ĺbkŃÉ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙őđGî’ŕGđ@îŕ@>ŕBđEîoŕEńŮő>ŕB>RŕG>˙ęÁńŮ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙ĂUÎíffĚ sƒ ˆ‰ÜĚnćÝÝٙťťgcněĚÝܙŸťš3>CLAS KRZYZACY1 €003Ź5`˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙Copyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. óÍĆ>˙ęŔúPę ŔúQęŔ1ţ˙Íb͛ >ęa>ŕ&>ę Ŕ>˙ę ŔÍđ͜Í:Í\ÍćÍóÍ ÍBÍS ú‚˙§(Ţú ŔOÍŕ>ęŔͧ ÍÓ ÍŽ Íż ÍÓ ÍŽ ÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔÍ|ÍĹÍr>ęÁ>xŕE>@ŕAŻŕ>ŕ˙>Óŕ@űÍ ÍvúÁˇ(ńŻęÁ́Ë VËw cËoÂÄËgÂŐË_ 9ËW -ËO ËG Ăú Ŕ<ţ >OÍŕĂú Ŕ<ţ >OÍłĂÍ ĂÍS ĚĹĂú Ŕţ(ţ(ţ(#ú Ŕţ("ţ(*ţ( *Í/ĂÍĹĂÍËĂ͘ĂÍ^ĂÍ÷ĂÍĂÍ#Ăú Ŕ=ţ˙ >OÍ|Ăú Ŕ<ţ >OÍ|Ă!>w# űÉ!6# ú6˙#6# öÉ! 6˙#6# ö6# úÉÍB͜ÍĹÉú ŔţČÍw Í ÍÓ úÁO> ‘O͜úÁOÍŽ úÁ<ţ 8>ęÁÉú Ŕţ ú ŔGÍ3 8 ř Í3 8 řÍ#@Íw  Í  úÍÓ úÁţ(=> ęÁúÁO> ‘ţ >O͜úÁOÍŽ ú Ŕţ 0<ę ŔÉú ŔţČŐĹúÁO ú Ŕţ ͟ Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  Ü{ę ŔÁŃÉĹú Ŕţ ú ŔĆ GÍ3  úÍ3  úúÁO Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  é> ę ŔÁÉ>ę Ŕ>ęÁ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍŃ!ĐŔ*§ úaŔ*§ úúŔOúŔG>š >¸ >>ęŔÉ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍ- űÍŃúŔ=ęŔ Í3  úÍĹÉÍ-(ÍŃ>ęŔúŔć€(ěÍĹÉÍŃ>ęŔúŔć€Ę˜ÍĹÉ Í3  úÍuĘ,ÍŃúŔţÂúŔţĘ#>ę Ŕ>ęŔúŔć€(ÖÍĹÉĺŐĹúŔoúŔg #F+NxĄ<(,xą úŔęŔ͡ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔ$úŔţ(>ęŔÍŻ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔÁŃáÉĺŐĹú Ŕţ˙(!В@§(=ůÍ3 yę Ŕ!В@y§( řÍ3 ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕ>ęŔÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔú ŔO>˙ę ŔÍ|ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕţ(ţ(ţ(ţ( ţ($ţ((!pÍ(!€Í !Í! Í!°Í!ŔÍÁŃáÉÍćĺĹ~î˙" ů ôÁáÉĺŐĹú Ŕ!ů ţ(q! ţ(j!H ţ(c!p ţ(\!˜ ţ(U!Á ţ(N!Ň ţ(G!ę ţ(@! ţ (9!: ţ (2!b ţ (+!Ň &ĺŐĹ!ˆ ĺŐĹ!ŔĺŐĹ!Ú ĺŐĹ!ą ĺŐĹ!aŔ˛Ŕ*§ úÁŃáÉ Przewiń Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlättern: Zeil Seit Kapt AlleDéfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Línea Página Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Línia Plana Cap. Tot ĺŐĹúŔGúŔ<¸8Í-(ÍŃ>>ę Ŕ7 ęŔ>ę Ŕ§ÁŃá§ÉĺŐĹúŔţÂO úŔţÂO úŔţ(úŔţ ÍuÍŃúŔ>ę Ŕ7 =ęŔ>ę Ŕ§ÁŃáÉĺŐĹúŔG!Đx§(~#§ ÷ô˛Ŕ*§ úÁŃá§ÉĺĹ!€6# xą řÁáÉĺŐĹy!ţ(#!@‘ţ(!€’ţ(!Ŕ“ţ(!€@y§(=ů]T! ÁÍćP* úÍćP* úÍćP* úÍćP* úÁŃáÉ> ę>ęA!  y§( ĺ>""Ŕ " úáúN"úO">ęúŔćęAÉ> ę>ęA!  y§( *GúN¸ 6*GúO¸ .Ŕ * ú>ęúŔę!úŔćęAÍŃ Í3  úÉ> ę>ęA!    ž # ÷őúŔćęAńÉĺŐĹ! Á@6# xą ř!˛Ŕ~#§(Í÷ öÁŃáÉĺĹÖ o&MD)))  0úŔţ( 8 V#F#Í' yţ őzƒ_ÁáÉĺŐĹk&)}ćđo Á ÁĹË!Ë ÁĹ{ć§(Ë8Ë=öxśw#wyśw#wÁŃáÉđ˙ˇŕ˙Íćđ@ćŕ@É>‘ŕ@É>äŕGŕHŕIÉĺŐÍć!`˜Ŕ>đ" üÍćŔ" üŃáÉĺŐ!`˜ y§(=ů> ‘W>ÍćÍ'(Í'(Í'(éőy§ ńń!`˜QÍćÍ'(Í'(Í'(éŃáÉĺĹú‚˙§(,>˙ŕO!˜`>" xą ř€>" xą ř`>" xą ř>ţŕOÁáÉĹw#< ú 6# úÁÉ!˜>"< ű! ˜"< ű!@˜6ń# úÉ!ŕ™ 6ň# ú!š>("< ű! š "< űÉ́Ĺ> ŕđđđđ/ćË7G>ŕđđđđđđđđđđ/ć°Gú€˙¨ ę˙xę€˙>0ŕú˙ÁÉţ(Ż>˙ę‚˙ÉĹ>˙ŕ$ˆ xą ű>ŕ$ÁÉőđ@ć€(đDţ‘ ôńɇ‡‡Ć€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙@ióúA˙ć ů*âű ňɇ‡‡Ć€ęj˙kóúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęj˙k@óúA˙ć ů*âű ňÉ˙ď=ď=|˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=ŕ˙ď=˙ď=ď=˙ď=ď=ď=ď=<ď=ď˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙MBFONTMonospaced @@@@@@   ŕ ŕ @ŔŔŕ``@€ @€ @ @@  `@@ @@@@@ @ @@ŕ@ @ŕ@ @`@ @@@€€ŕ     ŕ@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ@@ @ @€@ ŕŕ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕ ŕ     ŕ      @     @ŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ     @@     ŕ    @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕ`@@@@@`€€@@@ ` `@ ŕ@ ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    @@@@@@ @€€  Ŕ  @@@@@@  ŕ   Ŕ    ŕ   ŕŕ  ŕ€€ŕ  ŕ Ŕ €€€ŕ€ŕ ŕ@`@@@     ŕ    @   ŕ   @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ @@@@@@@€@@ @@€`€ŕŕŕŕŕŕŕ@ €`€ @ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ   @ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€  @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ @€@    ŔŔŕŕ`@ŕ@@ @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ@@@@@@@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕ @ ŕ  ŕ   0@@@@@@ŕ€ŕ ŕ ŕ ŕ€ŕŕ ŕ ŕ @€@ ŕ Ŕŕ€€@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`@Ŕ@@@€ŔŔŔŕ€€       @€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕ€@ @€@@@€ ŕ @@@ŕ @ŕŕ`ŕ€ ŕ @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ  @ŕ ŕ @ ŕ ŕ `€ŕ ŕ  ŕ ŕ @ŕ ŕ @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕ @ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@ŕŔ  ŕ  Ŕ @ ŕŕ  €@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ  ŕ @ ŕ  ŕ  ŕ€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€ŔŔ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€@@@@@ €€€€ @@@@@ @  ŕ ŕ @ŕ   €@ŕ ŕ @ŕ  ŕ@ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ŕ ŕ ŕ€@  ŕ @  ŕ@   ŕ   ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ ŕ€€   ŕ ŕMBFONTVariable pitch €€€€€€  PPřPřPP x ř(đ ŔČ @˜ŕ  @° Đ€€@€€€€€@€@@@@@€@ŕ@ @ŕ@@€Ŕ€ @@@€€@     @@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ€€@@€ @€@ ŔŔ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕˆŘ¨ˆˆˆˆˆˆČ¨˜ˆˆŕ     ŕŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ      @ˆˆˆ¨¨¨P   @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕŔ€€€€€Ŕ€€@@@ Ŕ@@@@@Ŕ@ ŕ€@ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    €€€€€€@@@@@@€€€  Ŕ  €€€€€€€ř¨¨¨¨ŕ    @   @ŕ   Ŕ€ŕ   ` ࠀ€€ŕ€ŕ ŕ€Ŕ€€€Ŕ    ŕ    @ˆ¨¨¨P  @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ €€€€€€€€@@ @@€P ŕŕŕŕŕŕŕ`€€`€€`ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ  ¨@ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€P @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ@€€@HHŔŔđřP ü\T @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ€€€€€€@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕˆpPpˆŕ  ŕ  °€€€€€€ŕ€ŕ ŕ ŕ x„´¤´„xŕ ŕ ŕ$HH$ŕ Ŕx„´¤„x@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`Ŕ@@@@€   ŕ€€ĐĐPPPPP€€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕH$H€€€  (8€€€°ˆ 8ŕ ŕ(č @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ   @ŕ ŕ  @ ŕ ŕ P ŕ ŕ  ŕ ŕ  @ŕ ŕ  @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ ŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@@ŕpHHčHHp¨ˆČ¨˜ˆ€@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕPpˆˆˆp @ řˆ˜¨Čˆř€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€Ŕ@ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€€€€€@ @@@@ @@@@@ @ p` @ŕ    €@ŕ  ŕ @ŕ   ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ř¨¨ř@€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ  ŕ€€   ŕ ŕPc€lËc7ŕc,Ëcâ:v " KRZYŻACY " TOM I HENRYK SIENKIEWICZ Rozdział I W Tyńcu, w gospodzie "Pod Lutym Turem", należšcej do opactwa, siedziało kilku ludzi, słuchajšc opowiadania wojaka bywalca, który z dalekich stron przybywszy, prawił im o przygodach, jakich na wojnie i w czasie podróży doznał. Człek był brodaty, w sile wieku, pleczysty, prawie ogromny, ale wychudły; włosy nosił ujęte w pštlik, czyli w siatkę naszywanš paciorkami; na sobie miał skórzany kubrak z pręgami wyciœniętymi przez pancerz, na nim pas, cały z miedzianych klamr; za pasem nóż w rogowej pochwie, przy boku zaœ krótki kord podróżny. Tuż przy nim za stołem siedział młodzieńczyk o długich włosach i wesołymspojrzeniu, widocznie jego towarzysz lub może giermek, bo przybrany także po podróżnemu, w taki sam powyciskany od zbroicy skórzany kubrak. Resztę towarzystwa stanowiło dwóch ziemian z okolic Krakowa i trzech mieszczan w czerwonych składanych czapkach, których cienkie końce zwieszały się im z boku aż na łokcie. Gospodarz Niemiec, w płowym kapturze z kołnierzem wycinanym w zęby, lał im z konwi sytne piwo do glinianych stšgiewek i nasłuchiwał ciekawie przygód wojennych. Jeszcze ciekawiej jednak słuchali mieszczanie. W owych czasach nienawiœć, jaka dzieliła za czasów Łokietkowych miasto od rycerskiego ziemiaństwa, znacznie już była przygasła, mieszczaństwo zaœ nosiło głowy górniej niż w wiekach póŸniejszych. Jeszcze ceniono ich gotowoœć ad concessionem pecuniarum; dlatego też nieraz zdarzało się widzieć w gospodach kupców pijšcych za pan brat ze szlachtš. Widziano ich nawet chętnie, bo jako ludzie, u których o gotowy grosz łatwiej, płacili zwykle za herbowych. Tak więc siedzieli teraz i rozmawiali, mrugajšc od czasu do czasu na gospodarza,aby napełniał stšgiewki. - Toœcie, szlachetny rycerzu, zwiedzili kawał œwiata? -rzekł jeden z kupców. - Niewielu z tych, którzy teraz ze wszystkich stron œcišgajš do Krakowa, widziało tyle - odpowiedział przybyły rycerz. - A niemało Ich œcišgnie - mówił dalej mieszczanin. -Wielkie gody i wielka szczęœliwoœć dla Królestwa! Prawiš też, i topewna, że król kazał całš łożnicę królowejzłotogłowem szytym perłami wysłać i takiż baldachim nad niš uczynić. Zabawy będš i gonitwy w szrankach, jakich œwiat dotšd nie widział. - Kumotrze Gamroth nie przerywajcie rycerzowi - rzekł drugi kupiec. - Nie przerywam ja, kmotrze Eyertreter, tylko tak myœlę, że i on rad będzie wiedział, co prawiš, bo pewnie sam do Krakowa jedzie. Nie wrócim i tak dziœ do miasta, gdyż bramy przedtem zamknš, a w nocy gad, który się w wiórach rodzi, spać nie daje, więc mamy czas na wszystko. - A wy na jedno słowo odpowiadacie dwadzieœcia. Starzejecie się, kmotrze Gamroth! - Ale sztukę wilgotnego sukna pod jednš pachš jeszcze dŸwignę. - O wa! takiego, co się przez nie œwieci jak przez sito. Lecz dalszš sprzeczkę przerwałpodróżny wojak, który rzekł: - Pewnie, że w Krakowie ostanę, bom słyszał o gonitwach i rad w szrankach siłymojej popróbuję - a i ten mój bratanek także, który choć młody jest i gołowšs, niejeden już pancerz widział na ziemi. Goœcie spojrzeli na młodzieńca, który uœmiechnšł się wesoło i założywszy rękoma długie włosy za uszy, podniósł następnie do ust naczynie z piwem. Stary zaœ rycerz dodał: - Wreszcie, choćbyœmy chcieli wracać, to nie mamy dokšd. - Jakże to? - zapytał jeden ze szlachty. - Skšd jesteœcie i jako was zowiš? - Ja zowię się Maćko z Bogdańca, a ten tu wyrostek, syn mego rodzonego, woła się Zbyszko. Herbu jesteœmy Tępa Podkowa, a zawołania Grady! - Gdzieże jest wasz Bogdaniec? - Ba! lepiej pytajcie, panie bracie, gdzie był, bo go już nie ma. Hej, jeszcze za czasów wojny Grzymalitczyków z Nałęczami spalili nam do cna nasz Bogdaniec, tak że jeno dom stary ostał, a co było, pobrali, służebni zasie uciekli. Została goła ziemia, bo i kmiecie, co byli wsšsiedztwie, poszli dalej w puszczę. Odbudowaliœmy z bratem, ojcem tego oto wyrostka, ale następnego roku woda nam pobrała. Potem brat umarł, a jak umarł, ostałem sam z sierotš. Myœlałem tedy: nie usiedzę! A prawili pod on czas o wojnie i o tym, że Jaœko z Oleœnicy, którego król Władysław po Mikołaju z Moskorzowa do Wilna wysłał, szuka skrzętnie w Polsce rycerzy. Znajšc ja więc godnego opata i krewniaka naszego, Janka z Tulczy, zastawiłem mu ziemię, a za pienišdze kupiłem zbroiczkę, konie - opatrzyłem się jako zwykle na wojennš wyprawę; chłopca,co mu było dwanaœcie lat, wsadziłem na podjezdka i haj! do Jaœka z Oleœnicy. - Z wyrostkiem? - Nie był ci on wówczas nawet wyrostkiem, ale krzepkie to było od małego. Bywało, w dwunastym roku oprze kuszę o ziemię, przyciœnie brzuchem i tak korbš zakręci, że i żaden z Angielczyków, którycheœmy pod Wilnem widzieli, lepiej nie nacišgnie. - Takiż był mocny? - Hełm za mnš nosił, a jak mu przeszło trzynaœcie zim, to i pawęż. - Już to wojny wam tam nie brakło. - Za przyczynš Witoldowš. Siedziało ksišżę u Krzyżaków i co roku wyprawy na Litwę pod Wilno czynili. Szedł z nimi różny naród: Niemcy, Francuzy, Angielczykowie do łukównajprzedniejsi, Czechy, Szwajcary i Burgundy. Lasy przesiekli, zamki po drodze stawiali i w końcu okrutnie Litwę ogniem i mieczem pognębili, tak, że cały naród, który tę ziemię zamieszkuje, chciał już jš porzucić i szukać innej, choćby na kraju œwiata, choćby między dziećmi Beliala, byle od Niemców daleko. - Słychać było i tu, że wszyscy Litwini chcieli pójœć z dziećmi i żonami precz, aleœmy temu nie wierzyli. - A ja na to patrzył. Hej! Gdyby nie Mikołaj z Moskorzowa, nie Jaœko z Oleœnicy, a nie chwalšcy się, gdyby i nie my, nie byłoby już Wilna. - Wiemy. Zamkuœcie nie dali. - A nie daliœmy. Pilno tedy zważcie, co wam powiem, bom człek służały i wojny œwiadom. Starzy jeszcze mawiali: "zajadła Litwa" - i prawda! Dobrze się oni potykajš, ale z rycerstwem nie im się w polu mierzyć. Gdy konie Niemcom w bagnach polgnš albo gdy gęsty las - to co innego. - Niemcy dobrzy rycerze! - zawołali mieszczanie. - Murem oni chłop przy chłopie w żelaznych zbrojach stajš tak okryci, że ledwie psubratu oczy przez kratę widać. I ławš idš. Uderzy, bywało, Litwa i rozsypie się jako piasek, a nie rozsypie się, to jš mostem położš i roztratujš. Nie sami też między nimi Niemcy, bo co jest narodów naœwiecie, to u Krzyżaków służy. A chrobre sš! Nieraz pochyli się rycerz, kopię przed się wycišgnie i sam jeden, jeszcze przed bitwš, w całe wojsko bije jako jastrzšb w stado. - Christ! - zawołał Gamroth - którzy też z nich najlepsi? - Jak do czego. Do kuszy najlepszy Angielczyk, któren pancerz na wylot strzałš przedzieje, a gołębia na sto kroków utrafi. Czechowie okrutnie toporamisiekš. Do dwuręcznego brzeszczota nie masz nad Niemca. Szwajcar rad żelaznym cepem hełmy tłucze, ale najwięksi rycerzesš ci, którzy z francuskiej ziemi pochodzš. Taki będzie ci się bił z konia i piechotš, a przy tym będzie ci okrutnie waleczne słowagadał, których wszelako nie wyrozumiesz, bo to jest mowa taka, jakoby œ cynowe misy potrzšsał, chociaż naród jest pobożny. Przymawiali nam przez Niemców, że pogan i Saracenów przeciw Krzyżowi bronimy, i obowišzywali się dowieœć tego rycerskim pojedynkiem. Ma się też takowy sšd boży odbyć między czterema ich i czterema naszymi rycerzami, a zrok naznaczon jest na dworze u Wacława, króla rzymskiego i czeskiego. Tu większa jeszcze ciekawoœć ogarnęła ziemian i kupców, tak że aż powycišgali szyje ponad kuflami w stronę Maćka z Bogdańca, i nuż pytać: - A z naszych którzy sš? Mówcie żywo! Maćko zaœ podniósł naczynie do ust, napił się i odrzekł: - Ej, nie bójcie się o nich. Jest Jan z Włoszczowy, kasztelan dobrzyński, jest Mikołaj z Waszmuntowa, jest Jaœko ze Zdakowa i Jarosz z Czechowa: wszystko rycerze na schwał i chłopy morowe. Pójdš-li na kopie, na miecze albo na topory - nie nowina im. Będš miały oczy ludzkie na co patrzeć i uszy czego słuchać - bo, jako rzekłem, Francuzowi gardziel nogš przyciœniesz, a on ci jeszcze rycerskie słowo prawi. Tak mi też dopomóż Bóg i Œwięty Krzyż, jako tamci przegadajš, a nasipobijš. - Będzie sława, byle Bóg pobłogosławił - rzekł jeden ze szlachty. - I œwięty Stanisław! - dodał drugi. Po czym, zwróciwszy się do Maćka, jšł rozpytywać dalej: -Nuże, powiadajcie! Sławiliœcie Niemców i innych rycerzy, że chrobre sš i że łatwo Litwę łamali. A z wami nie ciężej że im było? Zali równie ochotnie na was szli? Jakże Bóg darzył? Sławcie naszych! Lecz Maćko z Bogdańca nie był widocznie samochwał, bo odrzekł skromnie: - Którzy œwieżo z dalekich krajów przyszli,ochotnie na nas uderzali, ale popróbowawszy raz i drugi, już nie z takimsercem. - Bo jest nasz naród zatwardziały, którš tozatwardziałoœć często nam wymawiali: "Gardzicie œmierciš, prawiš, ale Saracenówwspomagacie, przez co potępieni będziecie!"A w nas zawziętoœć jeszcze rosła, gdyż nieprawda jest! Oboje królestwo Litwę ochrzcili i każden tam Chrystusa Pana wyznawa, chociaż nie każden umie. Wiadomoteż, że i nasz Pan Miłoœciwy, gdy diabła w katedrze w Płocku na ziem zrzucono, kazałmu ogarek postawić - i dopiero księża musieli mu gadać, że tego się czynić nie godzi. A cóż pospolity człowiek! Niejeden też sobie mówi: "Kazał się kniaŸ ochrzcić, tom się ochrzcił, kazał Chrystu czołem bić, to biję, ale po co mam starym pogańskim diabłom okruszyny twaroga żałować albo im pieczonej rzepy nie rzucić,albo piany z piwa nie ulać. Nie uczynię tego,to mi konie padnš albo krowy sparszejš, albo mleko od nich krwiš zajdzie - albo w żniwach będzie przeszkoda". I wielu też takczyni, przez co się w podejrzenie podajš. Ale oni to robiš z niewiadomoœci i z bojaŸni diabłów. Było onym diabłom drzewiej dobrze. Mieli swoje gaje, wielkie numy i konie dojazdy i dziesięcinę brali. A ninie gaje wycięte, jeœć nie ma co - dzwony po miastach bijš, więc się to paskudztwo w najgęstsze bory pozaszywało i tam z tęsknoœci wyje. Pójdzie Litwin do lasu, to go w chojniakach jeden i drugi za kożuch pocišgnie - i mówi: "Daj!" Niektórzy też dajš, ale sš i œmiałe chłopy, co nie chcš nic dać albo ich jeszczełapiš. Nasypał jeden prażonego grochu do wołowej mechery, to mu trzynastu diabłówzaraz wlazło. A on zatknšł ich jarzębowymkołkiem i księżom franciszkanom na przedaż do Wilna przyniósł, którzy dali mu z chęciš dwadzieœcia skojców, aby nieprzyjaciół imienia Chrystusowego zgładzić. Sam tę mecherę widziałem, od której sproœny smród z daleka w nozdrzachczłowiekowi wiercił - bo tak to one bezecne duchy strach swój przed œwięconš wodš okazywały... - A kto rachował, że ich było trzynastu? - spytał roztropnie kupiec Gamroth. - Litwin rachował, który widział, jak leŸli. Widać było, że sš, bo to z samego smrodu można było wymiarkować, a kołka wolał nikt nie odtykać. - Dziwy też to. dziwy! - zawołał jeden ze szlachty. - Napatrzyłem ja się wielkich dziwów niemało, gdyż - nie można rzec: naród to jest dobry, ale wszystko u nich osobliwe. Kudłaci sš i ledwie który kniaŸ włosy trefi;pieczonš rzepš żyjš, nad wszelkie jadło jš przekładajšc, bo mówiš, że męstwo od niejroœnie. W numach swych razem z dobytkiemi wężami żyjš; w piciu i jedle nie znajš pomiarkowania. Za nic zamężne niewiasty majš, ale panny bardzo szanujš i moc wielkš im przyznajš: że byle dziewka natarła człeku suszonym jaferem żywot, to kolki od tego przechodzš. - Nie żal i kolek dostać, jeœli niewiasty cudne! - zawołał kum Eyertreter. - O to zapytajcie Zbyszka - odrzekł Maćko z Bogdańca. Zbyszko zaœ rozeœmiał się, aż ława pod nim poczęła drgać. - Bywajš cudne! - rzekł - alboż Ryngałła nie była cudna? - Cóże to za Ryngałła? pochutnica jakowaœ czy co? Żywo! - Jakże to? Nie słyszeliœcie o Ryngalle? - pytał Maćko - Nie słyszeliœmy ni słowa. - To przecie siostra księcia Witoldowa, a żona Henryka, księcia mazowieckiego. - Nie powiadajcie! Jakiego księcia Henryka? Było jedno ksišżę mazowieckie tego imienia elektem płockim, ale zmarło. - Ten ci sam był. Miały mu przyjœć z Rzymu dyspensy; ale œmierć dała mu pierwej dyspensę, gdyż widocznie niezbyt postępkiem swoim Boga ucieszył. Byłem wtedy posłany z pismem od Jaœka z Oleœnicy do księcia Witolda, kiedy od króla przyjechał do Ryterswerder ksišżę Henryk,elekt płocki. Już się była Witoldowi wojna wtedy uprzykrzyła, dlatego właœnie że Wilna nie mógł dobyć, a królowi naszemu uprzykrzyli się rodzeni bracia i ich rozpusta. Widzšc tedy król większš u Witolda niż u swych rodzonych obrotnoœć i większy rozum, posłał do mego biskupa z namowš, by Krzyżaków porzucił i do posłuszeństwa się nakłonił, za co mu rzšdy Litwy miały być oddane. A Witold, chciwy zawsze odmiany, mile poselstwa wysłuchał. Były też i uczty, i gonitwy. Rad elekt konia dosiadał, choć inni biskupi tego nie chwalš, i w szrankach siłę swš rycerskš okazywał. A mocami sš z rodu wszyscy ksišżęta mazowieccy - jako jest wiadomo, że nawet i dzieweczki z tej krwiełacnie podkowy łamiš. Raz przeto zbił ksišżę z siodeł trzech rycerzy, drugi raz pięciu - a z naszych mnie zwalił, i pod Zbyszkiem koń przy natarciu na zadzie siadł. Nagrody zaœ brat wszystkie z ršk cudnej Ryngałły, przed którš w pełnej zbroi klękał. I rozmiłowali się tak w sobie,że na ucztach cišgnęli go od niej za rękawyclerici, którzy z nim przyjechali, a jš brat Witold hamował. Dopieroż ksišżę mówił: "Sam sobie dyspensę dam, a papież mi jš, jeœli nie rzymski, to awinioński potwierdzi, a œlub zaraz ma być, bo zgorzeję!" Wielka była obraza boska, ale nie chciał się Witoldprzeciwiać, by posła królewskiego nie zlisić- i œlub był. Potem dojechali do Suraża, a potem do Słucka, z wielkim żalem tego oto Zbyszka, który sobie, niemieckim obyczajem, księżnę Ryngałłę za paniš serca obrał i dozgonnš wiernoœć jej œlubował... - Ba! - przerwał nagle Zbyszko - prawda jest! Ale potem ludzie mówili, że księżna Ryngałła, pomiarkowawszy, że nie przystoijej być za elektem (bo ów, choć się ożenił,godnoœci swej duchownej się wyrzec nie chciał) i że nie może być nad takim stadłem błogosławieństwa boskiego, otruła męża. Co ja usłyszawszy, prosiłem jednego œwištobliwego pustelnika pod Lublinem, by mnie od tego œlubowania rozwišzał. - Był ci on pustelnikiem - odparł, œmiejšc się, Maćko -ale czy był œwištobliwy, nie wiem, boœmy go w pištek w boru zajechali, a on koœci niedŸwiedzie toporem łupał i œpik wysysał, aż mu gardziel grała. - Ale mówił, że œpik to nie mięso, a oprócz tego, że uprosił sobie na to pozwoleństwo,gdyż po œpiku widzenia cudowne we œnie miewa i nazajutrz prorokować może do południa. - No! no! - odrzekł Maćko. - A cudna Ryngałła wdowa jest i może cię na służbę wezwać. - Po próżnicy by wzywała, boja sobie innš paniš obiorę, której do œmierci będę służył, a potem i żonę znajdę. - Pierwej znajdŸ rycerski pas. -O wa! albo to nie będzie gonitew po połogu królowej? A przedtem albo potem król będzie niejednego pasował. Stanę ja każdemu. Ksišżę nie byłby mnie także obalił, żeby mi koń na zadzie nie siadł. - Będš tu lepsi od ciebie. Na to ziemianie spod Krakowa poczęli wołać: - Na miły Bóg! toż tu przed królowš wystšpiš nie tacy jak ty, ale rycerze w œwiecie najsławniejsi. Będzie gonił Zawiszaz Garbowa i Farurej, i Dobko z Oleœnicy, i taki Powała z Taczewa, i taki Paszko Złodziej z Biskupic, i taki Jaœko Naszan, i Abdank z Góry, i Andrzej z Brochocic, i Krystyn z Ostrowa, i Jakub z Kobylan!... Gdzie ci się z nimi mierzyć, z którymi ni tu,ni na dworze czeskim, ni na węgierskim nikt mierzyć się nie może. Cóż to prawisz; lepszyœ od nich? Ile ci roków? - Oœmnasty - odpowiedział Zbyszko. - Tedy cię każdy między knykciami zgniecie. - Obaczym. Lecz Maćko rzekł: - Słyszałem, że król hojnie nagradza rycerzy, którzy z wojny litewskiej wracajš. Mówcie, którzy stšd jesteœcie: prawda-li to? - Dalibóg, prawda! - odrzekł jeden ze szlachty. - Wiadoma po œwiecie hojnoœć królewska, jeno się teraz docisnšć do niegonie będzie łatwo, gdyż w Krakowie aż się roi od goœci, którzy się na połóg królowej ina chrzciny zjeżdżajš, chcšc przez to panu\GBbook\gbboHވŠj ľA  48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjüˆiC ř }x}`X¸ŠjP%buÓ c€H4c |*žc :91*naszemu czeœć albo hołd oddać. Ma być król węgierski, będzie, jako powiadajš, i cesarz rzymski, i różnych ksišżšt a komesów, i rycerzy jako maku, że to każdysię spodziewa, iż z próżnymi rękoma nie odejdzie. Prawili nawet, iże sam papież Bonifacy zjedzie, któren także łaski i pomocy naszego pana przeciw swemu nieprzyjacielowi z Awinionu potrzebuje. Owóż w takim natłoku niełatwo będzie o dostęp, ale byle dostęp znaleŸć, a pana pod nogi podjšć - to już zasłużonego hojnie opatrzy. - To go i podejmę, bom się wysłużył, a jeżeli wojna będzie, to jeszcze pójdę. Wzięło się tam coœ łupem, a coœ od księciaWitolda w nagrodę, i biedy nie ma, tylko że już mi wieczorne lata nadchodzš, a na staroœć, gdy siła z koœci wyjdzie, rad by człek miał kšt spokojny. - Mile król widział tych, którzy z Litwy podJaœkiem z Oleœnicy wrócili - i wszyscy oni tłusto teraz jadajš. - Widzicie! A jam wtedy jeszcze nie wrócił - i dalej wojowałem. Bo trzeba wam wiedzieć, że się ta zgoda między królem a kniaziem Witoldem na Niemcach skrupiła. KniaŸ chytrze zakładników poœcišgał, a potem, hajże na Niemców! Zamki poburzył, popalił, rycerzy pobił, siła ludu wyœcinał. Chcieli się Niemcy mœcić razem ze Œwidrygiełłš, który do nich uciekł. Była znów wielka wyprawa. Sam mistrz Kondrat na niš poszedł z mnogim ludem. Wilno obiegli, próbowali z wież okrutnych zamki burzyć, próbowali zdradš ich dostać - nic nie wskórali! A za powrotem tylu ich legło, że i połowa nie wyszła. Wychodziliœmy jeszcze w pole przeciw Ulrykowi z Jungingen, bratu mistrzowemu, który jest wójtem sambijskim. Ale się wójt kniazia przelškł i z płaczem uciekł, od której to ucieczki jest spokój - i miasto na nowo się buduje. Jeden też œwięty zakonnik, który porozpalonym żelezie boso mógł chodzić, prorokował, że od tej pory, póki œwiat œwiatem, Wilno zbrojnego Niemca pod murami nie obaczy. Ale jeœli tak będzie, to czyjeż to ręce uczyniły? To rzekłszy, Maćko z Bogdańca wycišgnšł przed się dłonie - szerokie i nadmiar potężne - inni zaœ poczęli kiwać głowami i przyœwiadczać: - Tak! tak! praw w tym, co powiada! Tak! Lecz dalszš rozmowę przerwał gwar dochodzšcy przez okna, z których błony były powyjmowane, albowiem noc zapadła ciepła i pogodna. Z dala słychać było brzękania, ludzkie głosy, parskania koni i œpiewy. Zdziwili się obecni, albowiem godzina była póŸna i księżyc wysoko już wybił się na niebo. Gospodarz, Niemiec, wybiegł na podwórzec gospody, lecz nim goœcie zdołali wychylić do dna ostatnie kufle, wrócił jeszcze poœpiesznie), wołajšc: - Dwór jakowyœ wali! W chwilę zaœ póŸniej we drzwiach zjawił się pachołek w błękitnym kubraku i składanej czerwonej czapce na głowie. Stanšł, spojrzał po obecnych i ujrzawszy gospodarza, rzekł: - Wytrzeć tam stoły i œwiatła naniecić: księżna Anna Danuta na odpoczynek się tu zatrzyma. To rzekłszy, zawrócił. W gospodzie uczyniłsię ruch: gospodarz poczšł wołać na czeladŸ, a goœcie spoglšdali ze zdumieniem jeden na drugiego. - Księżna Anna Danuta - mówił jeden z mieszczan - toć to Kiejstutówna, żona Janusza Mazowieckiego. Ona już od dwóch niedziel w Krakowie, jeno że wyjeżdżała doZatora, do księcia Wacława w odwiedziny, a ninie pewno wraca. - Kmotrze Gamroth - rzekł drugi mieszczanin - pójdŸmy na siano do stodółki;za wysoka to dla nas kompania. - Że nocš jadš, to mi nie dziwno - ozwał się Maćko - bo w dzień upał, ale czemu, majšc pod bokiem klasztor, do gospody zajeżdżajš? Tu zwrócił się do Zbyszka: - Rodzona siostra cudnej Ryngałły, rozumiesz? A Zbyszko odrzekł: - I mazowieckich panien siła musi z niš być, hej! Rozdział II A wtem przez drzwi weszła księżna - pani œrednich lat, ze œmiejšcš się twarzš, przybrana w czerwony płaszcz i szatę zielonš, obcisłš, z pozłoconym pasem na biodrach, idšcym wzdłuż pachwin i zapiętym nisko wielkš klamrš. Za paniš szłypanny dworskie, niektóre starsze, niektóre jeszcze niedorosłe, w różowych i liliowych wianuszkach na głowach, po większej częœci z lutniami w ręku. Były i takie, któreniosły całe pęki kwiatów œwieżych, widocznie uzbieranych po drodze. Zaroiła się izba, bo za pannami ukazało się kilku dworzan i małych pacholików. Weszli wszyscy raŸno, z wesołoœciš w twarzach, rozmawiajšc głoœno lub podœpiewujšc, jakoby upojeni pogodnš nocš i jasnym blaskiem księżyca. Między dworzanami byłodwóch rybałtów, jeden z lutniš, drugi z gęœlikami u pasa. Jedna z dziewczšt, młódka jeszcze, może dwunastolatka, niosła też za księżnš małš luteńkę, nabijanš miedzianymi ćwiekami. - Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus! - ozwała się księżna, stajšc w poœrodku œwietlicy. - Na wieki wieków, amen! - odpowiedzieli obecni, bijšc zarazem niskie pokłony. - A gdzie gospodarz? Niemiec, usłyszawszy wezwanie, wysunšł się naprzód i przyklęknšł obyczajem niemieckim. - Zatrzymamy się tu dla wypoczynku i posiłku - rzekła pani. - Żywo się jeno zakrzštnij, boœmy głodni. Mieszczanie już byli odeszli, teraz zaœ dwajmiejscowi szlachcice. a wraz z nimi Maćko z Bogdańca i młody Zbyszko, skłonili się powtórnie i zamierzali opuœcić œwietlicę, niechcšc dworowi przeszkadzać. Lecz księżna zatrzymała ich. - Szlachtš jesteœcie: nie przeszkodzicie! Zróbcie znajomoœć z dworzany. Skšdże Bóg prowadzi? Oni wówczas zaczęli wymieniać swoje imiona, herby, zawołania i wsie, z których się pisali. Dopieroż pani, usłyszawszy od Maćka, skšd wraca, klasnęła w dłonie i rzekła: - Otóż się przygodziło! Prawcie nam o Wilnie, o moim bracie i o siestrze. Zali zjedzie tu się ksišżę Witold na połóg królowej i na krzciny? - Chciałby, ale nie wie, czy będzie mógł; dlatego kolebę srebrnš przez księży i bojarzynów naprzód w darze królowej przysłał. Przy której kolebce i myœmy z bratańcem przyjechali, strzegšc jej w drodze. - To kolebka tu jest? Chciałabym obaczyć. Cała srebrna? - Cała srebrna, ale jej tu nie ma. PowieŸli jš do Krakowa, - A cóż wy w Tyńcu robicie? - My tu nawrócili do klasztornego prokuratora, naszego krewnego, by pod opiekę zacnych zakonników oddać, co nam wojna przysporzyła i co ksišżę podarował.- To Bóg poszczęœcił. Godneż łupy? Ale powiadajcie, czemu to brat niepewien, czy przyjedzie? - Bo wyprawę na Tatarów gotuje. - Wiem ci ja to: jeno mnie trapi, że królowanie prorokowała szczęœliwego końca tej wyprawie, a co ona prorokuje, to się zawsze ziœci. Maćko uœmiechnšł się. - Ej. œwištobliwa nasza pani, nijak przeczyć, ale z księciem Witoldem siła naszego rycerstwa pójdzie, chłopów dobrych, przeciw którym nikomu niesporo. - A wy to nie pójdziecie? - Bom z kolebkš przy innych wysłań i przezpięć roków nie zdejmowałem z siebie blach - odrzekł Maćko, pokazujšc na bruzdy powyciskane na łosiowym kubraku od pancerza - ale niech jeno wypocznę - pójdę - a choćbym sam nie szedł, to tego oto bratanka, Zbyszka, panu Spytkowi z Melsztyna oddam, pod którego wodzš wszyscy nasi rycerze pójdš. Księżna Danuta spojrzała na dorodnš postaćZbyszka, lecz dalszš rozmowę przerwało przybycie zakonnika z klasztoru, który powitawszy księżnę, poczšł jej pokornie wymawiać, że nie przysłała gońca z oznajmieniem o swoim przybyciu i że nie zatrzymała się w klasztorze, ale w zwyczajnej gospodzie, niegodnej jej majestatu. Nie brak przecie w klasztorze domów i gmachów, w których nawet pospolity człowiek znajdzie goœcinę, a cóż dopiero majestat, zwłaszcza zaœ małżonki księcia, od którego przodków i pokrewnych tylu dobrodziejstw opactwo doœwiadczyło. Lecz księżna odpowiedziała wesoło: - My jeno tu nogi wstšpili rozprostować, a na ranek trzeba nam do Krakowa. Wyspaliœmy się w dzień i jedziemy nocš dla chłodu, a że to już kury piały, nie chciałam pobożnych zakonników budzić, zwłaszcza z takš kompaniš, która więcej oœpiewaniu i plšsach niżeli o odpocznieniu myœli. Gdy jednak zakonnik nalegał cišgle, dodała: - Nie. Tu już ostaniem. Dobrze czas na słuchaniu œwieckich pieœni zejdzie, ale na jutrznię do koœcioła przyjdziemy, aby dzieńz Bogiem zaczšć. - Będzie msza za pomyœlnoœć miłoœciwego księcia i miłoœciwej księżnej - rzekł zakonnik. - Ksišżę mój małżonek dopiero za cztery albo pięć dni zjedzie. - Pan Bóg potrafi i z daleka szczęœcie zdarzyć, a tymczasem niech nam, ubogim, wolno będzie choć wina z klasztoru przynieœć. - Radzi odwdzięczym - rzekła księżna. Gdy zaœ zakonnik wyszedł, poczęła wołać: - Hej, Danusia! Danusia! wyleŸ no na ławkę iuwesel nam serce tš samš pieœniš, którš wZatorze œpiewałaœ. Usłyszawszy to, dworzanie prędko postawili na œrodku izby ławkę. Rybałci siedli po jej brzegach, między nimi zaœ stanęła owa młódka, która niosła za księżnš nabijanš miedzianymi ćwieczkami lutnię. Na głowie miała wianeczek, włosy puszczone po ramionach, suknię niebieskš i czerwone trzewiczki z długimi końcami. Stojšc na ławce, wydawała się małym dzieckiem, ale zarazem przecudnym jakby jakowaœ figurka z koœcioła albo z jasełeczek. Widocznie też nie pierwszy raz przychodziło jej tak stać i œpiewać księżnie, bo nie znać było po niej najmniejszego pomieszania. - Dalej, Danusia! dalej! - wołały panny dworskie. Ona zaœ wzięła przed się lutnię, podniosła do góry głowę jak ptak, który chce œpiewać, i przymknšwszy oczęta, poczęła srebrnym głosikiem: Gdybym ci ja miała Skrzydłeczka jak gšska, Poleciałaby ja Za Jaœkiem do Œlšska!Rybałci zawtórowali jej zaraz, jeden na gęœlikach, drugi na dużej lutni; księżna, która miłowała nad wszystko œwieckie pieœni, poczęła kiwać głowš na obie strony, a dzieweczka œpiewała dalej głosem cieniuchnym, dziecinnym i œwieżym jak œpiewanie ptaków w lesie na wiosnę: Usiadłaby ci ja Na œlqskowskim plocie: "Przypatrz się, Jasiulku, Ubogiej sierocie ".I znów wtórowali rybałci. Młody Zbyszko zBogdańca, który przywykłszy od dzieciństwa do wojny i srogich jej widoków, nigdy nic podobnego w życiu nie widział, tršcił w ramię stojšcego obok Mazura i zapytał: - Co to za jedna? - To jest dzieweczka z dworu księżnej. Nie brak ci u nas rybałtów, którzy dwór rozweselajš, ale z niej najmilszy rybałcik iksiężna niczyich pieœni tak chciwie nie słucha. - Nie dziwno mi to. Myœlałem, że zgoła anioł, i odpatrzyć się nie mogę. Jakże jš wołajš? - A to nie słyszeliœcie? - Danusia. A jej ojciec jest Jurand ze Spychowa, komes możny i mężny, który do przedchoršgiewnych należy. - Hej! nie widziały takiej ludzkie oczy. - Miłujš jš też wszyscy i za œpiewanie, i zaurodę. - A któren jej rycerz? - Dyć to jeszcze dziecko. Dalszš rozmowę znów przerwał œpiew Danusi. Zbyszko patrzał z boku na jej jasnewłosy, na podniesionš głowę, na zmrużone oczki i na całš postać oœwieconš zarazem blaskiem œwiec woskowych i blaskiem wpadajšcych przez otwarte okna promieni miesišca - i zdumiewał się coraz bardziej. Zdawało mu się, że już jš niegdyœ widział, ale nie pamiętał, czy we œnie, czy gdzieœ wKrakowie na szybie koœcielnej. I znów, tršciwszy dworzanina, pytał przyciszonym głosem: - To ona z waszego dworu? - Matka jej przyjechała z Litwy z księżnš Annš Danutš, która wydalajš za grabię Juranda ze Spychowa. Gładka była i możnego rodu, nad wszystkie inne panny księżnie miła i sama księżnę miłujšca. Dlatego też córce dała to samo imię - Anna Danuta. Ale pięć lat temu, gdy przy ZłotoryiNiemcy napadli na nasz dwór, ze strachu zmarła. Wtedy księżna wzięła dzieweczkę -i od tej pory jš hoduje. Ojciec też często na dwór przyjeżdża i rad widzi, że mu się dziecko zdrowo, w miłoœci ksišżęcej chowa. Jeno ilekroć na niš spojrzy, tylekroć łzami się zalewa, nieboszczkę swojš wspominajšc, a potem wraca na Niemcach pomsty szukać za swojš krzywdęokrutnš. Miłował ci on tak tę swojš żonę, jako nikt do tej pory swojej na całym Mazowszu nie miłował - i siła już Niemców za niš pomorzył. A Zbyszkowi zaœwieciły oczy w jednej chwili i żyły nabrały mu na czole. - To jej matkę Niemcy zabili? - spytał. - Zabili i nie zabili. Sama umarła ze strachu.Pięć roków temu pokój był, nikt o wojnie nie myœlał i każdy bezpieczno chadzał. Pojechał ksišżę wieżę jednš w Złotoryi budować, bez wojska, jeno z dworem, jakozwyczajnie czasu pokoju. Tymczasem wpadlizdrajcy Niemcy, bez wypowiedzenia wojny,bez żadnej przyczyny... Samego księcia, nie pomnšc ni na bojaŸń boskš, ni na to, że od jego przodków wszystkie dobrodziejstwa nanich spadły, przywišzali do konia i porwali,ludzi pobili. Długo ksišżę w niewoli u nich siedział i dopiero gdy król Władysław wojnš im zagroził, ze strachu go puœcili; ale przy owym napadzie umarła matka Danusi, bojš serce udusiło, które jej pod gardło podeszło. - A wy, panie, byliœcie przy tym? Jakoże was zowiš, bom zapomniał? - Ja się zowię Mikołaj z Długolasu, a przezywajš mnie Obuch. Przy napadzie byłem. Widziałem, jako matkę Danusinš jeden Niemiec z pawimi piórami na hełmie chciał do siodła troczyć - jako w oczach mu na sznurze zbielała. Samego też mnie halebardš zacięli, od czego znak noszę. To rzekłszy, ukazał głębokš bliznę w czaszce, cišgnšcš się spod włosów na głowie aż do brwi. Nastała chwila milczenia. Zbyszko poczšł znów patrzeć na Danusię. Po czym spytał: - I rzekliœcie, panie, że ona nie ma rycerza? Lecz nie doczekał odpowiedzi, gdyż w tej chwili œpiew ustał. Jeden z rybałtów, człowiek tłusty i ciężki, podniósł się nagle,przez co ława przechyliła się w jednš stronę. Danusia zachwiała się i rozłożyła ršczki, lecz nim zdołała upaœć lub zeskoczyć, rzucił się Zbyszko jak żbik i porwał jš na ręce. Księżna, która w pierwszej chwili krzyknęła ze strachu, rozeœmiała się zaraz wesoło i poczęła wołać: - Oto rycerz Danusin! Bywajże, rycerzyku, ioddaj nam naszš miłš œpiewaczkę! - Chwacko ci jš ułapił! - ozwały się głosy wœród dworzan. Zbyszko zaœ szedł ku księżnej, trzymajšc przy piersiach Danusię,która objšwszy go jednš rękš za szyję, drugš podnosiła w górę luteńkę z obawy, by się nie zgniotła. Twarz miała œmiejšcš się i uradowanš, choć trochę przestraszonš. Tymczasem młodzieńczyk, doszedłszy do księżnej, postawił przed nišDanusię, sam zaœ klęknšł i podniósłszy głowę, rzekł z dziwnš w jego wieku œmiałoœciš: - Niechże będzie wedle waszych słów, miłoœciwa pani! Pora tej wdzięcznej panience mieć swego rycerza, a pora i mniemieć swojš paniš, której urodę i cnoty będęwyznawał, za czym z waszym pozwoleństwem tej oto właœnie chcę œlubować i do œmierci wiernym jej w każdejprzygodzie ostać. Na twarzy księżnej przemknęło zdziwienie,ale nie z powodu stów Zbyszkowych, tylko dlatego, że wszystko stało się tak nagle. Obyczaj rycerskiego œlubowania nie był wprawdzie polski, jednakże Mazowsze, leżšc na rubieży niemieckiej i widujšc często rycerzy z dalekich nawet krajów, znało go lepiej nawet niż inne dzielnice i naœladowało doœć często. Księżna słyszała też o nim dawniej, jeszcze na dworze swego wielkiego ojca, gdzie wszystkie obyczaje zachodnie były uważane za prawoiwzór dla szlachetniejszych wojowników - z tych przeto powodów nie znalazła w chęci Zbyszka nic takiego, co by obrazić mogło jšlub Danusię. Owszem, uradowała się, że miła sercu dwórka poczyna zwracać ku sobie rycerskie serca i oczy. Więc z rozbawionš twarzš zwróciła się do dziewczyny: - Danuœka, Danuœka! chceszli mieć swego rycerza? A przetowłosa Danusia podskoczyła naprzód trzy razy do góry w swoich czerwonych trzewiczkach, a następnie, chwyciwszy księżnę za szyję, poczęła wołać z takš radoœciš, jakby jej obiecywano jakšœ zabawę, w którš się tylkostarszym bawić wolno: - Chcę! chcę! chcę!... Księżnie ze œmiechu aż łzy napłynęły do oczu, a z niš œmiał się cały dwór; wreszcie jednak pani, uwolniwszy się z rškDanusinych, rzekła do Zbyszka: - Aj! œlubuj! œlubuj! cóż zasię jej poprzysiężesz? Lecz Zbyszko, który wœród œmiechu zachował niezachwianš powagę, ozwał się równie poważnie, nie wstajšc z klęczek: - Œlubuję jej, iże stanšwszy w Krakowie, powieszę pawęż na gospodzie, a na niej kartę, którš mi uczony w piœmie kleryk foremnie napisze: jako panna Danuta Jurandówna najurodziwsza jest i najcnotliwsza między pannami, które we wszystkich królestwach bydlš. A kto by temu się przeciwił, z tym będę się potykał póty, póki sam nie zginę albo on nie zginie HވŠj ľA  48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjü@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż PÔc $Üc °c°,cÉ:˜!-chybaby w niewolę radziej poszedł. - Dobrze! Widać rycerski obyczaj znasz. A co więcej? - A potem - uznawszy od pana Mikołaja z Długolasu, jako mać panny Jurandówny za przyczynš Niemca z pawim grzebieniem na hełmie ostatni dech puœciła, œlubuję kilka takich pawich czubów ze łbów niemieckich zedrzeć i pod nogi mojej pani położyć. Na to spoważniała księżna i spytała: - Nie dla œmiechu œlubujesz? A Zbyszko odrzekł: - Tak mi dopomóż Bóg i Œwięty Krzyż; któren œlub w koœciele przed księdzem powtórzę. - Chwalebna jest z lutym nieprzyjacielem naszego plemienia walczyć, ale mi cię żal, boœ młody i łatwo zginšć możesz. Wtem przysunšł się Maćko z Bogdańca, który dotychczas, jako człowiek dawniejszych czasów, ramionami tylko wzruszał - teraz jednak uznał za stosowneprzemówić: - Co do tego - nie frasujcie się, miłoœciwa pani. Œmierć w bitwie każdemu się może przygodzić, a szlachcicowi, stary-li czy młody, to nawet chwalebna jest. Ale nie cudna temu chłopcu wojna, bo chociaże mu roków nie dostaje, nieraz już trafiało mu się potykać z konia i piechtš, kopiš i toporem, długim albo krótkim mieczem, z pawężš albo bez. Nowotny to jest obyczaj, że rycerz dziewce, którš rad widzi, œlubuje, ale że Zbyszko swojej pawie czubyobiecał, tego mu nie przygarnę. Wiskał już Niemców, niech jeszcze powiska, a że od tego wiskania parę łbów pęknie - to mu jeno sława z tego uroœnie. - To, widzę, nie z byle otrokiem sprawa - rzekła księżna. A potem do Danusi: - Siadajże na moim miejscu jako pierwsza dzisiaj osoba; jeno się nie œmiej, bo nie idzie. Danusia siadła na miejscu pani; chciała przy tym udać powagę, ale modre jej oczkaœmiały się do klęczšcego Zbyszka i nie mogła się powstrzymać od przebierania z radoœci nóżkami - Daj mu rękawiczki - rzekła księżna. Danusia wycišgnęła rękawiczki i podała Zbyszkowi, który przyjšł je ze czciš wielkši przycisnšwszy do ust, rzekł: - Przypnę je do hełmu, a kto po nie sięgnie - gorze mu! Po czym ucałował ręce Danusi,a po rękach nogi, i wstał. Ale wówczas opuœciła go dotychczasowa powaga, a napełniła mu serce wielka radoœć, że odtšdza dojrzałego męża wobec całego tego dworu będzie uchodził, więc potrzšsajšc Danusine rękawiczki, poczšł wołać na wpółwesoło, na wpół zapalczywie: - Bywajcie, psubraty z pawimi czubami! bywajcie! Lecz w tej chwili wszedł do gospody ten sam zakonnik, który już był poprzednio, a wraz z nim dwóch innych, starszych. Słudzy klasztorni nieœli za nimi kosze z wikliny, a w nich łagiewki z winem i różne zebrane naprędce przysmaki. Dwaj owi poczęli witać księżnę i znów wymawiać jej, że nie zajechała do opactwa, a ona tłumaczyła im powtórnie, że wyspawszy się w dzień, wraz z całym dworem podróżuje nocš dla chłodu, więc wypoczynku jej nie trzeba - i że nie chcšc budzić ni znakomitego opata, ni zacnych zakonników, wolała zatrzymać się dla wyprostowania nóg w gospodzie. Po wielu grzecznych słowach stanęło wreszcie na tym. że po jutrzni i mszy porannej księżna z dworem przyjmie œniadanie i wypoczynek w klasztorze. Uprzejmi zakonnicy zaprosili też wraz z Mazurami ziemian krakowskich i Maćka z Bogdańca. który i tak miał zamiar udać się do opactwa, aby dostatek zdobyty na wojniealbo darem od hojnego Witolda otrzymany, aprzeznaczon na wykupno z zastawu Bogdańca, w klasztorze złożyć. Ale młody Zbyszko nie słyszał zaprosin, skoczył bowiem do wozów swoich i stryjowskich. stojšcych pod strażš służby, by się odziać i w przystojniejszej odzieży księżnie i Danusi się przedstawić. Wzišwszy więc z wozu łuby, kazał je nieœć do izby czeladneji tam poczšł się przebierać. Utrefiwszy naprzód poœpiesznie włosy, wsunšł je w pštlik jedwabny, bursztynowymi paciorkami wišzany, z przodu zaœ majšcy perełki prawdziwe. Następnie wdział jakę z białego jedwabiu, naszytš w złote gryfy, udołu zaœ szlakiem ozdobnš; z wierzchu opasał się pasem pozłocistym, podwójnym,przy którym wisiał mały kord w srebro i koœć słoniowš oprawny. Wszystko to było nowe, błyszczšce i wcale krwiš nie poplamione, chociaż łupem na młodym rycerzu fryzyjskim, służšcym u Krzyżaków, wzięte. Nacišgnšł następnie Zbyszko przeœliczne spodnie, w których jedna nogawica była w podłużne pasy zielone i czerwone, druga w fioletowe i żółte, obie zaœ kończyły się u góry pstrš szachownicš. Za czym, wdziawszy jeszcze purpurowe z długimi nosami trzewiki - piękny i wyœwieżony udał się do izby ogólnej. Jakoż, gdy stanšł we drzwiach, widok jegomocne na wszystkich sprawił wrażenie. Księżna, widzšc teraz, jak urodziwy rycerzœlubował miłej Danusi, uradowała się jeszcze bardziej. Danusia zaœ skoczyła w pierwszej chwili ku niemu jak sama. Lecz czy to pięknoœć młodzieńca, czy głosy podziwu dworzan wstrzymały jš, nim dobiegła, tak że zatrzymawszy się na krok przed nim, spuœciła nagle oczka i splótłszydłonie, poczęła wykręcać paluszki, zapłoniona i zmieszana. Lecz za niš przybliżyli się inni: sama pani, dworzanie i dwórki, i rybałci. i zakonnicy, wszyscy bowiem chcieli mu się lepiej przypatrzeć. Panny mazowieckie patrzyły na niego jak w tęczę, żałujšc teraz każda, ze nie jš wybrał - starsze podziwiały kosztownoœć ubioru, tak że naokół utworzyło się koło ciekawych; Zbyszko zaœstał w œrodku z chełpliwym uœmiechem na swej młodzieńczej twarzy i okręcał się nieco na miejscu, aby lepiej mogli mu się przyjrzeć. - Któż to jest? - zapytał jeden z zakonników. - To jest rycerzyk, bratanek tego oto œlachcica - odrzekła księżna, ukazujšc na Maćka -jen dopiero co Danusi œlubował. A zakonnicy nie okazali też zdziwienia, albowiem takie œlubowanie nie obowišzywało do niczego. Œlubowano częstokroć niewiastom zamężnym, a w rodach znamienitych, wœród których zachodni obyczaj był znany, każda prawie miała swego rycerza. Jeœli zaœ rycerz œlubował pannie, to nie stawał się przez tojej narzeczonym: owszem, najczęœciej ona brała innego męża, a on, o ile posiadał cnotę stałoœci, nie przestawał jej być wprawdzie wiernym, ale żenił się z innš. Trochę więcej dziwił zakonników młody wiek Danusi, wszelako i to nie bardzo, gdyżw owym czasie szesnastoletni wyrostkowie bywali kasztelanami. Sama wielka królowa Jadwiga w chwili przybycia z Węgier liczyłalat piętnaœcie, a trzynastoletnie dziewczęta szły za mšż. Zresztš, patrzano w tej chwiliwięcej na Zbyszka niż na Danusię i słuchanosłów Maćka, który, dumny z bratanka, opowiadał, w jaki sposób młodzik przyszedł do szat tak zacnych. - Rok i dziewięć niedziel temu - mówił - byliœmy proszeni w goœcinę przez rycerzy saksońskich. A był też u nich także w goœcinie pewien rycerz z dalekiego narodu Fryzów, którzy hen aż nad morzem mieszkajš, a miał z sobš syna trzy roki od Zbyszka starszego. Raz na uczcie ów syn poczšł Zbyszkowi nie-przystojnie przymawiać, iże ni wšsów, ni brody nie ma.Zbyszko, jako jest wartki, nie słuchał tegomile, ale zaraz, chwyciwszy go za gębę, wszystkie włosy mu z niej wydarł - o co póŸniej potykaliœmy się na œmierć lub na niewolę. - Jak to - potykaliœcie się? - spytał pan z Długolasu. - Bo się ojciec za synem ujšł, a ja za Zbyszkiem: więc potykaliœmy się samoczwart wobec goœci na udeptanej ziemi. Taka zaœ stanęła umowa, że kto zwycięży, ten i wozy, i konie, i sługi zwyciężonego zabierze. I Bóg zdarzył. Porznęliœmy owych Fryzów, choć z niemałym trudem, bo im ni męstwa, ni mocy nie brakło, a łup wzięliœmy znamienity: było wozów cztery, w każdym po parze podjezdków - i cztery ogiery ogromne, i sług dziewięciu - i zbroic dwie wybornych, jakich mało byœ u nas znalazł. Hełmyœmy po prawdzie w boju połupali, alePan Jezus w czym innym nas pocieszył, bo szat kosztownych była cała skrzynia przednio kowana - i te, w które się Zbyszkoteraz przybrał, także w niej były. Na to dwaj ziemianie z Krakowskiego i wszyscy Mazurowie poczęli spoglšdać z większym szacunkiem na stryja i na synowca, zaœ pan z Długolasu, zwany Obuchem, rzekł: - Toœcie, widzę, chłopy nieocišgliwe i srogie. - Wierzym teraz, że ów młodzik czuby pawie dostanie! A Maćko œmiał się, przy czym w surowej jego twarzy było istotnie coœ drapieżnego. Lecz tymczasem służba klasztorna powydobywała z wiklinowych koszów wino iprzysmaki, a z czeladnej dziewki służebne poczęły wynosić misy pełne dymišcej jajecznicy, a okolone kiełbasami, od których rozszedł się po całej izbie mocny a smakowity zapach wieprzowego tłuszczu.Na ten widok wezbrała we wszystkich ochota do jedzenia - i ruszono ku stołom. Nikt jednak nie zajmował miejsca przed księżnš, ona zaœ, siadłszy w poœrodku, kazała Zbyszkowi i Danusi usišœć naprzeciwprzy sobie, a potem rzekła do Zbyszka: - Słuszna, abyœcie jedli z jednej misy z Danusiš, ale nie przystępuj jej nóg pod ławš ani też tršcaj jš kolany, jak czyniš inni rycerze, bo zbyt młoda. Na to on odrzekł: - Nie uczynię ja tego, miłoœciwa pani. chyba za dwa albo za trzy roki, gdy mi Pan Jezus pozwoli œlub spełnić i gdy ta JagódkadoŸrzeje: a co do nóg przystępowania, choćbym i chciał - nie mogę, boć one w powietrzu wiszš. - Prawda - odpowiedziała księżna - ale miłowiedzieć, że przystojne masz obyczaje. Po czym zapadło milczenie, gdyż wszyscy jeœć poczęli. Zbyszko odkrawał co nšjtłustsze kawałki kiełbasy i podawał je Danusi albo jej wprost do ust je wkładał, ona zaœ rada, że jej tak strojny rycerz służy, jadła z wypchanymi policzkami, mrugajšc oczkami i uœmiechajšc się to do niego, to do księżnej. Po wyprzštnięciu mis słudzy klasztorni poczęli nalewać wino słodkie i pachnšce - mężom obficie, paniom po trochu, lecz rycerskoœć Zbyszkowa okazała się szczególnie wówczas, gdy wniesiono pełne garncówki przysłanych z klasztoru orzechów. Były tam laskowe i rzadkie podówczas, bo z daleka sprowadzane, włoskie, na które też rzucili się biesiadnicyz wielkš ochotš, tak że po chwili w całej izbie słychać było tylko trzask skorup kruszonych w szczękach. Lecz na próżno bykto mniemał, że Zbyszko myœlał tylko o sobie, albowiem wolał on pokazywać i księżnie, i Danusi swojš rycerskš siłę i wstrzemięŸliwoœć niż łapczywoœciš na rzadkie przysmaki poniżyć się w ich oczach.Jakoż, nabierajšc co chwila pełnš garœć orzechów, czy to laskowych, czy włoskich,nie wkładał ich między zęby, jak czynili inni, ale zaciskał swe żelazne palce, kruszył je, a potem podawał Danusi wybrane spoœród skorup ziarna. Wymyœlił nawet dla niej i zabawę, albowiem po wybraniu ziarn zbliżał do ust pięœć i wydmuchiwał nagle swym potężnym tchem skorupy aż pod pułap. Danusia œmiała się tak, że aż księżna z obawy, że się dziewczyna udławi, musiała mu nakazać, by tej zabawy zaniechał, widzšc jednak uradowanie dziewczyny, spytała: - A co, Danuœka? dobrze mieć swego rycerza? - Oj! dobrze! - odpowiedziała dziewczyna. A potem, wycišgnšwszy swój różowy paluszek, dotknęła nim białej jedwabnej jaki Zbyszkowej i cofajšc go natychmiast, zapytała: - A jutro też będzie mój? -I jutro, i w niedzielę, i aż do œmierci - odparł Zbyszko. Wieczerza przecišgnęła się, gdyż po orzechach podano słodkie placki pełne rodzynków. Niektórym z dworzan chciało się tańcować; inni chcieli słuchać œpiewania rybałtów lub Danusi; ale Danusi pod koniec poczęły się oczka kleić, agłówka chwiać w obie strony; raz i drugi spojrzała jeszcze na księżnę, potem na Zbyszka, raz jeszcze przetarła pišstkami powieki - i zaraz potem, oparłszy się z wielkš ufnoœciš o ramię rycerzyka - usnęła. - Œpi? - zapytała księżna. - Ot, masz swojš "damę". - Milsza mi ona we œnie niżeli inna w tańcu - odrzekł Zbyszko, siedzšc prosto i nieruchomie, by dziewczyny nie zbudzić. Ale jej nie zbudziło nawet granie i œpiewy rybałtów. Inni też przytupywali muzyce, inni brzškali do wtóru misami, lecz im gwarbył większy, tym ona spała lepiej, z otwartymi jak rybka ustami. Zbudziła się dopiero, gdy na odgłos piania kurów i dzwonów koœcielnych wszyscy ruszyli się z ław, wołajšc: -Na jutrznię! na jutrznię! - Pójdziem piechotš, na chwałę Bogu - rzekła księżna. I wzišwszy za rękę rozbudzonš Danusię, wyszła pierwsza z gospody, a za niš wysypał się cały dwór. Noc już zbielała. Na wschodzie nieba widaćbyło leciuchnš jasnoœć, zielonš u góry, różowš od spodu, a pod niš jakby wšskš, złotš wstšżeczkę, która rozszerzała się woczach. Od zachodniej strony księżyc zdawał się cofać przed tš jasnoœciš. Czyniłsię brzask coraz różowszy, jaœniejszy. Œwiat budził się mokry od obfitej rosy, radosny i wypoczęty. - Bóg dał pogodę, ale upał będzie okrutny -mówili dworzanie ksišżęcy. - Nie szkodzi - uspokajał ich pan z Długolasu - wyœpimy się w opactwie, a do Krakowa przyjedziem pod wieczór. - Pewnikiem znów na ucztę. - Co dzień tam teraz uczty, a po połogu i po gonitwach nastšpiš jeszcze większe. - Obaczym, jako się pokaże rycerz Danusin. - Ej, dębowe to jakieœ chłopy!... Słyszeliœcie, co prawili o onej bitwie samoczwart? - Może do naszego dworu przystanš, bo sięjakoœ między sobš naradzajš. A oni rzeczywiœcie się naradzali, gdyż starszy. Maćko, nie był zbyt rad z tego, cozaszło, idšc więc na końcu orszaku i przystajšc umyœlnie, by swobodniej pogadać, mówił: - Po prawdzie, nic ci po tym. Ja się tam jakoœ do króla docisnę, choćby z tym oto dworem - i może coœ dostaniem. Okrutnie bymnie się chciało jakowegoœ zameczku alibo gródka... No, oba-czym. Bogdaniec swojš drogš z zastawu wykupim, bo co ojce dzierżyli, to i nam dzierżyć. Ale skšd chłopów? Co opat osadził, to i na powrót weŸmie - a ziemia bez chłopów tyle, co nic.Tedy miarkuj, co ci rzekę: ty sobie œlubuj, nie œlubuj, komu chcesz, a z panem z Melsztyna idŸ do księcia Witolda na Tatary. Jeœli wyprawę przed połogiem królowej otršbiš, tedy na zlegnięcie ani na gonitwy rycerskie nie czekaj, jeno idŸ, bo tam możebyć korzyœć. KniaŸ Witold wiesz, jako jest hojny - a ciebie już zna. Sprawisz się, to obficie nagrodzi. A nade wszystko, zdarzy-liBóg - niewolnika możesz nabrać bez miary. Tatarów jak mrowia na œwiecie. W razie zwycięstwa przypadnie i kopa na jednego. Tu Maćko, który był chciwy na ziemię i robociznę, poczšł marzyć: - Boga mi! Przygnać tak z pięćdziesišt chłopa i osadzić na Bogdańcu! Przetrzebiłoby się puszczy szmat. Uroœlibyœmy oba. A ty wiedz, że nigdzie tylunie nabierzesz, ilu tam można nabrać! Lecz Zbyszko poczšł głowš kręcić. - O wa! koniuchów natroczę, końskim padłem żyjšcych, roli niezwyczajnych! Co po nich w Bogdańcu?... A przy tym ja trzy niemieckie grzebienie œlubowałem. Gdzieże je znajdę między Tatary? - Œlubowałeœ, boœ głupi, ale takie to tam i œluby. - A moja rycerska czeœć? jakże? - A jak było z Ryngałłš? - Ryngałła księcia otruła - i pustelnik mnie rozwišzał. - To cię w Tyńcu opat rozwišże. Lepszy opat od pustelnika, jen to więcej zbójem niŸli zakonnikiem patrzył. - A nie chcę. Maćko zatrzymał się i zapytał z widocznymgniewem: - No, to jakoże będzie? - JedŸcie sobie sami do Witolda, boja nie pojadę. -Ty knechcie! A kto się królowi pokłoni?... i nie żal ci to moich koœci? - Na wasze koœci drzewo się zwali, jeszczeich nie połamie. a choćby mi też było was żal - nie chcę do Witolda. - Coże będziesz robił? Sokolnikiem czyli teżrybałtem przy dworze mazowieckim zostaniesz? - Albo to sokolnik co złego? Skoro wolicie mruczeć niż mnie słuchać, to mruczcie. - Gdzie pojedziesz? Za nic ci Bogdaniec? Pazurami będziesz w nim orał? bez chłopów? -Nieprawda! Chwackoœcie wymšdrowali z Tatarami. Zabaczyliœcie, co prawili Rusini, że Tatarów tyle najdziesz, ile ich pobitych na polu leży, a niewolnika nikt nie ułapi, bo Tatara we stepie nie zgoni. Na czymże go będę gonił? Na onych ciężkich ogierach, któreœmy na Niemcach wzięli? Widzicie no! A co za łup wezmę? Parszywe kożuchy i nicwięcej. O, to dopiero bogaczem do Bogdańcazjadę! to dopiero mnie komesem nazowiš! Maćko umilkł, albowiem w słowach Zbyszkowych wiele było słusznoœci, i dopiero po chwili rzekł: - Aleby cię kniaŸ Witold nagrodził. - Ba, wiecie: jednemu da on za dużo, drugiemu nic. - To gadaj, gdzie pojedziesz. - Do Juranda ze Spychowa. Maćko przekręcił ze złoœci pas na skórzanym kaftanie i rzekł: - Bodajżeœ olsnšł! - Posłuchajcie - odpowiedział spokojnie e zginie HވŠj ľA  48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjü@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPS >Ł ľc€XĹc'9cV6 ;Zbyszko. - Gadałem z Mikołajem z Długolasu i ten prawi, że Jurand pomsty naNiemcach za żonę szuka. Pójdę, pomogę mu.Po pierwsze, samiœcie rzekli, że niecudnie mi już z Niemcami się potykać, bo i ich, i sposoby na nich znamy. Po drugie, prędzej ja tam nad granicš one pawie czuby dostanę, a po trzecie, to wiecie, że pawi grzebień nie lada knecht na łbie nosi, wiec jeœli Pan Jezus przysporzy grzebieni, to przysporzy i łupu. W końcu: niewolnik tamtejszy to nie Tatar. Takiego w boru osadzić - nie żal się Boże. - Cóżeœ ty. chłopie, rozum stracił? przecienie ma teraz wojny i Bóg wie, kiedy będzie! - O moiœcie wy! Zawarły niedŸwiedzie pokójz bartnikami i barci nie psowajš ni miodu nie jedzš! Ha! ha! A czy to nowina wam, że choć wielkie wojska nie wojujš i choć król z mistrzem pod pergaminem pieczęcie położš, na granicy zawsze mat okrutny? Zajmš-li sobie bydło, trzody, to się za jeden krowi łeb po kilka wsiów pali i zamki oblegajš. A porywanie chłopów i dziewek? akupców na goœcińcach? Wspomnijcie czasy dawniejsze, o których samiœcie mi rozpowiadali. le to było onemu Nałęczowi,który czterdziestu rycerzy do Krzyżaków jadšcych chwycił, w podziemiu osadził i poty nie puœcił, póki mu pełnego wożš grzywien mistrz nie przysłał? Jurand ze Spychowa też nic innego nie czyni i nad granicš zawsze gotowa robota. Przez chwilę szli w milczeniu, tymczasem rozwidniło się zupełnie i jasne promienie słońca rozœwieciły skały, na których pobudowane było opactwo. - Bóg wszędzie może poszczęœcić - rzekł wreszcie udobruchanym głosem Maćko - proœ, żeby ci błogosławił. - Pewno, że wszystko Jego łaska! - I myœl o Bogdańcu, bo w tym mnie nie przekonasz, że ty dla Bogdańca, nie dla tego kaczego kłapaka do Juranda ze Spychowa chcesz jechać. - Nie powiadajcie tak, bo się rozgniewam. Rad jš widzę i tego się nie zapieram; inne też to niż dla Ryngałły œlubowanie. Spotkaliœcie urodziwszš? - Co mi ta jej uroda! Wolej weŸ jš, jak doroœnie, jeœli możnego komesa córka. A Zbyszkowi rozjaœniła się twarz młodym, dobrym uœmiechem. - Może i to być. Ni innej pani, ni innej żony!Jak wam koœci sparciejš, będziecie wy jeszcze wnuki po mnie i po niej piastowali. Na to uœmiechnšł się z kolei Maćko i odrzekł całkiem już udobruchany: - Grady! Grady! a niechże ich będzie jako gradu. Na staroœć radoœć, a po œmierci zbawienie. To nam, Jezu, daj! Rozdział III Księżna Danuta, Maćko i Zbyszko bywali już poprzednio w Tyńcu, ale w orszaku byli dworzanie, którzy widzieli go po raz pierwszy - i ci podnoszšc oczy, patrzyli ze zdumieniem na wspaniałe opactwo, na zębate mury biegnšce wzdłuż skał nad urwiskami, na gmachy stojšce to na zboczach góry, to wewnštrz blanków, spiętrzone, wyniosłe i jaœniejšce złotem odwschodzšcego słońca. Z tych okazałych murów i gmachów, z domów, z budowli przeznaczonych na rozliczne użytki, z ogrodów leżšcych u stóp góry i ze starannie uprawnych pól, które wzrok z wysoka ogarniał, można było na pierwszy rzut oka poznać bogactwo odwieczne, nieprzebrane, do którego nie przywykli i którym zdumiewać się musieli ludzie z ubogiego Mazowsza. Istniały wprawdzie starożytne a możne opactwa benedyktyńskie i w innych częœciach kraju, jak na przykład w Lubuszu nad Odrš, w Płocku, w Wielkopolsce w Mogilnie i w innych miejscach, żadne wszelako nie mogło porównać się z tynieckim, którego posiadłoœci przewyższały niejedno księstwo udzielne, a dochody mogły budzić zazdroœć nawet ówczesnych królów. Między dworzany rósł więc podziw, a niektórzy oczom prawie nie chcieli wierzyć.Tymczasem księżna, chcšc sobie drogę skrócić i zaciekawić panny przyboczne, poczęła prosić jednego z zakonników, by opowiedział starodawnš a strasznš powieœćo Walgierzu Wdałym, którš opowiadano jej już, chociaż niezbyt dokładnie, w Krakowie.Usłyszawszy to, panny zbiły się ciasnym stadkiem koło pani i szły z wolna pod górę,we wczesnych promieniach słońca do idšcych kwiatów podobne. - Niech o Walgierzu prawi brat Hidulf, któremu on się pewnej nocy ukazał - rzekłjeden z zakonników, spoglšdajšc na drugiego, człowieka sędziwych już lat, który w pochylonej nieco postawie szedł obok Mikołaja z Długolasu. - Zali widzieliœcie go własnymi oczyma, pobożny ojcze? -spytała księżna. - Widziałem - odpowiedział posępnie zakonnik - albowiem zdarzajš się takowe terminy, w których z woli Bożej wolno mu jest opuszczać piekielne podziemia i ukazywać się œwiatu. - Kiedyż to bywa? Zakonnik spojrzał na dwóch innych i zamilkł, albowiem istniało podanie, że duchWalgierza pojawia się wówczas, gdy w zakonie psujš się obyczaje i gdy zakonnicy więcej, niż wypada, o œwiatowych dostatkach i uciechach myœlš. Tego właœnie żaden nie chciał głoœno wyznać, że jednak mówiono także, iż widmoprzepowiada również wojnę lub inne nieszczęœcia, przeto brat Hidulf po chwili milczenia rzekł: - Ukazanie się jego nie wróży nic dobrego. - Nie chciałabym też go widzieć - rzekła, żegnajšc się, księżna - ale czemu to on jestw piekle, skoro, jako słyszałam, tylko za ciężkš własnš krzywdę się pomœcił? - Choćby też i całe życie był cnotliwy - odparł surowo zakonnik - byłby i tak potępion, albowiem żył za pogańskich czasów i chrztem œwiętym nie został z pierworodnego grzechu obmyty. Po tych słowach brwi księżnej œcišgnęły się boleœnie, przyszło jej bowiem na myœl, że jej wielki ojciec, którego miłowała całšduszš, zmarł także w błędach pogańskich -i miał gorzeć przez całš wiecznoœć. - Słuchamy - rzekła po chwili milczenia. A brat Hidulf poczšł opowiadać: - Był za czasów pogańskich grabia możny, którego dla wielkiej urody zwano Walgierzem Wdałym. Cały ten kraj, jako okiem sięgnšć, należał do niego, a na wyprawy prócz pieszego ludu wodził po stukopijników. wszyscy bowiem włodycy, na zachód aż po Opole, a na wschód po Sandomierz, wasalami jego byli. Trzód jego nie mógł nikt zliczyć, a w Tyńcu miał wieżę całš nasypanš pieniędzmi, jako terazmajš w Malborgu Krzyżacy. - Wiem, majš! - przerwała księżna Danuta. - I był jako wielkolud - cišgnšł dalej zakonnik - i dęby z korzeniami wyrywał, a w pięknoœci, w graniu na lutni i w œpiewaniunikt w całym œwiecie sprostać mu nie mógł. A raz, gdy był na dworze króla francuskiego, rozmiłowała się w nim królewna Helgunda, którš ojciec na chwałę Bogu do zakonu chciał oddać, i uciekła z nim do Tyńca, gdzie w sprosnoœci oboje żyli, gdy żaden ksišdz œlubu chrzeœcijańskiego dać im nie chciał. Był zaœ w Wiœlicy Wisław Piękny z rodu króla Popiela. Jen podczas niebymoœci Walgierza Wdałego grabstwo tynieckie pustoszył. Tego pokonał Walgierz i do Tyńca do niewoliprzywiódł, nie baczšc, ze która niewiasta ujrzała Wisława, gotowa była zaraz ojca, matki i męża odstšpić, byle swe żšdze nasycić. Tak stało się i z Helgunda. Zaraz ona takowe więzy na Walgierza wymyœliła, że on wielkolud, choć dęby wyrywał, przerwać ich nie mógł - i Wisławowi go oddała, który do Wiœlicy go powiózł. Lecz Rynga, siostra Wisława, usłyszawszy w podziemiu œpiewanie Walgierzowe, wnet rozmiłowana, uwolniła go z podziemia - a ów Wisława i Helgundę mieczem posiekłszy,ciała ich krukom zostawił, a sam z Ryngš do Tyńca powrócił. - Zali niesłusznie uczynił? - spytała księżna. A brat Hidulf rzekł: -Gdyby był chrzest przyjšł i Tyniec benedyktynom oddał. może by mu Bóg grzechy odpuœcił, ale ze tego nie uczynił, przeto go ziemia pożarła. - A to benedyktyni byli już w tym Królestwie? - Benedyktynów w tym Królestwie nie było, albowiem sami tu wówczas żyli poganie. - To jakże mógł chrzest przyjšć albo Tyniec oddać? - Nie mógł - i właœnie dlatego skazan jest do piekła na męki wiekuiste - odrzekł z powagš zakonnik. - Pewnie! słusznie mówi! - ozwało się kilka głosów. Lecz tymczasem zbliżyli się do głównej bramy klasztornej, w której czekał na księżnę opat na czele licznego orszaku zakonników i szlachty. Ludzi œwieckich: "ekonomów", "adwokatów", "prokuratorów" i rozmaitych urzędników zakonnych, zawsze bywało w klasztorze sporo. Wielu też ziemian, możnych nawet rycerzy, trzymało nieprzeliczone ziemie klasztorne doœć wyjštkowym w Polsce prawem lennym - i ci, jako, "wasale", radziprzebywali na dworze "suzerena", gdzie przy wielkim ołtarzu łatwo było o darowizny, ulgi i wszelkiego rodzaju dobrodziejstwa, zależne nieraz od drobnej usługi, od zręcznego słowa lub od chwili dobrego humoru potężnego opata. Przygotowujšce się uroczystoœci w stolicy œcišgnęły też wielu takich wasalów z odległych stron, ci zaœ, którym trudno było z powodu natłoku znaleŸć gospodę w Krakowie, mieœcili się w Tyńcu. Z tych powodów abbas centum villarum mógł powitać księżnę w liczniejszym jeszcze niż zwyczajnie orszaku. Był to człowiek wysokiego wzrostu, z twarzš suchš, rozumnš, z głowš wygolonš na wierzchu, niżej zaœ, nad uszami, otoczonš wieńcem siwiejšcych włosów. Na czole miał bliznę po ranie, widocznie za młodych rycerskich czasów otrzymanej, oczy przenikliwe, wynioœle spod czarnych brwi patrzšce. Ubrany był w habit jak inni mnisi, ale na wierzchu miał czarny płaszczpodbity purpurš, na szyi zaœ złoty łańcuch, na którego końcu zwieszał się również złoty, drogimi kamieniami sadzony krzyż - godło opackiej godnoœci. Cała jego postawa zdradzała człowieka dumnego, przywykłego do rozkazywania i ufnego w siebie. Witał jednak księżnę uprzejmie, a nawet uniżenie, pamiętał bowiem, że mšż jej pochodził z tego samego rodu ksišżšt mazowieckich, z którego pochodzili królowieWładysław i Kazimierz, a po kšdzieli i obecnie panujšca królowa, władczyni jednego z największych państw w œwiecie. Przestšpił więc próg bramy, skłonił nisko głowę, a następnie, przeżegnawszy Annę Danutę i cały dwór małš złotš puszkš, którš trzymał w palcach prawej ręki, rzekł: - Witaj, miłoœciwa pani, w ubogich progach zakonnych. Niechaj œwięty Benedykt z Nursji, œwięty Maurus, œwięty Bonifacy i œwięty Benedykt z Aniane, a także i Jan z Tolomei - patronowie nasi w œwiatłoœci wiekuistej żyjšcy, obdarzš cię zdrowiem, szczęœciem i niechaj błogosławiš cię po siedem razy dziennie, przez wszystek czas żywota twego! - Chybaby głusi byli, gdyby nie mieli wysłuchać słów tak wielkiego opata - rzekła uprzejmie księżna - tym bardziej żemy tu na mszę przybyli, podczas której ich opiece się oddamy. To rzekłszy, wycišgnęła ku niemu rękę, którš on, przyklęknšwszy dwornie na jednokolano, ucałował po rycersku, a następnie przeszli razem bramę. Ze mszš czekano jużwidocznie, gdyż w tej chwili ozwały się dzwony i dzwonki, trębacze zadęli przy drzwiach koœcielnych na czeœć księżny w donoœne tršby, inni uderzyli w ogromne kotły, wykute z miedzi czerwonej i obcišgnięte skórš, dajšcš huczny rozgłos. Na księżnę, która nie urodziła się w kraju chrzeœcijańskim, każdy koœciół silne dotychczas czynił wrażenie, ów zaœ. tyniecki, sprawiał tym większe, że pod względem wspaniałoœci mało innych mogło się z nim porównać. Mrok napełniał głębię œwištyni, tylko przy wielkim ołtarzu drgałypasemka œwiateł rozmaitych, pomieszane z blaskiem œwiec rozjaœniajšcych złocenia i rzeŸby. Zakonnik przybrany w ornat wyszedł ze mszš, skłonił się księżnie - i rozpoczšł ofiarę. Wnet wzniosły się dymy wonne a obfite, które przesłoniwszy księdza i ołtarz, szły w spokojnych kłębach ku górze, powiększajšc tajemniczšuroczystoœć koœcioła. Anna Danuta pochyliław tył głowę i rozłożywszy ręce na wysokoœci twarzy, poczęła się modlić żarliwie. Lecz gdy ozwały się rzadkie jeszcze wówczas po koœciołach organy i poczęły to potrzšsać całš nawš grzmotem wspaniałym, to wypełniać jš anielskimi głosami, to zasypywać jakoby pieœniš słowiczš, wówczas oczy księżny wzniosły się do góry, na twarzy jej obok pobożnoœci i lęku odmalowała się rozkosz bez granic - i patrzšcemu na niš zdawać się mogło, że to jakowaœ Błogosławiona, która w cudownym widzeniu oglšda niebo otwarte. Tak to modliła się urodzona w pogaństwie córka Kiejstuta, która choć w życiu codziennym równie jak i wszyscy ludzie tych czasów po przyjacielsku i poufale wspominała imię Boże, jednakże w domu Pana z dziecinnš bojaŸniš i pokorš wznosiłaoczy ku tajemniczej i niezmierzonej potędze. A tak samo pobożnie, choć z mniejszym lękiem, modlił się cały dwór. Zbyszko klęczał przed stallami wœród Mazurów, bo tylko dwórki weszły z księżnš za stalle, i polecał się opiece boskiej. Chwilami spoglšdał na Danusię, która siedziała z przymkniętymi oczyma koło księżny - i myœlał, że warto było wprawdzie zostać rycerzem takiej dzieweczki, ale że też nie lada rzecz jej obiecał. Więc teraz, gdy piwo i wino, które w gospodzie wypił, wywietrzało mu z głowy, zatroskał się niemało, jakim sposobem jš wypełni. Wojnynie było. Wœród nadgranicznego mętu łatwobyło wprawdzie natknšć się na jakiego zbrojnego Niemca i albo jemu koœci pokołatać, albo samemu głowš nałożyć. Tak to on i mówił Maćkowi. "Jeno - myœlał - nie byle Niemiec nosi pawi lub strusi czubna hełmie". Z goœci krzyżackich chyba jacy grafowie, a z samych Krzyżaków chyba komtur - i to nie każdy. Jeœli wojny nie będzie, to lata mogš upłynšć, nim on swojetrzy grzebienie dostanie, bo i to jeszcze przyszło mu do głowy, że nie będšc dotšd pasowany, może tylko niepasowanych na pojedynkę w bój wyzywać. Spodziewał się wprawdzie, że pas rycerski otrzyma z ršk królewskich w czasie gonitw, które zapowiadano na chrzciny, bo na to dawno zarobił, ale potem co? Pojedzie do Juranda ze Spychowa, będzie mu pomagał, natłuczeknechtów, ile się da - i na tym koniec. Knechci krzyżaccy to nie rycerze z pawimi piórami na głowach. Więc w tym utrapieniu i niepewnoœci, widzšc, że bez szczególnej łaski Bożej niewiele wskórać potrafi, poczšł się modlić: Daj, Jezu, wojnę z Krzyżaki i z Niemcami, którzy sš nieprzyjaciółmi Królestwa tego i wszystkich narodów w naszej mowie Imię Twoje Œwięte wyznawajšcych. l nam błogosław, a ich zetrzyj, którzy radziej staroœcie piekielnemu niżeli Tobie służšc, przeciwko nam zawziętoœć w sercu noszš, najbardziej o to gniewni, że król nasz z królowš Litwę ochrzciwszy, wzbraniajš im mieczem chrzeœcijańskich sług Twoich œcinać. Za któren gniew ich ukarz. A ja, grzeszny Zbyszko, kajam się przed Tobš i od pišci ran Twoich wspomożenia błagam, abyœ mi trzech znacznych Niemców z pawimi czuby na hełmach jako najprędzej zesłał i w miłosierdziu swoim pobić mi ich do œmierci pozwolił. Ale to z takowej przyczyny, iżem ja one czuby pannie Danucie, Juranda córce a Twojej służce, obiecał i na mojš rycerskš czeœć poprzysišgł. Co zasię więcej przy pobitych się znajdzie, z tego ja dziesięcinę wiernie koœciołowi Twemu œwiętemu oddam, abyœ i Ty, słodki Jezu, pożytek i chwałę ze mnie odniósł i abyœ poznał, żem Ci szczerym sercem, nie po próżnicy obiecował. A jako to jest prawda, tak mi dopomóż, amen!" Lecz w miarę jak się modlił, topniało w nim coraz bardziej z pobożnoœci serce - i nowš obietnicę przyrzucił: że po wykupieniuz zastawu Bogdańca odda także na koœciół wszystek wosk, który pszczoły przez całyrok w barciach zrobiš. Spodziewał się, że stryj Maćko temu się nie sprzeciwi, a Pan Jezus szczególniej będzie rad z wosku na œwiece - i chcšc go prędzej dostać, prędzejmu też pomoże. Ta myœl wydała mu się tak słusznš, iż radoœć napełniła mu całkiem duszę: był teraz prawie pewien, że zostanie wysłuchany i że wojna niebawem nastšpi, a choćby nie nastšpiła, to i tak on swego dokaże. Poczuł w rękach, w nogach moc tak wielkš, że w tej chwili byłby sam jeden na całš choršgiew uderzył. Pomyœlałnawet, że przyczyniwszy obietnic Bogu, można by i Danusi ze dwóch Niemców przyrzucić! Zapalczywoœć młodzieńcza popychała go do tego, lecz tym razem roztropnoœć wzięła górę, albowiem bał się,by zbytnim żšdaniem cierpliwoœci boskiej się nie uprzykrzyć. Jednakże ufnoœć jego wzrosła jeszcze, gdypo mszy i po długim wypoczynku, na który udał się cały dwór, wysłuchał rozmowy, którš opat prowadził przy œniadaniu z AnnšDanutš. Ówczesne żony ksišżšt i królów, zarówno przez pobożnoœć, jak i wskutek wspaniałych darów, których nie szczędzili im mistrzowie Zakonu, wielkš okazywały przyjaŸń Krzyżakom. Nawet œwištobliwa e HވŠj ľA  48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjü@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPţcNr @Ŕrc€2'Dcv5ď CJadwiga powstrzymywała, póki jej życia stało, wzniesionš nad nimi rękę swego władnego małżonka. Jedna tylko Anna Danuta, doznawszy od nich okrutnych krzywd rodzinnych, nienawidziła ich z całej duszy. Toteż, gdy opat zapytał jš o Mazowsze i jego sprawy, poczęła gorzko skarżyć się na Zakon: "Jakoż się ma dziać w księstwie majšcym takich sšsiadów? Nibyjest pokój; mijajš się poselstwa i listy, a mimo tego nie można być pewnym dnia i godziny. Kto wieczorem na pograniczu układa się spać, nigdy nie wie, czyli nie rozbudzi się w pętach albo z ostrzem miecza na gardzieli, albo z płonšcym pułapem nad głowš. Nie ubezpieczš od zdrady przysięgi, pieczęcie i pergaminy. Nieinaczej przecie zdarzyło się pod Złotoryjš,gdy w czasach najgłębszego pokoju porwano księcia w niewolę. Prawili Krzyżacy, że zamek ów groŸnym dla nich stać się może. Aleć zamki naprawia się dla obrony, nie dla napadu - i któryż ksišżę nie ma prawa we własnej ziemi ich stawiać albo przebudowywać? Nieprzejedna Zakonu ni słaby, ni mocny, bo słabym gardzš, mocnego zaœ do upadku przywieœć usiłujš. Kto im dobrze uczyni, temu się złem wypłacš. Jestże na œwiecie zakon, który byw innych królestwach takie dobrodziejstwa otrzymał, jakie oni od polskich ksišżšt otrzymali - a jakże się wypłacili? Oto nienawiœciš, oto grabieżš ziem, oto wojnš i zdradš. I próżno wyrzekać, próżno samej Stolicy Apostolskiej się na nich skarżyć, gdyż oni w zatwardziałoœci i pysze żyjšc, nawet papieża rzymskiego nie słuchajš. Przysłali niby teraz poselstwo na połóg królowej i na spodziewane chrzciny, ale tylko dlatego, że chcš od siebie gniew potężnego króla za to, co uczynili na Litwie,odwrócić. W sercach zawsze jednak myœlš o zagładzie Królestwa i całego plemienia polskiego" Opat słuchał uważnie i potakiwał głowš, a potem rzekł: - Wiem, iż przyjechał do Krakowa na czele poselstwa komtur Lichtenstein, brat w Zakonie, dla znakomitego rodu, męstwa i rozumu wielce szanowany. Może go tu niebawem, miłoœciwa pani, ujrzycie, albowiem przysłał mi wczoraj wiadomoœć, że chcšc się przy naszych relikwiach pomodlić, zjedzie do Tyńca w odwiedziny. Usłyszawszy to, księżna poczęła nowe żalerozwodzić: - Prawiš ludzie - i bogdaj słusznie, że wkrótce musi wielka wojna nastšpić, w której po jednej stronie będzie Królestwo Polskie i wszystkie narody mówišce podobnšdo polskiej mowš, a z drugiej wszyscy Niemcowie i zakon. Jest podobno o tej wojnie proroctwo jakowej œ œwiętej... - Brygidy - przerwał uczony opat - osiem roków temu została ona w poczet œwiętychzaliczona. Pobożny Piotr z Alwastra i Maciejz Linkoping spisali jej objawienia, w których wielka wojna istotnie jest przepowiedziana. Zbyszko aż zadrżał z radoœci na te słowa inie mogšc wytrzymać, zapytał: - A prędko ma być? Lecz opat, zajęty księżnš, nie dosłyszał, amoże udał, że nie dosłyszał pytania. Księżna zaœ mówiła dalej: - Cieszš się i u nas młodzi rycerze na onš wojnę, ale starsi i rozważniejsi tak mówiš: "Nie Niemców - mówiš - się boim, choć wielka jest ich potęga i pycha, nie ich kopii i mieczów, ale - prawiš -relikwii krzyżackich się boim, bo przeciw tym na nic wszelka moc ludzka". Tu Anna Danuta spojrzała z przestrachem na opata i dodała cichszym głosem: - Podobno prawdziwe drzewo Krzyża Œwiętego majš: jakże z nimi wojować? - Przysłał im je król francuski - odrzekł opat. Nastała chwila milczenia - po czym zabrał głos Mikołaj z Długolasu, zwany Obuchem, człowiek bywały i doœwiadczony. - Byłem w niewoli u Krzyżaków - rzekł - i widywałem procesje, na których owš wielkš œwiętoœć noszono. Ale oprócz tego jest w klasztorze w Oliwie siła innych najprzedniejszych relikwii, bez których nie byłby Zakon do takiej potęgi doszedł. Na to powycišgali benedyktyni głowy ku mówišcemu i z wielkim zaciekawieniem poczęli pytać: - Powiadajcie, co jest? - Jest krajka z szaty Najœwiętszej Panny - odrzekł dziedzic z Długolasu - jest trzonowy zšb Marii Magdaleny i głowienki zkrza ognistego, w którym się sam Bóg Ojciec Mojżeszowi pokazał, jest ręka œwiętego Liberiusza, a co koœci innych œwiętych, tych bym na palcach u ršk i nóg nie zliczył... - Jakoże z nimi wojować? - powtórzyła z westchnieniem księżna. A opat zmarszczył swe wyniosłe czoło i zastanowiwszy się przez chwilę, tak odrzekł: - Ciężko z nimi wojować choćby i dlatego, że sš zakonnikami i krzyż na płaszczach noszš; ale jeœli przebrali miarę w grzechach, tedy i tym relikwiom może mieszkanie między nimi obrzydnšć, a naonczas nie tylko one mocy im nie dodadzš, ale im jš odejmš, dlatego żeby między pobożniejsze ręce się dostać. Niech Bóg oszczędzi krwi chrzeœcijańskiej, ale jeœli wielka wojna nastšpi, sš też i w naszym Królestwie relikwie, które za nas będš wojować. Głos zasię w objawieniu œwiętej Brygidy mówi: "Postanowiłem ich pszczołami pożytecznoœci i utwierdziłem na brzegu ziem chrzeœcijańskich. Ale oto powstali przeciwko mnie. Bo nie dbajš o dusze i nie litujš się ciał tego ludu, który z błędu nawrócił się ku wierze katolickiej i ku mnie. I uczynili z niego niewolników, i nie uczš go przykazań Bożych, i odejmujšc mu Sakramenta œwięte na większe jeszcze mękipiekielne go skazujš, niż gdyby był w pogaństwie pozostał. A wojny toczš ku rozpostarciu swej chciwoœci. Dlatego przyjdzie czas, iże wyłamane będš ich zębyi będzie im ucięta ręka prawa, a prawa noga im ochromieje, aby uznali grzechy swoje". - Tak Bóg daj! - zawołał Zbyszko. Inni rycerze i zakonnicy nabrali także wielkiej otuchy, słyszšc słowa proroctwa, opat zaœ zwrócił się do księżny i rzekł: - Dlatego miejcie ufnoœć w Bogu, miłoœciwapani, albowiem prędzej to ich dni niż waszesš policzone, a tymczasem przyjmijcie wdzięcznym sercem tę oto puszkę, w której palec od nogi œwiętego Ptolomeusza, jednego z naszych patronów, się znajduje. Księżna wycišgnęła drżšce ze szczęœcia dłonie - i klęknšwszy, przyjęła puszkę, którš zaraz poczęła do ust przyciskać. Radoœć pani podzielali dworzanie i dworki, nikt bowiem nie wštpił, że z takiego podarku spłynie błogosławieństwo i pomyœlnoœć na wszystkich, a może i na całe księstwo. Zbyszko czuł się także szczęœliwym, gdyż zdało mu się, że wojna powinna zaraz po uroczystoœciach krakowskich nastšpić. Rozdział IV Było już dobrze z południa, gdy księżna wraz z orszakiem wyruszyła z goœcinnego Tyńca do Krakowa. Częstokroć ówczeœni rycerze, wjeżdżajšc do większych miast lub do zamków w odwiedziny do znakomitych osób, przywdziewali na się pełny rynsztunek bojowy. Był wprawdzie zwyczaj zdejmować go zaraz po przebyciu bram, do czego w zamkach wzywał sam gospodarz uœwięconymi słowy: "Zdejmcie zbroję, szlachetny panie, albowiem przybyliœcie do przyjaciół" - niemniej jednak wjazd "wojenny" uważał się za okazalszy i podnosił znaczenie rycerza. Gwoli tej to okazałoœci tak Maćko, jak i Zbyszko przybrali się w wyborne pancerze iw naramienniki zdobyte na rycerzach fryzyjskich -jasne, błyszczšce i po brzegach wpuszczonš niciš złotš ozdobne. Mikołaj z Długolasu, który dużo œwiata i wielu rycerzy w życiu widział, a był rzeczy wojennych znawcš niemałym, poznał zaraz, iż sš to zbroje kowane przezmediolańskich, najsłynniejszych w œwiecie płatnerzy, takie, na jakie najbogatsi tylko rycerze wspomóc się mogš i z których każda za dobrš majętnoœć starczy. Wnioskował z tego, że owi Fryzowie musielibyć znakomitymi ludŸmi w swoim narodzie, iz tym większym szacunkiem poczšł spoglšdać na Maćka i Zbyszka. Lecz hełmy ich, lubo także niepoœlednie, nie były tak bogate, natomiast olbrzymie ogiery, pięknie pokryte, wzbudziły między dworzanami podziw i zazdroœć. I Maćko, i Zbyszko, siedzšc na niezmiernie wysokich kulbakach, spoglšdali z góry na cały dwór. Każdy z nich dzierżył w ręku długš kopię, każdy miał miecz przy boku i topór u siodła. Tarcze oddali wprawdzie dla wygody na wozy, ale i bez nich obaj wyglšdali tak, jakby cišgnęli na bitwę, nie do miasta. Obaj też jechali w pobliżu kolaski, w której na tylnym siedzeniu siedziała księżna z Danusiš, na przodku zaœ stateczna dworka Ofka, wdowa po Krystynie z Jarzšbkowa, i stary Mikołaj z Długolasu. Danusia spoglšdała z wielkim zajęciem na żelaznychrycerzy, księżna zaœ, dobywajšc od czasu do czasu z zanadrza puszkę z relikwiami œwiętego Ptolomeusza, podnosiła jš do ust. - Ciekawam okrutnie, jak koœci w œrodku wyglšdajš - rzekła wreszcie - ale sama nieotworzę, aby Œwiętego nie urazić. Niech otworzy biskup w Krakowie. Na co ostrożny Mikołaj z Długolasu odrzekł: - Ej, lepiej tego z ršk nie popuszczać, zbyt to łakoma rzecz. - Może i słusznie mówicie - rzekła po chwili zastanowienia księżna, po czym dodała: - Dawno mi nikt nie sprawił takiej uciechy jak ów zacny opat, i tym podarkiem, i tym, że strach mój przed krzyżackimi relikwiamiuspokoił. - Mšdrze mówili i sprawiedliwie - ozwał sięMaćko z Bogdańca. - Mieli oni i pod Wilnem rozmaite relikwie, a to tym bardziej że chcieli goœci przekonać, iż z poganami wojna. No i co? Obaczyli nasi, że byle w garœcie splunšć, a od ucha toporem machnšć, to i hełm puszczał, i łeb puszczał. Œwięci pomagajš - grzech by mówić inaczej - ale jeno sprawiedliwym, którzy wedle słusznoœci w imię Boże do bitwy idš. Tak też i myœlę, miłoœciwa pani, że przyjdzie-li do wielkiej wojny, to chociażby wszystkie Niemcy pomagały Krzyżakom, zbijem ich na pował, bo większy jest nasz naród i Pan Jezus większš moc spuœcił nam w koœci. A co do relikwii - albo to u nas w klasztorze œwiętokrzyskim nie ma drzewa Krzyża Œwiętego? - Prawda, jak mi jest Bóg miły - rzekła księżna. - Ale u nas ono w klasztorze zostanie, a oni swoje ze sobš w potrzebie wożš. - Wszystko jedno! Dla mocy Bożej nie ma dalekoœci. - Prawdaże to? powiadajcie, jak jest? - pytała księżna, zwracajšc się do mšdrego Mikołaja z Długolasu, a on odrzekł: - Temu i każdy biskup przyœwiadczy. Do Rzymu też daleko, a papież œwiatem rzšdzi - coże dopiero Bóg! Słowa te uspokoiły do reszty księżnę, więczwróciła rozmowę na Tyniec i jego wspaniałoœci. Dziwiła Mazurów w ogóle nie tylko zamożnoœć opactwa, ale i zamożnoœć, a także pięknoœć całego kraju, przez któryteraz przejeżdżali. Naokół były wsie gęste, dostatnie, przy nich sady pełne drzew owocowych, gaje lipowe, bocianie gniazda na lipach, a niżej ule ze słomianyminakrywkami. Wzdłuż goœcińca z jednej i drugiej strony cišgnęły się łany zbóż wszelkich. Wiatr chwilami pochylał zielonawe jeszcze morze kłosów, wœród którego gęsto jak gwiazdy na niebie migotały głowy modrych chabrów i jasnoczerwonych maków. Daleko, za łanamiczerniał gdzieniegdzie bór, gdzieniegdzie weseliły oczy dšbrowy i olszyńce, skšpane w blasku słonecznym, gdzieniegdzie wilgotne łški, pełne traw i czajek kršżšcych nad mokradłami, i znów wzgórzaobsiadłe przez chaty, znów łany; widocznieziemię tę zamieszkiwał lud rojny i pracowity, rozmiłowany w roli - i dokšd wzrok sięgnšł, kraj wydawał się nie tylko mlekiem i miodem płynšcy, ale spokojny i szczęœliwy. - Kazimierzowe to królewskie gospodarstwo- rzekła księżna - ale też żyć tu i nie umierać. - I Pan Jezus się do takiej ziemi œmieje - odrzekł Mikołaj z Długolasu - i błogosławieństwo Boże jest nad niš; ale jakoż ma być inaczej, kiedy tu, gdy zacznš bić dzwony, to nie masz takowego kšta, do którego by odgłos nie doszedł! Wiadomo przecie, że złe duchy, znieœć tego nie mogšc, muszš aż na granicę węgierskš do głuchych borów uciekać. - To mi i dziwno - ozwała się pani Ofka, wdowa po Krystynie z Jarzšbkowa - że Walgierz Wdały, o którym zakonnicy prawili, może się w Tyńcu pokazować, gdzie siedem razy na dzień dzwony bijš. Uwaga ta zakłopotała na chwilę Mikołaja, który też dopiero no pewnym namyœle odrzekł: - Naprzód, wyroki boskie sš niezbadane, a po wtóre, to sobie zauważcie, że on osobnepozwoleństwo za każdym razem otrzymuje.- A nich ta będzie, jak chce, alem rada, że w klasztorze nie nocujemy. Umarłabym chyba ze strachu, gdyby mi się taki piekielny wielkolud pokazał. - Hej! nie wiadomo, bo mówiš, że okrutnie wdały. - Choćby był i najurodziwszy, nie chcę ja pocałowania od takiego, któremu siarkš z gęby bucha. - A skšd wiecie, że zaraz chciałby was całować? Na te słowa księżna, a za niš pan Mikołaj i obaj rycerze z Bogdańca poczęli się œmiać. Œmiała się, nie rozumiejšc dlaczego, za przykładem innych, i Danusia - zaœ Ofka z Jarzšbkowa zwróciła zagniewanš twarz do Mikołaja z Długolasu i rzekła: - Wolałabym jego niż was. - Ej, nie wywołujcie wilka z lasu - odpowiedział wesoło Mazur - bo jędzon często i po goœcińcu między Krakowem a Tyńcem się włóczy, a szczególnie pod wieczór; nuż was usłyszy i nuż się wam w postaci wielkoluda ukaże! - Na psa urok! - odrzekła Ofka. Lecz w tej chwili Maćko z Bogdańca, który,siedzšc na wyniosłym ogierze, dalej mógł widzieć niż ci, którzy siedzieli w kolasce, œcišgnšł lejce i rzekł: - O, jak mi Bóg miły, a to co? - Co takiego? - Wielkolud jakowyœ zza wzgórza przed nami wyjeżdża. - A słowo stało się ciałem! - zawołała księżna. - Nie powiadajcie byle czego! Lecz Zbyszko uniósł się na strzemionach i rzekł: - Jako żywo - wielkolud, Walgierz, nikt inny!Na to woŸnica osadził ze strachu konie i nie wypuszczajšc z ršk lejc, poczšł się żegnać, albowiem i on dojrzał już z kozła na przeciwległym wzgórzu olbrzymiš postać jeŸdŸca. Księżna podniosła się - i zaraz usiadła z twarzš zmienionš przez trwogę. Danusia pochowała głowę w fałdy sukni księżnej. Dworzanie, dwórki i rybałci, którzy jechali konno za kolasš, usłyszawszy złowrogie imię, poczęli skupiać się koło niej. Mężowieniby œmiali się jeszcze, ale w oczach mieli niepokój; panny pobladły, jeno Mikołaj z Długolasu, który z niejednego pieca chleb jadał - zachował pogodne oblicze i chcšc uspokoić księżnę, rzekł: - Nie bójcie się, miłoœciwa pani. Toć słońce jeszcze nie zaszło, a choćby była inoc, œwięty Ptolomeusz da rady Walgierzowi. Tymczasem nieznany jeŸdziec, wjechawszy na podługowaty grzbiet wzgórza, zatrzymał konia i stanšł nieruchomie. W promieniach zachodzšcego słońca widać go było doskonale - i istotnie postać jego zdawała się przechodzić ogromem zwykłe ludzkie rozmiary. Przestrzeń między nim a orszakiem księżny nie wynosiła więcej nad trzysta kroków. - Czego on stoi? - rzekł jeden z rybałtów - Bo i my stoim - odpowiedział Maćko. - Spoglšda ku nam, jakby sobie kogo chciał wybrać - zauważył drugi rybałt - żebym wiedział, że człowiek, a nie złe, tobym ku niemu podjechał i lutniš go przez łeb zwalił. Kobiety przestraszyły się już całkiem i poczęły się głoœno modlić. Zbyszko zaœ, chcšc się popisać odwagš wobec księżnej i Danusi, rzekł: - A ja i tak pojadę. Co mi ta Walgierz! Na toDanusia poczęła wołać na wpół z płaczem:"Zbyszku! Zbyszku!", lecz on ruszył koniemijechał coraz prędzej, ufny, że choćby i prawdziwego Walgierza znalazł, to na wskróœ go kopiš przebodzie. A Maćko, który miał wzrok bystry, rzekł: - Wydaje się wielkoludem, bo na wzgórzu stoi. Chłopisko jakieœ duże, ale człek zwyczajny - nic innego. O wa! pojadę i ja, żeby do zwady między nim a Zbyszkiem nie dopuœcić. Zbyszko tymczasem, jadšc rysiš, rozmyœlał, czy od razu kopię nastawić, czyteż wpierw z bliska obaczyć, jak wyglšda ów stojšcy na wzgórzu człowiek. Postanowił jednak wpierw zobaczyć i zarazprzekonał się, że była to myœl lepsza, albowiem w miarę jak się zbliżał, nieznajomy poczšł tracić w jego oczach swoje nadzwyczajne rozmiary. Mšż był ogromny i siedział na olbrzymim koniu, roœlejszym jeszcze od Zbyszkowego ogiera -ale miary ludzkiej nie przechodził. Był nadto bez zbroi, w czapce aksamitnej na głowie, majšcej kształt dzwona, i w białejpłóciennej osłaniajšcej od kurzu opończy, spod której wyglšdała zielona szata. Stojšcna wzgórzu, głowę miał wzniesionš i modlił się. Widocznie też zatrzymał konia dlatego, by skończyć wieczorne pacierze. "Ej, co mi za Walgierz!" - pomyœlał młody chłopak. Dojechał już tak blisko, że mógłbybył dosięgnšć kopiš nieznajomego; ów zaœ, widzšc przed sobš wspaniale uzbrojonego rycerza, uœmiechnšł się do niego życzliwie i rzekł: - Pochwalony Jezus Chrystus! a e HވŠj ľA  48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjü@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żP2c‚ý cÎcM+c\9ů)U?&- Na wieki wieków. - Zali to nie dwór księżnej mazowieckiej tam w dole? -Tak jest. - To z Tyńca jedziecie? Lecz na to nie było już odpowiedzi, albowiem Zbyszko zdumiał się tak, że nawet nie usłyszał zapytania. Przez chwilę stał jak skamieniały, oczom własnym nie wierzšc, gdyż oto na ćwierć stai za nieznanym mężem ujrzał kilkunastu konnychżołnierzy, na czele których, ale znacznie naprzód, jechał rycerz przybrany cały w œwiecšcš zbroję, w biały sukienny płaszcz z czarnym krzyżem i w stalowy hełm z przepysznym pawim czubem w grzebieniu. - Krzyżak! - szepnšł Zbyszko. I na ten widok pomyœlał, że modlitwy jego zostały wysłuchane, że Bóg w miłosierdziuswoim zsyła mu takiego Niemca, o jakiego w Tyńcu prosił, że trzeba z łaski boskiej korzystać, więc nie wahajšc się ani chwili -zanim to wszystko przemknęło mu przez głowę, zanim miał czas ochłonšć ze zdumienia, pochylił się w kulbace, złożył glewię w pół końskiego ucha i wydawszy rodowy okrzyk: "Grady! Grady!" - ruszył cokoń wyskoczy na Krzyżaka. A tamten zdumiał się także, gdyż wstrzymał konia i nie pochylajšc kopii sterczšcej w górę od strzemienia, patrzył przed siebie jakby niepewny, czy w niego godzš. - Pochyl kopię! - wrzeszczał Zbyszko, wbijajšc żelazne końce strzemion w boki końskie. - Grady! Grady! Przestrzeń dzielšca ich poczęła się zmniejszać. Krzyżak, widzšc, że napad wymierzony jest naprawdę ku niemu, œcišgnšł konia, nadstawił broń i już, już kopia Zbyszkowa miała się roztrzaskać o jego piersi, gdy naraz jakaœ potężna dłoń przyłamała jš Zbyszkowi przy samym rękujak zeschłš trzcinę, potem taż sama dłoń œcišgnęła cugle jego konia z tak straszliwš siłš, aż rumak zarył się wszystkimi czterema nogami w ziemię i stanšł jak wkopany. - Szalony człecze, co czynisz? - ozwał się głęboki, groŸny głos - w posła godzisz, króla znieważasz! Zbyszko spojrzał i poznał tegoż samego olbrzymiego męża, który poczytan za Walgierza przestraszył przed chwilš dworskie niewiasty księżny. - Puszczaj na Niemca! Coœ za jeden? - zawołał, chwytajšc za rękojeœć topora. - Precz z toporem! - na miły Bóg! precz z toporem - mówię - bo z konia zwalę! - zawołał groŸniej jeszcze nieznajomy. -Obraziłeœ majestat króla i pod sšd pójdziesz. Po czym zwrócił się ku ludziom, którzy jechali za Krzyżakiem, i krzyknšł: - Bywaj! Ale tymczasem nadjechał Maćko z twarzš niespokojnš i złowrogš. Rozumiał i on jasno, że Zbyszko postšpił jak szalony i że z tej sprawy zgubne dla niego mogš wyniknšć skutki, ale jednak gotów był do bitki. Cały orszak nieznanego rycerza i Krzyżaka wynosił zaledwie piętnastu ludzi, uzbrojonych po częœci w dzidy, po częœci wkusze - dwóch więc całkiem pokrytych rycerzy mogło się z nimi potykać nie bez nadziei zwycięstwa. Myœlał też Maćko, że jeżeliby w następstwie miał im zagrozić sšd, to może i lepiej uniknšć go, przejechawszy przez tych ludzi, a potem pochować się gdzie, póki burza nie przeminie. Więc twarz skurczyła mu się zaraz jak paszcza wilka gotowego kšsać i wsparłszy konia między Zbyszka a nieznajomego męża, poczšł pytać, imajšc się jednoczeœnie miecza: - Coœcie za jedni? Skšd wasze prawo? - Prawo moje stšd - odparł nieznajomy - żekról mi nad przezpieczeństwem okolicy czuwać rozkazał, a zowiš mnie Powała z Taczewa. Na te słowa Maćko i Zbyszko spojrzeli na rycerza, a następnie pochowali na wpół jużwycišgniętš broń do pochew i pospuszczali głowy. Nie strach ich obleciał, ale pochyliliczoła przed głoœnym i dobrze sobie znanymnazwiskiem, albowiem Powała z Taczewa, szlachcic znakomitego rodu i pan możny, posiadajšcy liczne ziemie wedle Radomia, był zarazem jednym z najsławniejszych rycerzy w Królestwie. Rybałci opiewali go w pieœniach jako wzór honoru i męstwa, sławišc jego imię na równi z imieniem Zawiszy z Garbowa i Farureja, i Skarbka z Góry, i Dobka z Oleœnicy, i Jaœka Naszana, iMikołaja z Moskorzowa, i Zyndrama z Maszkowic. W tej chwili przedstawiał on przy tym poniekšd osobę królewskš, więc porwać się na niego znaczyło tyle, ile oddać głowę pod topór kata. Maćko też, ochłonšwszy, ozwał się pełnymposzanowania głosem: - Czeœć i pokłon wam, panie, waszej sławie i męstwu. - Pokłon i wam, panie - odpowiedział Powała - choć wolałbym nie w tak ciężkiej przygodzie uczynić z wami znajomoœć. - Czemu to? - spytał Maćko. A Powała zwrócił się do Zbyszka: - Cóżeœ ty, młodzieniaszku, najlepszego uczynił? Na publicznym goœcińcu, pod bokiem królewskim porwałeœ się na posła! Zali wiesz, coć za to czeka? - Porwał się na posła, bo młody i głupi, przeto o uczynek łatwiej mu niż o zastanowienie - rzekł Maćko. - Ale nie osšdzicie go surowie, gdy całš sprawę rozpowiem. - Nie ja go będę sšdził. Moja rzecz jeno więzy mu nałożyć... - Jakże to? - ozwał się Maćko, obrzucajšc znów ponurym wejrzeniem całš gromadę ludzi. - Wedle królewskiego rozkazania. Po tych słowach zapadło milczenie. - Szlachcic jest - rzekł wreszcie Maćko. - To niech zaprzysięże na rycerskš czeœć, że stawi się na wszelki sšd. - Poprzysięgnę na czeœć! - zawołał Zbyszko. - To dobrze. Jakoże was zowiš? Maćko wymienił nazwisko i herb. - Jeœliœcie z dworu księżny Januszowej, to proœcie jej, by się wstawiła za wami do króla. - Nie z dworu jesteœmy. Z Litwy od księcia Witolda jedziem. Bogdajeœmy byli nijakiego dworu nie napotkali! Z tego to spotkania przyszło na chłopa nieszczęœcie. I tu Maćko poczšł opowiadać, co się zdarzyło w gospodzie, więc mówił o spotkaniu dworu księżnej i o œlubowaniu Zbyszkowym, ale w końcu chwycił go nagłygniew na Zbyszka, przez którego nierozwagę popadli w tak ciężkie położenie,więc zwróciwszy się do niego, zawołał: - A bodajeœ ty był legł pod Wilnem! Cóżeœ ty sobie, warchlaku, myœlał? - Ba - rzekł Zbyszko - po œlubowaniu modliłem się do Pana Jezusa, by mi Niemców przysporzył - i dań mu obiecałem, więc gdym pawie pióra, a przy nich opończę z czarnym krzyżem ujrzał, zaraz jakowyœ głos zawołał we mnie: "Bij w Niemca, bo to cud!" No - i skoczyłem - kto by był nie skoczył? - Słuchajcie - przerwał Powała. - Nie życzę ja wam złego, bo to widzę jasno, że ów młodzianek więcej przez płochoœć przyrodzonš wiekowi niŸli przez złoœć zawinił. Rad bym też zgoła na jego uczyneknie baczyć i pojechać sobie dalej, jakoby się nic nie stało. Ale mógłbym to tylko w takim razie uczynić, gdyby ów komtur obiecał, że się królowi nie poskarży. Proœcie go o to: może i jemu żal się uczyni wyrostka. -Wolej pójdę pod sšd, niŸlibym się miał Krzyżakowi pokłonić! - zawołał Zbyszko. - Nie przystoi to mojej czci szlacheckiej. Na to Powała z Taczewa spojrzał na niego surowo i rzekł: - le czynisz. Lepiej od ciebie starsi wiedzš, co przystoi, a co nie przystoi czci rycerskiej. O mnie też ludzie słyszeli, a to ci powiadam, że gdybym taki uczynek popełnił, nie sromałbym się o darowanie winy prosić. Zbyszko zawstydził się, ale rzuciwszy wokół oczyma, odrzekł: -Tu ziemia równa, byle jš trochę udeptać. NiŸli Niemca przepraszać, wolej bym się z nim potykał konnš albo pieszš, na œmierć albo niewolę. - Głupiœ! - przerwał Maćko. - Jakże to z posłem będziesz się potykał? Ni tobie z nim, ni jemu z takim chłystkiem! Tu zwrócił się do Powały: - Wybaczcie, szlachetny panie. Do reszty rozwydrzyło mi się chłopisko przez wojnę,ale lepiej niech do Niemca nie gada, bo jeszcze by go zwymyœlał. Ja będę gadał, jabędę prosił, a jeœliby po skończonym posłowaniu chciał się ów komtur w ogrodzieńcu samowtór potykać, to i ja mu stanę. - Wielkiego rodu to jest rycerz, który nie każdemu stanie - odrzekł Powała. - Jakże? Albo to ja pasa i ostróg nie noszę?Mnie choćby i ksišżę może stanšć. - Prawda jest, ale mu o tym nie mówcie, chybaby sam wspomniał, bo się boję, żeby się na was nie zawzišł. No, niech was tam Bóg wspomaga. - Pójdę za cię oczyma œwiecić - rzekł do Zbyszka Maćko - ale poczekaj! I to rzekłszy, zbliżył się do Krzyżaka, który zatrzymawszy się o kilka kroków, siedział nieruchomie na swym ogromnym Jak wielbłšd koniu, podobny do odlanego z żelaza posšgu, i słuchał z największš obojętnoœciš poprzedniej rozmowy. Maćko podczas długich lat wojny nauczył się niecopo niemiecku, więc poczšł teraz tłumaczyćkomturowi w jego rodowitym języku, co sięstało, składać winę na młody wiek i porywczy umysł chłopca, któremu wydawało się, że to sam Bóg zesłał mu rycerza z pawim czubem, a wreszcie prosić o darowanie Zbyszkowi winy. A twarz komtura ani drgnęła. Sztywny i wyprostowany, z podniesionš głowš, spoglšdał na mówišcego Maćka swymi stalowymi oczyma tak obojętnie, a zarazemipogardliwie, jakby spoglšdał nie na rycerzai nawet nie na człowieka, ale na kołek w płocie. Włodyka z Bogdańca dostrzegł to i lubo słowa jego nie przestały być dworne, dusza poczęła się w nim widocznie burzyć; mówił z coraz większym przymusem, a na ogorzałych policzkach pokazały się mu rumieńce. Widocznym było, że wobec tej zimnej pychy walczył ze sobš, by nie zgrzytać zębami i nie wybuchnšć okropnie. Powała zaœ spostrzegł to i majšc dobre serce, postanowił mu przyjœć w pomoc. I on szukajšc za młodych lat na dworach: węgierskim, rakuskim, burgundzkim i czeskim, różnych rycerskich przygód, które szeroko rozsławiły jego imię, wyuczył się był po niemiecku, więc teraz ozwał się w tym języku do Maćka głosem pojednawczym i umyœlnie żartobliwym: -Widzicie, panie, że szlachetny komtur mniema, że cała sprawa nawet i słowa jednego niewarta. Nie tylko w naszym Królestwie, ale i wszędzie wyrostkowie bywajš niespełna rozumu, ale taki rycerz zdziećmi nie wojuje ni mieczem, ni prawem. Na to Lichtenstein wydšł swe płowe wšsy inie rzekłszy ani słowa, ruszył koniem przed siebie, pomijajšc Maćka i Zbyszka. A im gniew szalony poczšł podnosić włosy pod hełmami, a ręce drżały im ku mieczom.- Czekaj, krzyżacka mać - mówił przez zaciœnięte zęby starszy rycerz z Bogdańca - teraz ja ci będę œlubował i znajdę cię, byłeœ posłować przestał. Lecz Powała, któremu serce poczęło również zapływać krwiš, rzekł: - To potem. Niech teraz księżna przemówi za wami, bo inaczej gorze chłopcu. To rzekłszy, pojechał za Krzyżakiem, zatrzymał go i przez czas jakiœ rozmawializ ożywieniem. I Maćko, i Zbyszko zauważyli, że rycerz niemiecki nie spoglšdał jednakże na Powałę z twarzš takdumnš jak na nich - a to ich do większej jeszcze złoœci przywiodło. Po chwili Powała zawrócił ku nim i poczekawszy chwilę, by się Krzyżak oddalił, rzekł im: - Mówiłem za wami, ale to nieużyty człek. Powiada, że tylko w takim razie się nie poskarży, jeœli uczynicie to, czego będzie chciał... - Czego chce? - Powiedział tak: "Ja zatrzymam się, by księżnę mazowieckš powitać; niech, prawi, nadjadš, niech zlazš z koni, niech zdejmš hełmy - i z ziemi, z gołymi głowami mnie proszš, wówczas odpowiem". Tu spojrzał Powała bystro na Zbyszka i dodał: - Ciężko to ludziom szlachetnego rodu... rozumiem- ale muszę cię przestrzec, że jeœli tego nie uczynisz, kto wie, co cię czeka: może katowski miecz. Twarze Maćka i Zbyszka uczyniły się jakby kamienne. Nastało znów milczenie. - No i co? - spytał Powała. A Zbyszko odrzekł spokojnie i z takš powagš, jakby mu przez tę jednš chwilę dwadzieœcia lat przybyło: - A cóż! Moc boska nad ludŸmi! - Jak to? - Tak, że chociażbym miał dwie głowy i choćby mi kat obydwie miał ucišć -jednš mam czeœć, której mi pohańbić nie wolno. Na to spoważniał Powała i zwróciwszy się do Maćka, spytał jeszcze: - A wy co powiadacie? - Ja powiadam - odrzekł posępnie Maćko - żem tego chłopa od małoœci wypiastował... Na nim też stoi nasz ród. bom stary - ale tego on uczynić nie może, choćby miał sczeznšć. Tu sroga twarz poczęła mu drgać i nagle miłoœć do bratanka wybuchnęła w nim z takš siłš, że chwycił go w swoje okute żelazem ręce i poczšł wołać: - Zbyszku! Zbyszku! A młody rycerz aż zdziwił się i oddawszy stryjcowi uœcisk, rzekł: - Aj! Tom nie wiedział, że mnie tak miłujecie!... - Widzę, żeœcie prawi rycerze - rzekł wzruszony Powała -a skoro młody przysišgł mi na czeœć, że się stawi, to go nie będę więził; takim jak wy ludziom można zaufać. BšdŸcie też dobrej myœli. Niemiec w Tyńcu z dzionek zabawi, więc jakróla prędzej obaczę i tak mu sprawę opowiem, żeby go jak najmniej rozsierdzić. Szczęœcie, żem zdšżył kopię przyłamać -wielkie szczęœcie! Lecz Zbyszko rzekł: - Jeœli już koniecznie mam głowę dać, to niechbym miał przynajmniej tę uciechę, żem Krzyżakowi gnaty połamał. - Ze też to swojej czci potrafisz bronić, a tego nie rozumiesz, że na cały nasz naród hańbę byœ œcišgnšł! - odparł niecierpliwie Powała. - Rozumieć, to ja rozumiem - rzekł Zbyszko- ale dlatego mi i żal... Powała zaœ zwrócił się do Maćka: - Wiecie, panie, jeœli temu wyrostkowi uda się jakowym sposobem wykręcić, powinniœcie mu kaptur na głowę założyć, jako czyniš sokołom. Inaczej nie skończy on własnš œmierciš. - Udałoby się mu wykręcić, gdybyœcie wy, panie, chcieli zataić przed królem to, co sięprzygodziło. - A z Niemcem cóż uczynim? Języka mu przecież na węzeł nie zawišżę. - Prawda! Prawda!... Tak rozmawiajšc, ruszyli z powrotem ku dworowi księżny. Słudzy Powały, którzy przedtem pomieszani byli z ludŸmi Lichtensteina, jechali teraz za nimi. Z daleka widać było wœród mazowieckich czapek chwiejšce się w powiewie pawie pióra Krzyżaka i jego jasny, œwiecšcy w słońcu hełm. - Dziwna to jest natura krzyżacka - ozwał się jakby w zamyœleniu rycerz z Taczewa. -Gdy z Krzyżakiem Ÿle, będzie ci wyrozumiały jak franciszkanin, pokorny jak jagnię i słodki jak miód - tak że lepszego na œwiecie nie znajdzie. Ale niech jeno poczuje za sobš moc - nikt ci się więcej nie napuszy i u nikogo nie znajdzieszmniej zmiłowania. Widać Pan Jezus dał im krzemienie zamiast serc. Przypatrywałem ja się przeróżnym narodom i nieraz widziałem, jako prawy rycerz oszczędzi drugiego, który jest słabszy, mówišc sobie:"Nie przybędzie mi czci, skoro leżšcego potratuję". A Krzyżak wtedy właœnie najzawziętszy. Dzierżże go za łeb i nie puszczaj, bo inaczej gorze ci! Oto i ów poseł! - zaraz chciał nie tylko waszego przeproszenia, ale i waszej hańby. Ale rad jestem, że tego nie będzie. - Niedoczekanie jego! - zawołał Zbyszko. - Miarkujcie też, żeby frasunku po was nie poznał, bo zaraz by się ucieszył. Po tych słowach dojechali do orszaku i połšczyli się z dworem księżny. Poseł krzyżacki, ujrzawszy ich, przybrał natychmiast wyraz pychy i wzgardy, lecz oni zdawali się go wcale nie widzieć. Zbyszko stanšł od strony Danusi i jšł wesoło mówić jej, że ze wzgórza widać już dobrze Kraków, Maćko zaœ opowiadał jednemu z rybałtów o nadzwyczajnej sile pana z Taczewa, który przyłamał kopię w ręku Zbyszka jak suchy badyl. - A po coże jš przyłomił! - spytał rybałt. - Bo się chłopak do Niemca złożył, ale jeno dla œmiechu. Rybałtowi, który był szlachcic i człek obyty, nie wydał się taki żart zbyt przystojnym, ale widzšc, że Maćko mówi o nim lekko, nie brał go także do serca. Tymczasem Niemca poczęło takiezachowanie się korcić. Raz i drugi spojrzał na Zbyszka, potem na Maćka: wreszcie zrozumiał, że z koni nie zsiędš i że umyœlnie na niego nie zważajš. Wówczas błysnęło mu coœ w oczach jakby stalš - i zaraz poczšł się żegnać... W chwili zaœ gdy ruszył, pan z Taczewa niemógł się powstrzymać i rzekł mu na rozstaniu: - JedŸcie œmiele, mężny rycerzu. Kraj to spokojny i nikt na was nie napadnie, chyba jakowy dzieciak krotofilny... - Choć dziwne sš obyczaje w tym kraju, nieobrony, ale towarzystwa waszego szukałem - odparł Lichtenstein - jakoż tuszę, że się jeszcze spotkamy i na tutejszym dworze, i gdzie indziej... W ostatnich słowach brzmiała jakby ukrytagroŸba, dlatego Powała odrzekł poważnie: -Bóg to da... To powiedziawszy, skłonił się i odwrócił, po czym wzruszył ramionami i rzekł półgłosem, tak jednak, aby go najbliżsi słyszeli: - Chuchraku! Zdjšłbym cię z kulbaki ostrzem kopii i przez trzy pacierze dzierżył w powietrzu! I poczšł rozmawiać z księżnš, którš znał dobrze. Anna Danuta pytała go, co robi na goœcińcu, on zaœ oznajmił jej, że jeŸdzi z królewskiego rozkazania, by utrzymać bezpieczeństwo w okolicy, w której z   48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjü@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż P5c!…çc"lśc#"-ě$/c€%%>;powodu wielkiej liczby goœci œcišgajšcych zewszšd do Krakowa łatwo jakowaœ zwada zdarzyć się może. I na dowód przytoczył to, czego przed chwilš sam był œwiadkiem. Pomyœlawszy jednak, że o orędownictwo księżny za Zbyszkiem doœć będzie czasu prosić wówczas, gdy okaże się tego potrzeba, nie nadawał zajœciu zbyt wielkiego znaczenia, nie chcšc psuć wesołoœci. Jakoż księżna œmiała się nawet ze Zbyszka, że mu tak pilno było do pawichczubów - inni zaœ, dowiedziawszy się o przyłamaniu kopii, podziwiali pana z Taczewa, że tak łatwo to jednš rękš uczynił... On zaœ chełpliwym nieco będšc, cieszył się w sercu, że go sławiš, i sam wreszcie poczšł opowiadać o swoich czynach, które głoœnym uczyniły imię jego szczególniej w Burgundii, na dworze Filipa Œmiałego. Raz on tam w czasie turnieju chwycił, po skruszeniu kopii, pewnego rycerza ardeńskiego wpół, wywlókł go z kulbaki i wyrzucił na wysokoœć kopii w górę, chociaż Ardeńczyk cały był w żelazo zakuty. Filip Œmiały ofiarował mu za to złoty łańcuch, a księżna aksamitny trzewiczek, który on odtšd na hełmie nosi. Słyszšc to, wszyscy wpadli w wielkie zdumienie, z wyjštkiem Mikołaja z Długolasu, który rzekł: - Nie ma już w dzisiejszych zniewieœciałych czasach takich mężów, jacy bywali za mojej młodoœci, albo takich,o jakich ojciec mój mi opowiadał. Zdarzy się teraz szlachcicowi rozedrzeć pancerz, nacišgnšć kuszę bez korby albo skręcić między palcami tasak żelazny, to się już mocarzem powiada i nad innych się wynosi. A drzewiej czyniły to i dziewki. - Nie przeciwię ja się temu, że dawniej byliludzie tężsi - odpowiedział Powała - ale znajdš się i dziœ chłopy krzepkie. Mnie Pan Jezus siły w koœciach nie poskšpił, wszelako nie powiadam się najmocniejszym w tym Królestwie. Widziałeœ waœć kiedy Zawiszę z Garbowa? Ten by mnie zmógł. - Widziałem. Bary u niego tak szerokie jak wał od krakowskiego dzwonu. - A Dobko z Oleœnicy? Raz on na turnieju, który Krzyżacy w Toruniu wyprawili, rozcišgnšł dwunastu rycerzy z wielkš chwałš dla siebie i dla naszego narodu... - Ale nasz Mazur Staszko Ciołek tęższy był, panie, i od was, i od Zawiszy, i od Dobka. Powiadali o nim, że wzišwszy w garœć œwieży kołek, sok z niego wyciskał. - Sok ja też wycisnę! - zawołał Zbyszko. I nim go kto poprosił o próbę, skoczył na brzeg drogi, udarł sporš gałšŸ z drzewa, a następnie œcisnšł jš za koniec w oczach księżny i Danusi tak silnie, że sok poczšł istotnie kapać kroplami na drogę. - Aj, Jezu! - zawołała na ten widok Ofka z Jarzšbkowa - nie chadzaj że na wojnę, bo szkoda by była, żeby taki zginšł przed ożenkiem... - Szkoda by! - powtórzył, zasępiwszy się nagle, Maćko. Lecz Mikołaj z Długolasu poczšł się œmiać, a z nim i księżna. Inni wszelako wychwalali w głos siłę Zbyszkowš, że zaœ w owych czasach żelaznš rękę ceniono nad wszystkie inne przedmioty, więc panny wołały na Danuœkę:"Raduj się!" - ona zaœ rada była, chociaż nie rozumiała dobrze, co jej przyjœć może z tego kawałka wyciœniętego drzewa. Zbyszko, zapomniawszy całkiem o Krzyżaku, spoglšdał tak górnie, iż Mikołaj z Długolasu, pragnšc przywieœć go do pomiarkowania, rzekł: - Próżno byœ puszył siłš, bo sš lepsi od ciebie. Jam tego nie widział, ale ojciec mój był œwiadkiem czegoœ lepszego, co przygodziło się na dworze Karola, cesarza rzymskiego. Pojechał do niego w odwiedzinynasz król Kazimierz z wielu dworzany, między którymi był właœnie i ów słynny z mocy Staszko Ciołek, syn wojewody Andrzeja. Pocznie się tedy raz chełpić cesarz, że ma między swoimi ludŸmi pewnego Czecha, który niedŸwiedzia wpół obłapiwszy, na miejscu go udusi. Dopieroż wyprawili widowisko i Czech dwóch niedŸwiedzi po kolei udusił. Bardzo się tym zafrasował nasz król, żeby ze wstydem nieodjechać, i rzeknie: "Ale mój Ciołek nie da mu się pohańbić". Naznaczyli, że za trzy dni będš się zmagać. Nazjeżdżało się pań i rycerzy znacznych, a po trzech dniach chycili się Czech z Ciołkiem na zamkowym dworzyszczu; ale niedługo tego było, bo ledwie się objęli, przełomił Ciołek Czechowi krzyż, pokruszył wszystkie żebrai dopiero nieżywego, z wielkš chwałš królewskš, z ršk wypuœcił. Tenże, przezwan od tej pory Łomignatem, raz dzwon wielki na wieżę sam jeden zaniósł, którego dwudziestu mieszczan z miejsca ruszyć nie mogło. - A ile mu było roków? - pytał Zbyszko. - Młody był! Tymczasem Powała z Taczewa, jadšc po prawej stronie przy księżnie, pochylił się wreszcie do jej ucha i powiedział całš prawdę o ważnoœci przygody, a zarazem prosił jš, by go poparła, gdy się będzie wstawiał za Zbyszkiem, który ciężko może za swój postępek odpowiadać. Księżna, której się Zbyszko podobał, przyjęła tę wiadomoœć ze smutkiem i zaniepokoiła się bardzo. - Biskup krakowski rad mnie widzi - rzekł Powała - to może go uproszę i królowę też,ale im więcej będzie orędowników, tym będzie dla młodziaszka lepiej... - Byle królowa za nim się ujęła, włos mu zgłowy nie spadnie - rzekła Anna Danuta - bo król jš i za œwištobliwoœć, i za wiano czci wielce, a szczególniej teraz, gdy zdjęta jest z niej hańba bezpłodnoœci. Ale jest przecie w Krakowie umiłowana siostrakrólewska, księżna Ziemowitowa - do niej się udajcie. Ja też uczynię, co będę mogła, ale ona mu rodzona, a ja stryjeczna. - Kocha król i was, miłoœciwa pani. - Ej, nie tak - odrzekła z pewnym smutkiemksiężna - dla mnie ogniwko, dla niej cały łańcuch; dla mnie liszka, dla niej soból. Nikogo z rodzonych nie miłuje król tak jak Aleksandrę. Nie ma takiego dnia, żeby z próżnymi rękoma odeszła... Tak rozmawiajšc, zbliżyli się do Krakowa. Goœciniec, rojny od samego Tyńca, zaroił się jeszcze bardziej. Spotykali ziemian cišgnšcych do miasta na czele pachołków, czasem w zbrojach, czasem w letnich szatach i słomianych kapeluszach. Niektórzy jechali konno, niektórzy koleœno, z żonami i córkami, które chciały widzieć zapowiadane z dawna gonitwy. Miejscami cały goœciniec zawalony był przez wozy kupców, którym nie wolno było omijać Krakowa, by nie pozbawić miasta licznych opłat. Wieziono na tych wozach sól, wosk, zboża, ryby, skóry bydlęce, konopie, drzewo. Inne szły z miasta ładowne suknem, beczkami piwa i przeróżnym miejskim towarem. Kraków było już widać dobrze: ogrody królewskie, pańskie i mieszczańskie, otaczajšce zewszšd miasto,za nimi mury i wieże koœciołów. Im było bliżej, tym ruch czynił się większy, a przy bramach trudno było wœród ogólnego skrzętu przejechać. - To miasto! nie masz chyba takiego drugiego na œwiecie -rzekł Maćko. - Zawsze jakoby jarmark - odrzekł jeden zrybałtów. - Dawnoœcie tu byli, panie? - Dawno. I dziwuję się, jakobym je pierwszy raz widział, gdyż z dzikich krajów przyjeżdżamy. - Mówiš, że Kraków okrutnie urósł od królaJagiełły. Była to prawda: od czasu wstšpienia na tron wielkiego księcia Litwy niezmierzone kraje litewskie i ruskie otwarte zostały dla krakowskiego handlu, wskutek czego miasto z dnia na dzień porastało w ludnoœć, w dostatki, w budowle - i czyniło się jednym ze znaczniejszych w œwiecie... - Krzyżackie miasta też zacne - ozwał się znów gruby rybałt. - By jeno się do nich dostać - odpowiedział Maćko. - Byłby łup godny! Lecz Powała myœlał o czym innym, mianowicie, że młody Zbyszko, który tylko przez głupiš zapalczywoœć zawinił, idzie jednak jak wilkowi w gardziel. Pan z Taczewa, srogi i zawzięty w czasie wojny, miał jednak w swych potężnych piersiach prawdziwie gołębie serce - że zaœ lepiej rozumiał od innych, co winowajcę czeka, więc zdjęła go nad nim litoœć... - Waguję się i waguję - rzekł znów do księżny - czy mówić królowi, co się stało, czy nie mówić. Jeœli Krzyżak się nie poskarży, to i nijakiej sprawy nie będzie, ale jeœli się ma skarżyć, to może by lepiej wszystko pierwej powiedzieć, by pan nagłym gniewem nie zagorzał... - Krzyżak jak może kogo zgubić, to zgubi - odrzekła księżna - ale ja przedtem rzekę młodzieńcowi, żeby do naszego dworu przystał. Może też król nie tak srodze dworzanina naszego ukarze. To rzekłszy, zawołała Zbyszka, który dowiedziawszy się, o co idzie, zeskoczył z konia, podjšł jš pod nogi i z największš radoœciš zgodził się być jej dworzaninem, nie tyle dla większego bezpieczeństwa, ile dlatego, że w ten sposób mógł blisko Danusipozostać... Powała zaœ spytał tymczasem Maćka: - A gdzie zamieszkacie? - W gospodzie. - W gospodach z dawna me masz żadnego miejsca. - To pójdziem do kupca znajomka, Amyleja, może nas przenocuje... - A ja wam powiem tak: pójdŸcie w goœcinę do mnie. Bratanek wasz mógłby z dworzanyksiężny na zamku zamieszkać, ale lepiej mubędzie nie być królowi pod rękš. Co się w pierwszym gniewie uczyni, tego się w drugim nie uczyni. Pewnie się przy tym rozdzielicie dostatkiem, wozami i służbš, a na to potrzeba czasu. Wiecie! - dobrze wamu mnie będzie i przezpiecznie. Maćko, lubo zaniepokoił się trochę tym, że Powała tak o ich bezpieczeństwie myœli, podziękował z wielkš wdzięcznoœciš i wjechali do miasta. Lecz tu obaj ze Zbyszkiem zapomnieli znów na chwilę o troskach na widok cudów, które ich otoczyły. Na Litwie i na pograniczu widzielitylko pojedyncze zamki, a z miast znaczniejszych jedno Wilno - Ÿle pobudowane i spalone, całe w popiele i gruzach, tu zaœ kamienice kupieckie częstokroć okazalsze były od tamtejszego wielkoksišżęcego zamku. Wiele domów było wprawdzie drewnianych, ale i te dziwiły wyniosłoœciš œcian i dachów oraz oknami zeszklanych gomółek pooprawianych w ołów, które odbijały tak blaski zachodzšcego słońca, że można było mniemać, iż w domujest pożar. W ulicach bliższych rynku pełnobyło jednak dworzyszcz z czerwonej cegłyalbo zgoła kamiennych, wysokich, ozdobionych przystawkami i czarnym krzyżowaniem po œcianach. Stały jedne obok drugich jak żołnierze w szyku, niektóre szerokie, drugie wšskie na dziewięć łokci, ale strzeliste, ze sklepionymi sieniami - często ze znakiem Bożej Męki lub z obrazem Najœwiętszej Panny nad bramš. Były ulice, na których widać było dwa szeregi domów, nad nimi pas nieba, na dole drogę całkiem wymoszczonš kamieniami, a po obu bokach, jak okiem dojrzeć, składy i składy - sowite- pełne najprzedniejszych, częstokroć dziwnych albo zupełnie nieznanych towarów, na które przywykły do cišgłej wojny i brania łupu Maćko spoglšdał jednaknieco łakomym okiem. Lecz w jeszcze większy podziw wprowadziły obydwóch gmachy publiczne: koœciół Panny Marii w Rynku, sukiennice, ratusz z olbrzymiš piwnicš, w której sprzedawano piwo œwidnickie, dżinghus, toż inne koœcioły, tożskłady sukna, toż ogromne mercatorium przeznaczone dla kupców zagranicznych, toż budynek, w którym zamykano wagę miejskš, toż postrzygalnie, łaŸnie, topnie miedzi, topnie wosku, złota i srebra, browary, całe góry beczek koło tak zwanego Schrotamtu - słowem, dostatki i bogactwa, których nie obyty z miastem człowiek, choćby zamożny właœciciel "grodku", wyobrazić sobie nawet nie umiał... Powała zaprowadził Maćka i Zbyszka do swego domostwa przy ulicy Œw. Anny, kazałim dać izbę obszernš, polecił ich swym giermkom, sam zaœ udał się na zamek, z którego wrócił na wieczerzę doœć póŸnš nocš. Wraz z nim przybyło kilku jego przyjaciół - i używajšc obficie na winie i mięsie, ucztowali wesoło, sam tylko gospodarz był jakiœ zatroskany - a gdy wreszcie goœcie porozchodzili się do domów, rzekł do Maćka: - Gadałem z jednym kanonikiem, biegłym w piœmie i w prawie, któren powiada, że zniewaga posła to sprawa gardłowa. Proœcież tedy Boga, by się Krzyżak nie skarżył... Usłyszawszy to, obaj rycerze, lubo przy uczcie przebrali nieco miarę, jednakże udalisię na spoczynek nie z tak już wesołym sercem. Maćko nie mógł nawet zasnšć i po niejakim czasie, gdy się już pokładli, ozwałsię do bratańca: - Zbyszku? - A co? - Bo tak pomiarkowawszy wszystko, myœlę wszelako, że ci głowę utnš. - Myœlicie? - spytał Zbyszko sennym głosem. I obróciwszy się do œciany, zasnšłsmaczno, gdyż był utrudzon drogš... Rozdział V Następnego dnia obaj rycerze z Bogdańca wraz z Powałš udali się na rannš mszę do katedry, tak dla nabożeństwa, jak i dlatego, by widzieć dwór i goœci, którzy schodzili się na zamek. Jakoż po drodze jużPowała spotkał mnóstwo znajomych, a między nimi wielu rycerzy sławnych w kraju i za granicš, na których z podziwem patrzył młody Zbyszko, obiecujšc sobie w duszy, że jeœli sprawa z Lichtensteinem ujdzie mu na sucho, to będzie się starał imwyrównać w męstwie i we wszystkich cnotach. Jeden z tych rycerzy, Toporczyk, krewny kasztelana krakowskiego, powiedział im nowinę o powrocie z Rzymu Wojciecha Jastrzębca, scholastyka, który jeŸdził do papieża Bonifacego IX z listem królewskim, zapraszajšcym na chrzciny do Krakowa. Bonifacy przyjšł zaprosiny, a jakkolwiek wyraził wštpliwoœć, czy będzie mógł przybyć własnš osobš, upoważnił posła, aby w jego imieniu trzymał do chrztu majšce się narodzić dziecię, a zarazem prosił, by w dowód osobliwszej jego miłoœci dla obojga królestwa dziecku nadano imię Bonifacy lub Bonifacja. Mówiono także o bliskim przyjeŸdzie króla węgierskiego Zygmunta i spodziewano się gona pewno. Zygmunt bowiem przyjeżdżał i proszony, i nieproszony, zawsze gdy zdarzyła się sposobnoœć jakowychœ odwiedzin, uczt i gonitw, w których z zamiłowaniem brat udział, pragnšc zasłynšć po œwiecie i jako władca, i jako œpiewak, i jako jeden z pierwszych rycerzy. Powała, Zawisza z Garbowa, Dobko z Oleœnicy, Naszan i inni podobnej miary mężowie z uœmiechem wspominali sobie, jako za poprzednich bytnoœci Zygmunta król Władysław prosił ich po cichu, aby na turnieju nie nacierali zbyt ostro i oszczędzali "węgierskiego goœcia", którego znana w œwiecie próżnoœć była takwielka, że w razie niepowodzenia wyciskałamu łzy z oczu. Lecz największe zajęcie między rycerstwem budziły sprawy Witoldowe. Rozpowiadano cuda o wspaniałoœci owej kolebki, ulanej ze szczerego srebra, którš od Witolda i żony jego Anny przywieŸli w darze kniazie i bojarzyni litewscy. Potworzyły się, jako zwykle przed nabożeństwem, gromadki ludzi opowiadajšce sobie nowiny. W jednej znich Maćko, posłyszawszy o kolebce, zabrał głos i opisywał kosztownoœć daru, ale więcej jeszcze opowiadał o zamierzonejogromnej wyprawie Witolda przeciw Tatarom, gdyż zarzucano go o niš pytaniami. Wyprawa była prawie gotowa, albowiem ogromne wojska ruszyły już na wschód Rusi; gdyby się zaœ udała, rozcišgnęłaby zwierzchnictwo króla Jagiełły niemal na pół œwiata, aż do nieznanych głębin azjatyckich, po granice Persji i brzegi Aralu. Maćko, który poprzednio był blisko osoby Witolda i mógł znać jego zamiary, umiał o nich rozpowiadać dokładnie, a nawet i tak wymownie, że zanim zadzwoniono na mszę, przed wschodami katedry utworzył się naokół niego kršg ciekawych. Szło - mówił - po prostu o wyprawę krzyżowš. Sam Witold, chociaż go piszš wielkim kniaziem, rzšdzi przecie Litwš z ramienia Jagiełły i jest tylko wielkorzšdcš, zasługa więc spadnie na króla. I co za chwała będzie dlanowo ochrzczonej Litwy i dla potęgi Polski, gdy połšczone wojska poniosš Krzyż w takie strony, w których, jeœli wspominajš imię Zbawiciela, to chyba dlatego, by mu bluŸnić, i w których nie postała dotšd noga Polaka ni Litwina! Wypędzony Tochtamysz, gdy go polskie i litewskie wojska posadzš na nowo na utraconym kapczackim tronie, uzna się "synem" króla Władysława i jako obiecał, wraz z całš Złotš Ordš pokłoni się Krzyżakowi. Słuchano z natężeniem tych słów, lecz wielu nie wiedziało dobrze, o co chodzi, komu Witold ma pomagać, przeciw komu wojować - więc niektórzy poczęli pytać: - Powiadajcie wyraŸnie, z kim wojna? - Z kim? Z Tymurem Chromym - odrzekł Maćko. Nastała chwila milczenia. O uszy rycerstwa zachodniego odbijały się wprawdzie niejednokrotnie nazwy Ord Złotych, Sinych, Azowskich i rozmaitych innych, ale sprawy tatarskie i wojny domowe między pojedynczymi Ordami nie były mu dobrze wiadome. Natomiast nie znalazłbyœ ani jednego człowieka w ówczesnej Europie, który by nie słyszał o straszliwym Tymurze Chromym, czyli Tamerlanie, którego imię powtarzano z niemniejszš trwogš niż niegdyœ imię Attyli. two w okolicy, w której z   48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjü@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż&PVc'Ś9c(ß6c)-c*&,.c?1samo, co zwierzyć się z miłoœci przed nieznajomym, gminnego pochodzenia człekiem, który przy tym wyglšdał podejrzanie i mógł być prostym oszustem. Więc po chwili milczenia spytał: - Jakież to relikwie po œwiecie wozisz? - Wożę i odpusty, i relikwie, które to odpusty sš różne: sš całkowite i na pięćsetlat, i na trzysta, i na dwieœcie, i na mniej, tańsze, aby i ubodzy ludzie mogli je nabywać i tym sposobem czyœćcowe męki sobie skracać. Mam odpusty na przeszłe grzechy i na przyszłe, ale nie myœlcie, panie, abym pienišdze, za które je kupujš, sobie chował... Kawałek czarnego chleba i łyk wody - ot, co dla mnie - a resztę, co zbieram, do Rzymu odwożę, aby się z czasem na nowš wyprawę krzyżowš zebrało. JeŸdzi ci wprawdzie po œwiecie wielu wydrwigroszów, którzy wszystko majš fałszywe: i odpusty, i relikwie, i pieczęcie, i œwiadectwa - i takich słusznie Ojciec Œwięty listami œciga, ale mnie przeorsieradzki krzywdę i niesprawiedliwoœć wyrzšdził - gdyż moje pieczęcie sš prawdziwe. Obejrzyjcie, panie, wosk i sami powiecie. - A cóż przeor sieradzki? - Ach, panie! Bogdajbym niesłusznie mniemał, że heretyckš naukš Wiklefa zarażon. Ale jeœli, jako mi wasz giermek powiedział, jedziecie do Sieradza, tedy mu się wolę nie pokazować, aby go do grzechu i bluŸnierstw przeciw œwiętoœciom nie przywodzić. - To się znaczy, niewiele mówišc, że cię wzišł za oszusta i rzezimieszka? - Żebyż to mnie, panie! odpuœciłbym mu dla miłoœci bliŸniego, jak zresztš już uczyniłem, ale on przeciw towarom moim œwiętym pobluŸnił, za co, obawiam się wielce, że potępiony zostanie bez ratunku. - Jakież to masz towary œwięte? - Takie, że się i mówić o nich z nakrytš głowš nie godzi, ale tym razem, majšc gotowe odpusty, daję wam, panie, pozwolenie nie zrzucać kaptura, gdyż wiatrdmie znowu. Kupicie za to odpuœcik na popasie i grzech nie będzie wam policzon. Czego ja nie mam! Mam kopyto osiołka, na którym odbyła się ucieczka do Egiptu, któreznalezione było koło piramid. Król aragoński dawał mi za nie pięćdziesišt dukatów dobrym złotem. Mam pióro ze skrzydeł archanioła Gabriela, które podczas Zwiastowania uronił; mam dwie głowy przepiórek zesłanych Izraelitom na puszczy; mam olej, w którym poganie œwiętego Jana chcieli usmażyć - i szczebel z drabiny, o której się œniło Jakubowi i łzyMarii Egipcjanki, i nieco rdzy z kluczów œwiętego Piotra... Ale wszystkiego wymienić nie zdołam, dlatego żem przemarzł, a twójgiermek, panie, nie chciał mi dać wina, a po wtóre dlatego, że do wieczora bym nie skończył. - Wielkie sš te relikwie, jeœli prawdziwe! - rzekł Zbyszko. - Jeœli prawdziwe? WeŸ, panie, dzidę z ršk pachołka i nadstaw, bo diabeł jest w pobliżu, który ci takie myœli poddaje. Trzymaj go, panie, na długoœć kopii. A nie chcesz-li nieszczęœcia na się sprowadzić, tokup u mnie odpust za ten grzech - inaczej w trzech niedzielach umrze ci ktoœ, kogo najwięcej na œwiecie miłujesz. Zbyszko przelškł się groŸby, gdyż przyszłamu na myœl Danusia, i odrzekł: - Toć nie ja nie wierzę, jeno przeor dominikanów w Sieradzu. - Obejrzyjcie, panie, sami wosk na pieczęciach; a co do przeora, Bóg wie, zali on jeszcze żyw, albowiem prędka bywa sprawiedliwoœć boska. Lecz gdy przyjechali do Sieradza, pokazało się, że przeor był żyw. Zbyszko udał się nawet do niego, aby dać na dwie msze, z których jedna miała się odprawić na intencję Maćka, druga na intencję owych pawich pióropuszów, po które Zbyszko jechał. Przeor, jak wielu wówczas w Polsce, był cudzoziemcem, rodem z Cylii, ale przez czterdzieœci lat życia w Sieradzu wyuczył się dobrze polskiej mowy i był wielkim nieprzyjacielem Krzyżaków. Za czym, dowiedziawszy się o Zbyszkowym przedsięwzięciu, rzekł: - Większa ich jeszcze spotka kara boska, ale i ciebie od tego, coœ zamierzył, nie odwodzę, naprzód z tej przyczyny, iżeœ zaprzysišgł, a po wtóre, że za to, co tu w Sieradzu uczynili, nigdy ich dosyć polska ręka nie przyciœnie. - Coże uczynili? - zapytał Zbyszko, który rad był wiedzieć o wszystkich nieprawoœciach krzyżackich. Na to staruszek przeor rozłożył dłonie i naprzód poczšł odmawiać głoœno "Wieczny odpoczynek", potem zaœ siadł na zydlu, przez chwilę oczy trzymał zamknięte, jakby chcšc zebrać dawne wspomnienia, i wreszcie tak mówić poczšł: - Sprowadził ich tu Wincenty z Szamotuł. Było mi wtedy dwanaœcie roków i właœniemprzybył tu z Cylii, skšd mnie wuj mój Petzoldt, kustosz, zabrał. Krzyżacy napadli w nocy na miasto i zaraz je podpalili. Widzieliœmy z murów, jako w rynku mężów,dzieci i niewiasty œcinali mieczami albo jakoniemowlęta rzucali w ogień... Widziałem zabijanych i księży, gdyż w złoœci swej nieprzepuszczali nikomu. A zdarzyło się, iż przeor Mikołaj, z Elblšga rodem będšc, znał komtura Hermana, który wojskiem przewodził. Wyszedł on tedy ze starszymi braćmi do owego lutego rycerza i klęknšwszy przed nim, zaklinał go po niemiecku, aby się chrzeœcijańskiej krwi ulitował. Któren mu rzekł: "Nie rozumiem" - i dalej rzezać ludzi nakazał. Wtedy to wycięto i zakonników, a z nimi wuja mego Petzoldta, a zasię Mikołaja koniowi do ogona przywišzali... A nad ranem nie było jednego żywego człowieka w mieœcie, prócz Krzyżaków i prócz mnie, który się nabelce ode dzwonu zataiłem. Bóg ich już pokarał za to pod Płowcami, ale oni cišgle na zgubę tego chrzeœcijańskiego Królestwa dybiš i poty będš, póki ich całkiem nie zetrze ramię boskie. - Pod Płowcami toż - odrzekł Zbyszko - wszyscy prawie mężowie z rodu mego wyginęli; ale ich nie żałuję, skoro Bóg królaŁokietka tak wielkim zwycięstwem udarowa!i dwadzieœcia tysięcy Niemców wygubił. - Doczekasz ty się jeszcze większej wojny iwiększych zwycięstw - rzekł przeor. - Amen! - odpowiedział Zbyszko. I poczęli mówić o czym innym. Młody rycerz wypytywał trochę o przekupnia relikwii, którego zdybał w drodze, i dowiedział się, iż wielu podobnych oszustów włóczy się po drogach, durzšc łatwowiernych ludzi. Mówił mu także przeor, iż sš bulle papieskie nakazujšce biskupom œcigać podobnych przekupniów, i któren by nie miał prawdziwych listów i pieczęci, zaraz go sšdzić. Ponieważ œwiadectwa owego włóczęgi wydały się przeorowi podejrzane, więc chciał go zaraz do jurysdykcji biskupiej odesłać. Jeœliby się okazało, że prawdziwym jest wysłannikiem od odpustów, tedy by mu się krzywda nie stała. Ale on wolał uciec. Możejednak bał się mitręgi w podróży - ale przez tę ucieczkę w jeszcze większe podejrzenie się podał. Pod koniec odwiedzin zaprosił też przeor Zbyszka na odpoczynek i nocleg do klasztoru, lecz ów nie mógł się na to zgodzić, chciał bowiem wywiesić kartę przed gospodš z wyzwaniem na "walkę pieszš alibo konnš" wszystkich rycerzy, którzy by zaprzeczyli, że panna Danuta Jurandówna jest najurodziwszš i najcnotliwszš dziewkš w Królestwie - nie wypadało zaœ żadnš miarš wywieszać takowego wyzwania na furcie klasztornej. Ni przeor, ni inni księża nie chcieli mu nawet karty napisać, skutkiem czego młodyrycerz wpadł w wielki kłopot i całkiem niewiedział, jak sobie poradzić. Aż dopiero po powrocie do gospody przyszło mu na myœl udać się o pomoc do przekupnia odpustów. - Przeor zgoła nie wie, czyliœ nie hukaj - rzekł - bo powiada tak: "Czego by się miał bać biskupiego sšdu, gdyby prawe miał œwiadectwa?" - Nie boję się też biskupa - odrzekł Sanderus - jeno mnichów, którzy się na pieczęciach nie znajš. Właœnie chciałem do Krakowa jechać, ale że konia nie mam, więcmuszę czekać, póki mi go ktoœ nie podaruje.Ale tymczasem pismo poœlę, do którego własnš pieczęć przyłożę. - Jam też sobie pomyœlał, iż jeœli pokaże się, że znasz pismo, to będzie znak, żeœ nieprostak. Ale jakże list poœlesz? - Przez jakiego pštnika albo wędrownego mnicha. Małoż to ludzi do Krakowa do grobukrólowej jeŸdzi? - A mnie potrafisz kartę napisać? - Wypiszę, panie, wszystko, co każecie - gładko a do rzeczy, choćby na desce. - Lepiej, że na desce - rzekł uradowany Zbyszko - bo to się nie zedrze i na póŸniej się przyda. Jakoż, gdy po upływie pewnego czasu pacholikowie znaleŸli i przynieœli œwieżš deskę, zabrał się Sanderus do pisania. Co tam napisał, tego Zbyszko przeczytać nie umiał, ale kazał zaraz przybić wyzwanie na wrotach, pod nim zaœ zawiesić tarczę, której Turczynkowie pilnowali na przemian. Kto by w niš kopiš uderzył, ten by dał znak, że wyzwanie przyjmuje. W Sieradzu jednak brakło widocznie ochotników do takich spraw, tego bowiem dnia ani nazajutrz do południa nie zadŸwięczała tarcza ani razu od uderzenia - o południu zaœ wybrał się strapiony nieco młodzieńczyk w dalszš drogę. Jednakże przedtem jeszcze przyszedł do Zbyszka Sanderus i rzekł mu: - Gdybyœcie, panie, wywiesili tarczę w krajach panów pruskich, pewnie by już teraz giermek musiał na was rzemienie od zbroi docišgać. - Jak to! przecie Krzyżak, jako zakonnik, nie może mieć damy, w której się kocha, bomu nie wolno. - Nie wiem, czy im wolno, jeno wiem, że jemiewajš. Prawda, że Krzyżak bez zgorszenia do pojedynczej walki stanšć nie może, gdyż przysięga, że tylko za wiarę będzie się wespół z drugimi potykał, ale tam prócz zakonników siła jest i œwieckich rycerzy z dalekich stron, którzy panom pruskim w pomoc przychodzš. Ci patrzš jeno, z kim by się sczepić, a szczególniej rycerze francuscy. - O wa! widziałem ja ich pod Wilnem, a da Bóg, zobaczę i w Malborgu. Potrzeba mi pawich piór z hełmów, bom to œlubował - rozumiesz? - Kupcie, panie, ode mnie dwie albo trzy krople potu œwiętego Jerzego, które wylał,ze smokiem walczšc. Żadna relikwia lepiej się rycerzowi nie przygodzi. Dacie mi za to konia, na którego kazaliœcie mi się przysišœć, to wam jeszcze i odpust dołożę za tę krew chrzeœcijańskš, którš w walce przelejecie. -Daj spokój, bo się zaœ zgniewam. Nie będę twego towaru brał, póki nie wiem, czy dobry. - Jedziecie, panie, jakoœcie rzekli, na dwór mazowiecki do księcia Janusza. Spytajcie się tam, ile relikwiów ode mnie nabrali - i sama księżna, i rycerze, i panny na weselach, na których byłem. - Na jakich weselach? - zapytał Zbyszko. - Jako zwyczajnie przed adwentem. Żenili się rycerze jeden przez drugiego, bo ludzieprawiš, że będzie wojna między królem polskim a pruskimi pany o ziemię dobrzyńskš... Mówi też sobie poniektóry: "Bogu wiadomo, czy żyw będę" - i chce przedtem szczęœliwoœci z niewiastš zażyć. Zbyszka zajęła mocno wieœć o wojnie, ale jeszcze mocniej to, co Sanderus mówił o zamęœciach, więc zapytał: - Jakież tam dziewki się wydały? - A dwórki księżny. Nie wiem, czy jedna ostała, bom słyszał, jako księżna mówiła,że przyjdzie jej nowych służebnych niewiast szukać. Usłyszawszy to, Zbyszko umilkł na chwilę, po czym spytał nieco zmienionym głosem: - A panna Danuta Jurandówna, której imię na desce stoi, też się wydała? Sanderus zawahał się z odpowiedziš, naprzód dlatego, że sam nic dobrze nie wiedział, a po wtóre, że pomyœlał, iż utrzymujšc rycerza w niepewnoœci, nabierze nad nim pewnej przewagi i potrafigo lepiej wyzyskać. Już on poprzednio rozważył to w duszy, iż należy mu się trzymać tego rycerza, któren poczet miał zacny i opa-trzon był dostatnio. Sanderus znał się na ludziach i na rzeczach. Wielka młodoœć Zbyszka pozwalała mu przypuszczać, że będzie to pan hojny a nieopatrzny i łatwo groszem rzucajšcy. Zobaczył już był także owš kosztownš zbroję mediolańskš i ogromne ogiery bojowe, których byle kto posiadać nie mógł- więc powiedział sobie, że przy takim paništku będzie się miało i goœcinnoœć po dworach zapewnionš, i niejednš sposobnoœćdo zyskownej sprzedaży odpustów, i bezpieczeństwo w drodze - i wreszcie obfitoœć jadła i napoju, o którš mu przede wszystkim chodziło. Zatem, usłyszawszy Zbyszkowe pytanie, namarszczył czoło, podniósł w górę oczy, jakby natężajšc pamięć, i odrzekł: - Panna Danuta Jurandówna... A skšd ona jest? - Jurandówna Danuta ze Spychowa. - Widziałem ci ja je wszystkie, ale jak tam na którš wołali -nie bardzo pomnę. - Młódka to jeszcze jest, na luteńce grywajšca, która œpiewaniem księżnę rozwesela. - Aha... młódka... na luteńce grywajšca... wychodziły i młódki... Nie czarnać ona jestjako agat? Zbyszko odetchnšł. - To nie ta! Tamta biała jako œnieg, jeno na jagodach rumiana - i płowa. A na to Sanderus: - Bo jedna, czarna jak agat, przy księżnie ostała, a inne prawie wszystkie się wydały. - Przecie mówisz, że "prawie wszystkie", to się znaczy, że nie co do jednej. Na miły Bóg, chcesz-li ode mnie co mieć, to sobie przypomnij. - Tak we trzy albo cztery dni tobym sobie przypomniał -a najmilszy byłby mi koń, który by moje œwięte towary nosił. - To go dostaniesz, byłeœ prawdę rzekł. Wtem Czech, który słuchał tej rozmowy odpoczštku i uœmiechał się w garœć, ozwał się: - Prawda będzie wiadoma na mazowieckim dworze. Sanderus popatrzył na niego przezchwilę, po czym rzekł: - A to myœlisz, że się dworu mazowieckiegoboję. - Ja nie mówię, że się dworu mazowieckiego boisz, jeno że zaraz ni też po trzech dniach z koniem nie odjedziesz, apokaże się li, żeœ zełgał, to i na własnych nogach nie odejdziesz, bo ci je Jego Miłoœćkaże połamać. - Jako żywo! - rzekł Zbyszko. Sanderus pomyœlał, że wobec takiej zapowiedzi lepiej być ostrożnym, i odrzekł:- Gdybym chciał zełgać, to byłbym od razupowiedział, że się wydała, albo że się nie wydała, a ja rzekłem: nie pomnę. Żebyœ miał rozum, tobyœ zaraz cnotę mojš z tej odpowiedzi wymiarkował. - Nie brat mój rozum twojej cnocie, bo onamoże być psu siostra. - Nie szczeka moja cnota, jako twój rozum; a kto za życia szczeka, ten snadnie może wyć po œmierci. - I pewnie! Twoja cnota nie będzie po œmierci wyła, jeno zgrzytała, chyba że za życia na usługach diabłu zęby straci. I poczęli się kłócić, gdyż Czech wartki miał język i na każde słowo Niemca dwa znajdował. Lecz tymczasem dał Zbyszko rozkaz odjazdu i niebawem ruszyli, wypytawszy wprzód dobrze ludzi bywałych o drogę do Łęczycy. Wkrótce za Sieradzem wjechali w głuche bory, którymi większa częœć kraju była poroœnięta. Lecz œrodkiemich szedł goœciniec, miejscami nawet okopany, miejscami na nizinach wymoszczony okršglakami, zabytek króla Kazimierzowej gospodarki. Wprawdzie po jego œmierci wœród zawieruchy wojennej, jakš wzniecili Nałęcze i Grzymalici, podupadły nieco drogi, lecz za Jadwigi po uspokojeniu Królestwa zawrzały znów w rękach zabiegłego ludu łopaty po bagnach, siekiery po lasach i pod koniec jej życia wszędzie już kupiec mógł między znaczniejszymi grodami prowadzić swoje ładowne wozy bez obawy, iż mu się połamiš wœród wybojów lub pogrzęznš w młakach. Zwierz chyba dziki lub zbóje mogliwstręt czynić po drogach, lecz od zwierza były kaganki na noc, zaœ kusze do obrony w dzień, a zbójów, zawalidrogów mniej było niż w krajach oœciennych. Zresztš, ktojechał z pocztem i zbrojny, ten mógł się niczego nie obawiać. Zbyszko też nie obawiał się zbójów ni zbrojnych rycerzy, a nawet i nie myœlał o nich, gdyż opadł go srogi niepokój - i duszšcałš był na mazowieckim dworze. Zastanie-li jeszcze swojš Danuœkę dwórkš księżny, czyli też żonš jakiego mazowieckiego rycerza - sam nie wiedział iod rana do nocy bił się z myœlami nad tym pytaniem. Czasem wydawało mu się to niepodobieństwem, by ona miała o nim zapomnieć - lecz chwilami przychodziło mu do głowy, że może Jurand przybył na dwórze Spychowa i wydał dziewkę za mšż za jakiego sšsiada lub przyjaciela. Mówił on przecie jeszcze w Krakowie, że nie Zbyszkowi Danusia pisana i że mu jej oddać nie może - więc widocznie przyrzekł jš komuœ innemu, widocznie był zwišzan przysięgš, a teraz przysięgi dotrzymał. Zbyszkowi, gdy o tym myœlał, zdało się rzeczš pewnš, że już nie ujrzy Danuœki dziewczynš. Wołał wówczas Sanderusa i znów go badał, znów wypytywał, ale ów mšcił coraz bardziej. Nieraz już, już przypominał sobie dwórkę Jurandównę i jejwesele - a potem nagle wsadzał palec w usta, zamyœlał się i odpowiadał: "Chyba nieta!" W winie, które mu miało jasnoœć w głowie czynić, nie odnajdował też Niemiec pamięci -i trzymał cišgle młodego rycerza między œmiertelnš obawš a nadziejš. Jechał więc Zbyszko w trosce, zmartwieniunie 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjü@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŽP“băcő˜c‘-ô c’;Ţi niepewnoœci. Po drodze nie myœlał już wcale ni o Bogdańcu, ni o Zgorzelicach, tylko o tym, co mu należy czynić. Przede wszystkim należało jechać dowiedzieć się prawdy na mazowieckim dworze, jechał więc spiesznie, zatrzymujšc się tylko na krótkie noclegi po dworach, gospodach i miastach, aby koni nie zniszczyć. W Łęczycykazał wywiesić znów deskę z wyzwaniem przed bramš, rozumujšc sobie w duszy, że czy Danuœka jeszcze trwa w panieńskim stanie, czy za mšż wyszła, zawsze jest paniš jego serca i potykać się o niš powinien. Ale w Łęczycy nie bardzo kto umiał wyzwanie przeczytać, ci zaœ z rycerzy, którym odczytali je biegli w piœmieklerycy, wzruszali ramionami, nie znajšc obcego obyczaju i mówišc: "Głupi to jakiœ jedzie, bo jakże mu kto ma przyœwiadczyć albo się sprzeciwić, skoro onej dziewki na oczy nie widział". A Zbyszko jechał dalej wcoraz większym strapieniu i z coraz większym poœpiechem. Nigdy on nie ustawałkochać swojej Danuœki, ale w Bogdańcu i w Zgorzelicach "uradzajšc" prawie co dzień zJagienkš i patrzšc na jej urodę, nie tak często o tamtej myœlał, a teraz dniem i nocš nie schodziła mu ni z oczu, ni z pamięci, ni z myœli. We œnie nawet widywał jš przed sobš, przetowłosš, z lutniš w ręku, w czerwonych trzewikach i z wianeczkiem na głowie. Wycišgała do niego ręce, a Jurand jš od niego odcišgał. Rankiem, gdy sny pierzchały, przychodziła zaraz na ich miejsce tęsknota większa, niż była przedtem - i nigdy tak Zbyszko tej dziewczyny nie kochał w Bogdańcu, jak zaczšł jš kochać właœnie teraz, gdy nie był pewien, czy mu jej nie zabrali. Przychodziło mu też do głowy, że pewnie jš po niewoli wydali, więc jej w duszy nie oskarżał, zwłaszcza że dzieckiem będšc, woli swej jeszcze mieć nie mogła. Burzył się natomiast w duszy przeciw Jurandowi i przeciw księżnie Januszowej, a gdy pomyœlał o Danusinym mężu, zaraz serce podnosiło mu się aż po szyję w piersiach i groŸnie się na pachołków, wiozšcych pod oponami zbroje, oglšdał. Układał też sobie,że służyć jej nie przestanie i że choćby jš cudzš żonš zastał, to pawie grzebienie złożyć jej u nóg musi. Ale było w tej myœli więcej żalu niż pociechy, bo całkiem nie wiedział, co pocznie potem. Pocieszała go tylko myœl o wielkiej wojnie. Chociaż nie chciało mu się bez Danuœki żyć,nie obiecywał sobie, że koniecznie zginie, natomiast czuł, że tak mu się jakoœ zapodzieje w czasie wojny dusza i pamięć, iż zbędzie wszelkich innych trosk i frasunków. A wielka wojna wisiała jakby wpowietrzu. Nie wiadomo było, skšd się brały o niej wieœci, gdyż między królem a Zakonem panował spokój - a jednakże wszędy, gdzie Zbyszko zajechał, nie mówiono o niczym innym. Ludzie mieli jakby przeczucie, że to nastšpić musi, a niektórzy mówili otwarcie: "Po cóż nam się było z Litwš łšczyć, jeœli nie przeciw onymwilkom krzyżackim? Raz więc trzeba z nimi skończyć, aby zaœ dłużej nie szarpali nam wnętrznoœci". Inni wszelako powiadali: "Szaleni mnichowie! mało im było Płowców!Œmierć jest nad nimi, a oni jeszcze ziemię dobrzyńskš porwali, którš wraz z krwiš wyrzygać muszš". I gotowano się po wszystkich ziemiach Królestwa poważnie, bez chełpliwoœci, jako zwyczajnie do boju na œmierć i życie, ale z głuchš zawziętoœciš potężnego ludu, który zbyt długo krzywdy znosił i wreszcie do wymierzenia straszliwej kary się gotował. Po wszystkich dworach spotykał Zbyszko ludzi przekonanych, że lada dzień trzeba będzie na koń siadać, i aż dziwił się temu, albowiem mniemajšc również jak i inni, że do wojny przyjœć musi, nie słyszał jednak o tym, by miała nastšpić tak prędko. Nie przyszło mu wszelako do głowy, że ludzka chęć wyprzedza w tym razie wypadki. Wierzył innym, nie sobie, i radował się w sercu na widok owej przedwojennej krzštaniny, którš na każdym spotykał kroku. Wszędzie wszystkie inne troski ustępowały trosce o konie i zbroje, wszędzie oglšdano w wielkim skupieniu kopie, miecze, topory, rohatyny, hełmy, pancerze, rzemienie przynapierstnikach i kropierzach. Kowale dzień inoc bili młotami w żelazne blachy, kowajšc zbroje grube, ciężkie, które by ledwie dŸwignšć mogli wytworni rycerze z Zachodu, ale które z łatwoœciš nosili krzepcy "dziedzice" z Wielkopolski i Małopolski. Starcy wydobywali ze skrzyń walkierzach spleœniałe worki z grzywnami nawojennš wyprawę dla dzieci. Raz nocował Zbyszko u możnego szlachcica Bartosza z Bielaw, który majšc dwudziestu dwóch tęgich synów, zastawił liczne ziemie klasztorowi w Łowiczu, aby zakupić dwadzieœcia dwa pancerze, tyleż hełmów i innych przyborów na wojnę. Więc Zbyszko, choć o tym w Bogdańcu nie słyszał, myœlałtakże, że zaraz przyjdzie do Prus pocišgnšć, i dziękował Bogu, że tak przednio jest na wyprawę opatrzon. Jakoż zbroja jego budziła powszechny podziw. Brano go za wojewodzińskie dziecko, a gdy powiadał ludziom, że prostym jest tylko szlachcicem i że takš zbroję można u Niemców kupić, byle godnie toporem zapłacić, wzbierały serca ochotš wojennš. Lecz niejeden, na widok tej zbroi nie mogšcpożšdliwoœci potłumić, doganiał Zbyszka nagoœcińcu i mówił: "Nuż byœ się o niš spotkał?" Ale on, majšc drogę pilnš, nie chciał się potykać, a Czech kuszę nacišgał.Przestał nawet Zbyszko wywieszać po gospodach deskę z wyzwaniem, albowiem pomiarkował, iż im głębiej od granic w kraj wjeżdżał, tym mniej się ludzie na tym rozumieli i tym bardziej poczytywali go za głupiego. Na Mazowszu mniej ludzie mówili o wojnie. Wierzyli i tu, że będzie, ale nie wiedzieli kiedy. W Warszawie spokój był, tym bardziej że dwór bawił w Ciechanowie, który ksišżę Janusz po dawnym napadzie litewskim przebudowywał, a raczej całkiem na nowo wznosił, gdyż z dawnego został tylko zamek. W grodzie warszawskim przyjšł Zbyszka Jaœko Socha,starosta zamkowy, syn wojewody Abrahama, który pod Worsklš poległ. Jaœko znał Zbyszka, gdyż był z księżnš w Krakowie, więc też i ugoœcił go z radoœciš - on zaœ, nim do jadła i napoju zasiadł, zaraz poczšł go wypytywać o Danusię i o to, czy się wraz z innymi dwórkami księżnynie wydała. Lecz Socha nie umiał mu na to odpowiedzieć. Księstwo bawili na zamku ciechanowskim od wczesnej jesieni. W Warszawie została tylko garœć łuczników i on dla straży. Słyszał, że były w Ciechanowie różne uciechy i wesela, jak bywa zwyczajnie przed adwentem, ale która by z dwórek za mšż poszła, a która się ostała, o to, jako człek żonaty, nie wypytywał. - Myœlę wszelako - mówił - że Jurandówna się nie wydała, gdyżby się to bez Juranda obyć nie mogło, a nie słyszałem, aby przyjeżdżał. Bawiš też u księstwa w goœcinie dwaj bracia zakonni, komturowie, jeden z Jansborku, a drugi ze Szczytna, a znimi podobno jacyœ goœcie zagraniczni - a wtedy Jurand nigdy nie przyjeżdża, gdyż jego widok białego płaszcza do szaleństwazaraz przywodzi. Nie było zasię Juranda, nie było i wesela! A chcesz, to poœlę ci gończego zapytać, któremu pilno wracać każę, choć jako żywo tak myœlę, że Jurandównę w panieńskim jeszcze stanie napotkasz. - Sam zaraz jutro pojadę, ale za pociechę Bóg ci zapłać. Niech jeno konie odpocznš, to pojadę, gdyż nie będę miał spokoju, pókisię prawdy nie dowiem, Bóg ci wszelako zapłać, bo zaraz mi ulżyło. Socha nie poprzestał jednak na tym i poczšł się przepytywać między szlachtš bawišcš przygodnie w zamku i między żołnierzami, czy kto czego o weselu Jurandówny nie słyszał. Nie słyszał jednak nikt - choć znaleŸli się tacy, którzy byli w Ciechanowie, a nawet i na niektórychweselach: "Chybaby kto jš wzišł w ostatnich tygodniach albo w ostatnich dniach". Jakoż mogło się i tak zdarzyć, gdyż w owych czasach nie tracili ludzie czasu na namysł. Ale tymczasem Zbyszko poszedł spać wielce pokrzepiony. Już w łożu będšc, namyœlał się, czy nie odpędzić nazajutrz Sanderusa, pomyœlał jednak, że hultaj może mu się dla swej znajomoœci niemieckiej mowy przydać wówczas, gdy się przeciw Lichtensteinowi wybierze. Pomyœlał także, że Sanderus nie okłamał go, a chociaż był nabytkiem kosztownym, gdyż jadł i pił po gospodach za czterech, był jednak usłużny i okazywał nowemu panu pewne przywišzanie. Nadto posiadał także sztukę pisania, czym górował nad giermkiem Czechem i nad samym Zbyszkiem.To wszystko sprawiło, iż młody rycerz pozwolił mu jechać ze sobš do Ciechanowa,z czego Sanderus był rad nie tylko dla wiktu, ale i dlatego, iż zauważył, że w zacnym towarzystwie więcej wzbudza ufnoœci i łacniej znajduje kupców na swój towar. Po jeszcze jednym noclegu w Nasielsku, jadšc ni zbyt wartko, ni zbyt wolno, ujrzeli następnego dnia pod wieczór mury ciechanowskiego zamku. Zbyszko zatrzymał się w gospodzie, aby wdziać na się zbroję i wjechać obyczajem rycerskim do zamku w hełmie i z kopiš w ręku -za czym siadł na olbrzymiego zdobycznego ogiera i uczyniwszy w powietrzu znak krzyża - ruszył przed siebie. Lecz nie ujechał i dziesięciu kroków, gdy jadšcy z tyłu Czech porównał się z nim i rzekł: - Wasza miłoœć, rycerze jacyœ za nami walš. Krzyżaki chyba czy co? Zbyszko zawrócił konia i nie dalej jak na pół stajania za sobš ujrzał okazały poczet, na którego czele jechało dwóch rycerzy na tęgich pomorskich koniach, obajw pełnych zbrojach, każdy w białym płaszczu z czarnym krzyżem i w hełmie z wysokim pawim pióropuszem. - Krzyżacy, na miły Bóg! - rzekł Zbyszko. I mimo woli pochylił się w siodle i złożył kopię w pół ucha końskiego, co widzšc, Czech splunšł w garœcie, aby mu się nie œlizgało w nich toporzysko. Czeladnicy Zbyszkowi, ludzie bywali i znajšcy obyczaj wojenny, stanęli także w gotowoœci - nie do walki wprawdzie, albowiem w spotkaniach rycerskich służba nie brała udziału, ale do odmierzenia miejsca pod bitwę konnš lub do udeptania zaœnieżonej ziemi pod pieszš. Jeden Czech tylko, szlachcicem będšc, miał się ku robocie, lecz i on spodziewał się, że Zbyszko przemówi, zanim uderzy, i w duszymocno się nawet dziwił, iż młody pan pochylił kopię przed wyzwaniem. Lecz i Zbyszko opamiętał się w porę. Przypomniał sobie swój szalony uczynek pod Krakowem, gdy nieopatrznie chciał bić w Lichtensteina - i wszystkie nieszczęœcia, jakie z tego wynikły, więc podniósł kopię, oddał jš Czechowi i nie dobywajšc miecza, ruszył koniem ku rycerzom zakonnym. Zbliżywszy się, zauważył, że prócz nich był jeszcze trzeci rycerz, również z piórami na głowie, i czwarty, niezbrojny, długowłosy, który wydawał mu się Mazurem. Widzšc zaœ ich, rzekł sobie w duszy: "Œlubowałem mojej panience w więzieniu nie trzy czuby, jeno tyle, ile paliców u ršk,ale trzy, byle to nie byli posłowie -mogłobybyć zaraz". Jednakże pomyœlał, że to właœnie muszš być jacyœ posłowie do księcia mazowieckiego, więc westchnšwszy, ozwałsię głoœno: - Pochwalony Jezus Chrystus! - Na wieki wieków - odpowiedział długowłosy niezbrojny jeŸdziec. - Szczęœć wam Boże. - I wam, panie. - Chwała œwiętemu Jerzemu! - Nasz ci to patron. Witajcie, panie, w podróży. Tu poczęli się sobie kłaniać, a następnie Zbyszko wymienił, kto jest, jakiego herbu, zawołania i skšd na dwór mazowiecki podšża, długowłosy zaœ rycerzoznajmił, iż zowie się Jędrek z Kropiwnicy i goœci księciu wiedzie: brata Gotfryda, brata Rotgiera oraz pana Fulka de Lorche z Lotaryngii, który u Krzyżaków bawišc, chceksięcia mazowieckiego, a zwłaszcza księżnę, córkę sławnego "Kynstuta", na własne oczy obaczyć. Przez ten czas, gdy wymieniano ich nazwiska, rycerze zagraniczni, siedzšc prosto na koniach, pochylali raz po raz przybrane w żelazne hełmy głowy, sšdzšc bowiem ze œwietnej zbroi Zbyszkowej, mniemali, że ksišżę kogoœ znacznego, może krewnego lub syna, na spotkanie ich wysłał. Jędrek zaœ z Kropiwnicy mówił dalej: - Komtur, jakobyœcie po naszemu rzekli: starosta z Jansbor-ku, bawi w goœcinie u księcia, któremu rozpowiadał o tych trzechrycerzach, jako majš żywnš ochotę przybyć, ale nie œmiš, a zwłaszcza ów rycerz z Lotaryngii, on bowiem z daleka będšc, mniemał, że za krzyżackš granicš zaraz mieszkajš Saraceny, z którymi wojnanie ustaje. Ksišżę, jako ludzki pan, wnet mnie na granicę posłał, abym ich bezpiecznie wœród zamków przeprowadził. - To bez waszej pomocy nie mogliby przejechać? - Jest nasz naród okrutnie na Krzyżaków zawzięty, a to z przyczyny nie tyle ich napaœci - bo i my do nich zaglšdamy, ile z przyczyny wielkiej ich zdradliwoœci, że to, jeœli cię Krzyżak obłapi, a z przodu w gębęcię całuje, to z tyłu gotów cię w tym samym czasie nożem żgnšć, któren obyczajzgoła jest œwiński i nam Mazurom przeciwny... ba! jużci!... Pod dach i Niemca każdy przyjmie, i goœciowi krzywdy nie uczyni, ale na drodze rad mu zastšpi. A sš itacy, którzy nic innego nie czyniš, przez pomstę alibo dla chwały, którš daj Bóg każdemu. - Którenże jest między wami najsławniejszy? - Jest jeden taki, że lepiej by Niemcu œmierć obaczyć niż jego; zowie się Jurand ze Spychowa. Zadrgało w młodym rycerzu serce, gdy usłyszał to nazwisko - i wraz postanowił pocišgnšć Jędrka z Kropiwnicy za język. -Wiem! - rzekł - słyszałem: to ów, któregocórka Danuta dwórkš księżny była, póki sięnie wydała. I to rzekłszy, poczšł pilnie patrzyć w oczymazowieckiego rycerza, tamujšc prawie dech w piersiach, ów zaœ odrzekł z wielkimzdziwieniem: - A wam to kto powiadał? Dyć to młódka. Bywa po prawdzie, że i takie wychodzš za mšż, ale Jurandówna nie wyszła. Szeœć dni temu, jak wyjechałem z Ciechanowa i widziałem jš przy księżnie. Jakoże jej w adwencie wychodzić? Zbyszko, słyszšc to, wytężył całš siłę woli, by nie pochwycić Mazura za szyję i nie zakrzyknšć mu: "Bóg ci zapłać za nowinę!" - pohamował się jednak i rzekł: - Bo słyszałem, że jš Jurand komuœ oddał.- Księżna chciała jš oddać, nie Jurand, jenoprzeciw woli Jurandowej nie mogła. Chciałajš oddać jednemu rycerzowi w Krakowie, który dziewce œlubował i którego ona miłuje. - Miłuje ci go? - zakrzyknšł Zbyszko. Na to Jędrek spojrzał na niego bystro, uœmiechnšł się i rzekł: - Wiecie, jakoœ strasznie się o tę dziewuchęprzepytujecie. - Przepytuję o znajomych, ku którym jadę. Mało Zbyszkowi widać było twarzy spod hełmu, ledwie oczy, nos i trochę policzków,ale za to nos i policzki tak były czerwone, że skory do drwin, a przechera, Mazur rzekł: - Pewnikiem od mrozu tak wam gęba pokraœniała jako wielkanocne jaje! A młodzian zmieszał się jeszcze bardziej i odpowiedział: -Pewnikiem... Ruszyli i jechali czas jakiœ w milczeniu, tylko konie parskały, wyrzucajšc z nozdrzysłupy pary - i obcy rycerze poczęli między sobš szwargotać. Lecz po chwili Jędrek z Kropiwnicy zapytał: - Jakoże was zowiš, bom niedobrze dosłyszał? - Zbyszko z Bogdańca. - Moiœcie wy! A toć tamtemu, co to Jurandównie œlubował, podobnie było. - Zali myœlicie, że się zaprę? - odpowiedziałprędko i z dumš Zbyszko. - Bo i nie ma czego. Miły Boże, to wyœcie ów Zbyszko, któremu dziewucha nałęczkš głowę nakryła! Po powrocie z Krakowa wszystkie dwórki o niczym innym nie gadały, jeno o was, a niejednemu to aż œluzy, słuchajęcy, po jagodach ciekły. Toœcie wy! Hej! radoœć też będzie na dworze... że to i księżna was nawidzi. - Bóg jej błogosław i wam także za dobrš nowinę... Bo jak mi powiedzieli, że się wydała, to ażem œcierpł. - Co się miała wydać!... Łakoma to jest rzecz taka dziewka, bo za niš cały Spychów stoi, ale choć siła jest gładkich chłopów na dworze, żaden ci jej w œlepia nie zaglšdał, bo każden i jej uczynek, i wasze œlubowanie szanował. Nie byłaby teżdopuœciła do tego i księżna. Hej! będzie radoœć. Po prawdzie przekomarzali się czasem dziewusze! Powie jej kto: "Nie wróci twój rycerz" - to ona jeno piętami przytupuje: "Wróci! wróci!" - chociaż nieraz, gdy kto jej rzekł, żeœcie innš wzięli, to i do płakania przychodziło. Rozczuliły te słowa Zbyszka, ale zarazem chwycił go gniew na ludzkie gadanie, więc rzekł: - Kto o mnie takie rzeczy szczekał, to go pozwę! A Jędrek z Kropiwnicy poczšł się œmiać: - Baby na przekór gadały! Będziecie pozywać baby? Mieczem przeciw kšdzieli nie poradzisz! Zbyszko rad, że mu Bóg zesłał tak wesołego i życzliwego towarzysza, poczšł go wypytywać o Danusię, potem o obyczaje mazowieckiego dworu, i znów o Danusię, zko w trosce, zmartwieniunie 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjü@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż“P c”í “c•€–Ž ŕc€—n//c˜=Ă potem o księcia Janusza, o księżnę, i znów o Danusię - na koniec jednak, wspomniawszy o swych œlubach, rozpowiedział Jędrkowi, co słyszał po drodze o wojnie - jako się ludzie do niej gotujš, jako jej z dnia na dzień czekajš - awreszcie zapytał, czyli i w księstwach mazowieckich tak samo myœlš. Lecz dziedzic Kropiwnicy nie myœlał, aby wojna była tak bliska. Gadajš ludzie, że nie może inaczej być, ale on słyszał oto, jak raz sam ksišżę mówił do Mikołaja z Długolasu, że pochowali rogi Krzyżacy i że byle król nastawał, to i z ziemi dobrzyńskiej, którš porwali, odstšpiš, bo się potęgi jego bojš - albo przynajmniej będš sprawę przewłóczyć, póki się dobrze nie przygotujš. -Zresztš - rzekł - ksišżę niedawno do Malborga jeŸdził, gdzie pod niebytnoœć mistrza wielki marszałek go podejmował i gonitwy dla niego wyprawił, a teraz u księcia komtury bawiš -i ot, nowi goœcie jeszcze jadš... Tu jednak zastanowił się przez chwilę i dodał: - Powiadajš ludzie, że te Krzyżaki nie bez przyczyny u nas i u księcia Ziemowita w Płocku siedzš. Chcieliby oni pono, żeby w razie wojny nasi ksišżęta nie wspomagali króla polskiego, jeno ich, a jeœli się nie dadzš do tego pocišgnšć, to żeby choć na boku spokojnie ostali - ale tego nie będzie... - Bóg da, że nie będzie. Jakżebyœcie to w domu usiedzieli? Wasi ksišżęta przecie Królestwu Polskiemu powinni. Nie usiedzicie,myœlę. - Nie usiedzimy - odrzekł Jędrek z Kropiwnicy. Zbyszko spojrzał znów na obcych rycerzy ina ich pawie pióra: - To i ci po to jadš? - Bracia zakonni, może i po to. Kto ich wie? - A ów trzeci? - Trzeci jedzie, bo ciekawy. - Znaczny jakiœ musi być. - Ba! wozów idzie za nim okutych trzy z godnym sprzętem, a ludzi pocztowych jest dziewięciu. Bogdajby się z takim zewrzeć! Aże œlina do gęby idzie. - Ale nie możecie? - Jakże! Toć mi ksišżę kazał ich strzec. Włos im z głowy nie spadnie do Ciechanowa. - A nużbym ich pozwał? Nużby się chcieli ze mnš potykać? - Tedy musielibyœcie się wpierw ze mnš potykać, bo pókim żyw, nie będzie z tego nic. Zbyszko, usłyszawszy to, spojrzał przyjaŸnie na młodego szlachcica i rzekł: - Rozumiecie, co rycerska czeœć. Z wami nie będę się potykał, bom wam przyjacielem, ale w Ciechanowie, da Bóg, przyczynę przeciw Niemcom znajdę. - W Ciechanowie róbcie sobie, co wam się podoba. Nie obejdzie się też tam bez jakowychœ gonitw, to może pójœć i na ostre, byle ksišżę i komturowie dali pozwoleństwo. - Mam ci ja takš deskę, na której stoi pozwanie dla każdego, kto by nie przyznał, że panna Danuta Jurandówna najcnotliwsza inajgładsza dziewka na œwiecie. Ale wiecie...wszędy ludzie jeno ramionami ruszali i œmiali się. - Bo też to jest obcy obyczaj, a prawdę rzekłszy, głupi, którego u nas ludzie nie znajš, chyba gdzieœ na pograniczach. To i ten tu Lotaryńczyk zaczepiał po drodze szlachtę, każšc jakšœ swojš paniš nad inne wysławiać. Ale go nikt nie rozumiał, a jam do bitki nie dopuszczał. - Jak to? kazał swojš paniš wysławiać? Bójcie się Boga! Chyba że wstydu w oczach nie ma. Tu spojrzał na zagranicznego rycerza, jakby się chcšc przekonać, jak też wyglšdaczłowiek, który wstydu w oczach nie ma, ale w duszy musiał jednak przyznać, iż Fulko de Lorche nie wyglšdał wcale na zwykłego zawalidrogę. Owszem, spod uchylonej przyłbicy patrzyły oczy łagodne i wychylała się twarz młoda, a pełna jakiegoœ smutku. - Sanderus! - zawołał nagle Zbyszko. - Do usług - odpowiedział, zbliżajšc się, Niemiec. - Zapytaj się tego rycerza, jaka jest najcnotliwsza i najcudniejsza dziewka na œwiecie. - Jaka jest najcudniejsza i najcnotliwsza dziewka na œwiecie? - zapytał Sanderus. - Ulryka de Elner! - odpowiedział Fulko de Lorche. I podniósłszy oczy w górę, poczšł raz po razu wzdychać, Zbyszkowi zaœ, gdy usłyszał takie bluŸnierstwo, oburzenie zaparło dech w piersi, a gniew chwycił go tak wielki, że zdarł na miejscu ogiera; zanim jednak zdołał przemówić, Jędrek z Kropiwnicy przedzielił go koniem od cudzoziemca i rzekł: - Nie będziecie się tu wadzić. Lecz Zbyszko zwrócił się znów do przekupnia relikwij. - Powiedz mu ode mnie, że sowę miłuje. - Pan mój mówi, szlachetny rycerzu, że miłujecie sowę! -powtórzył jak echo Sanderus. Na to pan de Lorche puœcił cugle i prawš rękš poczšł odpinać, a następnie œcišgać żelaznš rękawicę, po czym rzucił jš w œnieg przed Zbyszkiem, ów zaœ skinšł na swego Czecha, aby jš podjšł ostrzem kopii.Wtem Jędrek z Kropiwnicy zwrócił się do Zbyszka z twarzš już groŸnš i rzekł: - Nie spotkacie się, powiadam, póki się moje stróżowanie nie skończy. Nie pozwolę, ni jemu, ni wam. - Przecie ja go nie pozwałem, jeno on mnie.- Ale za sowę. Doœć mi tego, a który by się przeciwił... Ej-że!.. wiem i ja, jako pas okręcić. - Nie chcę się z wami bić. - A musielibyœcie ze mnš, boja tamtego poprzysišgł bronić. - To jakże będzie? - spytał uparty Zbyszko.- Ciechanów niedaleko. - Ale co Niemiec pomyœli? - Niech mu wasz człowiek powie, że tu spotkania być nie może i że pierwej musi być ksišżęce pozwoleństwo dla was, a komturowe dla niego. - Ba! a jeżeli pozwoleństwa nie dadzš? - To się przecie znajdziecie. Doœć gadania. Zbyszko, widzšc, że nie ma rady, i rozumiejšc, że Jędrek z Kropiwnicy nie może istotnie na bitkę pozwolić, zawołał znów Sanderusa, aby wytłumaczył lotaryńskiemu rycerzowi, że bić się będš, dopiero jak stanš na miejscu. De Lorche, wysłuchawszy słów Niemca, skinšł głowš na znak, że rozumie, a następnie, wycišgnšwszy ku Zbyszkowi rękę, potrzymał przez chwilę jego dłoń i œcisnšłjš mocno po trzykroć, co wedle zwyczajówrycerskich oznaczało, że bić się ze sobš gdziekolwiek i kiedykolwiek muszš. Po czym w pozornej zgodzie ruszyli ku ciechanowskiemu zamkowi, którego tępe wieże widać już było na tle zarumienionegonieba. Wjechali jeszcze za widna, lecz nim opowiedzieli się przy bramach zamkowych i nim spuszczono most, nastała głęboka noc.Przyjšł ich i ugoœcił znajomy Zbyszkowy, Mikołaj z Długolasu, któren przywodził załodze złożonej z garœci rycerstwa i trzystu niechybnych łuczników puszczańskich. Zaraz na wstępie dowiedziałsię ku wielkiemu swemu strapieniu Zbyszko,że dworu nie było. Ksišżę, chcšc uczcić komturów ze Szczytna i z Jansborka, wyprawił wielkie łowy w puszczy, na któreudała się dla przydania okazałoœci widowisku i księżna wraz z dworskimi pannami. Ze znajomych niewiast znalazł Zbyszko tylko Ofkę, wdowę po Krzychu z Jarzšbkowa, która była klucznicš w zamku.Ta rada mu była bardzo, albowiem od czasupowrotu z Krakowa opowiadała każdemu, kto chciał i nie chciał, o jego miłoœci do Danusi i przygodzie z Lichtensteinem. Jednały jej te opowiadania wielki mir wœród młodszych dworzan i panien -była więc wdzięczna Zbyszkowi - i teraz starałasię pocieszyć młodzianka w smutku, jakim przejęła go nieobecnoœć Danusi. - Nie poznasz jej - mówiła. - Dziewczynie roki idš i w szatkach już jej szwy poczynajš pod szyjš trzaskać, bo wszystkow niej pęcznieje. Nie skrzat to już taki, jaki był, i inaczej cię miłuje niż dawniej. Teraz niech jej kto jeno krzyknie do ucha: "Zbyszko" - to jakby jš kto szydłem żgnšł.Taka już nas wszystkich niewiast dola, przeciw czemu nie ma rady, gdyż to z rozkazania boskiego... A stryjko twój, powiadasz, zdrowi? Czemu zaœ nie przyjechali?... Jużci, że taka dola... Cni się, cni samej niewieœcie na œwiecie... Łaska boska, że dziewczyna nóg nie połamała, boco dzień na wieżę wyłazi, a na drogę spoglšda... Każda z nas potrzebuje przyjacielstwa... - Popasę jeno konie i pojadę ku niej - choćby i nocš pojadę - odpowiedział Zbyszko. - Uczyń to, jeno przewodnika z zamku weŸ,bo w puszczy zabłšdzisz. Jakoż na wieczerzy, którš Mikołaj z Długolasu dla goœci wyprawił, oœwiadczył Zbyszko, że zaraz za księciem pojedzie i o przewodnika prosi. Zdrożeni bracia zakonni poprzysuwali się po uczcie do olbrzymich kominów, na których płonęły całe pnie sosnowe, i postanowili jechać dopiero nazajutrz, po wypoczynku. Lecz de Lorche, wypytawszy się, o co chodzi, oznajmił chęćjechania razem ze Zbyszkiem, mówišc, że inaczej mogliby się spóŸnić na łowy, które chciał widzieć koniecznie. Po czym zbliżył się do Zbyszka i wycišgnšwszy doń rękę, znów trzykrotnie œcisnšł jego palce. Rozdział XX Lecz nie miało i tym razem przyjœć między nimi do bitki, gdyż Mikołaj z Długolasu, dowiedziawszy się od Jędrka z Kropiwnicy, o co im chodzi, wzišł od obydwóch słowo, że się bez wiedzy księcia i komturów potykać nie będš, w razie zaœ oporu groził zamknięciem bram. Zbyszkowi chciało się jak najprędzej zobaczyć Danusię, więc nie œmiał się sprzeciwiać, de Lorche zaœ, który bił się chętnie, gdy było trzeba, ale nie był człowiekiem krwiożerczym, poprzysišgł bez trudnoœci na swš rycerskšczeœć, iż będzie czekał na pozwolenie księcia, tym bardziej że postępujšc przeciwnie, obawiałby się mu ubliżyć. Chodziło też Lotaryńczykowi, który nasłuchawszy się pieœni o turniejach, lubił œwietne zgromadzenia i okazałe uroczystoœci, aby potykać się właœnie wobec dworu, dostojników i dam - gdyż sšdził, że w ten sposób zwycięstwo jego nabierze większego rozgłosu i tym łatwiej złote ostrogi mu wyjedna. Przy tym zaciekawiał go kraj i ludzie, więc po myœli była mu zwłoka - zwłaszcza że Mikołaj z Długolasu, któren lata całe u Niemców w niewoli przesiedział i z cudzoziemcami mógł łatwo się rozmówić, dziwy opowiadało łowach ksišżęcych na różne bestie nie znane już w krajach zachodnich. O północy więc ruszyli razem ze Zbyszkiem ku Przasnyszowi, majšc ze sobš swe zbrojne poczty i ludzi z kagankami dla ochrony od wilków, które zbierajšc się zimš w nieprzeliczone gromady, mogły okazać się groŸne nawet dla kilkunastu jeŸdŸców, choćby najlepiej uzbrojonych. Z tej strony Ciechanowa nie brakło już także lasów, które niedaleko za Przasnyszem przechodziły w olbrzymiš puszczę kurpieskš, łšczšcš się na wschód z nieprzebytymi borami Podlasia i dalszej Litwy. Przed niedawnymi czasy tymi to borami spływała zwykle na Mazowsze, omijajšc jednak groŸnych miejscowych osadników, dzicz litewska, która w r. 1337 doszła aż pod Ciechanów i zburzyła miasto.De Lorche z największš ciekawoœciš słuchał opowiadań o tym starego przewodnika, Maćka z Turobojów, albowiempałał w duszy chęciš zmierzenia się z Litwinami, których - jak i inni rycerze zachodni - za Saracenów uważał. Przybył on przecie w te strony na wyprawę krzyżowš, pragnšc uzyskać sławę i zbawienie duszy, a jadšc, mniemał, że wojna nawet i z Mazurami, jako z pogańskim przez pół narodem, także zupełny odpust zapewnia. Oczom też prawienie wierzył, gdy wjechawszy w Mazowsze,ujrzał koœcioły po miastach, krzyże na wieżach, duchownych, rycerzy ze œwiętymi znamionami na zbrojach i naród bujny wprawdzie, zapalczywy, do zwady i bitki pochopny, ale chrzeœcijański i wcale od Niemców, wœród których młody rycerz przejeżdżał, nie drapieżniejszy. Więc gdy mu prawiono, że od wieków ten naród Chrystusa wyznaje, sam nie wiedział, co o Krzyżakach myœleć, a gdy się dowiedział, że i Litwę już nieboszczka królowa krakowska ochrzciła, zdumienie jego, a zarazem i troska nie miały granic. Więc poczšł rozpytywać Maćka z Turobojów, czy w owych lasach, ku którymjadš, nie ma przynajmniej smoków, którym ludzie muszš ofiarowywać dziewice i z którymi można by walczyć. Lecz odpowiedŸ Maćka i pod tym względem sprawiła mu zawód zupełny. - W borach jest rozmaity godny zwierz, jako wilcy, tury, żubry i niedŸwiedzie, z którymi doœć jest roboty - odrzekł Mazur. - Może też po bagnach sš i duchy nieczyste,ale o smokach nie słyszałem, a choćby i były, pewnie byœmy im dziewek nie dawali, ale kupš byœmy na nie poszli. Ba, gdyby były, już by dawno osadnicy puszczańscy pasy z ich skóry nosili! - Co to za naród i czyby nie można z nim walczyć? spytał de Lorche. - Walczyć z nim można, ale niezdrowo - odrzekł Maćko -a wreszcie rycerzowi nie przystoi, gdyż to jest naród chłopski. - Szwajcarowie także sš chłopami. Zali ci Chrystusa wyznajš? - Nie masz innych na Mazowszu, a ci sš ludzie nasi i ksišżęcy. Widzieliœcie przecie łuczników na zamku. Sami to Kurpie, albowiem nie masz nad nich łuczników w œwiecie. - Anglicy i Szkoci, których na dworze burgundzkim widziałem... - Widziałem ich i w Malborgu - przerwał Mazur. - Tęgie pachołki, ale nie daj im Bóg kiedy przeciw tym stawać! U nich dzieciak w siedmiu leciech póty jeœć nie dostanie, póki jadła strzałš z wierzchołka sosny niezrzuci. - O czym gadacie? - zapytał nagle Zbyszko, o którego uszy odbił się kilkakrotnie wyraz:Kurpie. - O łucznikach kurpieskich i angielskich. Prawi ten rycerz, iże angielscy, a zasię szkoccy, nad wszystkimi celujš. - Widziałem ich i ja pod Wilnem. O wa! słyszałem ich groty koło uszu. Byli też tami rycerze ze wszystkich krajów, którzy zapowiadali, że nas bez soli zjedzš, ale popróbowawszy raz i drugi, stracili dojadłaochotę. Maćko rozœmiał się i powtórzył słowa Zbyszkowe panu de Lorche. - Mówili o tym na różnych dworach - odrzekł Lotaryńczyk -chwalono tam zawziętoœć waszych rycerzy, ale przyganiano im, iż pogan przeciw Krzyżowi broniš. - Broniliœmy naród, który chciał się ochrzcić, przeciw napaœciom i niesprawiedliwoœci. Niemcy to chcš ich w pogaństwie utrzymać, aby powód do wojny mieli. - Bóg to osšdzi - rzekł de Lorche. - Może i niezadługo już - odpowiedział Maćko z Turobojów. Lecz Lotaryńczyk zasłyszawszy, iż Zbyszko był pod Wilnem. poczšł się go o nie wypytywać, albowiem wieœć o walkach i pojedynkach rycerskich tam stoczonych rozeszła się już szeroko po œwiecie. Szczególniej ów pojedynek, na który wyzwało się czterech rycerzy polskich i czterech francuskich, podniecił wyobraŸnię wojowników zachodnich. Więc de Lorche poczšł spoglšdać z większym szacunkiem na Zbyszka, jako na człowieka,który w tak sławnych bojach brał udział - i radował się w sercu, iż nie z byle kim przyjdzie mu się potykać. Jechali więc dalej w pozornej zgodzie, œwiadczšc sobie grzecznoœci na postojach i częstujšc się wzajem winem, którego de Lorche miał znaczne zapasy w wozach. Lecz gdy z rozmowy między nim a Maćkiem z Turobojów okazało się, że Ulryka de Elner naprawdę nie jest pannš, ale czterdziestoletniš zamężnš niewiastš, majšcš szeœcioro dzieci, wzburzyła się tymbardziej dusza w Zbyszku, że ów dziwny cudzoziemiec œmie "babę" nie tylko z Danuœkš porównywać, ale i pierwszeństwa dla niej wymagać. Pomyœlał jednakowoż, żemoże to być człowiek niespełna zmysłów, któremu ciemna izba i batogi więcej by się przydały od podróży po œwiecie - i myœl ta powstrzymała w nim wybuch natychmiastowego gniewu. - Czy nie myœlicie - rzekł do Maćka - że zły duch rozum mu pomieszał? Może też siedzi mu diabeł w głowie jako czerw w orzechu i gotów po nocy na którego z nas przeskoczyć. Trzeba się nam mieć na bacznoœci... Usłyszawszy to, Maćko z Turobojów zaprzeczył wprawdzie, ale poczšł jednak spoglšdać z pewnym niepokojem na Lotaryńczyka i w końcu rzekł: - Czasem bywa, że ich w opętanym siedzi sto i więcej, a cia-sno-li im, to radzi pomieszkania w innych ludziach szukajš. Najgorszy też taki diabeł, którego baba naœle. Po czym zwrócił się nagle do rycerza: - Pochwalony Jezus Chrystus! - I ja go chwalę - odpowiedział z pewnym zdziwieniem de Lorche. Maćko z Turobojów uspokoił się zupełnie. - No, widzicie - rzekł - zęby w nim złe siedziało, zaraz by się zapienił alboby go oziem rzuciło, bom go nagle zagabnšł. Możem jechać. Jakoż ruszyli dalej spokojnie. Z Ciechanowa do Przasnysza nie było zbyt daleko i latem goniec na dobrym koniu mógł we dwie godziny przebiec drogę dzielšcš dwa miasta.Ale oni jechali daleko wolniej z powodu nocy, postojów i zasp œnieżnych leżšcych wlasach, a ponieważ wyjechali znacznie po północy, więc do myœliwskiego dworu ksišżęcego, który leżał za Przasnyszem, nabrzegu borów, przybyli dopiero o brzasku. Dwór stał prawie oparty o puszczę, duży, niski, drewniany, majšcy jednakże szyby w oknach ze szklanych gomółek. Przed dworem widać było żurawie studzienne i dwie szopy dla koni, naokół zaœ dworu roiło się od szałasów, skleconych naprędceko w trosce, zmartwieniunie 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjü@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż™P5cš…ŕc›eVcœť,"cÝ;”z sosnowych gałęzi, i od namiotów ze skór.Przy szarzejšcym dopiero dniu błyszczały jasno przed namiotami ogniska, a wokół nich stali osacznicy w kożuchach wełnš do góry, w tołubach lisich, wilczych i niedŸwiedzich. Panu de Lorche wydało się, że widzi dzikie bestie na dwóch łapach przed ogniem, albowiem większoœć tych ludzi przybrana była w czapki uczynione zełbów zwierzęcych. Niektórzy stali wsparci na oszczepach, inni na kuszach, niektórzy zajęci byli zwijaniem ogromnych sieci i powrozów - inni obracali nad węglami potężne ćwierci żubrze i łosie, przeznaczone widocznie na ranny posiłek. Blask płomienia padał na œnieg, oœwiecajšc zarazem te dzikie postacie poprzesłaniane nieco dymem ognisk, mgłš oddechów i parš podnoszšcš się z pieczonych mięsiw. Za nimiwidać było zaróżowione pnie olbrzymich sosen i nowe gromady ludzi, których mnogoœć dziwiła nieprzywykłego do widokutakich łowieckich zebrań Lotaryńczyka. - Wasi ksišżęta - rzekł - na łowy jakoby nawojenne wyprawy chodzš. - Jakbyœcie wiedzieli - odrzekł Maćko z Turobojów - ze nie brak im ni myœliwskiego sprzętu, ni tez ludzi. To sš osacznicy ksišżęcy, ale sš też i inni, którzy dla targu z puszczańskich komyszy tu przychodzš. - Co będziem czynili? - przerwał Zbyszko - we dworze œpiš jeszcze. - Ano, zaczekamy, aż się pobudzš - odpart Maćko. - Przecie nie będziem do drzwi kołatać i księcia, pana naszego, budzić. To rzekłszy, zaprowadził ich do ogniska, przy którym osacz-nicy ponarzucali im skórżubrzych i niedŸwiedzich, a następnie poczęli ich skwapliwie częstować dymišcym mięsem - słyszšc zaœ obcš mowę, jęli się skupiać, ażeby na Niemca popatrzeć. Wnet rozniosło się przez ludzi Zbyszkowych, że to jest rycerz "aż zza morza" - i wówczasstało się naokół tak ciasno, że pan na Turobojach musiał użyć powagi, aby cudzoziemca od zbytniej ciekawoœci uchronić. De Lorche zauważył też w tłumie niewiasty, poprzybierane przeważnie również w skóry, ale rumiane jak jabłka i nadzwyczaj urodziwe, więc poczšł pytać, czy one także w łowach biorš udział. Maćko Turobojski wyjaœnił mu, że do łowów one nie należš, ale że przybywajš wraz z osacznikami przez babskš ciekawoœć albo jakby na jarmark, dla kupnamiejskich towarów i sprzedaży leœnych bogactw. Jakoż tak było w istocie; ów dworzec ksišżęcy był jakby ogniskiem, naokół którego, nawet w czasie nieobecnoœci księcia, kupiły się dwa żywioły: miejski i leœny. Osacznicy nie lubili wychodzić z puszczy, gdyż nieswojo im było bez szumu drzew nad głowami, więc Przasnyszanie zwozili na owš leœnš krawędŸ słynne swe piwa, mškę mielonš w miejskich wiatrakach lub na wodnych młynach na Węgierce, sól rzadkš w puszczy i poszukiwanš chciwie, żelaziwo, rzemienie i tym podobny owoc ludzkiej przemyœlnoœci, a brali w zamian skóry, kosztowne futra, suszone grzyby, orzechy,zioła w chorobach przydatne lub bryłki bursztynu, o które między Kurpiami nie było zbyt trudno. Z tego powodu około ksišżęcego dworca wrzał jakby ustawicznytarg, który potęgował się jeszcze w czasieksišżęcych łowów, gdy i obowišzek, i ciekawoœć wywabiały mieszkańców z głębin leœnych. De Lorche słuchał opowiadań Maćkowych, przypatrujšc się z zajęciem postaciom osaczników, którzy żyjšc w zdrowym, żywicznym powietrzu i karmišc się, jak zresztš większoœć chłopów ówczesnych, przeważnie mięsem - zdumiewali nieraz zagranicznych wędrowców wzrostem i siłš,Zbyszko zaœ, siedzšc przy ogniu, spoglšdał ustawicznie na drzwi i okna dworca, zaledwie mogšc wytrwać na miejscu. Œwieciło się tylko jedno okno, widocznie od kuchni, gdyż dym wychodził przez szpary między nie doœć szczelnie dopasowanymi szybami. Inne były ciemne, połyskujšce tylko od blasków dnia, który bielał z każdš chwilš i posrebrzał coraz mocniej oœnieżonš puszczę za dworem. W małych drzwiach wybitych w bocznej œcianie domostwa ukazywała się czasem służba w barwie ksišżęcej - i z wiadrami lub cebramina powerkach biegła po wodę do studzien. Ludzie ci, zapytywani, czy wszyscy œpiš jeszcze, odpowiadali, że dwór strudzon wczorajszymi łowami spoczywa dotšd, ale że już warzy się strawa na ranny posiłek przed wyruszeniem. Jakoż przez okno kuchenne poczšł wydobywać się zapach tłuszczów i szafranu, który rozszedł się daleko międzyogniskami. Skrzypnęły wreszcie i otwarły się drzwi główne, odkrywajšc wnętrze suto oœwieconej sieni - i na ganek wyszedł człowiek, w którym Zbyszko na pierwszy rzut oka poznał jednego z rybałtów, których w swoim czasie widział między służbš księżny w Krakowie. Na ów widok, nie czekajšc na Maćka z Turobojów ni na deLorche, skoczył Zbyszko z takim pędem ku dworowi, że aż zdziwiony Lotaryńczyk zapytał: - Co się stało temu młodemu rycerzowi? - Nic się nie stało - odrzekł Maćko z Turobojów - jeno miłuje jednš dwórkę księżny i rad by jš jako najprędzej uwidzieć. - Ach! - odpowiedział de Lorche, przykładajšc obie dłonie do serca. I podniósłszy oczy w górę, poczšł wzdychać raz po razu tak żałoœnie, że aż Maćko wzruszył ramionami i w duchu rzekł: "Zaliby do swojej starki tak wzdychał? Nużby szczerze był niespełna rozumu?" Ale tymczasem wprowadził go do dworca i obaj znaleŸli się w obszernej sieni, przybranej rogami turów, żubrów, łosi i jeleni, i oœwieconej przez płonšce na potężnym kominie suche kłody. W œrodku stał nakryty kilimkiem stół z przygotowanymi misami do jadła, w sieni było zaledwie kilku dworzan, z którymi rozmawiał Zbyszko. Maćko z Turobojów zapoznał ich z panem de Lorche, ale że nie umieli po niemiecku, musiał sam dalej dotrzymywać mu towarzystwa. Jednakże dworzan przybywało co chwila, chłopów powiększej częœci na schwał, surowych jeszcze, ale rosłych, pleczystych, płowowłosych, poprzybieranych już jak do puszczy. Ci, którzy znali Zbyszka i wiedzielio jego przygodach krakowskich, witali się znim jak ze starym przyjacielem - i znać było, że ma mir między nimi. Inni patrzyli na niego z takim podziwem, z jakim zwykle patrzy się na człowieka, nad którego karkiem wisiał topór katowski. Naokół słychać było głosy: "Jużci! Jest księżna, jest Jurandówna, zaraz jš tu ujrzysz, nieboże, i na łowy z nami pojedziesz". A wtem weszli dwaj goœcie krzyżaccy, brat Hugo de Dan-veld, starosta z Ortelsburga, czyli ze Szczytna, którego krewny był w swoim czasie marszałkiem, i Zygfryd de Lowe, także z zasłużonej w Zakonie rodziny - wójt z Jansborku. Pierwszy doœć młody jeszcze, ale otyły, z twarzš chytrego piwoŸłopa i grubymi, wilgotnymi wargami, drugi wysoki o rysach surowych, ale szlachetnych. Zbyszkowi wydało się, że Danvelda widział niegdyœ przy księciu Witoldzie i że go Henryk, biskup płocki, zwalił w gonitwach z konia, lecz wspomnienia owe pomieszało mu wejœcie księcia Janusza, ku któremu zwrócili się z pokłonami i Krzyżacy, i dworzanie. Zbliżył się ku niemu de Lorche i komturowie, i Zbyszko, on zaœ witał uprzejmie, ale z powagš na swej bezwšsej, wieœniaczej twarzy, okolonej włosami obciętymi równo nad czołem, a spadajšcymi aż na ramiona po obu bokach. Wnet zagrzmiały za oknami tršby na znak, że ksišżę zasiada do stołu: zagrzmiały raz, drugi, trzeci, aż za trzecim razem otworzyły się duże drzwi poprawej stronie izby i ukazała się w nich księżna Anna, majšc przy sobie cudnš przetowłosš dzieweczkę z lutniš zawieszonš na ramieniu. Ujrzawszy je, Zbyszko wysunšł się naprzódi złożywszy przy ustach ręce, klęknšł na oba kolana w postawie pełnej czci i uwielbienia. Na ten widok szmer uczynił się w sali. gdyż zdziwił Mazurów postępek Zbyszka, a nawet niektórych i zgorszył. "A wiera - mówili starsi - pewnikiem nauczył się tego obyczaju od zamorskich jakowychœ rycerzy, a może zgoła od pogan, gdyż nie masz go nawet między Niemcami". Młodzi wszelako myœleli: "Nie dziwota, toć dziewceszyję powinien". A księżna i Jurandówna niepoznały zrazu Zbyszka, gdyż klęknšł plecami do ognia i twarz miał w cieniu. Księżna myœlała w pierwszej chwili, iż to któryœ z dworzan, zawiniwszy coœ względem księcia, prosi jej o wstawiennictwo, lecz Danusia, która wzrok miała bystrzejszy, postšpiła krok naprzód - i pochyliwszy swš jasnš głowę, krzyknęła nagle cienkim, przeraŸliwym głosem: - Zbyszko! Po czym, nie myœlšc o tym, że patrzy na niš cały dwór i zagraniczni goœcie, skoczyła jak sama ku młodemu rycerzowi iobjšwszy go ramionami, poczęła całować jego oczy, usta, policzki, tulšc się do niego i piszczšc przy tym z wielkiej radoœci póty,póki nie zagrzmieli jednym wielkim œmiechem Mazurowie i póki księżna nie pocišgnęła jš za kołnierz ku sobie. Wówczas spojrzała po ludziach i stropiwszy się okrutnie, z równš szybkoœciš schowała się za księżnę, ukrywszy się w fałdach jej spódnicy, tak że jej ledwie wierzch głowy było widać. Zbyszko objšł nogi pani, ta zaœ podniosła go i poczęła witać, a zarazem wypytywać się o Maćka: czy zmarł, czy też żyw, a jeœli żyw, czy nie przyjechał także na Mazowsze? Zbyszko odpowiadał niezbyt przytomnie na te pytania, albowiem przechylajšc się na obie strony, starał się dojrzeć za księżnš Danuœkę, która to wychylała się przez ten czas ze spódnicy pani, to znów dawała nurka w jej fałdy. Mazurowie w boki się brali na owo widowisko, œmiał się i sam ksišżę, aż wreszcie, gdy wniesiono goršce misy, zwróciła się rozradowana pani do Zbyszka irzekła: - Służże nam, miły służko, a bogdaj nie tylko przy jedle, ale i na zawsze. Potem zaœ do Danusi: - A ty, mucho utrapiona, wyleŸże raz zza spódnicy, bo mi jš do reszty oberwiesz. Więc Danusia wyszła zza spódnicy, spłoniona, pomieszana, podnoszšca co chwila na Zbyszka oczy lękliwe, zawstydzone, a ciekawe - i tak cudna, że aż rozpłynęło się serce nie tylko w Zbyszku, ale i w innych mężach: starosta krzyżacki ze Szczytna poczšł przykładać raz po razu dłoń do swych grubych, wilgotnych warg, de Lorche zaœ zdumiał się; podniósł obie ręce w górę i zapytał: - Na œwiętego Jakuba z Kompostelli, kto jest ta dziewica? Na to starosta ze Szczytna, który przy otyłoœci był niski, podniósł się na palce i rzekł do ucha Lotaryńczyka: - Córka diabła. De Lorche popatrzył na niego, mrugajšc oczyma, następnie zmarszczył brwi i zaczšł mówić przez nos: - Nie praw to rycerz, który przeciw pięknoœci szczeka. - Noszę złote ostrogi - i jestem zakonnikiem - odparł z wyniosłoœciš Hugo de Danveld. Tak wielka była czeœć dla pasowanych rycerzy, iż Lotaryń-czyk spuœcił głowę, lecz po chwili odrzekł: - A jam krewny ksišżšt Brabantu. - Pax! Pax! - odpowiedział Krzyżak. - Czeœć potężnym ksišżętom i przyjaciołom Zakonu,z którego ršk wkrótce, panie, złote ostrogiotrzymacie. Nie odmawiam ja urody tej dziewce, ale posłuchajcie, kto jest jej ojciec. Lecz nie zdšżył nic opowiedzieć, albowiem w tej chwili ksišżę Janusz zasiadł do œniadania, a dowiedziawszy się poprzednio od wójta z Jansborku o wielkich pokrewieństwach pana de Lorche, dał mu znak, aby siadł koło niego. Naprzeciw zajęła miejsce księżna z Danusiš, Zbyszko zaœ stanšł, jak ongi w Krakowie, za ich krzesłami do usługi. Danusia trzymała głowę, jak mogła najniżej, nad miskš, bo wstyd jej było ludzi, ale trochę na bok, by Zbyszko mógł widzieć jej twarz. On zaœ patrzał chciwie i z zachwyceniem na jej jasnš, drobnš głowę, na różowy policzek, na ramiona przybrane w obcisłš odzież, które przestawały już być dziecinne, i czuł, że wzbiera w nim jakby rzeka nowej miłoœci, która zalewa mu całe piersi. Czuł także na oczach, na ustach i na twarzy œwieże jej pocałunki. Niegdyœ dawała mu je ona tak jak siostra bratu i on przyjmował je jak od miłego dziecka. Teraz, na œwieże ich wspomnienie, działo się z nim to, co czasem działo się przy Jagience: brały go cišgoty i ogarniała go omdlałoœć, pod którš taił się żar jak w przysypanym popiołem ognisku. Danusia wydawała mu się dorosłš zupełnie pannš - bo też i rzeczywiœcie wyrosła, rozkwitła. A przy tym tyle i tak cišgle mówiono przy niej o miłoœci, że równie jak pšczek kwiatowy przygrzany słońcem kraœnieje i otwiera się coraz bardziej, tak i jej otworzyły się oczy na miłoœć - i skutkiem tego było w niej teraz coœ, czego nie było poprzednio -jakaœ uroda, już nie tylko dziecinna, i jakaœ ponęta, mocna, upajajšca, bijšca od niej tak, jak bije ciepło od płomienia albo zapach od róży. Zbyszko to czuł, ale nie zdawał sobie z tego sprawy, gdyż się zapamiętał. Zapomniał nawet o tym, że trzeba przy stole służyć. Nie widział, że dworzanie patrzš na niego, tršcajš się łokciami, że pokazujš sobie ich oboje z Danusiš i œmiejš się. Nie zauważył również ani jakby skamieniałej ze zdumienia twarzy pana de Lorche, ani wypukłych oczu krzyżackiego starosty ze Szczytna, które ustawicznie utkwione były w Danusię, i odbijajšc zarazem płomień komina, wydawały się takczerwone i błyszczšce jak wilcze. Ocknšł się dopiero, gdy tršby ozwały się ponownie, dajšc znak, że czas do puszczy -i gdy księżna Anna Danuta, zwróciwszy się ku niemu, rzekła: - Przy nas pojedziesz, abyœ zaœ miał uciechę i dziewce o kochaniu mógł prawić, czego i ja rada posłucham. To powiedziawszy, wyszła z Danusiš, aby się na koń przybrać. Zbyszko zaœ skoczył na podwórzec, na którym trzymano już pokryte sędzieliznš i parskajšce konie dla księstwa, goœci i dworzan. Na dziedzińcu nie było tak rojno jak przedtem, gdyż osacznicy wyszli już pierwej z sieciami i potonęli w puszczy. Ogniska poprzygasały, dzień uczynił się jasny, mroŸny, œnieg skrzypiał, a z drzew poruszanych lekkim powiewem sypała się sadŸ sucha, iskrzšca.Wkrótce wyszedł i siadł na koń ksišżę, majšc za sobš pachołka z kuszš i z oszczepem tak długim i ciężkim, że mało kto mógł nim władać; ksišżę jednak władał nim z łatwoœciš, albowiem, jak i inni Piastowie mazowieccy, posiadał siłę nadzwyczajnš. Bywały nawet i takie niewiasty w tym rodzie, które wychodzšc za obcych ksišżšt, zwijały w palcach przy weselnych ucztach szerokie tasaki żelazne. Blisko księcia trzymało się też dwóch mężów gotowych w nagłym razie do pomocy, a wybranych ze wszystkich dziedziców ziemi warszawskiej i ciechanowskiej, strasznych na samo wejrzenie, o barach jak pnie leœne - na których patrzał z podziwem przybyły z daleka pan de Lorche. Tymczasem wyszła i księżna z Danusiš, obie przybrane w kaptury ze skór białych łasic. Nieodrodna córka Kiejstuta lepiej umiała "szyć" z łuku niż igłš, niesiono więc i za niš ozdobnš, nieco tylko lżejszš od innych kuszę. Zbyszko, przyklęknšwszy na œniegu, wycišgnšł dłoń, na której pani wsparła, siadajšc na koń - nogę, po czym uniósł w górę Danusię, tak samo jak w Bogdańcu unosił Jagienkę - i ruszyli. Orszakwycišgnšł się w długiego węża: skręcił na prawo od dworu, mienišc się i migocšc na brzegu puszczy jak barwna krajka na brzegu ciemnego sukna, a następnie poczšł się w niš z wolna zanurzać. Byli już doœć głęboko w boru, gdy księżna, zwróciwszy się do Zbyszka, rzekła: - Przeczże nie gadasz? Nuże, mów do niej. Zbyszko, lubo tak zachęcony, milczał jeszcze przez chwilę, albowiem opanowała go jakaœ nieœmiałoœć - i dopiero po upływiejednej lub dwóch zdrowasiek ozwał się: - Danuœka! - Co, Zbyszku? - Miłuję cię tak... Tu zacišł się, szukajšc słów, o które było mu trudno, bo chociaż klękał jak zagraniczny rycerz przed dziewczynš, choćwszelkimi sposobami czeœć jej okazywał i starał się unikać gminnych wyrażeń, jednakże próżno się silił na dwornoœć, gdyżmajšc duszę polnš, tylko po prostu umiał mówić. Więc i teraz po chwili rzekł: - Miłuję cię tak, aże mi dech zapiera! Ona zaœ podniosła na niego spod łasiczego kapturka modre oczęta i twarz wyszczypanš na różowo przez zimne leœne powietrze: - I ja, Zbyszku! - odrzekła jakby z poœpiechem. Po czym zaraz nakryła oczy rzęsami, bo już wiedziała, co to jest miłoœć. - Hej, krocie ty moje! hej, dziewczyno ty moja! - zawołał Zbyszko - Hej!... I znowu umilkł ze szczęœcia i ze wzruszenia, lecz dobra, a zarazem ciekawaksiężna przyszła im powtórnie z pomocš: - Powiadajże - rzekła -jako ci się cniło bezniej, a zdarzy się li gšszczyk, to choćbyœ jš tam i w gębę pocałował, nie będę krzywa, boć to najlepiej o twoim kochaniu zaœwiadczy. Więc poczšł opowiadać, "jako mu się cniło"twieniunie 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjü@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żžPŒcŸÜ_) ;Ic€Ą„#_c˘ă2‹ Rbez niej i w Bogdańcu przy doglšdaniu Maćka, i między "somsiadami". O Jagience nic tylko nie wspomniał chytry wykrętnik - ale zresztš szczerze mówił, bo w tej chwili tak kochał œlicznš Danusię, że chciało mu się chwycić jš, przesadzić na swego konia, wzišć przed się i trzymać przy piersiach. Nie œmiał jednak tego uczynić; natomiast gdy pierwszy gšszczyk przedzielił ich od jadšcych za nimi dworzan i goœci, pochylił się ku niej, objšł jš i pochował twarz w łasiczy kaptur, œwiadczšc tym uczynkiem oswej miłoœci. Ale że zimš nie ma liœci na krzach leszczynowych, dojrzał go Hugo von Danveld i pan de Lorche, dojrzeli go również dworzanie i poczęli między sobš mówić: - Poboćkał ci jš przy księżnie! Wierę, jako wnet im pani weselisko wyprawi. - Chwacki to jakiœ pachołek, ale i ona siarczysta Jurandowa krew! - Krzemień to i krzesiwo, choć dziewka niby trusia. Pójdš z nich iskry, nie bój się! Przywarł ci do niej jak kleszcz do żywej skóry! Tak oni rozmawiali, œmiejšc się, lecz starosta krzyżacki ze Szczytna zwrócił ku panu de Lorche swš koŸlš, złš i lubieżnš twarz -i zapytał: - Czy chcielibyœcie, panie, by jaki Merlin zmienił was czarnoksięskš mocš w tamtegooto rycerzyka? - A wy, panie? - zapytał de Lorche. Na to Krzyżak, w którym widocznie zawrzała zazdroœć i żšdza, œcišgnšł niecierpliwš rękš konia i zawołał: - Na mojš duszę!... W tej chwili jednak opamiętał się i pochyliwszy głowę, odrzekł: - Zakonnikiem jestem, który œlubował czystoœć. I spojrzał bystro na Lotaryńczyka, w obawie, czy nie zobaczy na jego twarzy uœmiechu, albowiem pod tymwzględem Zakon złš miał sławę u ludzi, a między zakonnikami Hugo de Danveld najgorszš. Był on przed kilku laty pomocnikiem wójta w Sambii i tam skargi naniego stały się tak głoœne, że pomimo całej pobłażliwoœci, z jakš patrzano na podobne sprawy w Malborgu, musiano go przenieœć na dowódcę zamkowej załogi w Szczytnie. Przybywszy w ostatnich dniach ztajnymi zleceniami na dwór księcia i ujrzawszy cudnš Jurandównę, zapałał do niej żšdzš, dla której wiek Danusi nie był żadnym hamulcem, albowiem w tych czasach młodsze od niej wychodziły za mšż. Lecz że zarazem wiedział Danveld, jaki był ród dziewczyny, i że imię Juranda łšczyło się ze strasznym wspomnieniem w jego pamięci, więc i jego żšdza wyrosła napodkładzie dzikiej nienawiœci. A de Lorche poczšł go właœnie wypytywać o te dzieje. - Nazwaliœcie, panie, tę pięknš dziewicę córkš diabła; dlaczegoœcie jš tak nazwali? Danveld poczšł na to opowiadać historię Złotoryi: jako przy odbudowywaniu zamku porwano szczęœliwie księcia wraz z dworem i jako w tym zdarzeniu zginęła matka Jurandówny, za którš Jurand mœcił się od owej pory w okropny sposób na wszystkich rycerzach zakonnych. I nienawiœć buchała z Krzyżaka przy tym opowiadaniu jak płomień, albowiem miał i osobiste do niej powody. Oto i on sam zetknšł się przed dwoma laty z Jurandem, ale wówczas na widok strasznego "Dzika zeSpychowa" pierwszy raz w życiu upadło w nim serce tak nikczemnie, że opuœcił dwóchswoich krewnych, ludzi, łupy i jak obłškany uciekał dzień cały aż do Szczytna, gdzie z trwogi na długi czas zachorzał. Gdy przyszedł do zdrowia, wielki marszałek Zakonu oddał go pod sšd rycerski, którego wyrok uniewinnił go wprawdzie, gdy Danveld poprzysišgł na krzyż i czeœć, że rozhukany koń uniósł go z pola walki - ale zamknšł mu drogę do wyższych dostojeństw w Zakonie. Krzyżak zamilczał wprawdzie teraz o tych wypadkach przed panem de Lorche, natomiast wypowiedział tyle skarg na okrucieństwo Juranda i zuchwałoœć całegopolskiego narodu, że wszystko to zaledwie mogło pomieœcić się w głowie Lotaryńczyka. - My wszelako - rzekł po chwili - jesteœmy u Mazurów, nie u Polaków? - To osobne księstwo, ale jeden naród - odpowiedział starosta - jednaka ich bezecnoœć i jednaka przeciw Zakonowi zawziętoœć. Bóg daj, aby niemiecki miecz całe to plemię wygubił! - Słusznie mówicie, panie; bo żeby ten ksišżę, który na pozór zacny się wydaje, œmiał zamek przeciw wam w waszych ziemiach wznosić - o podobnym bezprawiu nawet i między poganami nie słyszałem. - Zamek on wznosił przeciw nam, ale Złotoryja leży w jego, nie w naszych ziemiach. - Tedy chwała Chrystusowi, że wam dał nad nim zwycięstwo. Jakoże skończyła się ta wojna? - Nie było wówczas wojny. - A wasze zwycięstwo pod Złotoryjš? - Bóg nam właœnie i w tym pobłogosławił, że ksišżę był bez wojska, jeno z dworem i niewiastami. Na to de Lorche spojrzał ze zdumieniem naKrzyżaka. - Jak to? Więc w czasie pokoju napadliœcie na niewiasty i na księcia, który we własnych ziemiach zamek budował? - Dla chwały Zakonu i chrzeœcijaństwa nie masz bezecnych uczynków. - A ówże straszny rycerz jeno za młodš małżonkę pomsty szuka, zabitš przez was czasu pokoju? - Kto przeciw Krzyżakowi rękę podnosi, synem ciemnoœci jest. Zadumał się, usłyszawszy to, pan de Lorche, ale nie miał już czasu Danveldowi odpowiedzieć, gdyż wyjechali na obszernš, zaœnieżonym szuwarem pokrytš polankę, naktórej ksišżę zsiadł z konia, a za nim poczęli zsiadać i inni. Rozdział XXI Biegli leœnicy poczęli pod wodzš wielkiego łowczego rozstawiać myœliwych długim rzędem na skraju polany, tak aby będšc sami w ukryciu, mieli przed sobš pustš przestrzeń, ułatwiajšcš strzały z kusz i łuków. Dwa krótsze boki polany obstawione były sieciami, za którymi taili się borowi "nawrotnicy", których obowišzkiem było nawracać zwierza ku strzelcom lub jeœli, nie dajšc się spłoszyć, zaplštywał się w sieciach, dobijać go oszczepami. Nieprzeliczone gromady Kurpiów, umiejętnierozstawione w tak zwanš otokę, miały pędzić wszelkie żywe stworzenie z głębin leœnych na polanę. Za strzelcami znów znajdowała się sieć, rozpięta w tym celu, by zwierz, który zdoła przedrzeć się przezich szereg, został niš powstrzymany i w jej skrętach dobity. Ksišżę stanšł w poœrodku szeregu w lekkimzagłębieniu, które biegło przez całš szerokoœć polany. Główny łowczy, Mrokotaz Mocarzewa, wybrał mu to stanowisko, wiedzšc, że tym właœnie wgłębieniem będzie pomykał przed otokš najgrubszy zwierz z puszczy. Sam ksišżę miał w ręku kuszę, tuż pod bokiem pana stał oparty o drzewo ciężki oszczep, a nieco z tyłu trzymali się dwaj "brońcy" z toporami na ramionach, ogromni, do pni leœnych podobni,którzy prócz toporów mieli jeszcze gotowe napięte kusze dla podania księciu w razie potrzeby. Księżna i Jurandówna nie zsiadałyz koni, albowiem nie zezwalał na to nigdy ksišżę ze względu na niebezpieczeństwo od turów i żubrów przed których wœciekłoœcišłatwiej się było w razie wypadku chronić konno niż pieszo. De Lorche, lubo wezwany przez księcia, aby zajšł miejsce po prawejjego stronie, prosił, aby mu wolno było zostać dla obrony dam na koniu, i stał opodal księżny do długiego gwoŸdzia podobny, z rycerskš kopiš, z której podrwiwali z cicha pod wšsem Mazurowie jako z broni mało na łowach przydatnej. Natomiast Zbyszko wbił oszczep w œnieg, kuszę przekręcił na plecy i stojšc przy koniu Danusi, podnosił ku niej głowę, chwilami szeptał do niej, a chwilami obejmował jej nogi i całował kolana, albowiem wcale się już przed ludŸmi ze swojš miłoœciš nie krył. Uspokoił się dopiero wówczas, gdy Mrokota z Mocarzewa, który w puszczy oœmielał się ina samego księcia burczeć, nakazał mu groŸnie milczenie. Tymczasem daleko, daleko w głębi puszczy ozwały się rogi kurpieskie, którym z polanyodpowiedział krótko wrzaskliwy głos krzywuły -po czym nastała cisza zupełna. Ledwie niekiedy zaskrzeczała sójka w wierzchołkach sosen, niekiedy zakrakali jakkruki ludzie z otoki. Myœliwi wytężyli oczy na białš, pustš przestrzeń, na której wiatrporuszał oszronionym sitowiem i bezlistny-mi krzami wikliny - każdy czekał z niecierpliwoœciš, jaki też pierwszy zwierzpojawi się na œniegu - w ogóle zaœ wróżonosobie łowy obfite i wspaniałe, gdyż puszcza roiła się od żubrów, turów, dzików. Kurpie wykurzyli też z barłogów i kilka niedŸwiedzi, które zbudzone w ten sposób chodziły po gšszczach, złe, głodne i czujne, domyœlajšc się, ze wkrótce przyjdzie im stoczyć walkę nie o spokojny sen zimowy, ale o życie. Trzeba było jednak czekać długo, gdyż ludzie, którzy parli zwierza ku klamrom otoki i ku polanie, zajęli ogromny szmat boru i szli z tak daleka, że do uszu myœliwych nie dochodziło nawet szczekanie psów, które zaraz po odezwaniu się tršb spuszczone zostały ze smyczy. Jeden z nich, spuszczony widocznie za wczeœnie albo też włóczšcy się luzem za chłopami, ukazał się na polanie i przebiegłszy jš całšz nosem ku ziemi, przeszedł między myœliwcami. I znów uczyniło się pusto i cicho, tylko nawrotnicy krakali cišgle jak krucy, dajšc w ten sposób znać, że wkrótce robota się rozpocznie. Jakoż po upływie kilku pacierzy na skraju pojawiły się wilki, które jako najczujniejsze pierwsze usiłowały się wynieœć z obierzy. Było ich kilka. Ale wypadłszy na polanę i zawietrzywszy wokół ludzi, dały znów nurka w bór, szukajšc widocznie innego wyjœcia. Potem dziki, wynurzywszy się z kniei, poczęły biec długim, czarnym łańcuchem przez zaœnieżonš przestrzeń, podobne z dala do swojskiej trzody chlewnej, która na wołanie gospodarnej niewiasty zdšża, trzęsšc uszyma, ku chacie. Ale łańcuch ów zatrzymywał się, słuchał, wietrzył - zawracał i znów słuchał; wyboczył ku sieciom i poczuwszy nawrotników, znów puœcił się ku myœliwym,chrapišc, zbliżajšc się coraz ostrożniej, alecoraz bardziej, póki wreszcie nie rozległ się szczęk żelaznych zastawników przy kuszach, warkot grotów i póki pierwsza krew nie splamiła białej œnieżystej podœcieli. Wówczas rozległ się okrzyk i stado rozproszyło się, jakby w nie piorun uderzył; jedne poszły na oœlep przed siebie, drugie rzuciły się ku sieciom, inne poczęły biegać to w pojedynkę, to po kilka,mieszajšc się z innym zwierzem, od którego zaroiła się tymczasem polana. Już też dochodziły wyraŸnie do uszu głosy rogów, ujadanie psów i daleki gwar ludzi idšcych w głównej ławie z głębi boru. Mieszkańcy leœni, odpędzani z boków przez rozcišgnięte szeroko w puszczy skrzydła otoki, zapełniali coraz szczelniej leœnš łškę. Nic podobnego nie można było zobaczyć nie tylko w krajach zagranicznych, ale nawet i w innych ziemiach polskich, w których nie było już takich puszcz jak na Mazowszu. Krzyżacy, chociaż bywali na Litwie, gdzie czasem zdarzało się, że żubry, uderzajšc na wojsko, sprawiały w nim zamieszanie* - dziwili się nie-pomału tej niezmiernej iloœci zwierza, a zwłaszcza dziwił się pan de Lorche. Stojšc przy księżnie i dworkach jakżuraw na straży, a nie mogšc się z żadnš rozmówić, poczšł on już był nudzić się. marznšć w swej żelaznej zbroi i mniemać, że łowy chybiły. Aż oto ujrzał przed sobš całe stada lekkonogich sarn, płowych jelenii łosiów o łbach ciężkich, ukoronowanych, pomieszane z sobš, wichrzšce po polanie, oœlepione trwogš i szukajšce na próżno wyjœcia. Księżna, w której na ten widok zagrała Kiejstutowa, ojcowska krew, wypuszczała grot za grotem w owš pstrš ciżbę, pokrzykujšc z radoœci za każdym razem, gdy ugodzony jeleń lub łoœ wspinał się w pędzie do góry, a następnie walił się ciężko i kopał œnieg nogami. Inne dwórki pochylały też często twarze ku kuszom, albowiem wszystkie ogarnšł zapał myœliwski. Jeden tylko Zbyszko nie myœlał ołowach, ale wsparłszy łokcie na kolanach Danusi, a głowę na dłoniach, patrzył jej woczy, ona zaœ, na wpół œmiejšca się, na wpół zawstydzona, próbowała mu zamykaćpalcami powieki, niby nie mogšc takiego wzroku wytrzymać. Lecz uwagę pana de Lorche zwrócił ogromny, siwy na karku i łopatkach niedŸwiedŸ, który niespodzianie wychynšł zszuwarów w pobliżu strzelców. Ksišżę strzelił do niego z kuszy, a następnie wypadł ku niemu z oszczepem i gdy zwierz podniósł się, ryczšc okropnie, na zadnie łapy - skłuł go na oczach całego dworu tak sprawnie i szybko, że żaden z dwu "brońców" nie potrzebował użyć topora. Pomyœlał tedy młody Lotaryńczyk, że jednak niewielu panów, na dworach którychbawił po drodze, ważyłoby się na takš zabawę i że z takimi ksišżęty i z takim ludem ciężkš może Zakon mieć kiedyœ przeprawę i ciężkie przeżyć godziny. Lecz w dalszym cišgu zobaczył skłute w ten sam sposób przez innych myœliwych srogie,białokływe odyńce, ogromne, daleko większe i zacieklejsze od tych, na które polowano w lasach Niższej Lotaryngii i w puszczach niemieckich. Tak wprawnych i dufnych w siłę dłoni łowców ani też takichuderzeń oszczepem nie widział pan de Lorche nigdzie - co, jako człowiek bywały,tłumaczył sobie tym, że wszyscy ci wœród niezmiernych borów siedzšcy ludzie przywykajš od dziecięcych lat do kuszy i oszczepu - za czym i do większej w ich użyciu dochodzš od innych biegłoœci. Polana usłała się wreszcie gęsto trupami wszelkiego rodzaju zwierzšt, lecz łowom daleko jeszcze było do końca. Owszem, najciekawsza a zarazem najbardziej niebezpieczna ich cłwila miała dopiero nadejœć, gdyż otoka wparła właœnie na pustać kilkanaœcie żubrów i turów. Chociaż w lasach trzymały się one zwykle osobno, szły teraz pomieszane razem, ale bynajmniej nie oœlepłe z trwogi, raczej groŸne niż przerażone. Nie szły też zbyt szybko, jakby pewne w poczuciu okrutnej siły, że złamiš wszelkie zapory i przejdš -ziemia jednak zaczęła dudnić pod ich ciężarem. Brodate byki, idšce na czele gromady ze łbami nisko nad ziemiš, zatrzymywały się chwilami, jakby rozważajšc, w którš stronę uderzyć. Z potwornych ich płuc wydobywał się głuchyryk do podziemnego grzmotu podobny, z nozdrzów dymiło parš, a kopišc œnieg przednimi nogami, zdawały się upatrywać spod grzyw krwawymi oczyma ukrytego nieprzyjaciela. Tymczasem nawrotnicy podnieœli ogromny krzyk, któremu od strony głównej ławy i od skrzydeł otoki odpowiedziały setki gromkich głosów; zawrzały rogi i piszczałki; zadrżała puszcza aż hen do najdalszych głębin, a jednoczeœnie wypadłyna polanę ze strasznym harmidrem gonišce po tropie psy kurpieskie. Widok ich wprawiłw mgnieniu oka we wœciekłoœć samice majšce przy sobie młode. Idšce dotšd z wolna stado rozproszyło się w szalonym poœcigu po całej polanie. Jeden z turów, płowy, olbrzymi, niemal potworny byk, ogromem żubry przenoszšcy, puœcił się w ciężkich skokach ku szeregowi strzelców, zawrócił ku prawej stronie polany, po czym, ujrzawszy o kilkadziesišt kroków między drzewami konie, zatrzymał się i huczšc, poczšł orać nogami ziemię, jakby podniecajšc się do skoku i walki. Na ten straszny widok nawrotnicy podnieœlikrzyk jeszcze większy, w szeregu zaœ myœliwych ozwały się przeraŸliwe głosy: "Księżna, księżna! ratujcie paniš!" Zbyszko porwał za utkwiony w œniegu oszczep i skoczył na skraj lasu, za nim skoczyło kilku Litwinów gotowych zginšć w obronie córki Kiejstuta - a wtem zgrzytnęła w rękach pani kusza, zaœwiszczal grot i przeleciawszy ponad schylonym łbem zwierzęcia utkwił w jego karku. - Dostał! - zawołała księżna - nie pójdzie...Ale dalsze jej słowa zgłuszył ryk tak straszliwy, że aż konie przysiadły na zadach. Tur rzucił się jak burza wprost na paniš, lecz nagle z nie mniejszym pędem wypadł spomiędzy drzew mężny pan de Lorche i pochylony na koniu, z kopiš wycišgniętš jak na rycerskim turnieju, runšł wprost na zwierza. Obecni ujrzeli przez jedno mgnienie oka kopię utkwionš w karku byka, która wnet wygięła się jak pałšk i prysła w drobne złamki, za czym olbrzymi rogaty łeb zniknšł całkiem pod brzuchem konia pana de Lorche i zanim kto z obecnych zdołał wykrzyknšć, i rumak, i jeŸdziec wylecieli jak z procy w powietrze. Koń, spadłszy na bok, poczšł bić w przedœmiertnych drgawkach nogami, oplštujšc je we własne wyprute trzewia, pan de Lorche leżał w pobliżu bez ruchu, podobny na œniegu do żelaznego klina, tur zaœ zdawał się przez chwilę wahać, czy niepominšć ich i nie uderzyć na inne konie, lecz majšc tuż przed sobš te pierwsze ofiary, zwrócił się znów ku nim i jšł pastwić się nad nieszczęsnym rumakiem, gniotšc go łbem i orzšc z wœciekłoœciš rogami jego otwarty brzuch. Z boru jednakże sypnęli się ludzie na ratunek obcego rycerza, Zbyszko, któremu chodziło o ochronę księżny i Danusi, o"twieniunie 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjü@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŁPĺc¤58 EĽmČc€Ś5(!c§V77dobiegł pierwszy i wbił ostrze oszczepu pod łopatkę zwierzęcia. Lecz uderzył z takim rozmachem, że oszczep przy nagłym zwrocie tura pękł mu w ręku, on sam zaœ upadł twarzš w œnieg. "Zginšł! zginšł!" - ozwały się głosy biegnšcych z pomocš Mazurów. Tymczasem łeb byka pokrył Zbyszka i przycisnšł go do ziemi. Od stronyksięcia już, już nadbiegali dwaj potężni "brońcy" - byliby jednak przybyli za póŸno,gdyby na szczęœcie nie uprzedził ich darowany przez Jagienkę Zbyszkowi Czech Hlawa. Ten dopadł przed nimi i podniósłszy oburšcz szeroki topór, cišł w pochylony kark tura tuż za rogami. Cięcie było tak straszne, że zwierz runšł jak gromem rażony z przeršbanymi kręgamii łbem niemal do połowy odwalonym; lecz padajšc, przygniótł Zbyszka. Obaj "brońcy" odcišgnęli w mgnieniu oka potworne cielsko, a tymczasem księżna i Danusia, zeskoczywszy z koni, nadbiegły, nieme z przerażenia, do rannego młodzianka. On zaœ blady, cały zalany krwiš tura i własnš, podniósł się nieco, spróbował wstać, ale zachwiał się, upadł na kolana i wsparłszy się na ręku, zdołał przemówić jedno tylko słowo: - Danuœka... Po czym wyrzucił krew ustami i ciemnoœci objęły mu głowę. Danusia chwyciła go przez plecy za ramiona, ale nie mogšc go utrzymać, poczęła krzyczeć o ratunek. Jakoż otoczono go ze wszystkich stron, tarto œniegiem, wlewano wino do ust, wreszcie łowczy Mrokota z Mocarzewa rozkazał położyć go na opończy i tamowaćkrew za pomocš miękkich hubek borowych - Żyw będzie, jeœli jeno ziobra, nie pacierze, ma połamione - rzekł, zwracajšcsię do księżny. Wszelako inne dwórki zajęły się przy pomocy myœliwców ratunkiem pana de Lorche. Obracano nim na wszystkie strony, szukajšc na zbroi dziur lub wgięć uczynionych przez rogi byka, ale prócz œladów œniegu, który wbił się między złożenia blach, nie można było znaleŸć innych. Tur mœcił się głównie na koniu, który leżał obok już martwy, majšc pod brzuchem wszystkie swe wnętrznoœci, pan de Lorche zaœ nie był ugodzon. Omdlał tylkowskutek upadku - i jak się pokazało póŸniej, rękę prawš miał ze stawu wybitš. Teraz jednak, gdy zdjęto mu hełm i wlano do ust wina, wnet otworzył oczy, oprzytomniał - i widzšc pochylone nad sobšzatroskane twarze dwóch młodych i hożychdwórek, rzekł po niemiecku: - Pewniem już w raju i aniołowie sš nade mnš? Dwórki nie zrozumiały wprawdzie tego, co powiedział, ale rade, że ożył i przemówił, poczęły się do niego uœmiechaćiprzy pomocy myœliwców podniosły go z ziemi, on zaœ jęknšł, poczuwszy ból w prawej ręce, lewš wsparł się na ramieniu jednego z "aniołów" - i przez chwilę stał nieruchomo, bojšc się kroku postšpić, gdyż nie czuł się pewny w nogach. Za czym powiódł mętnym jeszcze wzrokiem po pobojowisku: ujrzał płowe cielsko tura, które z bliska wydawało się potwornie wielkie, ujrzał łamišcš ręce nad ZbyszkiemDanusię - i samego Zbyszka na opończy. - Ten to rycerz przybył mi z pomocš? - zapytał. - Żywy-li? - Ciężko pobit - odpowiedział jeden z umiejšcych po niemiecku dworzan. - Nie z nim, ale za niego będę się odtšd potykał! - rzekł Lotaryńczyk. Lecz w tej chwili ksišżę, który poprzednio stał nad Zbyszkiem, zbliżył się do niego i poczšł go wysławiać: że swoim œmiałym postępkiem ochronił od srogiego niebezpieczeństwa księżnę i inne niewiasty,a może i życie im ocalił - za co, prócz rycerskich nagród, otoczy go chwała u ludzi, którzy teraz żyjš, i u potomnych. - Wdzisiejszych zniewieœciałych czasach - rzekł - coraz mniej prawych rycerzy jeŸdzi po œwiecie, bšdŸcie mi więc goœciem jako najdłużej albo i całkiem na Mazowszu ostańcie, gdzie łaskę mojš jużeœcie zdobyli, a miłoœć ludzkš również łatwie cnymi uczynkami zdobędziecie! Rozpływało się od takich słów chciwe na sławę serce pana de Lorche, gdy zaœ pomyœlał, że tak przeważnego czynu rycerskiego dokonał i na takie pochwały zarobił w owych dalekich ziemiach polskich,o których tyle dziwnych rzeczy opowiadano na Zachodzie - z radoœci nie czuł prawie wcale bólu w zwichniętym ramieniu. Rozumiał, że rycerz, który na dworze brabanckim lub burgundzkim będzie mógł opowiedzieć, iż na łowach ocalił życie księżnie mazowieckiej, będzie chodził w chwale jak w słońcu. Pod wpływem tych myœli chciał nawet zaraz iœć do księżny i na klęczkach jej wierne służby œlubować, ale i sama pani, i Danusia zajęte były Zbyszkiem. Ów oprzytomniał znowu na chwilę, ale tylko uœmiechnšł się do Danusi, podniósł dłoń do pokrytego zimnym potem czoła i zaraz powtórnie omdlał. Doœwiadczeni łowcy, widzšc, jak zawarły się przy tym jego ręce, a usta pozostały otwarte, mówili między sobš, że nie wyżyje, lecz doœwiadczeńsi jeszcze Kurpie,z których niejeden nosił na sobie œlady niedŸwiedzich pazurów, dziczych kłów lub żubrzych rogów, lepszš czynili nadzieję, twierdzšc, że róg tura obsunšł się między żebrami rycerza, że może jedno z nich albodwa sš złamane, ale krzyż cały, gdyż inaczej nie mógłby się młody pan ani na chwilę przypodnieœć. Pokazywali też, że w miejscu, gdzie upadł Zbyszko, była jakby zaspa œnieżna i to właœnie go ocaliło - albowiem zwierz, przycisnšwszy go międzyrożem, nie podołał zgnieœć mu do szczętu piersi ni krzyża. Nieszczęœciem lekarz ksišżęcy, ksišdz Wyszoniek z Dziewanny, nie był na łowach,choć zwykle na nich bywał, albowiem zajęty był tym razem wypiekaniem opłatków we dworze. Skoczył po niego, dowiedziawszy się o tym, Czech, tymczasem jednak ponieœli Kurpie Zbyszka na opończy do ksišżęcego dworu. Danusia chciała iœć przy nim piechotš, lecz księżna sprzeciwiła się temu, albowiem droga była daleka i w parowach leœnych leżały już głębokie œniegi, chodziło zaœ o poœpiech. Starosta krzyżacki, Hugo de Danveld, pomógł więc dziewczynie sišœć na koń, a następnie, jadšc przy niej, tuż za ludŸmi, którzy nieœli Zbyszka, rzekł po polsku przyciszonym głosem, tak aby przez niš tylko mógł być słyszany: - Mam w Szczytnie cudowny balsam gojšcy,który od pewnego pustelnika w Hercyńskim Lesie dostałem i który mógłbym we trzech dniach sprowadzić. - Bóg wam wynagrodzi, panie! - odpowiedziała Danusia. - Bóg zapisuje każdy miłosierny uczynek, ale czy mam i od was spodziewać się zapłaty? - Jakoż mogę wam zapłacić? Krzyżak przysunšł się bliżej z koniem, widocznie chciał coœ mówić, ale się zawahał i dopiero po chwili rzekł: - W Zakonie, prócz braci, sš i siostry... Jedna z nich przywiezie balsam gojšcy, a wtedy powiem o zapłacie. Rozdział XXII Ksišdz Wyszoniek opatrzył rany Zbyszka, uznał, iż tylko jedno żebro jest złamane, ale pierwszego dnia nie ręczył za wyzdrowienie, nie wiedział bowiem, "czy się w chorym nie przekręciło serce i czy się w nim wštroba nie oberwała". Pana de Lorche opanowała też pod wieczór niemoc tak wielka, iż musiał się położyć, na drugi dzień zaœ nie mógł ni rękš, ni nogš bez wielkiego bólu we wszystkich koœciach poruszyć. Księżna i Danusia oraz inne dwórki pilnowały chorych i warzyły dla nich wedle przepisu księdza Wyszońka rozliczne smarowania i driakwie. Zbyszko jednakże ciężko był pobity i od czasu do czasu oddawał krew ustami, co wielce niepokoiło księdza Wyszońka. Był jednakże przytomny i na drugi dzień, lubo jeszcze osłabiony bardzo, dowiedziawszy się od Danusi, komu życie zawdzięcza, przywołał swego Czecha, aby mu podziękować i wynagrodzić. Musiał jednak przy tym pomyœleć, że miał go od Jagienki i że gdybynie jej życzliwe serce, byłby zginšł. Myœl ta była mu nawet ciężka, czuł bowiem, że nie wypłaci się nigdy poczciwej dziewczyniedobrem za dobre i że będzie dla niej tylko zmartwień i okrutnego smutku przyczynš. Powiedział sobie wprawdzie zaraz: "Toć sięna dwoje nie rozetnę" - ale na dnie duszy został mu jakby wyrzut sumienia, Czech zaœ zaognił jeszcze ów wewnętrzny niepokój. - Przysišgłem mojej panience - rzekł - na włodyczš czeœć, że was będę strzegł - to ibędę, bez nijakiej nagrody. Jej to, nie mnie,powinniœcie, panie, za ratunek. Zbyszko nie odpowiedział, jeno poczšł oddychać ciężko -a Czech pomilczał przez chwilę, po czym ozwał się znowu: - Jeœlibyœcie kazali mi skoczyć do Bogdańca, to skoczę. Może byœcie radzi starego pana ujrzeli, gdyż Bóg to wie, co z wami będzie. - A co powiada ksišdz Wyszoniek? - zapytałZbyszko. - Ksišdz Wyszoniek powiada, że pokaże się to na nowiu, a do nowiu jeszcze cztery dni.- Hej! to nie trzeba ci do Bogdańca. Albo zamrę przedtem, nim stryk nadšży, albo ozdrowieję. - Posłalibyœcie choć pismo do Bogdańca. Sanderus czysto wszystko wypisze. Będš przynajmniej o was wiedzieć i bogdšj na mszę dadzš. -Daj mi teraz spokój, bom słaby. Jeœli zamrę, wrócisz do Zgorzelic i powiesz, jak co było - wtedy dadzš na mszę. A mnie tu pochowajš albo w Ciechanowie. - Chyba że w Ciechanowie albo w Przasnyszu, bo w boru jeno Kurpie się grzebiš, nad którymi wilcy wyjš. Słyszałemteż od służby, że ksišżę za dwa dni razem ze dworem do Ciechanowa, a potem do Warszawy wraca. - Przecież mnie tu nie ostawiš - odrzekł Zbyszko. Jakoż odgadł, bo księżna tegoż dnia jeszcze udała się do księcia z proœbš, aby pozwolił jej zabawić w puszczańskim dworcu wraz z Danusiš, z pannami służebnymi i z księdzem Wyszońkiem, któryprzeciwny był prędkiemu przewożeniu Zbyszka do Przasnysza. Pan de Lorche miałsię po dwóch dniach znacznie lepiej i poczšłwstawać, dowiedziawszy się jednak, że "damy" zostajš, pozostał także, aby towarzyszyć im w drodze powrotnej i w razie napadu Saracenów bronić ich od złej przygody. Skšd się mieli wzišć owi Saraceni- tego pytania nie zadawał sobie mężny Lotaryńczyk. Nazywano tak wprawdzie na dalekim Zachodzie Litwinów- od nich jednak nie mogło grozić żadne niebezpieczeństwo córce Kiejstuta, rodzonej siostrze Witolda, a stryjecznej potężnego "króla krakowskiego", Jagiełły. Ale pan de Lorchezbyt długo bawił między Krzyżaki, aby mimo wszystkiego, co na Mazowszu słyszał i o chrzcie Litwy, i o połšczeniu dwu koron na głowie jednego władcy, nie miał przypuszczać, że od Litwinów zawsze wszystkiego złego można się spodziewać. Tak mówili Krzyżacy, a on jeszcze nie całkiem stracił wiarę w ich słowa. Ale tymczasem zaszedł wypadek, który padł cieniem między goœci krzyżackich i księcia Janusza. Na dzień przed wyjazdem dworu przybyli dwaj bracia Gotfryd i Rotgier, którzy byli zostali poprzednio w Ciechanowie, a z nimi przyjechał niejaki pan de Fourcy jako zwiastun niepomyœlnej dla Krzyżaków nowiny. Oto zdarzyło się, żegoœcie zagraniczni bawišcy u starosty krzyżackiego w Lubawie, a więc on, pan de Fourcy, a dalej pan de Bergow i pan Majneger, obaj z rodzin poprzednio już w Zakonie zasłużonych, nasłuchawszy się wieœci o Jurandzie ze Spychowa, nie tylko się ich nie ulękli, ale postanowili wywabić wpole słynnego wojownika, aby przekonać się, czy rzeczywiœcie jest tak straszny, zajakiego go głoszš. Starosta sprzeciwiał sięwprawdzie, powołujšc się na pokój między Zakonem a księstwami mazowieckimi, w końcu jednak, może w nadziei, iż uwolni sięod groŸnego sšsiada, nie tylko postanowił patrzeć przez szpary na wyprawę, ale i knechtów zbrojnych na niš pozwolił. Rycerze posłali wyzwanie Jurandowi, któryje skwapliwie przyjšł pod warunkiem, że ludzi odprawiš, a samotrzeć z nim i dwoma towarzyszami będš się potykali na samej granicy Prus i Spychowa. Gdy jednak nie chcieli ani knechtów odprawić, ani z ziem spychowskich ustšpić, napadł na nich, knechtów wytracił, pana Majnegera sam okrutnie kopiš przebódł, a pana de Bergow wzišł w niewolę i do piwnic spychowskich wtršcił. De Fourcy jeden się ocalił i po trzechdniowym błškaniu się po mazowieckich lasach, dowiedziawszy się od smolarzy, iż w Ciechanowie bawiš bracia zakonni, przedarł się do nich, aby razem z nimi zanieœć skargę przed majestat księcia,prosić o karę i o rozkaz uwolnienia pana deBergow. Wieœci te wnet zmšciły dobre stosunki między księciem i goœćmi, gdyż nie tylko dwaj przybyli bracia, ale i Hugo de Danveld,iZygfryd de Lowe poczęli natarczywie upominać się u księcia, aby raz przecie uczynił sprawiedliwoœć Zakonowi, uwolnił granicę od drapieżnika i ryczałtem karę za wszystkie winy wymierzył. Szczególniej Hugo de Danveld majšcy własne dawne rachunki z Jurandem, których wspomnienie piekło go bólem i wstydem -upominał się niemal groŸnie o zemstę. - Pójdzie skarga do wielkiego mistrza - mówił - i jeœli sprawiedliwoœci od waszej ksišżęcej moœci nie uzyskamy, on sam potrafi jš uczynić, choćby za owym zbójemcałe Mazowsze stanęło. Lecz ksišżę, lubo z natury łagodny, rozgniewał się i rzekł: - Jakiejże to sprawiedliwoœci się domagacie? Gdyby Jurand pierwszy na was nastšpił, wsie popalił, stada zagarnšł i ludzi pobił, pewnie bym go na sšd wezwał ikarę mu odmierzył. Ale wasi to sami go naszli. Wasz starosta knechtów na wyprawępozwolił - a cóże Jurand? Jeszcze wyzwanie przyjšł, a tego jeno żšdał, by ludzie odeszli. Jakoże mam go za to karać alibo na sšd pozywać? Zaczepiliœcie strasznego męża, którego się wszyscy bojš, i dobrowolnie œcišgnęliœcie klęskę na wasze głowy - więc czegóż chcecie? Zali mam mu rozkazać, aby się nie bronił, gdy się wam spodoba go najechać? - Nie Zakon go napastował, jeno goœcie, obcy rycerze - odparł Hugo. - Za goœci Zakon odpowiada, a do tego byli znimi knechci z lubawskiej załogi. - Miałże starosta goœci jako na rzeŸ wydać? Na to ksišżę zwrócił się do Zygfryda i rzekł: - Patrzcieże, w co się sprawiedliwoœć w waszych uœciech obraca i zali wasze wykręty nie obrażajš Boga? Lecz surowy Zygfryd odrzekł: - Pan de Bergow musi być z niewoli wypuszczon, albowiem mężowie z jego rodubywali starszymi w Zakonie i wielkie Krzyżowi oddali usługi. - A œmierć Majnegera musi być pomszczona- dodał Hugo de Danveld. Ksišżę, usłyszawszy to, odgarnšł na obie strony włosy i wstawszy z ławy, poczšł iœć ku Niemcom z twarzš złowrogš, po chwili jednak wspomniał widocznie, że byli jego goœćmi, więc pohamował się raz jeszcze, położył rękę na ramieniu Zygfryda i rzekł:- Słuchajcie, starosto: krzyż na płaszczu nosicie, więc odpowiedzcie wedle sumienia -na ten krzyż! - praw-li był Jurand czy też nie praw? - Pan de Bergow musi być z niewoli wypuszczon - odpowiedział Zygfryd de Lowe. Nastała chwila milczenia, po czym ksišżę rzekł: - Bóg, daj mi cierpliwoœć. Zygfryd zaœ mówił dalej głosem ostrym, do cięć miecza podobnym: - Ta krzywda, która nas w osobach goœci naszych spotkała -to jeno nowa sposobnoœćdo skargi. Jak Zakon Zakonem, nigdy, ni w Palestynie, ni w Siedmiogrodzie, ni między dotychczas pogańskš Litwš, nie uczynił nam jeden zwykły mšż tyle złego, ile ten zbój ze Spychowa. Wasza Ksišżęca Moœć! my sprawiedliwoœci i kary żšdamy nie za jednš krzywdę, ale za tysišc, nie za jednš bitwę, ale za pięćdziesišt, nie za krew raz przelanš, ale za całe lata takowych postępków, za które ogień niebieski powinien był spalić to bezbożne gniazdo złoœci i okrucieństwa. Czyjeż tam jęki wołajš o pomstę do Boga? - nasze! Czyje łzy? - nasze! Próżno zanosiliœmy skargi, próżno wołali o sšd. Nigdy nie uczyniono nam zadoœć! Usłyszawszy to, ksišżę Janusz poczšł kiwać głowš i odrzekł: - Hej! nieraz drzewiej Krzyżacy goœcili w Spychowie i nie był Jurand waszym wrogiem, póki mu umiłowana niewiasta na waszym powrozie nie skonała. Ale ileż to razy zaczepialiœcie go sami, chcšc go zgładzić, jako i ninie, za to, że pozywał i zwyciężał waszych rycerzy? Ile razy nasadzaliœcie na niego zbójców albo biliœcie do niego z kusz w boru? Następował ci on na was, prawda, bo go piekła zemsta - ale czyliż wy lub rycerze, którzy na ziemiach waszych siedzš, nie następowali na spokojnych ludzi na Mazowszu, nie zagarniali stad, nie palili wsiów, nie mordowali mężów, niewiast i dzieci? A gdymsię skarżył mistrzowi, to mi odpowiadał z Malborga: "Zwyczajna graniczna swawola!" Dajcie mi spokój! Nie wam przystoi się skarżyć, którzyœcie chwycili mnie samego, bez broni, w czasie pokoju, na mojej własnej ziemi - i gdyby nie strach przed gniewem króla krakowskiego, to może bym dotychczas w podziemiach waszych jęczał. Tak odpłaciliœcie się mnie, który z rodu waszych dobrodziejów pochodzę. Dajcie mi spokój, bo nie wam gadać o usi, o"twieniunie 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjü@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż¨PŮ cŠ)_ cވR QŤÚ&Ăc€Ź5 Csprawiedliwoœci! Usłyszawszy to, Krzyżacy spojrzeli po sobie niecierpliwie, gdyż przykro i wstyd imbyło, że ksišżę wspomniał o zajœciu pod Złotoryjš wobec pana de Fourcy, więc Hugode Danveld, chcšc położyć koniec dalszej o tym rozmowie, rzekł: - Z waszš ksišżęcš moœciš zdarzyła się omyłka, któršœmy nie ze strachu przed królem krakowskim, ale dla sprawiedliwoœcinaprawili, a za granicznš swawolę mistrz nasz nie może odpowiadać, bo ile jest królestw na œwiecie, wszędy na granicach niespokojne duchy swawolš. - To sam to gadasz, a sšdu na Juranda wołasz. Czegoże chcecie? - Sprawiedliwoœci i kary. Ksišżę zacisnšł swe koœciste pięœci i powtórzył: - Bóg, daj mi cierpliwoœć! - Niech wasz ksišżęcy majestat wspomni też i na to - mówił dalej Danveld - że nasi swywolnicy krzywdzš jeno œwieckich i nie należšcych do niemieckiego plemienia ludzi, wasi zaœ przeciw niemieckiemu Zakonowi rękę podnoszš, przez co samego Zbawicielaobrażajš. A jakichże mšk i kar dosyć na krzywdzicieli Krzyża? - Słuchaj! - rzekł ksišżę - Bogiem nie wojuj, bo Go nie oszukasz! I położywszy ręce na ramionach Krzyżaka,potrzšsnšł nim silnie, on zaœ stropił się zaraz i poczšł łagodniejszym już głosem: - Jeœli prawda, że goœcie pierwsi naszli Juranda i że nie odesłali ludzi, nie pochwalęim tego, ale czy istotnie Jurand przyjšł wyzwanie? To rzekłszy, poczšł patrzeć na pana de Fourcy, mrugajšc przy tym nieznacznie oczyma, jakby mu chcšc dać do zrozumienia, żeby zaprzeczył - lecz ów, nie mogšc czy nie chcšc tego uczynić, odrzekł: - Chciał, byœmy, odesławszy ludzi, samotrzeć się z nim potykali. - Pewni jesteœcie? - Na mojš czeœć! Ja i de Bergow zgodziliœmy się, ale Majneger nie przystał. Wtem ksišżę przerwał: - Starosto ze Szczytna! wy lepiej od innych wiecie, że Jurand nie uchybił wyzwaniu. Tu zwrócił się do wszystkich i rzekł: - Który by z was chciał go pozwać na pieszš alibo na konnš walkę, daję na to pozwoleństwo. Jeœliby Jurand był zabit lub pojman, pan Bergow wyjdzie bez wykupu z niewoli. Więcej ode mnie nie żšdajcie, bo niewskóracie. Lecz po tych słowach zapadła cisza głęboka. I Hugo de Danveld, i Zygfryd de Lowe, i brat Rortgier, i brat Gotfryd, jakkolwiek mężni, zbyt dobrze znali strasznego dziedzica Spychowa, by którykolwiek z nich podjšł z nim walkę na œmierć i życie. Mógł to uczynić chyba człowiek obcy, pochodzšcy z dalekich stron, jak de Lorche lub Fourcy, ale de Lorche nie był obecny przy rozmowie, zaœ pan de Fourcy nadto pełen był jeszcze wewnętrznego przerażenia. - Raz go widziałem - mruknšł z cicha - i nie chcę widzieć więcej. Zaœ Zygfryd de Lowe rzekł: - Zakonnikom nie wolno jest w pojedynczej walce się potykać, chyba za osobnym mistrza i wielkiego marszałka pozwoleniem,ale my tu nie pozwoleństwa na walkę żšdamy, jeno by de Bergow był z niewoli wypuszczon, a Jurand na gardle skaran. - Nie wy prawa w tej ziemi stanowicie. - Boœmy do tej pory cierpliwie ciężkie sšsiedztwo znosili. Ale mistrz nasz potrafi wymierzyć sprawiedliwoœć. - Zasię mistrzowi i wam od Mazowsza! - Za mistrzem stojš Niemcy i cesarz rzymski. - A za mnš król polski, któremu więcej ziemi narodów podlega. - Czy wasza ksišżęca moœć chce wojny z Zakonem? - Gdybym chciał wojny, nie czekałbym was na Mazowszu, jeno szedł ku wam, ale i ty mi nie groŸ, boć się nie boję. - Cóż mam donieœć mistrzowi? - Wasz mistrz o nic nie pytał. Mów mu, co chcesz. - Tedy sami wymierzym karę i pomstę. Na to ksišżę wycišgnšł ramię i poczšł kiwać groŸnie palcem przy samej twarzy Krzyżaka. - Waruj się! - rzekł stłumionym przez gniew głosem - waruj się! Jam ci pozwolił wyzwać Juranda, ale gdybyœ z wojskiem zakonnym wdarł mi się do kraju, tedy na cię uderzę - i więŸniem, nie goœciem, tu osiędziesz. I widocznie cierpliwoœć jego była już wyczerpana, gdyż cisnšł ze wszystkich sił czapkę o stół i wyszedł z izby, trzasnšwszy drzwiami. Krzyżacy pobladli zewœciekłoœci, a pan de Fourcy spoglšdał na nich jak błędny. - Co tedy będzie? - spytał pierwszy brat Rotgier. A Hugo de Danveld przyskoczył niemal z pięœciami do pana de Fourcy. - Po coœ powiedział, że wyœcie pierwsi naœli Juranda? - Bo prawda! - Trzeba ci było zełgać. - Jam tu przyjechał bić się, nie łgać. - Tęgo się biłeœ - ni słowa! - A tyœ to nie pomykał przed Jurandem do Szczytna? - Pax! - rzekł de Lowe. - Ten rycerz jest goœciem Zakonu. - I wszystko jedno, co rzekł - wtršcił brat Gotfryd. - Bez sšdu nie skaraliby Juranda, a na sšdzie rzecz by musiała wyjœć na wierzch. - Co tedy będzie - powtórzył brat Rotgier. Nastała chwila milczenia, po czym zabrał głos surowy i zawzięty Zygfryd de Lowe. - Trzeba z tym krwawym psem raz skończyć! - rzekł. - De Bergow musi być z więzów wydobyty. Œcišgniem załogi ze Szczytna, z Insburka, z Lubawy, wezwiem chełmińskš szlachtę i uderzym na Juranda... Czas z nim skończyć! Lecz przebiegły Danveld, który umiał każdšrzecz na obie strony rozważyć, założył ręce na głowę, namarszczył się i po namyœle rzekł: - Bez pozwolenia mistrza nie można. - Jeœli się uda, to mistrz pochwali! - ozwał się brat Gotfryd. - A jeœli się nie uda? Jeœli ksišżę ruszy kopijników i uderzy na nas? - Jest pokój między nim i Zakonem: nie uderzy! - Ba! jest pokój, ale my go pierwsi naruszym. Załogi nasze przeciw Mazurom nie wystarczš. - To mistrz ujmie się za nami i będzie wojna. Danveld znów się namarszczył i zamyœlił: - Nie! nie! - rzekł po chwili. - Jeœli się uda,mistrz będzie w duchu rad... Pójdš posły doksięcia, będš układy i ujdzie nam bezkarnie.Ale w razie klęski Zakon nie ujmie się za nami i wojny księciu nie wypowie... Innego by na to trzeba mistrza... Za księciem stoi król polski, a z nim mistrz nie zadrze... - Wszelako wzięliœmy ziemię dobrzyńskš - to widać nie strach nam Krakowa. - Bo były pozory... Opolczyk... Wzięliœmy niby zastaw, a i to... Tu obejrzał się naokół i zniżonym głosem dodał: - Słyszałem w Malborgu, iż gdyby wojnš grozili, to byle nam zastaw wrócono - oddamy. - Ach! - rzekł brat Rotgier - gdyby tu między nami był Mar-kwart Salzbach albo Szomberg, który szczenięta Witoldowe wydusił - ci znaleŸliby radę na Juranda. CóżWitold! namiestnik Jagiełłów! Wielki kniaŸ, apomimo tego Szombergowi nic... Wydusił Witoldowi dzieci - i nic mu!... Zaprawdę, brak między nami ludzi, którzy na wszystkopotrafiš znaleŸć sposób... Usłyszawszy to, Hugo de Danveld wsparł łokcie na stole, głowę na rękach i na długiczas zatopił się w rozmyœlaniu. Nagle rozjaœniły mu się oczy, obtarł wedle zwyczaju wierzchem dłoni wilgotne, grube wargi i rzekł: - Błogosławiona niech będzie chwila, w której wspomnieliœcie, pobożny bracie, imięmężnego brata Szomberga. - Czemu tak? Zaliœcie coœ obmyœlili? - spytał Zygfryd de Lowe. - Mówcie żywo! - zawołali bracia Rotgier i Gotfryd. - Słuchajcie - rzekł Hugo. - Jurand ma tu córkę, jedyne dziecko, którš jako Ÿrenicę oka miłuje. - Ma! znamy jš. Miłuje jš i księżna Anna Danuta. - Tak. Otóż słuchajcie, gdybyœcie porwali tędziewkę, Jurand oddałby za niš nie tylko Bergowa, ale wszystkich jeńców, siebie samego i Spychów w dodatku! - Na krew œwiętego Bonifacego przelanš w Dochum! - zawołał brat Gotfryd - byłoby tak, jak mówicie! Po czym zamilkli, jakby przestraszeni œmiałoœciš i trudnoœciami przedsięwzięcia. Dopiero po chwili brat Rotgier zwrócił się do Zygfryda de Lowe: - Rozum wasz i doœwiadczenie - rzekł - równe sš męstwu; co tedy o tym mniemacie? - Mniemam, że sprawa warta rozwagi. - Bo - mówił dalej Rotgier - dziewka jest przybocznš księż-ny - ba, więcej, gdyż prawie córkš umiłowanš. Pomyœlcie, pobożni bracia, jaki powstanie hałas. A Hugo de Danveld poczšł się œmiać. - Samiœcie mówili - rzekł - że Szomberg wytruł czy też wydusił Witoldowe szczenięta - i cóż mu za to? Hałas oni z byle przyczyny podnoszš, ale gdybyœmy posłali mistrzowi Juranda na łańcuchu, czeka nas pewniej nagroda niż kara. - Tak - ozwał się de Lówe - sposobnoœć do najazdu jest. Ksišżę wyjeżdża, Anna Danuta zostaje tu jeno z dworskimi dziewki. Jednakże najazd na dwór ksišżęcy w czasiepokoju -nie byle sprawa. Dwór ksišżęcy - nie Spychów. To znów jak w Złotoryi! Znów pójdš skargi do wszystkich królestw i do papieża na gwałty Zakonu; znów odezwie się z groŸbš przeklęty Jagiełło, a mistrz - znacie go przecie: rad on uchwyci, co się da chwycić, ale wojny z Jagiełłš nie chce...Tak! krzyk się podniesie we wszystkich ziemiach Mazowsza i Polski. - A tymczasem koœci Juranda zbielejš na haku - odparł brat Hugo. - Kto wreszcie mówi wam, by jš tu z dworca spod boku księżny porywać? - Przecie nie z Ciechanowa, gdzie prócz szlachty jest trzystu łuczników. - Nie. Ale zali Jurand nie może zachorzeć i przysłać ludzi po dziewkę? Nie wzbroni jejwtedy księżna jechać, a jeœli dziewka w drodze przepadnie, kto powie wam lub mnie:"Tyœ jš porwał!" - Ba! - odrzekł zniecierpliwiony de Lowe - sprawcie, by Jurand zachorzał i dziewkę wezwał... Na to uœmiechnšł się z tryumfem Hugo i odrzekł: - Mam ci ja u siebie złotnika, który z Malborga za złodziejstwo wypędzon w Szczytnie osiadł i który każdš pieczęć wycišć potrafi; mam i ludzi, którzy, choć nasi poddani, z mazurskiego narodu pochodzš... Zali mnie jeszcze nie rozumiecie?... - Rozumiem! - zawołał z zapałem brat Gotfryd. A Rotgier podniósł dłonie do góry irzekł: - Niech ci Bóg szczęœci, pobożny bracie, boni Markwart Salzbach, ni Szomberg nie znaleŸliby lepszego sposobu. Po czym przymrużył oczy, jakby chciał dojrzeć coœ dalekiego. - Widzę Juranda - rzekł - jako z powrozemna szyi stoi przy Gdańskiej bramie w Malborgu i jako kopiš go nogami knechty nasze... - A dziewka zostanie służkš Zakonu - dodałHugo. Usłyszawszy to, de Lówe zwrócił oczy na Danvelda, on zaœ uderzył się znów wierzchem dłoni w usta i rzekł: - A teraz do Szczytna nam jak najprędzej! Rozdział XXIII Jednakże przed wyruszeniem do Szczytna czterej bracia i de Fourcy przyszli jeszcze pożegnać się z księciem i księżnš. Było to pożegnanie niezbyt przyjazne, wszelako ksišżę, nie chcšc, wedle starego polskiego obyczaju, wypuszczać goœci z domu z próżnymi rękoma, podarował każdemu z braci piękny błam kuni i po grzywnie srebra, oni zaœ przyjęli z radoœciš, zapewniajšc, że jako zakonnicy zaprzysiężeni na ubóstwo nie zatrzymajš tych pieniędzy dla siebie, ale rozdadzš je ubogim, którym zarazem polecš się modlić za zdrowie, sławę i przyszłe zbawienie księcia. Uœmiechali się pod wšsem z tych zapewnień Mazurowie, albowiem dobrze znana im była chciwoœć zakonna, a jeszczelepiej kłamstwa Krzyżaków. Powtarzano na Mazowszu, że "jako tchórz cuchnie, tak Krzyżak łże". Ksišżę też jeno machnšł rękšna podobnš podziękę, a po ich wyjœciu rzekł, iż rakiem chyba pojechałby do niebaza przyczynš modlitw krzyżackich. Lecz przedtem jeszcze, przy pożegnaniu sięz księżnš, w chwili gdy Zygfryd de Lowe całował jej rękę, Hugo von Dan-veld zbliżyłsię do Danusi, położył dłoń na jej głowie igłaszczšc jš, rzekł: - Nam przykazano dobrem za złe płacić i miłować nawet nieprzyjaciół naszych, więcprzyjedzie tu siostra zakonna i przywiezie wam, panienko, gojšcy balsam hercyński. - Jakoże mam wam podziękować, panie? - odpowiedziała Danusia. - BšdŸcie przyjaciółkš Zakonu i zakonników.Zauważył tę rozmowę de Fourcy, a że uderzyła go przy tym uroda dziewczyny, więc gdy już ruszyli ku Szczytnu, zapytał: - Co to za piękna dwórka, z którš rozmawialiœcie na odjezdnym? - Córka Juranda! - odpowiedział Krzyżak. A pan de Fourcy zdziwił się. - Ta, którš macie pochwycić? - Ta. A gdy jš pochwycim, Jurand nasz. - Nie wszystko widać złe, co od Juranda pochodzi. Warto być stróżem takiego jeńca.- Myœlicie, że łatwiej by było wojować z niš niż z Jurandem? - To znaczy, że myœlę tak samo jak i wy. Ojciec wróg Zakonu, a do córki mówiliœcie miodem smarowane słowa i w dodatku obiecaliœcie jej balsam. Hugo de Danveld uczuł widocznie potrzebę uprawiedliwienia się kilkoma słowy. - Obiecałem jej balsam - rzekł - dla tego młodego rycerza, który od tura pobit i z którym, jako wiecie, jest zmówiona. Jeœli podniosš krzyk po pochwyceniu dziewki, powiemy, żeœmy nie tylko nie chcieli jej krzywdy, aleœmy jej jeszcze leki przez chrzeœcijańskie miłosierdzie posyłali. - Dobrze - rzekł de Lowe. - Trzeba jeno posłać kogoœ pewnego. - Poœlę jednš pobożnš niewiastę, całkiem Zakonowi oddanš. Przykażę jej patrzyć i słuchać. Gdy ludzie nasi niby od Juranda przybędš, znajdš gotowe porozumienie... - Takich ludzi trudno będzie dobrać. - Nie. Naród u nas mówi tym samym językiem. Sš też w mieœcie, ba! nawet między knechtami w załodze, ludzie, którzyprawem œcigani z Mazowsza zbiegli - zbóje,złodzieje - prawda, ale żadnej trwogi nie znajšcy i na wszystko gotowi. Tym obiecnę,jeœli wskórajš, wielkie nagrody, jeœli nie wskórajš - powróz. - Ba! a nuż zdradzš? - Nie zdradzš, bo na Mazowszu każdy dawno na łamanie kołem zarobił i nad każdym wyrok cięży. Trzeba im tylko dać ochędożne szaty, aby ich za prawych Jurandowych pachołków poczytano - i główna rzecz: list z pieczęciš od Juranda. - Należy wszystko przewidzieć - rzekł bratRotgier. -Jurand po ostatniej bitwie zechce może zobaczyć księcia, aby się na nas poskarżyć, a siebie usprawiedliwić. Będšc wCiechanowie, zajedzie do córki, do leœnego dworca. Może się wtedy przygodzić, że nasiludzie, przybywszy po Jurandównę, natknš się na samego Juranda. - Ci ludzie, których wybiorę, sš szelmy kutena cztery nogi. Będš oni wiedzieć, że jeœli się natknš na Juranda, pójdš na haki. Ich głowa w tym, żeby się nie spotkali. - Jednak może się zdarzyć, że ich pochwycš. - Tedy wyprzemy się i ich, i listu. Kto nam dowiedzie, że to myœmy ich wysłali? Wreszcie: nie będzie porwania, nie będzie krzyku, a że kilku wisielców Mazury poćwiertujš, nie stanie się przez to szkoda dla Zakonu. A brat Gotfryd, najmłodszy między zakonnikami, rzekł: - Nie rozumiem tej waszej polityki ani tej waszej bojaŸni, aby się nie wydało, że dziewka z naszego nakazu porwana. Majšc jš raz w ręku, musimy przecie posłać kogoœ do Juranda i powiedzieć mu: "Twoja córka jest u nas - chcesz-li, by odzyskała wolnoœć, oddaj za niš de Bergowa i siebie samego..." Jakże inaczej?... Ale wtedy będzie wiadomo, że to my nakazaliœmy dziewczynę pochwycić. - Prawda! - rzekł pan de Fourcy, któremu niezbyt przypadła do smaku cała sprawa. -Po co ukrywać to, co musi się wydać. A Hugo de Danveld poczšł się œmiać i zwróciwszy się do brata Gotfryda, zapytał:- Jak dawno nosicie biały płaszcz? - Skończy się szeœć lat na pierwszš niedzielę po Œwiętej Trójcy. - Jak go przenosicie jeszcze szeœć, będziecie lepiej rozumieli sprawy Zakonu. Jurand zna nas lepiej niż wy. Powie mu się tak: "Twojej córki pilnuje brat Szomberg i jeœli słowo piœniesz -to wspomnij na dzieci Witolda..." - A póŸniej? - PóŸniej de Bergow będzie wolny, a Zakon będzie także uwolnion od Juranda. - Nie! - zawołał brat Rotgier - wszystko jest tak rozumnie pomyœlane, że Bóg powinien pobłogosławić naszemu przedsięwzięciu. - Bóg błogosławi wszelkim uczynkom majšcym na celu dobro Zakonu - rzekł posępny Zygfryd de Lowe. I jechali dalej w milczeniu - a przed nimi nadwa lub trzy strzelania z kuszy szły ich poczty, aby torować drogę, która stała siękopna, albowiem w nocy spadł œnieg obfity.Na drzewach leżała bogata okiœć, dzień był chmurny, ale ciepły, tak że z koni podnosił się opar. Z lasów ku ludzkim siedliskom leciały stada wron, napełniajšc powietrze posępnym krakaniem. Pan de Fourcy pozostał nieco za Krzyżakami i jechał w głębokim zamyœleniu.Był on od kilku lat goœciem Zakonu, brał udział w wyprawach na ŻmujdŸ, gdzie odznaczył się wielkim męstwem i podejmowany wszędy tak, jak tylko Krzyżacy umieli podejmować rycerzy z dalekich stron, przywišzał się do nich mocno, a nie majšc własnej fortuny, zamierzał wstšpić w ich szeregi. Tymczasem to przesiadywał w Malborgu, toodwiedzał znajome komandorie, szukajšc wpodróżach rozrywki i przygód. Przybywszy œwieżo do Lubawy wraz z bogatym de Bergowem i zasłyszawszy o Jurandzie, poczšł płonšć żšdzš zmierzenia się z gadać o usi, o"twieniunie 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjü@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż­PpcŽŔtcŻ4Žc°Â,‘"ąS1^€mężem, którego otaczała groza powszechna. Przybycie Majnegera, który zewszystkich walk wychodził zwycięzcš, przyspieszyło wyprawę. Komtur z Lubawy dał na niš ludzi; naopowiadał jednak tyle trzem rycerzom nie tylko o okrucieństwie, ale o podstępach i wiarołomstwie Juranda, iż gdy ów zażšdał, by odprawili żołnierzy, nie chcieli się na to zgodzić, bojšc się, że gdy to uczyniš, otoczy ich, wytraci lub wtršci do piwnic spychowskich. Wówczas Jurand, mniemajšc, że chodzi im nie tylko owalkę rycerskš, ale i o grabież, uderzył nanich wstępnym bojem i zadał im klęskę okrutnš. De Fourcy widział Bergowa obalonego wraz z koniem, widział Majnegera z odłamem włóczni w brzuchu, widział ludzi próżno błagajšcych o litoœć. Sam ledwo zdołał się przebić - i kilka dni tułał się po drogach i lasach, gdzie byłby zamarł z głodu lub stał się łupem dzikiego zwierza, gdyby wypadkiem nie dostał się do Ciechanowa, wktórym znalazł braci Gotfryda i Rotgiera. Z całej wyprawy wyniósł uczucie upokorzenia, wstydu, nienawiœci, zemsty i żalu za Bergowem, który był mu bliskim przyjacielem. Toteż z całej duszy przyłšczył się do skargi zakonnych rycerzy, gdy domagali się kary i wolnoœci dla nieszczęsnego towarzysza, a gdy ta skarga pozostała bezowocnš - w pierwszejchwili gotów był zgodzić się na wszystkie œrodki, które wiodły do zemsty nad Jurandem. Teraz jednak ozwały się w nim nagle skrupuły. Przysłuchujšc się rozmowom zakonników, a zwłaszcza temu, co mówił Hugo de Danveld, niejednokrotnie nie mógł oprzeć się zdziwieniu. Poznawszy bliżej w cišgu kilku lat Krzyżaków, widział już wprawdzie, że nie sš oni tacy, za jakich przedstawiajš ich w Niemczech i na Zachodzie. W Malborgu poznał jednakże kilku prawych i surowych rycerzy; ci sami często rozwodzili skargi nad zepsuciem braci, nad ich rozpustš, brakiem karnoœci -ide Fourcy czuł, że majš słusznoœć, ale sam będšc rozpustnym i niekarnym, nie brał zbyt za złe innym tych wad, zwłaszcza że wszyscy rycerze zakonni nagradzali je męstwem. Widział ich przecie pod Wilnem uderzajšcych piersiš o pierœ polskich rycerzy, przy zdobywaniu zamków bronionych z nadludzkš uporczywoœciš przez posiłkowe polskie załogi; widział ichginšcych pod ciosami toporów i mieczów, wszturmach ogólnych lub w pojedynczych walkach. Byli nieubłagani i okrutni dla Litwy, ale byli zarazem jako lwy - i chodziliw chwale jak w słońcu. Teraz jednak wydało się panu de Fourcy, że Hugo de Danveld mówi takie rzeczy i podaje takie sposoby, na które wzdrygnšć się powinna dusza w każdym rycerzu - a zaœ inni bracianie tylko nie powstajš na niego z gniewem, ale przytakujš każdemu jego słowu. Więc zdziwienie ogarniało go coraz większe i wreszcie zadumał się głęboko, czy mu przystoi do takich uczynków rękę przykładać. Gdyby bowiem chodziło tylko o porwanie dziewczyny, a następnie o wymienienie jej za Bergowa, byłby się może na to zgodził, chociaż poruszyła go i ujęła za serce uroda Danusi. Gdyby przyszło mu być jej stróżem, nie miałby także nic przeciwko temu, a nawet nie był pewien, czyby z ršk jego wyszła takš, jakš w nie wpadła. Ale Krzyżakom szło widocznie o co innego. Oni przez niš chcieli dostać wraz z Bergowem isamego Juranda - obiecać mu, że jš wypuszczš, jeœli się za niš odda, a potem zamordować go, a z nim razem, dla ukryciaoszustwa i zbrodni - zapewne i dziewczynę.Wszakże już grozili jej losem dzieci Witoldowych na wypadek, gdyby Jurand œmiał się skarżyć. "Niczego nie chcš dotrzymać - oboje oszukać i oboje zgładzić- rzekł sobie de Fourcy -a przecie krzyż noszš i czci więcej od innych przestrzegać winni". - I burzyła się w nim dusza co chwila mocniej na takš bezczelnoœć, ale postanowił jeszcze sprawdzić, o ile jego podejrzenia sš słuszne - więc podjechał znów do Danvelda i zapytał: - A jeœli Jurand się wam odda, czy wypuœcicie dziewkę? - Gdybyœmy jš wypuœcili, cały œwiat wnet by wiedział, że to my chwyciliœmy oboje - odrzekł Danveld. - Ba, cóż z niš uczynicie? Na to Danveld pochylił się ku mówišcemu i ukazał w uœmiechu swe spróchniałe zęby spod grubych warg. - O co pytacie? Czy o to, co uczynimy z niš przedtem, czy o to, co potem? Lecz Fourcy, wiedzšc już, co chciał wiedzieć, zamilkł -przez chwilę jeszcze zdawał się walczyć z sobš, a następnie podniósł się nieco na strzemionach i rzekł tak głoœno, aby go wszyscy czterej zakonnicy usłyszeli: - Pobożny brat Ulryk von Jungingen, który jest wzorem i ozdobš rycerstwa, rzekł mi raz tak: "Jeszcze między starymi w Malborgu znajdziesz godnych Krzyża rycerzy, ale ci, którzy na pogranicznych komandoriach siedzš, zakałę jeno Zakonowiprzynoszš". - Wszyscyœmy grzeszni, ale Panu naszemu służymy - odrzekł Hugo. - Gdzie wasza rycerska czeœć? Nie przez haniebne uczynki Panu się służy - chyba że nie Zbawicielowi służycie. Któż to wasz Pan? Wiedzcie przeto, że nie tylko do niczego ręki nie przyłożę, ale i wam nie pozwolę... - Na co nie pozwolicie? - Na podstęp, na zdradę, na hańbę. - A jakoże możecie nam zabronić? W bitwie z Jurandem postradaliœcie poczet i wozy. Żyć musicie tylko z łaski Zakonu -i z głodu zamrzecie, jeœli wam kawałka chleba nie rzucim. A w dodatku: wyœcie jeden, nas czterech - jakoże nie pozwolicie? - Jako nie pozwolę? - powtórzył Fourcy. - Mogę nawrócić do dworca i ostrzec księcia,mogę przed całym œwiatem wasze zamiary rozgłosić. Na to spojrzeli po sobie bracia zakonni i twarze zmieniły im się w okamgnieniu. Szczególniej Hugo de Danveld popatrzył przez długš chwilę pytajšcym wzrokiem w oczy Zygfryda de Lowe, po czym zaœ zwrócił się do pana de Fourcy: - Przodkowie wasi - rzekł - sługiwali już wZakonie - i wy chcecie do niego wstšpić, alemy zdrajców nie przyjmujem. - Ja zaœ nie chcę ze zdrajcami służyć. - Ejże! nie spełnicie waszej groŸby. Wiecie,że Zakon umie karać nie tylko zakonników... A de Fourcy, którego podnieciły te słowa, wydobył miecz, lewš rękš schwycił za ostrze, prawš dłoń położył na rękojeœci i rzekł... - Na tę rękojmię majšcš kształt krzyża, nagłowę œwiętego Dionizego, mego patrona, i na mojš rycerskš czeœć ostrzegę księcia mazowieckiego i mistrza. Hugo de Danveld znów popatrzył pytajšcym wzrokiem na Zygfryda de Lowe, a ów przymknšł powieki, jakby dajšc znak, że się na coœ zgadza. Wówczas Danveld ozwał się jakimœ dziwnie głuchym i zmienionym głosem: - Œwięty Dionizy mógł nieœć pod pachš swš uciętš głowę, ale gdy wasza raz spadnie... - Grozicie mi? - przerwał de Fourcy. - Nie, jeno zabijam! - odpowiedział Danveld.I pchnšł go nożem w bok z takš siłš, że ażostrze schowało się w ciele po krzyżyk. DeFourcy zawrzasnšł strasznym głosem, przez chwilę usiłował chwycić prawš rękš miecz, który poprzednio trzymał w lewej, ale upuœcił go na ziemię, w tym samym zaœczasie pozostali trzej bracia poczęli go żgać bez litoœci nożami w szyję, w plecy, wbrzuch, dopóki nie spadł z konia. Po czym nastało milczenie. De Fourcy, krwawišc okropnie z kilkunastu ran, drgał na œniegu i darł go powykrzywianymi przezkonwulsje palcami. Spod ołowianego nieba dochodziło tylko krakanie wron lecšcych z głuchych puszcz ku ludzkim siedliskom. A następnie poczęła się œpieszna rozmowa morderców: - Ludzie nic nie widzieli! - rzekł zdyszanym głosem Danveld. - Nic. Poczty sš na przedzie; nie widać ich - odparł Lowe. - Słuchajcie: będzie powód do nowej skargi.Rozgłosim, że mazowieccy rycerze napadli na nas i zabili nam towarzysza. Podniesiem krzyk - aż go w Malborgu usłyszš, że nawet na goœci ksišżę nasadza morderców. Słuchajcie! należy mówić, iż Janusz nie tylko nie chciał wysłuchać naszych skarg na Juranda, ale kazał zamordować skarżyciela. De Fourcy przewrócił się tymczasem w ostatniej konwulsji na wznak i leżał nieruchomy, z krwawš pianš na ustach i z przerażeniem w martwych już, szeroko otwartych oczach. Brat Rotgier popatrzył na niego i rzekł: - Uważcie, pobożni bracia, jako Bóg karze sam zamiar zdrady. - Coœmy uczynili, uczyniliœmy dla dobra Zakonu - odrzekł Gotfryd. - Chwała tym... Lecz przerwał, bo w tej samej chwili z tyłu za nimi, na zakręcie œnieżnej drogi, ukazał się jakiœ jeŸdziec, który pędził co koń wyskoczy. Ujrzawszy go, Hugo de Danveld zawołał prędko: - Ktokolwiek ten człowiek jest - musi zginšć. A de Lowe, który, lubo najstarszy między braćmi, miał wzrok nadzwyczaj bystry, rzekł: - Poznaję go: to ów giermek, który tura toporem zabił. Tak jest: to on! - Pochowajcie noże, aby się nie spłoszył - mówił Danveld. - Ja znów pierwszy uderzę,wy za mnš. Tymczasem Czech dojechał i o dziesięć lub oœm kroków zaparł konia w œnieg. Dojrzał trupa w kałuży krwi, konia bez jeŸdŸca i zdumienie odbiło mu się na twarzy, ale trwało tylko przez jedno mgnienie oka. Po chwili zwrócił się do braci, tak jakby nic nie widział, i rzekł: - Czołem, mężni rycerze! - Poznaliœmy cię - odpowiedział, zbliżajšc się z wolna Danveld. - Masz-li co do nas? - Wysłał mnie rycerz Zbyszko z Bogdańca, za którym kopię noszę, a który od tura na łowach pobit sam nie mógł ku wam. - Czego chce od nas twój pan? - Za to, żeœcie niesłusznie Juranda ze Spychowa oskarżyli z ujmš dla jego rycerskiej czci, pan mój każe wam powiedzieć, iżeœcie nie jako prawi rycerze czynili, ale jako psi szczekali; a któren by był krzyw o te słowa, tego pozywa na walkę pieszš alibo konnš, aż do ostatniego tchu, do której stanie, gdzie mu wskażecie,gdy tylko za łaskš i zmiłowaniem Bożym dzisiejsza krzypota go popuœci. - Powiedz panu swemu, że rycerze zakonni obelgi cierpliwie dla imienia Zbawiciela znoszš, zasię do walki bez osobliwego pozwoleństwa mistrza albo wielkiego marszałka stawać nie mogš, o które to pozwoleństwo jednakże będziem do Malborga pisali. Czech znów spojrzał na trupa pana de Fourcy, albowiem do niego to głównie był posłany. Zbyszko wiedział już przecie, że zakonnicy do pojedynków nie stajš, zasłyszawszy jednak, że był między nimi rycerz œwiecki, jego szczególniej chciał pozwać, sšdzšc, że tym sobie ujmie i zjedna Juranda. Tymczasem rycerz ów leżał oto teraz zarżnięty jak wół między czterema Krzyżakami. Czech nie zrozumiał wprawdzie, co zaszło,ale ponieważ był od dziecka ze wszelkimi niebezpieczeństwy oswojon, więc zwietrzyłjakieœ niebezpieczeństwo. Zdziwiło go też i to, że Danveld, mówišc z nim, zbliżał się coraz bardziej ku niemu, inni zaœ poczęli zjeżdżać na boki, jakby go chcieli nieznacznie okršżyć. Z tych powodów poczšł się mieć na bacznoœci, zwłaszcza że nie miał przy sobie broni, bo jej w poœpiechu wzišć nie zdšżył. A Danveld tymczasem był tuż i mówił dalej:- Obiecałem twemu panu balsam gojšcy, więc Ÿle mi się za uczynnoœć wypłaca. Zwykła to zresztš u Polaków rzecz... ale żeciężko jest pobit i wkrótce przed Bogiem może stanšć, więc powiedz mu... Tu wsparł lewš dłoń na ramieniu Czecha. - Więc powiedz mu, że ja, ot, jak odpowiadam!... I w tej samej chwili błysnšłnożem przy gardle giermka. Lecz nim zdołał pchnšć, Czech, który już od dawna œledził jego ruchy, chwycił go swymi żelaznymi rękoma za prawicę, wygišł jš, zakręcił, aż chrupnęły stawy i koœci - i dopiero usłyszawszy okropny ryk bólu, wspišł konia - i pomknšł jak strzała, zanim inni zdołali mu zastšpić. Bracia Rotgier i Gotfryd poczęli go gonić, ale wnet wrócili, przerażeni strasznym krzykiem Danvelda. De Lowe podtrzymywał go pod ramiona, on zaœ z twarzš bladš i zarazem zsiniałš krzyczał tak, że aż pocztowi, jadšcy przy wozach znacznie na przedzie, wstrzymali konie. - Co wam jest? - pytali bracia. Lecz de Lowe kazał im jechać co sił, sprowadzić wóz, albowiem Danveld widocznie nie mógł się na kulbace utrzymać. Po chwili zimny pot okrył mu czoło i zemdlał. Po sprowadzeniu wozu ułożono go na słomie i ruszono ku granicy. De Lowe pilił, albowiem rozumiał, że po tym, co zaszło, nie można czasu tracić nawet dla opatrunkuDanvelda. Siadłszy przy nim na wozie, wycierał od czasu do czasu œniegiem jego twarz, ale nie mógł przywrócić mu przytomnoœci. Dopiero w pobliżu granicy Danveld otworzyłoczy i poczšł obzierać się jakby ze zdziwieniem dokoła. - Jak wam jest? - spytał Lowe. - Nie czuję bólu, ale nie czuję i ręki - odrzekł Danveld. - Bo wam już zdrętwiała - dlatego i ból minšł. W ciepłej izbie wróci. Tymczasem podziękujcie Bogu i za chwilę ulgi. A Rotgier i Gotfryd zbliżyli się zaraz do wozu. - Stało się nieszczęœcie - rzekł pierwszy - co teraz będzie? - Powiemy - odparł słabym głosem Danveld- że giermek zamordował de Fourcy'ego. - Nowa ich zbrodnia i winowajca wiadomy! -dodał Rotgier. Rozdział XXIV Czech tymczasem poleciał jednym pędem wprost do leœnego dworca i zastawszy jeszcze w nim księcia, opowiedział jemu pierwszemu, co się stało. Na szczęœcie, znaleŸli się dworzanie, którzy widzieli, że giermek wyjechał bez broni. Jeden z nich krzyknšł mu był nawet na drogę półżartem, aby wzišł jakie żelaziwo, bo inaczej Niemcy go pokołaczš, ów jednak, bojšc się, aby rycerze nie przejechali tymczasem granicy, skoczył na konia tak jak stał, w kożuchu tylko, i pognał za nimi.Œwiadectwa te rozproszyły wszelkie wštpliwoœci księcia co do tego, kto mógł być zabójcš de Fourcy'ego, ale napełniły goniepokojem i gniewem tak wielkim, że w pierwszej chwili chciał wysłać poœcig za Krzyżakami, aby ich w łańcuchach odesłać wielkiemu mistrzowi na ukaranie. Po chwili jednak sam zmiarkował, że poœcig nie zdołałby już dosięgnšć rycerzy przed granicš, i rzekł: - Wyœlę wszelako pismo do mistrza, aby zasię wiedział, co oni tu wyrabiajš. le się poczyna dziać w Zakonie, bo drzewiej posłuch był okrutny, a teraz byle komtur na swojš rękę poczyna. Dopust Boży, ale zadopustem idzie kara. Po czym zamyœlił się, a po chwili znów poczšł mówić do dworzan: - Tego jeno nie mogłem nijak wyrozumieć, po co oni goœcia zabili - i żeby nie to, że pachołek bez broni pojechał, miałbym na niego posšdzenie. - Ba - rzekł ksišdz Wyszoniek - a po cóż bygo pachoł miał zabijać, któren go przedtemnigdy nie widział, a po drugie, choćby i miał broń. jakże mu było jednemu na pięciuuderzyć - i na ich poczty zbrojne. - Jużci prawda - rzekł ksišżę. - Musiał się im ów goœć w czym przeciwić albo może niechciał tak łgać, jako im było trzeba, bom ito już widział, że mrugali na niego, aby powiedział, że Jurand pierwszy zaczšł. A Mrokota z Mocarzewa rzekł: - Chwacki to pachoł, jeœli on temu psu Danveldowi rękę pokruszył. - Powiada, że słyszał, jak w Niemcu gnatychrupnęły -odpowiedział ksišżę - i miarkujšc z tego, jako się w boru popisał -może to być! Widać i sługa, i pan sierdzitechłopy. Żeby nie Zbyszko, byłby się tur na konie rzucił. I Lotaryńczyk, i on wielce siędo zratowania księżnej przyczynili... - Pewnie, że sierdzity chłop - przywtórzył ksišdz Wyszoniek. - Ot i teraz, ledwie dycha, a jednak się za Jurandem ujšł i tamtych pozwał... Takiego właœnie Jurandowi trzeba zięcia. - Coœ ta Jurand inaczej w Krakowie gadał, ale teraz myœlę, że się nie przeciw! - rzekłksišżę. - Pan Jezus to sprawi - ozwała się księżna,która wszedłszy właœnie w tej chwili, usłyszała koniec rozmowy. - Nie może się Jurand teraz przeciwić, byleby Bóg Zbyszkowi zdrowie powrócił. Ale i z naszej strony musi być też nagroda. -Najlepsza dla niego nagroda będzie Danuœka, a ja też myœlę, że jš dostanie, a to przez tę przyczynę, że jak się baby na co zawezmš, to przeciw nim i taki Jurand nie poradzi. - Albo nie po sprawiedliwoœci się zawzięłam? - zapytała księżna. - Żeby Zbyszko był płochy, to nie mówię, ale wierniejszego chyba na œwiecie nie ma. I dziewczyna też. Krokiem teraz od niego nie odstšpi - i po gębie go gładzi, a on się do niej w boleœci œmieje. Aże mi samej czasemœluzy z oczu pocieknš! Sprawiedliwie mówię!... Takiemu kochaniu warto pomóc, boi Matka Boska rada na szczęœliwoœć ludzkš patrzy. - Byle była wola boska - rzekł ksišżę - to iszczęœliwoœć się zdarzy. Ale co prawda, to mało mu przez tę dziewczynę głowy nie ucięli, a teraz znowu tur go starmosił. - Nie powiadaj, że "przez niš"! - zawołała żywo księżna -boć nie kto inny, Jeno Danuœka go w Krakowie zratowała. - Prawda. Ale żeby nie ona, nie byłby w a się z gadać o usi, o"twieniunie 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjü@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż˛PScłŁ§#´JLc€ľ–!+cśÁ0–aLichtensteina bił, aby mu pióra ze łba zedrzeć, a za Lorchego toż by karku tak ochotnie nie nadstawił. Co zasię do nagrody, to rzekłem już, że im obum się należy, i w Ciechanowie jš obmyœlę. - Niczego by Zbyszko tak rad nie widział jak rycerskiego pasa i złotych ostróg. Ksišżę uœmiechnšł się na to dobrotliwie i odrzekł: - To niechże mu je dziewczyna poniesie, a gdy krzypota go popuœci, wówczas dopilnujem, aby wszystko wedle zwykłego obyczaju się odbyło. Niech mu wnet poniesie, bo prędka radoœć najlepsza! Księżna, usłyszawszy to, uœciskała pana wobec dworzan, potem ucałowała kilkakrotnie jego ręce, on zaœ uœmiechał się wcišż, a wreszcie rzekł: - Widzicie... No! dobra ci rzecz do głowy przyszła! Że też to Duch Œwięty i niewiastom krzyny rozumu nie poskšpił! Zawołajże teraz dziewczynę. - Danuœka! Danuœka! - zawołała księżna. I po chwili we drzwiach bocznej komory ukazała się Danusia, z zaczerwienionymi odbezsennoœci oczyma i z dwojakami w ręku, pełnymi dymišcej kaszy, którš ksišdz Wyszoniek okładał potłuczone koœci Zbyszka, a którš stara dworka właœnie przed chwilš jej oddała. - PójdŸże tu jeno do mnie, sierotko! - rzekłksišżę Janusz. -Postaw dwojaki i chodŸ. I gdy zbliżyła się z pewnš nieœmiałoœciš, "Pan" bowiem wzbudzał w niej zawsze pewnš obawę, przygarnšł jš z dobrociš do siebie i poczšł gładzić po twarzy, mówišc: - Ano, bieda na cię, dziecko, przyszła - co?- Jużci! - odpowiedziała Danusia. I majšc smutek w sercu, a łzy na pogotowiu, poczęła zaraz płakać, ale cichutko, by księcia nie urazić; on zaœ znówspytał: - Czegóż płaczesz? - Bo Zbyszko chory - odrzekła, wkładajšc pišstki w oczy. - Nie bój się, nic mu nie będzie. Prawda, ojcze Wyszońku? - Hej! bliżej mu ta za wolš boskš do œlubu niż do truchty -odpowiedział dobry ksišdz Wyszoniek. A ksišżę rzekł: - Poczekaj! tymczasem dam ci dla niego lek,któren mu ulży albo go i całkiem uzdrowi. - Balsam Krzyżaki przysłały? - zawołała żywo Danusia, odejmujšc od oczu ręce. - Tym, co Krzyżaki przyœlš, psa lepiej posmaruj, nie zaœ ry-cerzyka, którego miłujesz. Aleja dam ci co innego. Po czym zwrócił się do dworzan i zawołał: - Chybaj mi ta który do komory po ostrogi ipas! Po chwili zaœ, gdy mu je przyniesiono, rzekł do Danusi: - Bierz, a nieœ Zbyszkowi - i powiedz mu, że od tej pory jest przepasan. Jeœli zamrze, to przed Bogiem jako miles cinctusstanie, a jeœli nie - to reszty w Ciechanowiealbo w Warszawie dopełnim. Usłyszawszy to, Danusia naprzód podjęła pana pod nogi, po czym chwyciła jednš rękš oznaki rycerskie, drugš dwojaki i skoczyła do izby, w której leżał Zbyszko. Księżna, nie chcšc tracić widoku ich radoœci, poszła za niš. Zbyszko ciężko był chory, ale ujrzawszy Danusię, zwrócił ku niej pobladłš z boleœci twarz i zapytał: - A Czech, jagódko, wrócił? - Co tam Czech! - odpowiedziała dziewczyna. - Lepszš ja ci tu nowinę przynoszę. Pan cię rycerzem pasował i ot, co ci przeze mnie posyła. To rzekłszy, położyła przy nim pas i złoteostrogi. Zbyszkowi zapłonęły radoœciš i zdumieniem blade policzki, spojrzał na Danusię, potem na oznaki, a następnie przymknšł oczy i poczšł powtarzać: - Jakże to mógł mnie rycerzem pasować? A gdy w tej chwili weszła księżna, przypodniósł się nieco na ramionach i poczšł jej dziękować a przepraszać miłoœciwš paniš, że jej do nóg nie może paœć, gdyż wraz odgadł, że to za jej wstawiennictwem spotkało go takie szczęœcie. Lecz ona kazała mu zachować się spokojnie i własnymi rękoma pomogła Danusi ułożyć znów jego głowę na wezgłowiu. Tymczasem nadszedł ksišżę, a z nim ksišdz Wyszoniek, Mrokota i kilku innych dworzan. Ksišżę Janusz z daleka dałznak rękš, by Zbyszko się nie ruszał, a następnie, siadłszy przy łożu, tak przemówił: - Wiecie! Nie ma to ludziom być dziwno, że za mężne a zacne uczynki jest zapłata, bo jeœliby cnota miała ostać bez nagrody, tedyi nieprawoœci ludzkie chodziłyby po œwiecie bez kary. A żeœ ty żywota nie szczędził i z utratš zdrowia od srogiej żałoby nas bronił, przeto pozwalamy ci pasem rycerskim się przepasać i we czci a sławieodtšd chadzać. - Miłoœciwy panie - odrzekł Zbyszko - ja bym i dziesięciu żywotów nie żałował... Lecz nie mógł nic więcej powiedzieć i ze wzruszenia, i dlatego, iż księżna położyła mu rękę na ustach, gdyż ksišdz Wyszoniek nie pozwalał mu mówić. Ksišżę zaœ mówił dalej: - Tak myœlę, że powinnoœci rycerskie znasziże będziesz godnie one ozdoby nosił. Zbawicielowi naszemu jako się patrzy masz służyć, a ze starostš piekielnym wojować. Pomazańcowi ziemskiemu masz być wiemy, wojny niesłusznej unikać i niewinnoœci w ucisku bronić, w czym ci pomagaj Bóg i œwięta Jego Męko! - Amen - rzekł ksišdz Wyszoniek. Ksišżę zaœ wstał, przeżegnał Zbyszka i na odchodnym dodał: - A jak wyzdrowiejesz, to prosto do Ciechanowa jedŸ, gdzie i Juranda sprowadzę. Rozdział XXV W trzy dni póŸniej przyjechała zapowiedziana niewiasta z hercyńskim balsamem, a z niš razem przybył i kapitan łuczników ze Szczytna z listem podpisanym przez braci i opatrzonym pieczęciš Danvelda, w którym Krzyżacy niebo i ziemiębrali na œwiadków krzywd, które ich na Mazowszu spotkały, i pod zagrożeniem pomsty Bożej wołali o karę za zamordowanie "ukochanego towarzysza i goœcia". Danveld podyktował do listu i skargę od siebie, upominajšc się w słowachzarazem pokornych i groŸnych o zapłatę zaciężkie kalectwo i o wyrok œmierci na czeskiego pachołka. Ksišżę przedarł list w oczach kapitana, rzucił mu pod nogi i rzekł: - Przysłał tu ich, krzyżackie macie, mistrzpo to, aby mnie zjednali, a oni mnie do gniewu przywiedli. Powiedzże im ode mnie, że sami goœcia uœmiercili i pachołka chcieli uœmiercić -o czym do mistrza napiszę i to też dodam, aby innych posłów wybierał, jeœli chce, bym w razie wojny z królem krakowskim po żadnej stronie nie stanšł. - Miłoœciwy panie - odparł kapitan - czy jeno takš odpowiedŸ mam potężnym i pobożnym braciom odnieœć? - Jeœlić nie dosyć, powiedz im jeszcze, że ich za psubratów, nie za prawych rycerzy uważam. I na tym skończyło się posłuchanie. Kapitan odjechał, bo i ksišżę tegoż dnia odjechał do Ciechanowa. Została tylko "siostra" z balsamem, którego nieufny ksišdz Wyszoniek użyć jednakże nie chciał, tym bardziej że chory poprzedniej nocy zasnšł dobrze, a nazajutrz obudził się wprawdzie osłabiony bardzo, ale bez goršczki. Siostra po wyjeŸdzie księcia wyprawiła zaraz z powrotem jednego ze swoich sług niby po nowe lekarstwo - po "jaje bazyliszka", które, jak twierdziła, miało moc przywracania sił nawet konajšcym - sama zaœ chodziła po dworcu, pokorna, nie władnš-ca jednš rękš, przybrana w œwieckš wprawdzie, ale podobnš do zakonnej odzież - z różańcem i małš pštniczš tykwš u pasa. Mówišc dobrzepo polsku, dopytywała z wielkš troskliwoœciš służbę i o Zbyszka, i o Danusię, której przy sposobnoœci podarowała różę jerychońskš, a na drugi dzień w czasie snu Zbyszka, gdy dziewczyna siedziała w izbie jadalnej, przysunęła się do niej i rzekła: - Boże wam błogosław, panienko. Dziœ w nocy po pacierzu œniło mi się, że przez œnieg padajšcy szło ku wam dwóch rycerzy, ale jeden doszedł pierwej i w bieluchny płaszcz was obwinšł, a drugi zaœrzekł: "Œnieg jeno widzę, a jej nie ma" - i wrócił się. A Danusia, której chciało się spać, otworzyła zaraz ciekawie swe modre oczy i spytała: - A co to znaczy? - To znaczy, że ten was dostanie, który was najbardziej miłuje. - To Zbyszko! - odrzekła dziewczyna. - Nie wiem, bom mu twarzy nie widziała, widziałam jeno biały płaszcz, a potem obudziłam się zaraz, gdyż Pan Jezus zsyła mi każdej nocy bóle w nogach, a rękę całkiem mi odjšł. - A że to wam ten balsam nie pomógł? - Nie pomoże mi, panienko, i balsam, gdyż to za ciężki grzech mój, a chcecie wiedzieć, za jaki, to opowiem. Danusia skinęła głowš na znak, że chce wiedzieć, więc siostra mówiła dalej: - Sš w Zakonie i służki, i niewiasty, które choć œlubów nie czyniš, bo nawet i mężate być mogš, wszelako powinnoœci względem Zakonu wedle rozkazania braci pełnić sš obowišzane. A którš takowa łaska i czeœć ma spotkać, ta otrzymuje pobożne pocałowanie od brata-rycerza, na znak, że odtšd uczynkami i mowš Zakonowi ma służyć. Ach, panienko! - i mnie tak wielka łaska miała spotkać, aleja w grzesznej zatwardziałoœci, zamiast jš przyjšć wzięcznie, popełniłam ciężki grzech i karę na się œcišgnęłam. - Cóżeœcie takiego uczynili? - Brat Danveld przyszedł do mnie i dał mi zakonne pocałowanie, ja zasię, myœlšc, iż on to przez swawolę jakowšœ czyni, podniosłam na niego bezbożnš rękę... Tu zaczęła się bić w piersi i powtórzyła kilkakrotnie: - Boże, bšdŸ miłoœciw mnie grzesznej. - I cóż się stało? - zapytała Danusia. - I zaraz mi rękę odjęło i od tej pory kalekš jestem. Młoda byłam i głupia - nie wiedziałam! a jednak kara na mnie spadła. Bo choćby niewieœcie się wydało, że brat zakonny chce coœ złego uczynić, niech Bogusšd ostawi, a sama się nie sprzeciwia, gdyżkto się Zakonowi albo krzyżowemu bratu sprzeciwi, tego gniew Boży dosięgnie... Danusia słuchała tych słów z przykroœciš ilękiem, siostra zaœ poczęła wzdychać i dalej żale rozwodzić. - Nie staram jeszcze i dziœ - mówiła - ledwie mi trzydzieœci roków, ale Bóg razemz rękš odjšł młodoœć i urodę. - Żeby nie ręka - odrzekła Danusia - to byœcie jeszcze nie mogli narzekać... Po czym nastało milczenie. Nagle siostra, jakby sobie coœ przypomniawszy, rzekła: - A œniło mi się, że was jakiœ rycerz w biały płaszcz na œniegu owinšł. Może to był Krzyżak! gdyż oni też białe płaszcze noszš. - Nie chcę ja ni Krzyżaków, ni ich płaszczów -odpowiedziała dziewczyna. Lecz dalszš rozmowę przerwał ksišdz Wyszoniek, który wszedłszy do komory, kiwnšł na Danusię i rzekł: - Chwalże Boga i chodŸ do Zbyszka! Zbudził się i jeœć woła. Znacznie go popuœciło. Jakoż tak było rzeczywiœcie. Zbyszko miał się lepiej i ksišdz Wyszoniek miał już prawie pewnoœć, że będzie zdrów, gdy nagle niespodziane zdarzenie pomieszało wszystkie rachuby i nadzieje. Oto od Juranda przybyli wysłannicy z pismem do księżny, zawierajšcym same złe i strasznenowiny. W Spy chowie spaliła się częœć Jurandowego gródka, on sam zaœ został przy ratunku płonšcš belkš przytłuczon. Ksišdz Kaleb, który w imieniu jego list pisał, donosił wprawdzie, że wyzdrowieć jeszcze Jurand może, ale że skry i węgle tak przypaliły mu jedyne pozostałe oko, iż już mu niewiele œwiatła w nim pozostało - igrozi mu niechybna œlepota. Z tej przyczyny wzywał Jurand córkę, by spiesznie przybywała do Spychowa, bo chcejš widzieć jeszcze, zanim ciemnoœci go ogarnš. Mówił też, że odtšd ma już pozostać przy nim, bo jeœli nawet między œlepcami, którzy po proszonym chlebie między ludŸmi chadzajš, ma każdy jakoweœ pacholę, które go za rękę wiedzie i drogę mu pokazuje, czemuż by on tej ostatniej pociechy miał być pozbawion i między obcymi umierać? Były też pokorne podzięki dla księżny, która dziewczynę jakby rodzona matka hodowała - a w końcu obiecywał Jurand, że choć i œlepy, raz jeszcze do Warszawy przyjedzie, aby upaœćpani do nóg i o łaskę i opiekę na dalsze latadla Danusi jej prosić. Księżna, gdy jej ojciec Wyszoniek przeczytał ów list, przez jakiœ czas słowaprawie nie mogła przemówić. Miała ona nadzieję, że gdy Jurand, który pięć lub szeœć razy do roku przyjeżdżał do dziecka,przyjedzie na bliskie œwięta, wówczas go powagš własnš i księcia Janusza przejednadla Zbyszka i zgodę jego na bliskie wesele uzyska. Tymczasem list ów nie tylko burzyłjej zamiary, ale pozbawiał jej zarazem i Danusi, którš kochała na równi z własnymidziećmi. Przyszło jej do głowy, że Jurand może i wyda zaraz dziewczynę za którego zsšsiadów, aby reszty dni pomiędzy swoimi dożyć. O Zbyszku nie było co i myœleć, aby mógł do Spychowa jechać, gdyż żebra dopiero mu się zaczęły zrastać, i zresztš, któż mógł wiedzieć, jak by był w Spychowie przyjęty? Wiedziała przecie pani, że Jurand wręcz mu swego czasu Danusi odmówił - i jej samej powiedział, żedla tajemnych przyczyn nigdy na ich połšczenie nie zezwoli. Więc w ciężkim frasunku kazała wezwać do siebie starszego spomiędzy przysłanych ludzi, abygo o nieszczęœcie spychowskie rozpytać, a zarazem czegoœ się o zamiarach Jurandowych dowiedzieć. I zdziwiła się nawet, gdy na jej wezwanie wszedł człowiek zupełnie nieznany, nie zaœstary Tolima, który tarczę za Jurandem nosił i zwykle z nim razem przyjeżdżał - ów jednak odpowiedział jej, że Tolima w bitce ostatniej z Niemcami okrutnie poszczerbion ze œmierciš w Spychowie się zmaga, zaœ Jurand ciężkš chorobš złożony o prędki powrót córki prosi, gdyż coraz mniej widzi, a za dni parę może i całkiem oœlepnie. Prosił nawet usilnie wysłannik, byzaraz, jak tylko konie odetchnš, wolno byłowzišć dziewczynę, ale że to był wieczór, sprzeciwiła się temu stanowczo pani -zwłaszcza by i Zbyszkowi, i Danusi, i sobiedo reszty serca przez prędkie pożegnanie nie rozdzierać. A Zbyszko już wiedział o wszystkim i leżał w izbie jakby uderzony obuchem w głowę, a gdy pani weszła i łamišc ręce, ozwała się zaraz z proga: "Nie ma rady, boć to przecie ojciec!" - powtórzył za niš jak echo: "Nie ma rady" - i zamknšł oczy jak człowiek, który się spodziewa, że zaraz œmierć do niego przystšpi. Lecz œmierć nie nadeszła, choć w piersiachzbierał mu się żal coraz większy, a przez głowę przelatywały mu myœli coraz ciemniejsze, takie właœnie jak chmury, które gnane wichrem jedna za drugš przysłaniajš blask słoneczny i gaszš wszelkš radoœć na œwiecie. Rozumiał bowiem Zbyszko równie jak i księżna, że gdy Danusia raz do Spychowa wyjedzie, będzie dla niego tak jak stracona. Tu wszyscy byli dla niego życzliwi, tam Jurandmoże go nawet przyjšć ani wysłuchać nie zechce, zwłaszcza jeœli go wišże œlub lub jakaœ inna nieznana przyczyna, równie jak religijny œlub ważna. Zresztš, gdzie mu tamjechać do Spychowa, gdy oto chory jest i ledwie się może na łożu poruszyć. Przed kilku dniami, gdy z łaski księcia spadły nańzłote ostrogi wraz z rycerskim pasem. myœlał, że radoœć przemoże w nim chorobę, i modlił się z całej duszy, aby rychło mógł powstać i z Krzyżakami się zmierzyć, ale teraz stracił znów wszelkš nadzieję, czuł bowiem, że gdy mu zbraknie przy łożu Danusi, to razem z niš zbraknie mu i ochoty do życia, i sił do walki ze œmierciš. Przyjdzie oto dzień jutrzejszy i pojutrzejszy, nadejdzie wreszcie Wigilia i œwięta, koœci go będš tak samo bolały i taksamo będzie go chwytało omdlenie, a nie będzie przy nim tej jasnoœci, która po całej izbie rozchodzi się od Danusi, ni tego uradowania oczu, które na niš patrzš. Co zapociecha i co za osłoda była pytać kilka razy na dzień: "Miłym ci?" - i widzieć jš potem, jak sobie przysłania œmiejšce się i zawstydzone oczy dłoniš albo też pochyla się i odpowiada: "A któż inny?" Obecnie zaœ tylko choroba zostanie i ból zostanie, i tęsknota, a szczęœcie odejdzie - i nie wróci. Łzy zabłysły w oczach Zbyszkowych i stoczyły mu się z wolna po policzkach, po czym zwrócił się do księżny i rzekł: - Miłoœciwa pani, już ja tak myœlę, że Danuœki więcej w życiu nie obaczę. A pani, sama stroskana, odpowiedziała: - Bo i nie dziwno by było, żebyœ zamarł od żałoœci. Ale Pan Jezus jest miłosierny. Po chwili zaœ, chcšc go jednak choć trochę pokrzepić, dodała: - Chociaż żeby, nie przymierzajšc, Jurand umarł przed tobš, to opiekuństwo przeszłoby na księcia i na mnie, a my byœmy ci dziewczynę zaraz oddali. - Kiedy on tam umrze! - odrzekł Zbyszko. Lecz nagle widocznie jakaœ nowa myœl błysnęła mu w głowie, gdyż przypodniósł się, siadł na łożu i rzekł zmienionym głosem: - Miłoœciwa pani... Wtem przerwała mu Danusia, która wbiegłszy z płaczem, poczęła od progu wołać: -To już wiesz, Zbyszku! Oj, żal mi tatusia, ale żal i ciebie, nieboże! Zbyszko zaœ, gdy zbliżyła się ku niemu, ogarnšł zdrowym ramieniem swoje kochanie i poczšł mówić: - Jakże mi żyć bez ciebie, dziewczyno? Nie po tom tu przez rzeki i bory jechał, nie po tom ci œlubował i służył, abym cię zaœ miał utracić. Hej, nie pomoże żal, nie pomoże płakanie, ba! i œmierć sama, bo się z gadać o usi, o"twieniunie 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjü@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żˇPâ c¸2ŚcšŘŮcşą+5cťć:ƒchoćby i murawa na mnie porosła, dusza o tobie nie zapomni, by i na Pana Jezusowym dworze, by i u samego Boga Ojca na pokojach... I rzekę, rady nie ma, a rada musi być, bo bez niej nijak! Krzypotę w koœciach czuję i boleœć srogš, ale choć ty padnij pani do nóg, bo ja nie mogę - i proœ o zmiłowanie nad nami. Danusia, posłyszawszy to, prędko skoczyłado nóg księżnej i objšwszy je ramionami, pochowała swš jasnš twarz w zagięciach jej ciężkiej sukni, pani zaœ zwróciła pełne litoœci, ale zarazem zdziwione oczy na Zbyszka. - W czymże ja wam mogę okazać zmiłowanie? - zapytała. -Nie puszczę dziecka do chorego rodzica, to i gniew Bożyœcišgnę. Zbyszko, który poprzednio przypodniósł siębył na łożu, zesunšł się znów na wezgłowie i przez jakiœ czas nie odpowiadał, gdyż mu tchu brakło. Powoli jednak poczšł posuwać na piersiach jednš rękę ku drugiej, aż wreszcie złożył je jak do modlitwy. - Odpocznij - rzekła księżna - potem zasię powiadaj, o co ci idzie, a ty, Danuœka, wstań mi od kolan. - Pofolguj, ale nie wstawaj i proœ wraz ze mnš - ozwał się Zbyszko. Po czym jšł mówić słabym i przerywanym głosem: - Miłoœciwa pani... Był ci mi Jurand przeciwny w Krakowie... będzie i tu, ale gdyby ojciec Wyszoniek dał mi œlub z Da- nuœkš, to - niechby potem i jechała do Spychowa, bo mi jej żadna moc ludzka nie odejmie... Słowa te były dla księżny Anny czymœ tak niespodzianym, że aż zerwała się z ławy, po czym znów siadła i jakby nie rozumiejšcdobrze, o co chodzi, rzekła: - Rany boskie!... ksišdz Wyszoniek?... - Miłoœciwa pani!... Miłoœciwa pani! - prosiłZbyszko. - Miłoœciwa pani - powtarzała za nim Danusia, obejmujšc znów kolana księżny. - Jakoże to być może bez pozwoleństwa rodzicielskiego... - Zakon Boży mocniejszy! - odpowiedział Zbyszko. - Bójcieże się Boga! - Kto ojciec, jeœli nie ksišżę?... kto matka, jeœli nie wy, miłoœciwa pani! A Danusia na to: - Miłoœciwa matuchno! - Prawda, że to ja byłam jej i jestem jako matka - rzekła księżna - i z mojej też ręki Jurand dostał żonę. Prawda! A jakby raz œlub był - to i przepadło. Może by się Jurand i posierdził, ale przecie i on księciujako panu swojemu powinien. Wreszcie można by mu zrazu nie mówić, dopiero gdyby dziewczynę chciał innemu dać albo mniszkš uczynić... Jeœli zaœ œluby jakowe uczynił - to i nie będzie jego winy. Przeciw woli boskiej nikt nie poradzi... Dla Boga żywego, może to i wola boska! - Inaczej nie może być! - zawołał Zbyszko.Lecz księżna, cała jeszcze wzruszona, rzekła: - Poczekajcie, niech się opamiętam! Żeby tu ksišżę był, zaraz bym do niego poszła i zapytałabym: mam-li Danuœkę dać, czyli też nie?... Ale bez niego się boję... Aż mi dech zaparło, a tu i czasu na nic nie ma, bo i dziewczyna musi jutro jechać!... O miły Jezu! niechby żeniata jechała - byłby już spokój. Jeno nie mogę się opamiętać - i czegoœ mi strach. A tobie nie strach, Danuœka? - gadajże! - Już ja bez tego zamrę! - przerwał Zbyszko. A Danuœka podniosła się od kolan księżny i ponieważ istotnie była przez dobrš paniš nie tylko do poufałoœci dopuszczana, ale i pieszczona, więc chwyciła jš za szyję i poczęła œciskać z całej siły. Lecz księżna rzekła: - Bez ojca Wyszońka nic wam nie powiem. Skoczże po niego co prędzej! Danusia skoczyła po ojca Wyszońka, Zbyszko zaœ zwrócił swš wybladłš twarz do księżny i rzekł: - Co mi Pan Jezus przeznaczył, to będzie, ale za tę pociechę niech wam Bóg, miłoœciwa pani, nagrodzi. - Jeszcze mnie nie błogosław - odrzekła księżna - bo nie wiadomo, co się stanie. I musisz mi też na czeœć poprzysišc, że jeœliœlub będzie, nie wzbronisz dziewczynie do rodziciela zaraz jechać, abyœ broń Boże, przekleństwa jego na siebie i na niš nie œcišgnšł. - Na mojš czeœć! - rzekł Zbyszko. - To i pamiętaj! A Jurandowi niech dziewczyna zrazu nic nie mówi. Lepiej, aby go nowina nie oparzyła jak ogień. Poœlemy po niego z Ciechanowa, by z Danuœka przyjeżdżał, i wtedy sama mu powiem albo tez księcia uproszę. Jak zobaczy, że nie marady, to się i zgodzi. Nie byt ci on przecie krzyw? - Nie - rzekł Zbyszko - nie był mi krzyw, więc może i rad będzie w duszy, że Danuœka będzie moja. Bo jeœli œlubował, to już nie będzie jego winy, jeœli nie dotrzyma.Wejœcie księdza Wyszońka z Danusiš przerwało dalszš rozmowę. Księżna wezwała go w tej chwili do narady i z wielkim zapałem poczęła mu opowiadać o Zbyszkowych zamiarach, lecz on zaledwie usłyszawszy, o co idzie, przeżegnał się zezdumienia i rzekł: - W imię Ojca i Syna, i Ducha!... jakże ja to mogę uczynić! Toć przecie adwent! - Dla Boga! prawda! - zawołała księżna. I nastało milczenie; tylko strapione twarze okazywały, jakim ciosem były dla wszystkich słowa ojca Wyszońka. On zaœ po chwili rzekł: - Gdyby dyspensa była, tobym się i nie przeciwił, bo mi was żal. O Jurandowe pozwoleństwo niekoniecznie bym pytał, bo skoro pani miłoœciwa pozwala i za zgodę księcia pana naszego zaręcza - no! - to oni ojciec i matka dla całego Mazowsza. Ale bez dyspensy biskupiej - nie mogę. Ba! żeby to ksišdz biskup Jakub z Kurdwanowa byt między nami, może by dyspensy nie odmówił -choć to surowy jest ksišdz, nie taki, jak był jego poprzednik, biskup Mamphiolus, któren na wszystko powiadał: be-ne! bene! - Biskup Jakub z Kurdwanowa miłuje wielceiksięcia, i mnie - wtršciła pani. - Toteż dlatego mówię, że dyspensy by nie odmówił, ile że sš do tego przyczyny... Dziewczyna musi jechać, a ów młodzianek chorzeje i może zamrzeć... Hm! in articulo mortis... Ale bez dyspensy nijak... - Już ja bym tam i póŸniej biskupa Jakuba odyspensę uprosiła - i choćby też nie wiem jak był surowy, nie odmówi on mi tej łaski... Ej, uręczam, że nie odmówi. Na to ksišdz Wyszoniek, który był człek dobry i miękki, rzekł: - Słowo pomazanki boskiej - wielkie słowo... Strach mi księdza biskupa, ale to wielkie słowo!... Mógłby też młodzianek co do katedry w Płocku przyobiecać... Nie wiem... Zawszeć to, póki dyspensa nie nadejdzie, będzie grzech - i to nie kogo innego, jeno mój... Hm! Pan Jezus po prawdzie jest miłosierny i jeœli kto zgrzeszy nie dla własnego zysku, jeno z politowania nad ludzkš biedš, to tym łatwiejprzebacza!... Ale grzech będzie i nużby się biskup zacišł, kto mi da odpust? - Biskup się nie zatnie! - zawołała księżna Anna. A Zbyszko rzekł: - Ten Sanderus, któren ze mnš przyjechał, ma gotowe na wszystko odpusty. Ksišdz Wyszoniek może i niezupełnie wierzył w odpusty Sanderusa, ale rad był chwycić się choćby pozoru, byle tylko Zbyszkowi i Danusi przyjœć z pomocš, gdyż dziewczynę, którš znał od małego, kochał bardzo. Wreszcie pomyœlał, że w najgorszym razie spotkać go może pokuta koœcielna, więc zwrócił się do księżny i rzekł: - Ksišdz ci ja jestem, ale i ksišżęcy sługa. Jakoże, miłoœciwa pani, rozkażecie? - Nie chcę ja rozkazywać, wolę prosić - odpowiedziała pani. - Ale jeœli ten Sanderus ma odpusty... - Sanderus ma. Jeno o biskupa chodzi. Srogie on tam w Płocku z kanonikami synody odprawuje. - Biskupa się nie bójcie. Zabronił on, jako słyszałem, księżom mieczów, kusz i różnejswawoli, ale dobrze czynić nie zabronił. Ksišdz Wyszoniek podniósł oczy i ręce w górę: - To niechże się stanie wedle waszej woli. Na te słowa radoœć opanowała serca. Zbyszko znów osiadł na wezgłowiu, a księżna, Danusia i ojciec Wyszoniek siedli koło łoża i poczęli "uradzać", jak rzecz należy uczynić. Więc postanowili zachować tajemnicę, tak aby w domu żywa dusza o tym nie wiedziała; postanowili też, że i Jurand nie powinien nic wiedzieć, póki mu sama pani w Ciechanowie o wszystkim nie oznajmi. Natomiast miał ksišdz Wyszoniek napisać list od księżny do Juranda, by zaraz przyjeżdżał do Ciechanowa, gdzie i lepsze leki na jego kalectwo mogš się znaleŸć, i samotnoœć mniej mu będzie dokuczać. Uradzili na koniec, że i Zbyszko, iDanusia przystšpiš do spowiedzi, œlub zaœ odbędzie się nocš, gdy już wszyscy spać się pokładš. Przyszło Zbyszkowi na myœl, żeby wzišć giermka Czecha na œwiadka œlubu, ale porzucił ten zamiar, przypomniawszy sobie, że ma go od Jagienki. Przez chwilę stanęła mu w pamięci jakby żywa, tak iż zdało mu się, że widzi jej rumianš twarz, jej zapłakane oczy i słyszy głos proszšcy:"Nie czyń mi tego! nie płać mi złem za dobre i niedolš za kochanie!" Aż nagle chwyciła go wielka litoœć nad niš, gdyż czuł, że jej się stanie ciężka krzywda, po której nie znajdzie pociechy ni pod zgorzelickim dachem, ni w głębi boru, ni w polu, ni w darach opata, ni w zalotach Cztana i Wilka. Więc rzekł jej w duchu: "Dajci Bóg wszystko najlepsze, dziewczyno, ale choćbym ci rad i nieba przychylić - nie poradzę". I rzeczywiœcie przekonanie, że nie było to w jego mocy, przyniosło mu nawet ulgę i wróciło spokojnoœć, tak że zaraz poczšł myœleć tylko o Danusi i o œlubie. Nie mógł się jednak obejœć bez pomocy Czecha, więc lubo postanowił zamilczeć przed nim o tym, co się miało stać, kazał go do siebie przywołać i rzekł mu: - Przystšpię dziœ do spowiedzi i do Stołu Pańskiego, przybierz mnie przeto jak najochędożniej, jakobym na królewskie pokoje miał iœć. Czech przelškł się nieco i poczšł patrzeć mu w twarz, co zrozumiawszy, Zbyszko rzekł: - Nie bój się, nie tylko na œmierć ludzie się spowiadajš, a tym bardziej że idš œwięta, na które ojciec Wyszoniek z księżnš do Ciechanowa wyjedzie i nie będzie księdza bliżej niż w Przasnyszu. - A wasza miłoœć nie pojedzie? - spytał giermek. - Jeœli wyzdrowieję, to pojadę, ale to w boskim ręku. Więc Czech się uspokoił i skoczywszy do łubów, przyniósł owš białšjakę zdobycznš, złotem szytš, w którš rycerz ubierał się zwykle na wielkie uroczystoœci, a też i piękny kobierczyk dla okrycia nóg i łoża, za czym podniósłszy Zbyszka przy pomocy dwóch Turczynków, umył go, uczesał jego długie włosy, na które nałożył szkarłatnš przepaskę, wreszcie wsparł tak przybranego o czerwone poduszki i rad z własnego dzieła, rzekł: - Żeby jeno wasza miłoœć plšsać mogła, to choćby i wesele wyprawić! - Musiałoby się obyć bez plšsów - odrzekł z uœmiechem Zbyszko. A tymczasem księżna rozmyœlała również wswojej izbie, jak przybrać Danusię, gdyż dla jej niewieœciej natury była to sprawa wielkiej wagi i za nic nie chciałaby przyzwolić, by miła jej wychowanka stanęła w codziennej szacie do œlubu. Służki, którym powiedziano, że dziewczyna też do spowiedzi w barwę niewinnoœci się przybiera, łatwo znalazły w skrzyni białš sukienkę, ale bieda była z przybraniem głowy. Na myœl o tym opanował paniš jakiœdziwny smutek, tak iż poczęła wyrzekać. - Gdzie ja dla ciebie, sierotko - mówiła - wianek ruciany w tym boru wynajdę! Ni tu kwiatuszka jakowego, ni liœcia, chyba się mchy gdzie pod œniegiem zieleniš. A Danusia, stojšc z rozpuszczonymi już włosami, zatroskała się także, bo i jej chodziło o wianek; po chwili jednak ukazałana równianki z nieœmiertelników wiszšce naœcianach izby i rzekła: - Choćby i z tego co uwić, bo nic innego nie znajdziem, a Zbyszko weŸmie mnie i w takim wianku. Księżna nie chciała się z poczštku na to zgodzić, bojšc się złej wróżby, ale że w dworcu, do którego tylko na łowy przyjeżdżano, nie było żadnych kwiatów, więc skończyło się na nieœmiertelnikach. Tymczasem nadszedł ojciec Wyszoniek, który poprzednio wyspowiadał już Zbyszka,i zabrał dziewczynę do spowiedzi, a potem zapadła głucha noc. Służba po wieczerzy poszła z rozkazu księżny spać. Wysłańcy Jurandowi pokładli się jedni w cze-ladniej, inni przy koniach w stajniach. Wkrótce ognie w służebnych izbach zasuły się popiołem na trzonach i pogasły, aż wreszcie uczyniło się całkiem cicho w leœnym dworze i tylko psy szczekały od czasu do czasu na wilki w stronę boru. Jednakże u księżny, u ojca Wyszońka i u Zbyszka okna nie przestawały œwiecić, rzucajšc czerwone blaski na œnieg pokrywajšcy dziedziniec. Oni zaœ czuwali w ciszy, słuchajšc bicia własnych serc -niespokojni i przejęci uroczystoœciš chwili,która zaraz nadejœć miała. Jakoż po północy księżna wzięła za rękę Danusię i poprowadziła jš do izby Zbyszkowej, gdzie ojciec Wyszoniek czekał już na nich z Panem Bogiem. W izbie palił się wielki ogieńw grabie i przy jego obfitym, ale nierównym œwietle ujrzał Zbyszko Danusię, bladš nieco od bezsennoœci, białš, z wiankiem nieœmiertelników na skroni, przybranš w sztywnš, spadajšcš aż do ziemi sukienkę. Powieki miała ze wzruszenia przymknięte, ršczy -ny opuszczone wzdłuż sukni - i przypominała tak jakieœ malowania na szybach, było w niej coœ tak koœcielnego, że Zbyszka zdjęłozdziwienie na jej widok, pomyœlał bowiem, że nie dziewczynę ziemskš, ale jakšœ duszyczkę niebieskš ma wzišć za żonę. A pomyœlał to jeszcze bardziej, gdy klękła zezłożonymi dłońmi do komunii i przechyliwszy w tył głowę, zamknęła całkiem oczy. Wydała mu się nawet wówczas jak umarła i aż lęk chwycił go zaserce. Nie trwało to jednak długo, gdyż posłyszawszy głos księdza: Ecce Agnus Dei - sam skupił się w duchu i myœli jego wzięły lot w stronę Bożš. W izbie słychać było teraz tylko uroczysty głos księdza Wyszońka: Domine, non sum dignus - a wraz z nim trzaskania skier w ognisku i œwierszcze grajšce zawzięcie, a jakoœ żałoœnie w szparach komina. Za oknami wstał wiatr, zaszumiał w oœnieżonym lesie, lecz zaraz œcichł. Zbyszko i Danusia pozostali jakiœ czas w milczeniu, ksišdz Wyszoniek zaœ wzišł kielich i odniósł go do kapliczki dworskiej. Po chwili wrócił, ale nie sam, tylko z panem de Lorche, i widzšc zdziwienie na twarzach obecnych, położył naprzód palec na ustach, jakby chcšc jakiemuœ niespodzianemu okrzykowi zapobiec, po czym zaœ rzekł: - Rozumiałem, że będzie lepiej, aby było dwóch œwiadków œlubu, i dlatego wpierw jeszcze ostrzegłem tego rycerza, któren mi na czeœć i na relikwie akwizgrańskie poprzysišgł, że tajemnicy, póki będzie trzeba, dochowa. A pan de Lorche przyklškł naprzód przed księżnš, potem przed Danusiš, następnie zaœ podniósł się i stał w milczeniu, przybrany w uroczystš zbroję, po której zagięciach pełgały czerwone œwiatełka od ognia, długi, nieruchomy, pogršżon jakby wzachwycie, gdyż i jemu ta biała dziewczynaz wiankiem nieœmiertelników na skroni wydała się jakby aniołem widzianym na szybie w gotyckim tumie. Lecz ksišdz postawił jš przy łożu Zbyszka i narzuciwszy im stułę na ręce, rozpoczšł zwykły obrzšdek. Księżnie spływały łzy jedna za drugš po poczciwej twarzy, lecz w duszy nie czuła w tej chwili niepokoju, sšdziła bowiem, że dobrze czyni, łšczšc tych dwoje cudnych i niewinnych dzieci. Pande Lorche klęknšł po raz wtóry i wsparty obiema rękoma na rękojeœci miecza, wyglšdał zupełnie jak rycerz, który ma widzenie -tych zaœ dwoje powtarzało kolejno słowa księdza: "Ja... biorę... ciebie sobie..." - a do wtóru tym słowom cichym i słodkim grały znów œwierszcze w szparach komina i trzaskał ogień w grabie.Po skończonym obrzšdku Danusia padła do nóg księżnie, która błogosławiła oboje, a gdy wreszcie oddała ich w opiekę mocom niebieskim, rzekła: - Radujcie się teraz, bo już ona twoja, a tyjej. Wówczas Zbyszko wycišgnšł swe zdrowe ramię do Danusi, ona zaœ objęła go ršczętami za szyję i przez chwilę słychać było, jak powtarzali sobie z ustami przy ustach: - Mojaœ ty, Danuœko. - Mój ty, Zbyszku. Lecz zaraz potem Zbyszko zesłabł, gdyż zadużo było na jego siły wzruszeń - i zesunšwszy się na poduszki, poczšł oddychać ciężko. Nie przyszło jednak nań omdlenie i nie przestał się uœmiechać do Danusi, która obcierała mu twarz zroszonšzimnym potem, a nawet nie przestał powtarzać jeszcze: "Mojaœ ty, Danuœka" - na co ona pochylała za każdym razem swš przetowłosš głowę. Widok ten wzruszył doreszty pana de Lorche, który oœwiadczył, że gdy w żadnym kraju nie przygodziło mu się widzieć serc tak czułych, przeto poprzysięga uroczyœcie, jako gotów jest potykać się pieszo lub konno z każdym rycerzem, czarnoksiężnikiem lub smokiem, który by ich szczęœliwoœci œmiał stanšć na zawadzie. I rzeczywiœcie poprzysišgł owš zapowiedŸ natychmiast na majšcej kształt krzyżyka rękojeœci od mizerykordii, to jestmałego miecza, który służył rycerzom do dobijania rannych. Księżna i ojciec si, o"twieniunie 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjü@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żź0|c˝Źţ O˙˙Wyszoniek wezwani byli na œwiadków tej przysięgi. Lecz pani, nie rozumiejšc œlubu bez jakowegoœ wesela, przyniosła wina - więc pili następnie wino. Godziny nocy płynęły jedna za drugš. Zbyszko, przezwyciężywszysłaboœć, przygarnšł znów Danusię i rzekł: - Skoro mi cię Pan Jezus oddał, nikt mi cię nie odbierze, ale mi żal, że wyjeżdżasz, jagódko moja najmilsza. - Do Ciechanowa z tatulem przyjedziem - odpowiedziała Danusia. - Byle cię choroœć jakaœ nie napadła - albo co... Boże cię strzeż od złej przygody... Musisz do Spychowa - wiem!... Hej!... Bogu najwyższemu i miłoœciwej pani dziękować, żeœ już moja-bo jużci co œlub, to tego moc ludzka nie odrobi. Że jednak œlub ten odbył się w nocy i tajemniczo, i że zaraz po nim miało nastšpić rozstanie, więc chwilami jakiœ dziwny smutek ogarniał nie tylko Zbyszka, ale i wszystkich. Rozmowa rwała się. Od czasu do czasu przygasał też ogień w grabie -i głowy pogršżały się w mroku. Ksišdz Wyszoniek dorzucał wówczas na węgle nowe bierwiona, a gdy zapiszczało co żałoœnie w szczapie, jako często bywa przy œwieżym drzewie, mówił: - Duszo pokutujšca, czego żšdasz? Odpowiadały mu œwierszcze, a potem wzmagajšcy się płomień, który wydobywałz cienia bezsenne twarze, odbijał się w zbroi pana de Lorche, rozœwietlajšc zarazem białš sukienkę i nieœmiertelniki na głowie Danusi. Psy na dworze poczęły znów poszczekiwać w stronę boru takim szczekaniem jak na wilki. I w miarę jak płynęły godziny nocy, coraz częœciej zapadało milczenie, aż wreszcie księżna rzekła: - Miły Jezu! ma-li tak być po œlubie, lepiej by pójœć spać, ale skoro mamy czuwać do rania, to i zagrajże nam jeszcze, kwiatuszku, ostatni raz przed odjazdem na luteńce - mnie i Zbyszkowi. Danusia, która czuła zmęczenie i sennoœć, rada była czym-kowiek się orzeŸwić, więc skoczyła po lutnię i wróciwszy z niš po chwili, siadła przy łóżku Zbyszka. - Co mam grać? - zapytała. - Co? - rzekła księżna - a cóż by jak nie onš pieœń, któršœ w Tyńcu œpiewała, kiedy to cię pierwszy raz Zbyszko ujrzał! - Hej! pamiętam - i do œmierci nie zabaczę -rzekł Zbyszko. - Jakem, bywało, to gdzie usłyszał, to aże mi œluzy z oczu płynęły. - To i zaœpiewam! - rzekła Danusia. I zarazpoczęła brzškać na luteńce, następnie zaœ,zadarłszy jak zwykle główkę do góry, zaœpiewała: Gdybym to ja miała Skrzydłeczka jak gšska, Poleciałabym ja Za Jaœkiem do Œlšska, Usiadłabym ci ja Na œlšskowskim płocie: "Przypatrz się, Jasieńku, Ubogiej sierocie!... " Lecz nagle głos się jej załamał, usta poczęły się trzšœć, a spod zamkniętych rzęs łzy wydostawały się przemocš na policzki. Przez chwilę starała się ich nie puœcić spod powiek, ale nie mogła - i w końcu rozpłakała się serdecznie, zupełnie jak wówczas, gdy ostatni raz œpiewała tę pieœń Zbyszkowi w krakowskim więzieniu, gdy myœlała, że mu nazajutrz szyję utnš. - Danuœka! co ci, Danuœka? - pytał Zbyszko. - Czego płaczesz? Jakieże to wesele! - zawołała księżna. -Czego? - Nie wiem - odpowiedziała, łkajšc, Danuœka - tak ci mi smutno!.. taki żal!... Zbyszka i pani... Więc zatroskali się wszyscy i nuż jš pocieszać, nuż tłumaczyć jej, że to nie na długo tego odjazdu i że pewnie jeszcze na œwięta zjadš z Jurandem do Ciechanowa. Zbyszko znów objšł jš ramieniem, przytulał do piersi i wycałowywał łzy z oczu - ucisk jednak pozostał we wszystkichsercach - i w tym ucisku zbiegały im godziny nocy. Aż wreszcie na dziedzińcu rozległ się odgłos tak nagły i przeraŸliwy, że aż wzdrygnęli się wszyscy. Księżna, zerwawszy się z ławy, zawołała: - O dlaboga! Żurawie studzienne! Konie pojš! A ksišdz Wyszoniek spojrzał w okno, w którym szklane gomółki przybierały barwę szarawš, i ozwał się: - Noc już bieleje i dzień się czyni. Ave Maria, gratia plena... Po czym wyszedł z izby i wróciwszy po niejakim czasie, rzekł: - Dnieje, chociaż będzie ciemny dzień. To Jurandowi ludzie konie pojš. Czas ci do drogi, niebogo!... Na te słowa i księżna, i Danusia uderzyły w głoœny płacz i obie wraz ze Zbyszkiem poczęły wyrzekać, tak jak wyrzekajš ludzie proœci, gdy im przychodzi się rozstać, to jest, że było w tym wyrzekaniucoœ obrzšdkowego i zarazem jakby pół zawodzenie, pół œpiewanie, które wylewa się z dusz polnych tak przyrodzonš drogš, jak lejš się łzy z oczu. Hej! nie pomoże już nic płakanie, Już cię żegnamy, miłe kochanie, Już płakanie nie pomoże, Już żegnamy cię, nieboże, Żegnamycię - hej!... Lecz Zbyszko przytulił po raz ostatni Danusię do piersi i trzymał jš długo, dopóty, dopóki mu tchu starczyło i dopóki księżna nie oderwała jej od niego, aby jš przebrać na drogę. Tymczasem rozedniało zupełnie. We dworcurozbudzili się wszyscy i poczęli się krzštać.Do Zbyszka wszedł Czech, giermek, dowiedzieć się o zdrowie i pytać o rozkazy.- Przycišgnij łoże do okna - rzekł mu rycerz. Czech przycišgnšł z łatwoœciš łoże do okna, ale zdziwił się, gdy Zbyszko kazał mu je otworzyć - usłuchał jednak i tego rozkazu, nakrył tylko pana własnym kożuchem, gdyż na dworze chłodno było, choć chmurno - i padał œnieg miękki a obfity. Zbyszko poczšł patrzeć: na dziedzińcu przez lecšce z chmur płatki œniegowe widać było sanki, wokół nich siedzieli na zszerszeniałych i dymišcych koniach ludzie Jurandowi. Wszyscy byli zbrojni, a niektórzy mieli blachy na kożuchach, w których przeglšdały się blade i posępne promienie dnia. Las zasuło całkiem œniegiem; płotów i kołowrota prawie nie można było dojrzeć. Danusia wpadła jeszcze do izby Zbyszka cała już zakutana w kożuszek i lisiš szubę;jeszcze raz objęła za szyję i jeszcze raz rzekła mu na pożegnanie: - Chociaż i odjeżdżam, tom twoja. A on całował jej ręce, policzki i oczy, które ledwie było widać spod lisiego puchu, i mówił: - Boże cię strzeż! Boże cię prowadŸ! Mojaœ ty już, moja do œmierci! I gdy znów oderwano jš od niego, podniósł się, ile mógł, wsparł głowę na oknie i patrzał; więc poprzez płatki œniegowe jakby przez jakowšœ zasłonę widział, jak Danusia siadała do sanek, jak księżna trzymała jš długo w objęciach, jak całowały jš dworki i jak ksišdz Wyszoniek żegnał jš znakiem krzyża na drogę. Obróciła się jeszcze przed samym odjazdem ku niemu i wycišgnęła ręce: - Ostawaj z Bogiem, Zbyszku! - Boże, daj w Ciechanowie cię obaczyć... Ale œnieg padał tak obfity, jakby chciał wszystko zgłuszyć i wszystko przesłonić, więc te ostatnie słowa doszły ich tak przytłumione, że obojgu wydało się, iż wołajš na siebie - już z daleka. KONIEC TOMU I -----------Konwersja: rpg6.go2.pl yszkowi i Danusi przyjœć z pomocš, gdyż dziewczynę, którš znał od małego, kochał bardzo. Wreszcie pomyœlał, że w najgorszym razie spotkać go może pokuta koœcielna, więc zwrócił się do księżny i rzekł: - Ksišdz ci ja jestem, ale i ksišżęcy sługa. Jakoże, miłoœciwa pani, rozkażecie? - Nie chcę ja rozkazywać, wolę prosić - odpowiedziała pani. - Ale jeœli ten Sanderus ma odpusty... - Sanderus ma. Jeno o biskupa chodzi. Srogie on tam w Płocku z kanonikami synody odprawuje. - Biskupa się nie bójcie. Zabronił on, jako słyszałem, księżom mieczów, kusz i różnejswawoli, ale dobrze czynić nie zabronił. Ksišdz Wyszoniek podniósł oczy i ręce w górę: - To niechże się stanie wedle waszej woli. Na te słowa radoœć opanowała serca. Zbyszko znów osiadł na wezgłowiu, a księżna, Danusia i ojciec Wyszoniek siedli koło łoża i poczęli "uradzać", jak rzecz należy uczynić. Więc postanowili zachować tajemnicę, tak aby w domu żywa dusza o tym nie wiedziała; postanowili też, że i Jurand nie powinien nic wiedzieć, póki mu sama pani w Ciechanowie o wszystkim nie oznajmi. Natomiast miał ksišdz Wyszoniek napisać list od księżny do Juranda, by zaraz przyjeżdżał do Ciechanowa, gdzie i lepsze leki na jego kalectwo mogš się znaleŸć, i samotnoœć mniej mu będzie dokuczać. Uradzili na koniec, że i Zbyszko, iDanusia przystšpiš do spowiedzi, œlub zaœ odbędzie się nocš, gdy już wszyscy spać się pokładš. Przyszło Zbyszkowi na myœl, żeby wzišć giermka Czecha na œwiadka œlubu, ale porzucił ten zamiar, przypomniawszy sobie, że ma go od Jagienki. Przez chwilę stanęła mu w pamięci jakby żywa, tak iż zdało mu się, że widzi jej rumianš twarz, jej zapłakane oczy i słyszy głos proszšcy:"Nie czyń mi tego! nie płać mi złem za dobre i niedolš za kochanie!" Aż nagle chwyciła go wielka litoœć nad niš, gdyż czuł, że jej się stanie ciężka krzywda, po której nie znajdzie pociechy ni pod zgorzelickim dachem, ni w głębi boru, ni w polu, ni w darach opata, ni w zalotach Cztana i Wilka. Więc rzekł jej w duchu: "Dajci Bóg wszystko najlepsze, dziewczyno, ale choćbym ci rad i nieba przychylić - nie poradzę". I rzeczywiœcie przekonanie, że nie było to w jego mocy, przyniosło mu nawet ulgę i wróciło spokojnoœć, tak że zaraz poczšł myœleć tylko o Danusi i o œlubie. Nie mógł się jednak obejœć bez pomocy Czecha, więc lubo postanowił zamilczeć przed nim o tym, co się miało stać, kazał go do siebie przywołać i rzekł mu: - Przystšpię dziœ do spowiedzi i do Stołu Pańskiego, przybierz mnie przeto jak najochędożniej, jakobym na królewskie pokoje miał iœć. Czech przelškł się nieco i poczšł patrzeć mu w twarz, co zrozumiawszy, Zbyszko rzekł: - Nie bój się, nie tylko na œmierć ludzie się spowiadajš, a tym bardziej że idš œwięta, na które ojciec Wyszoniek z księżnš do Ciechanowa wyjedzie i nie będzie księdza bliżej niż w Przasnyszu. - A wasza miłoœć nie pojedzie? - spytał giermek. - Jeœli wyzdrowieję, to pojadę, ale to w boskim ręku. Więc Czech się uspokoił i skoczywszy do łubów, przyniósł owš białšjakę zdobycznš, złotem szytš, w którš rycerz ubierał się zwykle na wielkie uroczystoœci, a też i piękny kobierczyk dla okrycia nóg i łoża, za czym podniósłszy Zbyszka przy pomocy dwóch Turczynków, umył go, uczesał jego długie włosy, na które nałożył szkarłatnš przepaskę, wreszcie wsparł tak przybranego o czerwone poduszki i rad z własnego dzieła, rzekł: - Żeby jeno wasza miłoœć plšsać mogła, to choćby i wesele wyprawić! - Musiałoby się obyć bez plšsów - odrzekł z uœmiechem Zbyszko. A tymczasem księżna rozmyœlała również wswojej izbie, jak przybrać Danusię, gdyż dla jej niewieœciej natury była to sprawa wielkiej wagi i za nic nie chciałaby przyzwolić, by miła jej wychowanka stanęła w codziennej szacie do œlubu. Służki, którym powiedziano, że dziewczyna też do spowiedzi w barwę niewinnoœci się przybiera, łatwo znalazły w skrzyni białš sukienkę, ale bieda była z przybraniem głowy. Na myœl o tym opanował paniš jakiœdziwny smutek, tak iż poczęła wyrzekać. - Gdzie ja dla ciebie, sierotko - mówiła - wianek ruciany w tym boru wynajdę! Ni tu kwiatuszka jakowego, ni liœcia, chyba się mchy gdzie pod œniegiem zieleniš. A Danusia, stojšc z rozpuszczonymi już włosami, zatroskała się także, bo i jej chodziło o wianek; po chwili jednak ukazałana równianki z nieœmiertelników wiszšce naœcianach izby i rzekła: - Choćby i z tego co uwić, bo nic innego nie znajdziem, a Zbyszko weŸmie mnie i w takim wianku. Księżna nie chciała się z poczštku na to zgodzić, bojšc się złej wróżby, ale że w dworcu, do którego tylko na łowy przyjeżdżano, nie było żadnych kwiatów, więc skończyło się na nieœmiertelnikach. Tymczasem nadszedł ojciec Wyszoniek, który poprzednio wyspowiadał już Zbyszka,i zabrał dziewczynę do spowiedzi, a potem zapadła głucha noc. Służba po wieczerzy poszła z rozkazu księżny spać. Wysłańcy Jurandowi pokładli się jedni w cze-ladniej, inni przy koniach w stajniach. Wkrótce ognie w służebnych izbach zasuły się popiołem na trzonach i pogasły, aż wreszcie uczyniło się całkiem cicho w leœnym dworze i tylko psy szczekały od czasu do czasu na wilki w stronę boru. Jednakże u księżny, u ojca Wyszońka i u Zbyszka okna nie przestawały œwiecić, rzucajšc czerwone blaski na œnieg pokrywajšcy dziedziniec. Oni zaœ czuwali w ciszy, słuchajšc bicia własnych serc -niespokojni i przejęci uroczystoœciš chwili,która zaraz nadejœć miała. Jakoż po północy księżna wzięła za rękę Danusię i poprowadziła jš do izby Zbyszkowej, gdzie ojciec Wyszoniek czekał już na nich z Panem Bogiem. W izbie palił się wielki ogieńw grabie i przy jego obfitym, ale nierównym œwietle ujrzał Zbyszko Danusię, bladš nieco od bezsennoœci, białš, z wiankiem nieœmiertelników na skroni, przybranš w sztywnš, spadajšcš aż do ziemi sukienkę. Powieki miała ze wzruszenia przymknięte, ršczy -ny opuszczone wzdłuż sukni - i przypominała tak jakieœ malowania na szybach, było w niej coœ tak koœcielnego, że Zbyszka zdjęłozdziwienie na jej widok, pomyœlał bowiem, że nie dziewczynę ziemskš, ale jakšœ duszyczkę niebieskš ma wzišć za żonę. A pomyœlał to jeszcze bardziej, gdy klękła zezłożonymi dłońmi do komunii i przechyliwszy w tył głowę, zamknęła całkiem oczy. Wydała mu się nawet wówczas jak umarła i aż lęk chwycił go zaserce. Nie trwało to jednak długo, gdyż posłyszawszy głos księdza: Ecce Agnus Dei - sam skupił się w duchu i myœli jego wzięły lot w stronę Bożš. W izbie słychać było teraz tylko uroczysty głos księdza Wyszońka: Domine, non sum dignus - a wraz z nim trzaskania skier w ognisku i œwierszcze grajšce zawzięcie, a jakoœ żałoœnie w szparach komina. Za oknami wstał wiatr, zaszumiał w oœnieżonym lesie, lecz zaraz œcichł. Zbyszko i Danusia pozostali jakiœ czas w milczeniu, ksišdz Wyszoniek zaœ wzišł kielich i odniósł go do kapliczki dworskiej. Po chwili wrócił, ale nie sam, tylko z panem de Lorche, i widzšc zdziwienie na twarzach obecnych, położył naprzód palec na ustach, jakby chcšc jakiemuœ niespodzianemu okrzykowi zapobiec, po czym zaœ rzekł: - Rozumiałem, że będzie lepiej, aby było dwóch œwiadków œlubu, i dlatego wpierw jeszcze ostrzegłem tego rycerza, któren mi na czeœć i na relikwie akwizgrańskie poprzysišgł, że tajemnicy, póki będzie trzeba, dochowa. A pan de Lorche przyklškł naprzód przed księżnš, potem przed Danusiš, następnie zaœ podniósł się i stał w milczeniu, przybrany w uroczystš zbroję, po której zagięciach pełgały czerwone œwiatełka od ognia, długi, nieruchomy, pogršżon jakby wzachwycie, gdyż i jemu ta biała dziewczynaz wiankiem nieœmiertelników na skroni wydała się jakby aniołem widzianym na szybie w gotyckim tumie. Lecz ksišdz postawił jš przy łożu Zbyszka i narzuciwszy im stułę na ręce, rozpoczšł zwykły obrzšdek. Księżnie spływały łzy jedna za drugš po poczciwej twarzy, lecz w duszy nie czuła w tej chwili niepokoju, sšdziła bowiem, że dobrze czyni, łšczšc tych dwoje cudnych i niewinnych dzieci. Pande Lorche klęknšł po raz wtóry i wsparty obiema rękoma na rękojeœci miecza, wyglšdał zupełnie jak rycerz, który ma widzenie -tych zaœ dwoje powtarzało kolejno słowa księdza: "Ja... biorę... ciebie sobie..." - a do wtóru tym słowom cichym i słodkim grały znów œwierszcze w szparach komina i trzaskał ogień w grabie.Po skończonym obrzšdku Danusia padła do nóg księżnie, która błogosławiła oboje, a gdy wreszcie oddała ich w opiekę mocom niebieskim, rzekła: - Radujcie się teraz, bo już ona twoja, a tyjej. Wówczas Zbyszko wycišgnšł swe zdrowe ramię do Danusi, ona zaœ objęła go ršczętami za szyję i przez chwilę słychać było, jak powtarzali sobie z ustami przy ustach: - Mojaœ ty, Danuœko. - Mój ty, Zbyszku. Lecz zaraz potem Zbyszko zesłabł, gdyż zadużo było na jego siły wzruszeń - i zesunšwszy się na poduszki, poczšł oddychać ciężko. Nie przyszło jednak nań omdlenie i nie przestał się uœmiechać do Danusi, która obcierała mu twarz zroszonšzimnym potem, a nawet nie przestał powtarzać jeszcze: "Mojaœ ty, Danuœka" - na co ona pochylała za każdym razem swš przetowłosš głowę. Widok ten wzruszył doreszty pana de Lorche, który oœwiadczył, że gdy w żadnym kraju nie przygodziło mu się widzieć serc tak czułych, przeto poprzysięga uroczyœcie, jako gotów jest potykać się pieszo lub konno z każdym rycerzem, czarnoksiężnikiem lub smokiem, który by ich szczęœliwoœci œmiał stanšć na zawadzie. I rzeczywiœcie poprzysišgł owš zapowiedŸ natychmiast na majšcej kształt krzyżyka rękojeœci od mizerykordii, to jestmałego miecza, który służył rycerzom do dobijania rannych. Księżna i ojciec si, o"twieniunie 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjü@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż”üżN¸÷ż@,ŞjI_÷ż@