ĺbkŃÉ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙őđGî’ŕGđ@îŕ@>ŕBđEîoŕEńŮő>ŕB>RŕG>˙ęÁńŮ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙ĂUÎíffĚ sƒ ˆ‰ÜĚnćÝÝٙťťgcněĚÝܙŸťš3>CLAS GRAZYNA €003 Ŕ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙Copyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. óÍĆ>˙ęŔúPę ŔúQęŔ1ţ˙Íb͛ >ęa>ŕ&>ę Ŕ>˙ę ŔÍđ͜Í:Í\ÍćÍóÍ ÍBÍS ú‚˙§(Ţú ŔOÍŕ>ęŔͧ ÍÓ ÍŽ Íż ÍÓ ÍŽ ÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔÍ|ÍĹÍr>ęÁ>xŕE>@ŕAŻŕ>ŕ˙>Óŕ@űÍ ÍvúÁˇ(ńŻęÁ́Ë VËw cËoÂÄËgÂŐË_ 9ËW -ËO ËG Ăú Ŕ<ţ >OÍŕĂú Ŕ<ţ >OÍłĂÍ ĂÍS ĚĹĂú Ŕţ(ţ(ţ(#ú Ŕţ("ţ(*ţ( *Í/ĂÍĹĂÍËĂ͘ĂÍ^ĂÍ÷ĂÍĂÍ#Ăú Ŕ=ţ˙ >OÍ|Ăú Ŕ<ţ >OÍ|Ă!>w# űÉ!6# ú6˙#6# öÉ! 6˙#6# ö6# úÉÍB͜ÍĹÉú ŔţČÍw Í ÍÓ úÁO> ‘O͜úÁOÍŽ úÁ<ţ 8>ęÁÉú Ŕţ ú ŔGÍ3 8 ř Í3 8 řÍ#@Íw  Í  úÍÓ úÁţ(=> ęÁúÁO> ‘ţ >O͜úÁOÍŽ ú Ŕţ 0<ę ŔÉú ŔţČŐĹúÁO ú Ŕţ ͟ Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  Ü{ę ŔÁŃÉĹú Ŕţ ú ŔĆ GÍ3  úÍ3  úúÁO Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  é> ę ŔÁÉ>ę Ŕ>ęÁ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍŃ!ĐŔ*§ úaŔ*§ úúŔOúŔG>š >¸ >>ęŔÉ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍ- űÍŃúŔ=ęŔ Í3  úÍĹÉÍ-(ÍŃ>ęŔúŔć€(ěÍĹÉÍŃ>ęŔúŔć€Ę˜ÍĹÉ Í3  úÍuĘ,ÍŃúŔţÂúŔţĘ#>ę Ŕ>ęŔúŔć€(ÖÍĹÉĺŐĹúŔoúŔg #F+NxĄ<(,xą úŔęŔ͡ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔ$úŔţ(>ęŔÍŻ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔÁŃáÉĺŐĹú Ŕţ˙(!В@§(=ůÍ3 yę Ŕ!В@y§( řÍ3 ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕ>ęŔÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔú ŔO>˙ę ŔÍ|ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕţ(ţ(ţ(ţ( ţ($ţ((!pÍ(!€Í !Í! Í!°Í!ŔÍÁŃáÉÍćĺĹ~î˙" ů ôÁáÉĺŐĹú Ŕ!ů ţ(q! ţ(j!H ţ(c!p ţ(\!˜ ţ(U!Á ţ(N!Ň ţ(G!ę ţ(@! ţ (9!: ţ (2!b ţ (+!Ň &ĺŐĹ!ˆ ĺŐĹ!ŔĺŐĹ!Ú ĺŐĹ!ą ĺŐĹ!aŔ˛Ŕ*§ úÁŃáÉ Przewiń Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlättern: Zeil Seit Kapt AlleDéfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Línea Página Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Línia Plana Cap. Tot ĺŐĹúŔGúŔ<¸8Í-(ÍŃ>>ę Ŕ7 ęŔ>ę Ŕ§ÁŃá§ÉĺŐĹúŔţÂO úŔţÂO úŔţ(úŔţ ÍuÍŃúŔ>ę Ŕ7 =ęŔ>ę Ŕ§ÁŃáÉĺŐĹúŔG!Đx§(~#§ ÷ô˛Ŕ*§ úÁŃá§ÉĺĹ!€6# xą řÁáÉĺŐĹy!ţ(#!@‘ţ(!€’ţ(!Ŕ“ţ(!€@y§(=ů]T! ÁÍćP* úÍćP* úÍćP* úÍćP* úÁŃáÉ> ę>ęA!  y§( ĺ>""Ŕ " úáúN"úO">ęúŔćęAÉ> ę>ęA!  y§( *GúN¸ 6*GúO¸ .Ŕ * ú>ęúŔę!úŔćęAÍŃ Í3  úÉ> ę>ęA!    ž # ÷őúŔćęAńÉĺŐĹ! Á@6# xą ř!˛Ŕ~#§(Í÷ öÁŃáÉĺĹÖ o&MD)))  0úŔţ( 8 V#F#Í' yţ őzƒ_ÁáÉĺŐĹk&)}ćđo Á ÁĹË!Ë ÁĹ{ć§(Ë8Ë=öxśw#wyśw#wÁŃáÉđ˙ˇŕ˙Íćđ@ćŕ@É>‘ŕ@É>äŕGŕHŕIÉĺŐÍć!`˜Ŕ>đ" üÍćŔ" üŃáÉĺŐ!`˜ y§(=ů> ‘W>ÍćÍ'(Í'(Í'(éőy§ ńń!`˜QÍćÍ'(Í'(Í'(éŃáÉĺĹú‚˙§(,>˙ŕO!˜`>" xą ř€>" xą ř`>" xą ř>ţŕOÁáÉĹw#< ú 6# úÁÉ!˜>"< ű! ˜"< ű!@˜6ń# úÉ!ŕ™ 6ň# ú!š>("< ű! š "< űÉ́Ĺ> ŕđđđđ/ćË7G>ŕđđđđđđđđđđ/ć°Gú€˙¨ ę˙xę€˙>0ŕú˙ÁÉţ(Ż>˙ę‚˙ÉĹ>˙ŕ$ˆ xą ű>ŕ$ÁÉőđ@ć€(đDţ‘ ôńɇ‡‡Ć€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙@ióúA˙ć ů*âű ňɇ‡‡Ć€ęj˙kóúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęj˙k@óúA˙ć ů*âű ňÉ˙ď=ď=|˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=ŕ˙ď=˙ď=ď=˙ď=ď=ď=ď=<ď=ď˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙MBFONTMonospaced @@@@@@   ŕ ŕ @ŔŔŕ``@€ @€ @ @@  `@@ @@@@@ @ @@ŕ@ @ŕ@ @`@ @@@€€ŕ     ŕ@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ@@ @ @€@ ŕŕ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕ ŕ     ŕ      @     @ŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ     @@     ŕ    @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕ`@@@@@`€€@@@ ` `@ ŕ@ ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    @@@@@@ @€€  Ŕ  @@@@@@  ŕ   Ŕ    ŕ   ŕŕ  ŕ€€ŕ  ŕ Ŕ €€€ŕ€ŕ ŕ@`@@@     ŕ    @   ŕ   @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ @@@@@@@€@@ @@€`€ŕŕŕŕŕŕŕ@ €`€ @ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ   @ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€  @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ @€@    ŔŔŕŕ`@ŕ@@ @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ@@@@@@@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕ @ ŕ  ŕ   0@@@@@@ŕ€ŕ ŕ ŕ ŕ€ŕŕ ŕ ŕ @€@ ŕ Ŕŕ€€@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`@Ŕ@@@€ŔŔŔŕ€€       @€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕ€@ @€@@@€ ŕ @@@ŕ @ŕŕ`ŕ€ ŕ @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ  @ŕ ŕ @ ŕ ŕ `€ŕ ŕ  ŕ ŕ @ŕ ŕ @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕ @ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@ŕŔ  ŕ  Ŕ @ ŕŕ  €@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ  ŕ @ ŕ  ŕ  ŕ€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€ŔŔ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€@@@@@ €€€€ @@@@@ @  ŕ ŕ @ŕ   €@ŕ ŕ @ŕ  ŕ@ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ŕ ŕ ŕ€@  ŕ @  ŕ@   ŕ   ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ ŕ€€   ŕ ŕMBFONTVariable pitch €€€€€€  PPřPřPP x ř(đ ŔČ @˜ŕ  @° Đ€€@€€€€€@€@@@@@€@ŕ@ @ŕ@@€Ŕ€ @@@€€@     @@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ€€@@€ @€@ ŔŔ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕˆŘ¨ˆˆˆˆˆˆČ¨˜ˆˆŕ     ŕŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ      @ˆˆˆ¨¨¨P   @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕŔ€€€€€Ŕ€€@@@ Ŕ@@@@@Ŕ@ ŕ€@ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    €€€€€€@@@@@@€€€  Ŕ  €€€€€€€ř¨¨¨¨ŕ    @   @ŕ   Ŕ€ŕ   ` ࠀ€€ŕ€ŕ ŕ€Ŕ€€€Ŕ    ŕ    @ˆ¨¨¨P  @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ €€€€€€€€@@ @@€P ŕŕŕŕŕŕŕ`€€`€€`ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ  ¨@ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€P @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ@€€@HHŔŔđřP ü\T @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ€€€€€€@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕˆpPpˆŕ  ŕ  °€€€€€€ŕ€ŕ ŕ ŕ x„´¤´„xŕ ŕ ŕ$HH$ŕ Ŕx„´¤„x@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`Ŕ@@@@€   ŕ€€ĐĐPPPPP€€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕH$H€€€  (8€€€°ˆ 8ŕ ŕ(č @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ   @ŕ ŕ  @ ŕ ŕ P ŕ ŕ  ŕ ŕ  @ŕ ŕ  @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ ŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@@ŕpHHčHHp¨ˆČ¨˜ˆ€@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕPpˆˆˆp @ řˆ˜¨Čˆř€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€Ŕ@ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€€€€€@ @@@@ @@@@@ @ p` @ŕ    €@ŕ  ŕ @ŕ   ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ř¨¨ř@€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ  ŕ€€   ŕ ŕPź c Ů cĺÁ cŚ% c'2D a "GRAŻYNA" ADAM MICKIEWICZ Coraz to ciemniej; wiatr północny chłodzi, Na dole tuman, a miesišc wysoko Poœród kršżšcej czarnych chmur powodzi, We mgle nie całe pokazywał oko; I œwiat był nakształt gmachu sklepionego, A niebo nakształt sklepu ruchomego, Księżyc, jak okno, którędy dzień schodzi. Zamek na barkach nowogródzkiej góry Od miesięcznego brał pozłotę blasku; Po wałach z darni i po sinym piasku Olbrzymim słupem łamał się cień bury, Spadajšc na fosę, gdzie wœród wiecznych cieœni Dyszała woda spod zielonych pleœni. Miasto już spał, w zamku ognie zgasły, Tylko po wałach i po basztach straże Powtarzanymi płoszš sennoœć hasły; Wtem się coœ zdala na polu ukaże: Jakowiœ ludzie biegš tu po błoniach, A gałšŸ cieniu za każdym się czerni, A biegš prędko - muszš być na koniach, A œwiecš mocno - muszš być pancerni. Zarżały konie, zagrzmiała podkowa. Trzej to rycerze jadš wzdłuż parowa; Zjechali, stajš - a pierwszy z rycerzy Krzyknie i w tršbkę mosiężnš uderzy; Uderzył potem raz drugi i trzeci - Strażnik mu baszty rogiem odpowiada - Brzękły wrzecišdze, pochodnia zaœwieci I most zwodzony z łoskotem opada. Na tętent koni zbiegli się strażnicy, Chcšc bliżej poznać i męże i stroje. Pierwszy mšż jechał w zupełnej zbroicy, Jakš zwykł Niemiec przywdziewać na boje;I krzyż miał czarny na białej kapicy, I krzyż na piersiach u złotej pętlicy, Tršbkę na plecach, kopiję u toku, Różaniec w pasie i szablę u boku. Poznali męża Litwini z tych znaków, Więc cicho jeden do drugiego szepce: "To jakiœ urwisz od psiarni Krzyżaków, Tuczny, bo pruskš krew codziennie chłepce.O, gdyby nie był nikt tu więcej z warty, Zarazby w bagnie skšpał się ten plucha, Aż pod most pięœciš zgišłbym łeb zadarty!"- Tak oni mówiš; on niby nie słucha, Lecz musiał słyszeć, bo się bardzo zdumiał, A chociaż Niemiec, głos ludzki rozumiał. "Ksišżę jest w zamku?" - "Jest, lecz o tej porze Bardzoœcie wasze poselstwo spóŸnili; Dziœ nie możecie stawić się we dworze, Chyba na jutro". - "Jutro? Ani chwili! Zaraz, natychmiast, choć w spóźnionš porę, Litaworowi o posłach donieœcie; Niebezpieczeństwo na mš głowę biorę, A wy dla znaku pierœcień tylko weŸcie! Nie trzeba więcej: skoro ujrzy godło, Pozna, kto jestem i co nas przywiodło". Cichoœć dokoła, zamek we œnie leży. Co za dziw? Północ, jesieniš noc długa; Zacóż dotychczas w Litawora wieży Lampa, jak gwiazdka, między kratš mruga? Wszak dziœ powrócił, jeździł w kraj daleki, Snu potrzebujš troskliwe powieki. On przecie nie œpi. - Posłano na zwiady: Nie œpi - lecz żaden z pałacowej straży, Ani z dworzanów, ani z panów rady, Do progu jego zbliżyć się nie waży. Daremnie poseł i grozi i prosi: GroŸba i proœba na nic się nie przyda. Kazano wreszcie obudzić Rymwida: On wolę pańskš nosi i odnosi, On głowš w radzie, prawš rękš w boju, Jego nazywa ksišżę drugim sobš, W obozie, w zamku jemu każdš dobš Wstęp do pańskiego otwarty pokoju. W pokoju ciemno i tylko od stoła Kaganiec œwiatłem konajšcym płonšł. Litwaor chodził po gmachu dokoła, A potem stanšł i w myœlach utonšł. Słucha, co Rymwid o Niemcach powiada, Ale mu na to nic nie odpowiada. To się rumieni, to wzdycha, to blednie, Wydajšc twarzš troski niepowszednie. Poszedł ku lampie, żeby jš poprawił, Wrzakomo poprawia, a do głębi ciœnie; Wcisnšł nareszcie i całkiem zadławił - Nie wiem, przypadkiem, czyli też umyœlnie. Snać, że poskromić nie mógł wnętrznej wrzawy I w pogodniejsze wystroić się lice, A jednak nie chciał, by sługa z postawy Zgadnšł pańskiego serca tajemnice. Znowu komnatę obchodzi dokoła, Lecz, kiedy okna kratowane mijał, Widna przy blasku miesięcznego koła, Co się przez szyby i kraty przebijał, Widna posępnoœć zmarszczonego czoła, Przycięte usta, oczu błyskawica I surowego zagorzałoœć lica. Potem w róg gmachu zwraca się z poœpiechem, Każe podwoje zamknšć Rymwidowi - Siadł i z kłamliwš spokojnoœciš mówi, Szyderskim mowę zaprawujšc œmiechem; "Wszak mi sam z Wilna przywiozłeœ, Rymwidzie, Że Witołd, pan nasz możny i łaskawy, Miał mię podwyższyć ksišżęciem na Lidzie I spadłe dla mnie po żonie dzierżawy, Jak swojš własnoœć lub zdobycze cudze. Litaworowi podarował słudze?" - "To prawda, ksišżę" - "My więc po te dary, Jako przystało, wystšpimy godnie! Każ wynieœć na dwór ksišżęce sztandary, Zapalić w zamku ognie i pochodnie! Gdzie sš trębacze? Niechaj o północy Zjadš na miasto i, stanšwszy w rynku, Na cztery wiatry tršbić bez spoczynku, Póki się wszystko rycerstwo rozbudzi! Niech każdy piersi zbrojš ubezpiecza, Nasadzi groty i pocišgnie miecza! Zgotować żywnoœć dla koni i ludzi! Każdemu z mężów zgotuje niewiasta, Ile zjeœć można od ranku do zmroku. Czyj koń na paszy, sprowadzić do miasta, Nakarmić i wzišć na drogę obroku, A skoro słońce z szczorsowskiej granicy Pierwszym promieniem grób Mendoga draœnie, Wszyscy staniecie na Lidzkiej ulicy! Czekać mię rzeŸwo, zbrojno i zapaœnie!" Tak mówił ksišżę. Wprawdzie jego mowa Zaleca zwykłe do drogi przybory - Lecz zaco nagle i niezwykłej pory? Dlaczego postać była tak surowa? A kiedy mówił, choć gwałtowne słowa Biegš, że jedno drugiego nie œcignie, Zda się, jakby wyszła ich połowa, A reszta w piersiach przytłumiona stygnie. Ta postać coœ mi niedobrego wróży I głos ten myœli spokojnej nie służy. Umilkł Litawor; zdało się, że czeka, Aż Rymwid z wziętym odejdzie rozkazem - I Rymwid milczy, a odejœcia zwleka, Bo to, co słyszał i co widział razem, Kiedy stosuje i waży w rozmowie, Z lekkich słów ciężkš rzecz odgadnšć umie.Ale cóż pocznie? Zna, że ksišżę młody, Namowom cudzym mało daje ucha I, nie lubišcy w długie brnšć wywody, Zamiary knuje w swojej głębi ducha, A skoro uknuł, nie dba na przeszkody I hamowany, tym srożej wybucha. Lecz Rymwid, jako wierna panu rada I zacny rycerz w litewskim narodzie, Zapewne hańbie niemiłej podpada, Gdzieby powszechnej nie zbieżał szkodzie. Milczeć, czy radzić? Na dwoje myœl dzieli, Waha się, wkońcu na drugie oœmieli. "Panie, gdziekolwiek chęci twoje godzš, Nigdyć na ludziach i koniach nie zbędzie: Wskaż tylko drogę, my za twojš wodzš, Nie patrzšc, kędy, gotowi iœć wszędzie, Pospólstwo, œlepe twoich ršk narzędzie, I mężów, którzy na coœ więcej zdatni. Bo i twój ojciec, choć lubił sam z siebie Wycišgać skrycie przyszłych dzieł osnowy,Jednak, nim gminne miecze ku potrzebie, Wprzódy ku radzie mšdre wzywał głowy, Kędy ja nieraz z wolnym zdaniem siadał, A com umyœlił, œmiało wypowiadał. Więc i dziœ wybacz, jeœli w szczerym głosie Zeznam, co serce ustom przekazało. Długo ja żyłem i na siwym włosie DŸwigam i czasów i czynów niemało; Przed się dziœ widzę, oby nie ze szkodš, Rzecz, dla nas starych niezwykłš i młodš. Jeżeli prawda, że na Lidzkie państwo Cišgniesz, do twojej należšce właœci - Ten pochód skory, coœ nakształt napaœci, Zrazi i nowe i dawne poddaństwo. Ci, jak zwycięzcy, czekajš zdobyczy, Tamci kajdanów, jak lud niewolniczy. Zaraz po kraju wieœć ziarna rozsypie, Ucho je gminne chwyta i przesadza - Skšd w końcu gorzki owoc się wyradza, Co truje zgodę i co sławę szczypie; Okrzyknš zaraz, żeœ chciwy łupieży, Wdarł się na państwo, któreć nie należy. Inaczej cale po dawnym zwyczaju Litewskie niegdyœ stšpały ksišżęta, Niosšc stolicę do własnego kraju: Tych ksišżšt dobrze wiek mój zapamięta - I, jeœli zechcesz iœć po starym trybie, Spuszczaj się na mnie, w niczym nie uchybię. Naprzód rycerstwo obeœlemy wszędy, I tych, co w mieœcie zostali się bliscy, I co na wiejskie powrócili grzędy, Majš na zamek zgromadzić się wszyscy; Więc krewne pany, więc starsze urzędy, Ku bezpieczeństwu, a większej ozdobie, Z sowitym pocztem niech stanš przy tobie. Co nim dokonasz, ja mogę tymczasem Wyruszyć jutro lub pojutrze z rana Ze służbš, z œwiętš osobš kapłana, Tudzież z potrzebnym do uczty zapasem, Aby się wszystko złatwiło na przodzie, A na zwierzynie nie brakło i miodzie. Nie tylko bowiem sam naród prostaczy, Lecz i starszyzna za łakociš goni, A widzšc zrazu pańskiej hojnoœć dłoni, Dobrze stšd sobie na przyszłoœć tłumaczy. Tak zawżdy było w Litwie i na Żmudzi; Jeœli nie wierzysz, pytaj starych ludzi!" Skończył, podchodzi ku oknom i doda: "Wietrzno, niepewna na jutro pogoda... Jakiegoœ widzę rumaka przy wieży, A tuż i rycerz oparty na łęku... Drudzy dwaj chodzš, konie wodzšc w ręku...Posły niemieckie - poznałem z odzieży; Czy ich zawołać, czyli niech na dole Przez usta sługi odbiorš twš wolę?" To mówišc, okno przymknięte zaszczepił, Niby niechcšcy, i patrzył i gadał, Ale umyœlnie pytanie uczepił, By coœ o posłach niemieckich wybadał. Na to mu prędko Litawor odpowie: "Jeżeli kiedy wychodzę po radę Do cudzych, własnej nie ufajšc głowie - Zawżdy twe zdanie na poczštku kładę, Boœ zewszšd godzien mojej czci i wiary,, Jak w polu młody, tak na radzie stary. Więc, choć nie lubię, by dzieł przyszłych końce Lada czyjemu widne były oku - Zamiar, wylęgły w myœlenia pomroku, -le jest przed czasem wykazać na słońce; Niechaj rzecz cała, dokonania bliska, Jak piorun: wprzódy zabija niż błyska. Prztoż ja krótko pytania odbywam: "Kiedy? - "Dziœ, jutro"... - "Gdzie?" - "Na ŻmudŸ, do Rusi"... "To być nie może!" - "Będzie i być musi... Lecz dzisiaj tobie głšb serca rozkrywam. Dlatego kazał do konia i zbroi, Dlatego nagle i orężnie godzę, Bo wiem Witołda, że z wojskami stoi, Gotowy wstręty czynić mi po drodze; A może na to chciał do Lidy zwabić, By zwabionego pojmać albo zabić. Ale ja z mistrzem Pruskiego Zakonu Tajemne zaraz zwišzałem przymierze, Aby mi swoje dał w pomoc rycerze, Za co w nagrodę ustšpię częœć plonu. Jeœli, jak słyszę, przybyli posłowie, Znać, żem na jego nie zwiedziony słowie. Wprzód więc, nim zajdš siedmiorakie gwiazdy, Ruszymy przydać ku litewskiej sile Niemców pancernej trzy tysišce jazdy I pieszych knechtów we dwójnasób tyle. Będšc u mistrza, sam sobie wybrałem, Jakie ma przysłać rumaki i chłopy, Od wszystkich naszych ogromniejsze ciałem, Żelazem kute od głowy do stopy; Wiesz, jako dzielnie brzeszczotami siekš, I dzidš srożsi od naszych daleko. Knecht zasię każdy ma żelaznš żmiję, Którš ołowiem i sadzš utuczy, Potem, ku wrogom nawracajšc szyję, Podrażni iskrš: wnet paszcza zahuczy Ogniem i gromem, zrani lub zabije, Kogo jej strzelca trafny wzrok poruczy. Od takiej broni niegdyœ obalony Pradziad Gedymin na szańcach Wielony. Wszystko gotowe; tajemnymi drogi Jutro, gdy Witołd w zaufaniu zbytnim Na Lidzie słabe zostawił załogi, Wpadniem, podpalim, zabierzem i wytniem". Rymwid, niezwykłš rażony nowinš, Stał pełen dziwu, nieprzytomny sobie Przeglšda burzę, myœli o sposobie, Skłócone myœli jedne w drugich ginš. Ale rzecz nagła, próżno zwlekać zdanie. Z gniewem i żalem zawoła: "O panie! Bogdajbym nigdy nie dożył tej pory! Brat przeciw bratu ma podnosić dłonie! Wczoraj wyszczerbił na Niemców topory - Dziœ ma je ostrzyć ku Niemców obronie? Zła jest niezgoda - ale gorszš zgodš Chcesz nas pojednać; raczej ogień z wodš! Zdarza się wprawdzie, że sšsiad sšsiada, Z którym nieprzyjaŸń toczył od lat wielu, Uœciska wreszcie, gniewne serce składa, Jeden drugiego zowišc: "przyjacielu" - Że bardziej jeszcze, niŸli złe sšsiady, Gniewne na siebie Litwiny i Lachy Często u wspólnej pijajš biesiady, Snu używajš pod jednymi dachy I miecze łšczš ku wspólnej potrzebie - A jeszcze bardziej nad litewskie męże I nad Polaki zawziętsi na siebie Od wieków sš ludzie i węże - A przecież, jeœli do domowych progów Wšż zaproszony goœciem od człowieka, Jeœli dla chwały nieœmiertelnych bogów Litwin mu chleba nie skšpi i mleka - Wtenczas gad swojski pełznie w jego ręce Społem wieczerza, z jednych kubków pijš I nieraz senne piersi niemowlęce Mosiężnym wiankiem bez szkody obwija. Lecz krzyżackiego gadu nie ugłaszcze Nikt ni goœcinš, ni proœbš, ni dary! Małoż Prusaki i Mazowsza cary Ziem, ludzi, złota wepchnęli mu w paszcze?On wiecznie głodny! Choć pożarł tak wiele, Na resztę naszš rozdziera gardziele. Spólna moc tylko zdoła nas ocalić. Darmo hordami cišgniemy co roku Burzyć ich twierdze i mieœciny palić! Przebrzydły Zakon podobny do smoku: Jeden łeb utniesz, drugi roœnie skoro I ten ucięty roœnie w dziesięcioro! Wszystkie utnijmy! Napróżno się trudzi, Kto naszych szczerze chce godzić z Krzyżaki, Bo czy to z kniaziów, czyli z prostych ludzi,Na Litwie całej nie znajdzie się taki, Coby ich nie znał chytroœci i dumy, Nie stronił od nich, jak od krymskiej dżumy, Coby nie wolał stokroć od ich broni Raczej œmierć w polu, niźli pomoc zyskać, Raczej żelazo rozpalone w dłoni, NiŸli krzyżackš prawicę uœciskać! Lecz Witołd grozi? - Czyż bez obcych mieczy Już nie zdołamy rozeprzeć się w polu? Albo czy do tych kresów zaszły rzeczy, Iż domowego naszych zwad kškolu Nie zdoła wyrwać dłoń bratniej przyjaźni,Oręż dla cudzej zachowujšc kaźni? Skšdże masz pewnoœć, że słuszna twa skarga. Że Witołd znowu, stawišc się upornie, Zdrady napina i umowy targa? Posłuchaj, szlij mnie do niego powtórnie, Wznowim umowę..." - "Doœć tego, Rymwidzie! Znane mi dobrze Witołda umowy. Wczoraj mu taki wiatr zawiał do głowy, Dzisiaj nań znowu co innego przyjdzie. Wczora ufałem ksišżęcemu słowu, Że sobie Lidę w dziedzictwo zabiorę - Dziœ Witołd uknuł coœ różnego znowu: Na gwałt swobodnš wyœledziwszy porę, Gdy się do domów rozjechali moi, A on u Wilna obozami stoi, Dziœ oznajmuje, jakoby Lidzianie Za swego pana słuchać mię nie chcieli - Więc Witołd Lidę dla siebie wydzieli, Mnie zaœ w nagrodę, inny kraj dostanie!... Pewnie Ruœ gołš, lub bagna Warega, Bo tam wskazana jest siedziba nasza, Tam Witołd braci i krewnych wypłasza, A œwiętš Litwę sam jeden zalega! Patrz, jak uradził - a wie, na co radzić, Bo w jedno bije, chociaż różnš drogš: Chciałby się jeden nad wszystkich posadzić I sobie równych cisnšć pod swš nogš. Przebóg! Czyż nie doœć, że Witołda buta Na koniu wiecznie trzyma całš Litwę? Pierœ nasza wiecznie do zbroi przykuta, Szyszaki już nam przyrosły do czoła! Z łupów po łupy i z bitwy na bitwę, Œwiat, jako wielki, zbiegliœmy dokoła: To na krzyżactwo - to znowu przez Tatry Na Polski piękne zbudowane sioła - Stamtšd, po stepach żeglujšcy z wiatry, Gonišc błędnego obozy Mongoła. A coœmy skarbu z zamków wyłamali I co żywego szablica nie dotnię, Głód nie dogryzie, ogień nie dopali - Jemu znosimy, spędzamy ochotnie. Na trudach naszych w potęgę urasta: Od Fińskich zatok po Chazarów morze Wszystkie pod siebie zagarnšł już miasta... Sam w jakim mieœcie, w jakim siedzi dworze! Widziałem pysznych Krzyżaków warownie, Na które Prusak nie spojrzy bez strachu, A przecież mniejsze od Witołda gmachu, Co jest na Wilnie lub Trockim jeziorze! Widziałem pięknš dolinę przy Kownie, Kędy rusałek dłoń wiosnš i latem |ciele murawę, kraœnym dzierzga kwiatem: Jest to dolina, najpiękniejsza w œwiecie... Lecz - któżby wierzył? - u syna Kiejstuta W pałacu œwieższa murawa i kwiecie: Takim po œcianach rozwisłe bistory Z liœciem ze srebra i kwieciem ze złota... Nad dzieło bogiń, nad smug różnowzory Cudniejsza branek lechickich robota. W kratach u niego szklane okienice, Przywoźne kędyœ aż od ziemi końca, Błyszczš, jak polskich rycerzy zbroice, Albo, jak Niemen, przed oczyma słońca Spod œniegu zimne gdy odsłoni lice. A ja com zyskał za rany i znoje? Com zyskał, że od maleńkiego wieku, Z pieluchów zaraz przwiniony w zbroje, Ksišże, jak Tatar, żył o końskim mleku? Cały dzień konno, w wieczór końska grzywa Poduszkš mojš - przy niej noc wystoję - A rankiem znowu tršba na koń wzywa; Że wtenczas, kiedy moi rówieœnicy, Jeżdżšc na kijach, szablami z łuczywa Bezpiecznie sobie grali po ulicy, By siwš matkę lub dziecinnš siostrę Zabawić wojny kłamanej obrazem - Wtenczas z Tatary jam gonił na ostre, Lub wręcz z Polaki œcinał się żelazem! Przecież me państwa od Erdwiłła czasu I piędziš szerzej ziemi nie zaległy. Patrz na te mury z dębowego lasu I na ten pałac mój z czerwonej cegły - PójdŸ przez komnaty, pradziadów siedliska: Gdzie szklane kuple? Gdzie kruszczowe ĈŠj ľAX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjxtˆiC ř }x}`X¸ŠjPç c7 ] c”| c &× c ç1˙ c ć={ łupy? Miasto blach złotych - mokry kamień błyska, Miasto kobierców - œniade mchu skorupy! Cóżem chciał wynieœć z ognia i kurzawy? Państwa, czy skarby? Nie - nic, kromia sławy! Ale i sławš wszystkim ponad głowę Witołd podleciał, Witołd wszystkich gasi. Jego, jakoby drugiego Mindowę, Na ucztach wielbiš wajdeloci nasi - Jego na strunach i na wieszczym rymie Do potomnego wysyłajš blasku; Nasze œród gminu kto wypatrzy imię? Kto podjšć raczy z niepamięci piasku? Przecież nie zajrzym. Niech walczy, nich gromi, Niechaj się w imię i skarby bogaci - Tylko niech zęba chciwego poskromi Od swych ojczyców, od ziemi swej braci! Czyż dawno w œrodku pokoju i zgody Gwałtem litewska wstrzšœniona stolica? Czyż dawno Witołd kniaziów wielkich grody Naszedł i z tronu zmiótł Olgierdowica I sam owładnšł? A tak lubi władać, By jego poseł, jak Krywejty goniec, Ksišżšt podwyższał, albo zmuszał spadać! O, czas, że temu położymy koniec, Czas, żepo sobie jeŸdzić nie dozwolim! Póki młodego w piersiach żywię ducha, Póki żelazo ręki zdrowej słucha, Dopóki koń mój ze skrzydłem sokolim, Com z łupów krymskich jednego wzišł sobie, Jakiemu równy dany tobie drugi, A jeszcze dziesięć rże przy moim żłobie, Którymi wierne poobdzielam sługi - Dopóki koń mój... póki szabla moja!..." Tu mu gniew słowa i tchnienie zatłoczył. Umilkł, lecz chrzęstem ozwała się zbroja; Znać, że się wzdrygnšł i z miejsca wyskoczył. Jakiż to płomień nad głowš mu błysnšł? Jak oderwana gwiazda przez niebiosa Spada, z długiego żary trzęsšc włosa, Tak on brzeszczotem koło stropu cisnšł I siekł w podłogę, od tęgiego razu Rzęsiste iskry sypnęły się z głazu. Znowu ich głuche obeszło milczenie, Znowu rzekł ksišżę: "Dosyć próżnej mowy, Oto noc prawie dochodzi połowy, Wkrótce usłyszym drugich kurów pianie... Wiesz, com rozkazał. Bšdźcie w pogotowiu!Ja legnę; może duch troskliwy spocznie I ciało trochę pokrzepię na zdrowiu, Bom trzy dni nie spał. Teraz jeszcze mrocznie, Lecz dziœ zapełnia księżyc rogi nowiu - |wiat będzie widny. Ruszymy niezwłocznie, Synom Kiejstuta w Lidzie zostawimy Godne dziedzictwo - popioły i dymy!" To powiedziawszy, usiadł i w dłoń klasnšł;Skoczyli słudzy - kazał zwlekać szaty I legł, nie na to może, aby zasnšł; Lecz, aby Rymwid miał się precz z komnaty. I on, gdy widzi, iżby nic nie sprawił - Ani co mówił, ani dłużej bawił: Poszedł - a jako znał powinnoœć sługi, Wytršbił ukaz, rycerstwo zgromadził, Potem do zamku wrócił się raz drugi. Pocóż? Czy, żeby znowu z panem radził? Nie. W innš stronę, wiódł on kroki swoje: Na lewe skrzydło zamkowej budowy, Gdzie ku stolicy spadał most zwodowy, Szedł krużgankami przed księżnej podwoje.Była naonczas ksišżęciu zamężnš Córa na Lidzie możnego dziedzica, Z cór nadniemeńskich pierwsza krasawica, Zwana "Grażynš", czyli "pięknš księżnš"; A chociaż wiekiem od młodej jutrzenki Pod lat niewieœcich schodziła południe, Oboje: dziewki i matrony wdzięki Na jednym licu zespoliła cudnie. Powagš zdziwi a œwieżoœciš znęca - Zda się, że lato oglšdasz przy wioœnie, Że kwiat młodego nie stracił rumieńca, A razem owoc wnet pełni doroœnie. Nie tylko licem nikt jej nie mógł sprostać: Ona się jedna w dworze całym szczyci, Że bohaterskš Litawora postać Wzrostem wysmukłej dorówna kibici. Ksišżęca para, kiedy jš okoli Służebne grono - jak w poziomym lesie Sšsiednia para dorodnych topoli - Nad wszystkich głowę wystrzelonš niesie. Twarzš podobna i równa z postawy, Sercem też całym wydawała męża. Igłę, wrzeciono, niewieœcie zabawy Gardzšc, twardego imała oręża; Często, myœliwa, na żmudzkim rumaku, W szorstkim, ze skóry niedŸwiedziej kirysie, Spišwszy na czole białe szpony rysie, Poœród strzelczego hasała orszaku; Z pociechš męża nieraz w tym ubiorze, Wracajšc z pola, oczy myli gminne, Nieraz od służby zwiedzionej na dworze Odbiera hołdy, ksišżęciu powinne. Tak zjednoczona zabawš i trudem, Osłoda smutku, spólniczka wesela, Nie tylko łoże i serce podziela, Lecz myœli jego i władzę nad ludem. Wojny i sšdy i tajne układy Częstokroć od jej zależały rady - Acz innym rzecz ta nie była œwiadoma, Bo księżna, wyższa nad żon prostych rzędy, Które, zbyt rade, że panujš doma, Chciałyby z tym się popisować wszędy, - Owszem, cudzemu pilnie kryła oku, Z jakš potęgš w sercu męża władnie; Nawet baczniejsi i bliżsi jej boku Na prędko mogli zbadać i nie snadnie. Mimo to Rymwid mšdry odgadywał, Gdzie mu jedyne pozostało wsparcie; Szedł więc i księżnej wynurzył otwarcie Wszystko, co widział i co przewidywał, Jaka stšd dawnym zwyczajom obraza, Ksišżęciu hańba, narodowi skaza. Mocno Grażynę wieœć nowa uderzy, Lecz, paniš swojej będšc postaci, Udaje wrzekomo, iż temu nie wierzy, Pokoju w głosie i w twarzy nie traci. "Nie wiem ja - rzekła - czyli nad rycerzy Więcej u pana słowo niewiast płaci: To wiem, że sobie sam radzi roztropnie; Wiem jeszcze lepiej; co uradzi, dopnie. Wreszcie, jeżeli nagła gniewu flaga Doczesnš burzę w sercu jego wzbudzi, Jeœli niekiedy, lotem młodych ludzi, Chęć swš nad słusznoœć lub nad możnoœć wzmaga: Zostawmy, niech czas i cicha uwaga Rozjaœni myœli, zapały przystudzi, Pierzchliwe słowa niepamięć pogrzebie - Tymczasem drugich nie twóżmy i siebie!" - "Wybaczaj, księżno! O, nie sš to słowa, Co z ust w goršcej pryskajš godzinie, Których, zagasłych, pamięć nie dochowa; Nie jest to zamiar, który w plštaninie Chęci niewczesnych rodzi myœl jałowa, Który, jako dym, zamroczy i zginie. Ten dym strasznego zwiastunem wybuchu! Nie dzisiaj jestem przy pańskiej osobie: Od lat dwunastu znał mię wiernym sługš; Przecież na pamięć nie przywiodę sobie, By ze mnš mówił tak szczerze, tak długo. Odkładać próżno; co rozkazał, zrobię. Bo już rozkazał, bym przed gwiazdš drugš Zgromadził wojska nad grób Peresieka; Noc będzie widna, droga niedaleka". - "Co słyszę! Jutro? Biada mojej głowie! Nie chcę, ażeby po Litwie gadano, Że brat na bratnie następował zdrowie, Wzišł gardło, lub dał za Grażyny wiano! Pójdę i w pierwszej z ksišżęciem rozmowie... Owszem, dziœ idę, chociaż już nierano... Wprzód, niźli nocnš œwit opędzi rosę, Tuszę, iż dobrš odpowiedź przyniosę". Żegnajš siebie po tym rozhoworze, A w jedno miejsce dšżyli oboje: Księżna, i chwili nie bawišc w komorze, Spieszy w gmach pański przez tajne pokoje- Rymwid, nie bawišc i chwili na dworze, Spieszy krużgankiem i - w pańskie podwoje Że nie œmiał wstšpić - na progu usiada, Szczelinš patrzy i ucha dokłada. Niedługo czekał. Klamka zaszeleœci, Z ubocznych progów mignie postać w bieli. "Kto?" - woła ksišżę, zerwał się z poœcieli- "Kto?" - "Ja" - odpowie znany głos niewieœci. Potem coœ dłużej rozmawiać zaczęli, A chociaż Rymwid domyœlał się treœci, Głosu nie złowić, bo, w echo wplštany, Połknęło miejsce, lub odbiły œciany. Rozmowa coraz żwawsza i zmieszana, Coraz zwolniała, coraz trudniej słychać, Częœciej głos pani, bardzo rzadko pana; Milczał, niekiedy zdawał się uœmiechać. Nakniec księżna padła na kolana - Wstał, nie wiadomo: podnieœć, czy odpychać- Kilka słów potem wymówił goręcej, A potem milczał i nie mówił więcej. I było cicho. Znowu postać w bieli Przemknie się ku drzwiom, klamkš zaszeleœci; Czy uprosiła, czy się nie oœmieli Prosić do dłużej - już w swój gmach niewieœci Odeszła księżna. Ksišżę do poœcieli Wrócił, legł. Cicho - i widać z tej cisze, Że go sen twardy wprędce ukołysze. Rymwid daremnie jeszcze chwilę badał - Odszedł nareszcie i w lewym balkonie Giermka obaczy, który z Niemcy gadał. Słucha ciekawie, lubo ku tej stronie Nie szła rozmowa i wiatr jš okradał; Wtem giermek rękš ukazał ku bronie... Coby oznaczał, Rymwid łacno zgadał. Strasznie to pychę Krzyżaków ubodło: Zbiegł, chwycił konia, poskoczył na siodło,"Przysięgam - wrzeszczšc - gdybym nie byłposłem, Przysięgam na ten krzyż, komtura znamię, Iż za obelgę, którš dziœ poniosłem, Prędkoby zemstę znalazło to ramię! Między monarchy na poselstwach wzrosłem- Ni przy cesarskiej, ni papieskiej bramie Nie spotkało mię, co u twego panka: Pod gołym niebem doczekać się ranka, Iœć precz, za czyim - za giermka rozkazem! Ale ostrzegam, że nas nie ułowi Pogański wykręt i nie minie płazem! Wołać nas wrzakomo przeciw Witołdowi, A potem wspólnym otoczyć żelazem! No, obaczymy, czy Witołd odbije Ten miecz, zanadto waszej bliski szyje! Powiedz ksišżęciu, jeœli nie dowierza, Sam niechaj spyta, powtórzyć gotowym, Choć razy dziesięć tymże samym słowem, Teraz i zawsze - bo ze słów rycerza Nic nie wyrzucić, jak ze słów pacierza! A, com rzekł usty, prawicš dowiodę. Jama, któršœcie pod nami kopali, Na waszš własnš wykopana szkodę, Dziœ jeszcze, jeszcze tej nocy się zwali, Tak, jakem Ditrich Halstark von Kniprode, Komtur Zakonu! - Za mnš knechty, dalej!" Zaczekał jednak. Lecz po krótkiej zwłoce, Gdy nic nie słyszał, bramš w pole goni; Kiedy niekiedy zbroja zamigoce, Kiedy niekiedy słychać rżenie koni; Coraz znikajš w dali i w pomroce, Las ich nakoniec i góra zasłoni. "JedŸcie szczęœliwie! Bodaj wasza noga Nigdy w litewskiej nie postała ziemi!" - Rzekł Rymwid, patrzšc z uœmiechem za niemi. - "Dzięki o księżno! Jaka zmiana błoga, Jak niespodziana! Proszę teraz, kto tu Pochlebi sobie, że zna serce cudze? Ów głos gniewliwy, owa postać sroga - Słowa wiernemu nie dał wyrzec słudze! Ptaszego, zda się, chciał pożyczyć lotu, By spaœć co prędzej na Witołda głowę - Wtem oręż, zmusza do powrotu!... Nie dziw zapomniał starzec siwobrody, Że księżna piękna a Litawor młody!" Tak mówišc z sobš, wzniósł do góry oczy -Może się lampka za kratš ukaże... Napróżno patrzył: ciemnoœć okna mroczy - Wraca więc znowu i na ganek kroczy, Azali ksišżę wołać nie rozkaże. Napróżno czekał, zapytywał straże; Zbliża się ku drzwiom: w pokoju noc cicha, A ksišżę dotšd snem twardym oddycha. "Cuda prawdziwe! Nie odgadnę cale, Jakim dziœ wszystko idzie u nas torem: Niedawno wołał w największym zapale, Rozkazał wojsko zgromadzić wieczorem, A sam œpi dotšd? Miał wycišgnšć rano, Stojš rycerze od Niemców wezwani - A Niemcom z niczym odjechać kazano? Któż zaniósł rozkaz? Oto giermek pani!... Ile z wczorajszej wróżyłam rozmowy... Wprawdzie żadnegom nie słyszał wyrazu, Lecz długie proœby, głos pana surowy... Miałabyż księżna pomimo rozkazu Ważyć się sama aż na krok takowy, Ufna potędze niewieœcich pieœcideł?... Lękam się bardzo, aby tego razu Zbytniej œmiałoœci nie puœciła skrzydeł... Prawda, iż nieraz poczynała œmiele - Lecz to byłoby więcej, niż za wiele!" Dalsze rozmowy przerwał mu posłaniec, Którym wszedł cicho i z daleka mruga - Więc oba œpieszš w zamku lewy kraniec; Stamtšd krużgankiem zbiegła księżnej sługa, Wprowadza i drzwi za sobš zamyka. "Radco sędziwy, niedobrze się dzieje, Ale rozpaczy oddać się nie godzi; Jeœli nas dzisiaj zawiodły nadzieje, Szczęœliwsze jutro może wynagrodzi. Bšdźmy cierpliwi; nie robić hałasu Między żołnierstwem i dworskš gawiedziš! Posły odprawim do innego czasu, Ażeby ksišżę nagłš odpowiedziš Nie przyrzekł Niemcom, póki zemstš płonie, Coby rad cofnšć, gdy z gniewu ochłonie. Ty się nie lękaj! Jakkolwiek wypadnie, Zamiarom pana nic się nie uszkodzi. I potem wojsko może zwołać snadnie, Jeżeli czas mu serca nie ochłodzi. Dzisiaj miał jechać, ale, wyznam szczerze,Ja tak kwapionej wyprawie nie wierzę. Ledwie w domowe powrócony progi, Wczora zaledwie z piersi złożył zbroje, Z dalekiej jeszcze nie wytchnšwszy drogi, Miałżeby znowu dziœ ruszać na boje?" - "Co słyszę, księżno? Ty mówisz o zwłokach? Jak cię, niestety, rachuba omyli! Już jest za późno, już po tylu krokach Nie będzie czekał godziny, pół chwili! Wreszcie obaczym...Lecz wprzód chciałbym wiedzieć, Jak przyjšł ksišżę wczorajszš namowę?" -Grażyna właœnie miała odpowiedzieć, Gdy ich zdarzenie pomieszało nowe. Tętent jezdnego słychać na dziedzińcu, Zdyszany giermek dopada komnaty, Przynosi wieœci od litewskiej czaty, Która, po lidzkim biegajšc goœcińcu, Teraz od Niemca dostała języka, Że wódz krzyżaków jazdš z lasu ruszył, A za niš knechtów i obóz pomyka - I że przed œwitem, jak czatownik tuszył I jak niemieckie wyznawały brańce, Chce miasto ubiec i szturmować szańce. Niechaj więc Rymwid wraz do pana skoczy,By go przebudzić i prędko rozsadzić, Czyli na polu Niemcom zajrzeć w oczy. Czatownik radzi, abyœmy się skradali Do nich z ubocza, bo sš niedaleko; Wprzód, nim się knechty z działami przewlekš, Abyœmy z nagła na lud jezdny padli; Tak zapędzonym na chrapy i rowy, Łacno rajtarom i bratom łby zmieciem. Potem fussknechtów wzišwszy pod podkowy, Do szczętu plemię jaszczurze wygnieciem. -Mocno Rymwida dziwi ta nowina, Daleko mocniej dziwi się Grażyna. "Giermku - zawoła - kędyż sš posłowie?" Umilknšł giermek, a niepewne lice I pytajšce topišc w niej źrenice: "Co słyszę, księżno? - zdumiony odpowie - Alboż o własnym zapomniałaœ słowie? Niedawno, kiedy piały drugie kury, Samaœ mi rozkaz ksišżęcy przyniosła, Ażebym biegał co prędzej do posła I wyprawił go przed œwitem za mury!" "Tak" - rzecz księżna, twarz odwraca zbladłš, Lecz pomieszanie, widne w jej osobie, Do ust wyrazy nieporzšdne kładło - "Tak, prawdę mówisz, przypominam sobie...Jakże to wszystko z głowy mi wypadło! Biegnę - nie, stójmy - albo, wiem, co zrobię..." Stanęła, milczy, przymkniona powieka, Czoło pochyłe, w którym się przebija Jakaœ myœl, jeszcze ciemna i daleka, W niepewnych rysach okaże się, mija I znowu wschodzi, całš twarz obleka... Dojrzewa zamiar, staje się wyrokiem... Już umyœliła, postšpiła krokiem. "Tak jest, raz jeszcze idę budzić męża... Wojsko niech zaraz w drogę się wybiera! Ty, giermku, rozkaż osiodłać hestera I wynieœć resztę pańskiego oręża! Wszystko to ma być natychmiast gotowe! Przykazuję wam imieniem ksišżęcia, OdpowiedŸ, starcze, wkładam na twš głowę. Jaki cel, kędy mierzš przedsięwzięcia, Nie gadać, ani pytać do poranku! IdŸcie i pana czekajcie na ganku!" Wybiegła, drzwiczki za sobš zatrzasła. Wybiega Rymwid, a myœli po drodze: "Gdzie idę? po co? Wszak wojska i wodze Już zgromadzone, już wydane hasła!" Odetchnšł tedy, zwolnił nieco kroku, Stanšł z nagiętym ku ziemi obliczem I, myœlšc długo, nie myœlał o niczem, Bo w mnogich zdarzeń i wnioskach natłoku Myœli samopas plšczš się bezwładnie, Ani ich rozum znużony owładnie. "Próżno tu czekam. Już bliski poranek - Wkrótce się cała zagadka rozwišże. Musze z nim mówić, œpi, czy nie œpi ksišżę". Więc stšpał prosto na pałacu ganek. A wtem się z lekka rozwarły podwoje - Litawor wyszedł sam jeden do sieni. Szatę miał, w jakš stroi się na boje, Całš od sutej błyszczšcš czerwieni; Głowę pod hełmem, piersi miasto zbroje Pancerz obwijał z żelaznych pierœcieni, W lewicy tarczę mniejszego obłęku, A pas od miecza na prawym niósł ręku. Gniewem lub troskš zdał się kołatany, Nierównym stšpał i niepewnym krokiem; Gdy się zbliżyły rycerze i pany, Uczcić łaskawym nie raczył ich okiem. Drżšcy z ršk giermka wzišł łuk i kołczany,Miecz nawet zwiesił ponad prawy bokiem, A chociaż wszyscy omyłkę widzieli. Przestrzegać pana nikt się nie oœmieli. Już zstšpił z ganku, już choršgiew złota, Wzniesiona, pocznie na dzień krwawy œwitać - Już dosiadł konia, już przyboczna rota Miała go wrzaskiem i tršbami witać - Lecz dał znak rękš, aby zamknšć wrota, Jechać w milczeniu i o nic nie pytać, A pacholiki i nadworne sługi Aż za most wywiódł na dziedziniec drugi. Stšd nie goœcińcem puœcili rumaki, Ale, na pewno skręcajšc się dołem, Przepadli między kurhany i krzaki, Znowu ku drodze nawracajšc kołem. Wšwóz ciemnymi wiedzie ich zatoki, Œcienione coraz rozsuwajš boki. Jest od przykopów miejskich tak daleka, Jako niemieckiej broni grzmot doniesie, Mała, zaledwie znana komu rzeka, Wšskim korytem błšdzšca po lesie; Ku drodze jednak coraz szerzej œcieka, Gubišc się w wielkim jeziora okresie; Puszcza okrywa z boków jej zwierciadła, A z przodu góra wyniosła usiadła. Tam, gdy litewskie wymknęły się roty, Ujrzš œród góry przy blasku księżyca Zbroje, choršgwie, szyszaki i groty. Błsynęło, zagrzmi na hasło rusznica; uszczowe ĈŠj ľAX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjxt@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż PÝ c - Ĺ cň" c#6 cJ.˙ [˙˙Sypiš się męże, œciskajš się roty, Murem krzyżacka stanęła konnica. Tak w noc miesięcznš wyglšdajš œwietnie Na czole Ponar zasadzone bory, Gdy z nich oskubie wicher szaty letnie, A rosa, jasne wieszajšc bisiory, Nagle się mrozem w szron perłowy zetnie;Błędnym przechodniom zdajš się u wnijœcia Lasy ze srebra, a z kryształu liœcia. Ten widok gniewny w ksišżęciu poduszcza. Skoczył z wyniosłym nad głowš żelazem - Wali się zbrojna w œlady jego tłuszcza, Ale się wodze dziwiš, że tym razem Wojsko bez sprawy ladajako puszcza, Ani ich zwykłym ostrzeże rozkazem, Kędy sam myœli na czele ugodzić, A jakie skrzydła odda im przywodzić. Więc Rymwid, pańskš zastępujšc wolę, Obiega hufy, szykuje œród drogi, Wklęsłe ku górze œciskajšc półkole, Pancernych w œrodek, łuczników na rogi: Tak zawsze Litwa zwykła stawić pole. Warknęły struny, œwisnęła strzał chmura... "Jezus! Marya! Naprzód! Hop hop, ura!" Dopieroż, drzewca ułożywszy w toku, Zerwš się bliżej - pierœ na pierœ uderzy... Zacóż wydarła potomnemu oku Noc i zwycięstwa i klęski rycerzy? Swoi i cudzy zmieszani w natłoku - Zewszšd szczęk razów, wrzask, chrzęsty pancerzy, - Pryskajš bronie, lecš hełmy, głowy - Co miecz oszczędza, druzgocš podkowy. Ksišżę, jak skoczył, tak goni na czele, Ani się jeden między tłumem boi; Znajš czerwony płaszcz nieprzyjaciele, Poznali godła na hełmie i zbroi: Cofa się, walczšc, nieœmiała gromada - Zwycięzca pędzi i na karki wsiada. Lecz któryż z bogów siłę w nim osłabił? Cóż stšd, że zbiegłych natarczywie goni? Cóż stšd, że bije? - Nikogo nie zabił! Bezwładna szabla po pancerzach dzwoni, Albo się zwija, odbita żelazem, Albo uchybia, albo idzie płazem. Czujšc Krzyżacy tak słabe natarcie, Odzyszczš serce; z okropnym hałasem Nawrócš czoła, potknš się zażarcie I gęstych włóczni otoczš go lasem; Czy przelękniony, czy splštany w tłumie, Brać ich na szable i tarcze nie umie. Trudno mu było całš unieœć szyję: Krzyżactwo zewszšd kole, strzela, siecze; Wtem huf litewski nawałę rozbije, Bioršc go między puklerze i miecze: Ten słabe razy swoimi poprawia, A ten od cudzych razów go zastawia. Już noc pierzchała, już różane włosy Zorza na wschodnim roztacza obłoki - Bitwa wre dotšd, œlepe lecš ciosy, Ni w tył, ni naprzód nie ruszono kroku, A bóg zwycięstwa, przyszłe ważšc losy, Równy krwi ciężar stšd i zowšd bierze, I szala dotšd w równej stoi mierze. Tak ojciec Niemen, mnogich piastun łodzi, Gdy Rumszyskiego napotka olbrzyma, Wkoło go mokrym ramieniem obchodzi, Dnem podkopuje, pierœ górš wydyma; Ten, natarczywej bioršc się powodzi, Na twardych barkach gwałt jej dotšd trzyma, Ani się ruszy skała, w piasek wryta, Ani jej rzeka ustšpi koryta. Krzyżactwo, długiej niecierpliwe bitwy, Na wierzchu góry stojšcy odwodem, Ostatnihufiec pędzš w œrodek Litwy: Komtur ich wiedzie, sam uderza przodem, A zmordowanych długimi gonitwy Gdy naparł œwieżym i dzielnym narodem, Łamiš się szyki, krzyżactwo zwycięża. Wtem z góry zagrzmiał straszliwy głos męża... Ku niemu wszystkich podnoszš się oczy: Stoi na koniu, a, jako rozwiodła Szeroko cienie sterczšcych warkoczy Na œnieżnej górze wybujała jodła, Tak go szeroki płaszcz dokoła mroczy - Czarny płaszcz, czarny koń i hełm i godła.Trzykroć zawołał, zleciał nakształt gromu, Nie wiedzieć, za kim, albo przeciw komu. Dobiega Niemców między tłumem tonie. Bitwy nie ujrzysz, ale zgiełk i jęki Dajš odgadnšć w jakiej walka stronie I jak straszliwy piorun jego ręki: Tam szyszak zniknie, ówdzie sztandar padnie... Tłoczy się hufiec, miesza się bezwładnie. Jako, leœnicy gdy sosny lub dęby Siekš wzdłuż puszczy, słychać łoskot w dali, Jęczš topory, chrobocš pił zęby, Kiedy niekiedy wierzchołek się zwali, Nakoniec, między wyciętymi zręby, Ujrzysz i mężów i błyskanie stali - Takie wysiekłszy œrodkiem Niemców łomy, Darł się ku Litwie rycerz nieznajomy. Œpieszaj, rycerzu, ożywić duch męski, Krzepić słabnšcych! Spieszaj, jeszcze pora!Litwini bliscy ostatecznej klęski: Dzid i puklerzów warowna zapora Już rozłamana, sam komtur zwycięski Po całym polu szuka Litawora: On się nie kryje - oba konie bodš, Wkrótce œmiertelny pojedynek zwiodš. Litawor szablę wynosi do cięcia, Komtur dał ognia z piorunowej broni... Zadrżš Litwini, pojrzš na ksišżęcia - Niestety, szabla wypadła mu z dłoni, Cugle z słabego wyciekły ujęcia; Już pod szyszakiem nie dotrzyma skroni, Spływajšc z siodła, już się bokiem chyli, Kiedy mu swoi na pomoc skoczyli. Jęknšł mšż czarny, a - jak czarna chmura,Ryknšwszy, błyœnie piorunowym gradem - Z takš szybkoœciš leci na komtura. Zaledwie pierwszym zwarli się napadem, Pojrzeć - aliœci komtur już pod koniem, A rycerz bieży i tratuje po nim! Gdzie obskoczyły ksišżęcia dworzany, Przybiega, chwyta, rwie pancerza węzły, Ostrożnie zdziera blach zafarbowany, Wyœledza postrzał, głęboko ugrzęzły. Wtem krew na nowo wytrysnęła z rany - Ból zemdlonego do zmysłów przywoła; Otwiera oczy, spoziera dokoła I znowu wciska na oczy przyłbicę; Z gniewem żołnierze i sługi odpycha, A Rymwidowi œciskajšc prawicę: "Już jest po wszystkim, starcze - mówi z cicha - precz mi od piersi, szanuj tajemnicę! Ratunek próżny, wkrótce umrzeć muszę... WieŸcie do zamku, tam wyzionę duszę!" Rymwid szerokie oczy w nim utopił - Ledwie œmie wierzyć, od zmysłów odchodzi, Upuszcza rękę, którš łzami kropił, Dreszcz koœci wstrzšsa, pot mu czoło chłodzi. Teraz poznaje głos, nieznany wczora - Niestety, nie był to głos Litawora! Tymczasem rycerz upuszczone wodze Starcowi wręczył, sam do pana skoczył - Rumaki każe nawrócić ku drodze, Chwiejšcego się ramieniem otoczył, Składa na piersiach, krew dłoniš zaciska - Dał znak, samotrzeć pędzš z bojowiska. I zbliżajš się pod okopy grodu. Zaszli im drogę ciekawi mieszkańce; Ci, bodšc konie, przez tłumy narodu W milczeniu œpieszš na zamkowe szańce, A skoro wpadli, uchylono zwodu. Rycerz strażnikom przykazuje srogo, Ni tam, ni za się nie puszczać nikogo. Wnet z resztš hufców cišgnš bojownicy, A, choć wygrali tak poważne pole, Mała stšd radoœć była po stolicy: Ból serca œcisnšł, żałoba na czole. Każdy się pyta, troskliwie o pana, gdzie jest, czy żyje, jak głęboka rana? Nikt nie był w zamku, nikt o niczym nie wie: Podjęto mosty i zemkniono zwory. Tymczasem w fosę, między gęste krzewie, Schodzš trabanci z piłami, z topory, Siekš chróst, walš topole, modrzewie, A ociosane pnie, gałęzie, wiory Toczš na barkach i wozach do miasta; Na taki widok żal i postrach wzrasta. Kędy œwištynie miał władca pioruna I bóg, co wichrem niepogodnym srebrnoruna Codziennie krwawi poœwięcone zgliszcze - Tam stos ogromny kładš pod obłoki, Dwudziestem sšżni długi i szeroki. W œrodku dšb sterczał, a pod dębem stoi Niemiecki braniec na dzielnym rumaku, Z orężem, w hełmie i zupełnej zbroi, Trzykroć łańcuchem przykuty do haku; Wódz to krzyżacki, co był posłem wprzody, Zabójca księcia, Diterich z Kniprody. Biegš mieszczanie, rycerze, kapłany - Czekajš końca, zgadywać nie œmiejš; Każdy, zarówno w myœlach kołysany Między bojaźniš, żalem i nadziejš, W zamek smutnymi poziera oczyma, A słuch na wieœci wyprężony trzyma. Przecież i tršba ozwała się z wieży I most opada i wolnymi kroki Rusza się orszak w żałobnej odzieży, Niosšc na tarczach bohatera zwłoki; Przy nich łuk, włócznia, miecz i sajdak leży, Wkoło purpurš œwieci płaszcz szeroki - Ksišżęce stroje; lecz nie widać lica, Bo je spuszczona zawarła przyłbica. To on, to ksišżę, wielkiego pan kraju, Mšż dużej ręki! Kto mu rówien będzie. Czy gromić Niemiec i hordy Nogaju, Czy lud na słusznym rozsadzać urzędzie? Panie nasz, zacóż dawnego zwyczaju Nie widać w twoim pogrzebnym obrzędzie? Nie tak albowiem starożytnoœć œwięta Czciła twe przodki, litewskie ksišżęta. Zacoż do nieba nie idzie za tobš Twój giermek, każdej nieodstępny drogi. I z próżnym sidłem, okryty żałobš Towarzysz pola, koń jelenionogi, I sokół i psy, co wiatr pyskiem siekš, I drugie, z pyskiem wietrzšcym daleko? Szemrała gawiedŸ - Rycerze na stosie Składajš ciało, mleko i miód lejš - Przy długiej tršby i fletni odgłosie Œmiertelne pieœni wajdeloci piejš. Starszy pochodnię wzišł i nóż ofiarny... "Stójcie!" - Stanęli. - Nadjechał mšż czarny. "Któż on? - pytajš wszyscy. - Któż on taki?" Poznało wojsko: on na polu wczora, Kiedy litweskie złamano orszaki I obstšpiono zewszšd Litawora, Przypadł, odwagę stygnšcš zapalił, Niemców wysiekał, komtura obalił. Tyle o czarnym rycerzu wiedziano; Dziœ w tymże płaszczu, na tymże rumaku... Lecz po co przybył? Skšd ród? Jakie miano? Stójcie i patrzcie! Uchyla szyszaku, Uchyla twarzy... On! Litawir! Ksišżę! Dziw nagły zmysły i mowę zabiera - Nakoniec radoœć skrzepły głos rozwišże. Opłakanego widzšc bohatera, Wrzasnš i klasnš, wrzask o gwiazdy bije: "Litawor żyje! Ksišżę, pan nasz żyje!" Stał i ku ziemi dzierżał lice blade - Hałas grzmi jeszcze, powtarzany echem. Zwolna wzniósł czoło, obejrzał gromadę, Za okrzyk lekki dziękujšc uœmiechem. Nie był to uœmiech, co, z serca poczęty, Rozjaœni lica i w oczach zaœwieci - Ale, jakoby gwałtem przycišgnięty, Usiadł na ustach i wkrótce uleci: Tyle dodaje smutnej twarzy wdzięku, Ile kwiat w bladym nieboszczyka ręku. "Zapalcie zgliszcze!" - Palš - ogień bucha. A ksišżę dalej: "Wiecie-li wy, czyje Zwłoki na stosie ginš?" - Cichoœć głucha - "Niewiasta, choć jš męska zbroja kryje. Niewiasta z wdzięków, a bohater z ducha! Ja się zemœciłem, lecz ona nie żyje!" Rzekł, bieży na stos, upada na zwłokach, Ginie w płomieniach i dymu obłokach. EPILOG WYDAWCY Czytelniku! Jeżeliœ przepatrzył cierpliwie I nie rad snać do końca, czemu się nie dziwie. Bo w żmudnym zaplštaniu gdy wštku się schwyta Podrażniona ciekawoœć gniewa się niesyta, Za co ksišżę sam został, a wyprawił żonę?Za co œród boju przyniósł niewczesnš obronę? Czy księżna własnš wolš zastšpiła męża? Przecz Litwawor na Niemce jšł się od oręża?... Dostatnich odpowiedzi napróżnobyœ badał. Wiedzże, że autor, co te historyje składał,Ile widział lub słyszał (był naonczas w mieœcie), To pokrótce spisawszy, zamilczał o reszcie, Nie mogšc prawdy zmacać i na jaw wysadzić, A nie chcšc fałszywymi domysłami zdradzić. Gdy umarł, jam rękopis wzišł po nieboszczyku, A sšdzšc, iż rad będziesz, miły czytelniku. Kiedy z ukrycia wyjdš na publiczne oczy, I koniec się, jakkolwiek przycięty, dotoczy,Pytałem Nowogrodzian, ludzi godnych wiary, Ale żaden nie wiedział, jeno Rymwid stary; I ten, jak stary, prędko rozstał się z żywotem, A póki żył, nikomu nie powiadał o tym, Snać w przysiędze uwišzan albo obietnicy. Szczęœciem, był drugi człowiek œwiadom tajemnicy, Giermek księżnej, pod onczas we dworcu przytomny; Ten jako człowiek prostak, mniej w języku skromny, Gadał, a jam spiskował, wiedzšc, iż powieœci Wišżš się do podanej od autora treœci. Czyli całkiem prawdziwe - trudno dać porękę, A, kto o fałsz pomówi, nie wyzwę na rękę,Bo tu nic zgoła własnš nie nadstarczam głowš, A, com z giermka usłyszał, oddam słowo w słowo. Giermek zaœ tak powiadał: "Księżna, sfrasowana, Długo błagała męża, padłszu na kolana, Ażeby na kark Litwie nie zwał nieprzyjaciół, Ale on tak się w gniewie uporczywy zacišł, I jej proœby z szyderczym słuchajšc obliczem, "Nie" i "nie" - odpowiadał i odprawił z niczem. Sšdziła go przekonać łacniej w innym czasie; Rozkazała posłańców zatrzymać w tarasie,Lub za mury wyprawić. Wyprawiłem cicho. Zbłšdziliœmy oboje - a stšd całe licho. Bo komtur, odpowiedziš twardš zagniewany,Miasto posiłków, niesie ogień i tarany. Kiedy o tej nowinie uwiadomił paniš, Biegła znowu do męża - jak z daleka za niš.- Weszliœmy; ciemno było w komnacie i głucho: Ksišżę strudzony zasnšł na oboje ucho. Stanęła podle łoża, lecz nie œmiała budzić, Czy nie chcšc darmo prosić, czy sennego trudzić. Ale w rychle na obrot rzuciła się nowy: Bierze szablę, ksišżęciu leżšcš u głowy - Pancerz kładzie, mężowski płaszcz na piersiach zwiesza I, lekko drzwi przymknšwszy, na ganek poœpiesza, Mnie srogo zakazuje o niczym nie gadać. Koń już był siodłany. Kiedy miała wsiadać Szabli nie obaczyłem przy jej lewym boku: Zapomniała przypasać, lub zgubiła w mroku. Biegnę, szukam, powracam - aż zamknięto wrota; Patrzę oknem - niestety, już za bramš rota; Strach mię œcisnšł jakobym obrzucan żarzewiem, Myœlę, pocę się, kręcę, co mam poczšć, niewiem. Widać blask i grzmot działa rozlega się wdali: Zrozumiałem, że z Niemcy bitwę zagajali. Wkrótce Litawor, czyli dosyć majšc spania,Czy zbudzony łoskotem, zerwał się z posłania, Woła, klaszcze i woła; ja, drżšcy ze strachu, Wsunšłem się na klęczkach w ciemny zakšt gmachu; Widziałem, jako szukał oręż i zbroje, Kołatał we drzwi, skoczył na księżny pokoje, Wrócił, wyłamał rygle, wyleciał na ganek. Ja do okna (a już się zbierało na ranek) - Ksišżę spoziera wkoło i nastawia uszy I krzyczy, ale w zamku nie ma żywej duszy. Potem na dół, jakoby nieprzytomny sobie, Skoczył, gdzie stały jego rumaki przy żłobie - Wyjechał ku okopom, wstrzymał się u wałów, Słuchał, skšd zgiełk uderza, skšd ogień postrzałów, A wypuœciwszy wodze, lotem błyskawicy Przez dziedziniec, most, bramę pędzi ku stolicy. Ja z okna patrzę, czekam niecierpliwie końca... Wszystko ucichło, zgasło koło wschodu słońca. Wraca Litawor, Rymwid - i Grażyna, z łęku Wysadziwszy omdlałš, dźwigali na ręku. Strach wspomnieć! Kędy stapiš krwawy strumień W pierœ ciężko zaraniona i skonania bliska [pryska. Padła niema, to nogi œciskajšc ksišżęce, To załamane k'niemu wycišgajšc ręce: "Przebacz, mężu mój! Pierwsza i ostatnia zdrada!" Ksišżę płacze, podnosi - zemdlona upada - Skonała. - Wstał i odszedł i rękami oczy Zakrył i stał. - Ja wszystko widziałem z uboczy, A gdy z Rymwidem jęli kłaœć na łoże ciało,Umknšłem. - Wiecie wszyscy, co się dalej stało." Tyle on giermek gadał, pod sekretem zrazu, Lecz ze œmierciš Rymwida minšł strach zakazu (Bo Rymwid wzbronił o tym przed ludem rozplatać). Wieœć tłumiona poczęła coraz szerzej latać. Dziœ żadnego nie znajdziesz w nowogródzkiej gminie, Coby ci nie zanucił piosnki o Grażynie; Dudarze jš œpiewajš, powtarzajš dziewki, I dotšd pole bitwy zwš polem Litewki. -------Konwersja: rpg6@go2.pl Ani ich rozum znużony owładnie. "Próżno tu czekam. Już bliski poranek - Wkrótce się cała zagadka rozwišże. Musze z nim mówić, œpi, czy nie œpi ksišżę". Więc stšpał prosto na pałacu ganek. A wtem się z lekka rozwarły podwoje - Litawor wyszedł sam jeden do sieni. Szatę miał, w jakš stroi się na boje, Całš od sutej błyszczšcš czerwieni; Głowę pod hełmem, piersi miasto zbroje Pancerz obwijał z żelaznych pierœcieni, W lewicy tarczę mniejszego obłęku, A pas od miecza na prawym niósł ręku. Gniewem lub troskš zdał się kołatany, Nierównym stšpał i niepewnym krokiem; Gdy się zbliżyły rycerze i pany, Uczcić łaskawym nie raczył ich okiem. Drżšcy z ršk giermka wzišł łuk i kołczany,Miecz nawet zwiesił ponad prawy bokiem, A chociaż wszyscy omyłkę widzieli. Przestrzegać pana nikt się nie oœmieli. Już zstšpił z ganku, już choršgiew złota, Wzniesiona, pocznie na dzień krwawy œwitać - Już dosiadł konia, już przyboczna rota Miała go wrzaskiem i tršbami witać - Lecz dał znak rękš, aby zamknšć wrota, Jechać w milczeniu i o nic nie pytać, A pacholiki i nadworne sługi Aż za most wywiódł na dziedziniec drugi. Stšd nie goœcińcem puœcili rumaki, Ale, na pewno skręcajšc się dołem, Przepadli między kurhany i krzaki, Znowu ku drodze nawracajšc kołem. Wšwóz ciemnymi wiedzie ich zatoki, Œcienione coraz rozsuwajš boki. Jest od przykopów miejskich tak daleka, Jako niemieckiej broni grzmot doniesie, Mała, zaledwie znana komu rzeka, Wšskim korytem błšdzšca po lesie; Ku drodze jednak coraz szerzej œcieka, Gubišc się w wielkim jeziora okresie; Puszcza okrywa z boków jej zwierciadła, A z przodu góra wyniosła usiadła. Tam, gdy litewskie wymknęły się roty, Ujrzš œród góry przy blasku księżyca Zbroje, choršgwie, szyszaki i groty. Błsynęło, zagrzmi na hasło rusznica; uszczowe ĈŠj ľAX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjxt@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż