienawiœciš i krzywdami tarzalisię, gnietli, dusili... Całe szczęœcie, że rychło rozerwali ich sšsiedzi i odgrodzili od siebie... Antka przenieœli na drugš stronę i zlewali wodš, tak osłabł z umęczenia i upływu krwi, bo twarz miał porozcinanš o szyby. Staremu nic się nie stało; spencer miał nieco podarty i twarz podrapanš i aż sinš zwœciekłoœci... Sklšł i powyganiał ludzi, co się byli zlecieli, drzwi od sieni zamknšł i siadł przed kominem... Ale uspokoić się nie mógł, bo mu cięgiem wracało przypomnienie tego, co na Jagnę wypowiedzieli, a żgało go w serce jakby nożem... -Nie daruję ja ci tego, psie jeden , nie daruję! -przysięgał sobie w duszy. -Jakże, na Jagusię... -Ale wnet przychodziło mu do głowy i to, co nieraz już słyszał o niej, codawniej pogadywali, a na co nie zwracał uwagi! Goršco mu się robiło i dziwnie duszno, i dziwnie markotno... -Nieprawda, pleciuchy i zazdroœniki, wiadomo! -wykrzyknšł w głos, ale coraz więcej mu się przypominało gadań ludzkich. -Jakże, rodzony syn powieda, to nie majš szczekać!Œcierwa! -ale żarły go te wspominki jak ogień... A gdy Józia posprzštała œlady bitwy, a w końcu, choć i póŸno, podała kolację, spróbował ziemniaków i położył łyżkę, niemógł przełknšć. -Zasypałeœ obroki koniom? -zapytał Kuby. -Przeciech... -Gdzie Witek? -Po Jambroża poleciał, by Antkowi głowę opatrzył; gęba mu spuchła kiej garnek -dodał i wyniósł się zaraz, bo księżyc œwiecił, a on się dzisiaj wybierał pod las na polowanie... -Juchy, chleb ich rozpiera, to się bijš mruczał. Stary też poszedł na wieœ, nie wstšpił jednak do Jagny, choć się w oknach œwieciło, zawrócił spod samych drzwi i polazł drogš ku młynowi. Noc była chłodna, wyiskrzona, przymrozekœcinał ziemię, księżyc wisiał wysoko i tak jasno œwiecił, że cały staw roziskrzył się jakby żywym srebrem, drzewa rzucały długie, chwiejne cienie na drogi puste. PóŸno już było, œwiatła w domach gasły, ino bielone œciany występowały mocniej ze sadów nagich, cisza i noc ogarniała wieœ całš, jeden młyn turkotał i woda bełkotała monotonnie... Maciej chodził to tš, to drugš stronš stawu i nie wiedział, coz sobš poczšć, nie uspokoił się, gdzie tam, jeszcze barzej rozbierała go złoœć i nienawiœć; aż i do karczmy poszedł, posłałpo wójta i prawie do północka pił, ale robaka nie zalał... jeno jedno postanowieniepowzišł. Rano nazajutrz, skoro wstał, zajrzał na drugš stronę. Antek leżał jeszcze, twarz miał obwišzanš w okrwawionš szmatę, ale się uniósł nieco. -Wynoœta mi się w ten mig z chałupy, żeby ni œladu po was nie ostało! -krzyknšł. - Chcesz wojny, chcesz sšdu, idŸ do sšdu, skarż mnie, dochodŸ swojego. Coœ swoje posiał - latem zbierzesz, a teraz wynoœ się! Niech moje oczy was nie widzš! Słyszysz! -ryknšł, bo Antek podniósł się, ale nic nie odpowiadał... i zaczšł się wolno ubierać... -Żeby mi do połednia już was nie było! -zawołał jeszcze z sieni. Antek i na to nie odrzekł, jakby nic nie słyszał... -Józka, zawołaj Kubę, niech założy kobyłę do wozu i wywiezie ich, gdzie chcš! -Hale, kiej Kubie cosik jest, leży na werku ijęczy ino, a powiada, że całkiem wstać nie może, tak go ten kulas krzywy boli... -Hale, noga go boli! Wałkoń jeden, odpoczywać se chce i sam zajšł się rannymobrzšdkiem gospodarskim. Ale Kuba rozchorzał naprawdę, nie powiadał, co mu jest, choć go się Boryna pytał, ino że chory, a tak jęczał, tak stękał, aż konie rżały, przychodziły do wyrka i obwšchiwały mu twarz, i lizały, a Witek coraz to nosił mu wodę wiaderkiem i ukradkiem prał w potoku jakieœ szmaty skrwawione... Stary nie spostrzegł tego, bo przypilnowywał, by się Antkowie wynosili. I wynosili się. Bez krzyków już, bez kłótni, bez sprzeciwiań pakowali się, wynosili statki, wišzali toboły; Hanka aż mdlała z żałoœci, Antek jš wodš trzeŸwił i poganiał, byle jużrychlej zejœć z ojcowskich oczów, byle prędzej... Pożyczył konia od Kłęba, ojcowego nie chciał, i przewoził rzeczy do Hanczynego ojca, na koniec wsi, za karczmę jeszcze... Ze wsi przyszło paru gospodarzy z Rochemna czele i chcieli zgodę czynić między nimi, ale ni syn, ni ojciec mówić sobie o tym nie dali... -Pobróbuje, jak to wolnoœć smakuje i swój chleb odpowiedział stary. Antek nic nie odrzekł na namowy, ino podniósł pięœć i tak zaklšł strasznie, tak pogroził, aż Roch zbladł i cofnšł się do kobiet, których się doœć zebrało w opłotkach i w ganku, żeby to Hance pomóc, a głównie, by się w głos użalać i pyskowaća uredzać!... Gdy zabeczana Józia podawała obiad ojcu i Rochowi, już tamci z ostatnimi rzeczami i dziećmi wyjeżdżali z opłotków na drogę... Antek ni się obejrzał na chałupę, przeżegnał się ino, westchnšł ciężko, smagał konia, podpierał wóz, bo kopiasto był nałożony, i szedł jak martwy, a blady jak ten papier, oczy mu gorzały zaciętoœciši zęby szczękały kiej we febrze... ale ni jednego słowa nie rzekł, Hanka zaœ wlekłasię za wozem, starszy chłopak czepiał się matczynego wełniaka i krzyczał wniebogłosy, młodszego tuliła do piersi i zaganiała przed sobš krowy, stadko gęsi i dwa chude prosiaki, a tak ryczała, tak wyklinała, tak zawodziła, że ludzie wychodzili z domów i jakby procesjš ich odprowadzali. A u starego obiad jedli w ponurym milczeniu. Stary Łapa szczekał na ganku, biegł za wozem, powracał znowu i wył... Witek go nawoływał, ale pies nie słuchał, biegał posadzie, obwšchiwał podwórze, wpadał do izby Antków, obleciał jš parę razy, wypadłdo sieni, szczekał, skomlił... połasił się doJózi i znowu latał jak oszalały, to przysiadał na zadzie i ogłupiałym wzrokiem patrzył , aż wreszcie zerwał się, wtulił ogon pod się i poleciał za Antkami... -A to i Łapa poszedł za niemi... -Wróci, wygłodzi się, to wróci, nie bój się,Józia -mówił miękko stary. -Nie bucz, głupia! WyporzšdŸ tamtš stronę, Roch będš mieli mieszkanie. Zawołaj Jagustynki, to ci pomoże... i zajmij się gospodarstwem, gospodyniš teraz jesteœ, na twojej głowie wszystko... no nie bucz, nie... ujšł jej głowę i głaskał a przyciskał do piersi, a hołubił... -Pojadę do miasta, to ci trzewiki kupię. -Kupicie, tatulu? Naprawdę kupicie?... -Kupię ci, kupię ci i co więcej, ino dobrš córkš bšdŸ, o gospodarstwie pamiętaj! -To i na kaftan mi kupcie, taki jak ma Nastusia Gołębianka. -Kupię ci, córko, kupię... -I wstšżek, ino długich, bobym nie miała na wasze wesele. -Co ci ino potrza, mów, a wszystko miała będziesz , wszystko. ROZDZIAŁ 11 -Œpisz to, Jaguœ?... -A bo to mogę. Ocknęłam na rozœwicie i cięgiem mi w głowie stoi że już dzisiaj wesele... aż wierzyć trudno: -Markotno ci, córko, co? -spytała ciszej... z lękliwš nadziejš w sercu... -Co by zaœ markotno miało być! Ino, że od was trzeba mi iœć, na swoje... Stara nie odrzekła, stłumiła w sobie żal, jaki nagle jš przewiercił, i wstała z poœcieli, przyodziała się byle jak i poszła do stajni budzić chłopaków. Zaspali nieco powczorajszych rozplecinach, bo dzień już był duży, œwit zatopił ziemię w srebrzystej, połyskliwej szronami topieli, zorze się rozpalały na wschodzie -jakoby kto niebo posypał zarzewiem. Dominikowa umyła się w sieni i cicho chodziła po izbie, ale raz w raz poglšdała na Jagnę, której ledwie głowę można było rozeznać na poœcieli wœród mroków, jakie jeszcze zalegały izbę... -Leż se, córko, leż... Ostatni to raz u matki,ostatni. -myœlała z czułoœciš i z tym bolesnym żalem, co wcišż powracał. Nie chciało się jej wierzyć, że to naprawdę jużdzisiaj, aż sobie przypominać musiała wszystko... Tak, sama chciała tego, a teraz, a teraz... jakby strach niš owładnšł i tak zatrzšsł, aż skurczyła się z bólu i przysiadła na łóżku... Boryna dobry człowiek, uszanuje i krzywdy jej nie zrobi... a Jaguœ poprowadzi go, gdzie ino zechce, bo stary œwiata Bożego poza niš niewidzi... Nie, nie o to się bojała, nie o to... pasierby!Juœci... po co było Antków wyganiać? Teraz dopiero będš zapiekać a pomsty szukać!... A nie wyganiać, to Antek byłby pod bokiem i obraza boska abo i co gorsze wyszłoby z tego!... Jezus mój! A rady już nie ma... Zapowiedzi wyszły... wieprzek zabity, i chodzę, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¨ Ź @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żlP$c mtăc nWéc o@,Kc p‹:Ń weselni sproszeni... tyla już zrobione... zapis w skrzynce... -Nie, nie! Co będzie, to będzie, a krzywdy nijakiej, póki żyje, zrobić jej nie dam!... -pomyœlała stanowczo i poszła znowu do chłopaków krzyczeć, czemu nie wstajš. Za powrotem chciała ostro wołać na Jagnę, ale Jaguœ usnęła, równy, cichy oddech szedł od łóżka, a jš znowu chwyciły wštpliwoœci różne i żale, i jak te jastrzębie czepiały się pazurami serca, darły i krzyczały strachem a troskš! Uklękła pod oknem, wpiła zaczerwienione, rozpalone oczy w œwit i modliła się długo i goršco. Wstała mocna i na wszystko gotowa. -Jaguœ! Wstań, córko, czas już! Ewka zarazprzyleci do gotowania, a tyla jeszcze roboty! -Pogoda to? -pytała podnoszšc ociężałš głowę. -I jaka, aż się lœni na œwiecie od przymrozku! Słońce zaraz wzejdzie... Jagna ubierała się szybko. Stara jej pomogła i długo o czymœ rozmyœlała, bo wkońcu rzekła: -A przywtórzę ci jeszcze, com już nieraz mówiła... Borynę trza uważać... dobry on człowiek... z bele kim się nie zadawać... bych cię znowu na ozory nie wzięli... ludzie to jak te psy... ino gryŸć! Słuchasz to, córko?... -Słucham, słucham, ale tak mówicie, jakbym swojego rozumu nie miała... -Rady dobrej nikomu nie za wiele... Bacz i to, by z Borynš nie huru-buru, a miętko, a dobrociš. Starszy wżdy uważniejszy jest nato niŸli młodziak... a kto wie, może ci z grontu przypisać abo gotowy grosz za pazuchę wrazić ! -Nie stoję tam o to -burknęła zniecierpliwiona. -Boœ młoda i głupia... A obejrzyj się ino po wsi, po ludziach, to obaczysz, o co się kłócš, o co prawujš, o co zabiegajš! O grunt jeno, o dobro! Dobrze by ci to było bez tego zagona, bez tej œwiętej ziemi, co?Nie do wyrobku i biedowania Pan Jezus cię stworzył, nie! A po com całe życie zabiegała? -La ciebie ino, Jaguœ! A teraz ostanę kiej ten palec sama jedna!... -A bo to chłopaki idš w œwiat? Ostajš... -Tyla mi z nich pociechy, co z wczorajszegodnia! -krzyknęła i rozpłakała się -a z pasierbami zgodę powinnaœ trzymać! -dodała obcierajšc oczy. -Józka dobra dziewczyna, Grzela jeszcze nierychło wróci z wojska... a... -Kowali trza się strzec. -Przecież oni się z Maciejem sielnie obserwujš. -Ma w tym kowal jakieœ wyrachowanie, ma!Ale pilnowała go będę... Z Antkami najgorzej, bo się pogodzić nie chcš... i dobrodziej wczoraj zgodę chciał zrobić... nie przystali... -A bo Maciej jest jak ten zły pies, żeby ichz chałupy wygnać! -wykrzyknęła namiętnie.-Co ty, Jaguœ, co ty? A dyć Antek najbarzejwygadywał na ciebie i grunt chciał odebrać, i pomstował a zarzekał przeciw tobie, że powtórzyć trudno. -Antek przeciw mnie? Ocyganili was, ażeby im ozory paskudne poschnęły!... -A czemuż to jego stronę trzymasz, co?... -zapytała groŸnie. -A bo wszystkie na niego! Ja nie jestem jak ten pies dziadowski, co za każdym idzie, byle mu ino chleba podrzucił! Dobrze widzę,że mu się krzywda dzieje... -To może byœ mu i zapis oddała... co?... Ale Jagna już nie zdšżyła rzec, bo łzy ciurkiem polały się z jej oczów, to ino buchnęła do komory, przywarła drzwi za sobš i długo buczała... Nie przeszkadzała w tym Dominikowa, ino nowe strapienie wœliznęło się do jej serca... ale nie czas było medytować, Ewkaprzyszła, chłopaki przecišgali się przed sieniš, trzeba było wzišć się do porzšdkówiprzygotowań ostatnich... Słońce wstało i dzień raŸno potoczył się naprzód. Przymrozek w nocy był niezgorszy, że kałuże po drogach i brzegi stawu œcięły sięlodem, a na grudzi i co lżejsze bydlę utrzymać się nie mogło. Ciepło się czyniło, pod płotami i w cieniachsiwiało jeszcze, ale ze strzech skapywał zamróz lœnišcymi paciorkami, a na mokradłach kurzyły opary kieby dymy. Powietrze było tak przejrzyste, że okólne pola widziały się jak na dłoni, a lasy się przysunęły, że i poniektóre drzewa mógł rozeznać... Na niebie modrym i niskim ani jednej chmurki nie było. Ale na pogodę nie szło, bo wrony tłukły siękoło domów i piały koguty. Niedzielny to był dzień i chociaż dzwony jeszcze nie przedzwaniały do koœcioła, a już we wsi wrzało kieby w ulu. Z pół wsi szykowało się na wesele Borynowe z Jagnš.Między chałupami, przez oszroniałe sady biegały dziewczyny z pękami wstšżek, a wełniakami i stroikami różnymi... W chałupach był niemały rwetes przygotowań, przymierzań a przystrajań, że z gęsto powywieranych okien i drzwi buchały radosne głosy abo już te piosenki weselne. A i w chałupie Dominikowej uczynił się gwałt i zamieszanie, jak to zwyczajnie w dzień taki! Dom był œwieżo obielony, choć nieco oblazł z wapna na wilgoci, a widniał już z daleka, bo i umajony był jak na Œwištki. Chłopaki jeszcze wczoraj nawtykali œwierczyny w strzechę, to w szpary œcian, gdzie się ino dało, a całe opłotki od drogi do sieni wysypali jedlinš -pachniało jak w borze na zwiesnę. A i wewnštrz wyporzšdzone było galanto. Po drugiej stronie, gdzie był skład rupieci,buzował się tęgi ogień i kucharowała Ewkaod młynarza przy pomocy sšsiadek i Jagustynki. Z pierwszej zaœ izby wynieœli wszelki sprzęt zbytni do komory, że ostały ino obrazy, a chłopaki ustawiali pod œcianami ławy mocne, a długie stoły. Izba też była wybielona z nowa, wymyta, a komin przysłonięty modrš płachtš, cały zaœ pułap i belki, poczerniałe ze staroœci, Jagusia suto przystroiła wycinankami. Maciej był przywiózł z miasta kolorowych papierów, a ona wystrzygnęła z nich kółekstrzępiastych, to kwiatuszków, to cudaków różnych, jako: kiedy psy goniš owce, a pasterz z kijem za nimi leci, abo zaœ i procesję całš, z księdzem, z choršgwiami, z obrazami i inne różnoœci, że spamiętać trudno, a tak wszystko utrafione i foremnekieby żywe, aż się ludzie wczoraj na rozplecinach dziwowali. Umiała ona i nie takie, a wszystko, co ino zamyœliła abo na co spojrzała... że nie było w Lipcach chałupy bez tych jej strzyżek... Ogarnęła się nieco w komorze i wyszła nalepiać resztę wzdłuż œcian, pod obrazami, bo już gdzie indziej miejsca nie było. -Jaguœ! A dałabyœ spokój tym cudakom, druhen ino patrzeć... ludzie się wnet schodzić pocznš, muzyka już po wsi chodzi... a ona się zabawia... -Zdšżę jeszcze, zdšżę... -odpowiadała krótko i dała wnet spokój nalepianiom -brakło jej cierpliwoœci... Wysypała podłogę kolkami jedlinowymi , to stoły pokryła cienkim płótnem , to porzšdkowaław komorze albo się przemawiała z braćmi ,lub wychodziła przed dom i patrzyła długo w œwiat. A żadnej radoœci w sobie nie czuła, żadnej. Żeby jej wszystko nie przypominało , że to wesele dzisiaj , nie baczyłaby o tym. Boryna wczoraj na rozpleciny , dał jej osiem sznurków korali , wszystkie jakie mu zostały po nieboszczkach... Nie stała o nie, nie stała dzisiaj o nic... Leciałaby tylko gdzieœ przed się, choćby w cały œwiat... ale gdzie? Abo to wiedziała! Mierziło się jej wszystko, do głowy wcišż wracało powiedzenie matczyne o Antku... -Jakże, on by wygadywał, on?... Nie mogła wierzyć, nie chciała... bo aż się jej na płacz zbierało!... A może?... Wczoraj, kiedy prała w stawie, przeszedł i ani się nie spojrzał! A jak szli rano do spowiedzi z Borynš, spotkali go przed koœciołem... z miejsca zawrócił jak przed złym psem... A może?... Niech szczeka, kiej taki, niech szczeka!... Zaczęła się buntować przeciw niemu, ale z nagła wspomnienia tego wieczora, kiedy wracali z obierania kapusty od Boryny, buchnęły jej do mózgu i zatopiły jš całš wogniu, i obwinęły jej duszę z takš mocš, a tak wyraziœcie w niej odżyły, że rady sobiedać nie mogła... aż ni stšd ni zowšd ozwałasię do matki: -Wiecie, a to po œlubie włosów mi nie obcinajcie! -Hale, co mšdrego umyœliła? Słyszano to, żeby dziewce włosów nie ucięto po œlubie! -A po dworach i miastach nie obcinajš! -Pewnie, juœci, bo im tak trzeba do rozpusty, żeby ludzi mogły ocyganiać i za co inszego się wydawać. Ale, będzie tu nowe porzšdki zakładała! Dworskie panniceniechta z siebie cudaki robiš i poœmiewisko,niechta z kudłami jak Żydowice jakie chodzš -wolno im, kiej głupie, a tyœ gospodarska córka z dziada pradziada, nie żadne miejskie pomietło, toœ robić, winna jak pan Bóg przykazał , jak zawżdy w naszym gospodarskim stanie się robiło... Znam ja te miejskie wymysły, znam... jeszcze nikomu one na zdrowie nie wyszły! Poszła w służbę do miasta Pakulanka i co?... Mówił wójt, jaki papier przyszedł dokancelarii , że dzieciaka udusiła i w kryminale siedzi... albo i ten Wojtek, Borynów krewniak po siostrze, dorobił się w mieœcie sielnie, że teraz po wsiach po proszonyrn chlebie chodzi... a przódzi na Wólce gospodarstwo miał, konie miał i chleba po grdykę... zachciało mu się bułek, a ma kij i torbę na staroœć... Ale Jagna mšdrych przykładów nie słuchała, a o obcięciu i gadać sobie nie dała. Namawiała jš Ewka, a ta znajšca była, niejednš wieœ znała i rok w rok do Częstochowy z kompaniami chodziła, przekładała i Jagustynka , ale jak to ona, zawżdy z przekpinami i naœmieszliwie, bo wkońcu rzekła: -Ostaw warkocz, ostaw, zda się Borynie, okręci se nim rękę, ostrzej przytrzyma i mocniej cię kijem zleje... sama go obetnieszpotem... Znałam takš niejednš... -nie mówiławięcej, bo Witek jš wołał, gdyż od wypędzenia Antków przeniesła się do Boryny, bo Józia poradzić sobie nie mogła zgospodarstwem. Pomagała warzyć Ewce, a co trochę zaglšdała do dom, stary dzisiaj do niczego głowy nie miał, Józia już od rana przystrajała się u kowalów, a Kuba leżał wcišż chory. -ChodŸcie prędzej, bo Kuba was pilno potrzebuje-przynaglał chłopak. -Gorzej mu to? -A juœci, tak stęka i jęczy, aże na drodze słychać! -Idę w te pędy. Moiœciewy, obaczę ino, co się z nim dzieje, i zaraz wrócę... -Jaguœ, i tobie trza się spieszyć, druhen inopatrzyć-naganiała matka. Ale Jaguœ nie poœpieszała, chodziła jak senna, przysiadała po ławkach, to wet się zrywała i zaczynała sprzštać, ale robota leciała jej z ršk, a ona stała długo, bezmyœlnie zapatrzona w okno. Kolebała sięw niej dusza jak woda i raz w raz biła, jakby o kamień jaki, o przypomnienia... A w domu gwar się czynił coraz większy, bo wcišż wpadały kumy różne, to krewniaczki, to gospodynie, i dawnym obyczajem znosiły kury, to bochen białego chleba, placek, soli, mški, słoniny albo i srebrnego rubla w papierku -wszystko to wpodzięce za prosiny weselne, żeby gospodyni zbytnio się nie szkodowała. Przepijały ze starš po kieliszeczku słodkiej, pogwarzyły, nadzi wowały i rozbiegały się spiesznie. A Dominikowa tęgo się zwijała -pilnowała warzy, uprzštała, raiła i na wszystko oko miała i sposób, a często naganiała chłopaków, bo się ocišgali, a co któren ino mógł, to się z chałupy wyrywał na wieœ, do wójta, bo już tam byli muzykanci i zbierali się drużbowie... Na sumę mało kto poszedł, gniewał się o to dobrodziej, że la wesela zapominajš o służbie Bożej -co było i prawdš, ale naród to sobie rozumiał, że i wesela takie nie co niedziela się odprawiajš. A zaraz po obiedzie jęli się zjeżdżać ze wsipobliskich, kto był zaproszon. Słońce się już przetoczyło z południa i prószyło bladym, jesiennym œwiatłem, że ziemia błyszczała jakby oroszona, okna buchały płomieniami, staw liœnił się i migotał, przydrożne rowy pobłyskiwały wodš jakby szybami -wszystek œwiat był przesycony œwiatłem dogasajšcej jesieni i ciepłem ostatnim. Ogłuchła, niema cisza obtulała rozzłoconš ziemię. Dzień się dopalał jaskrawo i z wolna przygasał. Ale w Lipcach huczało jakby na jarmarku. Jak tylko przedzwonili na nieszpory, muzyka wywaliła się od wójta na drogę. Najpierwsze szły skrzypki w parze z fletem, a za nimi warczał bębenek z brzękadłami i basy, przystrojne we wstęgi,wesoło podrygiwały. Za muzykš szły oba dziewosłęby i drużbowie -szeœciu ich było. A wszystko chłopaki młode, dorodne, kiej sosny œmigłe, w pasie cienkie, w barach rozrosłe, taneczniki zapamiętałe , pyskacze harde, zabijaki sielne, z drogi nieustępliwe -same rodowe, gospodarskie syny. Walili œrodkiem drogi, kupš całš, ramię przy ramieniu, aż ziemia dudniła pod nogami, a tak radoœni, weselni i przystrojeni pięknie, że ino w słońcu grałypasiaste portki, czerwone spencerki, pęki wstęg u kapeluszów i rozpuszczone na wiatr, kiej skrzydła, kapoty białe... Krzykali ostro, podœpiewywali wesoło, przytupywali siarczyœcie i szli tak szumno, jakby się młody bór zerwał i z wichurš leciał... Muzyka grała polskiego, bo zaœ cišgnęli od domu do domu zapraszać weselników -gdzieim wynosili gorzałki, gdzie zapraszali do wnętrza, gdzie zaœ œpiewaniem odpowiedzieli -a wszędy wychodzili przystrojeni ludzie, przystawali do nich i szli dalej społem, i już wszyscy w jeden głos œpiewali pod oknami druhen: WychodŸ, druhenko, wychodŸ, Kasieńko, Na wesele czas- Będš tam grały, będš œpiewały Skrzypice i bas- A kto się nie naje, kto się nie napije... Pójdzie do dom wczas! Oj ta dana, dana, oj ta dana, da!... Hukali społem i z mocš takš, aż się po wsi rozlegało, aż na pola szły weselne głosy, pod borami œpiewały, we œwiat leciały szeroki. Ludzie wychodzili przed domy, do sadów, napłoty, a jaki taki, choć nie weselny, przystawał do nich, by się aby napatrzeć i nasłuchać, że nim doszli, już się prawie cała wieœ stłoczyła i okršżała weselnikówciżbš, iż coraz wolniej szli, a dzi eci chmarš nieprzeliczonš i z wrzaskiem a przyœpiewywaniem przodem biegły. Doprowadzili goœci do weselnego domu, przegrali im na godne wejœcie i zawrócili dopana młodego. A Witek, któren ze wstęgami u spencerka hardo był spólnie z drużbami chodził, skoczył teraz naprzód. -Gospodarzu, a to muzyka z drużbami wali! -krzyknšł w okna i poleciał do Kuby. Rzęsisto zagrali na ganku, a Boryna w ten mig wyszedł, drzwi na rozcież wywarł, witał się a do œrodka zapraszał, ale wójt zSzymonem ujęli go pod boki i już prosto do Jagny powiedli, bo czas było do koœcioła. Szedł ostro i aż dziw, tak młodo wyglšdał;wystrzyżony, do czysta wygolony, przystrojony weselnie -urodny był, jak mało który, a przez to, że mocno w sobie podufały i rozrosły, to i posturę już miał z dala widnš, i powagę w twarzy niemałš; poœmiewał się wesoło z parobkami, pogadywał, a najczęœciej z kowalem, bo musię wcišż na oczy nawijał. Godnie go wprowadzili do Dominikowej; naród się rozstšpił, a oni go wiedli do izby szumno, z graniem i przyœpiewkami. Ale Jagusi nie było, przystrajały jš jeszcze kobiety w komorze mocno zawarteji pilnie strzeżonej, bo parobcy drzwi pchali,to w deskach szparutki czynili i przekomarzali się z druhnami, że ino pisk, œmiechy i babie wrzaski odpowiadały. A matka z synami przyjmowała goœci, częstowała gorzałkš , usadzała co starszena ławach i na wszystko oko miała, bo narodu się zwaliło, że i trudno przejœć przez izbę, po sieniach stali, w opłotkach nawet. Nie bele jakie to goœcie, nie! Gospodarze sami, rodowi i co bogatsze, a wszystko krewniacy, powinowaci i kumy Borynów i Paczesi, a drudzy zasie znajomkowie to i z dalszych wsiów zjechali.Juœci, że ni Kłęba, ni Winciorków, ni tych morgowych biedot nie było, ni tego drobiazgu, co po wyrobkach chodził i zawżdy ze starym Kłębem trzymał... Nie dla psa kiełbasa, nie dla prosišt miód! Dopiero w jakie dwa pacierze otwarli drzwikomory i organiœcina z młynarzowš wywiedły Jaguœ na izbę, a druhny otoczyłyjš wiankiem, a tak strojne i urodne wszystkie, że kwiaty to były, nie kwiaty, aona między nimi najœmiglejsza i kieby ta róża najœliczniejsza stojała w poœrodku, a cała w białoœciach, w aksamitacln, w piórach, we wstęgach, w srebrze a złocie - że się widziała niby ten obraz, co go naszajš na procesjach, aż przycichło z nagła, tak oniemieli i dziwowali się ludzie. Hej ! Jak Mazury Mazurami, nie było œliczniejszej ! Wnet drużbowie zrobili rumor i gruchnęli z całych piersi: Rozgłaszaj, skrzypku, rozgłaszaj! A ty, Jaguœ, ojca, matkę przepraszaj - Rozgłaszaj, flecie, rozgłaszaj! A ty, Jaguœ, siostry, braci przepraszaj!... Boryna wystšpił, ujšł jš za rękę i przyklęknęli, a matka obrazem ich przeżegnała i jęła błogosławić, i wodš œwięconš kropić, aż Jaguœ z płaczem padłado nóg macierzy, a potem i drugich podejmowała, przepraszała i żegnała się ze wszystkimi. Brały jš kobiety w ramiona,y... wieprzek zabity, i chodzę, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¨ Ź @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żqPc rarc sÓď c tÂ*c u×8Ą3 obejmowały i podawały sobie, aż się popłakali społem, a Józia najrzewliwiej zawodziła, bo się jej matula nieboszczka przypomniała. Wysypali się przed dom, ustawili w porzšdku należytym i ruszyli pieszo, bo do koœcioła było ze staje. Muzyka szła przodem i rznęła ze wszystkich sił. A potem Jagnę wiedli drużbowie -szła bujno, uœmiechnięta przez łzy, co jej jeszcze u rzęs wisiały, weselna niby ten kierz kwietny i kiej słońce cišgnšca wszystkich oczy; włosy miała zaplecione nad czołem, w nich koronę wysokš, ze złotych szychów, z pawich oczek i gałšzekrozmarynu, a od niej na plecy spływały długie wstšżki we wszystkich kolorach i leciały za niš, i furkotały kieby ta tęcza; spódnica biała rzęsisto zebrana w pasie, gorset z błękitnego jak niebo aksamitu wyszyty srebrem, koszula o bufiastych rękawach, a pod szyjš bujne krezy obdziergane modrš niciš, a na szyi całe sznury korali i bursztynów aż do pół piersiopadały. Za niš druhny prowadziły Macieja. Jako ten dšb rozrosły w boru po œmigłej soœnie, tak on następował po Jagusi, w biedrach się ino kołysał, a po bokach drogirozglšdał, bo mu się zdało, że Antka w ciżbie uwidział. A za nimi dopiero szła Dominikowa ze swatami, kowalowie, Józia, młynarzowie, organiœcina i co przedniejsi. Na ostatek zaœ całš drogš waliła wieœ cała. Słońce już zachodziło, wisiało nad lasami czerwone, ogromne i zalewało całš drogę, staw i domy krwawym brzaskiem, a oni szliw tych łunach wolno, że aż się w oczach mieniło od tych wstšżek, piór pawich, kwiatów, czerwonych portek, pomarańczowych wełniaków, chustek, kapot białych -jakoby ten zagon, rozkwitłymi kwiatami pokryty; szedł i pod wiatr z wolna się kołysał a poœpiewywał, bo druhny raz w raz zawodziły cieniuœkimi głosami: A jadš, jadš, wozy kołaczš - A moja Jaguœ, po tobie płaczš... Hej ! A da œpiewajš, œpiewajš sobie - A da na smutek, Jagusiuu, tobie... Hej ! Dominikowa całš drogę popłakiwała i jak wobraz wpatrywała się w córkę, że nic nie słyszała, co do niej zagadywali. W koœciele już Jambroży zapalał œwiece na ołtarzu. Ogarnęli się ino w kruchcie, uporzšdkowali w pary i ruszyli przed ołtarz, bo i ksišdz już z zakrystii wychodził. Prędko się odbył œlub, bo ksišdz się do chorego spieszył. A gdy wychodzili z koœcioła, organista jšł na organach wycinać mazury a obertasy i kujawiaki takie, aż same nogi drygały, a niektóren tylko co nie huknšł piosenkš, dobrze, iż sięw czas pomiarkował! Wracali już bez nijakiego porzšdku, całš drogš, jak komu było do upodoby, a rozgłoœnie, bo drużbowie z druhenkami zawodzili, jakoby ich kto ze skóry obłupiał.Dominikowa rychlej pobiegła, a gdy nadcišgnęli -już ona państwa młodych na progu witała obrazem i tym œwiętym chlebem i solš, a potem nuż się ze wszystkimi z nowa witać, a obłapiać i do izby zapraszać! Muzyka rznęła w sieniach, więc co który próg przestšpił, chwytał wpół pierwszš z brzega kobietę i puszczał się posuwistym krokiem „chodzonego ”-a już tam, niby ten wšż farbami migotliwy, toczyły się dokoła izby pary, gięły się, okršżały, zawracały z powagš, przytupywały godnie, kołysały się przystojnie i szły, płynęły, wiły się, apara za parš, głowa przy głowie -niby ten rozkołysany zagon dostałego żyta, gęsto przekwiecony bławatem a makami... - a na przedzie w pierwszš parę Jagusia z Borynš!Aż œwiatła ustawione na okapie dygotały, dom się chwiał, zdało się, że œciany się rozpęknš od tej ciżby i mocy, jaka biła od taneczników!... Pochodzili z dobry pacierz, nim skończyli. Muzyka teraz zaczęła przegrywać pierwszy taniec, dla młodej, jak to we zwyczaju z dawien dawna było. Naród zbił się gęstwš pod œcianami i zaległwszystkie kšty, a parobcy uczynili wielkie koło, w którym zaczęła tańcować! Krew wniej zagrała, aż się jej modre oczy lœniły ibiałe zęby połyskiwały w zarumienionej twarzy; tańcowała niezmęczenie, coraz zmieniajšc taneczników, bo choć raz wokoło z każdym przetańcować musiała. Muzykanci grali ostro, aż im ręce mdlały, ale Jaguœ jakby zaczęła dopiero, mocniej tylko poczerwieniała i wywijała tak zapamiętale, aż te jej wstęgi z furkotem zaniš latały chlastajšc po twarzach, a rozdęte tanecznš wichurš spódnice zapełniały izbę. A parobcy z uciechy pięœciami walili w stołyi pokrzykiwali siarczyœcie. Dopiero na ostatek wybrała młodego -szykował się na to Boryna, bo skoczył kieby ryœ do niej, ujšł jš wpół i wichrem zakręcił w miejscu, a muzykantom rzucił: -Z mazurska, chłopcy, a krzepko! Krzyknęli w instrumenty z całej mocy, aż w izbie się zakotłowało. Boryna zaœ ino mocniej Jagnę ujšł, poły narękę zarzucił, poprawił kapelusza, trzasnšł obcasami i z miejsca jak wicher się potoczył! Hej! Tańcował też, tańcował! A okręcał w miejscu, a zawracał, a hołubce bił, aż wióry leciały z podłogi, a pokrzykiwał, a Jagusiš miotał i zawijał, że się w jeden kłšb zwarli i jak to pełne wrzeciono po izbie wili -że ino wicher szedł od nich i moc. Muzyka rznęła siarczyœcie, zapamiętale, z mazowiecka... Zbili się wszyscy we drzwiach, to po kštach, przycichli i ze zdumieniem poglšdali,a on niezmordowanie hulał i coraz siarczyœciej; już się niejedni wstrzymać niemogli, bo same nogi niesły, więc ino do taktu przytupywali, a co gorętszy dziewczynę brał i puszczał się w tany, na nic już nie baczšc ! Jagusia, choć mocna była, ale rychło zmiękła i jęła mu przez ręce lecieć, wtedydopiero przestał i odprowadził jš do komory. -Kiedyœ taki chwat, bratem mi jesteœ i przypierwszych chrzcinach w kumotry mnie proœ! -wołał młynarz bioršc go w ramiona.Wnet się pobratali goršco, bo muzyka zarazzmilkła i zaczšł się poczęstunek. Dominikowa, synowie, kowal, Jagustynka uwijali się raŸno z pełnymi butelkami i kieliszkami w garœciach, a do każdego z osobna przepijali. Józia i kumy roznosiły naprzetakach chleb pokrajany i placki. Wrzawa podnosiła się coraz większa, bo każden swoje głoœno powiadał, a wszyscy chętnie się do kieliszków brali, bych weselarzetelnie zażyć. Na ławach pod oknem przysiadł młynarz zBorynš, wójt, organista i co pierwsi gospodarze. Już tam niezgorsza butelka araku kršżyła z ršk do ršk, a niejednš kolejkš; jeszcze im i piwa donosili -gęsto przepijali, bo się już brać poczynali w ramiona i sielnie kumać! I na izbie dosyć stało narodu, pozbijali się w kupy, jak komu i z kim było do upodoby, poredzali głoœno i zabawiali się niezgorzej kieliszkami. A w komorze, oœwietlonej lampš pożyczonš od organistów, zebrały się gospodynie z organiœcinš i młynarzowš na czele, po skrzyniach, to ławach przyrzuconych wełniakami godnie się rozsiadły, miód przez zęby cedziły i słodki placek delikatnie palcami poskubywały, a z rzadka jeœli która rzuciła to słowo jakie: słuchałyuważnie, co młynarzowa rozpowiadała o dzieciach swoich. Nawet w sieniach była ciżba i jeszcze na drugš stronę się cisnęli, aż Ewka wyganiała, bo szykowali pilnie do wieczerzy, od której już po całym domu zapachy szły smakowite, że niejednemu w nozdrzach wierciło. Młodzież wysypała się przed dom w opłotki i na przyzby; noc był a zimna, cicha a oroszona gwiazdami, to się przechadzali i bawili wesoło, aż się trzęsłood œmiechów, wrzasków i biegań, bo niejedni po sadzie się uganiali za sobš, że starsi krzykali im z okien: -Kwiatuszków szukacie? Byœcie, dziewczyny, czego innego nie pogubiły po nocy! Słuchał to ich kto? Zaœ po pierwszej izbie Jagusia i Nastka Gołębianka chodziły, trzymały się wpół i cięgiem buchały œmiechem , i coœ sobie na ucho opowiadały -naglšdał za nimi Szymek, starszy Dominikowej, z Nastki oczów nie spuszczał, a co trochę z wódkš do niej podchodził, zęby szczerzył i zagadywał. Kowal wystrojony odœwiętnie, w czarnej kapocie i w portkach na cholewy wyłożonych, uwijał się najraŸniej, wszędzie był, ze wszystkimi pił, zapraszał, częstował, rajcował i zwijał się, że coraz to w innej stronie widniał jego rudy łeb i piegowata twarz. Młodzi przetańcowali parę razy, ale krótkoi bez wielkiej ochoty, bo się za wieczerzš oglšdali. Starsi zaœ poradzali, wójt, że był już napity, coraz głoœniej mówił, wypuczał się, pięœciš w stół walił i nakazywał: -Wójt wama to mówi, to wierzcie. Urzędnik jestem, papier do mnie przyszedł z nakazem, by gromadę zwołać i z morgi grosz jaki na szkołę uchwalić... -Wy sobie, Pietrze, uchwalcie i po dziesištku z morgi, a my i tego grosza nie damy! -Nie damy! -huknšł któryœ. -Cicho, trzeba, kiej urzędowa osoba powiada... -Szkoły nam takiej nie potrzeba! -powiedział Boryna -A nie potrzeba! -powtórzyli inni chórem. -Cie... w Woli szkoła jest, bez trzy zimy moje dzieci chodziły i co?... To nawet na ksišżce tego pacierza rozebrać nie potrafiš... na psa taka nauka! -Matki niechaj pacierza uczš, szkoła nie odtego, ja, wójt, wama mówię. -A niby od czego? -wrzasnšł ten z Woli podrywajšc się z ławy. -Ja, wójt, wama rzeknę, ino pilnie słuchajcie... zaraz, po pierwsze... -ale nie wywiódł do końca, bo Szymon na cały stółwykrzykiwał, że już ten las sprzedany Żydy ocechowały i ršbać wnet będš, czekajš jeno mrozów i sanny. -Niech cechujš, na wycięcie poczekajš... -wtršcił Boryna. -Do komisarza ze skargš pójdziemy. -Nie to, komisarz zawsze z dziedzicem trzyma, a gromadš iœć, rębaczów rozpędzić. -Ani jednego chojaka œcišć nie pozwolić! -Skargę do sšdu podać! -Pijcie do mnie, Macieju, nie pora teraz uradzać! Po pijanemu łacno wygrażać choćby i Panu Bogu! -zawołał młynarz nalewajšc. Nie w smak mu szły te rozmowy i odgrażania, bo się z Żydami był ugodził i miał im drzewo na swoim tartaku przy młynie rznšć. Przepili i z miejsc się podnieœli, bo już zaczęli szykować do wieczerzy i wszelki sprzęt potrzebny znosić na stoły i ustawiać. Ale gospodarze nie zaniechali lasu, jakże, bolšczka to była piekšca, więc się stłoczyliw kupę i przyciszywszy głosy przed młynarzem radzili i umawiali się, by do Boryny się zejœć i coœ postanowić... ale nie skończyli, bo wszedł Jambroży i prosto do nich przystał. SpóŸnił się, z dobrodziejem do chorego jeŸdził aż na trzeciš wieœ, do Krosnowy, to teraz ostro wzišł się do picia, aby dogonić... nie zdšżył jednak, bo już starsze kobiety zaœpiewały chórem: A dokoła, drużbeczkowie, dokoła; Zapraszajcie dobrych ludzi do stoła! A na to, rumor czynišc ławami, odkrzykli drużbowie: A dyć my już poprosili -już siedzš. Dajcie ino co dobrego -to zjedzš! I z wolna zaczęli za stoły iœć, a usadzać się na ławach. Juœci, że na pierwszym miejscu państwo młodzi, a w podle nich ze stron obu co najpierwsi, po uważaniu, po majštku, po starszeństwie aż do druhen i dzieci -a ledwie się pomieœcili, choć stoły ustawili wzdłuż trzech œcian. Tylko drużbowie nie siedli, by posługi czynić, i muzykanci. Gwar przycichł, organista stojšcy odmawiał w głos modlitwę -jeno kowal powtarzał za nim, bo pono na łacinie się rozumiał, a potem przepijali po tym kieliszeczku na zdrowie i dobry smak. Kucharki wraz z drużbami wnosić poczęły dymišce ogromne donice z jadłem i przyœpiewywały: Niesiem rosół z ryżem- A w nim kurę z pierzem! A przy drugiej potrawie: Opieprzone słone flaki, Jedzże, siaki taki! Muzyka zaœ zasiadła pod kominem i przygrywała z cicha piosneczki różne, bychsię smaczniej jadło. Pojadali też przystojnie, wolno, w milczeniuprawie, bo mało kto rzucił jakie słowo, żeino mlaskanie a skrzybot łyżek zapełniały izbę, a gdy sobie już nieco podjedli i głód pierwszy zasycili, kowal znowu flaszkę puœcił w kolejkę, przy czym już i poczynaliprawić z cicha, i przemawiać do się przez stoły. Jagusia jedna jakby nic nie jadła, próżno jšBoryna niewolił, wpół brał i jak to dziecištko prosił, cóż, kiedy nawet mięsa przełknšć nie mogła, utrudzona była wielce i rozgrzana -tyle że to piwo zimne popijała, a oczami wodziła po izbie i coœ niecoœ nasłuchiwała Borynowych szeptów. -Jaguœ, kuntentna jesteœ, co? Œlicznoœci ty moje! Jaguœ, nie bój się, dobrze ci u mnie będzie, jak i u matuli nie było lepiej... Panišse będziesz, Jaguœ, paniš... dziewkę ci przynajmę, byœ się zbytnio nie utrudzała... obaczysz!... - pogadywał z cicha, a w oczy miłoœnie patrzył, na ludzi już nie baczšc, aż się w głos przekpiwali z niego. -Jak ten kot do sperki się dobiera. -A bo też spaœna, kiej ta lepa! Stary kręci się i nogami przebiera, niczym ten kogut ! -Użyje se jucha stary, użyje! -wołał wójt. -Jak ten pies na mrozie -mruknšł zgryŸliwie stary Szymon. Gruchnęli œmiechem, a młynarz aż się pokładał na stole i pięœciš grzmocił z uciechy. Kucharki znowu zaœpiewały: Niesiem miski tłustej jagły, By se chudzielce podjadły! -Jagno, przychyl no się, to ci coœ rzeknę! -mówił wójt, przechylił się za Borynš, bo tuż przy nim siedział, i uskubnšł jš w bok -a to mę na chrzestnego proœ! -zawołał ze œmiechem i łakomymi oczami po niej wodził, bo mu się strasznie udała. Poczerwieniała mocno, a kobiety na to buchnęły œmiechem i dalejże przekpiwać, dowcipy trefne sadzić i poredzać, jak się ma z chłopem obchodzić! - -A pierzynę co wieczór przed kominem nagrzewaj. -Głównie tłusto jeœć dawać, a krzepę miał będzie... -I przypodchlibiaj, za szyję często ułapiaj. -A miętko dzierż, to i nie pozna; gdzie go zawiedziesz! -jedna po drugiej prawiły, jakto zwyczajnie kobiety, kiedy sobie podpijš i ozorom wolnoœć dadzš. Izba aż się trzęsła od œmiechu, a one tak rozpuszczały gęby, aż młynarzowa zaczęła im przekładać, by wzglšd miały nadziewuchy i na dzieci, a organista też dowodził, że to wielki grzech siać zgorszenie i zły przykład dawać. -Bo -prawił -Pan Jezus nam rzekł i œwięci apostołowie, co wszystko w niewiništka zgorszysz, to jakby mnie samego; tak stoi w Piœmie Œwiętym -bo niepomiarkowanie w piciu, w jadle jak i w uczynkach srogo karanym będzie, to wam, ludzie kochane, mówię -bełkotał niewyraŸnie, bo nie po jednym już był ni po dwóch... -Kalikant jucha, zabawy będzie ludziom bronił. -O księdza się obciera, to myœli, że œwięty! -Niechaj se uszy kapotš zatka! -leciały nieprzychylne głosy, bo nie lubiano go we wsi. -Wesele dzisiaj, to nie grzech się zabawić, poœmiać z czego wesołego i ucieszyć, to już ja, wójt, to wama mówię, moi ludzie. -A na ten przykład i Jezus po weselach bywał i wino pijał... -dorzucił poważnie Jambroży, ale cicho, bo już pijany był, a że w końcu przy drzwiach si edział, nikt go nie słyszał -i mówić wszyscy zaczęli, œmiać się, tršcać kieliszkami, a coraz wolniej pojadać, aby się do syta najeœć; niejeden już i pasa popuszczał, przecišgał się, by więcej zmieœcić... Kucharki znowu z miskami nowymi szły i œpiewały: Chrzškała, kwiczała, w ogródeczku ryła, Będzie teraz gospodarzom za szkodę płaciła! -Wysadzili się, no, no! -dziwili się ludzie. -Jakże, z tysišc złotych kosztuje wesele. -Opłaciło się niezgorzej, bo to nie zapisał szeœciu morgów! -Za tę dziecińskš krzywdę se balujš. -A Jagna siedzi jak ten mruk. -Maciej za to œlepiami œwieci kiej żbik! -Kiej to próchno, moiœciewy, kiej próchno! -Będzie on jeszcze płakał. -Nie jest on z tych, co płaczš, do kija prędzej się weŸmie... -To samom mówiła wójtowy, jak o zmówinach powiedziała. -Czemu to ona dzisiaj nie przyszła? -Jakże, leda dzień zlegnie... -Rękę bym sobie dała ucišć, że niedługo, niech ino muzyki zacznš w karczmie, to Jagna ganiać będzie za parobkami. -Mateusz ino czeka tego! -Hale, hale? -Przeciech! Wawrzonowa słyszała, co wygadywał w karczmie. -Że go to nie prosili do muzyki? -Stary chciał, ino Dominikowa się przeciwiła, wszyscy wiedzš, co było, to jakże?... -Przykłada każdy, a widział kto? -To niby po próżnicy pogadujš! -A Bartek Kozieł wypatrzył ich na zwiesnę w boru... -Kozieł jest złodziej i cygan, miał z Paczesiowš sprawę o œwinię i bez złoœć wygaduje... -I inni majš oczy widzšce, majš... -I Ÿle się to skończy, obaczycie... juœci, mnie to nic do tego, ale tak myœlę, że się Antkom krzywda stała i dzieciom, to i kara przyjœć przyjdzie za to. -Pewnie, Pan Jezus nie rychliwy, ale sprawiedliwy... -O Antku tyż coœ niecoœ napomykali, że tu i ówdzie widywali ich razem, jak się zmawiali... -przyciszyły głosy i rajcowały coraz złoœliwiej, i nicowały nieubłaganie całš rodzinę, nie darowujšc i starej, a dzę, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¨ Ź @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żvPQc wĄľc xVŠ c yŕ*c zî9d" {R?- litujšc się nad chłopakami najbardziej. -A bo to nie grzech! Parobki pod wšsem, Szymek ma już dobrze na trzydzieœci i żenić mu się nie da, z domu nie popuœci i o bele co piekłuje. -Przecie to i wstyd, chłopy tyle, a wszystkie kobiece roboty robiš... -By sobie ino Jagusia ršczków nie powalała!-A po pięć morgów majš i żenić by się już mogli! -Tyle dziewczyn jest we wsi... -A wasza Marcycha najdawniej czeka i grunt przyległy do Paczesiowego! -Baczcie na swojš Frankę lepiej, by się czego z Adamem nie doczekała! -Stara jest piekielnica, to wiadomo, ale chłopaki też niezguły i ciamajdy! -Tyle paroby, a matczynej kiecki bojš się puœcić! -Puszczš się... już dzisiaj Szymek cięgiem chodzi za Nastkš Gołębiankš. -Ociec ich był taki sam, dobrze baczę, a stara za młodu nie lepsza od Jagusi!... -Jaki korzeń, taka nać! -taka córka, jaka mać! Muzyka przycichła, grajkowie jeœć poszli na drugš stronę, bo wieczerza się skończyła. Cicho się nagle uczyniło niby w koœciele podczas Podniesienia -po chwili jednak gwarbuchnšł jeszcze mocniejszy, aż się zakotłowało, wszyscy naraz mówili, krzyczeli a dowodzili sobie przez stoły, że już jeden drugiego nie słyszał. Podali na ostatku, dla wybranych, krupnik, miodem i korzeniami zaprawiony, a reszcie szczodrze stawiali tęgš okowitę i piwo. Mało kto zważał, co pije, bo już się ze łbów kurzyło niezgorzej i kontentnoœć rozbierała. Siadali, jak było poręczniej, kapoty rozpinali z goršca, pokładali się na stołach.Walili pięœciami, aż miski podskakiwały, chwytali się wpół, to za orzydla, to ułapializa szyję a raili, wyżalali się jak brat przedbratem, kiej ten krzeœcijan prawy przed krzeœcijanem i somsiadem. -le jest na œwiecie! Juœci! Marnacja człowiekowi a to biedowanie jeno... -Poszły, psiekrwie... -Pod stołami psy gryzły się o koœci. ... A pociecha ino w tym, kiej somsiad z somsiadem się zejdzie i przy tym kieliszku poredzš, wyżalš się i odpuszczš sobie, co tam jeden drugiemu winowaty -juœci, nie to wypasione zboże ni przeoranie granicy, bo to już sšdy wiedzš i œwiadkowie przytwierdzš, komu krzywda i komu sprawiedliwoœć, ale to, co tam po sšsiedzkuprzytrafić się przytrafi -czy kiej gadzina spyszcze w sadzie, czy baby się poswarzš abo dzieciaki się pobijš, jak to różnie się zdarzy... Dyć wesele od tego, bych zawziętoœć stajała i braterstwo a zgoda rosły między ludŸmi! -Choćby jeno na ten czas weselny, na dzieńjeden! -A jutro samo przyjdzie! Hej! Nie ucieknieszprzed dolš, chyba pod tę œwiętš ziemię; przyjdzie, za łeb ułapi, jarzmo na kark włoży, biedš popędzi i cišgnij, narodzie, a potem i krwiš się oblewaj, swego bacz, z garœci nie popuszczaj ni na to oczymgnienie, byœ się pod koła nie zaplštał!-Na braci Pan Jezus stworzył ludzi, a wilkami sš la siebie ! -Nie wilkami, nie, to jeno bieda podjudza, kłyŸni i jednych na drugich rzuca, że gryzšsię jak te psy o gnat objedzony! -Nie sama bieda, nie, zły to ćmę na naród rzuca, że nie rozeznajš, co dobre, a złe! -Prawda, prawda, i dmucha w duszę kiej w to zarzewie przygasłe, aż chciwoœć i złoœć, i wszystkie grzechy rozdmucha ! -Juœci, któren głuchy jest na przykazania, ten ochotniej słucha piekielnej muzyki! -Drzewiej nie tak bywało! Posłuch był, poszanowanie starszych i zgoda! -I grontu każden miał, co ino mógł obrobić, a pastwisk, a łšk, a boru. -A o podatkach kto kiedy słyszał? -Abo drzewo kupował kto?... Jechał do borui brał, ile komu było potrza, a choćby i tę najlepszš sosnę czy dęba!... Co było dziedzicowe, było i chłopskie. -A teraz ni dziedzicowe, ni chłopskie -żydoskie jest abo i kogo gorszego. -Œcierwy! Piłem do was, pijcie do mnie! Usadziły się jakby na swojem -pijcie no, dobre twoje, dobre i moje, bych sprawiedliwoœć we wszystkim była... -Dziedzice parszywe! W wasze ręce! Gorzałka nie grzech, byle jeno przy godnymsposobie i z bratami, to na zdrowie idzie, krew czyœci i choróbska odcišga! -Jak pić, to już całš kwartš, jak się weselić, to już całš niedzielę. A masz, człowieku, robotę? -pilno rób, kulasów nie żałuj i szczerze się przykładaj! A zdarzy się na ten przykład okazja -wesele, chrzciny albo i zamrze się komu -pofolguj sobie, odpoczywaj, obserwuj i uciechę miej!-A Ÿle wypadnie -kobieta się zmarnuje, bydle ci zdechnie, pogorzel przyjdzie - wolaboska, nie przeciw się, bo i cóż, chudziaku,poredzisz krzykaniem a płaczem? -nic; spokojnoœci się ino zbędziesz, że nawet to jadło pokrzywš ci się w gębie wyda! -Cierp przeto i dufaj w Panajezusowe miłosierdzie... Przyjdzie gorsze, kostucha ułapi cię za grdykę i w œlepie zajrzy -nie probuj się wypsnšć, nie twoja moc -bo wszystko jest w boskim ręku... -Juœci, kto tam wymiarkuje, kiej Jezus rzeknie: „Do tela twoje -od tela moje, człowieku. ” -Tak to, tak! Górš, kiej to błyskanie, lecš boskie przykazy, a nikt, żeby ksišdz, żeby najmšdrzejszy, ich nie przejrzy przódzi, ażpadnš na naród ziarnem dojrzałym! -A ty, człowieku, masz tylko jedno wiedzieć-byœ swoje robił i żył, jak przykazania œwięte nakazujš, a przed się nie wyglšdał...Pan Jezus wszystkim zasługi szykuje i wypłaci rzetelnie, co ino komu przypadnie...-Tym ci polski naród stojał -to i tak ma byćaż po wiek wieków. Amen! -A cierpliwoœciš i bramy piekielne przemoże.Tak sobie pogwarzali, gęsto przepijajšc, a każdy wypowiadał, co miał na sercu i co mu dawno oœciš stało w grdyce! A najwięcej i najgłoœniej gadał Jambroży, juœci, że go niewiela słuchali, bo kużden mówił i swojego chciał dowieœć, mało baczšc na drugich... W izbie wrzało już i kotłowało się coraz bardziej, gdy Ewka z Jagustynkš weszły, niosšc przed sobš z wielkš paradš przystrojonš warzšchew. Muzykant, który szedł za nimi, przygrywałna skrzypkach, a one œpiewały: Da powoli , powoli - Da od stołów wstawajcie! Po trzy grosze za potrawę, Po dziesištku za przyprawę- Da kuchareczkom dajcie! Naród był syty, podochocony i zmiękły dobrym jadłem i napitkiem częstym, to niektórzy i srebrne pienišdze rzucali na warzšchew. Wraz też dŸwigać się jęli zza stołów i z wolna rozchodzili -którzy na powietrze wytchnšć, którzy w sieniach albo i na izbie przystawali i dalej dyskursa cišgnęli, insi zaœ obłapiali się z przyjacielstwa, a niejeden już się potaczał i po œcianach łbem orał albo drugich jako ten baran trykał -co i nie dziwota, bo wieczerza byłarzęsisto gorzałkš przeplatana. Za stołem pozostał ino wójt z młynarzem, kłócili się i z goršcoœciš niepomiernš skakali do siebiejak jastrzębie, aż Jambroży chciał ich wódkš godzić. -Kruchty pilnuj, dziadu, a do gospodarzy ci zasie -warknšł wójt. Odszedł markotny, butelkę do piersi cisnšł,kusztykał głoœno i szukał, z kim by się mógł po przyjacielsku napić i nagadać. MłódŸ zaœ wysypała się w opłotki, to trzymajšc się wpół na drogę wylegali gwarzyć i gzić się -aże dudniało od przegonów i wrzawy -noc była jasna, księżyc wisiał nad stawem tak mocno błyszczšcym, że i najsłabsze kręgi, co się roztaczały jakby od uderzeń œwiatła, widne były niby węże półkolisto sunšce w cichoœci; przymrozek brał niezgorszy, gruda się łamała pod nogami i szron pobielił dachy, i już przytrzšsał sędzieliznšziemię. PóŸno już było, bo pierwsze kury odzywałysię po wsi. A w izbie tymczasem czyniono porzšdek i szykowano do tańców. I skoro muzykanci podjedli i nieco wypoczęli, jęli z cicha przegrywać, by się weselnicy poœcišgali do kupy. Ale nie potrza ich było długo naganiać, hurmš się sypnęli do izby, bo skrzypki tak niewoliły do tańca, że już same nogi niesły-na darmo jednak, parobcy czuli się jeszczeprzyciężko po wieczerzy, pokręcił się Ÿdziebko jeden i drugi i wnet uciekali do sieni zakurzyć papierosa abo i te œciany mocne podpierać. Jagnę wprowadziły kobiety do komory, Boryna na przyzbie z Dominikowš siedział, a co starsi zalegli ławy i kšty i poredzali, że ino na izbie dziewczyny ostały i przeœmiewały się między sobš, ale że im się to zmierziło rychło, zarzšdziły zabawęw gry różne, bych prędzej chłopaków rozruchać. Najpierw zabawiali się w „Chodzi lis koło drogi; nie ma ręki ani nogi ”. Na lisa przebrali w kożuch do góry wełnš Jaœka, z przezwiska Przewrotny -gap to był, niedojda i przeœmiewisko całej wsi. Parob już wyrosły, a z otwartš gębš chodził, z dziećmi się zabawiał, do wszystkich dziewczyn się zalecał, a mocno głupawy, ale że to jedynak na dziesięciu morgach, to go wszędy prosili -zajšczkiem zaœ była Józia Borynianka. Œmieli się też, œmieli, mój Jezus! Co krok, to Jasiek się rozczapierzał i bęc jak ta kłoda na ziemię, że mu to i nogi podstawiali, a Józia tak utrafnie kicała, stawała słupka i wargami ruchała, niczym żywy zajšc. A potem w „Przepiórkę ”. Nastka Gołębianka prowadziła, a tak się zwijała, tak raŸno œmigała po izbie, że nijak jej chycić nie mogli, aż sama im właziła w ręce, bych ino obtańcowywać koło. I w „Œwinkę ” się zabawiali. A na ostatek któryœ z drużbów, widzi mi się, Tomek Wachnik, bociana pokazywał; w płachtę na głowę się przyokrył, a spod niej za dziób długi kij wypuœcił i klekotał tak zmyœlnie, kiej bociek prawdziwy, aż Józia, Witek i co młodsze zaczęły za nim gonić i krzyczeć: Kle, kle, kle, Twoja matka w piekle! Co ona tam robi? Dzieciom kluski drobi. Co złego zrobiła? Dzieci pomorzyła. I rozbiegały się z wrzaskiem, i kryły po kštach jak kuropatki, bo gonił, dziobał i biłskrzydłami. Izba aż się trzęsła od tych œmiechów, krzykań i przegonów. Z dobrš godzinę trwała zabawa, gdy starszy drużba dał znak, by przycichli. Kobiety wyprowadzały z komory Jagusię nakrytš białš płachtš i usadziły jš w poœrodku na dzieży pokrytej pierzynš -druhny porwały się niby to jš odbić, ale starsze i chłopi bronili, więc się zbiły naprzeciw i smutno, jakby z płakaniem w głosach zaœpiewały: A już ci to, już! Po wianeczku tuż - Kornet wity. czepiec szyty, To la ciebie przyzwoity, To na główkę włóż!... Odsłonili jš wtedy. Czepiec już miała na zwiniętych, grubych warkoczach, ale jeszcze się urodniejsza wydała w tym przybraniu, bo i rozeœmiana była, wesoła i jarzšcymi oczami wodziła po wszystkich. Muzyka zagrała wolno i cały naród zebrany, starzy i młodzi, dzieci nawet, zaœpiewali „Chmiela ”jednym ogromnym głosem radoœci. A po przeœpiewaniu same ino gospodynie brały jš do tańca. Jagustynka, że sobie już podpiła, ujęła się pod boki i nuż do niej przyœpiewkami rzucać: Da żebym ja wiedziała, Da że pójdziesz za wdowca, Da uzwiłabym ci wieniec, Da z samego jałowca! A insze jeszcze barzej przytykliwe i kolšce.Ale nikt na to nie baczył, bo już muzykanci rznęli ze wszystkiej mocy i naród w tany szedł; zadudniało z nagła, jakby sto cepówbiło w boisko, i nierozplštana gęstwa zaroiła się w izbie, bo jedni za drugimi szli, para za parš, głowa przy głowie, a pędu nabierali -więc kapoty puœcili na wiatr,kołysali się szeroko, przybijali obcasami, kapeluszami potrzšchali, a czasem któryœ piesneczkš huknšł, to dzieuchy zawiedły „da dana ”i wili się coraz prędzej , kolebalido taktu i szli w taki tan szybki , zadzierżysty , kołujšcy, zapamiętały, że już i nie rozeznał nikogo w ciżbie; a co skrzypki huknęły nutš drygliwš, to sto hołubców biło w podłogę, sto głosów krzykało z mocš i sto narodu zawracało wmiejscu, jak kieby wicher zakręcił -że ino furkot szedł od kapot, wełniaków, chustek, wiewajšcych po izbie, niby te ptakibarwiste. Przeszedł pacierz, dwa i trzy, a oni cięgiem tańcowali bez wytchnienia, bez przestanku, podłoga dudniła, œciany się trzęsły i izba wrzała hukiem, a ochota jeszcze rosła, jak te wody po ulewie -to ino kotłowało się i przewalało po izbie. A gdy skończyli, odprawować poczęli obrzšdki różne, jak to jest zwyczajnie przyoczepinach. Najpierw Jagusia musiała wkupywać się dogospodyń! A potem jednym cišgiem odprawiali drugie ceremonie; aż parobcy uczynili długie powrósło z nieomłóconej pszenicy i opasalinim wielgachne koło, które druhny pilnie trzymały i strzegły, a Jagusia stojała w poœrodku: chciał z niš któren tańcować, podchodzić musiał, wyrywać przez moc i hulać w kole, nie baczšc, że go ta i prażyłydrugimi powrósłami po słabiŸnie. Zaœ na dokończenie młynarzowa i Wachnikowa zaczęły zbierać na czepiec. Pierwszy wójt rzucił złoty pienišdz na talerz, a za nim, kiej ten grad brzękliwy, posypały się srebrne ruble i jako te listeczki na jesieni, papierki leciały. Więcej niŸli trzysta złotych zebrali! Sielny karwas grosza, ale mucha to la Dominikowej, nie stojała ona o darmochy, bo swojego miała dosyć, jeno że la Jagusi tak się ochotnie szkodowali, to jš całkiem rozebrało, że rzewliwego płakania wstrzymać nie mogła; krzyknęła na chłopaków, by podawali gorzałkę, i sama jęła częstować, przepijać i przez te łzy, co jej ciekły, kumy i kumów całowała. -Pijcie, sšsiedzi!... pijta, ludzie kochane, braty rodzone!... Jakobym zwiesnę w sercu miała... za Jagusine zdrowie... jeszcze ten kieliszek... jeszcze... -a za niš kowal przepijał z drugimi i chłopaki z osobna -boć narodu była gęstwa niemała; Jaguœ znowu dziękowała od siebie za dobroœć i costarszych podejmowała za kolana!... Zawrzało w izbie, bo i kieliszki gęsto szły z ršk do ršk, i goršcoœć buchała ze wszystkich, i uciecha! Twarze się rumieniły, oczy połyskiwały i serca się rwały do serc, po bratersku, po sšsiedzku.Hej! Raz kozie œmierć, tyle człowiekowego, co użyje z bratami, co się poweseli i zabaczy o œwiecie całym! Ino kostucha bierze każdego z osobna, a na wesela trza chodzić kupš i radować się kompaniš całš. Kupami też zalegali izbę, przepijali i raili wesoło, a każden swoje głoœno przekładał, że już i jeden drugiego nie słyszał, ale nic to, bo i tak jedno czuli, i jedna radoœć ich sprzęgała do kupy i wskroœ przenikała! A któren masz smutki, na jutro je ostaw, dzisiaj się zabawiaj, przyjacielstwa używaj, duszę ciesz! Jako tej œwiętej ziemiPan Jezus daje odpoczywanie po letnim rodzeniu, tak i człowiekowi godzi się wypoczšć jesieniš, kiej w polu obrobił. A kiej masz, człowieku, brogi pełne i stodołypełne ważnego jako to złoto zboża, co ino na cepy czeka, to se używaj za letnie trudy, za harowanie, za mitręgi ! Tak sobie poredzali jedni, a inni znowu różne swoje żale i sprawy wywodzili przed sobš; drudzy zasie, co to nie tylko krowi ogon widzieli abo te babie wszy, koło starego Szymona się kupili i pogadywali o czasach dawnych, œwieżych krzywdach, podatkach i sprawach gromady całej, a z cicha mówili, ile że i o wójtowych sprawkach. Boryna ino do żadnej kupy nie przystawał, chodził od jednych do drugich, a cięgiem oczyma za Jagnš wodził i sielnie się puszył, że to urodna taka, a raz w raz muzykantom złotówki rzucał, bych smyczków nie żałowali, bo grali z cicha, odpoczywajšcy. To i z nagła huknęli w instrumenty obertasa, że mróz przeszedł koœci, a Boryna do Jagny skoczył, przygarnšł jš krzepko i z miejsca rymnšł takiego oberka,aż dyle zaskowyczały, a on wiał po izbie, zawracał, podkówkami trzaskał, a przyklękaniem z nagła zawijał, to trzšchajšcy po izbie się nosił szeroko, od œciany do œciany, to przed muzykš piosneczki œpiewał, że mu po muzycku odkrzykali, i dalej hulał siarczyœcie i tan wiódł zapamiętale, bo za nim drugie pary jęły się z kup wyrywać i przytupywać, œpiewać, tańcować i co ten największy pęd brać, że jakby sto wrzecion, pełnych różnobarwnej wełny, wiło się po izbie z turkotem i okręcało tak szybko, że już żadne oko nie rozeznało, gdzie chłop, gdziekobieta; nic, ino jakby kto tęczę rozsypał i bił w niš wichurš, że grała kolorami, mieniła się i wiła coraz prędzej, wœcieklej,zapamiętalej, aż œwiatła chwilami gasły od pędu, noc ogarniała taneczników, a tylko oknami lała się miesięczna poœwiata rozpierzchłš, œwietlistš smugš, iskrzyła się wrzšcym srebrem wskróœ ciemnoœci i wskróœ wirujšcej gęstwy ludzkiej, co nadpływała spienionš rozœpiewanš falš, migotała i kłębiła się w tych brzaskach jako w sennym widzeniu i przepadała w ćmie nieprzeniknionej, by się znowu wynurzyć i zamajaczyć na mgnienie przed drugš œcianš, na której tknięte œwiatłem szkła obrazów pryskały i mżyły ogniami, i przewalić się, i stoczyć w noc, że tylko ciężkie dychanie, tupoty, krzyki rwały się, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¨ Ź @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż|P˜c }čt) ~\z c €Ö!c €e0[c Ŕ>ş plštały i huczały głucho w oœlepłej izbie. A cišgnęły się już te tany łańcuchem jednym, bez przerwy ni przestanku... bo co muzyka zaczynała rznšć nowego, naród siępodnosił z nagła, prostował jak bór i szedł z miejsca pędem takiej mocy jak huragan; trzask hołubców rozlegał się jak bicie piorunów, krzyk ochotny trzšsł całymdomem i rzucali się w tan z zapamiętaniem,z szaleństwem, jakoby w burzę i bój, na œmierć i życie. I tańcowali! ... Owe krakowiaki, drygliwe, baraszkujšce,ucinanš, brzękliwš nutš i skokliwymi przyœpiewkami sadzone, jako te pasy nabijane, a pełne œmiechów i swawoli; pełne weselnej gędŸby i bujnej, mocnej, zuchowatej młodoœci i wraz pełne figlów uciesznych, przegonów i waru krwi młodej kochania pragnšcej. Hej! ... Owe mazury, długie kiej miedze, rozłożyste jako te grusze Maćkowe, huczne a szerokie niby te równie nieobjęte,przyciężkie a strzeliste, tęskliwe a zuchwałe, posuwiste a groŸne, godne a zabijackie i nieustępliwe, jako te chłopy, cozwarci w kupę niby w ten bór wyniosły, runęli w tan z pokrzykami i mocš takš, że choćby w stu na tysišce iœć, że choćby œwiat cały porwać, sprać, stratować, w drzazgi rozbić i na obcasach roznieœć, i samym przepaœć, a jeszcze tam i po œmierci tańcować, hołubce bić i ostro, po mazursku pokrzykiwać: „da dana! ” ... Owe obertasy, krótkie, rwane, zawrotne,wœciekłe, oszalałe, zawadiackie a rzewliwe, siarczyste a zadumane i żalnš nutš przeplecione, warem krwie ognistej tętnišce a dobroœci pełne i kochania, jako chmura gradowa z nagła spadajšce, a pełne głosów serdecznych, pełne modrych patrzań, wioœnianych tchnień, woniejšcych poszumów, okwietnych sadów; jako te pola o wioœnie rozœpiewane, że i łza przez œmiechy płynie, i serce œpiewa radoœciš, i dusza tęskliwie rwie się za te rozłogi szerokie, za te lasy dalekie, we œwiat wszystek idzie marzšca i „oj da dana! ” przyœpiewuje. Takie to tany nieopowiedziane szły za tanami. Bo tak ano chłopski naród się weseli w przygodny czas. Takoż się zabawiali na weselu Jagusinym z Borynš! Godziny biegły za godzinami i przepadały niepamiętliwie we wrzawie, w krzykach, w radoœci szumnej, w tanecznym zapamiętaniu, że ani się spostrzegli, jako się już przecierało na wschodzie i przedœwitowe brzaski œciekały z wolna i rozbielały noc. Gwiazdy pobladły, księżyc zaszedł i wiatr wstawał od lasów i przecišgał, jakby rozdmuchujšc rzednšce ciemnoœci; oknami naglšdały kudłate, poskręcane drzewa i coraz niżej chyliły oszroniałe i senne łby, a dom wcišż œpiewał i tańcował! Jakoby łški i żniwne pola, i sady rozkwitłe zeszły się na gody i porwane wichurš poszły społem w długi, zawrotny, ognisty korowód ! Wywarli drzwi na rozcież, wywarli okna, a dom buchał wrzawš, œwiatłami, dygotał, trzšsł się, trzeszczał, pojękiwał i coraz mocniej hulał, że się już zdawało, jako te drzewa i ludzie, ziemia i gwiazdy, i te płoty, i ten dom stary, i wszystko ujęło się w bary, zwiło w kłšb, splštało, i pijane, oœlepłe, na nic niepomne, oszalałe, taczało się od œciany do œciany, z izby do sieni, z sieni na drogę płynęło, z drogi na pola ogromne, na bory, we œwiat cały wirem tanecznym szło, toczyło się, kołowało i nieprzerwanym, migotliwym łańcuchem w brzaskach zórz wschodzšcych przepadało. Muzyka to ich wiedła, to granie, te piosneczki... ... Basy pohukiwały do taktu i buczały drygajšcy niby bški, a flet wiódł wtór i pogwizdywał wesoło, œwiergotał, figle czynił jakby na sprzeciw bębenkowi, którenucieszny wyskakiwał, brzękadłami wrzaskliwoœć niecił, baraszkował i trzšsł się jako ta żydowska broda na wietrze, a skrzypice wiedły, szły na przedzie, niby tanajlepsza tanecznica, œpiewały zrazu mocno a górnie, jakby głosu probowały, a potem jęły zawodzić szeroko, przenikliwie,smutnie, kieby rozstajami płacze sieroce kwiliły, aż zakręciły w miejscu i spadły z nagła, nutš krótkš, migotliwš, ostrš, jakbysto par trzasnęło hołubcami i sto chłopa zakrzykało z pełnej piersi, aż dech zapierało i dreszcz szedł po skórze, i wnet jęły kołować, poœpiewywać, zawracać, drobić, przeskakiwać a œmiać się i weselić, że ciepło do serca szło i ochota do łbów biła kiej gorzałka... to znowu œpiewały tš nutš cišgliwš, żałosnš i płakaniem kiej rosš osnutš; tš nutš naszš, kochanš, serdecznš, pijanš mocš wielkš i kochaniem, i wiedły w tan ostry, zapamiętały, mazowiecki. Œwit już się stawał coraz jaœniejszy, że œwiatła bladły i izbę zalewał brudny, zmšcony mrok, a jeszcze się zabawiali ze wszystkiego serca, a komu mało było poczęstunku, do karczmy po gorzałkę słał,kornpanił się i na umor pił. Kto odszedł, to odszedł, kto się zmęczył, odpoczywał, a któren się opił, na przyŸbie spał abo i w sieniach; drudzy zasie, barzejz nóg œcięci, to i pod płotami legali, i gdzie tam padło, a reszta tańcowała do upadłego... Aż już co trzeŸwiejsi zbili się w kupę przy drzwiach, do taktu bili w podłogę i jęli œpiewać: Zbierajcie się, weselnicy, już nam czas! Daleka droga, Głęboka woda, Ciemny las! Zbierajcie się, weselnicy, już nam czas! Znów się zabawimy, Jutro powrócimy Na popas! Ale nikt ich nie słuchał! ROZDZIAŁ 12 Już na samym œwitaniu Witek, umęczony zabawš i wyganiany przez Jagustynkę, pobiegł do chałupy. Wieœ spała jeszcze na dnie mroków, co słały się nisko nad ziemiš grubym, rzednšcym zwałem, staw leżał martwy, przygnieciony mrocznš gęstwš drzew obrzeŸnych i tak utopiony w ciemnicy, że ledwie ku œrodkowi wyleniał się w nocy i majaczył brzaskami niby to oko zasnute bielmem. Przymrozek brał mocny, przecišgał zimny wiatr, że skrzepłe powietrze raziło nozdrza i dech zapierało, ziemia dzwoniła pod nogami i zmarzłe kałuże siniały na drodze niby szkła potrzaskane i oœlepłe, a œwiat się z wolna rozbielał œwitaniem, wychylał z mroków oszroniały i ogłuchły przemarzłš cichoœciš, psy ino kajœ niekaj naszczekiwały sennie, młyn hurkotał w oddali, a weselna wrzawa buchała z chałupy i rozkršżała się szeroko, na dobreœmignięcie kamieniem. W Borynowej izbie tliło się jeszcze œwiatełko maleńkie jako ten robaczek œwiętojański, aż Witek zajrzał przez okno;stary Roch siedział przy stole i z ksišżki poœpiewywał pobożne pieœnie. Chłopak cicho przesunšł się do obory i jšł macać skobla, gdy naraz z wrzaskiem odskoczył, bo pies jakiœ rzucił mu się na piersi ze skowytem. -Łapa! Łapa! Wróciłeœ to, piesku, wróciłeœ,biedoto! -wykrzykiwał rozeznawszy psa i aż przysiadł na progu z radoœci. -Głodnyœ, chudziaku, co? Znalazł za pazuchš zaoszczędzonš na weselu kiełbasę i wtykał mu do pyska, ale Łapa nie rwał się do jadła, jeno szczekał, rzucał mu się na piersi i skamlał z radoœci.-Głodziły cię, biedoto, i wygnały we œwiat! -szeptał otwierajšc drzwi do obory i zaraz, jak stał, rzucił się na wyrko. -Już ja cię teraz bronił będę i starunek o tobie miał... -mruczał zakopujšc się w słomę, a pies legł w podle, warkał i polizywał go potwarzy. Rychło obaj zasnęli. A ze stajni obok położonej wołał Kuba słabym, schorzałym głosem, wołał długo,ale Witek spał jak kamień, dopiero Łapa, poznawszy głos, jšł zajadle szczekać i targać kapotę, aż przecknšł. -Czego? -mamrotał przez sen. -Wody! Tak me rozbiera goršcoœć... wody! Choć markotny był i œpik go morzył, zaniósł mu pełne wiadro i podstawił do picia. -Takim chory, że ledwie zipię... co to warczy? -A Łapa ! Wróciło psisko od Antków ! -Łapa! -szepnšł macajšc w ciemnoœci za psim łbem, a Łapa wyskakiwał, szczekał i darł się na wyrko. -Witek, załóż koniom siana, bo dzwoniš zębami o pusty żłób, a ja się poruszyć nie mogę. Tańcujš jeszcze? -pytał po chwili, gdy chłopak stoczył ze stropu siano i zakładał je za drabiny. -Cheba na połednie skończš, a tak się niektóre popiły, że na drodze leżš. -Używajš se gospodarze, używajš -westchnšł ciężko. -Młynarze byli? -Byli, ino rychlej poszli. -Narodu dużo? -Kto by ta porachował?... Aż się przelewałow chałupie. -Przyjmowali suto? -Kiej we dworze jakim. Mięso całymi michami roznosili, a co gorzałki wychlali, aco piwa, co miodu ! Samych kiełbas były trzy niecki czubate. -Przenosiny kiedy? -A dzisiaj na odwieczerzy. -Użyjš se jeszcze, nacieszš się... Mój Jezu,myœlałech, że jakš kosteczkę ogryzę i podjem se choć raz do sytu, a tu leż, zdychaj i nasłuchuj, jak się drugie zabawiajš. Witek poszedł spać. -Żeby choć te oczy napaœć. żeby... Zamilkł znużony, żuł w sobie żałoœć, a jakieœ ciche, nieœmiałe skargi jako te ptaszki ustałe, tłukły mu się po piersiach iboleœnie piukały. -Niech im ta pójdzie na zdrowie, niech choćoni żyjš... -myœlał pogładzajšc psi łeb. Goršczka mroczyła go coraz bardziej, więcjakby na odegnanie zaczšł szeptać pacierz iPanujezusowemu miłosierdziu oddawał się goršco na wolę i niewolę, ale zapominał słów, sen nań spadał raz po raz, a cišg szeptów, nabrzmiałych proœbš i łzami, rwał się i rozsypywał niby czerwone paciorki, że chciał je zgarniać, tak widno toczyły się po kożuchu; zapominał jednak owszystkim, zasypiał... Budził się czasami, wodził pustym wzrokiem i nic nie rozeznawszy zapadał znowu, leciał w martwš, trupiš ćmę. To znowu jęczał i tak krzyczał przez sen, aż konie z chrapaniem rwały się na łańcuchach, trzeŸwiał nieco i unosił głowy. -Jezus, żeby choć dnia doczekać! -jęczał trwożnie i wybiegał oczyma przez okienko, we œwiat, za dniem; słońca szukał po niebie szarym, ostygłym i poprzebijanym blednšcymi gwiazdami... Ale dzień był jeszcze daleko. Stajnia tonęła w mętnej kurzawie brzasków, że już kontury koni jęły się wycinać, a drabiny pod okienkami, niby żebra, przeœwitywały pod œwiatło... Już nie zasypiał, bo bóle nań przyszły nowe, wœlizgiwały się w nogę niby sękate kije i tak rozpierały, tak wierciły, tak piekły, jakby kto żywym ogniem rany przysypywał, że zerwał się nagle i zaczšł ze wszystkich sił krzyczeć, aż Witek się obudził i przybiegł. -Zamrę już! Zamrę! Tak mnie boli, tak we mnie choroba roœnie i dusi... Witek, bieżyj po Jambroża... o Jezus, albo Jagustynki zawołaj... może co poredzš, bo już nie wydzierżę... już ta ostatnia godzina na mnieidzie... ten czas ostatni... -buchnšł strasznym płaczem, zarył twarz w słomę i łkał żałoœciš a strachem. A Witek mimo rozespania pobiegł na wesele.Tańcowali jeszcze w najlepsze, ale Jambroży był spity już swoim zwyczajem, stał na drodze na wprost domu, potaczał się od stawu do płotów i wyœpiewywał. Darmo go Witek prosił i za rękaw cišgał, dziad jakby nie słyszał i nie wiedział, co się z nim dzieje, potaczał się ino a œpiewałzapamiętale cišgle tę samš œpiewkę. Pobiegł do Jagustynki, że to i ona znajšca była na chorobach, ale stara z kumami siedziała w komorze i tak se przepijały krupnikiem, tak se dogadzały piwem, a tak wraz gadały i jazgotały œpiewaniem, że anijej było co czym mówić. Raz i drugi skamlał, by szła do Kuby, to go w końcu wyciepnęła za drzwi i coœ niecoœ pięœciš przyłożyła na drogę; z płaczem poleciał do stajni, tyle ano wskórawszy. A że Kuba był zasnšł znowu na tę chwilę, więc zakopał się w słomę, przyokrył łachami na głowę i spał. Dobrze po œniadaniu obudziło go porykiwanie krów głodnych i nie wydojonych i piekłowanie Jagustynki, którazaspawszy jak i drudzy, krzykiem nadrabiała przy obrzšdzaniu gospodarstwa.Dopiero kiej coœ niecoœ zepchnęła roboty, zajrzała do Kuby. -Dopomóżcie, poredŸcie -prosił cicho. -A to się ożeń z młódkš, a wnet się wylekujesz! -zaczęła wesoło, ale skoro sięprzyjrzała jego twarzy sinej i obrzękłej, spoważniała prędko. -Księdza ci więcej potrzeba niŸli dochtora! Cóż ja ci poredzę? Co? Zamówiłabym, okadziła, a bo to pomoże?... Widzi mi się, żeœ ty już chory naœmierć, na czystš œmierć... -Zamrę? -W boskiej to mocy, ale widzi mi się, że Kostusi z pazurów się nie wypsniesz. -Zamrę, powiadacie?... -Po dobrodzieja by ano posłać, co? -Dobrodzieja! -wykrzyknšł zdumiony. -Dobrodzieja przywieœć tutaj, do stajni, do mnie?... Co wama po głowie chodzi? -A cóż to? Z cukru jest i rozpuœci się w tym łajnie końskim? Ksišdz jest od tego, bygdzie go do chorego proszš, szedł. -Jezus! A miałbym to œmiałoœć, w ten gnój,do mnie? -Głupiœ jak ten baran! -cisnęła ramionami i poszła. -Sama głupia, ani wie, co powiada... -mruknšł oburzony srodze, opadł ciężko nabarłóg i długo jeszcze rozmyœlał. -Zachcialo się babie... hale, dobrodziej kochany po pokojach se chodzi... z ksišżek poczytuje... z Panem Bogiem rozmawia... i domnie by go wołać?... Te kobiety to ino aby ozorem mleć... głupia... I tak już pozostał sam, bo jakby o nim zapomnieli. Witek czasami naglšdał, aby koniom przysypać obroku, napoić, to i jemu podawał wody, i wnet znikał, leciał na wesele, które znowu zaczęło się zbierać u Dominikowej na przenosiny, a czasami Józka wpadała z krzykiem, wtykała mu kawałek placka, nagadała, natrzepała, nawiała stajnię wrzaskiem, aż kury gdakały z przestrachu na płotach, i uciekała œpieszno. Juœci, miała po co, bo tam się już zabawialiniezgorzej, muzyka huczała przez œciany i krzyki szły wesołe a œpiewania. A Kuba leżał cicho, bo jakoœ z rzadka chwytały go bolenia, więc ino nasłuchiwał irozeznawał, jak się tam zabawiajš, a pogadywał z Łapš, któren nie opuœcił go ani na chwilę, i pojadali se społecznie Józinplacek; albo cmokał na konie i przemawiał do nich. Rżały radoœnie i odwracały od żłobów łby, a nawet Ÿróbka urwała się z uŸdzienicy i przychodziła do wyrka baraszkować i tulić wilgotne a ciepłe chrapy do jego twarzy. -Schudłaœ, biedoto, schudłaœ! -Głaskał jš czule i całował po rozdętych nozdrzach. -Nie bój się, wyzdrowieję rychło, to wnet ci boki podkrzepię, choćby i czystym owsem... Milknšł wnet i patrzył bezmyœlnie w poczerniałe sęki, z których sšczyły się na œciany żywiczne strugi, niby łzy krwawe i zastygłe... Słoneczny a przybladły dzień zaglšdał przez szpary cichymi oczyma, drzwiami zaœwywartymi buchał szeroki potok jasnoœci skrzšcej, migotliwej, jako złote pajęczyny po œcierniskach, w których trzepały się muchy z sennym, omdlałym brzękiem. Godziny przechodziły za godzinami i wlekły się wolno, jak te dziady œlepe i kulawe, po srogich piaskach idšce z utrudzeniem a w cichoœci, albo jako ten kamień, co pada w topiel i leci, przepada, ginie, a nawet go oczy człowiecze nie chycš. Ino czasem wróble rozœwiergotane wrzaskliwš bandš wpadały do stajni i zuchwale rzucały się na żłoby... -Jakie to zmyœlne juchy! -szeptał. -Takiemu ptaszkowi, a Pan Jezus rozum daje, że wie,gdzie pożywienie znaleŸć. Cicho, Łapa, niechsię pożywiš i wspomogš biedoty, bo i na nich zima przyjdzie. -Przyciszał, bo pies skoczył wypędzać rabusiów. Œwinie zaczęły kwiczeć w podwórzu i cochać się o węgły, aż stajnia drgała, a potem jęły wtykać w drzwi długie, obłocone ryje i pokwikiwać. -WypędŸ, Łapa! Dziadaki jedne, wszystkiego im zawżdy mało! Po nich kury zakrzekorzyły przed progiem,a wielki, czerwony kogut ostrożnie zaglšdał, cofał się, bił skrzydłami i krzykał, aż zuchwale wskoczył za próg, dokobiałki pełnej obroku, a za nim reszta, ale nie zdšżyły się jeszcze najeœć, bo wnetnadcišgnęły rozgęganš gromadš gęsi, z sykiem migotały w progu czerwone dzioby ichwiały się białe, powycišgane szyje. -Wygoń, piesku, wygoń! Swarzš się juchy kiej te baby ! Juœci, że wnet się rozległ wrzask, pisk, łomotanie skrzydeł i pióra poleciały kieby z rozprutej pierzyny, bo Łapa nie żałował sobie uciechy; powrócił zziajany, z wywieszonym ozorem i skomlał radoœnie. -Cicho no ! Od domu rozlatywały się gniewne głosy Jagustynki, bieganina i trzaski sprzętów, przewlekanych z izby do izby. -Gotujš się do przenosin! Drogš ktoœ niektoœ przejeżdżał, ale z rzadka, a teraz zasie czł apał się z piskiem wóz jakiœ; Kuba rozeznawał pilnie. -Kłębów wóz, w jednego konia i drabinami, pewnie po œciółkę do lasu. Juœci, oœ w przodku wytarta i bez to się piast przeciera i skrzypi. Po drogach wcišż snuły się odgłosy kroków, rozmowy, głosy leciały i drgały ledwie dosłyszane, ledwie odczute brzmienia, ale je chwytał w lot i rozpoznawał. -Stary Pietras. do karczmy idzie -mruczał. -Walentowa wykrzykuje... pewnie gšski czyje przeszły na jej stronę... Piekielnica nie baba! Kozłowa widzi mi się... juœci... ię, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¨ Ź @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż‚Př c ƒH9c „œ c …*ż c †Ü7š3 bieży i krzyczy... juœci ona!... Pietrek Rafałów... rajcuje jucha, jakby miał kluski w gębie... księża kobyła po wodę jedzie, tak... postaje... zawadza kołami... jeszcze se kiedy kulasy połamie... I tak se z wolna rozpoznawał wszystko i myœlami, i tym widzeniem czujšcym po wsi chodził, kłopotał się, zabiegał, turbował iżył życiem wsi całej, że ledwie spostrzegł, jak dzień przechodził z wolna;œciany przygasły, drzwi zbladły i stajnia mroczeć poczęła. Już pod sam wieczór przyszedł Jambroży nie wytrzeŸwiony do cna, bo się jeszcze potaczał i mówił tak prędko, że trudno było rozebrać. -Nogeœ pono wykręcił? -A obaczcie i poredŸcie. W milczeniu odwijał szmaty przekrwione, zeschłe i tak przywarte do nogi, że Kuba zaczšł krzyczeć wniebogłosy. -I panna przy rodach tak nie kwiczy! -mruknšł uršgliwie. -Kiej boli!... A dyć nie szarpcie! Jezus! -wył prawie. -A to cię uszlachtowali! Pies ci łydkę wyżarł czy co? wykrzyknšł zdumiony, bo łydka była poszarpana, zaropiała, noga spuchła jak konew. -To... ino nie powiedajcie nikomu... borowy me postrzelił... ino... -Prawda... œruciny siedzš pod skórš kiej mak... z daleka do cię wygarnšł? Ho, ho! Kulas widzi mi się na nic już... kosteczki chroboczš ano... Czemuœ to zaraz mnie nie wołał? -Bojałem się... jakby się dowiedziały, na zajšczka wyszedłem... ustrzeliłem... i już na polu byłem... a ten kiej nie rypnie do mnie... -Powiadał kiedyœ w karczmie borowy, że ktoœ im szkody czyni... -Hale... szkody... niby to zajšce należš do kogo... œcierwa... zasadził się na mnie... już na polu byłem, a ten z obu luf strzelił... żeby cię, piekielniku... ino nic nie mówcie... do sšdu by pozwały... strażniki... i zarno byifuzję wzieny... a to nie moja... Myœlałech, że samo przejdzie... pomóżcie, bo tak rwie,tak boli... -Takiœ to majster! Taki se œcichapęk, lelum polelum, a z dziedzicem zajšczkami się dzieli... Cie!... Ale kulasem za tę spółkę zapłacisz... Obejrzał raz jeszcze i srodze się strapił. -Za póŸno, o wiela za póŸno! -PoredŸcie, poredŸcie -jęczał wystraszony.Już nic nie odrzekł, ino rękawy zakasał, wydobył ostry kozik, nogę ujšł krzepko i jšł wydłubywać œruciny i ropę wyciskać. Kuba zrazu ryczał jak zwierz dorzynany, aż mu zatkał gębę kożuchem, œcichł, bo zemdlał z bólu. Oporzšdził mu nogę, obłożył jakšœ maœciš, obwinšł w nowe szmaty, dopiero go otrzeŸwił. -Do szpitala musisz iœć... -mruknšł cicho. -Do szpitala?... -Nieprzytomny był jeszcze. -Urznęliby ci nogę, to byœ może i wyzdrowiał. -Nogę? -Juœci, już na nic, zepsuta, czernieje cała. -Urznęliby? -pytał nie mogšc pojšć. -W kolanie. Nie bój się, mnie kula urwała przy samym zadzie, a żyję. -To ino urznšć bolejšce miejsce i byłbym zdrowym?... -Jakby kto rękš odjšł... ale do szpitala trzaci zaraz iœć... -Nie, bojam się, nie... do szpitala... -Głupiœ!... -Tam żywcem krajš... tam... Oberznijcie wy... co ino zechcecie, zapłacę, oberznijcie... do szpitala nie chcę, wolę już tutaj zdychać... -To i zdechniesz... doktór ino może ci oberznšć. Pójdę zaraz do wójta, żeby ci na jutro dali podwodę i odwieŸli do miasta. -Próżno pójdziecie, bo do szpitala nie pójdę... -powiedział twardo. -Hale, będš ci się pytali, głupi! -Urznšć i zaraz wyzdrowieje... -powtarzał Kuba po jego wyjœciu. Noga przestała go boleć po opatrunku zdrętwiała tylko aż po pachwiny, a po całym boku czuł, jakby mrówki łaziły, nie zważał na to, bo się głęboko zamedytował -Wyzdrowiałbym! Musi być, że i tak jest, przecież Jambroży kulasa całego nie ma... na kuli chodzi... Powieda, że jakby rękš odjšł... Ale Boryna by mnie wygnał... juœci, parobek bez kulasa... ni do pługa, ni do żadnej roboty. Cóż ja bym poczšł? Bydło miino pasać albo na żebry iœć... we œwiat, podkoœciół gdzie... abo jak ten stary trep na œmiecie... zdychać pode płotem. Jezus miłosierny! Jezus! Zrozumiał nagle jasno i aż się podniósł z oœlepiajšcej trwogi. -Jezus! Jezus! -powtarzał goršczkowo, bezprzytomnie dygoczšc cały. Zaniósł się głębokim, żalnym płaczem, krzykiem niemocy, staczajšcej się w przepaœć bez ratunku. Długo wył i szamotał się w męce, ale przez te łzy i rozpacze jęły mu się wić postanowienia jakieœ, medytacje, przycichał z wolna, uspokajał się i tak zagłębiał w siebie, nic nie słyszał; jak przez sen majaczyło mu się granie jakieœ, œpiewy, wrzaski bliskie. W ten sam czas wesele się ano przenosiło do Boryny. Robili przenosiny Jagusi do męża. Nieco przódzi przeprowadzili tęgš krowę i przewieŸli skrzynkę, pierzyny i statki różne, jakie w wianie dostawała. Teraz zaœ, może w pacierz po zachodzie, kiej zmroczało i œwiat się zacišgał mgłami, bo na odmianę szło, wywalili się od Dominikowej. Muzyka szła na przedzie i raŸno przegrywała, a za niš Jagusię, wystrojonš jeszcze po weselnemu, matka wiedła z braćmi i kumami, a dopiero wpodle, gdzie kto wzišł miejsce, walili hurmš weselnicy. Szli z wolna wzdłuż stawu, któren poczerniał i gasł przyzduszony mrokiem, wskroœ mgieł coraz gęstszych, w ciszy ciemnicy ogłuchłej i œlepej jeszcze, że tupoty i grania rozlegały się krótko i dudniały jakby spod wody. MłódŸ podœpiewywała czasami, to kuma jaka zawiedła, chłop któren wrzasnšł: „dadana ”, ale wnet cichli, ochoty jeszcze nie było i zišb wilgotny przejmował do żywego.Dopiero kiej nawrócili w Borynowe opłotki, druhny zaœpiewały: A płakała dziewczyna, Jak jej œlub dawali; Cztery œwiece zapalili, W organy zagrali. Myœlałaœ, dziewczyno, Że ci zawsze będš grać?... Wczoraj trochę, dzisiaj trochę... A na całe życie płacz... Da dana! A na całe życie płacz! Na ganku przed progiem czekał już Boryna,kowalowie i Józka. Dominikowa wniosła przodem w węzełku skibkę chleba, soli szczyptę, węgiel, wosk zgromnicy i pęk kłosów poœwięconych na Zielnš, a gdy i Jaguœ próg przestšpiła, kumy ciskały za niš nitki wyprute i paŸdzierze, by zły nie miał przystępu i wiodło się jej wszystko. Wraz też witali się, całowali a życzyli młodym szczęœcia, zdrowia i co tam Pan Bóg da, a do izby szli, że wnet zawalili ławy wszystkie i kšty. Grajkowie, narzšdzajšc instrumenty, pobrzękiwali z cicha, aby nie mšcić poczęstunku, z jakim wystšpił Boryna. Chodził ano z pełnš blachš od kuma do kuma, częstował, niewolił, w ramiona brałi przepijał do każdego; kowal mu pomagał w drugiej stronie, a Magda z Józkš roznosiły na talerzach placek, miodem i serem nadziewany, któren umyœlnie upiekłana przenosiny, bych się ojcu przypochlebić. Ale zabawa szła nietęgo, juœci, że nikt za kołnierz nie wylewał i od kieliszków nie stronił, przepijali nawet ze smakiem, ino że jakoœ nie nabierali weselnego ducha i niewiedli się do wrzštka, ledwie parkotali, jak ta woda na słabym ogniu; siedzieli osowiale, ruchali się ciężko, nieswojo, mało pogadywali i z cicha, a jaki taki ze starszych ziewał ukradkiem, przecišgał się, a tęskliwie myœlał, by się co rychlej gdzie na słomę dostać. Kobiety zaœ, choć to nasienie najbardziej wrzaski i zabawę czynišce, rozwalały się ino po ławach, w kšty się kryły i mało wiele między sobš rajcowały. Jagusia w mężowej komorze wnet się przestroiła w szmaty zwyczajne, tyla że œwišteczne, i wyszła ugaszczać a przyjmować, ale matka do niczego się jej tknšć nie dała. -Wesela se zażyj, córuchno! Narobisz się jeszcze, natrudzisz! -szeptała i raz w raz jš przygarniała do piersi, i z płaczem tuliła, aż to dziwno było niejednemu, boć nie we œwiat szła za chłopa, nie na drugš wieœ i na biedę. Poœmiewali się z takiej tkliwoœci matczynej,a zęby ostrzyli przekpinkami, ile że teraz właœnie na przenosinach, kiej Jaguœ już gospodyniš weszła w mężowski dom, w tylegrontu i dobra wszelkiego, otwierały się imoczy, a niejednej matce dostałych córek zazdroœć szła do gardła, dzieuchom też było jakoœ nieswojo i markotno. Na drugš stronę szły, po Antkach, gdzie Ewka z Jagustynkš wieczerzę narzšdzały, aż huczało w kominie, że Witek ledwie nadšżył drwa znosić i przykładać pod ogromne gary. I po całym domu się rozłaziły, a w każdš szparę wrażały zazdrosne oczy. Nie zazdroœcić to losu takiego? Już sam dom najlepszy we wsi, duży, widny, wysoki, stancje kieby w jakim dworze, wybielone, z podłogami, czyste! A co sprzętów, co statków różnych, obrazówsamych ze dwadzieœcia i wszystkie ze szkłami! A tu jeszcze obory, stajnie, stodoła, szopa! A mało to lewentarza? Pięcioro samych krowich ogonów, nie liczšcbyka, któren profit daje niezgorszy? Trzy konie! A gdzie jeszcze grunt? Gdzie gęsi, œwinie?... Wzdychały żałoœnie i raz po raz któraœ z cicha rzekła: -Mój Boże, że to Pan Jezus daje takim, co inie zasłużyły ! -Umiały sobie pomagać, umiały! -Juœci, zawżdy ten dostanie, któren naprzeciw wyjdzie. -Czemuż to wasza Ulisia nie wyszła? -Bo się Boga boja i w poczciwoœci żyje. -I drugie też bez to samo. -A inszej to naród nie przepuœci, niech choćten razik spotkajš jš po nocy z jakim chłopakiem, a już we œwiat na ozorach poniesš. -Taka to ma szczęœcie... -Bo wstydu nie ma. -A dyć chodŸcie -wołał Jędrzych. -Muzyka gra, a w izbie ani jednej kiecki, że nie ma zkim tańcować! -Jaki ochotny, a pozwoli ci to matka? -Ino porteczek nie zgub i lustra nie pokaż, kiej się tak bystro rwiesz. -A kulasami po ludziach nie rzucaj! -Z Walentowš idŸ w parę, będš dwie pokraki! Jędrzych zaklšł ino, chycił pierwszš z brzega i powiódł, nie słuchajšc, co za nim brzęczało. W izbie już tańcowali, z wolna jeszcze i jakby od niechcenia; jedna Nastka Gołębianka hulała ostro z Szymkiem Paczesiem. Umówili się przódzi, więc skoro muzyka zagrała, zwarli się mocno i tańcowali rzetelnie a długo; to na odpocznienie brali się wpół i nosili po izbie,aże ich cišgotki brały do siebie, to pogadywali wesoło, œmiali się w głos i biedro w biedro chodzili, aż Dominikowa z niepokojem naglšdała do syna. Ale dopiero gdy nadszedł wójt -spóŸnił się,bo musiał rekrutów odstawić do powiatu -mrozruchalic się ludzie, bo skoro wszedł, skoro przepił raz i drugi, wzišł rozprawiać z gospodarzami i przekpiwać się z „młodych ”. -Pan młody kiej œciana, a młoducha niby to sukno czerwone. -Jutro powiecie... -Probant z was, Macieju, toœcie dnia nie zmarnowali. -Nie gesior przeciech, to nijak mu na oczach wszystkich ! -I półkwaterka bym nie trzymał za tym! Rzuć ino kamuszkiem w krzaki, a zawżdy ptaszek jaki wyfrunie, wójt to wama mówi!Gruchnęli œmiechem, bo Jagna uciekła na drugš stronę. Kobiety też dogadywały, co im œlina przyniesła na język. Wnet się wrzawa wzmogła i wesołoœć ogarniała duszę, wójt pomógł rzetelnie, alei gorzałka zrobiła swoje. Boryna nie żałował i flachę puszczał częstš kolejkš; tańce też szły raŸniejsze i gęstsze, œpiewać już poczynali, przytupywać i corazwiększym kołem taczać po izbie. A na to już zjawił się Jambroży, przysiadł zaraz, nieledwie przy progu, a łakomymi oczyma wodził za flachš. -Wam ino tam głowę wykręca, gdzie kieliszki dzwoniš! -rzucił wójt. -Brzękliwe sš; a któren spragnionego napoi,zasługę ma! -odparł poważnie. -Naœci wody, worku skórzany. -Co smakuje bydlęciu, szkodzi człowiekowi! Powiedajš: „Kogo woda zbawi, to zbawi, a gorzałka każdego na nogi postawi. ” -To pijże okowitkę, kiejœ taki kalkulant. -Przepijcie, wójcie! Powiedajš i to: „Chrzestprzyjmuj wodš, œlub polewaj wódkš, a œmierć płakaniem. ” -Dobrze, powiadajš, pijcie drugi... -Nie ucieknę i przed trzecim! Zawdy pijam jeden za pierwszš żonę, a dwa za drugš, - Czemuż to? -Że wczas pomarła, bym se poszukał trzeciej. -O kobiecie mu się œni, a już na odwieczerzu pomroka mu œlipie gasi... -Jeszcze bym i po ciemku zmacał kijaszkiem, gdzie babia słabizna! Izba gruchnęła œmiechem. -Z Jagustynkš was zmówimy! -wołały kobiety. -Gorzałkę lubi i pyskata tak samo -dodawały drugie. -Powiedajš: „Chłop robotny i żona pyskata, to wezmš choćby i pół œwiata. ” Wójt przysiadł obok niego, a drugie w podle, gdzie kto mógł ławy zachwycić, a zbrakło miejsca, przystawali i cisnęli się do kupy, pół izby zajęli bez mała, nie baczšc na tańcujšcych. Wnet zasię poczęły iœć przekpinki, wymysły różne, gadki, wesołe powiedania, przypowiastki, aż się izba trzęsła od œmiechów, a najbarzej Jambroży dowodził,zmyœlał jucha i cyganił w żywe oczy, ino tak sprawnie i uciesznie, że się pokładali od œmiechu; a z kobiet Wachnikowa nie dałasię nikomu przegadać i w pierwszš gębę grała, wójt też basował, ile mu ino baczenie na urzšd pozwalało. Muzyka rżnęła od ucha, siarczyœcie, młódŸhulała raŸno, krzykała i obcasami ostro biła, a oni się tak zabawiali, społecznie i wesoło, że o Bożym œwiecie zapominali, aż któryœ dojrzał w sieni Jankla. Wcišgnęli go wnet do izby. Żyd czapkę zdjšł, kłaniał się ze wszystkimi przyjaŸnie, witał nie baczšc, żemu przezwiska jak kamienie latajš koło uszów. -Żółtek ! Niechrzczony ! Kobyli syn ! -Cichojta! Przyjšć go czym, gorzałki mu dać! -wołał wójt. -Przechodziłem drogš, to chciałem zobaczyć, jak się gospodarze zabawiajš. Bóg zapłać, panie wójcie, napiję się wódki...dlaczego nie mam się napić za zdrowie państwa młodych! Boryna wyniósł flaszkę i częstował. Jankielkieliszek wytarł kapotš, głowę nakrył i wypił, a drugim poprawił. -Zostańcie, Jankiel, nie streficie się! Hej! Muzykanty, zagrajcie „żydowskiego ”! Niech Jankiel potańcuje! -wołali ze œmiechem. -Mogę potańcować, to nie grzech! Ale nim grajkowie zrozumieli wołania, Jankiel wysunšł się cicho do sieni i zniknšł w podwórzu, poszedł do Kuby odbierać strzelbę. Nie spostrzegli nawet jego wyjœcia, bo Jambroży nie przerywał cyganienia, a Wachnikowa wtórowała niby na basetli, tak im zeszło do samej wieczerzy; już muzyka przycichła, stoły poustawiali i grzechotanomiskami, a oni wcišż się poœmiewali. Darmo Boryna zapraszał do jadła, nikt nawet nie słyszał. Potem Jaguœ raz po raz przywtarzała, by szli, to jš wójt wcišgnšł do kupy, usadził przy sobie i za rękę trzymał. Dopiero Jasiek, z przezwiska Przewrotny, krzyknšł w głos: -Do misek chodŸta, ludzie, bo stygnie! -Cichoj, głupi, znajdzie się i la ciebie miskado wylizania ! -Jambroży ino cyganiš, aż się kurzy, i myœlš, że mu kto wierzy... -Jasiek, coć dadzš w pysk, bierz, bo twoje,ale mnie nie ruchaj, nie uredzisz. -A spróbujmy się! -odkrzyknšł parob, że to głupawy był i słowa nie wyrozumiał. -Wół tak samo poredzi albo i lepiej. -Jambroży po księdzu wynoszš, to myœlš, że ino sami mšdrzy ! -Wpuœć cielę do koœcioła, a też ino ogon wyniesie! Głupia! -mruknšł zeŸlony. Bo to matka Jaœkowa chciała bronić syna. Ruszył też pierwszy do stołów, a za nim insi jęli zajmować miejsca, a œpiesznie, bo już kucharki wnosiły dymišce miski i smaki wiały po izbie. Usadzili się po starszeństwie i jak przystało na przenosinach, z Dominikowš i jej chłopakami w poœrodku; druhny i drużbowie zasiedli razem, przy sobie, a Boryna z Jagusiš ostali na izbie, by posługiwać i mieć baczenie na wszystko. Cicho się zrobiło, tyla że za oknami dzieci wrzeszczały i tuzowały się między sobš, aŁapa z ujadaniem obiegał dom i darł się do sieni, naród zaœ w cichoœci a z powagš porał się z jadłem i ochotnie bódł miski czubate, ino łyżki skrzybotały o wręby i szkło brzškało w kolejkach. Jagusia zaœ cięgiem zapraszała i prawie każdemu z osobna podtykała czy mięso, czyczego innego zarówno, a niewoliła, bych sobie nie żałowali; składnie jej to szło, i tak utrafnie każdemu to słowo przypochlebne powiadała, i takš urodnoœcišsię wszystkim miliła, że niejeden z parobków chodził za niš tęskliwymi oczyma, a matka aże rosła z kuntentnoœci, odkładała łyżkę, by się no patrzeć na niš icieszyć. I Boryna to widział, bo gdy szła do kucharek, leciał za niš, dopędzał w sieniach, ogarniał mocno i sielnie całował. -Gospodyni moja kochana! A dyć, kiej ta dworska pani, tak se godnie poczynasz i radzisz! -A bom to nie gospodyni! IdŸcie no do izby, Gulbas z Szymonem czegoœ odęci siedzš i mało co pojadajš. Przepijcie do nich!... Juœci, że jej słuchał i robił, co chciała! A Jagusi było dziwnie wesoło na duszy i ochotnie. Gospodyniš się poczuła i nie byle jakš, paniš prawie, to i rzšdy same jej jakoœ w ręce szły, a z nimi i powaga w niej rosła, i harnoœć pełna mocy a spokojnoœci! Nosiła.. ię, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¨ Ź @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż‡@fc ˆŚ— c ‰=7c Št* ˙˙się po izbach swobodnie, doglšdała wszystkiego bystro i tak mšdrze kierowała, jakby już nie wiada od kiela na swoim gospodarzyła. -Jaka jest, wnet stary rozpozna i jego to rzecz, ale widzi mi się, że gospodyni będziez niej sielna -szepnęła Ewka do Jagustynki. -Mšdra i Kaœka, jak pełna faska! -odparła przekšœliwie. -Będzie tak, póki jej stary nieobmierznie, od kiela nie zacznie ganiać za parobkami... -Tego nie zrobi, ino że Mateusz jest w odwodzie, nie poniecha jej przecież. -I... poniecha! Zmusi go do tego ktoœ drugi, zmusi... -Boryna? -Hale, Boryna! Jest ktoœ mocniejszy od obu... jest... niech no ten czas nadejdzie, a zobaczycie sami uœmiechnęła się chytrze. -Witek, odegnajno psa, bo szczeka i szczeka, aż uszy bolš, i rozpędŸ tych chłopaczysków, szyby jeszcze powygniatajš i ogacenie rozniesš. Witek skoczył z batem, pies umilkł, ale rozległy się piski i tętent uciekajšcej wrzaskliwie gromady; odegnał ich aż na drogę i powracał chyłkiem, bo posypał się za nim grad błota i kamieni. -Witek! Poczekaj no! -wołał Roch, stojšcy przy węgle od podwórza, w cieniu. -Wywołaj Jambrożego, powiedz, że pilna sprawa, poczekam na ganku. Dopiero w jakiœ pacierz nadszedł Jambroży, srodze zły, że mu przerwali jadło w najlepszym miejscu, bo przy prosięcinie z grochem. -Koœciół się pali czy co? -Nie krzyczcie! ChodŸcie do Kuby, bo zdaje mi się, że umiera. -Niech zdycha, a nie przeszkadza ludziom jeœć! Byłem na odwieczerzy u niego i mówiłem jusze, aby się do szpitala szykował, nogę by mu urznęli i wnet by wyzdrowiał!... -Powiedzieliœcie mu o tym! Teraz rozumiem,zdaje mi się, że sam sobie obcišł nogę... -Jezus, Maria! Jak to, sam sobie obcišł? -ChodŸcie prędzej, zobaczycie. Szedłem spać do obory i ledwiem wlazł na podwórze, Łapa skoczył do mnie, szczekał,skamlał, za kapotę mnie zębami darł i cišgał, nie mogłem pojšć, czego chce... a. on wybiegał naprzód, siadał w progu stajnii skowyczał. Podszedłem, patrzę, Kuba leżyprzewieszony przez próg, z głowš w stajni! Myœlałem zrazu, że chciał wyjœć napowietrze i omdlał! Przeniosłem go na wyrko i zapaliłem latarkę, żeby wody poszukać, a on cały we krwi, blady jak œciana i z nogi krew bucha. Prędzej, żeby nie puœcił ostatniej pary... Weszli do stajni, Jambroży zabrał się ostrodo trzeŸwienia; Kuba leżał bezwładny, dychał coœ niecoœ i rzęził przez zwarte zęby, że trzeba było je nożem podważać bymu nieco wody wlać do gardła. Nogę miał przeršbanš w kolanie, ledwie siętrzymała na skórze i obficie krwawiła. Na progu czerwieniły się plamy krwi i leżała okrwawiona siekiera, a taczalnik do naostrzania, któren zawsze stał pod okapem stajni, walał się teraz pod progiem.-Juœci, sam sobie obcišł. Bał się szpitala, myœlał głupi, że sobie pomoże, ale twardy chłop, ale zawzięty! Jezus, żeby sobie samemu obcinać kulasa! Prosto nie do wiary! Krew go mocno odeszła. Kuba otworzył naraz oczy i wodził nimi dosyć przytomnie. -Odleciała? Dziobnšłem dwa razy, ale mnie zamroczyło... -szeptał. -Boli cię to? -Nic a nic. Sił się ino wyzbyłenn do cna, ale zdrowszym! Leżał spokojnie i ani krzyknšł, gdy mu Jambroży, nogę składał, mył i krępował wzmoczone szmaty. Roch na klęczkach przyœwiecał latarniš i modlił się tak goršco, aż mu łzy ciekły po twarzy, a Kuba ino się uœmiechał radoœnie, tkliwo jakoœ i rzewnie, jak to dziecištko w polu porzucone, które nim pozna, że bez matki, raduje się do traw, co nad nim szumiš, za słońcem patrzy, do przelatujšcych ptaszków ršczki wycišga i po swojemu gada ze wszystkim, i cieszy się, tak ci i on czuł się teraz; dobrze mu było, spokojnie i nieboleœnie, a tak na duszy lekko i wesoło, że za nic sobie miał chorobę, ino się z cicha przechwalał... jakosiekierę dobrze wyostrzył... nogę ułożył naprogu... i dziabnšł w samo jabłko... zabolało, ale noga od jednego razu nie puœciła... więc drugi raz dziabnšł ze wszystkiej mocy... i oto nic go teraz nie boli, pomogło widać... że niechby tylko miałwięcej mocy, to nie gniłby dłużej na wyrku, a na wesele szedł... do tańca się brał... i podjadłby nieco, bo jeœć mu się chce... -Leż spokojnie i nic się nie ruchaj, jadła dostaniesz rychło, powiem Józi. Roch go pogłaskał po twarzy i wyszli z Jambrożym na podwórze. -Do rana wykipi, uœnie cicho jak ptaszek, bokrew go całkiem odeszła. -Księdza mu trzeba przywieŸć, póki przytomny! -Kiej ksišdz pojechał na wieczór do Woli, do dziedziców. -Pójdę po niego, zwlekać nie można! -Do Woli jest mila, po nocy i przez las nie traficie. Stojš tu gotowe konie ludzi, co majš po wieczerzy odjeżdżać, bierzcie je i jedŸcie. Wyprowadzili konie na drogę i Roch siadł. -A nie zapominajcie o Kubie, trzeba go przypilnować! -zawołał ruszajšc. -Nie ostawię go samego, nie zapomnę. Wnet jednak zapomniał; tyle baczył, że Józi powiedział o jadle, a sam wrócił za stół, do butelki mocno się przypišł i tak serdecznie, że rychło o Bożym œwiecie nie wiedział Józka zaœ, że to poczciwe było dziewczštko, co tylko mogła, nazbierała namiseczkę, wódki w półkwarcie nalała sporoi zaniesła ochotnie. -Kuba, przejedzcie Ÿdziebko, użyjcie i wy wesela! -Bóg ci zapłać! Kiełbasa widzi mi się czujna, wieje od niej. -Dyć umyœlnie przypróżałam, byœcie posmakowali. -Wraziła mu miskę w ręce, bociemno było w stajni. -Wypijcie przódzi wódkę. Wszystko wypił do dna. -PosiedŸ zdziebko, tak mi się samemu ckni...Poczšł glamać, pogryzać, żuć, ale nie mógłnic przełknšć. -Weselš się, co? -Takie wesele, tyla narodu, żem w życiu niewidziała większego. -Borynowe przeciech, to nie dziwota! -szepnšł z dum -Juœci, a ociec się tak weselš i cięgiem za Jaguusia chodzš, cięgiem. -Jakże... urodna, piękna na gębie, kieby jakapani dworska! -Wiecie, a Szymek Dominikowej to się ma doNastki Gołębianki. -Stara nie pozwoli, u Nastki z dziesięć gęb siedzi na trzech morgach. -Toteż ich rozgania, gdzie dopadnie, i srodze pilnuje. -Wójt jest? -Zabawia drugich i najbardziej pyskuje, a Jambroży także. -Jeszcze by nie, kiej na takim weselu sš, u takiego gospodarza! Nie wiesz, co u Antków? -zapytał cicho. -Jakże, skoczyłam do nich na zmroku, dzieciom poniesłam mięsa, placków, to chleba... Z chałupy me wypędził i ciepnšł za mnš, com przyniesła... Zawzišł się silniei taki zły, taki zły... a bieda u nich w chałupie i ten płacz... Hanka ino się kłóci z siostrš, że się już pono i do kudłów brały. Nie odrzekł na to, nos ostro wycierał, a prędzej dychał jakoœ. -Józia -rzekł po chwili -klacz postękuje jakoœ i pokłada się już od wieczora, pewniejest na oŸrebieniu... trza by przypilnować. Picie jakie narzšdzić. Jak to se stęka! Biedota kochana, a ja nic nie potrafię pomóc... okrutniem słaby... bez mocy całkiem... Zmęczył się i zamilkł, i jakby zasypiał. Józka odeszła spiesznie. -Cesiu! Ceœ, Ceœ... -zawołał przytomniejšc. Klacz zarżała przecišgle i rzuciła się na uwięzi, aż łańcuch zabrzęczał. -Podjem se choć raz do syta! Dostaniesz, piesku, swoje, dostaniesz, nie skomlij ino... Wzišł się ostro do kiełbasy, ale nie mógł, nie chciało mu się zupełnie, rosło mu w ustach. -Mój Jezus, tyle kiełbasy, tyle mięsa... a nie mogę... całkiem nie mogę. Darmo probował, oblizywał, wšchał. nie mógł, ręka mu opadła bezsilnie, chował więc pod słomę, nie puszczajšc z garœci. -Mój Boże, tyla tego, że nigdy w życiu nie miałem, a nie mogę. Żałoœć œcisnęła mu duszę i łzy pociekły potwarzy, płakał rzewnie, aż sięzanosił, jakto dziecištko ukrzywdzone. -Potem se zjem, odpocznę nieco i bal se sprawię -pomyœlał. Ale i potem nie mógł, zapadał w sen, nie popuszczajšc kiełbasy z garœci, nie czujšc jednak, że Łapa mu jš po cichu obgryzał... OtrzeŸwiał nagle, bo po wieczerzy muzyka gruchnęła w chałupie z takš mocš, aż œciany stajni drygały i przestraszone kury gdakały z chlewów. Wrzaski buchnęły we œwiat i pryskały od domu niby te ognie czerwone w noc ciemnš,niby grzmoty buchały po stajni. Hulanka tam już szła siarczysta, œmiechy, wesołoœć, zabawa, a raz w raz ziemia dudniała od przegonów i pisk dzieuszyn rozdzierał powietrze. Kuba nasłuchiwał zrazu, ale rychło zapomniał o wszystkim, sen go brał i niósłw ćmę jakšœ wrzawliwš, jakby pod wody szumišce... na dno rozwytych wichurš borów. A gdy wesele ostrzej lunęło wrzawš i trzaski hołubców, bitych zapamiętale, dom zda się roznosiły, budził się nieco, wychylał duszę z ciemnicy, podnosił z niepamięci, wracał z dalekoœci przerażajšcych i słuchał. A czasem jeœć probował albo szeptał cicho, serdecznie: -Ceœka, Ceœ, Ceœ! Ale już dusza wychodziła z niego powoli i niesła się we œwiaty, jako ten ptaszek Jezusowy, kołowała jeszcze błędnie, oderwać się nie mogła jeszcze, że przywierała czasami do ziemie œwiętej, by odpoczšć z utrudzenia, utulić swój płacz sierocy we wrzawie ludzkiej; między kochane zachodziła, wœród żywe szła, do bratów wołała żałoœnie i u serc prosiła pomocy, aż mocš Jezusowš skrzepiona i miłosierdziem, niesła się na jakieœ pola wioœniane, na te Boże ugory ogromne, nieobjęte, wiecznš œwiatłoœciš oprzędzone iweselem wiecznym. I wyżej leciała, dalej, dalej, aż tam... ... Aż tam zaœ, gdzie już nie dosłyszy człowieczego płakania ni żałosnego skrzybotu duszy wszelkiej... ... Tam zaœ, gdzie ino pachnšce lilie wionš, gdzie kwietne pola miodnš słodkoœciš szumiš, gdzie cieknš rzeki gwiezdne po dnach barwionych rzęsiœcie, gdzie wieczny dzień. ... Tam zaœ, gdzie ino ciche modlenie płynie i dymy pachnšce wlekš się cięgiem, jako te mgły, dzwonki brzęczš i organy cicho grajš, i œwięta ofiara odprawuje się cišgle,i naród już bezgrzeszny, i aniołowie, i œwięci poœpiewujš spólnie chwałę Pańskš, w ten koœciół œwięty, nieœmiertelny, Boży! Gdzie ino duszy człowiekowej modlić się a wzdychać, a płakać z radoœci i weselić się z Panem w wiek wieków. Tam się ano rwała dusza umęczona i odpocznienia tęskliwa, Kubowa dusza. Dom zaœ tańcował wcišż i weselił się całym sercem, ochotniej nawet niŸli wczoraj, bo poczęstunek był sutszy i barzej niewolili gospodarze. Wodzili się też w tanach do upadłego. Wrzeli już niby ten ukrop na mocnym ogniu,a co przysłabli zdziebko, muzyka grzmiała z nowš siłš, że jako łan, uderzony wichurš, ino się przyginali, brali rozmach, niecili rum nogami i z krzykiem szli w nowytan, ze œpiewami, a huczno, tłumno i ogniœcie. Że już im dusze całkiem stajały od goršcoœci, krew kipiała warem, rozum odchodził, serca się zapamiętały w hulance, a każdy nerw dygotał do taktu, każdy ruch był tańcem, każdy krzyk œpiewem, a każde oczy weselem się jarzyłyi radoœciš. I tak szło przez całš noc, do samego œwitania! A dzień podnosił się ciężko i cicho, porankowe brzaski siały na œwiat posępne, nieprzeniknione zwały chmur, a już przed samym wschodem słońca zamroczyło się znagła i pociemniało, zaczšł padać œnieg. Polatywał zrazu z rzadka i kołujšcy, jak toigliwo w dzień wietrzny, aż się i potem rozœnieżyło na dobre. Œnieg sypał jakby przez gęste sito, padał prosto, równo, jednostajnie, bez szelestu i pokrywał dachy, drzewa, płoty i ziemię całš jakby podbielonym, szarawym przędziwem albo tym pierzem niedartym. Rychtyk i wesele się skończyło, mieli się jeszcze wieczorem zebrać w karczmie na poprawiny, ale teraz już poczęli rozchodzićsię do domów. Tylko drużbowie z druhnami i muzykš na czele zebrali się kupš przed gankiem i zaœpiewali wraz jednym głosem ostatniš piosneczkę: Dobranoc państwu młodym, Dobranoc ! Dobrš nockę oddajemy, Sami służkš ostajemy, Dobranoc! A Kuba w ten sam czas składał duszę swojš pod œwięte Panajezusowe nóżki. -----Konwersja: rpg6@go2.pl gdzie babia słabizna! Izba gruchnęła œmiechem. -Z Jagustynkš was zmówimy! -wołały kobiety. -Gorzałkę lubi i pyskata tak samo -dodawały drugie. -Powiedajš: „Chłop robotny i żona pyskata, to wezmš choćby i pół œwiata. ” Wójt przysiadł obok niego, a drugie w podle, gdzie kto mógł ławy zachwycić, a zbrakło miejsca, przystawali i cisnęli się do kupy, pół izby zajęli bez mała, nie baczšc na tańcujšcych. Wnet zasię poczęły iœć przekpinki, wymysły różne, gadki, wesołe powiedania, przypowiastki, aż się izba trzęsła od œmiechów, a najbarzej Jambroży dowodził,zmyœlał jucha i cyganił w żywe oczy, ino tak sprawnie i uciesznie, że się pokładali od œmiechu; a z kobiet Wachnikowa nie dałasię nikomu przegadać i w pierwszš gębę grała, wójt też basował, ile mu ino baczenie na urzšd pozwalało. Muzyka rżnęła od ucha, siarczyœcie, młódŸhulała raŸno, krzykała i obcasami ostro biła, a oni się tak zabawiali, społecznie i wesoło, że o Bożym œwiecie zapominali, aż któryœ dojrzał w sieni Jankla. Wcišgnęli go wnet do izby. Żyd czapkę zdjšł, kłaniał się ze wszystkimi przyjaŸnie, witał nie baczšc, żemu przezwiska jak kamienie latajš koło uszów. -Żółtek ! Niechrzczony ! Kobyli syn ! -Cichojta! Przyjšć go czym, gorzałki mu dać! -wołał wójt. -Przechodziłem drogš, to chciałem zobaczyć, jak się gospodarze zabawiajš. Bóg zapłać, panie wójcie, napiję się wódki...dlaczego nie mam się napić za zdrowie państwa młodych! Boryna wyniósł flaszkę i częstował. Jankielkieliszek wytarł kapotš, głowę nakrył i wypił, a drugim poprawił. -Zostańcie, Jankiel, nie streficie się! Hej! Muzykanty, zagrajcie „żydowskiego ”! Niech Jankiel potańcuje! -wołali ze œmiechem. -Mogę potańcować, to nie grzech! Ale nim grajkowie zrozumieli wołania, Jankiel wysunšł się cicho do sieni i zniknšł w podwórzu, poszedł do Kuby odbierać strzelbę. Nie spostrzegli nawet jego wyjœcia, bo Jambroży nie przerywał cyganienia, a Wachnikowa wtórowała niby na basetli, tak im zeszło do samej wieczerzy; już muzyka przycichła, stoły poustawiali i grzechotanomiskami, a oni wcišż się poœmiewali. Darmo Boryna zapraszał do jadła, nikt nawet nie słyszał. Potem Jaguœ raz po raz przywtarzała, by szli, to jš wójt wcišgnšł do kupy, usadził przy sobie i za rękę trzymał. Dopiero Jasiek, z przezwiska Przewrotny, krzyknšł w głos: -Do misek chodŸta, ludzie, bo stygnie! -Cichoj, głupi, znajdzie się i la ciebie miskado wylizania ! -Jambroży ino cyganiš, aż się kurzy, i myœlš, że mu kto wierzy... -Jasiek, coć dadzš w pysk, bierz, bo twoje,ale mnie nie ruchaj, nie uredzisz. -A spróbujmy się! -odkrzyknšł parob, że to głupawy był i słowa nie wyrozumiał. -Wół tak samo poredzi albo i lepiej. -Jambroży po księdzu wynoszš, to myœlš, że ino sami mšdrzy ! -Wpuœć cielę do koœcioła, a też ino ogon wyniesie! Głupia! -mruknšł zeŸlony. Bo to matka Jaœkowa chciała bronić syna. Ruszył też pierwszy do stołów, a za nim insi jęli zajmować miejsca, a œpiesznie, bo już kucharki wnosiły dymišce miski i smaki wiały po izbie. Usadzili się po starszeństwie i jak przystało na przenosinach, z Dominikowš i jej chłopakami w poœrodku; druhny i drużbowie zasiedli razem, przy sobie, a Boryna z Jagusiš ostali na izbie, by posługiwać i mieć baczenie na wszystko. Cicho się zrobiło, tyla że za oknami dzieci wrzeszczały i tuzowały się między sobš, aŁapa z ujadaniem obiegał dom i darł się do sieni, naród zaœ w cichoœci a z powagš porał się z jadłem i ochotnie bódł miski czubate, ino łyżki skrzybotały o wręby i szkło brzškało w kolejkach. Jagusia zaœ cięgiem zapraszała i prawie każdemu z osobna podtykała czy mięso, czyczego innego zarówno, a niewoliła, bych sobie nie żałowali; składnie jej to szło, i tak utrafnie każdemu to słowo przypochlebne powiadała, i takš urodnoœcišsię wszystkim miliła, że niejeden z parobków chodził za niš tęskliwymi oczyma, a matka aże rosła z kuntentnoœci, odkładała łyżkę, by się no patrzeć na niš icieszyć. I Boryna to widział, bo gdy szła do kucharek, leciał za niš, dopędzał w sieniach, ogarniał mocno i sielnie całował. -Gospodyni moja kochana! A dyć, kiej ta dworska pani, tak se godnie poczynasz i radzisz! -A bom to nie gospodyni! IdŸcie no do izby, Gulbas z Szymonem czegoœ odęci siedzš i mało co pojadajš. Przepijcie do nich!... Juœci, że jej słuchał i robił, co chciała! A Jagusi było dziwnie wesoło na duszy i ochotnie. Gospodyniš się poczuła i nie byle jakš, paniš prawie, to i rzšdy same jej jakoœ w ręce szły, a z nimi i powaga w niej rosła, i harnoœć pełna mocy a spokojnoœci! Nosiła.. ię, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¨ Ź @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż”üżN¸÷ż@