ĺbkŃÉ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙őđGî’ŕGđ@îŕ@>ŕBđEîoŕEńŮő>ŕB>RŕG>˙ęÁńŮ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙ĂUÎíffĚ sƒ ˆ‰ÜĚnćÝÝٙťťgcněĚÝܙŸťš3>CLAS LALKA2 €003m=^˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙Copyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. óÍĆ>˙ęŔúPę ŔúQęŔ1ţ˙Íb͛ >ęa>ŕ&>ę Ŕ>˙ę ŔÍđ͜Í:Í\ÍćÍóÍ ÍBÍS ú‚˙§(Ţú ŔOÍŕ>ęŔͧ ÍÓ ÍŽ Íż ÍÓ ÍŽ ÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔÍ|ÍĹÍr>ęÁ>xŕE>@ŕAŻŕ>ŕ˙>Óŕ@űÍ ÍvúÁˇ(ńŻęÁ́Ë VËw cËoÂÄËgÂŐË_ 9ËW -ËO ËG Ăú Ŕ<ţ >OÍŕĂú Ŕ<ţ >OÍłĂÍ ĂÍS ĚĹĂú Ŕţ(ţ(ţ(#ú Ŕţ("ţ(*ţ( *Í/ĂÍĹĂÍËĂ͘ĂÍ^ĂÍ÷ĂÍĂÍ#Ăú Ŕ=ţ˙ >OÍ|Ăú Ŕ<ţ >OÍ|Ă!>w# űÉ!6# ú6˙#6# öÉ! 6˙#6# ö6# úÉÍB͜ÍĹÉú ŔţČÍw Í ÍÓ úÁO> ‘O͜úÁOÍŽ úÁ<ţ 8>ęÁÉú Ŕţ ú ŔGÍ3 8 ř Í3 8 řÍ#@Íw  Í  úÍÓ úÁţ(=> ęÁúÁO> ‘ţ >O͜úÁOÍŽ ú Ŕţ 0<ę ŔÉú ŔţČŐĹúÁO ú Ŕţ ͟ Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  Ü{ę ŔÁŃÉĹú Ŕţ ú ŔĆ GÍ3  úÍ3  úúÁO Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  é> ę ŔÁÉ>ę Ŕ>ęÁ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍŃ!ĐŔ*§ úaŔ*§ úúŔOúŔG>š >¸ >>ęŔÉ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍ- űÍŃúŔ=ęŔ Í3  úÍĹÉÍ-(ÍŃ>ęŔúŔć€(ěÍĹÉÍŃ>ęŔúŔć€Ę˜ÍĹÉ Í3  úÍuĘ,ÍŃúŔţÂúŔţĘ#>ę Ŕ>ęŔúŔć€(ÖÍĹÉĺŐĹúŔoúŔg #F+NxĄ<(,xą úŔęŔ͡ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔ$úŔţ(>ęŔÍŻ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔÁŃáÉĺŐĹú Ŕţ˙(!В@§(=ůÍ3 yę Ŕ!В@y§( řÍ3 ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕ>ęŔÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔú ŔO>˙ę ŔÍ|ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕţ(ţ(ţ(ţ( ţ($ţ((!pÍ(!€Í !Í! Í!°Í!ŔÍÁŃáÉÍćĺĹ~î˙" ů ôÁáÉĺŐĹú Ŕ!ů ţ(q! ţ(j!H ţ(c!p ţ(\!˜ ţ(U!Á ţ(N!Ň ţ(G!ę ţ(@! ţ (9!: ţ (2!b ţ (+!Ň &ĺŐĹ!ˆ ĺŐĹ!ŔĺŐĹ!Ú ĺŐĹ!ą ĺŐĹ!aŔ˛Ŕ*§ úÁŃáÉ Przewiń Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlättern: Zeil Seit Kapt AlleDéfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Línea Página Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Línia Plana Cap. Tot ĺŐĹúŔGúŔ<¸8Í-(ÍŃ>>ę Ŕ7 ęŔ>ę Ŕ§ÁŃá§ÉĺŐĹúŔţÂO úŔţÂO úŔţ(úŔţ ÍuÍŃúŔ>ę Ŕ7 =ęŔ>ę Ŕ§ÁŃáÉĺŐĹúŔG!Đx§(~#§ ÷ô˛Ŕ*§ úÁŃá§ÉĺĹ!€6# xą řÁáÉĺŐĹy!ţ(#!@‘ţ(!€’ţ(!Ŕ“ţ(!€@y§(=ů]T! ÁÍćP* úÍćP* úÍćP* úÍćP* úÁŃáÉ> ę>ęA!  y§( ĺ>""Ŕ " úáúN"úO">ęúŔćęAÉ> ę>ęA!  y§( *GúN¸ 6*GúO¸ .Ŕ * ú>ęúŔę!úŔćęAÍŃ Í3  úÉ> ę>ęA!    ž # ÷őúŔćęAńÉĺŐĹ! Á@6# xą ř!˛Ŕ~#§(Í÷ öÁŃáÉĺĹÖ o&MD)))  0úŔţ( 8 V#F#Í' yţ őzƒ_ÁáÉĺŐĹk&)}ćđo Á ÁĹË!Ë ÁĹ{ć§(Ë8Ë=öxśw#wyśw#wÁŃáÉđ˙ˇŕ˙Íćđ@ćŕ@É>‘ŕ@É>äŕGŕHŕIÉĺŐÍć!`˜Ŕ>đ" üÍćŔ" üŃáÉĺŐ!`˜ y§(=ů> ‘W>ÍćÍ'(Í'(Í'(éőy§ ńń!`˜QÍćÍ'(Í'(Í'(éŃáÉĺĹú‚˙§(,>˙ŕO!˜`>" xą ř€>" xą ř`>" xą ř>ţŕOÁáÉĹw#< ú 6# úÁÉ!˜>"< ű! ˜"< ű!@˜6ń# úÉ!ŕ™ 6ň# ú!š>("< ű! š "< űÉ́Ĺ> ŕđđđđ/ćË7G>ŕđđđđđđđđđđ/ć°Gú€˙¨ ę˙xę€˙>0ŕú˙ÁÉţ(Ż>˙ę‚˙ÉĹ>˙ŕ$ˆ xą ű>ŕ$ÁÉőđ@ć€(đDţ‘ ôńɇ‡‡Ć€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙@ióúA˙ć ů*âű ňɇ‡‡Ć€ęj˙kóúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęj˙k@óúA˙ć ů*âű ňÉ˙ď=ď=|˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=ŕ˙ď=˙ď=ď=˙ď=ď=ď=ď=<ď=ď˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙MBFONTMonospaced @@@@@@   ŕ ŕ @ŔŔŕ``@€ @€ @ @@  `@@ @@@@@ @ @@ŕ@ @ŕ@ @`@ @@@€€ŕ     ŕ@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ@@ @ @€@ ŕŕ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕ ŕ     ŕ      @     @ŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ     @@     ŕ    @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕ`@@@@@`€€@@@ ` `@ ŕ@ ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    @@@@@@ @€€  Ŕ  @@@@@@  ŕ   Ŕ    ŕ   ŕŕ  ŕ€€ŕ  ŕ Ŕ €€€ŕ€ŕ ŕ@`@@@     ŕ    @   ŕ   @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ @@@@@@@€@@ @@€`€ŕŕŕŕŕŕŕ@ €`€ @ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ   @ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€  @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ @€@    ŔŔŕŕ`@ŕ@@ @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ@@@@@@@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕ @ ŕ  ŕ   0@@@@@@ŕ€ŕ ŕ ŕ ŕ€ŕŕ ŕ ŕ @€@ ŕ Ŕŕ€€@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`@Ŕ@@@€ŔŔŔŕ€€       @€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕ€@ @€@@@€ ŕ @@@ŕ @ŕŕ`ŕ€ ŕ @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ  @ŕ ŕ @ ŕ ŕ `€ŕ ŕ  ŕ ŕ @ŕ ŕ @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕ @ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@ŕŔ  ŕ  Ŕ @ ŕŕ  €@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ  ŕ @ ŕ  ŕ  ŕ€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€ŔŔ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€@@@@@ €€€€ @@@@@ @  ŕ ŕ @ŕ   €@ŕ ŕ @ŕ  ŕ@ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ŕ ŕ ŕ€@  ŕ @  ŕ@   ŕ   ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ ŕ€€   ŕ ŕMBFONTVariable pitch €€€€€€  PPřPřPP x ř(đ ŔČ @˜ŕ  @° Đ€€@€€€€€@€@@@@@€@ŕ@ @ŕ@@€Ŕ€ @@@€€@     @@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ€€@@€ @€@ ŔŔ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕˆŘ¨ˆˆˆˆˆˆČ¨˜ˆˆŕ     ŕŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ      @ˆˆˆ¨¨¨P   @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕŔ€€€€€Ŕ€€@@@ Ŕ@@@@@Ŕ@ ŕ€@ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    €€€€€€@@@@@@€€€  Ŕ  €€€€€€€ř¨¨¨¨ŕ    @   @ŕ   Ŕ€ŕ   ` ࠀ€€ŕ€ŕ ŕ€Ŕ€€€Ŕ    ŕ    @ˆ¨¨¨P  @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ €€€€€€€€@@ @@€P ŕŕŕŕŕŕŕ`€€`€€`ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ  ¨@ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€P @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ@€€@HHŔŔđřP ü\T @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ€€€€€€@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕˆpPpˆŕ  ŕ  °€€€€€€ŕ€ŕ ŕ ŕ x„´¤´„xŕ ŕ ŕ$HH$ŕ Ŕx„´¤„x@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`Ŕ@@@@€   ŕ€€ĐĐPPPPP€€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕH$H€€€  (8€€€°ˆ 8ŕ ŕ(č @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ   @ŕ ŕ  @ ŕ ŕ P ŕ ŕ  ŕ ŕ  @ŕ ŕ  @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ ŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@@ŕpHHčHHp¨ˆČ¨˜ˆ€@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕPpˆˆˆp @ řˆ˜¨Čˆř€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€Ŕ@ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€€€€€@ @@@@ @@@@@ @ p` @ŕ    €@ŕ  ŕ @ŕ   ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ř¨¨ř@€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ  ŕ€€   ŕ ŕPđc€@Ű c•c°+żco:í "LALKA" TOM II BOLESŁAW PRUS ROZDZIAŁ PIERWSZY PAMIĘTNIK STAREGO SUBIEKTA I wyjechał!... Pan Stanisław Wokulski, wielki organizator spółki do handlu przewozowego, wielki naczelnik firmy, która ma w obrocie ze cztery miliony rubli rocznie, wyjechał do Paryża jak pierwszy lepszy pocztylion do Miłosny... Jednego dniamówił (do mnie samego), że nie wie, kiedy pojedzie, a na drugi dzień - szast... prast... i już go nie ma. Zjadł elegancki obiadek u jaœnie wielmożnych państwa Łęckich, wypił kawę,wykłuł zęby i - jazda. Naturalnie. Pan Wokulski nie jest przecie lichym subiektem, który musi żebrać u pryncypała o urlop razna kilka lat. Pan Wokulski jest kapitalistš, ma ze szeœćdziesišt tysięcy rubli rocznie, żyje za pan brat z hrabiami i ksišżętami, pojedynkuje się z baronami i wyjeżdża, kiedy chce. A wy, moi płatni oficjaliœci, kłopoczcie się o interesa. Przecie za to macie pensje i dywidendy. I to jest kupiec?... To jest błazeństwo, mówię, nie kupiectwo!... No, można wyjechać nawet do Paryża i nawet po wariacku, ale nie w takich czasach. Tu, panie, kongres berliński nawarzył piwa - tu, panie, Anglia, panie, zaCypr, Austria za Boœnię... Włochy krzyczš wniebogłosy: "Dajcie nam Triest, bo będzie Ÿle!..." Tu już słyszę, panie w Boœni krew leje się potokami i (byle żniwa skończyć) wojna buchnie przed zimš jak amen w pacierzu... A on tymczasem daje nura do Paryża!... Cyt!...?... ...Po co on tak nagle wyjechał do Paryża?... Na wystawę?... Cóż go obchodzi wystawa. A może w tym interesie, który miał zrobić z Suzinem?... Ciekawym, na jakich to interesach zyskuje się po pięćdziesišt tysięcy rubli, tak sobie od ręki?... Oni mi mówiš o wielkich maszynach do nafty czy do kolei, czy też do cukrowni?... Ale czy wy, aniołki, zamiastpo nadzwyczajne maszyny, nie jedziecie po zwykłe armaty?... Francja, tylko patrzeć, jak weŸmie się za łeb z Niemcami... Mały Napoleonek niby to siedzi w Anglii; ale przecież z Londynu do Paryża bliżej niż z Warszawy do Zamoœcia... Ej!... panie Ignacy - nie œpiesz się ty z sšdami o panu W. (w takich razach lepiej nie wymawiać całego nazwiska), nie potępiaj go, bo możesz się oœmieszyć. Tu gotuje się jakaœ gruba kabała: ten pan Łęcki, który kiedyœ bywał u Napoleona III,i ten niby aktor Rossi, Włoch...(Włochy gwałtem upominajš się o Triest...), i ten obiad u państwa Łęckich przed samym wyjazdem, i to kupno kamienicy.Panna Łęckapiękna, bo piękna, ale przecie jest tylko kobietš i dla niej Stach nie popełniałby tylu szaleństw... W tym jest coœ z p... (w takich razach najwłaœciwiej mówić skróceniami). W tym jest jakieœ duże P... Będzie już ze dwa tygodnie, jak wyjechał biedny chłopak, może na zawsze... Listy pisze krótkie i suche, o sobie nie mówi nic, a mnie tak nurtuje smutek, że nieraz, dalibóg, miejsca znaleŸć nie mogę. (No, chyba nie za nim; tylko tak, z przyzwyczajenia.) Pamiętam, kiedy wyjeżdżał. Już zamknęliœmy sklep i właœnie przy tym oto stoliku piłem herbatę (Ir wcišż mi niedomaga), gdy naraz wpada do pokoju lokaj Stacha: - Pan prosił - wrzasnšł i uciekł. (Co to za zuchwały gałgan, a co za próżniak!... Trzeba było widzieć minę, z jakš stanšł wedrzwiach i powiedział: "Pan prosi!" Bydlę.) Chciałem go zmonitować: błaŸnie jakiœ, twój pan jest panem tylko dla ciebie; ale poleciał na złamanie karku. Szybko dokończyłem herbatę, Irowi nalałem trochę mleka do miseczki i poszedłem do Stacha. Patrzę, w bramie jego lokaj kokietuje od razu aż trzy dziewuchy jak łanie. No, myœlę, taki wałkoń i czterem dałby radę, chociaż... (Z tymi kobietami sam diabeł nie dojdzie porzšdku. Na przykład pani Jadwiga, szczuplutka, malutka, eteryczna, a już trzeci mšż dostaje przy niej suchot). Wchodzę na górę. Drzwi do mieszkania nie zamknięte, a sam Stach przy œwietle lampy pakuje walizkę. Coœ mnie tknęło. - Cóż to znaczy? - pytam. - Jadę dziœ do Paryża - odpowiedział. - Wczoraj mówiłeœ, że jeszcze nie tak prędko pojedziesz?... - Ach, wczoraj!... - odparł. Cofnšł się od walizki i pomyœlał chwilę; potem dodał szczególnym tonem: - Jeszcze wczoraj... myliłem się... Wyrazy te zastanowiły mnie w przykry sposób. Spojrzałem na Stacha z uwagš i ogarnęło mnie zdziwienie. Nigdy bym nie sšdził, ażeby człowiek niby to zdrów, a w każdym razie nie raniony, mógł zmienić się tak w przecišgu kilku godzin. Pobladł, oczy zapadły, prawie zdziczał... - Skšdże ta nagła zmiana... projektu? - spytałem czujšc, że nie o to pytam, co bymchciał wiedzieć. - Mój kochany - odparł - alboż ty nie wiesz, że nieraz jedno słowo zmienia projekta, nawet ludzi... A nie dopiero cała rozmowa! - dodał szeptem. Wcišż pakujšc i zbierajšc różne graty, wyszedł do sali. Upłynęła minuta - nie wracał; dwie... nie wraca... Spojrzałem przez uchylone drzwi i zobaczyłem, że stoioparty o poręcz krzesła, patrzšc bezmyœlnie w okno. - Stachu... Ocknšł się - i znowu powrócił do pakowania, zapytujšc: - Czego chcesz? - Tobie coœ jest. - Nic. - Już dawno nie widziałem cię takim. Uœmiechnšł się. - Zapewne od czasu - odparł - kiedy to dentysta Ÿle wyrwał mi zšb, i w dodatku zdrowy... - Dziwnie mi wyglšda to twoje wybieranie się w drogę - rzekłem. - Może masz mi co powiedzieć?... - Powiedzieć?... Ach, prawda... W banku mamy około stu dwudziestu tysięcy rubli, więc pieniędzy wam nie zabraknie... Dalej... Cóż dalej?.. - pytał sam siebie. - Aha!... Nie rób już sekretu, że ja kupiłem kamienicę Łęckich. Owszem, zajdŸ tam i ponaznaczaj komorne według dawnych cen. Pani Krzeszowskiej możesz podnieœć jakieœ kilkanaœcie rubli, niech się trochę zirytuje; ale biedaków nie duœ... Mieszka tam jakiœ szewc, jacyœ studenci; bierz od nich, ile dadzš, byle płacili regularnie. Spojrzał na zegarek, a widzšc, że ma jeszcze czas, położył się na szezlongu i leżał milczšc, z rękoma nad głowš i przymkniętymi oczyma. Widok ten był nad wszelki wyraz żałosny. Usiadłem mu przy nogach i rzekłem: - Tobie coœ jest, Stachu?... Powiedz, co ci jest. Z góry wiem,że nie pomogę, ale widzisz... Zgryzota jest jak trucizna: dobrze jš wypluć... Stasiek znowu uœmiechnšł się (jak ja nie lubię tych jego półuœmiechów) i po chwili odparł: - Pamiętam (dawne to dzieje!), siedziałem w jednej izbie z jakimœ frantem, który był dziwnie szczery. Opowiadał mi niestworzone rzeczy o swojej rodzinie, o swoich stosunkach, o swoich wielkich czynach, a potem - bardzo uważnie słuchałmoich dziejów. No - i dobrze z nich skorzystał... - Cóż to znaczy?.. - spytałem. - To znaczy, mój stary, że ponieważ ja nie chcę z ciebie wydobywać żadnych zeznań, więc i przed tobš nie mam potrzeby ich robić. - Jak to - zawołałem - w taki sposób traktujesz zwierzenie się przed przyjacielem? - Daj spokój - rzekł podnoszšc się z kanapy. - To może dobre, ale dla pensjonarek... Ja zresztš nie mam z czego zwierzać się nawet przed tobš. Jakimja znużony!... - mruknšł, przecišgajšc się. Teraz dopiero wszedł ten łajdak lokaj: wzišł walizę Stacha i dał znać, że konie stojš przed domem. Siedliœmy do powozu, Stach i ja, ale przez drogę do kolei nie zamieniliœmy ani wyrazu. On patrzył na gwiazdy, œwiszczšc przez zęby, a ja myœlałem, że jadę - chyba na pogrzeb. Na dworcu Kolei Wiedeńskiej złapał nas doktór Szuman. - Jedziesz do Paryża? - zapytał Stacha. - A ty skšd wiesz? - O, ja wszystko wiem. Nawet to, że tym samym pocišgiem jedzie pan Starski. Stach wstrzšsnšł się. - Co to za człowiek? - rzekł do doktora. - Próżniak, bankrut... jak zresztš wszyscy oni - odparł Szuman. -No i eks-konkurent... - dodał. - Wszystko mi jedno. Szuman nie odpowiedział nic, tylko spojrzałspod oka. Zaczęto dzwonić i œwistać. Podróżni tłoczylisię do wagonów; Stach uœcisnšł nas za ręce. - Kiedy wracasz? - zapytał go doktór. - Chciałbym... nigdy - odpowiedział Stach i usiadł do pustego przedziału pierwszej klasy. Pocišg ruszył. Doktór zamyœlony patrzył na oddalajšce się latarnie, a ja... O mało się nie rozpłakałem... Kiedy woŸni poczęli zamykać drzwi peronu, namówiłem doktora na przechadzkę po Alejach Jerozolimskich. Noc była ciepła, niebo czyste; nie pamiętam, ażebym kiedykolwiek widział więcej gwiazd. A ponieważ Stach mówił mi, że w Bułgarii często patrzył na gwiazdy, więc (zabawny projekt!) i ja postanowiłem od tej pory co wieczór spoglšdać w niebo. (A może istotniena którym z migotliwych œwiateł spotkajš się nasze spojrzenia czy myœli i on nie będzie czuł się już tak osamotniony jak wtedy?) Nagle (nie wiem nawet skšd) zrodziło się we mnie podejrzenie, że niespodziewany wyjazd Stacha ma zwišzek z politykš. Postanowiłem więc wybadać Szumana i chcšc zażyć go z mańki, rzekłem: - Coœ mi się zdaje, że Wokulski jest... jakbyzakochany?... Doktór zatrzymał się na chodniku i usiadłszy na swej lasce zaczšł się œmiać wsposób, który aż zwracał uwagę na szczęœcie nielicznych przechodniów. - Cha! cha!... czyœ pan dopiero dzisiaj zrobiłtak piramidalne odkrycie?... Cha!... cha!... podoba mi się ten starzec!... Głupi był koncept. Przygryzłem jednak ustai odparłem: - Zrobić to odkrycie było łatwo, nawet dla ludzi... mniej wprawnych ode mnie (zdaje się, że mu troszkę dogryzłem). Ale ja lubię być ostrożny w przypuszczeniach, panie Szuman... Zresztš, nie sšdziłem, ażeby mogła wyrabiać z człowiekiem podobne hece rzecz tak zwyczajna jak miłoœć. - Mylisz się, staruszku - odparł doktór machajšc rękš. - Miłoœć jest rzeczš zwyczajnš wobec natury, a nawet, jeżeli chcesz, wobec Boga. Ale wasza głupia cywilizacja, oparta na poglšdach rzymskich,dawno już zmarłych i pogrzebanych, na interesach papiestwa, na trubadurach, ascetyzmie, kastowoœci i tym podobnych badaniach, z naturalnego uczucia zrobiła... wiesz co?... Zrobiła nerwowš chorobę!... Wasza niby to miłoœć rycersko-koœcielno-romantyczna jest naprawdę obrzydliwym handlem opartym na oszustwie, które bardzo słusznie karze siędożywotnimi galerami, zwanymi małżeństwem. Biada jednak tym, co na podobny jarmark przynoszš serca... Ile on pochłania czasu, pracy, zdolnoœci, ba! nawet egzystencyj... Znam to dobrze - mówił dalej, zadyszany z gniewu - bo choć jestem Żydem i zostanę nim do końca życia,wychowałem się jednak między waszymi, a nawet zaręczyłem się z chrzeœcijankš...No i tyle nam porobiono udogodnień w naszych zamiarach, tak czule zaopiekowano się namiw imię religii, moralnoœci, tradycji i już niewiem czego, że ona umarła, a ja próbowałem się otruć... Ja, taki mšdry, taki łysy!... Znowu stanšł na chodniku. - Wierz mi, panie Ignacy - kończył schrypniętym głosem - że nawet między zwierzętami nie znajdziesz tak podłych bydlšt jak ludzie. W całej naturze samiec należy do tej samicy, która mu się podoba iktórej on się podoba. Toteż u bydlšt nie ma idiotów. Ale u nas!... Jestem Żyd, więc nie wolno mi kochać chrzeœcijanki... On jest kupiec, więc nie ma prawa do hrabianki... A ty, który nie posiadasz pieniędzy, nie masz praw do żadnej zgoła kobiety... Podła wasza cywilizacja!... Chciałbym bodaj natychmiast zginšć, ale przywalony jej gruzami... Szliœmy wcišż ku rogatkom. Od kilku minut zerwał się wiatr wilgotny i dšł nam prostow oczy; na zachodzie poczęły znikać gwiazdy zasłaniane przez chmury. Latarnie trafiały się coraz rzadziej. Kiedy niekiedy w Alei zaturkotał wóz, obsypujšc nas niewidzialnym pyłem; spóŸnieni przechodnieuciekali do domów. "Będzie deszcz!... Stach już jest około Grodziska" - pomyœlałem. Doktór nasunšł kapelusz na głowę i szedł zirytowany, milczšc. Mnie było coraz markotniej, może z powodu wzrastajšcej ciemnoœci. Nie powiedziałbym tego nikomu nigdy, ale nieraz mnie samemu przychodzi na myœl, że Stach... naprawdę już nie dba o politykę, ponieważ cały zatonšł w fałdach sukienki tej panny. Zdaje się, że mu nawet coœ o tym wspomniałem onegdaj i że to, coon mi odpowiedział, bynajmniej nie osłabiłomoich podejrzeń. - Czy podobna - odezwałem się - ażeby Wokulski tak dalece już zapomniał o sprawach ogólnych, o polityce, o Europie... - Z Portugališ - wtršcił doktór. Ten cynizm oburzył mnie. - Pan sobie drwisz - rzekłem. - Nie zaprzeczysz jednak, że Stach mógł zostać czymœ lepszym aniżeli nieszczęœliwym wielbicielem panny Łęckiej. To był działacz społeczny, nie jakiœ tam kiepski wzdychacz... - Masz pan rację - potwierdził doktór - alecóż stšd?... Machina parowa przecież nie młynek do kawy, to wielka machina; ale gdyw niej zardzewiejš kółka, stanie się gratem bezużytecznym i nawet niebezpiecznym. Otóż w Wokulskim jest podobne kółko, które rdzewieje i psuje się... Wiatr dšł coraz mocniej; miałem pełne oczy piasku. - I skšd właœnie na niego padło takie nieszczęœcie? - odezwałem się. (Ale - niedbałym tonem, ażeby Szuman nie myœlał,że żšdam informacji.) - Na to złożyło się i usposobienie Stacha, istosunki wytworzone przez cywilizację - odparł doktór. - Usposobienie?... On nigdy nie był kochliwy. - Tym się zgubił - cišgnšł Szuman. - Tysišc centnarów œniegu, rozdzielonego na płatki, tylko przysypujš ziemię nie szkodzšc najmniejszej trawce; ale sto centnarów œniegu zbitych w jednš lawinę burzy chałupy i zabija ludzi. Gdyby Wokulski kochał się przez całe życie co tydzień w innej, wyglšdałby jak pšczek, miałby swobodnš myœl i mógłby zrobić wiele dobrego na œwiecie. Ale on, jak skšpiec, gromadził kapitały sercowe, no i widzimy skutek tej oszczędnoœci. Miłoœć jest wtedy pięknš, kiedy ma wdziękimotyla; ale gdy po długim letargu obudzi sięjak tygrys, dziękuję za zabawę!... Co innegoczłowiek z dobrym apetytem, a co innego ten, któremu głód skręca wnętrznoœci... Chmury podnosiły się coraz wyżej; zawróciliœmy prawie od rogatek. Pomyœlałem, że Stach musi już być około Rudy Guzowskiej. A doktór wcišż prawił, coraz mocniej rozgoršczkowany, coraz gwałtowniej wywijajšc laskš: - Jest higiena mieszkań i odzieży, higiena pokarmów i pracy, którychnie wypełniajš klasy niższe, i to jest powodem wielkiej œmiertelnoœci między nimi, krótkiego życia i charłactwa. Ale jest również higiena miłoœci, której nie tylko nieprzestrzegajš, lecz po prostu gwałcš klasyinteligentne, i to stanowi jednš z przyczyn ich upadku. Higiena woła: "Jedz, kiedy maszapetyt!", a wbrew niej tysišc przepisów chwyta cię za poły, wrzeszczšc: "Nie wolno!... będziesz jadł, kiedy my cię upoważnimy, kiedy spełnisz tyle a tyle warunków postawionych przez moralnoœć, tradycję, modę..." Trzeba przyznać, że w tym razie najbardziej zacofane państwa wyprzedziły najbardziej postępowe społeczeństwa, a raczej ich klasy inteligentne. I przypatrz się, panie Ignacy, jak zgodnie w kierunku ogłupienia ludzi pracuje pokój dziecinny i salon, poezja, powieœć i dramat.Każš ci szukać ideałów, samemu być idealnym ascetš i nie tylko wypełniać, ale nawet wytwarzać jakieœ sztuczne warunki. A co z tego wynika w rezultacie?... Że mężczyzna, zwykle mniej wytresowany w tych rzeczach, staje się łupem kobiety, którš tylko w tym kierunku tresujš. I otóż cywilizacjš naprawdę rzšdzš kobiety!... - Czy w tym jest co złego? - spytałem. - A niech diabli wezmš! - wrzasnšł doktór. -Czy nie spostrzegłeœ, panie Ignacy, że jeżeli mężczyzna pod względem duchowym jest muchš, to kobieta jest jeszcze gorszš muchš, gdyż pozbawionš łap i skrzydeł. Wychowanie, tradycja, a może nawet dziedzicznoœć, pod pozorem zrobienia jej istotš wyższš, robiš z niej istotę potwornš.I ten próżnujšcy dziwolšg, ze skrzywionymistopami, ze œciœniętym tułowiem, czczym mózgiem, ma jeszcze obowišzek wychowywać przyszłe pokolenia ludzkoœci!... Cóż więc im zaszczepia?... Czy dzieci uczš się pracować na chleb?... Nie, uczš się ładnie trzymać nóż i widelec. Czy uczš się poznawać ludzi, z którymi kiedyœ żyć im przyjdzie?... Nie, uczš się im podobać za pomocš stosownych min i ukłonów. Czy uczš się realnych faktów, decydujšcych o naszym szczęœciu i nieszczęœciu?... Nie, uczš się zamykać oczyna fakty, a marzyć o ideałach. Nasza miękkoœć w życiu, nasza niepraktycznoœć, lenistwo, fagasostwo i te straszne pęta głupoty, które od wieków gniotš ludzkoœć, sš rezultatem pedagogiki stworzonej przez 20\lalka‹ˆŠj ľAč48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđˆiC ř }x}`X¸ŠjPŰc+˝cč­c •,§c <; U? kobiety. A nasze znowu kobiety sš owocem klerykalno-feudalno-poetyckiej teorii miłoœci, która jest obelgš dla higieny i zdrowego rozsšdku... W głowie mi szumiało od wywodów doktora, a on tymczasem ciskał się na ulicyjak szalony. Na szczęœcie błysnęło, upadłypierwsze krople deszczu, a zacietrzewiony mówca nagle ochłonšł i skoczywszy w jakšœ dorożkę, kazał odwieŸć się do domu. Stach był już chyba około Rogowa. Czy też domyœlił się, żeœmy tylko o nim mówili? i coon, biedak, czuł majšc jednš burzę nad głowš, a drugš, może gorszš, w sercu? Phi! co za ulewa, co za kanonada piorunów...Zwinięty w kłębek Ir odszczekuje im przezsen stłumionym głosem, a ja kładę się do łóżka, nakryty tylko przeœcieradłem. Goršca noc. Panie Boże, opiekuj się tymi, którzy w podobnš noc uciekajš aż za granicę przed nieszczęœciem. Nieraz doœ jest małego figla, aby rzeczy, dawne jak ludzkie grzechy, pokazały się nam w nowym zupełnie oœwietleniu. Ja na przykład znam Stare Miasto od dziecka i zawsze wydawało mi się, że jest ono tylko ciasne i brudne. Dopiero kiedy pokazano mi jako osobliwoœć rysunek jednego z domów staromiejskich (i to jeszcze w "Tygodniku Ilustrowanym", z opisem!), nagle spostrzegłem, że Stare Miasto jest piękne... Od tej pory chodzę tamprzynajmniej raz na tydzień i nie tylko odkrywam coraz nowe osobliwoœci, ale jeszcze dziwię się, żem ich nie zauważył dawniej. Tak samo z Wokulskim. Znam go ze dwadzieœcia lat i cišgle myœlałem, że on jest z krwi i koœci polityk. Głowę dałbym sobie ucišć, że Stach niczym więcej nie zajmuje się, tylko politykš. Dopiero pojedynek z baronem i owacje dla Rossiego zbudziły we mnie podejrzenia, że on może być zakochany. O czym już dziœ nie wštpię, szczególnie po rozmowie z Szumanem. Ale to fraszka, bo i polityk może być zakochany. Taki Napoleon I kochał się na prawo i na lewo i mimo to trzšsł Europš. Napoleon III także miał sporo kochanek, asłyszę, że i syn wstępuje w jego œlady i już wynalazł sobie jakšœ Angielkę. Jeżeli więc słaboœć do kobiet nie kompromituje Bonapartych, dlaczego miałaby uwłaczać Wokulskiemu?... I właœnie kiedym tak rozmyœlał, zaszedł drobny wypadek, który przypomniał mi dzieje pogrzebane od lat kilkunastu, a i samego Stacha przedstawił w innym œwietle. Och, on nie jest politykiem; on jest czymœ zupełnie innym, z czego sobie nie umiem nawet dobrze zdać sprawy. Czasem zdaje mi się, że jest to człowiek skrzywdzony przez społeczeństwo. Ale o tym cicho!... Społecznoœć nikogo nie krzywdzi... Gdyby raz przestano w to wierzyć, Bóg wie, jakie okazałyby się pretensje. Może nawet nikt by już nie zajmował się politykš, tylko myœlałby o wyrównywaniu rachunków ze swymi najbliższymi. Lepiej więc nie zaczepiać tychkwestii. (Jak ja dużo gadam na staroœć, a wszystko nie to, o czym chcę powiedzieć.) Jednego tedy wieczora piję u siebie herbatę(Ir jest wcišż osowiały), aż otwierajš się drzwi i ktoœ wchodzi. Patrzę, figura otyła, twarz nalana, nos czerwony, łeb siwy. Wšcham, czuć w pokoju jakby wino i stęchliznę. "Ten szlachcic - myœlę - jest albo nieboszczykiem, albo kiprem?...Bo żaden inny człowiek nie będzie pachniał stęchliznš..." - Cóż, u diabła!... - dziwi się goœć. - Takeœ już zhardział, że nie poznajesz ludzi?... Przetarłem oczy. Ależ to żywy Machalski, kiper od Hopfera!... Byliœmy razem na Węgrzech, póŸniej tu, w Warszawie; ale od piętnastu lat nie widzieliœmy się; gdyż on mieszka w Galicji i cišgle jest kiprem. Naturalnie, przywitaliœmy się jak bliŸnięta, raz, drugi, i trzeci... - Kiedyżeœ przyjechał? - pytam. - Dziœ rano - on mówi. - A gdzieżeœ był do tej pory? - Zajechałem na Dziekankę, ale było mi tak tęskno, żem zaraz poszedł do Lesisza, do piwnicy... To, panie, piwnice!... żyć, nie umierać... - Cóżeœ tam robił? - Trochę pomagałem staremu, a zresztš siedziałem. Niegłupim chodzić po mieœcie, kiedy jest taka piwnica. Oto prawdziwy kiper dawnej daty!... Nie dzisiejszy elegant, co, bestia, woli iœć na wieczór tańcujšcy aniżeli siedzieć w piwnicy. I nawet do piwnicy bierze lakierki... Ginie Polska przy takich podłych kupcach!... Gadu, gadu, przesiedzieliœmy do pierwszej w nocy. Machalski przenocował umnie, a o szóstej rano znowu poleciał do Lesisza: - Cóż będziesz robił po obiedzie? - pytam. - Po obiedzie wstšpię do Fukiera, a na noc wrócę do ciebie - odpowiedział. Był z tydzień w Warszawie. Nocował u mnie, a dnie spędzał w piwnicach. - Powiesiłbym się - mówił - żeby mi przyszło tydzień włóczyć się po dworze. Œcisk, upał, kurzawa!... œwinie mogš żyć tak jak wy, ale nie ludzie. Zdaje mi się, że przesadza. Bo choć i ja wolę sklep aniżeli Krakowskie Przedmieœcie,jednakże co sklep, to nie piwnica. Zdziwaczał chłop na swoim kiprostwie. Naturalnie, o czymże mieliœmy rozmawiać zMachalskim, jeżeli nie o dawnych czasach i o Stachu? I tym sposobem stanęła mi przedoczyma historia jego młodoœci, jakbym jš widział wczoraj. Pamiętam (był to rok 1857, może 58), zaszedłem raz do Hopfera, u którego pracował Machalski. - A gdzie pan Jan? - pytam chłopca. - W piwnicy. Zaszedłem do piwnicy. Patrzę, mój pan Jan przy łojówce œcišga lewarem wino z beczkido butelek, a we framudze majaczš jakieœ dwa cienie: siwy starzec w piaskowym surducie, z plikš papierów na kolanach, i młody chłopak z krótko ostrzyżonym łbem i minš zbója. To był Stach Wokulski i jego ojciec. Siadłem cicho (bo Machalski nie lubił, ażeby mu przeszkadzano przy œcišganiu wina), a siwy człowiek w piaskowym surducie prawił jednostajnym głosem do owego młodzika: - Co to wydawać pienišdze na ksišżki?... Mnie dawaj, bo jak będę musiał przerwać proces, wszystko zmarnieje. Ksišżki nie wydobędš cię z upodlenia, w jakim teraz jesteœ, tylko proces. Kiedy go wygram i odzyskamy nasze dobra po dziadku, wtedy przypomnš sobie, że Wokulscy stara szlachta, i nawet znajdzie się familia... W zeszłym miesišcu wydałeœ dwadzieœcia złotych na ksišżki, a mnie akurat tyle brakowało na adwokata... Ksišżki!... zawsze ksišżki... Żebyœ był mšdry jak Salomon, pókijesteœ w sklepie, będš tobš pomiatali, chociażeœ szlachcic, a twój dziadek z matkibył kasztelanem. Ale jak wygram proces, jak wyniesiemy się na wieœ... - ChodŸmy stšd, ojcze - mruknšł chłopak, spode łba patrzšc na mnie. Stary, posłuszny jak dziecko, zawinšł swoje papiery w czerwonš chustkę i wyszedł z synem, który musiał go podtrzymywać na schodach. - Cóż to za odmieńcy? - pytam Machalskiego, który właœnie skończył robotę i usiadł na zydlu. - Ach!... - machnšł rękš. - Stary ma pomieszane klepki, ale chłopak zdatny. Nazywa się Stanisław Wokulski. Bystra bestia!... - Cóż on zrobił? -pytam. Machalski objaœnił palcami œwiecę i nalawszy mi kieliszek wina, mówił: - On tu jest u nas ze cztery lata. Do sklepu albo do piwnicy nie bardzo... Ale mechanik!...Zbudował takš maszynę, co pompuje wodę z dołu do góry, a z góry wylewa jš na koło, które właœnie porusza pompę. Taka maszyna może obracać się i pompować do końca œwiata; ale coœ się w niej skrzywiło,więc ruszała się tylko kwadrans. Stała tamna górze, w pokoju jadalnym, i Hopferowi zwabiała goœci; ale od pół roku coœ w niej pękło. - Otóż jaki!... - mówię. - No, jeszcze nie taki bardzo - odparł Machalski. - Był tu jeden profesor z gimnazjum realnego, obejrzał pompę i powiedział, że na nic się nie zda, ale że chłopak zdolny i powinien uczyć się. Od tej pory mamy sšdny dzień w sklepie. Wokulski zhardział, goœciom odmrukuje, w dzień wyglšda, jakby drzemał, a za to uczysię po nocach i kupuje ksišżki. Jego znowu ojciec wolałby te pienišdze użyć na proces o jakiœ tam majštek po dziadku... Słyszałeœprzecie, co mówił. - Cóż on myœli robić z tš naukš? - rzekłem.- Mówi, że pojedzie do Kijowa, do uniwersytetu. Ha! niech jedzie - prawił Machalski - może choć jeden subiekt wyjdzie na człowieka. Ja mu tam nie przeszkadzam; kiedy jest w piwnicy, nie napędzamy go do roboty; niech sobie czyta. Ale na górze dokuczajš mu subiekci i goœcie.- A co na to Hopfer? - Nic - cišgnšł Machalski zakładajšc nowš łojówkę w żelazny lichtarz z ršczkš. - Hopfer nie chce go odstręczać od siebie, boKasia Hopferówna durzy się trochę w Wokulskim, a może chłopak odzyska majštek po dziadku?... - I on durzy się w Kasi? - spytałem. - Ani na niš spojrzy, dzika bestia! - odparł Machalski. Zaraz wówczas pomyœlałem, że chłopak z tak otwartš głowš, który kupujeksišżki i nie dba o dziewczęta, mógłby być dobrym politykiem; więc jeszcze tego dnia zapoznałem się ze Stachem i od tej pory żyjemy ze sobš nie najgorzej... Stach był jeszcze ze trzy lata u Hopfera i przez ten czas porobił dużo znajomoœci ze studentami, z młodymi urzędnikami rozmaitych biur, którzy na wyœcigi dostarczali mu ksišżek, ażeby mógł zdać egzamin do uniwersytetu. Spoœród tej młodzieży wyróżniał się niejakipan Leon, chłopak jeszcze młody (nie miał nawet dwudziestu lat), piękny, a mšdry... a zapalczywy!... Ten jakby był moim pomocnikiem w politycznej edukacji Wokulskiego: kiedy bowiem ja opowiadałem o Napoleonie i wielkim posłannictwie Bonapartych, pan Leon mówił o Mazzinim, Garibaldim i im podobnych znakomitoœciach. A jak on umiał podnosić ducha!... - Pracuj - mówił nieraz do Stacha - i wierz, bo silna wiara może zatrzymać słońce w biegu, a nie dopiero polepszyć stosunki ludzkie. - A może mnie wysłać do uniwersytetu? - zapytał Stach. - Jestem pewien - odparł Leon z zaiskrzonymi oczyma - że gdybyœ choć przez chwilę miał takš wiarę jak pierwsi apostołowie, jeszcze dziœ znalazłbyœ się wuniwersytecie... - Albo u wariatów - mruknšł Wokulski. Leonpoczšł biegać po pokoju i trzšœć rękoma. - Co za lód w tych sercach!... co za chłód!... co za upodlenie!... wołał - jeżeli nawet taki człowiek jak ty jeszcze nie ufa. Więc przypomnij sobie; coœ już zrobił w tak krótkim czasie: tyle umiesz, że mógłbyœ dzisiaj zdawać egzamin... - Co ja tam zrobię!... - westchnšł Stach. - Ty jeden niewiele. Ale kilkudziesięciu, kilkuset takich jak ty i ja... Czy wiesz, co możemy zrobić?... W tym miejscu załamał mu się głos: Leon dostał spazmów. Ledwieœmy go uspokoili. Innym razem pan Leon wyrzucał nam brak ducha poœwięcenia. - A wiecież wy - mówił - że Chrystus mocš poœwięcenia sam jeden zbawił ludzkoœć?... Oileż więc œwiat by się udoskonalił, gdyby nanim cišgle były jednostki gotowe do ofiary z życia!... - Czy mam oddawać życie za tych goœci, którzy mi wymyœlajš jak psu, czy za tych chłopców i subiektów, którzy drwiš ze mnie? - pytał Wokulski. - Nie wykręcaj się! - zawołał pan Leon. - Chrystus zginšł nawet za swoich katów... Ale między wami nie ma ducha... Duch w wasgnije... Posłuchaj zaœ, co mówi Tyrteusz: "OSparto, ruń! nim pomnik twej wielkoœci, naddziadów grób, meseński skruszy młot i na żer psom rozrzuci œwięte koœci, i przodków cień odegna od twych wrót... Ty, ludu, nim wróg w pętach cię powlecze, ojców twych broń na progach domów złam i w przepaœć rzuć... Niech nie wie œwiat, żemiecze były wœród was, lecz serca zbrakło wam!..." Serca!... - powtórzył pan Leon. Już to Stach w przyjmowaniu teorii pana Leona był bardzo ostrożny; ale młody chłopak umiał wszystkich przekonywać jakDemostenes. Pamiętam, że pewnego wieczora na licznym zebraniu ludzi młodszych i starszych spłakaliœmy się wszyscy, kiedy pan Leon opowiadał o tym doskonalszym œwiecie, w którym zginie głupstwo, nędza i niesprawiedliwoœć. - Od tej chwili - mówił z uniesieniem - nie będzie już różnic między ludŸmi. Szlachta i mieszczanie, chłopi i Żydzi, wszyscy będš braćmi... - A subiekci?... - odezwał się z kšta Wokulski. Lecz przerwa ta nie zmieszała pana Leona. Nagle zwrócił się do Wokulskiego, wyliczyłwszystkie przykroœci, jakie Stachowi wyrzšdzano w sklepie, przeszkody, jakie stawiano mu w pracy nad naukš, i zakończył w ten sposób: - Abyœ zaœ uwierzył, że jesteœ nam równym i że cię kochamy jak brata, abyœ mógł uspokoić twoje serce rozgniewane na nas, oto ja... klękam przed tobš i w imieniu ludzkoœci błagam cię o przebaczenie krzywd. Istotnie, uklškł przed Stachem i pocałowałgo w rękę. Zebrani rozczulili się jeszcze bardziej, podnieœli w górę Stacha i Leona i przysięgli, że za takich ludzi, jak oni, każdyoddałby życie. Dziœ, kiedy przypominam sobie owe dzieje, chwilami zdaje mi się, że to był sen. Co prawda, nigdy przedtem ani póŸniej nie spotkałem takiego entuzjasty jak pan Leon. W poczštkach roku 1861 Stachpodziękował Hopferowi za miejsce. Zamieszkał u mnie (w tym pokoiku z zakratowanym oknem i zielonymi firankami), rzucił handel, a natomiast poczšł chodzić na akademickie wykłady jako wolny słuchacz. Dziwne było jego pożegnanie ze sklepem; pamiętam to, bo sam po niego przyszedłem.Hopfera ucałował, a następnie zeszedł do piwnicy uœciskać Machalskiego, gdzie zatrzymał się kilka minut. Siedzšc na krzeœle w jadalnym pokoju słyszałem jakiœhałas, œmiechy chłopców i goœci, alem nie podejrzywał figla. Naraz (otwór prowadzšcy do lochu był w tej samej izbie) widzę, że z piwnicy wydobywa się para czerwonych ršk. Ręce te opierajš się o podłogę i tuż za nimi ukazuje się głowa Stacha raz i drugi. Goœcie i chłopcy w œmiech. - Aha! - zawołał jeden stołownik - widzisz,jak trudno bez schodów wyjœć z piwnicy? Atobie zachciewa się od razu skoczyć ze sklepu do uniwersytetu!... WyjdŸże, kiedyœ taki mšdry... Stach z głębi znowu wysunšł ręce, znowu chwycił się zakrawędŸ otworu i wydŸwignšł się do połowy ciała. Myœlałem, że mu krew tryœnie z policzków. - Jak on się wydobywa... Pysznie się wydobywa!... - zawołał drugi stołownik. Stach zaczepił nogš o podłogę i po chwili był już w pokoju. Nie rozgniewał się, ale też nie podał ręki żadnemu koledze, tylko zabrał swój tłomoczek i szedł ku drzwiom.- Cóż to, nie żegnasz się z goœćmi, panie doktór!... - wołali zanim stołownicy Hopfera. Szliœmy przez ulicę nie mówišc do siebie. Stach przygryzał wargi, a mnie już wówczas przyszło na myœl, że to wydobywanie się z piwnicy jest symbolem jego życia, które upłynęło na wydzieraniu się ze sklepu Hopfera w szerszy œwiat. Proroczy wypadek!... bo i do dziœ dnia Stachcišgle tylko wydobywa się na wierzch. I Bógwie, co by dla kraju mógł zrobić taki jak on człowiek, gdyby na każdym kroku nie usuwano mu schodów, a on nie musiał tracić czasu i sił na samo wydzieranie się do nowych stanowisk. Przeniósłszy się do mnie, pracował po całych dniach i nocach, aż mnie nieraz złoœć brała. Wstawał przedszóstš i czytał. Około dziesištej biegł na kursa, potem znowu czytał. Po czwartej szedł na korepetycję do kilku domów (głównie żydowskich, gdzie mu Szuman wyrobił stosunki) i wróciwszy do domu znowu czytał i czytał, dopóki zmorzony snem nie położył się już dobrze po północy. Miałby z owych lekcji nie najgorsze dochody, gdyby od czasu do czasu nie odwiedzał go ojciec, który zmienił się tylkoo tyle, że nosił tabaczkowy surdut zamiast piaskowego, a swoje papiery obwijał w chustkę niebieskš. Zresztš został taki sam jak wówczas, kiedy go poznałem. Siadał przy stoliku syna, kładł na kolanach papiery - i mówił głosem cichym i jednostajnym: - Ksišżki... zawsze ksišżki!... Tracisz pienišdze na naukę, a mnie brakuje na proces. Żebyœ skończył dwa uniwersytety, nie wyjdziesz z dzisiejszego upodlenia, dopóki nie odzyskamy naszych dóbr po dziadku. Wtedy dopiero ludzie przyznajš, żeœ ty szlachcic, równy innym...Wtedy znajdzie się familia... Czas wolny od nauki poœwięcał Stach na próby z balonami. Wzišł dużš butlę i w niej za pomocš witriolu preparował jakiœ gaz (już nawet nie pamiętam jaki) i napełniał nim balon nieduży wprawdzie, ale przygotowany bardzo sztucznie. Była pod nim maszynka z wiatraczkiem...No i latało to pod sufitem, dopóki nie zepsuło się przez uderzenie o œcianę. W takim razie Stach znowu łatał swój balon, naprawiał maszynkę, napełniał butlęrozmaitymi paskudztwami i znowu próbował, bez końca. Raz butla pękła, a witriol mało mu nie wypalił oka. Lecz co jego to obchodziło, skoro bodaj za pomocš balonu chciał "wydobyć się" ze swej marnej pozycji. Od czasu jak Wokulski osiedlił się u mnie, przybyła naszemu sklepowi nowa Šj ľAč48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż Pźc cœcş,ý cˇ:° kundmanka: Kasia Hopfer. Nie wiem, co tak podobało się jej u nas - moja broda czy tusza Jana Mincla? Bo dziewczyna miała ze dwadzieœcia norymberskich sklepów bliżej domu, ale przychodziła do naszego po kilka razy na tydzień. "A to proszę włóczki, a to proszę jedwabiu, a to igieł za dziesięć groszy..." Po taki sprawunek biegła wiorstę drogi w deszcz czy pogodę, a kupujšc za parę groszy szpilek, przesiadywała w sklepie popół godziny i rozmawiała ze mnš. - Dlaczego to panowie nigdy nie przychodzš do nas z... panem Stanisławem? - mówiła rumienišc się. - Ojciec tak panów kocha i... my wszyscy... Z poczštku dziwiłem się niespodzianej miłoœci starego Hopfera i dowodziłem pannie Kasi, że zbyt mało znam jej ojca, ażebym miał składać mu wizyty. Ale ona wcišż swoje: - Pan Stanisław musi gniewać się na nas, nie wiem nawet za co, bo przynajmniej tatko i... my wszyscy jesteœmy bardzo życzliwi. Pan Stanisław chyba nie może się skarżyć, ażeby z naszej strony doznał najmniejszej przykroœci... Pan Stanisław... I tak mówišc o panu Stanisławie kupowała jedwab zamiast włóczki albo igły zamiast nożyczek. Co zaœ najgorsze, że z tygodnia na tydzień mizerniało biedactwo. Ile razy przyszła do nas po swoje drobne sprawunki, zdawało mi się, że wyglšda trochę lepiej. Ale gdy zgasł na jej twarzy rumieniec chwilowego wzruszenia, przekonywałem się, że jest coraz bledsza, a jej oczy stajš się coraz smutniejsze i głębsze. A jak ona wypytywała się: "Czy pan Stanisław nigdy nie zachodzi tu do sklepu?..." Jak patrzyła na drzwi prowadzšce do sieni i do mego mieszkania, gdzie o kilka kroków od niej zmarszczony Wokulski, nie domyœlajšc się, że tu tęskniš za nim, siedział nad ksišżkami. Żal mi się zrobiło biedaczki, więc raz, kiedyœmy z Wokulskim pili wieczorem herbatę, odezwałem się: - Nie bšdŸże ty głupi i zajdŸ kiedy do Hopfera. Stary ma duże pienišdze. - A po cóż ja mam do niego chodzić... - odparł. - Byłem już chyba dosyć... Przy tych wyrazach wstrzšsnšł się. - Po to masz chodzić, że Kasia jest w tobie zakochana - rzekłem. - Dajże mi pokój z Kasiš!... - przerwał. - Dziewczyna dobra z koœciami, nieraz ukradkiem przyszywała mi oberwany guzik do paltota albo podrzucała mi kwiatek na okno, ale ona nie dla mnie, ja nie dla niej. - Gołšbek, nie dziecko!... - wtršciłem. - W tym całe nieszczęœcie, bo ja nie jestemgołšbek. Mnie przywišzać mogłaby taka tylko kobieta jak ja sam. A takiej jeszczem nie spotkał. (Spotkał takš w szesnaœcie lat póŸniej i dalibóg, że nie ma się czym cieszyć!...) Powoli Kasia przestała bywać w sklepie, a natomiast stary Hopfer złożył wizytę obojgu państwu Janom Minclom. Musiał im coœ mówić o Stachu, gdyż na drugi dzień zbiegła na dół pani Małgorzata Minclowa i dalejże do mnie z pretensjami: - Cóż to za lokatora ma pan Ignacy, za którym panny szalejš?... Cóż to za jakiœ Wokulski?... Jasiu - zwróciła się do męża - dlaczego ten pan u nas nie był?... My go musimy wyswatać, Jasiu... Niech on zaraz przyjdzie na górę... - A niech sobie idzie na górę - odparł Jan Mincel - ale już co swatać, to nie będę. Jestem uczciwy kupiec i nie myœlę zajmować się stręczycielstwem. Pani Małgorzata ucałowała go w spoconš twarz, jakby to był jeszcze miodowy miesišc, a on łagodnie odsunšł jš i obtarł się fularem. - Heca z tymi babami! - mówił. - Koniecznie chcš ludzi wcišgać w nieszczęœcie. Swataj sobie, swataj, nawet Hopfera, nie tylko Wokulskiego; ale pamiętaj, że ja za topłacić nie będę. Od tej pory, ile razy Jaœ Mincel poszedł na piwo albo do resursy, pani Małgorzata zapraszała do siebie na wieczór mnie i Wokulskiego. Stach zwykle szybko wypijał herbatę, nawet nie patrzšc na paniš Janowę; potem, wsadziwszy ręce w kieszenie myœlał zapewne o swoich balonach i milczał jak drewno, a nasza gospodyni nawracała go do miłoœci. - Czy podobna, panie Wokulski, ażeby pan nigdy nie kochał się? -mówiła. - Ma pan, o ile wiem, ze dwadzieœcia osiem lat, prawie tyle co ja... I kiedy ja już od dawna uważam się za starš babę, pan wcišż jest niewiništkiem... Wokulski przekładał nogę na nogę, ale wcišż milczał. - O! panna Katarzyna smaczny to kšsek - mówiła gospodyni. - Oko ładne... (choć zdaje mi się, że ma skazę na lewym czy prawym?)... figurka niczego, chociaż musi mieć jednš łopatkę wyższš (ale to dodaje wdzięku). Nosek wprawdzie nie w moim guœcie, a usta trochę za duże, ale cóż to zadobra dziewczyna!... Gdyby tak trochę więcej rozumu... No, ale rozum, panie Wokulski, przychodzi kobietom dopiero około trzydziestego roku... Ja sama, kiedy byłam w wieku Kasi, byłam głupiutka jak kanarek... Kochałam się w moim dzisiejszym mężu!... Już za trzeciš wizytš pani Małgorzata przyjęła nas w szlafroczku (był to bardzo ładny szlafroczek, obszyty koronkami), a na czwartš ja wcale nie zostałem zaproszony, tylko Stach. Nie wiem, dalibóg,o czym gadali. To przecie jest pewne, że Stach wracał do domu coraz więcej znudzony, narzekajšc, że mu baba czas zabiera, a znowu pani Małgorzata tłomaczyła mężowi, że ten Wokulski jest bardzo głupi i że niemało jeszcze musi napracować się, nim go wyswata.- Pracuj, kochanie, pracuj nad nim - zachęcał jš mšż- bo szkoda dziewczyny, no i Wokulskiego. Strach pomyœleć, że taki porzšdny chłopak,który tyle lat był subiektem, który może odziedziczyć sklep po Hopferze, chce zmarnować się w uniwersytecie. Tfy!... Utwierdzona w dobrych postanowieniach, pani Jasiowa już nie tylko w wieczór zapraszała Wokulskiego na herbatę, na którš on po największej częœci nie chodził,ale jeszcze sama nieraz zbiegała do mego pokoju, troskliwie wypytujšc Stacha, czy nie jest chory, i dziwišc się, że się jeszczenie kochał, on, prawie starszy od niej (myœlę, że ona była trochę starsza od niego). Jednoczeœnie zaczęła kobieta dostawać jakichœ płaczów i œmiechów, wymyœlać mężowi, który na całe dnie uciekał z domu, i występować z pretensjami do mnie, że jestem niedołęga, że nie rozumiem życia, że przyjmuję na lokatorów ludzi podejrzanych... Słowem wywišzały się takie awantury w domu, że Jaœ Mincel schudł, pomimo że coraz więcej pił piwa, a ja myœlałem: jedno z dwojga... Albo podziękuję Minclowi za obowišzek, albo wypowiem lokal Stachowi. Skšd, u licha, dowiedziała się o moich troskach pani Małgorzata? nie mam œwiadomoœci. Doœć, że wpadła raz wieczorem do mego pokoju, powiedziała mi,że jestem jej wrogiem i że muszę być bardzo podły, skoro wymawiam mieszkanie tak dzielnemu człowiekowi, jak Wokulski... Potem dodała, że jej mšż jest podły, że Wokulski jest podły, że wszyscy mężczyŸnisš podli, i nareszcie na mojej własnej kanapie dostała spazmów. Sceny takie powtarzały się przez kilka dni z rzędu i niewiem, do czego by doszły, gdyby nie położył im kresu jeden z najdziwaczniejszych wypadków, jakie widziałem. Pewnego razu zaprosił Machalski mnie i Wokulskiego do siebie na wieczór. Poszliœmy tam dobrze po dziewištej i gdzieżby, jeżeli nie do jego ulubionej piwnicy, w której przy migotaniu trzech łojowych œwieczek zobaczyłem kilkanaœcie osób, a między nimi pana Leona. Nigdy chyba nie zapomnę gromady tych, po największej częœci młodych twarzy, które ukazywały się na tle czarnych œcian piwnicy, wyglšdały spoza okutych beczek albo rozpływały się w ciemnoœci. Ponieważ goœcinny Machalski już na schodach przyjšłnas ogromnymi kielichami wina (i to wcale dobrego), a mnie wzišł w szczególnš opiekę, muszę więc przyznać, że od razu zaszumiało mi w głowie, a w kilka minut póŸniej byłem kompletnie zapity. Usiadłem więc z dala od uczty, w głębokiej framudze, i odurzony, w półœnie, półjawie przypatrywałem się współbiesiadnikom. Co się tam działo, dobrze nie wiem, bo najdziksze fantazje przebiegały mi po głowie. Marzyło mi się, że pan Leon mówi, jak zwykle, o potędze wiary, o upadku duchów i o potrzebie poœwięcenia, czemu głoœno wtórowali obecni. Zgodny chór jednakże osłabnšł, gdy pan Leon zaczšł tłomaczyć, że należałoby nareszcie wypróbować owej gotowoœci do czynu. Musiałem być bardzo nietrzeŸwy, skoro przywidziało mi się, że pan Leon proponuje, ażeby kto z obecnych skoczył z Nowego Zjazdu na bruk idšcej pod nim ulicy, i że na to wszyscy umilkli jak jeden mšż, a wielu pochowało się za beczki. - Więc nikt nie zdecyduje się na próbę?!... - krzyknšł pan Leon, załamujšc ręce. Milczenie. W piwnicy zrobiło się pusto. - Więc nikt?... nikt?... - Ja - odpowiedział jakiœ prawie obcy mi głos. Spojrzałem. Przy dogorywajšcej œwieczce stał Wokulski. Wino Machalskiego było tak mocne, że w tej chwili straciłem przytomnoœć. Po uczciew piwnicy Stach przez kilka dni nie pokazałsię w mieszkaniu. Nareszcie przyszedł - w cudzej odzieży, zmizerowany, ale z zadartš głowš. Wtedy pierwszy raz usłyszałem w jego głosie jakiœ twardy ton, który do dziœ dnia robi miprzykre wrażenie. Od tej pory zupełnie zmienił tryb życia. Swój balon z wiatrakiem rzucił w kšt, gdzie go niebawem zasnuła pajęczyna; butlędo robienia gazów oddał stróżowi na wodę,do ksišżek nawet nie zaglšdał. I tak leżały skarbnice ludzkiej mšdroœci, jedne na półce, inne na stole, jedne zamknięte, inne otwarte, a on tymczasem... Niekiedy po parę dni nie bywał w domu, nawet na nocleg; to znowu wpadał z wieczora i w odzieniu rzucał się na nie posłane łóżko. Czasami zamiast niego przychodziło kilku nie znanych mi panów, którzy nocowali na kanapce, na łóżku Stacha, nawet na moim własnym, nie tylko nie dziękujšc mi, ale nawet nie mówišc: jak się nazywajš i w jakiej branży pracujš. A znowu kiedy indziej zjawiał się sam Stach isiedział w pokoju parę dni bez zajęcia, rozdrażniony, cišgle nadsłuchujšcy, jak kochanek, który przyszedł na schadzkę z mężatkš, lecz zamiast niej spodziewa się zobaczyć męża. Nie posšdzam, ażeby Małgosia Minclowa miała być tš mężatkš, gdyż i ona wyglšdała, jakby jš giez ukšsił. Z rana oblatywała kobieta ze trzy koœcioły, widocznie pragnšc niepokoić z kilku stron miłosiernego Boga. Zaraz po obiedzie zbierała się u niej jakaœ sesja dam, które w oczekiwaniu doniosłych wypadków opuszczały mężów i dzieci, ażeby zajmować się plotkami. Nad wieczorem zaœ schodzili się do niej panowie; ale ci, nawet nie gadajšc z paniš Małgorzatš, odsyłali jšdo kuchni. Nic dziwnego, że przy takim chaosie w domu i mnie w końcu zaczęły sięmieszać klepki. Zdawało mi się, że w Warszawie jest ciaœniej i że wszyscy sš odurzeni. Co godzinę oczekiwałem jakiejœ nieokreœlonej niespodzianki, lecz mimo to wszyscy mieliœmy doskonały humor i głowypełne projektów. Tymczasem Jaœ Mincel, dręczony w domu przez żonę, od samego rana szedł na piwo i wracał aż wieczorem. Wynalazł nawet przysłowie: "Co tam!... Raz kozie œmierć...",które powtarzał do końca życia. Nareszcie pewnego dnia Stach Wokulski całkiem zniknšł mi z oczu. Dopiero we dwa lata napisał do mnie list z Irkucka, proszšc, abym mu przysłał jego ksišżki. Wjesieni, w roku 1870 (właœnie wróciłem od Jasia Mincla, który już leżał w łóżku), siedzę sobie w moim pokoju po wieczornej herbacie, nagle ktoœ puka do drzwi. - Herein! - mówię. Drzwi skrzyp... Patrzę, stoi na progu jakaœ brodata bestia, w paltocie z foczej skóry, odwróconej włosem na wierzch. - No - mówię - niech mnie diabli wezmš, jeżeliœ ty nie Wokulski. - On sam - odpowiada jegomoœć w foczej skórze. - W imię Ojca i Syna!... - mówię. - Kpisz - mówię - czy o drogę pytasz?... skšdeœ się tu wzišł? Chyba że jesteœ duszš zmarłš... - Jestem żywy - on mówi - nawet jeœć mi się chce. Zdjšł czapkę, zdjšł futro, usiadł przy œwiecy. Jużci Wokulski. Broda jak u zbója, pysk jak u Longina, co to Chrystusowi Panu bok przebił, ale - oczywisty Wokulski... - Wróciłeœ - mówię - czyœ tylko przyjechał? - Wróciłem. - Cóż kraj tamtejszy? - Niczego. - Phi!... A ludzie? - pytam. - Niezgorsi. - Fiu!... A z czego żyłeœ? - Z lekcji - mówi - jeszcze przywiozłem ze szeœćset rubli. - Fiu!... fiu!... A co myœlisz robić? - No, jużci do Hopfera nie wrócę - odparł, uderzajšc pięœciš w stół. - Chyba nie wiesz- dodał - że jestem uczonym; mam nawet rozmaite podziękowania od petersburskich naukowych towarzystw... "Subiekt od Hopfera - został uczonym!... Stach Wokulski ma podziękowania od petersburskich towarzystw naukowych!... Istna heca..." - pomyœlałem.Co tu dużo gadać. Uplacował się chłopak gdzieœ na Starym Mieœcie i przez pół roku żył ze swej gotówki, kupujšc za niš dużo ksišżek, ale mało jedzenia. Wydawszy pienišdze, poczšł szukać roboty,i wtedy - trafiła się rzecz dziwna. Kupcy nie dali mu roboty, gdyż był uczonym, a uczeni nie dali mu także, ponieważ był eks-subiektem. Został tedy, jak Twardowski, uczepiony między niebem a ziemiš. Może rozbiłby sobie łeb gdzie pod Nowym Zjazdem, gdybym od czasu do czasu nie przyszedł mu z pomocš. Strach, jak ciężkim było jego życie. Zmizerniał, sposępniał, zdziczał... Ale nie narzekał. Raz tylko, kiedy mu powiedziano, że dla takich jak on nie ma tu miejsca, szepnšł: - Oszukano mnie... W tym czasie umarł Jaœ Mincel. Wdowa pogrzebała go po chrzeœcijańsku, przez tydzień nie wychodziła ze swych pokojów, a po tygodniu zawołała mnie na konferencję. Myœlałem, że będziemy mówili z niš o interesach sklepowych, tym bardziej że spostrzegłem butelkę dobrego węgrzyna nastole. Ale pani Małgorzata ani zapytała o losy sklepu. Zapłakała na mój widok, jakbym jej przypomniał tydzień temu pochowanego nieboszczyka, i nalawszy mi wina spory kieliszek, rzekła jękliwym głosem: - Kiedy zgasł mój anioł, myœlałam, że tylkoja jestem nieszczęœliwa... - Co za anioł? - spytałem nagle. - Może JaœMincel?... Pozwoli pani, że choć byłem szczerym przyjacielem nieboszczyka, nie myœlę jednak nazywać aniołem osoby, któranawet po œmierci ważyła ze dwieœcie funtów... - Za życia ważył ze trzysta... słyszałeœ pan? - wtršciła niepocieszona wdowa. Wtem znowu zasłoniła twarz chustkš i rzekła szlochajšc: - O! pan nigdy nie będziesz miał taktu, panie Rzecki... O! co zacios!... Prawda, że nieboszczyk, dokładnie mówišc, nigdy nie był aniołem, osobliwie wostatnich czasach, ale zawsze straszne spotkało mnie nieszczęœcie... Nieopłakane, niepowetowane!... - No, przez ostatnie pół roku... - Co pan mówisz - pół roku?... - zawołała. - Nieszczęœliwy mój Jaœ był ze trzy lata chory, a z osiem... Ach, panie Rzecki! Iluż nieszczęœć w małżeństwie jest Ÿródłem tookropne piwo... Przez osiem lat, panie, jakbym nie miała męża... Ale co to był za człowiek, panie Rzecki!...Dziœ dopiero czuję cały ogrom mego nieszczęœcia... - Bywajš większe - odważyłem się wtršcić.- O tak! - jęknęła biedna wdowa. - Ma pan zupełnš rację, bywajš większe nieszczęœcia. Ten na przykład Wokulski, który podobno już wrócił... Czy prawda, że dotychczas nie znalazł żadnego zajęcia? - Najmniejszego. - Gdzież jada? gdzie mieszka?... - Gdzie jada?... Nie wiem nawet, czy w ogóle jada. A gdzie mieszka?... Nigdzie. - Okropnoœć! - zapłakała pani Małgorzata. -Zdaje mi się - dodała po chwili - że spełnięostatniš wolę mego kochanego nieboszczyka, jeżeli poproszę pana, ażebyœ... - Słucham paniš. - Ażebyœ dał mu mieszkanie u siebie, a ja będę wam przysyłać na dół po dwa obiady, dwa œniadania... - Wokulski tego nie przyjmie - odezwałem się. Na to pani Małgorzata znowu w płacz. Z rozpaczy po œmierci męża wpadła nawet w taki gniew zapalczywy, że nazwała mnie ze trzy razy niedołęgš, człowiekiem nie znajšcym życia, potworem... Nareszcie powiedziała mi, żebym poszedł precz, gdyż ona sama da sobie radę ze sklepem. Potem przeprosiła mnie i zaklęła na wszystkie sakramenta, abym nie obrażałsię za słowa, które jej żal dyktuje. Od tego dnia bardzo rzadko widywałem się z naszš pryncypałowš. W pół roku zaœ póŸniej Stach powiedział mi, że... żeni się zpaniš Małgorzatš Mincel. Popatrzyłem na niego... Machnšł rękš. - Wiem - powiedział - że jestem œwinia. Ale... jeszcze najmniejsza z tych, jakie tu uwas cieszš się publicznym szacunkiem. Po hucznym weselu, na którym (nie wiem nawet skšd) znalazło się mnóstwo przyjaciół Wokulskiego (a jedli, bestie!... a pili zdrowie państwa młodych - garncami!...), Stach sprowadził się na górę,klepowi nowa Šj ľAč48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPˇc…cŒš&Şc€Đ,îcž;–do swojej żony. O ile pamiętam, za całš garderobę miał cztery paki ksišżek i naukowych instrumentów, a z mebli - chybatylko cybuch i pudło na kapelusz. Subiekci œmieli się (naturalnie po kštach) z nowego pryncypała; mnie zaœ było przykro, że Stach tak od ręki zerwał ze swojš bohaterskš przeszłoœciš i niedostatkiem. Dziwna bowiem jest natura ludzka: im mniej sami mamy skłonnoœci do męczeństwa, tym natarczywiej żšdamy go od bliŸnich. - Sprzedał się starej babie - mówili znajomi- ten niby to Brutus... Uczył się, awanturował się i... klap!... W liczbie zaœ najsurowszych sędziów znajdowali się dwaj odpaleni konkurenci pani Małgorzaty. Stach jednakże bardzo prędko zamknšł ludziom usta, ponieważ od razu wzišł się do roboty. Może w tydzień po œlubie przyszedł o ósmej rano do sklepu, zajšł przy biurku miejsce nieboszczyka Mincla i obsługiwał goœci, rachował, wydawał resztę, jak gdyby był tylko płatnym subiektem. Zrobił nawet więcej, bo już w drugim roku wszedł w stosunki z moskiewskimi kupcami, co bardzo korzystnie oddziałało na interesa. Mogę powiedzieć, że za jego rzšdów potroiły się nasze obroty. Odetchnšłem widzšc, że Wokulski nie myœli darmo jeœć chleba; a i subiekci przestali sięuœmiechać, przekonawszy się, że Stach w sklepie więcej pracuje niż oni, i w dodatku - ma jeszcze niemałe obowišzki na górze. My odpoczywaliœmy przynajmniej w œwięta;podczas gdy on, nieborak, właœnie w œwięto od rana musiał brać żonę pod pachęimaszerować - przed południem do koœcioła, po południu - z wizytami, wieczorem do teatru. Przy młodym mężu w paniš Małgorzatę jakby nowy duch wstšpił. Kupiła sobie fortepian i zaczęła uczyć się muzyki od jakiegoœ starego profesora, ażeby - jak mówiła - "nie budził w Stasieczku zazdroœci". Godziny zaœ wolne od fortepianuprzepędzała na konferencjach z szewcami,modystkami, fryzjerami i dentystami, robišc się przy ich pomocy co dzień piękniejszš. A jaka ona była tkliwa dla męża!... Nieraz przesiadywała po kilka godzin w sklepie, tylko wpatrujšc się w Stasiulka. Dostrzegłszy zaœ, że między kundmankami trafiajš się przystojne, cofnęła Stacha z sali frontowej za szafy i jeszcze kazała mu zrobić tam budkę, w której, siedzšc jak dzikie zwierzę, prowadził księgi sklepowe. Pewnego dnia słyszę w owej budce straszny łoskot... Wpadam ja, wpadajš subiekci... Co za widok!... Pani Małgorzata leży na podłodze przywalona biurkiem i oblana atramentem, krzesełko złamane, Stach zły i zmieszany... Podnieœliœmy płaczšcš z bólu jejmoœć i z rozmaitych jej półsłówek domyœliliœmy się, że to ona samanarobiła tego rwetesu, usiadłszy niespodzianie na kolanach mężowi. Kruche krzesło złamało się pod dubeltowym ciężarem, a jejmoœć chcšc ratować się od upadku chwyciła za biurko i z całym kramem obaliła je na siebie. Stach z wielkim spokojem przyjmował hałaœliwe dowody małżeńskiej czułoœci, napociechę topišc się w rachunkach i korespondencjach kupieckich. Jejmoœć zaœ, zamiast ochłonšć, goršczkowała się coraz bardziej; a gdy jej małżonek, znudzony siedzeniem czy też dla załatwienia jakiego interesu, wyszedł kiedy na miasto, biegła za nim... podpatrywać, czy nie idzie na schadzkę!... Niekiedy, osobliwie podczas zimy, Stach wymykał się na tydzień z domu do znajomego leœnika, polował tam całe dnie i włóczył się po lasach. Wówczas pani już trzeciego dnia jechała w pogoń za swym kochanym zbiegiem, chodziła za nim po gšszczu i w rezultacie - przywoziła chłopado Warszawy. Przez dwa pierwsze lata tego rygoru Wokulski milczał. W trzecim roku poczšł cowieczór zachodzić do mego pokoju na gawędkę o polityce. Czasami, gdyœmy się rozgadali o dawnych czasach, on, obejrzawszy się po pokoju, nagle urywał poprzedniš rozmowę i zaczynał jakšœ nowš:- Słuchaj mnie, Ignacy... Wtedy jednakże, jakby na komendę, wpadała z góry służšca, wołajšc: - Pani prosi!... pani chora!... A on, biedak, machał rękš i szedł do jejmoœci, nie zaczšwszy nawet tego, co chciał mi powiedzieć. Po upływie trzech lat takiego życia, któremu zresztš nie można było nic zarzucić, poznałem, że stalowy ten człowiek zaczyna się gišć w aksamitnych objęciach jejmoœci. Pobladł, pochylił się, zarzucił swoje uczone ksišżki, a wzišł się do czytania gazet i każdš chwilę wolnš przepędzał ze mnš na rozmowie o polityce. Czasami opuszczał sklep przed ósmš i zabrawszy jejmoœć szedł z niš do teatru albo z wizytš, a nareszcie - zaprowadził u siebie przyjęcia wieczorne, na których zbierały się damy, stare jak grzech œmiertelny, i panowie, już pobierajšcy emeryturę i grajšcy w wista. Stach jeszcze z nimi nie grał; chodził dopiero około stolików i przypatrywał się. - Stachu - mówiłem nieraz - strzeż się!... Masz czterdzieœci trzy lat... W tym wieku Bismarck dopiero zaczynał karierę... Takie albo tym podobne wyrazy budziły go na chwilę. Rzucał się wtedy na fotel i oparłszy głowę na ręku, myœlał. Wnet jednak biegła do niego pani Małgorzata, wołajšc: - Stasiulku! znowu się zamyœlasz, to bardzoŸle... A tam panowie nie majš wina... Stach podnosił się, wydostawał nowš butelkę z kredensu, nalewał wino w osiem kieliszków i obchodził stoły, przypatrujšc się, jak panowie grajš w wista. W ten sposób powoli i stopniowo lew przerabiał się na wołu. Kiedym go widział w tureckim szlafroku, w haftowanych paciorkami pantoflach i w czapeczce z jedwabnym kutasem, nie mogłem wyobrazićsobie, że jest to ten sam Wokulski, który przed czternastoma laty w piwnicy Machalskiego zawołał: - Ja... Kiedy Kochanowski pisał: "Na lwa srogiego bez obrazy siędziesz i na ogromnym smoku jeŸdzić będziesz" - z pewnoœciš miał na myœli kobietę... To sš ujeżdżacze i pogromcymęskiego rodu! Tymczasem w pištym roku pożycia pani Małgorzata nagle poczęła się malować... Zrazu nieznacznie, potem coraz energiczniej i coraz nowymi œrodkami... Usłyszawszy zaœ o jakimœ likworze, który damom w wieku miał przywracać œwieżoœć i wdzięk młodoœci, wytarła się nim pewnego wieczora tak starannie od stóp do głów, że tej samej nocy wezwani na pomoclekarze już nie mogli jej odratować. I zmarło biedactwo niespełna we dwie doby na zakażenie krwi, tyle tylko majšc przytomnoœci, aby wezwać rejenta i cały majštek przekazać swemu Stasiulkowi. Stach i po tym nieszczęœciu milczał, ale osowiał jeszcze bardziej. Majšc kilka tysięcy rubli dochodu, przestał zajmować się handlem, zerwał ze znajomymi i zagrzebał się w naukowych ksišżkach. Nieraz mówiłem mu: wejdŸ między ludzi, zabaw się, jesteœ przecie młody i możesz drugi raz ożenić się... Na nic wszystko... Pewnego dnia (w pół roku po œmierci pani Małgorzaty) widzšc, że mi chłopak w oczach dziadzieje, podsunšłem mu projekt: - IdŸ, Stachu, do teatru... Grajš dziœ Violettę; przecież byliœcie na niej z nieboszczkš ostatni raz.... Zerwał się z kanapy, na której czytał ksišżkę, i rzekł: - Wiesz... masz rację... Zobaczę, jak to dziœwyglšda... Poszedł do teatru i... na drugi dzień nie mogłem go poznać: w starcu ocknšł się mój Stach Wokulski. Wyprostował się, oko nabrało blasku, głos siły... Od tej pory chodził na wszelkie przedstawienia, koncerty i odczyty. Wkrótce pojechał do Bułgarii, gdzie zdobyłswój olbrzymi majštek, a w parę miesięcy po jego powrocie jedna stara plotkarka (pani Meliton) powiedziała mi, że Stach jestzakochany... Rozeœmiałem się z tej gawędy, bo przecież kto się kocha, nie wyjeżdża na wojnę. Dopiero teraz, niestety! Zaczynam przypuszczać, że baba miała rację... Chociaż z tym odrodzonym Stachem Wokulskim człowiek nie jest pewny. A nuż?... O, to œmiałbym się z doktora Szumana, który tak żartuje z polityki!... ROZDZIAŁ DRUGI PAMIĘTNIK STAREGO SUBIEKTA Sytuacja polityczna jest tak niepewna, że wcale by mnie nie zdziwiło, gdyby około grudnia wybuchła wojna. Ludziom cišgle się zdaje, że wojna może być tylko na wiosnę; widać zapomnieli, że wojny: pruska i francuska, rozpoczynały się w lecie. Nie rozumiem zaœ, skšd wyrósłprzesšd przeciw kampaniom zimowym?... W zimie stodoły sš pełne, a droga jak mur; tymczasem na wiosnę u chłopa jest przednówek, a drogi jak ciasto; przejedzie bateria i możesz się w tym miejscu kšpać. Lecz z drugiej strony - zimowe noce, którecišgnš się po kilkanaœcie godzin, potrzeba ciepłej odzieży i mieszkań dla wojska, tyfus... Doprawdy, nieraz dziękuję Bogu, że mnie nie stworzył Moltkem; on musi kręcić głowš, nieborak!... Austriacy, a raczej Węgrzy, już na dobre wleŸli do Boœni i Hercegowiny, gdzie ich bardzo niegoœcinnie przyjmujš. Znalazł się nawet jakiœ Hadżi Loja, podobno znakomity partyzant, który im napędza dużo zgryzot. Szkoda mi węgierskiej piechoty, ale też i dzisiejsi Węgrzy diabła warci. Kiedy ich w roku dusił szwarcgelber, krzyczeli: każdy naród ma prawo bronić swojej wolnoœci!... Adziœ co?... Sami pchajš się do Boœni, gdzie ich nie wołano, a bronišcych się Boœniaków nazywajš złodziejami i rozbójnikami. Dalibóg, coraz mniej rozumiem politykę! I kto wie, czy Stach Wokulski nie ma racji, że przestał się niš zajmować (jeżeli przestał?...). Ale co ja rozprawiam o polityce, skoro w moim własnym życiu zaszła ogromna zmiana. Kto by uwierzył, że już od tygodnianie zajmuję się sklepem; tymczasowo, rozumie się, bo inaczej chyba oszalałbym nudów. Rzecz jest taka. Pisze do mnie Stach z Paryża (prosił mnie o to samo przed wyjazdem), ażebym się zaopiekował kamienicš, którš kupił od Łęckich. "Nie miała baba kłopotu!...", myœlę, ale cóż robić?... Zdałem sklep Lisieckiemu i Szlangbaumowi, a sam - jazda w Aleje Jerozolimskie na zwiady. Przed wyjœciem pytam Klejna, który mieszka w Stachowej kamienicy, aby mi powiedział, jak tam idzie. Zamiast odpowiedzieć, wzišł się za głowę. - Jest tam jaki rzšdca? - Jest - mówi Klejn, krzywišc się. - Mieszkana trzecim piętrze od frontu. - Dosyć!... - mówię - dosyć, panie Klejn!... - (Nie lubię bowiem słuchać cudzych opinii pierwej, nimzobaczę na własne oczy. Zresztš Klejn, chłopak młody, łatwo mógłby wpaœć w zarozumiałoœć, pomiarkowawszy, że starsizapytujš go o informację). Ha! trudno... Posyłam tedy do odprasowania mój kapelusz, płacę dwa złote, na wszelki wypadek biorę do kieszeni krócicę i maszeruję gdzieœ aż za koœciół Aleksandra.Patrzę: dom żółty o trzech piętrach, numerten sam, ba!... nawet już na tabliczce znajduję nazwisko Stanisława Wokulskiego...(Widocznie kazał jš przybić stary Szlangbaum). Wchodzę na podwórko... oj! niedobrze... Pachnie bestia jak apteka. Œmietnik naładowany do wysokoœci pierwszego piętra, wszystkimi zaœ rynsztokami płynš mydliny. Dopiero teraz spostrzegłem, że naparterze w dziedzińcu znajduje się "Pralniaparyska", z dziewuchami jak dwugarbne wielbłšdy. To dodało mi otuchy. Wołam tedy: "Stróż!..."" Przez chwilę nie widać nikogo, nareszcie pokazuje się baba tłusta i tak zasmolona, że nie mogę pojšć, jakim sposobem podobna iloœć brudu mieœci się w sšsiedztwie pralni, i do tego paryskiej.- Gdzie stróż? - pytam, dotykajšc rękš kapelusza. - A czego to?... - odwarknęła baba. - Przychodzę w imieniu właœciciela domu. - Stróż siedzi w kozie - mówi baba. - Za cóż to? - O! ... ciekawy pan!... - wrzasnęła. - Za to, że mu gospodarz pensji nie płaci. Ładnych rzeczy dowiaduję się na wstępie! Naturalnie poszedłem od stróża do rzšdcy,na trzecie piętro. Już na drugim piętrze słyszę krzyk dzieci, jakieœ trzaskanie i głos kobiety wołajšcej: - A gałgany!... a nicponie!... a masz!... a masz!... Drzwi otwarte, we drzwiach jakaœ jejmoœć w nieco białym kaftaniku wali troje dzieci rzemieniem, aż œwiszcze. - Przepraszam - mówię - czy nie przeszkadzam?... Na mój widok dzieci rozpierzchły się w głšb mieszkania, a jejmoœć w kaftaniku, chowajšc za siebie rzemień, zapytała zmieszana: - Czy nie pan gospodarz?... - Nie gospodarz, ale... przychodzę w jego imieniu do szanownego małżonka pani... Jestem Rzecki... Jejmoœć chwilę przypatrywała mi się z niedowierzaniem, nareszcie rzekła: - Wicek, biegnij do składu po ojca... A pan może pozwoli do saloniku... Między mnš i drzwiami wyrwał się obdarty chłopak i dopadłszy schodów, poczšł zjeżdżać na poręczy na dół. Ja zaœ, zażenowany, wszedłem do saloniku, którego głównš ozdobę stanowiła kanapa z wyłażšcym na œrodku włosieniem. - Oto los rzšdcy - odezwała się pani, wskazujšc mi nie mniej obdarte krzesło. - Mój mšż służy niby to bogatym panom, a gdyby nie chodził do składu węgli i nie przepisywał u adwokatów, nie mielibyœmy co włożyć w usta. Oto nasze mieszkanie, niech pan spojrzy - mówiła - za trzy ciupy dopłacamy sto osiemdziesišt rubli rocznie...Nagle od strony kuchni doleciało nas niepokojšce syczenie. Jejmoœć w kaftaniku Wybiegła, szepczšc po drodze: - Kaziu! idŸ do sali i uważaj na tego pana... Istotnie, weszła do pokoju dziewczynka bardzo mizerna, w bršzowej sukience i brudnych pończoszkach. Usiadła na krzeœle przy drzwiach i wpatrywała się we mnie wzrokiem o tyle podejrzliwym, o ile smutnym. Nigdy bym doprawdy nie sšdził, że na stare lata wezmš mnie za złodzieja...Siedzieliœmy tak z pięć minut, milczšc i obserwujšc się wzajemnie, gdy nagle rozległ się krzyk i łoskot na schodach i w tej chwili wbiegł z sieni ów obdarty chłopak, zwany Wickiem, za którym ktoœ gniewnie wołał: - A szelmo!... dam ja ci... Odgadłem, że Wicek musi mieć żywy temperament i że ten, kto mu wymyœla, jest jego ojcem. Jakoż istotnie ukazał się sam pan rzšdca w poplamionym surducie i w spodniach u dołu oberwanych. Miał przy tym gęsty, szpakowaty zarost i czerwone oczy. Wszedł, grzecznie ukłonił mi się i zapytał:- Wszak mam honor z panem Wokulskim? - Nie, panie, jestem tylko przyjacielem i dysponentem pana Wokulskiego... - A tak!... - przerwał mi, wycišgajšc do uœcisku rękę. - Miałem przyjemnoœć zauważyć pana w sklepie... Piękny sklep! - westchnšł. - Z takich sklepów rodzš się kamienice, a... a z majštków ziemskich - takie oto mieszkania... - Pan dobrodziej miał majštek? - spytałem.- Ba!... Ale co tam... Zapewne chce pan poznać bilans tej kamienicy? - odparł rzšdca. - Otóż powiem krótko. Mamy dwa rodzaje lokatorów: jedni już od pół roku nie płacš nikomu, inni płacš magistratowi kary lub zaległe podatki za gospodarza. Przy tym stróż nie odbiera pensji, dach zacieka, cyrkuł ekscytuje nas, ażebyœmy wywieŸli œmiecie, jeden lokator wytoczył nam proces o piwnicę, a dwu lokatorów procesujš się o obelgi z powodu strychu... Co się zaœ tyczy - dodał po chwili, nieco zmieszany - co się zaœ tyczy dziewięćdziesięciu rubli, które ja będę winien szanownemu panu Wokulskiemu... - Nie niepokój się pan - przerwałem mu. - Stach, to jest pan Wokulski, zapewne umorzy pański dług do paŸdziernika, a następnie zawrze z panem nowy układ. Ubogi eks-właœciciel majštku ziemskiego serdecznie uœciskał mi obie ręce. Taki rzšdca, który miał kiedyœ własne dobra, wydawał mi się bardzo ciekawš osobistoœciš; ale jeszcze ciekawszym wydał mi się dom, który nie przynosi żadnych dochodów. Z natury jestem nieœmiały: wstydzę się rozmawiać z nieznanymi ludŸmi, a prawie boję się wchodzić do cudzych mieszkań... (Boże miłosierny! jak ja już dawno nie byłem w cudzym mieszkaniu...) Tym razem jednak wstšpił we mnie jakiœ diabeł i koniecznie zapragnšłem poznać lokatorów tej dziwnej kamienicy. W roku 1849 bywało goręcej, a przecie szedł człowiek naprzód!... - Panie - odezwałem się do rzšdcy - czy byłbyœ łaskaw... przedstawić mnie niektórym lokatorom... Stach... to jest pan Wokulski...prosił mnie o zajęcie się jego interesami, dopóki nie wróci z Paryża... - Paryż!... - westchnšł rzšdca. - Znam Paryż jeszcze z roku 1859. Pamiętam, jak przyjmowali cesarza, kiedy wracał z kampanii włoskiej... - Pan - zawołałem - pan widziałeœ triumfalny powrót Napoleona do Paryża?... Wycišgnšł do mnie rękę i odparł: - Widziałem lepszš rzecz, panie... Podczas kampanii byłem we Włoszech i widziałem, jak Włosi przyjmowali Francuzów w wigilię bitwy pod Magentš... - Pod Magentš?... W roku 1859?... - spytałem. - Pod Magentš, panie... Popatrzyliœmy sobie w oczy z tym eks-obywatelem, który nie mógł zdobyć się na wywabienie plam ze swego surduta. adził się na górę,klepowi nowa Šj ľAč48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPĄcńö cçÍc´+đ c¤9Á)Popatrzyliœmy sobie - mówię - w oczy. Magenta... Rok 1859... Eh! Boże miłosierny... - Powiedz pan - rzekłem - jak to was przyjmowali Włosi w wigilię bitwy pod Magentš? Ubogi eks-obywatel siadł na wydartym fotelu i mówił: - W roku 1859, panie Rzecki... Zdaje mi się, że mam honor... - Tak, panie, jestem Rzecki, porucznik, panie, węgierskiej piechoty, panie... Znowu popatrzyliœmy sobie w oczy. Eh! Bożemiłosierny... - Mów pan dalej, panie szlachcicu - rzekłem, œciskajšc go za rękę. - W roku 1859 - prawił eks-obywatel - byłem o dziewiętnaœcie lat młodszy niż dziœi miałem z dziesięć tysięcy rubli rocznie... Na owe czasy! panie Rzecki... Co prawda, brało się nie tylko procent, ale i coœ z kapitału. Więc, jak przyszło uwłaszczenie... - No - rzekłem - chłopi sš także ludŸmi, panie... - Wirski - wtršcił rzšdca. - Panie Wirski - rzekłem - chłopi... - Wszystko mi jedno - przerwał - czym sš chłopi. Doœć, że w roku miałem z dziesięć tysięcy rubli dochodu (łšcznie z pożyczkami) i byłem we Włoszech. Ciekawy byłem, jak wyglšda kraj, z którego wypędzajš Szwaba... A żem nie miałżony i dzieci, nie miałem dla kogo oszczędzać życia, więc przez amatorstwo jechałem z przedniš strażš francuskš... Szliœmy pod Magentę, panie Rzecki, choć niewiedzieliœmy jeszcze, ani dokšd idziemy, anikto z nas jutro zobaczy zachodzšce słońce... Pan zna to uczucie, kiedy człowiek niepewny jutra znajdzie się w kompanii ludzi również niepewnych jutra?... - Czy ja znam!... - JedŸ pan dalej, panie Wirski... - Niech mnie kaczki zdepczš - mówił ubogi eks-obywatel - że to sš najpiękniejsze chwile w życiu. Jesteœ młody, wesół, zdrów, nie masz na karku żony i dzieci, pijesz i œpiewasz, i co chwilę spoglšdasz najakšœ ciemnš œcianę, za którš ukrywa się nasze jutro... Hej! - wołasz - lejcie mi wina, bo nie wiem, co jest za tš ciemnš œcianš... Hej!... wina. Nawet pocałunków... Panie Rzecki - szepnšł nachylajšc się rzšdca. - Więc tedy, jakeœcie szli z przedniš strażšpod Magentę?... - przerwałem mu. - Szliœmy z kirasjerami - mówił rzšdca. - Pan znasz kirasjerów, panie Rzecki?... Na niebie œwieci jedno słońce, ale w szwadronie kirasjerów jest sto słońc... - Ciężka to jazda - wtršciłem. - Piechota gryzie jš jak stalowy dziadek orzechy... - Zbliżamy się tedy, panie Rzecki, do jakiejœwłoskiej mieœciny, aż chłopi tamtejsi dajš znać, że niedaleko stoi korpus austriacki. Szlemy ich tedy do miasteczka z rozkazem, a właœciwie z proœbš, ażeby mieszkańcy, gdy nas zobaczš, nie wydawali żadnych okrzyków... - Rozumie się - rzekłem. - Kiedy nieprzyjaciel w sšsiedztwie... - W pół godziny - cišgnšł rzšdca - jesteœmy w mieœcie. Ulica wšska, po obu stronach naród, ledwie można przejechać czwórkami, a w oknach i na balkonach kobiety... Jakie kobiety, panie Rzecki!... Każda ma w ręku bukiet z róż. Ci, którzy stojš na ulicy, ani pary z ust... bo Austriacyblisko... Ale tamte, co na balkonach, skubiš, panie, swoje bukiety i spoconych, pyłem okrytych kirasjerów zasypujš listkami z róż jak œniegiem... Ach, panie Rzecki, gdybyœ widział ten œnieg: amarantowy, różowy, biały, i te ręce, i te Włoszki... Pułkownik tylko dotykał rękš ust i na prawo, i na lewo słał pocałunki. A tymczasem œnieg różanych listków zasypywał złote kirysy, hełmy i parskajšce konie... Na domiar jakiœ stary Włoch, z krzywym kijem i siwymi włosami do kołnierza, zastšpił drogę pułkownikowi.Schwycił za szyję jego konia, pocałował go i krzyknšwszy: Eviva Italia!, padł trupem na miejscu... - Taka była nasza wigilia przed Magentš! To mówił eks-obywatel, a z oczu spływały mu łzy napoplamiony surdut. - Niech mnie diabli wezmš, panie Wirski! - zawołałem - jeżeli Stach nie odda panu darmo tego mieszkania. - Sto osiemdziesišt rubli dopłacam! - szlochał rzšdca. Obtarliœmy oczy. - Panie - mówię - Magenta Magentš, a interes interesem. Może przedstawisz mnie pan kilku lokatorom. - ChodŸ pan - odpowiedział rzšdca, zrywajšc się z obdartego fotelu. - ChodŸ pan, pokażę panu najosobliwszych... Wybiegł z saloniku i wtykajšc głowę do drzwi, zdaje mi się kuchennych, zawołał: - Maniu! ja wychodzę... A z tobš, Wicek, obrachujemy się wieczorem... - Ja nie gospodarz, żeby się tatko ze mnš rachował - odpowiedział mu dziecięcy głos.- Daruj mu pan - szepnšłem do rzšdcy. - Akurat!... - odparł. - Nie zasnšłby, gdyby nie dostał wałów. Dobry chłopak - mówił -sprytny chłopak, ale szelma!... Wyszliœmy z mieszkania i zatrzymaliœmy sięprzede drzwiami obok schodów. Rzšdca ostrożnie zapukał, a mnie wszystka krew uciekła z głowy do serca, a z serca do nóg. Może nawet z nóg uciekłaby do butów igdzieœ het! po schodach aż do bramy, gdybynie odpowiedziano z wnętrza: - Proszę!... Wchodzimy. Trzy łóżka. Na jednym z ksišżkš w ręku i nogami opartymi o poręcz leży jakiœ młody człowiek z czarnym zarostem i w studenckim mundurku; na dwu zaœ innych łóżkach poœciel wyglšda tak, jakby przez ten pokój przeleciał huragan i wszystko do góry nogami przewrócił. Widzę też kufer, pustš walizkę tudzież mnóstwo ksišżek leżšcych na półkach, na kufrze i na podłodze. Jest nareszcie kilka krzeseł giętych i zwyczajnych i niepoliturowany stół, na którym, przyjrzawszy się uważniej, spostrzegłem wymalowanš szachownicę i poprzewracane szachy. W tej chwili mdło mi się zrobiło; obok szachów bowiem spostrzegłem dwie trupie główki: w jednej był tytoń, a w drugiej... cukier!... - Czego to? - zapytał młody człowiek z czarnym zarostem, nie podnoszšc się z łóżka. - Pan Rzecki, plenipotent gospodarza... - odezwał się rzšdca, wskazujšc na mnie. Młody człowiek oparł się na łokciu i bystro patrzšc na mnie, rzekł: - Gospodarza?... W tej chwili ja tu jestem gospodarzem i wcale sobie nie przypominam, ażebym mianował plenipotentem tego pana... OdpowiedŸ była tak uderzajšco prosta, że obaj z Wirskim osłupieliœmy. Młody człowiek tymczasem ociężale podniósł się z łóżka i bez zbytniego poœpiechu poczšł zapinać spodnie i kamizelkę. Pomimo całej systematycznoœci, z jakš oddawał się temuzajęciu, jestem pewny, że przynajmniej połowa guzików jego garderoby pozostała nie zapiętš. - Aaa!... - ziewnšł. - Niech panowie siadajš - rzekł, manewrujšc rękš w taki sposób, że nie wiedziałem, czy każe nam umieœcić się w walizie, czy na podłodze. - Goršco, panie Wirski - dodał - prawda?... Aaa!... - Właœnie sšsiad z przeciwka skarży się napanów dobrodziejów... - odparł z uœmiechem rzšdca. - O cóż to? - Że panowie chodzš nago po pokoju... Młody człowiek oburzył się. - Zwariował stary czy co?... On może chce,żebyœmy się ubierali w futra na takš spiekotę?... Bezczelnoœć! słowo honoru daję... - No - mówił rzšdca - niech panowie raczš uwzględnić, że on ma dorosłš córkę. - A cóż mnie do tego?... Ja nie jestem jej ojcem. Stary błazen! słowo honoru, i przy tym łże, bo nago nie chodzimy. - Sam widziałem... - wtršcił rzšdca. - Słowo honoru, kłamstwo! - zawołał młody człowiek, rumienišc się z gniewu. - Prawda, że Maleski chodzi bez koszuli, ale w majtkach, a Patkiewicz chodzi bez majtek, lecz za to w koszuli. Panna Leokadia więc widzi cały garnitur. - Tak, i musi zasłaniać wszystkie okna - odparł rzšdca. - To stary zasłania, nie ona - odparł student machajšc rękš. - Ona wyglšda przezszpary między firankš a oknem. Zresztš, proszę pana: jeżeli pannie Leokadii wolno drzeć się na całe podwórko, to znowu Maleski i Patkiewicz majš prawo chodzić poswoim pokoju, jak im się podoba. Mówišc to, młody człowiek spacerował wielkimi krokami. Ile razy zaœ stanšł do nas tyłem,rzšdca mrugał na mnie i robił miny oznaczajšce wielkš desperację. Po chwili milczenia odezwał się: - Panowie dobrodzieje winni nam sš za cztery miesišce... - O, znowu swoje!... - wykrzyknšł młody człowiek wsadzajšc ręce w kieszenie. - Ileż razy jeszcze będę musiał powtarzać panu, ażeby pan o tych głupstwach nie gadał ze mnš, tylko albo z Patkiewiczem, albo z Maleskim?... To przecie tak łatwo pamiętać: Maleski płaci za miesišce parzyste, luty, kwiecień, czerwiec, a Patkiewicz za nieparzyste: marzec, maj, lipiec... - Ależ nikt z panów nigdy nie płaci! - zawołał zniecierpliwiony rzšdca. - A któż winien, że pan nie przychodzi we właœciwej porze?!...wrzasnšł młody człowiek, wytrzšsajšc rękoma. - Sto razy słyszałeœ pan, że do Maleskiego należš miesišce parzyste, a do Patkiewicza nieparzyste... - A do pana dobrodzieja?... - A do mnie, łaskawy panie, żadne - wołał młody człowiek, grożšc nam pod nosami - bo ja z zasady nie płacę za komorne. Komu mam płacić?... Za co?... Cha! Cha! dobrzy sobie... Poczšł chodzić jeszcze prędzej po pokoju œmiejšc się i gniewajšc. Nareszcie zaczšł œwistać i wyglšdać przez okno, hardo odwróciwszy się tyłem do nas... Mnie już zabrakło cierpliwoœci. - Pozwoli pan zrobić uwagę - odezwałem się - że takie nieuszanowanie umowy jest doœć oryginalne... Ktoœ daje panu mieszkanie, a pan uważa za stosowne nie płacić mu. - Kto mi daje mieszkanie?!... - wrzasnšł młody człowiek, siadajšc na oknie i huœtajšc się w tył, jakby miał zamiar rzucić się z trzeciego piętra. - Ja sam zajšłem to mieszkanie i będę w nim dopóty,dopóki mnie nie wyrzucš. Umowy!... paradni sš z tymi umowami... Jeżeli społeczeństwo chce, ażebym mu płacił za mieszkanie, to niechaj samo płaci mi tyle za korepetycje, żeby z nich wystarczyło nakomorne... Paradni sš!... Ja za trzy godziny lekcji co dzień mam piętnaœcie rubli na miesišc, za jedzenie biorš ode mnie dziewięć rubli, za pranie i usługę trzy... A mundur, a wpis?... I jeszcze chcš, żebym za mieszkanie płacił. Wyrzućcie mnie na ulicę - mówił zirytowany - niech mnie złapie hycel i da pałkš w łeb... Do tego macie prawo, ale nie do uwag i wymówek... - Nie rozumiem pańskiego uniesienia - rzekłem spokojnie. - Mam się czego unosić! - odparł młody człowiek, huœtajšc się coraz mocniej w stronę podwórka: - Społeczeństwo, jeżeli nie zabiło mnie przy urodzeniu, jeżeli każe mi się uczyć i zdawać kilkanaœcie egzaminów, zobowišzało się tym samym, żemi da pracę ubezpieczajšcš mój byt... Tymczasem albo nie daje mi pracy, albo oszukuje mnie na wynagrodzeniu... Jeżeli więc społecznoœć względem mnie nie dotrzymuje umowy, z jakiej racji żšda, abym ja jej dotrzymywał względem niego. Zresztš co tu gadać, z zasady nie płacę komornego, i basta. Tym bardziej że obecnywłaœciciel domu nie budował tego domu; niewypalał cegieł, nie rozrabiał wapna, nie murował, nie narażał się na skręcenie karku. Przyszedł z pieniędzmi, może ukradzionymi, zapłacił innemu, który może także okradł kogo, i na tej zasadzie chce mnie zrobić swoim niewolnikiem. Kpiny ze zdrowego rozsšdku! - Pan Wokulski - rzekłem powstajšc z krzesła - nie okradł nikogo... Dorobił się majštku pracš i oszczędnoœciš... - Daj pan spokój! - przerwał młody człowiek. - Mój ojciec był zdolnym lekarzem, pracował dniem i nocš, miał nibyto dobre zarobki i oszczędził... raptem trzysta rubli na rok! A że wasza kamienica kosztuje dziewięćdziesišt tysięcy rubli; więc na kupienie jej za cenę uczciwej pracymój ojciec musiałby żyć i zapisywać recepty przez trzysta lat... Nie uwierzę zaœ, ażeby ten nowy właœciciel pracował od trzystu lat... W głowie zaczęło mi kršżyć od tych wywodów; młody człowiek zaœ mówił dalej: - Możecie nas wypędzić, owszem!... Wtedy dopiero przekonacie się, coœcie stracili. Wszystkie praczki, wszystkie kucharki z tejkamienicy stracš humor, a pani Krzeszowska już bez przeszkody zacznie œledzić swoich sšsiadów, rachować każdegogoœcia, który przychodzi do nich wizytš, i każde ziarno kaszy, które sypiš do garnka...Owszem, wypędŸcie nas!... Wtedy dopiero panna Leokadia zacznie wyœpiewywać swojegamy i wokalizy z rana sopranem, a po południu kontraltem... I diabli wezmš dom, w którym my jedni jako tako utrzymujemy porzšdek! Zabraliœmy się do odejœcia. - Więc pan stanowczo nie zapłaci komornego? - spytałem. - Ani myœlę. - Może choć od paŸdziernika zacznie pan płacić? - Nie, panie. Niedługo już będę żył, więc pragnę przeprowadzić choćby jednš zasadę:jeżeli społecznoœć chce, ażeby jednostki szanowały umowę względem niej, niechaj sama wykonywa jš względem jednostek. Jeżeli ja mam komuœ płacić za komorne, niech inni tyle płacš mi za lekcje, żeby mi na komorne wystarczyło. Rozumie pan?... - Nie wszystko, panie - odparłem. - Nic dziwnego - rzekł młody człowiek. - Na staroœć mózg więdnie i nie jest zdolny przyjmować nowych prawd... Ukłoniliœmy się sobie nawzajem i wyszliœmyobaj z rzšdcš. Młody człowiek zamknšł za nami drzwi, lecz za chwilę wybiegł na schody i zawołał: - A niechaj komornik przyprowadzi ze sobš dwu stójkowych, bo mnie będš musieli wynosić z mieszkania... - Owszem, panie! - odpowiedziałem mu z grzecznym ukłonem, myœlšc w głębi duszy,że nie godzi się jednak wyrzucać takiego oryginała. Kiedy szczególny młodzieniec ostatecznie cofnšł się do pokoju i zamknšł drzwi na Klucz, dajšc tym sposobem do zrozumienia, że konferencję z nami uważa za skończonš, zatrzymałem się w połowie schodów i rzekłem do rzšdcy: - Widzę, macie tu kolorowe szyby, co? - O, bardzo kolorowe. - Ale sš zakurzone... - O, bardzo zakurzone - odparł rzšdca. - I myœlę - dodałem - że ten młody człowiek pod względem niepłacenia komornego dotrzyma słowa, co? - Panie - zawołał rzšdca - on to nic. On mówi, że nie zapłaci, no i nic płaci; ale tamci dwaj nic nie mówiš i także nie płacš. To sš, panie Rzecki, nadzwyczajni lokatorowie!... Oni jedni nigdy nie robiš mi zawodu. Mimo woli, i nie wiem nawet dlaczego, pokręciłem głowš, choć przeczuwam, że gdybym był właœcicielem podobnego domu, kręciłbym głowš cały dzień. - Więc tu nikt nie płaci, a przynajmniej nie płaci regularnie? -zapytałem eks-obywatela. - I nie ma się czemu dziwić - odparł pan Wirski. - W domu, z którego od tylu lat komorne pobierajš wierzyciele, najuczciwszy lokator musi się znarowić. Pomimo to mamy kilku bardzo punktualnych,na przykład baronowa Krzeszowska... - Co?!... - zawołałem. - Ach, prawda, że baronowa tu mieszka... Chciała nawet kupić ten dom... - I kupi go - szepnšł rzšdca - tylko, panowie, trzymajcie się ostro!... Kupi go, choćby miała oddać cały swój majštek... A niemały to majštek, choć pan baron mocno go nadszarpnšł... Wcišż stałem na połowie schodów, pod oknem z żółtymi, czerwonymii niebieskimi szybami. Wcišż stałem zapatrzony we wspomnienie pani baronowej, którš widziałem zaledwie kilka razy w życiu i zawsze przedstawiała mi sięjako osoba bardzo ekscentryczna. Umie być pobożnš i zawziętš, pokornš i ordynaryjnš...- Cóż to za kobieta, panie Wirski? - spytałem. - To niezwykła kobieta, panie... - Jak wszystkie histeryczki - mruknšł eks-obywatel. - Straciła córeczkę, mšż jš porzucił... Same awantury!... - Pójdziemy do niej, panie - rzekłem, schodzšc na drugie piętro. Czułem w sobie takie męstwo, że baronowa nie tylko nie trwożyła mnie, lecz prawie pocišgała. Ale kiedy stanęliœmy pode drzwiami i rzšdcazadzwonił, doznałem kurczu w łydkach. Nie mogłem ruszyć się z miejsca i tylko dlatego nie uciekłem. W jednej chwili opuœciła mnie odwaga, przypomniałem sobie sceny z licytacji... Obrócił się klucz w zamku, stuknęła zasuwka i w uchylonych drzwiach ukazała się twarz niestarej jeszcze dziewczyny, ubranej w biały czepeczek. - A kto to? - spytała dziewczyna. - Ja, rzšdca. - Czego pan chce? - Przychodzę z pełnomocnikiem właœciciela.- A ten pan czego chce? - Ten pan jest właœnie pełnomocnikiem. - Więc jak mam powiedzieć?... - Powiedz pani - odparł już zirytowany rzšdca - że przychodzimy pogadać o lokalu... - Aha! Zamknęła drzwi i odeszła. Upłynęło ze dwie albo trzy minuty, zanim wróciła na powrót i po otworzeniu wielu zamków wprowadziła nas do pustego salonu. Dziwny był widok tego salonu. Meble okryteciemnopopielatymi pokrowcami, to samo fortepian, to samo pajšk zawieszony u sufitu; nawet stojšce w kštach kolumny z posšżkami miały także popielate koszule. W ogóle robił on wrażenie pokoju, którego właœciciel wyjechał, zostawiwszy tylko służbę bardzo dbałš o porzšdek domu. Za drzwiami było słychać rozmowę na głos,klepowi nowa Šj ľAč48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żP(cxMcĹŞ co*ö c e8/kobiecy i męski. Kobiecy należał do baronowej; męski znałem dobrze, ale nie mogłem sobie przypomnieć, czyj jest. - Przysięgłabym - mówiła baronowa - że utrzymuje z niš stosunki. Onegdaj przysłał jej przez posłańca bukiet... - Hum!... Hum!... - wtršcił głos męski. - Bukiet, który ta obrzydliwa kokietka, dla oszukania mnie, kazała natychmiast wyrzucić za okno... - Przecież baron na wsi... tak daleko od Warszawy... - odparł mężczyzna. - Ale ma tu przyjaciół - zawołała baronowa. - I gdybym nie znała pana, przypuszczałbym, że poœredniczysz mu w tych bezeceństwach. - Ależ, pani!... - zaprotestował głos męski. I w tej samej chwili rozległy się dwa pocałunki, sšdzę, że w rękę. - No, no, panie Maruszewicz, bez czułoœci!... Znam ja was. Obsypujecie pieszczotami kobietę, dopóki wam nie zaufa, a potem trwonicie jej majštek i żšdacie rozwodu... "Więc to Maruszewicz - pomyœlałem. - Ładna para..." - Ja jestem zupełnie inny - odparł ciszej męski głos za drzwiami i znowu rozległy się dwa pocałunki, z pewnoœciš w rękę. Spojrzałem na eks-obywatela. Podniósł oczy do sufitu, a ramiona prawie do wysokoœci uszu. - Frant!... - szepnšł, wskazujšc na drzwi. - Znasz go pan?... - Bah!... - Więc - mówiła baronowa w drugim pokoju- niechże pan zaniesie do Œw. Krzyża te dziewięć rubli na trzy wotywy, na intencję,ażeby Bóg go upamiętał... Nie - dodała po chwili nieco zmienionym głosem. - Niech będzie jedna wotywa za niego, a dwie za duszę mojej nieszczęœliwej dzieweczki... Przerwało jej ciche szlochanie. - Niechże się pani uspokoi!... - łagodnie reflektował jš Maruszewicz. - IdŸ pan już, idŸ!... - odparła. Nagle otworzyły się drzwi salonu i jak wryty stanšł na progu Maruszewicz, za którym ujrzałem żółtawš twarz i zaczerwienione oczy pani baronowej. Rzšdca i ja podnieœliœmy się z krzeseł, Maruszewicz cofnšł się w głšb drugiego pokoju i widocznie wyszedł innymi drzwiami, a pani baronowa zawołała gniewnie: - Marysia!... Marysia!... Wbiegła dziewczyna w białym, jak wyżej, czepeczku, w ciemnejsukni i białym fartuchu. W ubraniu tym wyglšdałaby na dozorczynię chorych, gdybyjej oczy nie rzucały za wiele iskier. - Jak mogłaœ wprowadzić tu tych panów? - zapytała jš baronowa. - Pani przecie kazała prosić... - Głupia... precz!... - syknęła baronowa. Następnie zwróciła się do nas: - Czego pan chce, panie Wirski? - Pan Rzecki jest plenipotentem właœciciela domu - odparł rzšdca. - A, a!... To dobrze... - mówiła baronowa, powoli wchodzšc do salonu i nie proszšc nas, ażebyœmy usiedli. Rysopis tej damy: czarna suknia, żółtawa twarz, sinawe usta, zaczerwienione z płaczu oczy i włosygładko uczesane. Skrzyżowała ręce na piersiach jak Napoleon I i patrzšc na mnie rzekła: - A, a, a!... To pan jest plenipotentem, zdajemi się, że pana Wokulskiego... Czy tak?... Niechże mu pan powie, że albo ja wyprowadzę się z tęgo mieszkania, za które płacę mu siedemset rubli bardzo regularnie, wszak prawda, panie Wirski?.. Rzšdca ukłonił się. - Albo - cišgnęła baronowa - pan Wokulski usunie ze swego domu te brudy i niemoralnoœć... - Niemoralnoœć? - spytałem. - Tak, panie - potwierdziła baronowa, kiwajšc głowš. - Te praczki, które przez cały dzień œpiewajš jakieœ wstrętne piosenki na dole, a wieczorem œmiejš się nad mojš głowš u tych... studentów... Ci zbrodniarze, którzy na mnie rzucajš z górypapierosy albo lejš wodę...Ta nareszcie paniStawska, o której nie wiem, czym jest: wdowš czy rozwódkš, ani z czego się utrzymuje... Ta pani bałamuci mężów żonomcnotliwym, a tak strasznie nieszczęœliwym...Zaczęła mrugać oczyma i rozpłakała się. - Okropnoœć!... - mówiła łkajšc. - Być przykutš do tak wstrętnego domu przez pamięć dla dziecka, której nic już nie wydrze z serca. Wszakże ona biegała po tych wszystkich pokojach... Ona bawiła się tam, od podwórza... I wyglšdała oknem, przez które mnie, matce-sierocie, wyjrzeć dzisiaj nie wolno... Chcš mnie wypędzić stšd... wszyscy chcš mnie wypędzić... wszystkim zawadzam... A przecież ja stšd nie mogę wyprowadzić się, bo każda deska tej podłogi nosi œlady jej nóżek...w każdej œcianie uwišzł jej œmiech albo płacz... Upadła na kanapę i zaniosła się od łkania. - Ach! - płakała - ludzie sš okrutniejsi od zwierzšt... Chcš mnie wygnać stšd, gdzie moja dziecina wydała ostatnie tchnienie... Jej łóżeczko i wszystkie zabawki leżš na swoich miejscach... Sama œcieram kurze w jej pokoju, ażeby nie poruszyć najmniejszego sprzętu... Każdy cal podłogi wydeptałam kolanami, wycałowałam œlady mojej dzieciny, a oni mnie chcš wygnać!... Wygnajcież stšd pierwej mój ból, mojš tęsknotę, mojš rozpacz... Zasłoniła twarz i szlochała rozdzierajšcymgłosem. Spostrzegłem, że rzšdcy nos czerwienieje, a i ja sam uczułem łzy pod powiekami. Rozpacz baronowej po zmarłym dziecku takmnie rozbroiła, że nie miałem odwagi mówić z niš o podwyższeniu komornego. Płacz zaœ jej tak znowu denerwował, że gdyby nie wzglšd na drugie piętro, wyskoczyłbym chyba oknem. W rezultacie chcšc za jakškolwiek cenę utulić szlochajšcš kobietę, odezwałem się zcałš łagodnoœciš: - Proszę pani, niech się pani uspokoi... Czego pani żšda od nas?... Czym możemy służyć?... W głosie moim było tyle współczucia, że rzšdcy nos jeszcze bardziej poczerwieniał.Pani baronowej zaœ obeschło jedno oko, lecz jeszcze płakała drugim, na znak, że nie uważa swojej akcji za skończonš, a mnie za pobitego. - Żšdam... żšdam - mówiła wœród westchnień - żšdam, aby mnie nie wypędzano z miejsca, gdzie umarło moje dziecko... i gdzie wszystko mi je przypomina. Nie mogę, no... nie mogę oderwać się od jej pokoju... nie mogę ruszyć jej sprzętów i zabawek... Podłoœciš jest w taki sposób wyzyskiwać niedolę. - Któż jš wyzyskuje? - spytałem. - Wszyscy, poczšwszy od gospodarza, który każe mi płacić siedemset rubli... - A, wybaczy pani baronowa - zawołał rzšdca. - Siedem pysznych pokoi, dwie kuchnie jak salony, dwie schówki... Niech pani komu odstšpi ze trzy pokoje: przecież sš dwa frontowe wejœcia. - Nic nikomu nie odstšpię - odparła stanowczo - gdyż jestem pewna, że mój zbłškany mšż lada dzień opamięta się i powróci... - W takim razie trzeba płacić siedemset rubli... - Jeżeli nie więcej... - szepnšłem. Pani baronowa spojrzała tak, jakby chciała mnie spalić wzrokiem i utopić we łzach. Oj! co to za setna kobietka... Aż mi zimno, kiedyo niej pomyœlę. - Mniejsza o komorne - rzekła. - Bardzo rozsšdnie! - pochwalił jš Wirski, kłaniajšc się. - Mniejsza o pretensje gospodarza... Ale przecież nie mogę płacić siedmiuset rubli za lokal w podobnym domu... - Czego pani baronowa chce od domu? - spytałem. - Ten dom jest hańbš uczciwych ludzi - zawołała, gestykulujšc rękoma. - Więc nie od siebie, ale w imieniu moralnoœci proszę...- O co? - O usunięcie tych studentów, którzy mieszkajš nade mnš, nie pozwalajš mi wyjrzeć oknem na podwórze i demoralizujš wszystkie... Nagle zerwała się z kanapy. - O! słyszy pan? - rzekła wskazujšc na drzwi, które prowadziły do pokoju od strony dziedzińca. Istotnie, usłyszałem głos ekscentrycznegobrunecika, który z trzeciego piętra wołał: - Marysiu!... Marysiu, chodŸ do nas... - Marysiu! - krzyknęła baronowa. - Przecież jestem... Czego pani chce? - odparła nieco zarumieniona służšca. - Ani mi się rusz z domu!... Oto ma pan... - mówiła baronowa - tak jest po całych dniach. A wieczorem chodzš do nich praczki... Panie! - zawołała, składajšc pobożnie ręce - wygnajcie tych nihilistów, bo to Ÿródło zepsucia i niebezpieczeństwa dla całego domu... Oni w trupich główkach trzymajš herbatę i cukier... Oni koœćmi ludzkimi poprawiajš węgle w samowarze... Oni chcš tu kiedy przynieœć całego nieboszczyka!... Zaczęła znowu tak płakać, iż myœlałem, żedostanie spazmów. - Panowie ci - rzekłem - nie płacš komornego, więc bardzo być może... Baronowej obeschły oczy. - Ależ naturalnie - przerwała mi - że musicie ich wypędzić... Lecz, panie! - zawołała - jakkolwiek sš oni Ÿli i zepsuci, to przecież gorszš od nich jest ta... ta Stawska!... Zdziwiłem się zobaczywszy płomień nienawiœci, jaki błysnšł w oczach pani baronowej przy wymówieniu nazwy: Stawska. - Pani Stawska tu mieszka? - spytałem mimo woli. - Ta piękna?... - O... nowa ofiara!... - wykrzyknęła baronowa, wskazujšc na mnie i z pałajšcymi oczyma zaczęła mówić głębokim głosem: - Ależ, człowieku siwowłosy, zastanów się,co robisz?... Wszakże to kobieta, której mšż, oskarżony o zabójstwo, uciekł za granicę... A z czego ona żyje?... Z czego się tak stroi?... - Pracuje kobiecisko jak wół - szepnšł rzšdca. - O... i ten!... - zawołała baronowa. - Mój mšż (jestem pewna, że to on) przysyła jej ze wsi bukiety... Rzšdca tego domu kocha się w niej i bierze od niej komorne z dołu co miesišc... - Ależ, pani!... - zaprotestował eks-obywatel, a jego oblicze stało się tak rumiane jak nos. - Nawet ten poczciwy niedołęga - Maruszewicz - cišgnęła baronowa - nawet on po całych dniach wyglšda do niej oknem... Dramatyczny głos baronowej przeszedł znowu w szlochanie. - I pomyœleć - jęczała- że taka kobieta ma córkę, córkę... którš wychowuje dla piekła, a ja... O! wierzę w sprawiedliwoœć... wierzę w miłosierdzie boskie, ale nie rozumiem... tak... nic nie rozumiem tych wyroków, które mnie pozbawiły, a jej zostawiajš dziecko... tej... tej... Panie! - wybuchnęła z nowš siłš głosu- możesz zostawić nawet tych nihilistów, ale jš... musisz wygnać!... Niech lokal po niej stoi pustkš...będę za niego płacić, byle ona nie miała dachu nad głowš... Ten wykrzyknik już całkiem mi się nie podobał. Dałem znak rzšdcy, że wychodzimy, i kłaniajšc się, rzekłem ozięble: - Pozwoli pani baronowa, że w tej sprawie zadecyduje sam gospodarz, pan Wokulski. Baronowa rozkrzyżowała ręce jak człowiek trafiony kulš w piersi. - Ach!... więc tak?... - szepnęła. - Więc już ipan, i... ten, ten...Wokulski, zwišzaliœcie się z niš?... Ha!... zaczekam tedy na sprawiedliwoœć boskš... Wyszliœmy, nie zatrzymywani dłużej; na schodach zatoczyłem się jak pijany. - Co pan wiesz o tej pani Stawskiej? - zapytałem Wirskiego. - Najuczciwsza kobieta - odparł. - Młode to, piękne i pracuje na cały dom... Bo emerytura jej matki ledwie starczy na komorne... - Ma matkę? - Ma. Także dobra kobiecina. - A ile płacš za lokal? - Trzysta rubli - odpowiedział rzšdca. - To,panie, jakbyœmy z ołtarza zdejmowali... - Pójdziemy do tych pań - rzekłem. - Z największš chęciš! - zawołał. - A co o nich plecie ta wariatka, niech pan nie słucha. Ona nienawidzi Stawskiej, nie wiem nawet za co. Chyba za to, że jest piękna i ma córeczkę jak cherubinek... - Gdzie mieszkajš? - W prawej oficynie, na pierwszym piętrze.Nie pamiętam nawet, kiedy zeszliœmy ze schodów frontowych, a kiedy minęliœmy podwórko i weszliœmy na pierwsze piętro oficyny. Tak cišgle stała mi przed oczyma pani Stawska i Wokulski... Mój Boże! jaka byto była piękna para; ale i cóż z tego, kiedy ona ma męża. Chociaż sš to sprawy, do których najmniej miałbym ochoty mieszać się. Mnie się wydaje tak, im wydałoby się owak, a losowi jeszcze inaczej... Los! los!... on dziwnie zbliża ludzi. Gdybym przed laty nie zeszedł do piwnicy Hopfera, do Machalskiego, nie poznałbym się z Wokulskim. Gdybym jego znowu nie wyprawił do teatru, on może nie spotkałbysię pannš Łęckš. Raz mimo woli nawarzyłemmu piwa i już nie chcę powtarzać tego po raz drugi. Niech sam Bóg radzi o swej czeladzi... Gdy stanęliœmy pode drzwiami mieszkania pani Stawskiej, rzšdca uœmiechnšł się filuternie i szepnšł: - Uważa pan... naprzód dowiemy się, czy młoda jest w domu. Jest co widzieć, panie!... - Wiem, wiem... Rzšdca nie dzwonił, ale zapukał raz i drugi.Nagle drzwi otworzyły się doœć gwałtownie i stanęła w nich gruba i niska służšca z zawiniętymi rękawami i z mydłem na rękach, których mógłby jej pozazdroœcić atleta. - O, to pan rzšdca!... - zawołała. - Myœlałam, że znowu jaki tam... - Cóż, dobijał się kto?... - spytał Wirski z akcentem oburzenia w głosie. - Nie dobijał się nijaki - z chłopska odparła służšca - ino jeden przysłał dziœ bukiet. Mówiš, że to ten Marusiewicz z przeciwka... - Łotr! - syknšł rzšdca. - Mężczyzny wszystkie takie. Niech mu się co podoba, to zara będzie lazł jak ćma w ogień. - A panie obie sš? - spytał Wirski. Gruba służšca spojrzała na mnie podejrzliwie. - Pan rzšdca z tym panem? - Z tym panem. To plenipotent gospodarza. -A młody on czy stary? - badała dalej, przypatrujšc mi się jak sędzia œledczy. - Widzisz przecie, że stary!... - odparł rzšdca. - W œrednim wieku... - wtršciłem. (Oni, dalibóg, niedługo piętnastoletnich chłopców zacznš nazywać starymi.) - Sš obie panie - mówiła służšca. - Tylo co do pani młodszej przyszła jedna dziewczynka wydawać lekcje. Ale pani starsza jest w swoim pokoju. - Phy! - mruknšł rzšdca. - Wreszcie... powiedz pani starszej... Weszliœmy do kuchni, gdzie stała balia pełna mydlin i dziecinnej bielizny. Na sznurze zawieszonym w pobliżu komina suszyły się również dziecinne spódniczki, koszule i pończoszki. (Jak to zaraz znać, że w mieszkaniu jest dziecko!) Spoza uchylonych drzwi usłyszeliœmy głos już starszej kobiety. - Z rzšdcš?... jakiœ pan?.. - mówiła niewidzialna dama. - Może to Ludwiczek, bo akurat œnił mi się... - Niech panowie idš - rzekła służšca, otwierajšc drzwi do saloniku. Salonik nieduży, koloru perłowego. Szafirowe sprzęty, pianino, w obu oknach pełno kwiatów białych i różowych, na œcianach premia Towarzystwa Sztuk Pięknych, na stole lampa ze szkłem w formie tulipana. Po cmentarnym salonie paniKrzeszowskiej z meblami w ciemnych pokrowcach wydało mi się tu weselej. Pokój wyglšdał, jakby oczekiwano na goœcia. Ale jego sprzęty zanadto symetrycznie ustawione dokoła stołu œwiadczyły, że goœć jeszcze nie przyjechał. Po chwili z przeciwległych drzwi wyszła osoba w wieku poważnym, ubrana w popielatš suknię. Uderzył mnie prawie biały kolor jej włosów, obok twarzy mizernej, lecz niezbyt starej i bardzo regularnej. Rysy tej damy były mi gdzieœ znajome. Tymczasem rzšdca zapišł swój poplamiony surdut na dwa guziki i ukłoniwszy się z elegancjš prawdziwego szlachcica, rzekł: - Pozwoli pani zaprezentować: pan Rzecki, plenipotent naszego gospodarza, a mój kolega... Spojrzeliœmy sobie obaj w oczy. Wyznaję, że byłem trochę zdziwiony naszym koleżeństwem. Wirski spostrzegł toi dodał z uœmiechem: - Mówię: kolega, gdyż obaj widzieliœmy równie ciekawe rzeczy, będšc za granicš. - Szanowny pan był za granicš? no proszę!... - odezwała się staruszka. - W roku 1849 i nieco póŸniej - wtršciłem. - A czy szanowny pan nie zetknšł się gdzie przypadkowo z Ludwikiem Stawskim? - Ależ, pani dobrodziejko! - zawołał Wirski,œmiejšc się i kłaniajšc. - Pan Rzecki był za granicš przed trzydziestu laty, a zięć pani wyjechał dopiero przed czterema... Staruszka machnęła rękš, jakby odganiajšcmuchę.- Prawda! - rzekła - co też ja plotę...Ale tak cišgle myœlę o Ludwiczku... Niechże panowie raczš spoczšć... Usiedliœmy, przy czym eks-obywatel znowu ukłonił się poważnej damie, a ona jemu. Teraz dopiero spostrzegłem, że popielata suknia staruszki jest w wielu miejscach pocerowana, i dziwna melancholia ogarnęła mnie na widok tych dwojga ludzi w poplamionym surducie i w pocerowanej sukni, którzy zachowywali się jak ksišżęta. Nad nimi już przeszedł wszystko wyrównywajšcy pług czasu. - Bo zapewne pan nie wie o naszym zmartwieniu - rzekła poważna dama, zwracajšc się do mnie: - Mój zięć przed czterema laty miał bardzo przykrš sprawę,najniesłuszniej... Zamordowano tu jakšœ strasznš lichwiarkę... Ach, Boże! nie ma o czym mówić... Dosyć, że ktoœ z bliskich ostrzegł go, że na niego pada posšdzenie... Najniewinniej, panie... - Rzecki - wtršcił eks-obywatel. - Najniesprawiedliwiej, panie Rzecki... No i on... biedak, uciekł zagranicę. W roku zeszłym znalazł się istotny morderca, ogłoszono niewinnoœć Ludwika, ale i cóż, kiedy on już od dwu lat nie pisał... Tu pochyliła się do mnie z fotelu i rzekła szeptem: - Helenka, córka moja, panie... - Rzecki - odezwał się rzšdca. - Córka moja, panie Rzecki, rujnuje się... ľAč48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż!PĘc"ć c#& [$&*ťc€%á8+szczerze mówię, że się rujnuje na ogłoszenia po zagranicznych pismach, a tu nic i nic... Kobieta młoda, panie... - Rzecki - podpowiedział Wirski: - Kobieta młoda, panie Rzecki, niebrzydka. - Przeœliczna! - wtršcił rzšdca z zapałem. - Byłam trochę do niej podobna - cišgnęła sędziwa dama, wzdychajšc i kiwajšc głowšeks-obywatelowi. - Jest tedy córka moja niebrzydka i młoda, już jedno dziecko ma i... może tęskni za innymi. Chociaż, panie Wirski, przysięgam; że nigdy od niej o tym nie słyszałam... Cierpi i milczy, ale że cierpi, domyœlam się. Ja także miałam trzydzieœci lat... - Kto z nas ich nie miał! - ciężko westchnšłrzšdca. Skrzypnęły drzwi i wbiegła mała dziewczynka z drutami w ręku. - Proszę babci! - zawołała - ja nigdy nie skończę kaftanika dla mojej lalki... - Heluniu! - odezwała się staruszka surowo.- Ty nie ukłoniłaœ się... Dziewczynka zrobiła dwa dygi, na które ja odpowiedziałem niezręcznie, a pan Wirski jak hrabia, i mówiła dalej, pokazujšc babcedruty, przy których chwiał się czarny, włóczkowy kwadracik. - Proszę babci, nadejdzie zima i moja lalka nie będzie miała w czym wyjœć na ulicę... Proszę babci, znowu mi spadło oczko. (Przeœliczne dziecko... Boże miłosierny! dlaczego Stach nie jest jego ojcem. Może nie szalałby tak...) Babcia, przepraszajšc nas, wzięła włóczkęi druty, a w tej chwili weszła do salonu pani Stawska... Muszę sobie przyznać, że jana jej widok zachowałem się z godnoœciš; ale Wirski zupełnie stracił głowę. Zerwał się z krzesła jak student, zapišł surdut jeszcze na jeden guzik, powiem nawet: zarumienił się, i zaczšł bełkotać: - Pozwoli pani zaprezentować sobie: pan Rzecki, plenipotent naszego gospodarza... - Bardzo mi przyjemnie - odpowiedziała pani Stawska, kłaniajšc mi się ze spuszczonymi oczyma. Ale silny rumieniec i œlad obawy na jej twarzy upewniły mnie, że nie jestem przyjemnym goœciem. "Poczekaj! - myœlę. I wyobraziłem sobie, że na moim miejscu jest w tym pokoju Wokulski. - Poczekaj, zaraz cię przekonam, że nie masz się nas czego lękać".Tymczasem pani Stawska, usiadłszy na krzeœle, była tak zmieszana, że zaczęłacoœ poprawiać około sukienki swojej córeczki. Jej matka również straciła humor, a rzšdca kompletnie zbaraniał. "Poczekajcie!" - myœlę i, przybrawszy bardzo surowy wyraz twarzy, odezwałem się: - Panie dawno mieszkajš w tym domu? - Pięć lat... - odpowiada pani Stawska, rumienišc się jeszcze mocniej. Jej matka ażdrgnęła na fotelu. - Ile panie płacš? - Dwadzieœcia pięć rubli miesięcznie... - szepnęła młoda pani. Jednoczeœnie pobladła, zaczęła skubać sukienkę i z pewnoœciš mimo woli rzuciła na Wirskiego takie błagalne spojrzenie, że...że gdybym był Wokulskim, zaraz bym się o niš oœwiadczył... - Jesteœmy - dodała jeszcze ciszej - jesteœmy winne panom za lipiec... Zachmurzyłem się jak Lucyper i nabrawszytyle tchu, ile było powietrza w mieszkaniu, rzekłem: - Nic panie nie sš nam winne do... do paŸdziernika. Właœnie Stach... - to jest pan Wokulski, pisze mi, że to istny rozbój brać trzysta rubli za trzy pokoje na tej ulicy. Pan Wokulski nie może pozwolić na podobne zdzierstwo i kazał mi zawiadomić panie, żeten lokal od paŸdziernika będzie do wynajęcia za dwieœcie rubli. A jeżeli panie nie życzš sobie... Rzšdca aż posunšł się w tył z fotelem. Staruszka złożyła ręce, a pani Stawska patrzyła na mnie wielkimi oczyma. Oto dopiero oczy!... i jak ona nimi umie patrzeć!... Przysięgam, że gdybym był Wokulskim, oœwiadczyłbym się jej na poczekaniu. Z męża już pewnie nie ma nawet kosteczki, jeżeli nie pisał przez dwalata. Wreszcie, od czego sš rozwody?... na co Stach ma taki majštek?... Znowu skrzypnęły drzwi i ukazała się w nich może dwunastoletnia dziewczynka, w pasterce na głowie i z paczkš kajetów w ręce. Było to dziecko z twarzš rumianš i pełnš, lecz nie zdradzajšcš zbyt wielkiej inteligencji. Ukłoniła się nam, ukłoniła się pani Stawskiej i jej matce, ucałowała w oba policzki małš Helenkę i wyszła, oczywiœcie do domu. Następnie wróciła się z kuchni i zarumieniona powyżej oczu, spytała pani Stawskiej: - Pojutrze o której mogę przyjœć? - Pojutrze, kochanko... PrzyjdŸ o czwartej -odpowiedziała pani Stawska również zmięszana. Gdy dziewczynka ostatecznie wyszła, matka pani Stawskiej odezwała sięniezadowolonym tonem: - I to nazywa się lekcja, Boże odpuœć... Helenka pracuje z niš przynajmniej półtorejgodziny i za takš lekcję bierze czterdzieœci groszy... - Mateczko! - przerwała pani Stawska, błagalnie patrzšc na niš. (Gdybym był Wokulskim, już bym z niš wracał od œlubu. Co to za kobieta!... co za rysy... co za gra fizjognomii... W życiu nie widziałem nic podobnego!... A ršczka, a figurka, a wzrost; a ruchy, a oczy, oczy!...) Po chwili kłopotliwego milczenia odezwała się znowu młoda pani: - Bardzo jesteœmy wdzięczne panu Wokulskiemu za warunki, na jakich zostawianam ten lokal!... Jest to chyba jedyny wypadek, ażeby gospodarz sam zniżał komorne. Ale nie wiem, czy... wypada nam korzystać z jego uprzejmoœci?... - To nie uprzejmoœć, pani, to uczciwoœć szlachetnego człowieka! -wtršcił rzšdca. - Mnie pan Wokulski również zniżył komorne i przyjšłem... Ulica, proszę pani, trzeciorzędna, ruch mały... - Ale o lokatorów na niej łatwo - wtršciła pani Stawska. - Wolimy dawnych, znanych nam już ze spokojnoœci i porzšdku - odpowiedziałem. - Ma pan słusznoœć - pochwaliła mnie siwowłosa dama. - Porzšdek w mieszkaniu to pierwsza zasada, której przestrzegamy... Nawet jeżeli Helunia potniekiedy papierki i rzuci je na podłogę, zaraz zmiata je Franusia... - Przecie ja, proszę babci, wycinam tylko koperty, bo piszę list do tatki, ażeby już wracał - odezwała się dziewczynka. Po obliczu pani Stawskiej przeleciał cień jakby żalu i zmęczenia. - I nic, żadnej wiadomoœci? - spytał rzšdca. Młoda pani z wolna potrzšsnęła głowš; niejestem pewny, czy nie westchnęła, ale tak cicho... - Oto los młodej i niebrzydkiej kobiety! - zawołała starsza dama. - Nie panna, nie mężatka... - Mateczko! ... - Nie wdowa, nie rozwódka, słowem - nie wiadomo co i nie wiadomo za co... Ty, Helenko, mów sobie co chcesz, a ja ci powiadam, że Ludwik już nie żyje... - Mateczko!... mateczko!... - Tak - cišgnęła matka z uniesieniem. - My go tu wszyscy oczekujemy każdego dnia, o każdej godzinie, ale to na nic... Albo umarł, albo zaparł się ciebie, więc nie masz obowišzku czekać... Obu paniom łzy nabiegły do oczu: matce z gniewu, a córce... Czy ja wiem?... Może z żalu za złamanym życiem. Nagle przeleciała mi przez głowę myœl, którš (gdyby nie o mnie chodziło) poczytałbym za genialnš. Zresztš mniejsza o jej nazwę. Doœć, że było w mojej twarzyicałej postaci coœ takiego, że gdy poprawiłem się na krzeœle, założyłem nogęna nogę i odchrzšknšłem, wszyscy wlepili we mnie spojrzenia - nawet mała Helenka. - Znajomoœć nasza - rzekłem - zbyt jest krótkš, ażebym œmiał... - Wszystko jedno! - przerwał mi pan Wirski. - Dobre usługi przyjmuje się nawet od nieznajomych. - Znajomoœć nasza - mówiłem, skarciwszy go wzrokiem - jest wprawdzie niedługa. Pozwolš panie jednak, ażebym nie tyle ja, ile pan Wokulski użył swoich wpływów do odszukania małżonka pani... - Aaa!... - jęknęła starsza dama w sposób, którego nie mógłbym uważać za objaw radoœci. - Mateczko! - wtršciła pani Stawska. - Heluniu - rzekła babcia stanowczo - idŸ doswojej lalki i rób jej kaftanik. Oczko już znalazłam, idŸ... Dziewczynka była trochę zdziwiona, może nawet zaciekawiona, ale ucałowała ręce babci i matce i wyszła ze swymi drutami. - Proszę pana - cišgnęła staruszka - jeżeli mamy mówić szczerze, to mnie nie tyle chodzi... To jest... nie wierzę, ażeby Ludwik żył. Kto przez dwa lata nie pisze... - Mamo, dosyć!... - O nie! - przerwała matka. - Jeżeli ty jeszcze nie czujesz swego położenia, to już ja je rozumiem. Nie można żyć z takš wiecznš nadziejš czy groŸbš... - Mamo droga, o moim szczęœciu i obowišzkach ja tylko mam prawo... - Nie mów mi o szczęœciu - wybuchnęła matka. - Ono skończyło się w dniu, kiedy twój mšż uciekł przed sšdem, który dowiedział się o jakichœ ciemnych jego stosunkach z lichwiarkš. Że był niewinny, wiem, na to gotowa byłam przysišc. Ale nierozumiem ani ja, ani ty, po co on u niej bywał.- Mamo!... przecież ci panowie sš obcy... - zawołała z desperacjš pani Stawska. - Ja obcy?... - spytał rzšdca tonem wymówki; ale powstał z krzesełka i ukłonił się. - I pan nie jesteœ obcy, i ten pan - rzekła staruszka, wskazujšc na mnie. - To musi być uczciwy człowiek... Teraz ja ukłoniłem się. - Więc mówię panu - cišgnęła staruszka, bystro patrzšc mi w oczy - żyjemy w cišgłej niepewnoœci co do mego zięcia i niepewnoœć ta zatruwa nam spokój. Ale ja, wyznam szczerze, więcej boję się jego powrotu... Pani Stawska zasłoniła twarz chustkš i wybiegła do swego pokoju. - Płacz sobie, płacz... - mówiła, grożšc za niš rozdrażniona staruszka. - Takie łzy, chociaż bolesne, lepsze sš od tych, które co dzień wylewasz... - Panie - zwróciła się do mnie - przyjmę wszystko, co nam Bóg zeszle, ale czuję, żegdyby ten człowiek wrócił, zabiłby do reszty szczęœcie mojego dziecka. Przysięgnę - dodała ciszej - że ona go już nie kocha, choć sama nie wie o tym, ale jestem pewna, że... pojechałaby do niego, gdyby jš wezwał!... Tłumione łkanie przerwało jej mowę. Spojrzeliœmy po sobie z Wirskim i pożegnaliœmy sędziwš damę. - Pani - rzekłem na odchodnym - nim rok upłynie, przyniosę wiadomoœć o jej zięciu. A może - szepnšłem z mimowolnym uœmiechem - sprawy ułożš się tak, że... wszyscy będziemy zadowoleni... Wszyscy... nawet ci, których tu nie ma!... Staruszka spojrzała namnie pytajšcym wzrokiem, alem nic nie odpowiedział. Jeszcze raz pożegnałem jš i wyszliœmy obaj z rzšdcš, nie dopytujšc się już o panišStawskš. - A niechże pan zaglšda do nas choćby co wieczór!... - zawołała sędziwa dama, gdy już byliœmy w kuchni. Naturalnie,że będę zaglšdał... Czy uda mi się moja kombinacja ze Stachem? Bóg raczy wiedzieć. Tam gdzie serce wchodzi w grę, na nic wszelkie rachuby. Ale spróbuję rozwišzać ręce kobiecie, a i to coœ znaczy. Po opuszczeniu mieszkania pani Stawskiej i jej matki rozeszliœmy się z rzšdcš domu, bardzo z siebie zadowoleni. To jakiœ dobry człeczyna. Ale kiedy, wróciwszy do siebie zastanowiłem się nad skutkami mego przeglšdu lokatorów, ażem się schwycił za głowę. Miałem uregulować finanse kamienicy i otóżuregulowałem je tak, że na pewno dochód zmniejszył się o trzysta rubli rocznie. Ha! może tym rychlej Stach opatrzy się i sprzeda swój nabytek, który wcale nie był mu potrzebny. Ir wcišż mi niedomaga. Polityka stoi w jednej mierze: cišgła niepewnoœć... ROZDZIAŁ TRZECI SZARE DNIE I KRWAWE GODZINY W kwadrans po wyjeŸdzie z Warszawy kolejš warszawsko-bydgoskš doznał dwu szczególnych, choć zupełnie różnych uczuć:owionęło go œwieże powietrze, a on sam wpadł w jakiœ dziwny letarg. Poruszał się swobodnie, był trzeŸwy, myœlał jasno i szybko, tylko nic go nie obchodziło; ani kto z nim jedzie, ani którędy jedzie, ani dokšd jedzie. Apatia ta rosła w miarę oddalania się od Warszawy. Za Pruszkowem prawie ucieszyły go krople deszczu, przez otwarteokno padajšce do wnętrza wagonu; póŸniej nieco ożywiła go gwałtowna burza za Grodziskiem; miał nawet pragnienie, ażeby go piorun zabił. Ale gdy burza przeszła, wpadł znowu w obojętnoœć i nie interesował się niczym; nawet tym, że jegosšsiad z prawej strony spał mu na ramieniu, a sšsiad z przeciwka zdjšł kamasze i oparł mu na kolanach nogi, w czystych zresztš skarpetkach. Około północy napadło na niego coœ jakby sen, a może tylko jeszcze większa obojętnoœć. Zasłonił firankš latarnię wagonu, przymknšł oczy i myœlał, że ta osobliwa apatia skończy się ze wschodem słońca. Ale nie skończyła się; owszem, do rana wzrosła i rosła coraz bardziej. Nie było mu z niš dobrze ani Ÿle; tak sobie. Potem wzięto od niego paszport, potem zjadł œniadanie, kupił nowy bilet, kazał przenieœć rzeczy do innego pocišgu i ruszylidalej. Nowa stacja, nowa zmiana pocišgów,nowa jazda... Wagon drżał i turkotał, lokomotywa co pewien czas œwistała, zatrzymywała się... Do przedziału zaczęli siadać ludzie mówišcy po niemiecku, dwoje,troje... Potem całkiem zniknęli ludzie mówišcy po polsku i wagon napełnił się samymi Niemcami. Zmieniał się też krajobraz. Ukazały się lasy otoczone wałami i złożone z drzew stojšcych w tak równej odległoœci jak żołnierze. Znikły drewniane chaty kryte słomš i coraz częœciej zaczęły się pojawiać piętrowe domki kryte dachówkš, otoczone ogródkami.Znowu postój, znowu jedzenie. Jakieœ ogromne miasto... Ach! to chyba Berlin... Znowu jazda...Do wagonu siadajš ludzie wcišż mówišcy po niemiecku, ale jakby innym akcentem. Potem noc i sen... Nie, to nie sen, to tylko apatia. Zjawia się dwu Francuzów w przedziale. Krajobraz całkiem odmienny; szerokie horyzonty, wzgórza, winnice. Tu i ówdzie wielki dom piętrowy, stary, ale krzepki, zasłonięty drzewami, zawinięty jakby w bluszcze. Znowu rewizja walizki. Zmiana pocišgów, do wagonu wchodzi dwu Francuzów i jedna Francuzka i robiš taki hałas, jakby ich było z dziesięcioro. Sš to ludzie widocznie dobrze wychowani; pomimoto œmiejš się, kilka razy zmieniajš miejsca iprzepraszajš Wokulskiego, lecz za co, on sam nie wie. Na jednej ze stacji Wokulski pisze kartkę do Suzina: "Paris-Grand Hôtel" i daje jš konduktorowi wagonu razem z jakimœ banknotem, nie troszczšc się ani o to, ile dał, ani o to, czy depesza dojdzie. Na następnej stacji ktoœ wsuwa mu w rękę cały zwitek banknotów i jadš dalej. Wokulski spostrzega, że znowu jest noc, i znowu zapada w stan, który może być snem, a może tylko utratš przytomnoœci. Ma oczy zamknięte, pomimo to myœli, że œpii że ten dziwny stan zobojętnienia opuœci gow Paryżu. "Paryż!... Paryż!... (mówi sobie, cišgle œpišc). Wszakże od tylu lat o nim tylko marzyłem. To przejdzie... Wszystko przejdzie!..."Godzina dziesišta rano, nowa stacja. Pocišg staje pod dachem; hałas, krzyk, bieganina. Wokulskiego napada od razu trzech Francuzów ofiarujšcych mu usługi. Nagle ktoœ chwyta go za ramię. - No, Stanisławie Piotrowiczu, twoje szczęœcie, żeœ przyjechał... Wokulski przypatruje się przez chwilę jakiemuœ olbrzymowi z czerwonš twarzš i konopiastš brodš, wreszcie mówi: - Ach, Suzin! Padajš sobie w objęcia. Suzinowi towarzyszy jeszcze dwu Francuzów z których jeden odbiera Wokulskiemu bilet na rzeczy. - Twoje szczęœcie, żeœ przyjechał - mówi Suzin, całujšc go jeszcze raz. - Myœlałem, że się skręcę w tym Paryżu bez ciebie... "Paryż..." - myœli Wokulski. - O mnie mniejsza - cišgnie dalej Suzin. - Takeœ zhardział pomiędzy waszš parszywš szlachtš, że o mnie już nie dbasz. Ale dla ciebie samego szkoda pieniędzy... Straciłbyœz pięćdziesišt tysięcy rubli... Dwaj Francuzi, towarzyszšcy Suzinowi, ukazujš się znowu i mówiš im, że już mogš jechać. Suzin bierze pod rękę Wokulskiego i wyprowadza go na plac, gdzie stoi mnóstwoomnibusów i powozów jedno- i dwukonnych,z woŸnicami umieszczonymi z przodu lub z tyłu. Przeszedłszy kilkanaœcie kroków, trafiajš na dwukonny powóz z lokajem. Siadajš i jadš. - Patrzaj - mówi Suzin - to ulica Lafayette, a ot bulwar Magenta. Jedziem wcišż Lafayettem aż do hotelu przy Operze. Powiadam tobie, cud, nie miasto! No, a jak zobaczysz Elizejskie Pola, a potem między Sekwanš i Rivoli... Eh! ja tobie mówię, cud, nie miasto... Kobiety tylko trochę zanadto wypychajš się. Ale tu inszy smak... Na wszelki sposób cieszę się, żeœ przyjechał; pięćdziesišt albo i więcej tysięcy rubli to nie nic... Ot, widzisz, Opera, a ot bulwar Kapucyński, a ot, nasza chata... Wokulski spostrzega ogromny pięciopiętrowy gmach, formy klinowatej, nawysokoœci drugiego piętra otoczony żelaznšbalustradš, przy szerokiej ulicy wysadzonejniezbyt starymi drzewami, pełnej omnibusów, powozów, ludzi konnych i pieszych. Ruch jest tak wielki, jak gdyby co najmniej połowa Warszawy biegła na zobaczenie jakiegoœ wypadku; ulica jest tak gładka jakposadzka. Widzi, że jest w samym œrodku Paryża, lecz nie doznaje ani wzruszenia, je się... ľAč48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż&PIc'™Ţc(wác)X,Úc*2;(ani ciekawoœci. Nic go nie obchodzi. Powóz wjeżdża we wspaniałš bramę, lokaj otwiera drzwiczki, wysiadajš. Suzin bierze Wokulskiego pod rękę i prowadzi do małegopokoiku, który po chwili zaczyna wznosić się w górę. - A ot winda - mówi Suzin. - Ja mam tu dwamieszkania. Jedno na pierwszym piętrze za sto franków dziennie, drugie na trzecim za dziesięć franków. I dla ciebie wzišłem za dziesięć franków. Trudna racja - wystawa!... Wychodzš z windy na korytarz i po chwili znajdujš się w eleganckim saloniku, który posiada mahoniowe meble, szerokie łóżko pod baldachimem i szafę majšcš zamiast drzwi ogromne lustro. - Siadaj, Stanisławie Piotrowiczu. Chcesz jeœć czy pić, tu czy w sali? No, pięćdziesišt tysięcy twoje... Bardzom kontent... - Powiedz mi - po raz pierwszy odezwał sięWokulski - za cóż to ja mam dostać pięćdziesišt tysięcy?... - Może i więcej. -Dobrze, ale za co? Suzin rzuca się na fotel, opiera ręce na brzuchu iwybucha œmiechem. - Ot, za to samo, że się pytasz!... Inny nie pyta, za co weŸmie pienišdze, tylko dawaj...A ty jeden chcesz wiedzieć, za co zarobisz takie pienišdze. Ach, ty gołšbku!... - To nie jest odpowiedŸ. - Zaraz ja tobie odpowiem - mówi Suzin. - Najpierw za to, żeœ ty mnie jeszcze w Irkucku przez cztery lata rozumu uczył. Żeby nie ty, ja nie byłbym ten Suzin, co dziœ. No, a ja, Stanisławie Piotrowiczu, ja nie wasz człowiek: za dobro daję dobro... - I to nie odpowiedŸ - wtršcił Wokulski. Suzin wzruszył ramionami. - Już ty w tej izbie nie chciej ode mnie objaœnienia; a tam na dole sam zrozumiesz. Może być, kupię trochę galanterii paryskich, a może być, kilkanaœcie statków kupieckich. Ja po francusku ani w zšb i po niemiecku też, więc trzeba mi człowieka takiego jak ty... - Nie znam się na statkach. - BšdŸ spokojny. Znajdziem tu inżynierów kolejowych i morskich, i wojskowych... Mnie nie o nich chodzi, ale o człowieka, który by gadał za mnie - dla mnie. Zresztš, mówię tobie, jak zejdziemy tam nadół, miej ty dwie pary oczów i dwie pary uszów, ale jak wyjdziemy stamtšd, nie miejty nawet pamięci. Ty to potrafisz, Stanisławie Piotrowiczu, a o resztę nie pytaj się. Ja zarobię dziesięć procent, tobiedam dziesięć procent od mego zarobku i sprawa skończona. A na co to, dla kogo i przeciw komu - nie pytaj. Wokulski milczał. - O czwartej przyjdš do mnie fabrykanci amerykańscy i francuscy. Możesz zejœć? - spytał Suzin. - Dobrze. - A teraz przejedziesz się po mieœcie? - Nie. Teraz pójdę spać. - No, to i dobrze. ChodŸże do twego mieszkania. Opuœcili numer Suzina i o kilkanaœcie krokówdalej weszli do podobnego zupełnie saloniku:Wokulski rzucił się na łóżko, Suzin wyszedł na palcach i zamknšł drzwi. Po odejœciu Suzina Wokulski przymknšł oczyi usiłował zasnšć. Może nie tyle zasnšć, ileodpędzić od siebie jakšœ myœl natrętnš, przed którš uciekł z Warszawy. Przez pewien czas zdawało mu się, że jej nie ma,że została tam i że dopiero szuka go stroskana, tułajšc się od Krakowskiego Przedmieœcia do Alei Ujazdowskiej. "Gdzie on jest?... gdzie on jest?..." - szeptało widmo. "A jeżeli poleci za mnš?... - spytał samego siebie Wokulski. - No, już chyba tu mnie nieznajdzie w tak wielkim mieœcie, w takim ogromnym hotelu..." "A może mnie już szuka?..." - pomyœlał. Zamknšł oczy jeszcze mocniej i poczšł huœtać się na materacu, który wydał mu się nadzwyczajnie szerokim i wyjštkowo sprężystym. Był pogršżony w dwu szmerach. Za drzwiami, na hotelowym korytarzu, ludzie rozmawiali i biegali, jakbyw tej chwili stało się coœ; za oknem, na ulicy, rozlegał się nieokreœlony hałas, na który składajš się turkoty licznych wozów,dŸwięki dzwonów, głosy ludzkie, tršbki, wystrzały i Bóg nie wie co, a wszystko przytłumione i odległe. Potem przywidziało mu się, że jakiœ cień zaglšda do jego okna, a póŸniej, że po długim korytarzu ktoœ chodzi ode drzwi do drzwi, puka i pyta: "Czy nie ma go tu?..." Istotnie ktoœ chodził,pukał i nawet zapukał do jego drzwi; lecz nie odebrawszy odpowiedzi, poszedł dalej. "Nie znajdzie mnie!... nie znajdzie..." - myœlał Wokulski. Wtem otworzył oczy i włosy powstały mu na głowie. Naprzeciw siebie zobaczył taki sam pokój jak jego, takie samo łóżko z baldachimem, a na nim... siebie!... Było to jedno z najsilniejszych wstrzšœnień, jakich doznał w życiu, sprawdziwszy własnymi oczyma, że tu, gdzie uważał się za zupełnie samotnego, towarzyszy mu nieodstępny œwiadek... on sam!... "Co za oryginalne szpiegowanie... - mruknšł.- Głupie te szafy z lustrami". Zerwał się z łóżka, jego sobowtór zerwał się równie szybko. Pobiegł do okna - tamtentakże. Otworzył goršczkowo walizkę, ażebyprzebrać się, i tamten również zaczšł przebierać się, widocznie z zamiarem wyjœcia na miasto. Wokulski czuł, że musi uciec z tego pokoju.Widmo, przed którym wyjechał z Warszawy, było już tu i stało za progiem. Umył się, włożył czystš bieliznę, przebrałsię. Było ledwie wpół do pierwszej. "Trzy i pół godziny - pomyœlał. - Coœ trzeba z nimi zrobić..." Ledwie otworzył drzwi, już znalazł się służšcy z frazesem:- Monsieur?... Wokulski kazał zaprowadzić się do schodów, dał służšcemu franka i zbiegł z trzeciego piętra na dół, jak człowiek, którego œcigajš. Wyszedł przed bramę i zatrzymał się na chodniku. Ulica szeroka, wysadzona drzewami. W jednej chwili przelatuje około niego ze szeœć powozów i żółty omnibus, naładowany podróżnymi wewnštrz i na dachu. Na prawo, gdzieœ bardzo daleko, widać plac, na lewo - pod hotelem - niedużšmarkizę, a pod niš gromadę mężczyzn i kobiet, którzy siedzš przy okršgłych stoliczkach, prawie na chodniku, i pijš kawę. Panowie sš jak wydekoltowani, majš w dziurkach od guzików kwiaty lub wstšżeczki i zakładajš nogi na kolana akurat tak wysoko, jak przystoi w sšsiedztwie pięciopiętrowych domów; kobiety szczupłe, małe, œniade, z ognistymispojrzeniami, lecz skromnie ubrane. Wokulski idzie w lewo i za węgłem tego samego hotelu, w tymże samym hotelu, widzi drugš markizę i drugš gromadę ludzi, pijšcych coœ obok chodnika. Tu siedzi ze stoosób, jeżeli nie więcej; panowie majš miny impertynentów, damy sš ożywione, przyjacielskie i pełne prostoty. Powozy jedno- i dwukonne toczš się w dalszym cišgu, gromady pieszych pędzš co chwilę w jednš i drugš stronę, przesuwa się żółty i zielony omnibus, tym zaœ przecinajš drogę omnibusy brunatne, wszystkie napełnione wewnštrz, wszystkie obładowane podróżnymi na dachach. Wokulski znajduje się na œrodku placu, z którego rozchodzi się siedem ulic. Liczy raz i drugi - siedem ulic... Gdzie iœć? Chyba w kierunku drzew... Akurat dwie ulice, przecinajšce się pod kštem prostym, sš zadrzewione... "Pójdę w kierunku œciany hotelu" - myœli Wokulski. Robi pół obrotu w lewo i staje zdumiony. W głębi na lewo widać jakiœ potężny gmach.Na parterze - szereg arkad i posšgów, na pierwszym piętrze olbrzymie kolumny kamienne i nieco mniejsze marmurowe, ze złoconymi kapitelami. Na wysokoœci dachu w kštach orły i złocone posšgi, unoszšce się nad złoconymi figurami rozhukanych koni. Dach bliżej płaski, dalej kopuła zakończona koronš, a jeszcze dalej - dach trójkštny, również dŸwigajšcy na szczycie grupę figur. Wszędzie marmur, bršz, złoto, wszędzie kolumny, posšgi i medaliony... "Opera?... - myœli Wokulski. - Ależ tu jest więcej marmurów i bršzów aniżeli w całej Warszawie!..." Przypomina sobie swój sklep, ozdobę miasta, rumieni się i idzie dalej. Czuje, że Paryż na pierwszym kroku przytłoczył go, i - jest kontent. Ruch powozów, omnibusów i ludzi pieszych zwiększa się w zastraszajšcy sposób. Co kilka kroków werandy, okršgłe stoliki, ludzie siedzšcy przy chodnikach. Za powozem, który ma z tyłu lokaja, toczy sięwózek cišgniony przez psa, mija go omnibus, potem dwaj ludzie z tragami, potem większy wóz na dwu kołach, potem dama i mężczyzna konno i znowu nieskończony szereg powozów. Bliżej chodnika - wózek z bukietami, drugi z owocami, naprzeciw pasztetnik, roznosiciel gazet, handlarz starzyzny, szlifierz, roznosiciel ksišżek... - M'rchand d'habits... - "Figaro"!... - Exposition!... - "Guide Parisien!"... trois francs!... trois francs!... Ktoœ wsuwa Wokulskiemu ksišżkę w rękę, on płaci trzy franki i przechodzi na drugš stronę ulicy. Idzie szybko, lecz pomimo to widzi, że wszystko go wyprzedza: powozy ipiesi. Oczywiœcie, jest to jakiœ olbrzymi wyœcig; więc przyœpiesza kroku, a choć jeszcze nikogo nie wyœcignšł, już zwraca na siebie powszechnš uwagę. Jego przede wszystkim atakujš roznosiciele gazet i ksišżek, na niego patrzš kobiety, z niego w drwišcy sposób uœmiechajš się mężczyŸni. Czuje, że on, Wokulski, który tyle hałasu robił w Warszawie, tutaj jest onieœmielony jak dziecko i... dobrze mu z tym... Ach, jakże pragnšłby znowu zostać dzieckiem z owej epoki, kiedy to jego ojciec naradzał się z przyjaciółmi: czy go oddać do kupca, czy do szkół? W tym miejscu ulica nieco zgina się na prawo. Wokulski pierwszy raz spostrzega dom trzypiętrowy i napełnia go jakaœ rzewnoœć. Dom trzypiętrowy między pięciopiętrowymi!... cóż to za miła niespodzianka... Nagle - mija go powóz z groomem na koŸle,wiozšcy dwie kobiety. Jedna całkiem mu nieznana, druga... "Ona?... - szepcze Wokulski. - Niepodobieństwo!..." Mimo to czuje, że siłygo opuszczajš. Na szczęœcie, jest obok kawiarnia. Rzuca się na krzesło, tuż przy chodniku; zjawia się garson, o coœ pyta, a następnie przynosi mazagran. Jednoczeœnie jakaœ kwiaciarka przypina mu różę do tużurka, a roznosiciel gazet kładzie przed nim "Figaro". Wokulski tej rzuca dziesięć franków, temu franka, pije mazagran i zaczyna czytać: "Jej K. M. Królowa Izabela..." Mnie gazetę i chowa jš do kieszeni, nie dokończywszy mazagranu płaci za niego i -wstaje od stołu. Garson patrzy spod oka, dwaj goœcie, bawišcy się cienkimi laseczkami, zakładajš nogi jeszcze wyżej, a jeden z nich impertynencko przypatruje mu się przez monokl. "Gdybym tego franta uderzył w twarz? - myœli Wokulski. - Jutro pojedynek i może zabiłby mnie... Ale gdybym ja jego zabił?.. "Przeszedł około franta i spojrzał mu w oczy. Elegantowi monokl spadł na kamizelkęiopuœciła go ochota do półuœmieszków. Wokulski idzie dalej i z największš uwagš przypatruje się kamienicom. Cóż tu za sklepy!... Najlichszy z nich lepiej wyglšda aniżeli jego, który jest najpiękniejszym w Warszawie. Domy ciosowe, prawie na każdym piętrze wielkie balkony albo balustrady biegnšce wzdłuż całego piętra. "Ten Paryż wyglšda, jakby wszyscy mieszkańcy czuli potrzebę cišgłego komunikowania się, jeżeli nie w kawiarniach, to za pomocš ganków" - myœli Wokulski. I dachy sš jakieœ oryginalne, wysokie, obładowane kominami, najeżone blaszanymi kominkami i szpicami. I na ulicach co krok wyrasta albo drzewo, albo latarnia, albo kiosk, albo kolumna zakończona kulš. Życie kipi tu tak silnie, że nie mogšc zużyć się w nieskończonym ruchu powozów, w szybkim biegu ludzi, w dŸwiganiu pięciopiętrowych domów z kamienia, jeszcze wytryskuje ze œcian w formie posšgów lub płaskorzeŸb, zdachów w formie strzał i z ulic w postaci nieprzeliczonych kiosków. Wokulskiemu zdaje się, że wydobyty z martwej wody wpadł nagle w ukrop, który "burzy się i szumi, i pryska..." On, człowiek dojrzały i w swoim klimacie gwałtowny, poczuł się tujak flegmatyczne dziecko, któremu imponuje wszystko i wszyscy. Tymczasem dokoła niego wcišż "wre i kipi, i szumi, i pryska"; nie widać końca tłumówani powozów, ani drzew, ani olœniewajšcychwystaw, ani nawet samej ulicy. Wokulski stopniowo zapada w odurzenie. Przestaje słyszeć hałaœliwš rozmowę przechodniów, potem głuchnie na krzyki handlarzy ulicznych, wreszcie na turkot kół. Potem zdaje mu się, że już gdzieœ widział takie domy, taki ruch, takie kawiarnie; póŸniej myœli, że ostatecznie jest to nic wielkiego, a nareszcie budzš się w nim zdolnoœci krytyczne, i mówi sobie, że- jakkolwiek w Paryżu częœciej można słyszeć język francuski aniżeli w Warszawie, to jednak akcent tutejszy jest gorszy i wymowa mniej wyraŸna. Tak rozważajšc, zwalnia kroku i zaczyna nie ustępować z drogi. I kiedy myœli, że dopiero teraz Francuzi zacznš go wytykać palcami, spostrzega ze zdziwieniem, że już coraz mniej zwracajš na niego uwagę. Po jednogodzinnym pobycie na ulicy stał się zwyczajnš kroplš paryskiego oceanu. "To i lepiej!" - mruczy. Do tej chwili co kilkadziesišt kroków, na prawo i na lewo, rozsuwały się domy i widać było jakšœ bocznš ulicę. Teraz jednolita œciana domów cišgnie się przez kilkaset kroków. Zaniepokojony, poœpiesza i ku wielkiemu zadowoleniu dociera nareszciedo bocznej ulicy; skręca trochę na prawo i czyta: Rue St. Fiacre. Uœmiecha się, przychodzi mu bowiem na myœl jakiœ romans Pawła Kocka. Znowu boczna ulica i znowu czyta: Rue du Sentier. "Nie znam" - mówi do siebie. O kilkadziesištkroków dalej widzi: Rue Poissonniere, któramu przypomina jakšœ sprawę kryminalnš, a potem cały szereg krótkich uliczek wychodzšcych naprzeciw teatru "Gymnase"."Cóż to znowu?..." - myœli, spostrzegłszy na lewo ogromny budynek, niepodobny do żadnego z tych, jakie znał dotychczas. Jestto olbrzymi prostokšt z kamienia, a w nim brama z półkolistym sklepieniem. Oczywiœcie brama, która stoi na przecięciu się dwu ulic. Obok niej budka, gdzie zatrzymujš się omnibusy; prawie naprzeciwkawiarnia i chodnik oddzielony od œrodka ulicy krótkš żelaznš balustradš. O paręset kroków dalej druga podobna brama, a między nimi szeroka ulica cišgnšca się na prawo i lewo. Ruch nagle potęguje się; tędy bowiem przejeżdżajš aż trzy gatunki omnibusów i tramwaje. Wokulski spoglšda na prawo i znowu widzi dwa szeregi latarń, dwa szeregi kiosków, dwa szeregi drzew i dwa szeregi pięciopiętrowych domów cišgnšcych się na długoœć Krakowskiego Przedmieœcia i Nowego Œwiatu. Końca ich nic widać, tylko gdzieœ het, daleko, ulica podnosi się ku niebu, dachy zniżajš się ku ziemi i wszystkoznika. "No, choćbym miał zbłšdzić i spóŸnić się na sesję, pójdę w tamtš stronę!..." - myœli. Wtem na skręcie wymija go młoda kobieta, której wzrost i ruchy robiš na Wokulskim silne wrażenie. "Ona?... Nie... Naprzód, ona została w Warszawie, a po wtóre - spotykam już drugš takš... Złudzenia..." Ale siły opuszczajš go, a nawet pamięć. Stoi na przecięciu się dwu ulic wysadzonychdrzewami i absolutnie nie wie, skšd przyszedł. Ogarnia go strach paniczny, znany ludziom, którzy zbłšdzili w lesie; szczęœciem, nadjeżdża jednokonka, której furman uœmiecha się do niego w sposób bardzo przyjacielski. - Grand Hôtel - mówi Wokulski siadajšc. Dorożkarz dotyka rękš kapelusza i woła: - Naprzód, Lizetka!... Ten szlachetny cudzoziemiec postawi ci za fatygę kwartę piwa. Następnie, odwróciwszy się bokiem do Wokulskiego, mówi: - Jedno z dwojga, obywatelu: albo dopiero dziœ przyjechaliœcie, albo jesteœcie po dobrym œniadaniu... - Dziœ przyjechałem - odpowiada Wokulski, uspokojony widokiem jego pełnej, czerwonej twarzy bez zarostu. - I piliœcie trochę, to zaraz widać - wtršcadorożkarz. - A taksę znacie?.. - Wszystko jedno. - Naprzód, Lizetka!... Bardzo podobał mi sięten cudzoziemiec i myœlę, że tylko tacy powinni pokazywać się na naszej wystawie. Czy aby jesteœcie pewni, obywatelu, że mamy jechać do Grand Hôtel?... - zwraca siędo Wokulskiego. - Najzupełniej. - Naprzód, Lizetkal Ten cudzoziemiec zaczyna mi imponować. - Czy nie jesteœcie, obywatelu, z Berlina?... - Nie. Dorożkarz przypatruje mu się chwilę, wreszcie mówi: - Tym lepiej dla was. Nie mam wprawdzie pretensji do Prusaków, choć zabrali nam Alzację i spory kawał Lotaryngii, ale zawsze nie lubię mieć Niemca za kołnierzem. Skšdże jesteœcie, obywatelu? - Z Warszawy. - Ah, ca... Piękny kraj... bogaty kraj... Naprzód, Lizetka!... Więc pan jesteœ Polak?... Znam Polaków!... Oto plac Opery, obywatelu, a oto Grand Hôtel... Wokulski rzucił trzy franki dorożkarzowi, pędem wbiegł do bramy, a z niej na trzecie piętro.Ledwie stanšł przed swoim numerem, już ukazał się uœmiechnięty służšcy i oddał mubilet Suzina i pakiet listów. - Dużo interesantów... dużo interesantek! - rzekł je ani wzruszenia, je się... ľAč48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż+Pżc,Ë c-Úqc.K+c/Q:!służšcy, patrzšc na niego figlarnie. - Gdzież oni? - Sš w salonie przyjęć, sš w czytelni, sš wsali jadalnej... Pan Jumart niecierpliwi się... - Któż jest pan Jumart? - spytał Wokulski. -Marszałek dworu pańskiego i pana Siuzę... Bardzo zdolny człowiek i duże mógłby panuoddać usługi, gdyby był pewny tak... z tysišc franków gratyfikacji... - mówił wcišż figlarnie służšcy. - Gdzież on jest? - Na pierwszym piętrze, w pańskim salonieprzyjęć. Pan Jumart jest bardzo zdolny człowiek, ale i ja może przydałbym się waszej ekscelencji, jakkolwiek nazywam sięMiler. Naprawdę jednak jestem Alzatczyk i na honor, zamiast brać od pana, jeszcze płaciłbym dziesięć franków dziennie, byleœmy raz skończyli z Prusakami. Wokulski wszedł do numeru. - Nade wszystko niech panowie strzegš się tej baronowej... która już czeka w czytelni,a ma niby to przyjœć dopiero o trzeciej... Przysięgnę, to Niemka... Jestem przecie Alzatczyk!... Ostatnie zdania Miler wypowiedział zniżonym głosem i cofnšł się na korytarz. Wokulski otworzył bilet Suzina i czytał: "Sesja dopiero o ósmej - pisał Suzin - masz czasu dosyć, więc załatw się z tymi interesantami, a nade wszystko z babami. Ja już, dalibóg, zastary, żeby im wszystkim dogodzić". Wokulski zaczšł przeglšdać listy. Po większej częœci były to reklamy kupców, fryzjerów, dentystów, proœby o wsparcie, propozycje wyjawienia jakichœ tajemnic, jedna odezwa od Armii Zbawienia. Z całego mnóstwa tych korespondencyj uderzyła Wokulskiego następna: "Osoba młoda, elegancka i przystojna pragnie zwiedzać z panem Paryż na wspólny koszt. OdpowiedŸ złożyć u szwajcara hotelu". "Oryginalne miasto!" - mruknšł Wokulski. Drugi, jeszcze ciekawszy list pochodził od owej baronowej... która od trzeciej miała czekać na schadzkę w czytelni. "To jeszcze pół godziny..." Zadzwonił i kazał przynieœć do numeru œniadanie. W kilka minut podano mu szynkę, jaja, befsztyk, jakšœ nieznanš rybę, kilka butelekrozmaitych trunków i maszynkę kawy czarnej. Jadł z wilczym špetytem, pił nie gorzej, wreszcie kazał Milerowi zaprowadzić się do owej sali przyjęć. Służšcy wyszedł z nim na korytarz, dotknšł dzwonka, coœ powiedział przez tubę i wprowadził Wokulskiego do windy. W minutę póŸniej Wokulski był na pierwszym piętrze, a gdy opuszczał windę, zastšpił mu drogę jakiœ dystyngowany pan, z niedużymi wšsami, we fraku i białym krawacie. - Jumart... - odezwał się ten pan z ukłonem. Poszli kilkanaœcie kroków korytarzem i Jumart otworzył drzwi wspaniałego salonu.Wokulski o mało nie cofnšł się zobaczywszy złocone meble, olbrzymie lustra i œciany ozdobione płaskorzeŸbami. Na œrodku stał duży stół pokryty kosztownym obrusem i przywalony stosem papierów. - Mogę wprowadzić interesantów? - spytał Jumart. - Ci nie sš, zdaje mi się, niebezpieczni. Tylko na baronowę... oœmielę się zwrócić uwagę... Czeka w czytelni. Ukłonił się i wyszedł z powagš do innego salonu, który zdawał się być poczekalniš. "Czy ja, do licha, nie wpadłem w jakš awanturę?" - pomyœlał Wokulski. Ledwie Wokulski usiadł na fotelu i zaczšł przeglšdać papiery, wszedł lokaj w błękitnym fraku ozdobionym złotymi haftami i podał mu bilet na tacy. Na bilecie był napis: "Pułkownik", i jakieœ nic nie mówišce nazwisko. - Prosić. Po chwili ukazał się mężczyzna pięknego wzrostu, z siwš hiszpankš, takimiż wšsami i czerwonš wstšżeczkš przy klapie surduta: - Wiem, że mało ma pan czasu - odezwał się goœć, lekko kłaniajšc się. - Mój interes jest krótki. Paryż - miasto wspaniałe pod każdym względem: czy chodzi o zabawę, czy o naukę; ale potrzebuje wytrawnego przewodnika. Ponieważ znam wszystkie muzea, galerie, teatry, kluby, monumenta, instytucje rzšdowe i prywatne, słowem wszystko... więc jeżeli pan życzy sobie... - Niech pan raczy zostawić swój adres - odpowiedział Wokulski. - Władam czterema językami, mam znajomoœci w œwiecie artystycznym, literackim, naukowym i przemysłowym... - W tej chwili nie mogę panu dać odpowiedzi- przerwał Wokulski - Mam zgłosić się czy czekać na pańskie wezwanie? - spytał goœć- Tak, odpowiem panu listownie. - Polecam się pamięci - odparł goœć. Wstał z krzesła i ukłoniwszy się, wyszedł. Lokaj przyniósł drugi bilet i niebawem ukazał się drugi goœć. Był to człowiek pulchny i rumiany i wyglšdał na właœcicielasklepu bławatnego. Kłaniał się na całej przestrzeni ode drzwi do stołu. - Co pan każe? - spytał Wokulski. - Jak to, nie odgadł pan przeczytawszy nazwisko Escabeau?..Hannibal Escabeau?... - zdziwił się przybyły. - Karabin Escabeau daje siedemnaœcie strzałów na minutę; ten zaœ, który będę miał honor zaprezentować panu, wyrzuca trzydzieœci kul... Wokulski miał tak zdziwionš minę, że Hannibal Escabeau sam poczšł się dziwić. - Sšdzę, że nie omyliłem się? - spytał goœć.- Omylił się pan - odparł Wokulski. - Jestemkupcem galanteryjnym i karabiny nic mnie nie obchodzš. - Mówiono mi jednak... poufnie... - rzekł z naciskiem Escabeau - żepanowie... - le pana poinformowano. - Ach, w takim razie przepraszam... To może być pod innym numerem... - mówił goœć, cofajšc się i kłaniajšc. Nowy występ błękitnego fraka i białych spodni i nowy goœć; tym razem mały, szczupły, czarny, z niespokojnym wejrzeniem. Ten prawie przybiegł do stołu,padł na krzesło, obejrzał się na drzwi i przysunšwszy się do Wokulskiego, zaczšł przyciszonym głosem: - Pewnie dziwi to pana, ale... rzecz jest ważna... zbyt ważna...W tych dniach zrobiłem olbrzymie odkrycie co do rulety... Trzeba tylko szeœć do siedmiu razy dublować stawkę... - Wybaczy pan, ale ja się tym nie zajmuję - przerwał mu Wokulski. - Nie ufa mi pan?... To całkiem naturalne... Ale mam właœnie przy sobie małš ruletę... Możemy spróbować... - Przepraszam pana, w tej chwili nie mam czasu. - Trzy minuty, panie... minutkę... - Anipół minuty. - Więc kiedyż mam przyjœć? - pytał goœć z minš bardzo zdesperowanš. - W każdym razie nieprędko. - Niechże mi pan przynajmniej pożyczy sto franków na oficjalne próby... - Mogę służyć pięcioma - odparł Wokulski, sięgajšc do kieszeni. - O nie, panie, dziękuję... Nie jestem awanturnikiem... Zresztš... niech pan da... jutro odniosę... Pan może się tymczasem namyœli... Następny goœć, człowiek okazałej tuszy, ze sznurem miniaturowych orderów na klapie surduta, proponował Wokulskiemu: dyplom doktora filozofii, order lub tytuł, i wydawał się bardzo zdziwionym, gdy propozycji nie przyjęto. Odszedł, nawet niepożegnawszy się. Po nim nastšpiła paru minutowa przerwa. Wokulskiemu zdawało się, że w poczekalni słyszy szelest kobiecej sukni. Wytężył ucho... W tej chwili lokaj zameldował baronowę... Znowu długa pauza i ukazała się w salonie kobieta tak piękna i dystyngowana, że Wokulski mimo woli powstał z fotelu. Mogłamieć około czterdziestu lat; wzrost okazały, rysy bardzo regularne, postawa wielkiej damy. Milczšc wskazał jej fotel. Gdy zaœ usiadła,spostrzegł, że jest wzburzona i szarpie w rękach haftowanš chusteczkę. Nagle odezwała się, dumnie patrzšc mu w oczy: - Pan mnie zna? - Nie, pani. - Nie widział pan nawet moich portretów? - Nie. - Więc chyba nigdy pan nie był ani w Berlinie, ani w Wiedniu. - Nie byłem. Dama głęboko odetchnęła. - Tym lepiej - rzekła - będę œmielszš. Nie jestem baronowa... jestem zupełnie kim innym. Ale o to mniejsza. Chwilowo znalazłam się w trudnym położeniu... potrzebuję dwudziestu tysięcy franków... A ponieważ nie chcę w tutejszych lombardachzastawiać moich klejnotów, więc... Pojmuje pan? - Nie, pani. - Więc... mam do zbycia ważnš tajemnicę... - Nie mam prawa nabywać tajemnic - odpowiedział już zmieszany Wokulski. Dama poruszyła się na fotelu. - Nie ma pan prawa?... Więc po cóż pan tu przyjechał?... - rzekła z lekkim uœmiechem.- A jednak nie mam... Dama podniosła się. - Tu - mówiła wzruszona - jest adres, pod którym można się zgłosić do mnie w cišgu dwudziestu czterech godzin, a tu... notatka,która może panu da trochę do myœlenia... Żegnam. Wyszła z szelestem. Wokulski spojrzał na notatkę i znalazł w niej szczegóły dotyczšce osoby jego i Suzina, które zazwyczaj stanowiš treœć paszportów. "No tak!... - myœlał. - Miler przeczytał mójpaszport i zrobił z niego wycišg, nawet niebez błędów... Woklusky... Cóż, u diabła czy oni mnie uważajš za dziecko?..." Ponieważ nikt z goœci już nie przychodził, Wokulski wezwał do siebie Jumarta. - Co pan rozkaże? - spytał elegancki marszałek dworu. - Chciałem z panem pomówić. - Prywatnie?... W takim razie pozwoli pan, że usišdę. Przedstawienie skończone, kostiumy idš do składu, aktorzy stajš się równi sobie. Mówił to nieco ironicznym tonem i zachowywał się, jak przystało na człowieka bardzo dobrze wychowanego. Wokulski dziwił się coraz więcej. - Powiedz mi pan - rzekł - co to sš za ludzie? - Ci, którzy byli u pana? - spytał Jumart. - Ludzie jak inni: przewodnicy, wynalazcy, poœrednicy... Każdy pracuje, jak umie, i stara się swojš pracę zbyć najkorzystniej. A że lubiš zarobić, jeżeli się da, więcej niż warto, to już cecha Francuzów. - Pan nie jesteœ Francuzem? - Ja?... urodziłem się w Wiedniu, kształciłem się w Szwajcarii i w Niemczech, długi czas mieszkałem we Włoszech, Anglii, Norwegii, Stanach Zjednoczonych... Moje zaœ nazwisko najlepiej streszcza narodowoœć: tym jestem, w czyjej mieszkam oborze; wołem między wołami, koniem między końmi. A że wiem, skšd mampienišdze i na co je wydaję, i ludzie o mnie wiedzš, więc zresztš nic mnie nie obchodzi.Wokulski przypatrywał mu się z uwagš. - Nie rozumiem pana - rzekł. - Widzi pan - mówił Jumart, przebierajšc palcami po stole - za dużo zwiedziłem œwiata, ażebym miał troszczyć się o czyjšœnarodowoœć. Dla mnie istniejš tylko cztery narodowoœci bez względu na języki. Numer pierwszy majš ci, o których wiem: - skšd biorš pienišdze i na co je wydajš. Numer drugi - ci, o których wiem, skšd biorš, ale nie wiem, na co wydajš. Numer trzeci ma znane wydatki, choć nieznane dochody, a numer czwarty noszš ci, których nie znam ani Ÿródła dochodów, ani wydatków. O panuEscabeau wiem, że ma dochody z fabryki trykotaży, a wydaje pienišdze na zbudowanie jakiejœ piekielnej broni, więc szanuję go... zaœ o pani baronowej... nie wiem, ani skšd bierze pienišdze, ani na co je wydaje i dlatego jej nie ufam. - Ja jestem kupcem, panie Jumart - odpowiedział Wokulski, niemile draœnięty wykładem powyższej teorii. - Wiem o tym. I jeszcze jest pan przyjacielem pana Siuzę, co także daje pewien procent. Nie do pana zresztš stosowały się moje uwagi; wypowiedziałemje jako odczyt, który mam nadzieję, opłaci mi się. - Jesteœ pan filozofem - mruknšł Wokulski. - Nawet doktorem filozofii dwu uniwersytetów - odparł Jumart. - I spełniasz pan rolę... - Służšcego?... chciałeœ pan powiedzieć - przerwał, œmiejšc się, Jumart. - Pracuję, panie, aby żyć i zabezpieczyć sobie rentę na staroœć. A o tytuł nie dbam: tyle ich już miałem!... Œwiat podobny jest do amatorskiego teatru: więc nieprzyzwoicie jest pchać się w nim do ról pierwszych, a odrzucać podrzędne. Wreszcie, każda rola jest dobra, byle grać jš z artyzmem i nie brać jej zbyt poważnie.Wokulski poruszył się. Jumart wstał z krzesła i ukłoniwszy się elegancko, rzekł: - Polecam panu moje usługi. Następnie wyszedł z salonu. "Mam goršczkę czy co?... - szepnšł Wokulski, œciskajšc głowę rękoma. - Wiedziałem, że Paryż jest dziwny, ale żebybył aż tak dziwny..." Kiedy Wokulski spojrzał na zegarek, było dopiero wpół do czwartej. "Przeszło cztery godziny do sesji" - mruknšł czujšc, że ogarnia go trwoga na myœl: co robić z czasem? Widział tyle nowych rzeczy, rozmawiał z tyloma nowymi ludŸmi i jest dopiero wpół do czwartej!... Trapił go nieokreœlony niepokój, czuł brak czegoœ... "Może by znowu co zjeœć? - nie. Może czytać? - nie. Może rozmawiać? - już mam dosyć tej rozmowy..." Ludzie obrzydli mu; najmniej wstrętnymi byli ci chorzy na manię wynalazków i ten Jumart ze swojš klasyfikacjš człowieczego gatunku. Nie miał odwagi wracać do swego numeru z wielkim lustrem; cóż mu więc postało, jeżeli nie oglšdanie paryskich osobliwoœci. Kazał zaprowadzić się do sali jadalnej Grand Hôtel. Wszystko tu pyszne i ogromne,poczšwszy od œcian, sufitu i okien, skończywszy na liczbie i długoœci stołów. Ale Wokulski nie przypatrywał się; utkwił oczy w jednym z olbrzymich złoconych pajšków i myœlał: "Kiedy ona dosięgnie wieku baronowej... ona, przywykła do wydawania dziesištków tysięcy rubli rocznie, kto wie, czy nie pójdzie też drogami baronowej?... Przecie i ta kobieta była młodš, i za niš mógł szaleć taki wariat jak ja, i ona nie pytała, skšd się biorš pienišdze... Dziœ już wie skšd: z handlu tajemnicami... Przeklęta sfera, która hoduje takie piękne i takie kobiety..."W sali było mu ciasno, więc wybiegł przed hotel utopić się w ulicznym gwarze. "Pierwej szedłem na lewo - myœlał - teraz pójdę w prawo..." Wędrówka na oœlep w niezmiernym mieœcie była jedynš rzeczš, majšcš dla niego jakiœ gorzki powab. "Gdybym między tymi tłumami mógł zgubić samego siebie..." - szepnšł. Skręcił tedy na prawo. Wyminšł nieduży plac i wszedł na bardzo duży, obficie zasadzony drzewami. Na œrodku jego stał gmach prostokštny, otoczony kolumnami jakgrecka œwištynia; wielkie drzwi œpiżowe, okryte płaskorzeŸbš, na szczycie frontonu również płaskorzeŸba, przedstawiajšca, zdaje się, sšd ostateczny. Wkoło obszedł gmach myœlšc o Warszawie. Z jakim trudem dŸwigajš się tamtejsze budowle nieduże, nietrwałe i płaskie, gdy tu siła ludzka, jakby dla rozrywki, wznosi olbrzymy i tak dalece jest niewyczerpana pracš, że jeszcze zalewa je ozdobami. Naprzeciw zobaczył niedługš ulicę, a za niš ogromny plac, na którym majaczyła wysmukła kolumna. Poszedł w tamtš stronę. Im bardziej zbliżał się, tym wyżej rosła kolumna i plac się rozszerzał. Przed i za kolumnš biły duże wodotryski; na prawo i na lewo cišgnęły się już żółknšce kępy drzew jak ogrody; w głębi widać byłorzekę, nad którš co chwilę rozsnuwał się dym szybko przelatujšcego parostatku. Na placu kręciło się niewiele stosunkowo powozów; natomiast było dużo dzieci z matkami i bonami. Kršżyli wojskowi różnej broni i gdzieœ grała orkiestra. Wokulski zbliżył się do obelisku i ogarnęło go zdumienie. Znajdował się na œrodku obszaru majšcego ze dwie wiorsty długoœcii z pół szerokoœci. Za sobš miał ogród, przed sobš bardzo długš aleję. Po obu jej stronach cišgnęły się skwery i pałace, a daleko, na wzgórzu, wznosiła się ogromna brama. Wokulski czuł, że w tym miejscu może mu zabraknšć przymiotników i stopni najwyższych. - To jest plac Zgody, to obelisk z Luxor (oryginalny, panie!), za nami Ogród Tuileryjski, przed nami Pola Elizejskie, a tam, na końcu... Łuk Gwiazdy... Wokulski obejrzał się: przy nim kręcił się jakiœ pan w ciemnych okularach i nieco podartych rękawiczkach. - Możemy tam podejœć... Boski spacer!... Czywidzisz pan ten ruch... - mówił nieznajomy. Nagle umilkł, szybko odszedł i zniknšł między dwoma przejeżdżajšcymi powozami. Natomiast zbliżył się jakiœ wojskowy w krótkiej pelerynie, z kapturem na plecach. Wojskowy chwilę przypatrzył się Wokulskiemu i rzekł z uœmiechem: - Pan cudzoziemiec?... Niech pan będzie ostrożny ze znajomoœciami w Paryżu. Wokulski machinalnie dotknšł bocznej kieszeni surduta i już nie znalazł tam srebrnej papieroœnicy. Zarumienił się, podziękował wojskowemu w pelerynie, lecznie przyznał się do straty. Przyszły mu na myœl definicje Jumarta i powiedział sobie, że już zna Ÿródło dochodów pana w podartych rękawiczkach, choć nie wie jeszcze o jego wydatkach. "Jumart ma rację - szepnšł. - Złodzieje sšmniej niepewni od ludzi, którzy nie wiadomoskšd czerpiš dochody..." I przypomniał sobie, że w Warszawie jest bardzo wielu takich. "Może dlatego nie ma tam gmachów iłuków triumfalnych..." Szedł Polami Elizejskimi i odurzał się ruchem nieskończonych sznurów karet i powozów, między którymi przesuwali się jeŸdŸcy i amazonki. Szedł, odpędzajšc od siebie posępne myœli, które kršżyły nad nimjak stada nietoperzów. Szedł i lękał się spojrzeć za siebie; zdawało mu się, że na zruszenia, je się... ľAč48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż0Pňc1B˛c2ôčc3Ü,Ýc4š;œ5U?*tej drodze, kipišcej przepychem i weselem,on sam jest jak zdeptany robak, który wlecze za sobš wnętrznoœci. Dotarł do Łuku Gwiazdy i powoli zawrócił się z powrotem. Gdy znowu dosięgał placu Zgody, zobaczył, poza Tuileryjskim Ogrodem, ogromnš czarnš kulę, która szybko szła w górę, zatrzymała się pewienczas i powoli opadła na dół. "Ach, to tu jest balon Giffarda? - pomyœlał.- Szkoda, że nie mam dziœ czasu!..." Z placu skręcił w jakšœ ulicę, gdzie na prawo cišgnšł się ogród, oddzielony żelaznymi sztachetami i słupami, na których stały wazony, a na lewo - szereg kamienic z pólokršgłymi dachami, z lasem kominów i kominków, z nie kończšcymi się balustradami... Szedł powoli i z trwogš myœlał, że ledwie po oœmiogodzinnym pobycie Paryż zaczyna go nudzić... "Bah! - szepnšł. - A wystawa, a muzea, a balon?.. " Idšc wcišż ulicš Rivoli, około siódmej dotarł do placu, na którym wznosiła się, samotna jak palec, wieża gotycka, otoczonadrzewami i niskim płotem z prętów żelaznych. Stšd znowu rozbiegało się kilka ulic; Wokulski uczuł znużenie, kiwnšł na fiakra i po upływie pół godziny znalazł się w hotelu, spotkawszy po drodze znajomš już bramę St. Denis. Sesja z fabrykantami okrętów i odnoœnymi inżynierami przecišgnęła się do północy, przy udziale bardzo wielu butelek szampana.Wokulski, który musiał wyręczać w rozmowie Suzina i robił dużo notatek, dopiero przy tej pracy uspokoił się zupełnie. Rzeœko pobiegł do swojego numeru i zamiast dręczyć się lustrem, wzišł do poduszki plan Paryża umieszczony w Przewodniku. "Bagatela! - mruknšł. - Około stu wiorst kwadratowych powierzchni, dwa miliony mieszkańców, kilka tysięcy ulic i kilkanaœcietysięcy powozów publicznych..." Potem przejrzał długi spis najznakomitszych budowli paryskich i ze wstydem pomyœlał, że chyba nigdy nie zorientuje się w tym mieœcie. "Wystawa... Nôtre-Dame... Hale Centralne... Plac Bastylii... Magdalena... Œcieki... No, dajcie mi spokój!" - mówił. Zgasił œwiecę. Na ulicy było cicho; przez okno napływał szary blask œwiateł odbitych chyba od obłoków. Ale Wokulskiemuszumiało i dzwoniło w uszach, a przed oczyma ukazywały mu się to ulice gładkie jak posadzka, to drzewa otoczone żelaznymi koszykami, to gmachy budowane z ciosowego kamienia, to znowu ciżba ludzi i powozów, wychodzšcych nie wiadomo skšdi biegnšcych nie wiadomo dokšd. Przypatrujšc się tym pierzchliwym widziadłom usypiał i myœlał, że jednak ten pierwszy dzień w Paryżu upamiętni mu się na całe życie. Potem marzyło mu się, że to morze domówilas posšgów, i nieskończone szeregi drzew zwalajš się na niego i że on sam już œpi w niezmiernym grobowcu samotny, cichy, prawie szczęœliwy. Œpi, o niczym nie myœli, o nikim nie pamięta, i tak przespałby wieki,gdyby, ach! nie ta kropla żalu, która leży wnim czy obok niego, tak mała, że jej nie dojrzy ludzkie oko, a tak gorzka, że mogłaby cały œwiat zatruć. Od dnia, w którym po raz pierwszy skšpał się w Paryżu, zaczęło się dla Wokulskiego życie prawie mistyczne. Poza obrębem kilkugodzin, które poœwięcał naradom Suzina z budowniczymi okrętów, Wokulski był zupełnie swobodny i używał tego czasu na najnieporzšdniejsze zwiedzanie miasta. Wybierał jakšœ miejscowoœć według alfabetu w Przewodniku i nawet nie patrzšcna plan, jechał tam otwartym powozem. Wdrapywał się na schody, obchodził gmachy, przebiegał sale, zatrzymywał się przed ciekawszymi okazami i tym samym fiakrem, wynajętym na cały dzień, przenosił się do innej miejscowoœci, znowuwedług alfabetu. A ponieważ największym niebezpieczeństwem, jakiego lękał się, był brak zajęcia, więc wieczorami oglšdał plan miasta, wykreœlał już obejrzane punkta i robił notatki. Niekiedy w wycieczkach towarzyszył mu Jumart i prowadził go do miejsc, o którychnie wspominajš przewodniki: do składów kupieckich, do warsztatów fabrycznych, domieszkań rękodzielników, do kwater studenckich, do kawiarni i restauracyj na ulicach czwartego rzędu. I tu dopiero Wokulski poznawał właœciwe życie Paryża. W cišgu tych wędrówek wchodził na wieże: St. Jacques, Nôtre-Dame i Panteonu, wjeżdżał windš na Trocadero, zstępował do œcieków paryskich i do ozdobionych trupimi głowami katakumb, zwiedzał wystawę powszechnš, Louvre i Cluny, LasekBuloński i cmentarze, kawiarnie de la Rotonde, du Grand Balcon i fontanny, szkołyi szpitale, Sorbonę i salę fechtunku, hale i konserwatorium muzyczne, bydłobójnie i teatra, giełdę, Kolumnę Lipcowš i wnętrza œwištyń. Wszystkie te widoki tworzyły dokoła niego chaos, któremu odpowiadał chaos panujšcy we własnej duszy. Nieraz, przebiegajšc myœlš oglšdane przedmioty: od pałacu wystawy, majšcego dwie wiorsty w obwodzie, do perły w koronie Burbonów, nie większej od ziarna grochu, pytał: czego ja chcę?... I okazywało się, że nie chciał niczego. Nic nie przykuwało jego uwagi, nie przyœpieszało bicia serca, nie pobudzało godo czynów. Gdyby za cenę pieszej podróży od cmentarza Montmartre do cmentarza Montparnasse ofiarowano mu cały Paryż pod warunkiem, żeby go to zajęło i rozgrzało, nie przeszedłby tych pięciu wiorst. Przechodził zaœ ich dziesištki dziennie dlatego tylko, ażeby zagłuszyć wspomnienia. Nieraz zdawało mu się, że jest istotš, która dziwnym zbiegiem wypadków urodziłasię przed kilkoma dniami tu, na bruku paryskim, i że wszystko, co mu przychodziło na pamięć, jest złudzeniem, jakimœ snem przedbytowym, który nigdy nieistniał w rzeczywistoœci. Wówczas mówił sobie, że jest zupełnie szczęœliwy, jeŸdził z jednego końca Paryża na drugi i jak szaleniec garœciami rozrzucał luidory. "Wszystko jedno!" - mruczał. Ach, gdyby tylko nie ta kropla żalu, tak mała, a tak gorzka! Czasami na tle szarych dni, w których zdawało mu się, że na jego głowę wali się cały œwiat pałaców, fontann, rzeŸb, obrazów i machin, trafiał się wypadek, który przypominał mu, że on nie jest złudzeniem, ale rzeczywistym człowiekiem,chorym na raka w duszy. Był raz w teatrze "Varietes" na ul. Montmartre, o paręset kroków od swego hotelu. Miano grać trzy wesołe sztuczki, między nimi jednš operetkę. Poszedł tam, ażeby odurzyć się błazeństwem, i prawie natychmiast po podniesieniu kurtyny usłyszał na scenie frazes, wypowiedziany płaczliwym głosem: "Kochanek wszystko wybaczy kochance, wyjšwszy drugiego kochanka..." - Niekiedy trzeba wybaczyć trzech albo i czterech!... -odezwał się ze œmiechem siedzšcy obok niego Francuz. Wokulski uczuł brak powietrza, zdawało mu się, że ziemia rozstępuje się pod nim i sufit upada na niego. Nie mógł wytrzymać w teatrze; wstał z krzesła, na nieszczęœcie położonego gdzieœ we œrodku teatru, i oblany zimnym potem, depczšc po nogach sšsiadów, uciekł z przedstawienia. Biegł w stronę hotelu i wpadł do pierwszejnarożnej kawiarni. O co go pytano, co odpowiedział, nic pamięta. Wiedział tylko, że podano mu kawę i karafkę koniaku, naznaczonš kreskami, które odpowiadały objętoœci kieliszka. Wokulski pił i myœlał; "Starski to jest ten drugi kochanek, Ochockitrzeci... A Rossi?...Rossi, któremu ja urzšdzałem klakę i znosiłem mu do teatru prezenta... Czymże on był?... Głupi człowieku, ależ to jest Mesalina, jeżeli nie ciałem, to duchem... I ja, ja mam szaleć dla niej?... Ja!..." Czuł, że oburzenie uspokaja go; gdy przyszło do rachunku, przekonał się, że... karafka była pusta... "A jednakże ten koniak uspakaja..." - pomyœlał. Odtšd, ile razy przypomniała mu się Warszawa albo ile razy spotkał kobietę majšcš coœ szczególnego w ruchach, w ubiorze czy fizjognomii, wpadał do kawiarni i wypijał karafkę koniaku. Tylko wówczas œmiało przypominał sobie pannę Izabelę i dziwił się, że taki jak on człowiek mógł kochać takš jak ona kobietę."Przecież chyba zasługuję na to - myœlał - ażebym był pierwszym i ostatnim..."Karafkakoniaku wypróżniała się, a on opierał głowę na rękach i drzemał, ku wielkiej uciesze garsonów i goœci. I znowu po całych dniach zwiedzał Wystawę, muzea, studnie artezyjskie, szkoły i teatry nie dlatego, ażeby coœ poznać, ale żeby zagłuszyć wspomnienia. Powoli, na tle głuchych, nieokreœlonych cierpień, poczęło się w nim rodzić pytanie: czy istnieje jaki porzšdek w budowie Paryża? Czy jest przedmiot, z którym można by go porównać, i ład, pod który dałoby się go podcišgnšć? Widziany z Panteonu i z Trocadero, Paryż przedstawiałsię jednakowo: było to morze domów, przecięte tysišcem ulic, nierówne dachy wyglšdały jak fale, kominy jak odpryski, a wieże i kolumny jak większe fale. "Chaos! - mówił Wokulski. - Zresztš nie może być inaczej tam, gdzie zbiegajš się miliony usiłowań. Wielkie miasto jest jak obłok kurzu; ma przypadkowe kontury, lecznie może mieć logiki. Gdyby jš miało, już oddawna wykryliby ten fakt autorowie przewodników; bo i od czegóż oni sš?..."I przyglšdał się planowi miasta, wyœmiewajšc własne wysiłki. "Tylko jeden człowiek, i w dodatku genialnyczłowiek, może wytworzyć jakiœ styl, jakiœplan - myœlał. - Ale żeby miliony ludzi, pracujšcych przez kilka wieków i nie wiedzšcych jeden o drugim, wytworzyło jakšœ logicznš całoœć,jest to wprost niepodobne". Powoli jednakże, ku największemu zdziwieniu, spostrzegł, że ów Paryż budowany przez kilkanaœcie wieków, przez milion ludzi, nie wiedzšcych o sobie i nie myœlšcych o żadnym planie, ma jednakże plan, tworzy całoœć, nawet bardzo logicznš. Uderzyło go naprzód to, że Paryż jest podobny do olbrzymiego półmiska, o dziewięciu wiorstach szerokoœci z północy na południe i o jedynastu - długoœci ze wschodu na zachód. Półmisek ten w stroniepołudniowej jest pęknięty i przedzielony Sekwanš, która przecina go łukiem biegnšcym od kšta południowo-wschodniego przez œrodek miasta i skręca do kšta południowo-zachodniego. Oœmioletnie dzieckomogłoby wyrysować taki plan. "No dobrze - myœlał Wokulski - ale gdzież tu jest jakiœkolwiek ład w ustawieniu osobliwych budynków... Nôtre-Dame w jednej stronie, Trocadero w innej stronie, a Louvre, a giełda, a Sorbona!... Chaos, i tyle..." Lecz gdy pilniej zaczšł rozglšdać się w planie Paryża, spostrzegł to, czego nie dojrzeli rodowici paryżanie (co byłoby mniej dziwne) ani nawet K. Baedeker, roszczšcy sobie prawo do orientowania się po całej Europie. Paryż, pomimo pozornego chaosu, ma plan, ma logikę, chociaż budowało go przez kilkanaœcie wieków miliony ludzi nie wiedzšcych o sobie i bynajmniej nie myœlšcych o logice i stylu. Paryż posiada to,co można by nazwać kręgosłupem, osiš krystalizacji miasta. Lasek Vincennes leży w stronie południowo-wschodniej, a kraniec Lasku Bulońskiego w północno-zachodniej stronie Paryża. Otóż: owa oœ krystalizacji miasta podobna jest do olbrzymiej gšsienicy (majšcej prawie szeœć wiorst długoœci), która znudziwszy się w Lasku Vincennes poszła na spacer do Lasku Bulońskiego. Ogon jej opiera się o plac Bastylii, głowa o Łuk Gwiazdy, korpus prawie przylega do Sekwany. Szyję stanowiš Pola Elizejskie, gorset - Tuileries i Louvre, ogonem jest Ratusz, Nótre-Dame i nareszcie Kolumna Lipcowa na placu Bastylii. Gšsienica ta posiada wiele nóżek krótszych idłuższych. Idšc od głowy, pierwsza para jej nóżek opiera się na lewo: o Pole Marsowe, pałac Trocadero i Wystawę, na prawo aż o cmentarz Montmartre. Druga para (nóżki krótsze) na lewo sięga do Szkoły Wojskowej, Hotelu des Invalides i Izby Deputowanych, na prawo - koœcioła Magdaleny i Opery. Potem idzie (wcišż ku ogonowi) na lewo - Szkoła Sztuk Pięknych, na prawo Palais Royal, bank i giełda; na lewo Institut de France i mennica, na prawo Hale Centralne; na lewo - Pałac Luksemburski, muzeum Cluny i Szkoła Medyczna, na prawo plac Republiki, z koszarami ks. Eugeniusza. Niezależnie od osi krystalizacyjnej i prawidłowoœci w ogólnym konturze miasta Wokulski przekonał się jeszcze (o czym zresztš mówiły przewodniki), że w Paryżu istniejš całe dziedziny prac ludzkich i jakiœ porzšdek w ich układzie. Pomiędzy placem Bastylii i placem Rzeczypospolitej skupia sięprzemysł i rzemiosła; naprzeciw nich, po drugiej stronie Sekwany, leży "dzielnica łacińska", gniazdo uczšcych się i uczonych.Między Operš, placem Rzeczypospolitej i Sekwanš gromadzi się handel wywozowy i finanse; między Nótre-Dame, Instytutem Francuskim i cmentarzem Montparnasse gnieżdżš się szczštki arystokracji rodowej.Od Opery do Łuku Gwiazdy cišgnie się dzielnica bogatych dorobkiewiczów, a naprzeciw nich, po lewej stronie Sekwany, obok Hotelu Inwalidów i Szkoły Wojskowej jest siedziba militaryzmu i wszechœwiatowych wystaw. Obserwacje te zbudziły w duszy Wokulskiego nowe pršdy, o których pierwejnie myœlał albo myœlał niedokładnie. Zatem wielkie miasto, jak roœlina i zwierzę, ma właœciwš sobie anatomię i fizjologię. Zatem- praca milionów ludzi, którzy tak głoœno krzyczš o swojej wolnej woli, wydaje te same skutki, co praca pszczół budujšcych regularne plastry, mrówek wznoszšcych ostrokrężne kopce albo zwišzków chemicznych, układajšcych się w regularnekryształy. Nie ma więc w społeczeństwie przypadku, ale nieugięte prawo, które jakby na ironię zludzkiej pychy, tak wyraŸnie objawia się w życiu najkapryœniejszego narodu, Francuzów! Rzšdzili nimi Merowingowie i Karlowingowie, Burboni i Bonapartowie, były trzy republiki i parę anarchii, była inkwizycja i ateizm, rzšdcy i ministrowie zmieniali się jak krój sukien albo obłoki na niebie... Lecz pomimo tylu zmian, tak na pozór głębokich, Paryż coraz dokładniej przybierał formę półmiska rozdartego przez Sekwanę; coraz wyraŸniej rysowała się na nim oœ krystalizacji, biegnšca z placuBastylii do Łuku Gwiazdy, coraz jaœniej odgraniczały się dzielnice: uczona i przemysłowa, rodowa i handlowa, wojskowa i dorobkiewiczowska. Ten sam fatalizm spostrzegł Wokulski w historii kilkunastu głoœniejszych rodzin paryskich. Dziad, jako skromny rzemieœlnik, pracował przy ulicy Temple po szesnaœcie godzin na dobę; jego syn, skšpawszy się w cyrkule łacińskim, założył większy warsztat przy ulicy Œw. Antoniego. Wnuk, jeszcze lepiej zanurzywszy się w naukowej dzielnicy, przeniósł się jako wielki handlarz na bulwar Poissonniere, zaœ prawnuk, już jakomilioner, zamieszkał w sšsiedztwie Pól Elizejskich po to, ażeby... jego córki mogły chorować na nerwy przy bulwarze St. Germain. I tym sposobem ród spracowany i zbogacony około Bastylii, zużyty około Tuileries, dogorywał w pobliżu Nôtre-Dame.Topografia miasta odpowiadała historii mieszkańców. Wokulski, rozmyœlajšc o tej dziwnej prawidłowoœci w faktach, uznawanych za nieprawidłowe, przeczuwał, że jeżeli co mogłoby go uleczyć z apatii, to chyba tego rodzaju badania. "Jestem dziki człowiek - mówił sobie - więc wpadłem w obłęd, ale wydobędzie mnie z niego cywilizacja". Każdy zresztš dzień w Paryżu przynosił munowe idee albo rozjaœniał tajemnice jego własnej duszy. Raz, gdy siedział przed kawiarniš pijšc mazagran, zbliżył się do werendy jakiœ uliczny tenor i przy akompaniamencie arfy zaœpiewał: Au printemps, la feuille repousse Et la fleur embellit les prés, Mignonette, en foulant la mousse, Suivons les papillons diaprés. Vois les se poser sur les roses; Comme eux aussi je veux poser Ma lévre sur tes lévres closes, Et te ravir un doux baiser! I natychmiast kilku goœci powtórzyło ostatniš strofę: Vois les se poser sur les roses; Comme eux aussi je veux poser Ma lévre sur tes lévres closes, Et te ravir un doux baiser! "Głupcy! - mruknšł Wokulski. - Nie majš copowtarzać, tylko takie błazeństwa".Wstał zachmurzony i z bólem w sercu przesuwał się pomiędzy potokiem ludzi tak ruchliwych,krzykliwych, rozmawiajšcych i œpiewajšcych jak dzieci wypuszczone ze szkoły. "Głupcy! głupcy!..." - powtarzał. Nagle przyszło mu na myœl: czy to on raczej nie jest głupi?... "Gdyby ci wszyscy ludzie - mówił sobie - byli podobni do mnie, Paryż wyglšdałby jak szpital smutnych wariatów. Każdy trułby się jakimœ widziadłem, ulice zamieniłyby się w kałuże, a domy w ruinę. Tymczasem oni biorš życie, jakim jest, uganiajš się za praktycznymi celami, sš szczęœliwi i tworzšarcydzieła. A ja za czym goniłem? Naprzód - za perpetuum mobile i kierowaniem balonami, potem za zdobyciem stanowiska, do którego48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż6P"c7râc8Tc,9ˇ$8c€:ď2€ Snie dopuszczali mnie moi właœni sprzymierzeńcy, nareszcie za kobietš, do której prawie nie wolno mi się zbliżyć. A zawsze albo poœwięcałem się, albo ulegałem ideom wytworzonym przez klasy, które chciały mnie zrobić swoim sługš i niewolnikiem". I wyobrażał sobie, jak by to było, gdyby zamiast w Warszawie przyszedł na œwiat wParyżu. Przede wszystkim dzięki mnóstwu instytucyj mógłby więcej nauczyć się w dzieciństwie. PóŸniej, nawet dostawszy się do kupca, doznałby mniej przykroœci, a więcej pomocy w studiach. Dalej, nie pracowałby nad perpetuum mobile przekonawszy się, że w tutejszych muzeach istnieje wiele podobnych machin, które nigdy nie funkcjonowały. Gdyby zaœ wzišł się do kierowania balonami, znalazłbygotowe modele, całe grupy podobnych jak on marzycieli, a nawet pomoc w razie praktycznoœci pomysłów. A gdyby nareszcie, posiadajšc majštek, zakochał się w arystokratycznej pannie, nie napotkałby tylu przeszkód w zbliżeniu się do niej. Mógłby jš poznać i albo wytrzeŸwiałby, albo zdobyłby jej wzajemnoœć. W żadnym zaœ wypadku nie traktowano by go jak Murzyna w Ameryce. Zresztš, czy w tym Paryżu można zakochaćsię tak jak on do szaleństwa? Tu zakochani nie rozpaczajš, ale tańczš, œpiewajš i w ogóle najweselej pędzš życie. Gdy nie mogš zdobyć się na małżeństwo urzędowe, tworzš wolne stadło; gdy nie mogš przy sobie chować dzieci, oddajš je na mamki. Tu miłoœć nigdy chyba nie doprowadziła do obłędu rozsšdnego człowieka. "Dwa ostatnie lata mojej egzystencji - mówił Wokulski - schodzš na uganianiu się za kobietš, której może bym się nawet wyrzekł, poznawszy jš dokładniej. Cała moja energia, nauka, zdolnoœci i taki ogromny majštek tonš w jednym afekcie dlatego tylko, że ja jestem kupcem, a ona jakšœ tam arystokratkš... Czyliż ten ogół w mojej osobie nie krzywdzisamego siebie..." Tu Wokulski dosięgnšł najwyższego punktu samokrytyki: poznał niedorzecznoœć swego położenia i postanowił wydobyć się. "Co robić, co robić?... - myœlał. - Jużci to, co robiš inni". A cóż oni robiš?... Przede wszystkim - nadzwyczajnie pracujš, po szesnaœcie godzin na dobę, bez względu na niedzielę i œwięta. Dzięki czemu spełnia się tu prawo doboru, wedle którego tylko najsilniejsi majš prawo do życia. Chorowity zginie tu przed upływem roku, nieudolny w cišgu kilku lat, a zostajš tylko najsilniejsi i najzdolniejsi. Ci zaœ, dzięki pracy całych pokoleń takich jak oni bojowników, znajdujštu zaspokojenie wszelkich potrzeb. Olbrzymie œcieki chroniš ich od chorób, szerokie ulice ułatwiajš im dopływ powietrza; Hale Centralne dostarczajš żywnoœci, tysišce fabryk - odzieży i sprzętów. Gdy paryżanin chce zobaczyć naturę, jedzie za miasto albo do "lasku", gdy chce nacieszyć się sztukš, idzie do galerii Louvru, a gdy pragnie zdobyć wiedzę, ma muzea i gabinety. Praca nad szczęœciem we wszystkich kierunkach - oto treœć życia paryskiego. Tu przeciw zmęczeniu zaprowadzono tysišce powozów, przeciw nudzie setki teatrów i widowisk, przeciw nieœwiadomoœci setki muzeów, bibliotek i odczytów. Tu troszczš się nie tylko o człowieka, ale nawet o konia, dajšc mu gładkie goœcińce; tu dbajš nawet o drzewa, przenoszš je w specjalnych wozach na nowe miejsce pobytu, chroniš żelaznymi koszami od szkodników, ułatwiajš dopływ wilgoci, pielęgnujš w razie choroby. Dzięki troskliwoœci o wszystko przedmioty znajdujšce się w Paryżu przynoszš wielorakie korzyœci. Dom, sprzęt, naczynie jest nie tylko użyteczne, ale i piękne, nie tylko dogadza muskułom, ale i zmysłom. I na odwrót - dzieła sztuki sš nie tylko piękne, ale i użyteczne. Przy łukach triumfalnych i wieżach koœciołów znajdujš się schody ułatwiajšce wejœcie na szczyt i spoglšdanie na miasto z wysokoœci. Posšgi i obrazy sš dostępne nie tylko dla amatorów,ale dla artystów i rzemieœlników, którzy w galeriach mogš zdejmować kopie. Francuz, gdy coœ wytwarza, dba naprzód o to, ażeby dzieło jego odpowiadało swemu celowi, a potem - ażeby było piękne. I jeszcze nie kończšc na tym, troszczy się ojego trwałoœć i czystoœć. Prawdę tę stwierdzał Wokulski na każdym kroku i na każdej rzeczy, poczšwszy od wózków wywożšcych œmiecie do otoczonej barierš Wenus milońskiej. Odgadł również skutki podobnego gospodarstwa, że nie marnuje się tu praca: każde pokolenie oddaje swoim następcom najœwietniejsze dzieła poprzedników, dopełniajšc je własnym dorobkiem. Tym sposobem Paryż jest arkš, w której mieszczš się zdobycze kilkunastu, jeżeli niekilkudziesięciu wieków cywilizacji... Wszystko tu jest, zaczšwszy od potwornych posšgów asyryjskich i mumii egipskich, skończywszy na ostatnich rezultatach mechaniki i elektrotechniki, od dzbanków, w których przed czterdziestomawiekami Egipcjanki nosiły wodę, do olbrzymich kół hydraulicznych z Saint-Maur."Ci, którzy stworzyli te cuda - myœlał Wokulski - albo je gromadzili w jedno miejsce, ci nie byli jak ja szalonymi próżniakami..." Tak sobie mówišc czuł, że wstyd go ogarnia. I znowu załatwiwszy w cišgu paru godzin interesa Suzina, włóczył się po Paryżu. Błšdził po nieznanych ulicach, tonšł wœród krociowego tłumu, zanurzał się w pozorny chaos rzeczy i wypadków i na dnie jego znajdował porzšdek i prawo. To znowu, dlaodmiany, pił koniak, grał w karty i w ruletę albo oddawał się rozpuœcie. Zdawało mu się, że w tym wulkanicznym ognisku cywilizacji spotka go coœ nadzwyczajnego, że tu zacznie się nowa epoka jego życia. Zarazem czuł, że rozpierzchnięte dotychczas wiadomoœci i poglšdy zbiegajš się w pewnš całoœć, w jakiœ system filozoficzny, który tłumaczył mu wiele tajemnic œwiata i jego własnego bytu. "Czym ja jestem?" - pytał się nieraz i stopniowo formułował sobie odpowiedŸ: "Jestem człowiek zmarnowany. Miałem ogromne zdolnoœci i energię, lecz - nie zrobiłem nic dla cywilizacji. Ci znakomici ludzie, jakich tu spotykam, nie majš nawet połowy moich sił i mimo to zostawiajš po sobie machiny, gmachy, utwory sztuki, nowe poglšdy. Lecz ja co zostawię?... Chybamój sklep, który dziœ upadłby, gdyby go niepilnował Rzecki... A przecież nie próżnowałem: szarpałem się za trzech ludzi i gdyby mi nie pomógł przypadek, nie miałbym nawet tego majštku, jaki posiadam!.. " PóŸniej przyszło mu na myœl: na co to on strwonił siły i życie?... Na walkę z otoczeniem, do którego nie przystawał. Gdy miał ochotę uczyć się, nie mógł, ponieważ w jego kraju potrzebowanonie uczonych, ale - chłopców i subiektów sklepowych. Gdy chciał służyć społeczeństwu, choćby ofiarš własnego życia, podsunięto mu fantastyczne marzeniazamiast programu, a potem - zapomniano o nim. Gdy szukał pracy, nie dano mu jej, lecz wskazano szeroki goœciniec do ożenienia się ze starszš kobietš dla pieniędzy. Gdy nareszcie zakochał się i chciał zostać legalnym ojcem rodziny, kapłanem domowego ogniska, którego œwiętoœć wszyscy dokoła zachwalali, postawiono go w położeniu bez wyjœcia. Tak, że nie wie nawet, czy kobieta, za którš szalał, jest zwykłš kokietkš o przewróconej głowie, czy może takš jak onzbłškanš istotš, która nie znalazła właœciwej dla siebie drogi. Sšdzšc jej czyny, jest to panna na wydaniu, która szuka najlepszej partii; patrzšc w jej oczy,jest to anielska dusza, której konwenanse ludzkie spętały skrzydła. "Gdyby mi wystarczyło kilkadziesišt tysięcyrubli rocznie i komplet do wista, byłbym w Warszawie najszczęœliwszym człowiekiem -mówił do siebie. - Ale ponieważ oprócz żołšdka mam duszę, która łaknie wiedzy i miłoœci, więc musiałbym tam zginšć. W tej strefie nie dojrzewajš ani pewnego gatunkuroœliny, ani pewnego gatunku ludzie... Strefa!... Raz, będšc w obserwatorium, rzucił okiem na klimatycznš mapę Europy i zapamiętał, że œrednia temperatura Paryżajest o pięć stopni wyższš aniżeli Warszawy.Znaczy, że ów Paryż ma rocznie więcej o dwa tysišce stopni ciepła aniżeli Warszawa.A że ciepło jest siłš, i to potężnš, jeżeli nie jedynš siłš twórczš, więc... zagadka rozwišzana... "Na północy jest chłodniej - myœlał - œwiat roœlinny i zwierzęcy jest mniej obfity, a więc o żywnoœć dla człowieka trudniej. Nie doœć na tym: ten sam człowiek musi jeszcze wkładać mnóstwo pracy w budowę ciepłych mieszkań i przygotowanie ciepłej odzieży. Francuz w porównaniu z mieszkańcem północy ma więcej wolnych sił i czasu, a nie potrzebujšc zużywać ich na zaspokojenie potrzeb materialnych obraca je na twórczoœć duchowš. Jeżeli do ciężkich warunków klimatycznych dodać jeszcze arystokrację, która opanowała wszystkie oszczędnoœci narodu i utopiła je w bezmyœlnej rozpuœcie, to zaraz wyjaœni się,dlaczego ludzie niezwykle zdolni nie tylko nie mogš rozwijać się tam, ale wprost muszš ginšć". "No, już ja nie zginę!..." - mruknšł, głęboko zniechęcony. I w tej chwili, po raz pierwszy, jasno zarysował mu się projekt niewracania do kraju. "Sprzedam sklep - myœlał - wycofam moje kapitały i osišdę w Paryżu. Nie będę zawadzał tym, którzy mnie nie chcš... Będę tu zwiedzał muzea, może wezmę się do jakiej specjalnej nauki i życie upłynie mi, jeżeli nie w szczęœciu, to przynajmniej bez boleœci..." Powrócić go do kraju i zatrzymać w nim mógł już tylko jeden wypadek, jedna osoba... Ale ten wypadek nie nadchodził, a natomiast zdarzały się inne, coraz bardziejodsuwajšce go od Warszawy i coraz mocniej przykuwajšce do Paryża. ROZDZIAŁ CZWARTY WIDZIADŁO Pewnego dnia, jak zwykle, załatwiał się z interesantami w salonie przyjęć. Już odprawił jegomoœcia, który ofiarował się staczać za niego pojedynki, drugiego, któryjako brzuchomówca chciał odegrać rolę w dyplomacji, i trzeciego, który obiecywał muwskazać skarby zakopane przez sztab Napoleona I nad Berezynš, kiedy lokaj w błękitnym fraku zameldował: - Profesor Geist. - Geist?... - powtórzył Wokulski i doznał szczególnego uczucia. Przyszło mu na myœl,że żelazo za zbliżeniem się magnesu musi doznawać podobnych wrażeń. - Prosić... Po chwili wszedł człowiek bardzo mały i szczupły, z twarzš żółtš jak wosk. Na głowie nie miał ani jednego siwego włosa. "Ile on może mieć lat?..." - pomyœlał Wokulski. Goœć tymczasem bystro mu się przypatrywał, i tak siedzieli minutę, może dwie, taksujšc się nawzajem. Wokulski chciał ocenić wiek przybysza, Geist zdawałsię badać go. - Co pan rozkaże? - odezwał się wreszcie Wokulski. Goœć poruszył się na krzeœle. - Co ja tam mogę rozkazać! - odparł, wzruszajšc ramionami. -Przyszedłem żebrać, nie rozkazywać... - Czym mogę służyć? - spytał Wokulski, twarz bowiem goœcia wydała mu się dziwnie sympatycznš.Geist przecišgnšł rękš po głowie. - Przyszedłem tu z czym innym - rzekł - a mówić będę o czym innym. Chciałem panu sprzedać nowy materiał wybuchowy... - Ja go nie kupię - przerwał Wokulski. - Nie?... - spytał Geist. - A jednak - dodał -mówiono mi, że panowie staracie się o coœ podobnego dla marynarki. Zresztš mniejsza... Dla pana mam coœ innego... - Dla mnie? - spytał Wokulski, zdziwiony nietyle słowami, ile spojrzeniem Geista. - Onegdaj puszczałeœ się pan balonem captif - mówił goœć. - Tak. - Jesteœ pan człowiek majętny i znasz się na naukach przyrodniczych. - Tak - odparł Wokulski. - I była chwila, że chciałeœ pan wyskoczyćz galerii?... - pytał Geist. Wokulski cofnšł się z krzesłem. - Niech pana to nie dziwi - mówił goœć. - Widziałem w życiu około tysišca przyrodników, a w moim laboratorium miałem czterech samobójców, więc znam się na tych klasach ludzi... Za często spoglšdałeœ pan na barometr, ażebym nie miał odkryć przyrodnika, no, a człowieka myœlšcego o samobójstwie poznajš nawet pensjonarki. - Czym mogę służyć? - spytał jeszcze raz Wokulski, ocierajšc pot z twarzy. - Powiem niedużo - rzekł Geist. - Pan wie, co to jest chemia organiczna?... - Jest to chemia zwišzków węgla... - A co pan sšdzisz o chemii zwišzków wodoru?... - Że jej nie ma. - Owszem, jest - odparł Geist. - Tylko zamiast eterów, tłuszczów, ciał aromatycznych daje nowe aliaże... Nowe aliaże, panie Siuzę, z bardzo ciekawymi własnoœciami... - Cóż mnie to obchodzi - rzekł głucho Wokulski - jestem kupcem. - Nie jesteœ pan kupcem, tylko desperatem - odparł Geist. - Kupcy nie myœlš o skakaniuz balonu... Ledwiem to zobaczył, zaraz pomyœlałem: "To mój człowiek!..." Ale znikłeœ mi pan z oczu po wyjœciu z ganku... Dziœ traf zbliżył nas powtórnie... Panie Siuzę, my musimy pogadać o zwišzkach wodoru, jeżeli jesteœ pan bogaty... - Przede wszystkim nie jestem Siuzę... - To mi wszystko jedno, gdyż potrzebuję tylko majętnego desperata - rzekł Geist. Wokulski patrzył na Geista nieledwie z trwogš; w głowie zapalały mu się pytania: kuglarz czy tajny agent - wariat, a może naprawdę, jaki duch?... Kto wie, czy szatan jest legendš i czy w pewnych chwilach nie ukazuje się ludziom?... Faktem jest jednak, że ten starzec, o niezdecydowanym wieku, wytropił najtajemniejszš myœl Wokulskiego,który w tych czasach marzył o samobójstwie, ale jeszcze tak nieœmiało, że sam przed sobš nie miał odwagi sformułować tego projektu. Goœć nie spuszczał z niego oka i uœmiechał się z łagodnš ironiš; gdy zaœ Wokulski otworzył usta, ażeby zapytać go o coœ, przerwał mu: - Nie fatyguj się pan... Z tyloma już ludŸmi rozmawiałem o ich charakterze i o moich wynalazkach, że z góry odpowiem na to, o czym chcesz się poinformować. Jestem profesor Geist, stary wariat, jak mówiš we wszystkich kawiarniach pod uniwersytetem i szkołš politechnicznš. Kiedyœ nazywano mnie wielkim chemikiem, dopóki... nie wyszedłem poza granicę dziœ obowišzujšcych poglšdów chemicznych. Pisałem rozprawy, robiłem wynalazki pod imieniem własnym lub moich wspólników, którzy nawet sumiennie dzielili się ze mnš zyskami. Ale od czasu gdym odkrył zjawiska nie mieszczšce się w rocznikach Akademii, ogłoszono mnie nie tylko za wariata, ale za heretyka i zdrajcę... - Tu, w Paryżu? - szepnšł Wokulski. - Oho! -rozeœmiał się Geist - tu, w Paryżu. W jakimœ Altdorfie lub Neustadzie kacerzem i zdrajcš jest ten, kto nie wierzy w pastorów, Bismarcka, w dziesięcioro przykazań i konstytucję pruskš. Tu wolno kpić z Bismarcka i konstytucji, ale za to pod grozš odszczepieństwa trzeba wierzyć w tabliczkę mnożenia, teorię ruchu falistego, w stałoœć ciężarów gatunkowychitd. Pokaż mi pan jedno miasto, w którym nie œciskano by sobie mózgów jakimiœ dogmatami, a - zrobię je stolicš œwiata i kolebkš przyszłej ludzkoœci... Wokulski ochłonšł; był pewny, że ma do czynienia z maniakiem. Geist patrzył na niego i wcišż uœmiechał się. - Kończę, panie Siuzę - mówił dalej. - Porobiłem wielkie odkrycia w chemii, stworzyłem nowš naukę, wynalazłem nieznane materiały przemysłowe, o których ledwie œmiano marzyć przede mnš. Ale... brakuje mi jeszcze kilku niezmiernie ważnych faktów, a już nie mam pieniędzy. Cztery fortuny utopiłem w moich badaniach, zużyłem kilkunastu ludzi; dziœ zaœ potrzebuję nowej fortuny i nowych ludzi... - Skšdże do mnie nabrał pan takiego zaufania? - pytał Wokulski, już spokojny. - To proste - odparł Geist. - O zabiciu się myœli wariat, łajdak albo człowiek dużej wartoœci, któremu za ciasno na œwiecie. - A skšd pan wiesz, że ja nie jestem łotrem? - A skšd pan wiesz, że koń nie jest krowš?- odpowiedział Geist. - W czasie moich przymusowych wakacji, które niestety, cišgnš się po kilka lat, zajmuję się zoologiš i specjalnie badam gatunek człowieka. W tejjednej formie, o dwu rękach, odkryłem kilkadziesišt typów zwierzęcych, poczšwszyod ostrygi i glisty, skończywszy na sowie i tygrysie. Więcej ci powiem: odkryłem mieszańce tych typów: skrzydlate tygrysy, węże z psimi głowami, sokoły w żółwich skorupach, co zresztš już przeczuła fantazja genialnych poetów. I dopiero wœród całej tej menażerii bydlšt albo potworów gdzieniegdzie odnajduję prawdziwego człowieka, istotę z rozumem,sercem i energiš. Pan, panie S i u z ę, maszniezawodnie cechy ludzkie i dlatego tak otwarcie mówię z panem; jesteœ jednym na dziesięć, może na sto tysięcy... Wokulski zmarszczył się, Geist wybuchnšł: - Co? może sšdzisz pan, że pochlebiam ci dla wytumanienia kilku franków?... Jutro będę jeszcze raz u pana i przekonam cię, jak w tej chwili jesteœ niesprawiedliwyiska, do którego48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż;PR c<˘ c=Ś c>°)‚c?280@P?&głupi... Zerwał się z krzesła, ale Wokulski zatrzymał go. - Nie gniewaj się, profesorze - rzekł - nie chciałem pana obrazić. Ale mam tu prawie co dzień wizyty różnego gatunku filutów... - Jutro przekonam pana, żem nie filut ani wariat - odpowiedział Geist. - Pokażę ci coœ, co widziało zaledwie szeœciu albo siedmiu ludzi, którzy... już nie żyjš... O, gdyby oni żyli!... - westchnšł. - Dlaczego dopiero jutro? - Dlatego, że mieszkam daleko stšd, a nie mam na fiakra. Wokulski uœcisnšł go za rękę. - Nie obrazisz się, profesorze? - spytał - jeżeli... - Jeżeli dasz mi na fiakra?... Nie. Wszakże z góry powiedziałem ci, że jestem żebrakiem, i kto wie, czy nie najnędzniejszym w Paryżu?... Wokulski podał mu sto franków. - Daj spokój - uœmiechnšł się Geist - wystarczy dziesięć... Kto wie, czy jutro nie dasz mi stu tysięcy... Duży masz majštek? - Około miliona franków. - Milion! - powtórzył Geist, chwytajšc się za głowę. - Za dwie godziny wrócę tu. Bodajbym stał ci się tak potrzebny, jak ty mnie jesteœ... - W takim razie może pozwolisz, profesorze, do mego numeru, na trzecie piętro. Tu lokal urzędowy... - Wolę, wolę na trzecie piętro... Za dwie godziny będę - odparł Geist i szybko wybiegł z pokoju. Po chwili ukazał się Jumart. - Wynudził pana stary - rzekł do Wokulskiego - co?... - Cóż to za człowiek? - spytał niedbale Wokulski. Jumart wycišgnšł naprzód dolnš wargę. - Wariat to on jest - odparł - ale jeszcze za moich studenckich czasów był wielkim chemikiem. No i porobił jakieœ wynalazki, ma nawet podobno kilka dziwnych okazów, ale... Stuknšł się palcem w czoło. - Dlaczego nazywacie go wariatem? - Nie można inaczej nazywać człowieka - odpowiedział Jumart - który sšdzi, że uda mu się zmniejszyć ciężar gatunkowy ciał czy tylko metalów, bo już nie pamiętam... Wokulski pożegnał go i poszedł do swego numeru. "Cóż to za dziwne miasto - myœlał - gdzie znajdujš się poszukiwacze skarbów, najemni obrońcy honoru, dystyngowane damy, które handlujš tajemnicami, kelnerzyrozprawiajšcy o chemii i chemicy, którzy chcš zmniejszać ciężar gatunkowy ciał!..." Przed pištš w numerze zjawił się Geist; był jakiœ rozdrażniony i zamknšł za sobš drzwi na klucz. - Panie Siuzę - rzekł - wiele mi na tym zależy, ażebyœmy się porozumieli... Powiedz mi, czy masz jakie obowišzki: żonę, dzieci? - Chociaż - nie zdaje mi się... - Nie mam nikogo. - I majštek masz? Milion... - Prawie. - A powiedz mi - mówił Geist - dlaczego ty myœlisz o samobójstwie?... Wokulski wstrzšsnšł się. - To było chwilowe - rzekł. - Doznałem zawrotu w balonie... Geist kręcił głowš. - Majštek masz - mruczał - o sławę, przynajmniej dotychczas, nie dobijasz się... Tu musi być kobieta!... - zawołał. - Może - odparł Wokulski, bardzo zmieszany. - Jest kobieta! - rzekł Geist. - To Ÿle. O niejnigdy nie można wiedzieć: co zrobi i dokšd zaprowadzi... W każdym razie słuchaj - dodał, patrzšc mu w oczy. - Gdyby ci kiedy jeszcze raz przyszła ochota próbować... Rozumiesz?... Nie zabijaj się, ale przyjdŸ domnie... - Może zaraz przyjdę... - rzekł Wokulski, spuszczajšc oczy. - Nie zaraz! - odparł żywo Geist. - Kobiety nigdy nie gubiš ludzi od razu. Czy już skończyłeœ z tamtš osobš rachunki?... - Zdaje mi się... - Aha! dopiero zdaje ci się. To Ÿle. Na wszelki wypadek zapamiętaj radę. W moim laboratorium bardzo łatwo można zginšć, i jeszcze jak!... - Coœ pan przyniósł, profesorze? - zapytałgo Wokulski. - le! Ÿle!... - mruczał Geist. - Muszę szukaćkupca na mój materiał wybuchowy. A myœlałem, że połšczymy się... - Pierwej pokaż pan, coœ przyniósł - przerwał Wokulski. - Masz rację... - odparł Geist i wydobył z kieszeni œredniej wielkoœci pudełko. - Zobacz - rzekł - za co to ludzi nazywajš szaleńcami!... Pudełko było z blachy, zamknięte w szczególny sposób; Geist po kolei dotykał sztyftów osadzonych w różnych punktach, od czasu do czasu rzucajšc na Wokulskiego spojrzenia goršczkowe i podejrzliwe. Raz nawet zawahał się i zrobił taki ruch, jakby chciałschować pudełko; ale opamiętał się, dotknšł jeszcze paru szyftów i - wieko odskoczyło. W tej chwili opanował go nowy atak podejrzliwoœci. Starzec padł na kanapę, ukrył pudełko za siebie i trwożnie spoglšdał to na pokój, to na Wokulskiego. - Głupstwa robię!... - mruczał. - Co za nonsens narażać wszystko dla pierwszego lepszego z ulicy... - Nie ufasz mi pan?... - spytał niemniej wzruszony Wokulski. - Nikomu nie ufam - mówił zgryŸliwie starzec. - Bo jakš mi dać kto może rękojmię?... Przysięgę czy słowo honoru?... Za stary jestem, aby wierzyć w przysięgi...Tylko wspólny interes jako tako zabezpieczaod najpodlejszej zdrady, a i to nie zawsze...Wokulski wzruszył ramionami i usiadł na krzeœle. - Nie zmuszam pana - rzekł - do dzielenia się ze mnš twoimi kłopotami. Mam dosyć własnych. Geist nie spuszczał z niego oka, lecz stopniowo uspakajał się. W końcu odezwał się: - Przysuń się tu do stołu... Spojrzyj, co to jest? Pokazał mu metalowš kulkę ciemnej barwy. - Zdaje mi się, że to jest metal drukarski. - WeŸ w rękę... Wokulski wzišł kulkę i aż zdziwił się, tak była ciężka. - To jest platyna - rzekł. - Platyna? powtórzył Geist z drwišcym uœmiechem. - Oto masz platynę... I podał mu tej samej wielkoœci kulkę platynowš. Wokulski przekładał obie z ršk do ršk; zdziwienie jego wzrosło. - To jest chyba ze dwa razy cięższe od platyny?... - szepnšł. - A tak... tak!... - œmiał się Geist. - Nawet jeden z moich przyjaciół akademików nazwał to "komprymowanš platynš"... Dobrywyraz, co? na oznaczenie metalu, którego ciężar gatunkowy wynosi 30,7,... Oni tak zawsze. Ile razy uda im się wynaleŸć nazwę dla nowej rzeczy, zaraz mówiš, że jš wytłumaczyli na zasadzie już poznanych praw natury. Przepyszne osły... najmędrszeze wszystkich, jakimi roi się tak zwana ludzkoœć... A to znasz? - dodał. - No, to jest sztabka szklana - odparł Wokulski. - Cha! cha!... - œmiał się Geist. - WeŸ do ręki, przypatrz się... Prawda, że ciekawe szkło?... Cięższe od żelaza, z odłamem ziarnistym, wyborny przewodnik ciepła i elektrycznoœci, pozwala się strugać... Prawda, jak to szkło dobrze udaje metal?...Może chcesz je rozgrzać albo kuć młotem?.. Wokulski przetarł oczy. Nie ulega kwestii, że takiego szkła nie widziano na œwiecie. - A to?... - spytał Geist, pokazujšc mu inny kawałek metalu. - To chyba stal... - Nie sód i nie potas?... - pytał Geist. - Nie.. - WeŸże do ršk tę stal... Tu już podziw Wokulskiego przeszedł w pewien rodzaj zaniepokojenia: owa rzekomastal była lekkš jak płatek bibułki. - Chyba jest pusta w œrodku?... - Więc przetnij tę sztabkę, a jeżeli nie masz czym, przyjedŸ do mnie. Zobaczysz tam nierównie więcej podobnych osobliwoœcii będziesz mógł robić z nimi próby, jakie cisię podoba. Wokulski oglšdał po kolei ów metal cięższy od platyny, drugi metal przeŸroczysty, trzeci lżejszy od puchu... Dopóki trzymał je w rękach, wydawały mu się rzeczami najnaturalniejszymi pod słońcem: cóż jest bowiem naturalniejszego aniżeli przedmiot, który oddziaływa na zmysły? Lecz gdy oddał próbki Geistowi, ogarniało go zdziwienie i niedowierzanie, zdziwienie i obawa. Więc znowu oglšdał je, kręcił głowš, wierzył i wštpił na przemian. - No i cóż? - zapytał Geist. - Czy pokazywał pan to chemikom? - Pokazywałem. - I cóż oni?... - Obejrzeli, pokiwali głowami i powiedzieli, że to blaga i kuglarstwo, którym poważna nauka zajmować się nie może. - Jak to, więc nawet nie robili prób? - spytał Wokulski. - Nie. Niektórzy z nich wprost mówili, że majšc do wyboru między pogwałceniem "praw natury" a złudzeniami własnych zmysłów, wolš nie dowierzać zmysłom. I jeszcze dodawali, że robienie poważnych doœwiadczeń z podobnymi kuglarstwami może obłškać zdrowy rozsšdek, i - stanowczo wyrzekli się doœwiadczeń. - I nie ogłaszasz pan o tym? - Ani myœlę. Owszem, ta bezwładnoœć mózgów daje mi najlepszš gwarancję bezpieczeństwa tajemnicy moich wynalazków. W przeciwnym razie pochwycono by je, prędzej lub póŸniej odkryto by metodę postępowania i znaleziono by to, czego bym im dać nie chciał... - Mianowicie?... - przerwał mu Wokulski. - Znaleziono by metal lżejszy od powietrza -spokojnie odparł Geist. Wokulski rzucił się na krzeœle; przez chwilę obaj milczeli. - Dlaczegóż ukrywasz pan przed ludŸmi ów transcendentalny metal? - odezwał się wreszcie Wokulski. - Dla wielu powodów -odparł Geist. - Naprzód chcę, ażeby ten produkt wyszedł tylko z mojego laboratorium, choćbym nawet nie ja sam go otrzymał. A po wtóre, podobny materiał, który zmieni postać œwiata, nie może stać się własnoœciš tak zwanej dzisiejszej ludzkoœci. Już za wiele nieszczęœć mnoży się na ziemi przez nieopatrzne wynalazki. - Nie rozumiem pana. - Więc posłuchaj - mówił Geist. - Tak zwana ludzkoœć, mniej więcej na dziesięć tysięcy wołów, baranów, tygrysów i gadów, majšcych człowiecze formy, posiada ledwie jednego prawdziwego człowieka. Tak było zawsze, nawet w epoce krzemiennej. Na takš tedy ludzkoœć w biegu wieków spadały rozmaite wynalazki. Bršz, żelazo, proch, igła magnesowa, druk,machiny parowe i telegrafy elektryczne dostawały się bez żadnego wyboru w ręce geniuszów i idiotów, ludzi szlachetnych i zbrodniarzy... A jaki tego rezultat?... Oto ten, że głupota i występek, dostajšc coraz potężniejsze narzędzia, mnożyły się i umacniały, zamiast stopniowo ginšć. Ja - cišgnšł dalej Geist - nie chcę powtarzać tego błędu i jeżeli znajdę ostatecznie metallżejszy od powietrza, oddam go tylko prawdziwym ludziom. Niech oni raz zaopatrzš się w broń na swój wyłšczny użytek; niechaj ich rasa mnoży się i roœnie w potęgę, a zwierzęta i potwory w ludzkiejpostaci niechaj z wolna wyginš. Jeżeli Anglicy mieli prawo wypędzić wilków ze swej wyspy, istotny człowiek ma prawo wypędzić z ziemi przynajmniej tygrysy ucharakteryzowane na ludzi... "On ma jednakże tęgiego bzika" - pomyœlał Wokulski. PóŸniej dodał głoœno: - Cóż więc panu przeszkadza do wykonania tych zamiarów? - Brak pieniędzy i pomocników. Do ostatecznego odkrycia potrzeba wykonać około oœmiu tysięcy prób, co, lekko liczšc, jednemu człowiekowi zabrałoby dwadzieœcia lat pracy. Ale czterech ludzi zrobi to samo w cišgu pięciu do szeœciu lat... Wokulski wstał z krzesła i zamyœlony, poczšł chodzić po numerze; Geist nie spuszczał z niego oka. - Przypuœćmy - odezwał się Wokulski - że ja mógłbym panu dać pienišdze i jednego, anawet... dwu pomocników... Lecz gdzie dowód, że pańskie metale nie sš jakšœ dziwnš mistyfikacjš, a pańskie nadzieje złudzeniami? - PrzyjdŸ do mnie, obejrzyj, co jest, sam zrób kilka doœwiadczeń, a przekonasz się. Innego sposobu nie widzę - odparł Geist. - I kiedy można by przyjœć?... - Kiedy zechcesz. Daj mi tylko kilkadziesišt franków, gdyż nie mam za co kupić potrzebnych preparatów. A oto mój adres - zakończył Geist, podajšc zabrudzonš notatkę. Wokulski wręczył mu trzysta franków. Starzec zapakował swoje okazy, zamknšł pudełko i rzekł na odchodne: - Napisz do mnie list na dzień przed przybyciem. Prawie cišgle siedzę w domu, ocierajšc kurze z moich retort!... Po odejœciu Geista Wokulski był jak odurzony. Spoglšdał na drzwi, za którymi zniknšł chemik, to na stół, gdzie przed chwilš okazywano mu nadnaturalne przedmioty, to znowu dotykał swoich ršk i głowy lub chodził stukajšc głoœno obcasami po pokoju, dla przekonania się, żenie marzy, ale czuwa. "A przecież faktem jest - myœlał - że człowiek ten pokazał mi jakieœ dwa materiały: jeden cięższy od platyny, drugi znakomicie lżejszy od sodu. Nawet zapowiedział mi, że szuka metalu lżejszegood powietrza!... Gdyby w rzeczach tych nie tkwiło jakieœ niepojęte oszustwo - rzekł głoœno - już miałbym ideę, dla której warto się skazać na całe lata niewoli. Nie tylko znalazłbym pochłaniajšcš pracę i spełnienie najœmielszych marzeń młodoœci, ale jeszcze widziałbym przed sobš cel, wyższynad wszystkie, do jakich kiedykolwiek rwałsię duch ludzki. Kwestia żeglugi powietrznejbyłaby rozstrzygniętš, człowiek dostałby skrzydeł". I znowu wzruszał ramionami, rozkładał ręce i mruczał: "Nie, to niepodobna!..." Brzemię nowych prawd czy nowych złudzeńtak go gniotło, że uczuł koniecznoœć podzielenia go z kimkolwiek, choćby tylko wczęœci. Zbiegł więc na pierwsze piętro do paradnej sali przyjęć i wezwał Jumarta. Właœnie gdy zastanawiał się, w jaki sposóbrozpoczšć z nim tę dziwnš rozmowę, Jumart sam mu jš ułatwił. Ledwie bowiem ukazał się w sali, rzekł z dyskretnym uœmiechem: - Stary Geist wyszedł od pana bardzo ożywiony. Przekonał pana czy też został pobity?... - No, mówieniem nikt nikogo chyba nie przekona, tylko faktami - odparł Wokulski. - Więc były i fakta?... - Tymczasem dopiero zapowiedŸ ich... Powiedz mi pan jednak - cišgnšł Wokulski - co byœ sšdził, gdyby Geist pokazał ci metalpod każdym względem przypominajšcy stal, lecz dwa lub trzy razy lżejszy od wody?... Gdybyœ podobny materiał oglšdał na własneoczy, dotykał go własnymi rękoma?... Uœmiech Jumarta przerodził się w jakiœ ironiczny grymas. - Cóż bym miał powiedzieć, dobry Boże, nadto, że profesor Palmieri jeszcze większe cuda pokazuje za pięć franków od osoby... - Co za Palmieri? - spytał zdziwiony Wokulski. - Profesor magnetyzmu - odparł Jumart - znakomity człowiek... Mieszka w naszym hotelu i trzy razy dziennie pokazuje magnetyczne sztuki w sali mogšcej od biedypomieœcić ze szeœćdziesišt osób... Jest właœnie ósma, więc w tej chwili zaczyna się przedstawienie wieczorne. Jeżeli pan chce, możemy tam pójœć; ja mam wstęp darmo... Na twarz Wokulskiego wystšpił tak silny rumieniec, że oblał mu czoło, a nawet szyję. - ChodŸmy - rzekł - do owego profesora Palmieri. - W duchu zaœ dodał: "Więc ten wielki myœliciel, Geist, jest kuglarzem, a ja głupcem, który płaci trzysta franków za widowisko warte pięć franków... Jakże on mnie złapał!..." Weszli na drugie piętro do salonu urzšdzonego równie bogato jak inne w tym hotelu. Większš jego częœć już zapełniali widzowie starzy i młodzi, kobietyi mężczyŸni, ubrani elegancko i bardzo zajęci profesorem Palmierim, który właœnie kończył krótkš prelekcję o magnetyzmie. Był to mężczyzna œrednich lat, zawiędły, brunet, z rozczochranš brodš i wyrazistymi oczyma. Otaczało go parę przystojnych kobiet i kilku młodych mężczyzn o twarzach mizernych i apatycznych. - To sš media - szepnšł Jumart. - Na nich Palmieri pokazuje swoje sztuki. Widowisko, trwajšce około dwu godzin, polegało na tym, że Palmieri za pomocš wzroku usypiał swoje media, w taki jednaksposób, że mogły one chodzić, odpowiadać na pytania i wykonywać rozmaite czynnoœci.Prócz tego uœpieni przez magnetyzera w miarę jego rozkazów objawiali bšdŸ niezwykłš siłę muskularnš, bšdŸ jeszcze niezwyklejszš nieczułoœć lub nadwrażliwoœćzmysłów. Ponieważ Wokulski pierwszy raz widział podobne zjawiska i bynajmniej nie ukrywał niedowierzania, więc Palmieri zaprosił go do pierwszego rzędu krzeseł. Tu po kilku próbach Wokulski przekonał się, że zjawiska, na które patrzy, nie sš kuglarstwem, lecz polegajš na jakichœ nieznanych właœciwoœciach systemu nerwowego. Ale najwięcej zajęły, a nawet przeraziły go dwa doœwiadczenia, majšce pewien zwišzek z jego własnym życiem. Polegały one na wmawianiu w medium rzeczy nie istniejšcych. Jednemu z uœpionych podał Palmieri korek od karafki mówišc, że podał mu różę. W tej chwili medium zaczęło wšchać korek, okazujšc przy tym wielkie zadowolenie. - Co pan robisz? - zawołał Palmieri do medium - wszakże to asafetyda... I medium natychmiast z obrzydzeniem odrzuciło korek, wycierajšc ręce i narzekajšc, że cuchnš. Innemu podał chustkę do nosa, a gdy powiedział mu, że chustka waży sto funtów, uœpiony poczšł uginać się, drżeć i potnieć pod jej ciężarem. Wokulski widzšc to sam spotniał. "Już rozumiem - pomyœlał - tajemnicę Geista. On mnie zamagnetyzował..." Lecz najboleœniejszego uczucia doznał wówczas, gdy Palmieri, uœpiwszy jakiegoœ wštłego młodzieńca, owinšł ręcznikiem łopatkę od węgli i wmówił w swoje medium, że jest to młoda i piękna kobieta, którš trzeba kochać. Zamagnetyzowany którego48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żAPîcB>˙cC=[cD˜,ÂcEZ;œciskał i całował łopatkę, klękał przed niši robił najczulsze miny. Gdy jš włożono podkanapę, popełznšł za niš na czworakach jak pies, odepchnšwszy pierwej czterech silnych mężczyzn, którzy chcieli go zatrzymać. A gdy nareszcie Palmieri schował jš, mówišc, że umarła, młody człowiek wpadł w takš rozpacz, że tarzał się po podłodze i bił głowš o œcianę. W tej chwili Palmieri dmuchnšł mu w oczy i młodzian obudził się ze strumieniami łez na policzkach, wœród oklasków i œmiechu obecnych. Wokulski uciekł z sali straszliwie rozdrażniony. "A więc wszystko jest kłamstwem!... Rzekome wynalazki Geista i jego mšdroœć, moja szalona miłoœć i nawetona... Ona sama jest tylko złudzeniem oczarowanych zmysłów... Jedynš rzeczywistoœciš, która nie zawodzi i nie kłamie, jest chyba - œmierć..." Wybiegł z hotelu na ulicę, wpadł do kawiarni i kazał podać koniak. Tym razem wypił półtorej karafki, a pijšc myœlał, że ten Paryż, w którym znalazł najwięcej mšdroœci, największe złudzenia i ostateczne rozczarowania, stanie się chybajego grobem. "Na co mam już czekać?... czego dowiem się?... Jeżeli Geist jest ordynarnym oszustem i jeżeli można kochaćsię w łopatce od węgli, jak ja w n i e j, to cóż mi jeszcze pozostaje?... " Wrócił do hotelu rozmarzony koniakiem i zasnšł w ubraniu. A gdy obudził się o ósmej rano, pierwszš jego myœlš było: "Nie ma kwestii,że Geist za pomocš magnetyzmu oszukał mnie co do owych metali. Lecz... kto magnetyzował mnie wówczas, kiedy oszalałem dla tej kobiety?..." Nagle błysnšł mu projekt, ażeby zasięgnšćinformacji u Palmieriego. Przebrał się więciszybko zeszedł na drugie piętro. Mistrz tajemniczej sztuki już czekał na goœci; ale że goœci jeszcze nie było, więc Wokulskiego przyjšł natychmiast, pobrawszy z góry dwadzieœcia franków opłaty za naradę. - Czy - zapytał Wokulski - w każdego może pan wmówić, że łopatka od węgli jest kobietš i że chustka waży sto funtów?... - W każdego, kto da się uœpić. - Więc proszę mnie uœpić i powtórzyć na mnie sztukę z chustkš. Palmieri zaczšł swoje praktyki; wpatrywał się Wokulskiemuw oczy, dotykał mu czoła, pocierał ręce od obojczyków do dłoni... Nareszcie odsunšł się od niego zniechęcony. - Pan nie jesteœ medium - rzekł. - A gdybymja miał w życiu wypadek taki, jak ów jegomoœć z chustkš? - spytał Wokulski. - To jest niemożliwe, pana niepodobna uœpić.Zresztš, gdybyœ był uœpiony i miał złudzenie, że chustka waży sto funtów, to znowu obudziwszy się, nie pamiętałbyœ pan o tym. - A czy nie sšdzisz pan, że ktoœ zręczniej może magnetyzować... Palmieri obraził się. - Nie ma lepszego magnetyzera ode mnie! - zawołał. - Zresztši ja pana uœpię ale na to trzeba kilkumiesięcznej pracy... To będzie kosztowało dwa tysišce franków... Nie myœlę darmo tracić mego fluidu...Wokulski opuœcił magnetyzera wcale niezadowolony. Jeszcze nie wštpił, że panna Izabela mogłaoczarować go; miała przecież dosyć czasu.Ale znowu Geist nie mógł go uœpić w cišgu paru minut. Zresztš Palmieri twierdzi, że uœpieni nie pamiętajš swoich przywidzeń; on zaœ pamięta każdy szczegół wizyty starego chemika. Jeżeli więc Geist nie uœpił go, więc nie jestoszustem. Więc jego metale istniejš i... odkrycie metalu lżejszego od powietrza jestmożliwe!... "Oto miasto - myœlał - w którymwięcej przeżyłem w cišgu jednej godziny aniżeli w Warszawie przez całe życie... Oto miasto!..." Przez kilka dni Wokulski był bardzo zajęty. Przede wszystkim wyjeżdżał Suzin, zakupiwszy kilkanaœcie statków. Najzupełniej legalny zysk z tej operacji był ogromny - tak ogromny, że czšstka przypadajšca na Wokulskiego pokryła wszystkie wydatki, jakie w cišgu ostatnich miesięcy poniósł w Warszawie. Na parę godzin przed pożegnaniem się Suzini Wokulski jedli œniadanie w swoim paradnym numerze i naturalnie rozmawiali ozyskach. - Masz bajeczne szczęœcie - odezwał się Wokulski. Suzin pocišgnšł łyk szampana i oparłszy nabrzuchu ręce ozdobione pierœcieniami, rzekł: - To nie szczęœcie, Stanisławie Piotrowiczu,to miliony. Nożykiem tniesz wiklinę, a toporem dęby. Kto ma kopiejki, robi interesa kopiejkowe i kopiejki zyskuje; ale kto ma miliony, musi zyskiwać miliony. Rubel, Stanisławie Piotrowiczu, jest jak zapracowana szkapa: kilka lat musisz czekać, zanim urodzi ci nowego rubla; ale milion jest mnożny jak œwinia: co rok daje kilkoro. Za dwa albo za trzy lata, Stanisławie Piotrowiczu, i ty zbierzesz okršgły milionik, a wtedy przekonasz się, jak za nim goniš inne pienišdze. Chociaż z tobš!... Suzin westchnšł, zmarszczył brwi iznowu wypił szampana. - Cóż ze mnš? - spytał Wokulski. - A ot, co z tobš - odparł Suzin. - Ty, zamiast w takim mieœcie robić interesa dla siebie do swego handlu, ty - nic... Ty sobie wałęsasz się z głowš na dół albo do góry, na nic się nie patrzšc, albo nawet (wstyd powiedzieć chrzeœcijaninowi!) latasz w powietrze balonem... Cóż ty bałaganowym skoczkiem myœlisz zostać, ha?... No i nareszcie, powiem tobie, Stanisławie Piotrowiczu, ty obraziłeœ na siebie jednš bardzo dystyngowanš damę, tę ot baronowę... A przecie u niej można było i wkarty pograć, i ładne kobiety znaleŸć i dowiedzieć się o niejednej rzeczy. Radzę tobie, daj ty jej co zarobić przed wyjazdem: nie dasz adwokatowi rubla, on tobie sto wycišgnie. Ach, ty ojcze rodzony...Wokulski słuchał z uwagš. Suzin znowu westchnšł i cišgnšł dalej: - I z czarownikami naradzasz się (pfy! nieczystasiła...), na czym, mówię tobie, nie zyskasz rozbitej kopiejki, a możesz na siebie obrazić Boga. Nieładnie!... Najgorsze, co ty myœlisz, że nikt nie wie, co tobie dolega? Tymczasem wszyscy wiedzš, że masz jakieœ moralne cierpienie, tylko jeden myœli, że chciałbyœ kupować tu fałszywe bankocetle, a inny dogaduje się, że rad byœ zbankrutować, jeżeli już nie jesteœ bankrut. - I ty w to wierzysz? - spytał Wokulski. - Aj! Stanisławie Piotrowiczu, już komu, aletobie nie godzi się awansować mnie na durnia. Ty myœlisz: ja nie wiem, że tobie chodzi o kobietę?... Nu, kobieta smaczna rzecz i bywa, że nawet innemu solidnemu człowiekowi przewróci mózgi. Baw więc się i ty, kiedy masz pienišdze. Aleja tobie, Stanisławie Piotrowiczu, powiem jedno słówko, chcesz?.. - Proszę cię. - Kto prosi, żeby mu ogolić brodę, nie gniewa się na zdrapanie. Otóż, gołšbku, powiem tobie przypowieœć. Znajduje się w tej Francji jakaœ cudowna woda na wszystkie choroby (nie pomnę jej nazwiska). Więc słuchaj mnie: sš tacy, którzy przychodzš tam na kolanach i prawienie œmiš spojrzeć; a sš inni, którzy tę wodę bez ceremonii pijš i nawet zęby płuczš... Ach, Stanisławie Piotrowiczu, ty nie wiesz, jak ten pijšcy grubo żartuje z modlšcego się... Zobacz więc, czy nie jesteœtakim, a gdybyœ był, pluń na wszystko... Aleco tobie?... Boli? prawda...No, pokosztuj wina... - Czyœ słyszał co o niej? - głucho spytał Wokulski. - Klnę się, żem nic nadzwyczajnego nie słyszał - odparł Suzin, uderzajšc się w piersi. - Kupcowi trzeba subiektów, a kobiecie bijšcych przed niš czołem, choćby dla zasłonięcia tego zucha, który nie bije pokłonów. Rzecz całkiem naturalna. Tylko ty, Stanisławie Piotrowiczu, nie wchodŸ między czeredę, a jeżeliœ wszedł, podnieœ głowę. Pół miliona rubli kapitału toprzecie nie plewy; z takiego kupca nie powinni naœmiewać się ludzie. Wokulski podniósł się i przecišgnšł jak człowiek, któremu zrobiono operację rozpalonym żelazem. "Może tak nie być, a może... tak być!... - pomyœlał. - Ale jeżeli tak jest... częœć majštku oddam szczęœliwemu wielbicielowi za to; że mnie wyleczył!..." Wrócił do siebie i pierwszy raz całkiem spokojnie poczšł przebiegać myœlš wszystkich adoratorów panny Izabeli, których widywał z niš lub o których tylko słyszał. Przypominał sobie ich znaczšce rozmowy, tkliwe spojrzenia, dziwne półsłówka, wszystkie sprawozdaniapani Meliton, wszystkie sšdy, jakie kršżyłyo pannie Izabeli wœród podziwiajšcej jš publicznoœci. Wreszcie głęboko odetchnšł: zdawało mu się, że znalazł jakšœ nitkę, która może wyprowadzić go z labiryntu. "Wyjdę z niego chyba do pracowni Geista" -pomyœlał, czujšc, że już wpadło mu w serce pierwsze ziarno pogardy. "Ma prawo, ma wszelkie prawo!... - mruczał uœmiechajšc się. - Ale też wybór, czy może nawet wybory... Ehej, jakieżem japodłe bydlę; a Geist uważa mnie za człowieka!..."Po wyjeŸdzie Suzina Wokulski po raz drugi odczytał dziœ wręczony mu list Rzeckiego. Stary subiekt mało pisał o interesach, ale bardzo dużo o pani Stawskiej, nieszczęœliwej a pięknej kobiecie, której mšż gdzieœ zginšł. "Do œmierci zobowišżesz mnie - mówił Rzecki - jeżeli coœ obmyœlisz dla ostatecznego wyjaœnienia: czy Ludwik Stawski żyje, czy umarł?" Po czym następował rejestr dat i miejscowoœci, w których zaginiony przebywał, opuœciwszy Warszawę. "Stawska?... Stawska?... - myœlał Wokulski. - Już wiem!... To ta piękna pani z córeczkš, która mieszka w moim domu... Co za dziwnyzbieg wypadków: może po to kupiłem dom Łęckich, ażeby poznać w nim tę drugš?... Nic mnie ona nie obchodzi, skoro tu ostanę,ale dlaczegóż nie miałbym jej dopomóc, jeżeli prosi Rzecki... Ach! wybornie... Będę miał zaraz powód daćprezent baronowej, którš mi tak rekomendował Suzin..." Wzišł adres baronowej i pojechał w okoliceSaint-Germain. W sieni domu, w którym mieszkała, był kramik antykwariusza. Wokulski, rozmawiajšc ze szwajcarem, mimo woli rzucił okiem na ksišżki i z radosnym zdziwieniem spostrzegł egzemplarz poezji Mickiewicza, tej edycji, którš czytał jeszcze jako subiekt Hopfera. Na widok wytartych okładek i spłowiałego papieru cała młodoœć stanęła mu przed oczyma. Natychmiast kupił ksišżkę i o mało nie ucałował jej jak relikwię. Szwajcar, któremu frank podbił serce dla Wokulskiego, zaprowadził go aż do drzwi apartamentów baronowej, z uœmiechem życzšc przyjemnej zabawy. Wokulski zadzwonił i zaraz na wstępie zobaczył lokaja w pšsowym fraku. "Aha!" - mruknšł. W salonie, rzecz naturalna, były złocone meble, obrazy, dywany i kwiaty. Po chwili ukazała się baronowa z minš osoby obrażonej, która gotowa jednak przebaczyć. Istotnie przebaczyła mu. W krótkiej rozmowie Wokulski wyłożył cel wizyty, napisał nazwisko Stawskiego i miejsc, w których przebywał, usilnie proszšc, ażeby baronowa przez swoje liczne stosunki dała mu o zaginionym dokładnš wiadomoœć. - To jest możliwe - odparła wielka dama - ale... czy nie zniechęcš pana koszta?... Musimy odwołać się do policji niemieckiej, angielskiej, amerykańskiej... - Więc?... - Więc wyda pan ze trzy tysišce franków? - Oto sš cztery tysišce - odparł Wokulski podajšc jej czek, na którym wypisał odnoœnš sumę. - Kiedyż mam spodziewać się odpowiedzi?... - Tego nie jestem w stanie oznaczyć - rzekła baronowa - może za miesišc, może za rok. Sšdzę jednak - dodała surowo - że o rzeczywistoœci poszukiwań nie wštpi pan?- Tak dalece nie wštpię, że zostawię u Rotszylda kwit jeszcze na dwa tysišce franków, płatnych po otrzymaniu wiadomoœci o tym człowieku. - Pan wkrótce wyjeżdża? - O nie. Zabawię jakiœ czas. - Ach, zachwycił pana Paryż!... - rzekła baronowa z uœmiechem. - Spodoba się panu jeszcze bardziej z okien mego salonu. Przyjmuję co wieczór. Pożegnali się oboje bardzo zadowoleni: baronowa z pieniędzy swojego klienta, Wokulski, że jednym zamachem spełnił radę Suzina i proœbę Rzeckiego. Teraz Wokulski został w Paryżu zupełnie osamotniony, bez żadnego obowišzkowego zajęcia. Znowu zwiedzał wystawę, teatry, nieznane ulice, pominięte sale w muzeach... Znowu podziwiał olbrzymie siły Francji, prawidłowoœć w budowie i życiu milionowego miasta, wpływ łagodnego klimatu na przyœpieszony rozwój cywilizacji... Znowu pił koniak, jadał kosztowne potrawy albo grał w karty w salonie baronowej, gdzie zawsze przegrywał... Taki sposób przepędzania czasu wyczerpywał go znakomicie, ale nie dawał ani kropli radoœci. Godziny wlokły mu się jak doby, dnie nie miały końca, a noce spokojnego snu. Bo choć spał twardo, bez żadnych marzeń przykrych albo przyjemnych, chociaż tracił œwiadomoœć, nie mógł jednakże pozbyć się uczucia niezgruntowanej goryczy, w której tonęła jego dusza, na próżno szukajšca tam dna albo brzegów. "Dajcie mi jakiœ cel... albo œmierć!..." - mówił nieraz, patrzšc w niebo. A w chwilę póŸniej œmiał się i myœlał: "Do kogo ja mówię?... Kto mnie wysłucha w tym mechanizmie œlepych sił, których stałem się igraszkš? Cóż to za okrutna dolanie być do niczego przywišzanym, niczego nie pragnšć, a tak wiele rozumieć..."Zdawało mu się, że widzi jakšœ niezmiernš fabrykę, skšd wybiegajš nowe słońca, nowe planety, nowe gatunki, nowe narody, a w nich ludzie i serca, które szarpiš furie: nadzieja, miłoœć i boleœć. Któraż z nich najgorsza? Nie boleœć, bo onaprzynajmniej nie kłamie. Ale ta nadzieja, która tym głębiej stršca, im wyżej podniosła... Ale miłoœć, ten motyl, którego jedno skrzydło nazywa się niepewnoœciš, a drugie oszustwem... "Wszystko jedno - mruczał. - Jeżeli już musimy odurzać się czymœ, odurzajmy się czymkolwiek. Ale czym?..." Wówczas w głębi mroku, nazywajšcego się naturš, ukazywały się przed nim jakby dwie gwiazdy. Jedna blada, ale niezmienna -to był Geist i jego metale; druga iskrzšca się jak słońce albo nagle gasnšca, a tš - była ona... "Co tu wybrać? - myœlał - jeżelijedno jest wštpliwe, a druga niedostępna i niepewna. Bo choćbym nawet dosięgnšł jej, czy ja jej kiedy uwierzę?... czy nawet mógłbym uwierzyć?..." Z tym wszystkim czuł, że zbliża się chwila decydujšcej walkipomiędzy jego rozumem i sercem. Rozum cišgnšł go do Geista, serce do Warszawy. Czuł, że lada dzień coœ z tego musi wybrać: albo ciężkš pracę, która wiodła donadzwyczajnej sławy, albo płomiennš namiętnoœć, która obiecywała chyba to, że spali go na popiół. "A jeżeli i to, i tamto jest złudzeniem, jak owa łopatka albo chustka ważšca sto funtów?..." Poszedł jeszcze raz do magnetyzera Palmieriego i zapłaciwszy należne dwadzieœcia franków za konferencję, poczšł zadawać mu pytania: - Więc twierdzisz pan, że mnie nie można zamagnetyzować? - Co to jest nie można! - oburzył się Palmieri. - Nie można od razu, gdyż nie jesteœ pan medium. Ale można by z pana zrobić medium, jeżeli nie w kilka miesięcy, to w kilka lat. "Zatem Geist stanowczo nie otumanił mnie" - pomyœlał Wokulski. Głoœno zaœ dodał: - A kobieta, panie Palmieri, może zamagnetyzować człowieka? - Nie tylko kobieta, ale nawet drzewo, klamka, woda, no, słowem, wszystko, czemu magnetyzer nada władzę. Ja mogę moje media magnetyzować bodajby szpilkš; mówię im: w tę szpilkę przelewam mój fluidi zaœniesz pan, kiedy na niš spojrzysz. Tym więc łatwiej mógłbym przekazać mojš władzę jakiejœ kobiecie. Byle, rozumie się, osoba magnetyzowana była medium. - I wtedy do owej kobiety przywišzałbym się tak jak pańskie medium do łopatki od węgli?... - spytał Wokulski. - Bardzo naturalnie - odpowiedział Palmieri,spoglšdajšc na zegarek. Wokulski opuœcił go i włóczšc się po ulicach, myœlał: "Co do Geista, mam prawie dowód, że nie łudził mnie za pomocš magnetyzmu: nie starczyłoby na to czasu. Ale co do niej, niemam pewnoœci, że nie oczarowała mnie w ten sposób. Czasu było dosyć, ale... któż mnie zrobił jej medium?..." Im więcej porównywał swojš miłoœć dla panny Izabeliz uczuciami ogółu mężczyzn dla ogółu kobiet, tym bardziej wydawała mu się nienaturalnš. Bo jak można zakochać się w kimœ od jednego rzutu oka? Albo jak można szaleć za kobietš, którš widzi się raz na kilka miesięcy, i tylko po to, ażeby przekonać się, że ona nie dba o nas? "Bah! - mruknšł - rzadkie spotkania właœnie nadajš jej charakter ideału. Kto wie, czy zupełnie nie rozczarowałbym się, poznawszy jš dokładniej?"Zdziwiło go, że od Geista nie miał żadnej wiadomoœci. "Czyby uczony chemik po to wzišł trzysta franków, ażeby już wcale mi się nie pokazywać..." - pomyœlał. Ale sam zawstydził się tych podejrzeń. "Może chory?" - szepnšł. Wzišł fiakra i pojechał według adresu, daleko za wały miasta, w okolicę Charenton. Na wskazanej ulicy fiakier zatrzymał się przed murowanym parkanem; spoza niego widać było dach i górnš częœć okien domu. hać. Zamagnetyzowany którego48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żFPcGfĂcH)ScI|+JcJĆ9­%Wokulski wysiadł z powozu i zbliżył się do żelaznej furtki w murze, zaopatrzonej w młotek. Po kilkunastu uderzeniach furtka nagle uchyliła się i Wokulski wszedł na dziedziniec. Dom był jednopiętrowy, bardzo stary; mówiły o tym œciany pokryte pleœniš, mówiły okna zakurzone, gdzieniegdzie wybite. W œrodku œciany frontowej znajdowały się drzwi, do których wchodziło się po kilku stopniach kamiennych, doœć zrujnowanych. Ponieważ furtka już zamknęła się z głuchym łoskotem, a nie było widać szwajcara, który jš otwierał, więc Wokulski stał na œrodku dziedzińca zdziwiony i zakłopotany. Nagle w oknie pierwszego, a zarazem jedynego piętra ukazała się jakaœ głowa w czerwonej czapce i znajomy głos zawołał: - Czy to wy, panie Siuzę?... Dzień dobry! Głowa znikła, lecz otwarty lufcik œwiadczył, że nie była złudzeniem. Wreszcie po kilku chwilach zgrzytnęły drzwi œrodkowe, otworzyły się i stanšł w nich Geist. Był ubrany w podarte niebieskie spodnie, drewniane sandały na nogach i brudny flanelowy kaftanik na grzbiecie. - Powinszuj mi, panie Siuzę! - mówił Geist. -Sprzedałem mój materiał wybuchowy anglo-amerykańskiej kompanii i zdaje się, zrobiłem niezły interes. Sto pięćdziesišt tysięcy franków gotówkš z góry i dwadzieœcia pięć centimów od każdego sprzedanego kilograma. - No, w tych warunkach chyba zarzuci pan swoje metale - rzekł uœmiechajšc się Wokulski. Geist spojrzał na niego z pobłażliwš wzgardš. - Warunki te - odparł - o tyle zmieniły moje położenie, że na parę lat nie potrzebuję się troszczyć o majętnego wspólnika. Lecz co do metalów, właœnie w tej chwili pracuję nad nimi, spojrzyj... Otworzył drzwi na lewo od sieni. Wokulski zobaczył rozległš, kwadratowš salę, bardzo chłodnš. Na œrodku jej stał ogromny cylinder, podobny do kadzi: stalowa œciana jej miała z łokieć gruboœci ibyła w czterech miejscach œciœnięta potężnymi obręczami. Do górnego dna były przytwierdzone jakieœ aparaty: jeden podobny do klapy bezpieczeństwa, spod której od czasu do czasu wydobywał się obłoczek pary i szybko niknšł w powietrzu,drugi przypominał manometr, którego skazówka jest w ruchu. - Kocioł parowy?.. - spytał Wokulski. - Dlaczegóż takie grube œciany? - Dotknij go - rzekł Geist. Wokulski dotknšł i syknšł z bólu. Na palcach wyskoczyły mu pęcherze, lecz nie z goršca, tylko z zimna... KadŸ była straszliwie zimna, co zresztš czuło się w całej sali. - Szeœćset atmosfer ciœnienia wewnętrznego - dodał Geist, nie zważajšc na przygodę Wokulskiego, który aż wstrzšsnšł się usłyszawszy takš cyfrę. - Wulkan!... - szepnšł. - Dlatego namawiałem cię, ażebyœ u mnie pracował - odparł Geist. - Jak widzisz, łatwo tu o wypadek... ChodŸmy na górę... - Kocioł zostawi pan bez dozoru? - spytał Wokulski. - O, przy tej robocie nie potrzeba niańki; wszystko robi się samo i nie może być niespodzianek. Wszedłszy na górę, znaleŸli się w dużym pokoju o czterech oknach. Głównym jego umeblowaniem były stoły, literalnie zarzucone retortami, miseczkami irurkami ze szkła, porcelany, nawet z ołowiu i miedzi. Na podłodze pod stołami i w kštach leżało kilkanaœcie bomb artyleryjskich, między nimi kilka pękniętych.Pod oknami stały wanienki kamienne lub miedziane, napełnione kolorowymi płynami; wzdłuż jednej ze œcian cišgnęła się ława czy tapczan, a na niej ogromny stos elektryczny. Dopiero odwróciwszy się, Wokulski spostrzegł przy samych drzwiach żelaznš szafę wmurowanš w œcianę, łóżko okryte podartš kołdrš, z której wyłaziła brudna wata, pod oknem stolik z papierami, a przed nim fotel obity skórš, popękanš i wytartš. Wokulski spojrzał na starca obutego w drewniane sandały jak najuboższy wyrobnik, potem na jego sprzęty, z którychwyzierała nędza, i pomyœlał, że przecie ten człowiek za swoje wynalazki mógłby mieć miliony. Wyrzekł się ich jednak dla dobra jakiejœ przyszłej, doskonalszej ludzkoœci... Geist wydał mu się w tej chwili jak Mojżesz, który do obiecanej ziemi prowadzi jeszcze nie urodzone pokolenia. Ale stary chemik tym razem nie odgadł myœli Wokulskiego; przypatrzył mu się pochmurnie i rzekł: - Cóż, panie Siuzę, niewesołe miejsce, niewesoła robota?... Od czterdziestu lat żyję w ten sposób. W tych aparatach uwięzło już kilka milionów i może dlatego ich posiadacz nie bawi się, nie ma służby, aczasami nawet nie ma co jeœć... To nie dla pana zajęcie - dodał, machnšwszy rękš. - Mylisz się, profesorze - odparł Wokulski. - Zresztš w grobie nie jest chyba weselej...- Co tam grób... głupstwo... sentymentalizm!... - mruknšł Geist. -W naturze nie ma grobów ani œmierci; sš różne formy bytu, z których jedne pozwalajš nam być chemikami, inne tylko preparatami chemicznymi. Cała zaœ mšdroœć polega na tym, ażeby korzystać z nadarzajšcej się okazji, nie tracić czasu nabłazeństwa, lecz coœ zrobić. - Rozumiem to- odparł Wokulski - ale... Wybacz pan, pańskie odkrycia sš tak nowe... - I ja rozumiem - przerwał Geist. - Moje odkrycia sš tak nowe, że... uważasz je pan za oszustwo!... Pod tym względem nie sš mędrszymi od ciebie członkowie Akademii, masz więc dobre towarzystwo... Aha!...Chciałbyœ jeszcze raz zobaczyć moje metale, wypróbować je?... Dobrze, bardzo dobrze... Pobiegł do żelaznej szafy, otworzył jš w sposób bardzo skomplikowany i po kolei poczšł wydobywać sztabki metalu cięższegood platyny, lżejszego od wody, to znowu przezroczystego... Wokulski oglšdał je, ważył, ogrzewał, kuł, przepuszczał przeznie pršd elektryczny, cišł nożycami. Na próbach tych zeszło mu parę godzin; w rezultacie jednak przekonał się, że przynajmniej pod względem fizycznym ma do czynienia z autentycznymi metalami. Skończywszy próby, Wokulski wyczerpany upadł na fotel; Geist pochował swoje okazy, zamknšł szafę i œmiejšc się, zapytał: - No i cóż: fakt czy złudzenie? - Nic nie rozumiem - szepnšł Wokulski, œciskajšc rękoma skronie - głowa mi pęka!... Metal trzy razy lżejszy od wody... niepojęta rzecz!... - Albo metal o jakie dziesięć procent lżejszyod powietrza, co?... œmiał się Geist. - Ciężar gatunkowy obalony... prawa natury podkopane, co?... Cha! cha! Nic z tego wszystkiego. Prawa natury, o ileje znamy, nawet przy moich metalach pozostanš nietknięte. Rozszerzš się tylko nasze pojęcia o własnoœciach ciał i ich budowie wewnętrznej, no i rozszerzš się granice ludzkiej techniki. - A ciężar gatunkowy? - spytał Wokulski. - Posłuchaj mnie - przerwał mu Geist - a wnet zrozumiesz, na czym polega istota moich odkryć, chociaż, poœpieszam dodać, naœladować ich nie potrafisz. Tu nie ma ani cudów, ani oszustwa; tu sš rzeczy tak proste, że pojšć je mógłby uczeń szkoły elementarnej. Wzišł ze stołu stalowy szeœcian i podawszy go Wokulskiemu, mówił: - Oto jest decymetr szeœcienny, pełny, odlany ze stali; weŸ go w rękę, ile waży? - Z osiem kilogramów... Podał mu drugi szeœcian tej samej wielkoœci, również stalowy, pytajšc: - A ten ile waży? - No, ten waży z pół kilograma... Ale on jest pusty... - odparł Wokulski. - Doskonale! A ta szeœcienna klatka ze stalowego drutu ile waży? - spytał Geist podajšc jš Wokulskiemu. - Ta waży kilkanaœcie gramów... - Otóż widzisz - przerwał Geist. - Mamy trzy szeœciany tej samej wielkoœci i z tego samego materiału, które jednak sš nierównej wagi. A dlaczego? Gdyż w pełnymszeœcianie jest najwięcej czšstek stali, w pustym mniej, a w drucianym najmniej. WyobraŸ więc sobie, że udało mi się zamiast pełnych czšstek budować klatkowate czšstki ciał, a zrozumiesz tajemnicę wynalazku. Polega on na zmianie budowy wewnętrznej materiałów, co nawetdla dzisiejszej chemii nie jest żadnš nowoœciš. Cóż, jakże tam?... - Kiedy widzę okazy, wierzę - odparł Wokulski - kiedy pana słucham, rozumiem. Ale gdy wyjdę stšd... Rozłożył ręce w sposób desperacki. Geist znowu otworzył szafę, poszukał i wydobywszy mały skrawek metalu, barwš przypominajšcego mosišdz, podał Wokulskiemu - WeŸ sobie to jako amulet przeciw powštpiewaniu o moim rozumie czy prawdomównoœci. Ten metal jest około pięciu razy lżejszy od wody, dobrze więc będzie ci przypominał naszš znajomoœć. Przy tym - dodał œmiejšc się - ma on wielkš zaletę: nie obawia się żadnych odczynników chemicznych... Prędzej zniknie,aniżeli zdradzi mój sekret... A teraz idŸ już,panie S i u z ę, odpocznij i namyœl się: co masz zrobić ze sobš? - Przyjdę tu - szepnšł Wokulski. - O nie! nie zaraz!... - odparł Geist. - Jeszcze nie ukończyłeœ swoich rachunków ze œwiatem; a że i ja mam na parę lat pienišdze, więc nie nalegam. Przyjdziesz tu,kiedy ci już nic nie zostanie z dawnych złudzeń... Niecierpliwie œcisnšł go za rękę i popychał ku drzwiom. Na schodach pożegnał go jeszcze raz i cofnšł się do laboratorium. Gdy Wokulski wyszedł na dziedziniec, furtka już była otwarta, a gdywyminšł jš i stanšł obok swego fiakra, zatrzasnęła się. Wróciwszy do miasta, Wokulski przede wszystkim kupił złoty medalion, umieœcił w nim skrawek nowego metalu i zawiesił na szyi jak szkaplerz. Chciał przespacerować się, ale spostrzegł,że ruch uliczny męczy go; więc poszedł do siebie. "Czemu ja się wracam? - szeptał. - Dlaczego nie idę do Geista do roboty?..." Usiadł na fotelu i utonšł we wspomnieniach.Widział sklep Hopfera, stołowe pokoje i goœci, którzy drwili z niego; widział swojš maszynę o wieczystym ruchu i model balonu, któremu usiłował nadać kierunek. Widział Kasię Hopfer, która mizerniała z miłoœci dla niego... "Do roboty!... Dlaczego ja nie idę do roboty?... " Wzrok jego machinalnie padł na stół, gdzie leżał niedawno kupiony Mickiewicz. "Ile ja to razy czytałem!..." - westchnšł, bioršc ksišżkę do ręki. Ksišżka otworzyła się sama i Wokulski przeczytał: "Zrywam się, biegnę, składam na pamięć wyrazy, którymi mam złorzeczyć okrucieństwu twemu, składane, zapomnianejuż po milion razy...Ale gdy ciebie ujrzę, nicpojmuję, czemu znowu jestem spokojny, zimniejszy nad głazy, aby goreć na nowo, milczeć po dawnemu". "Teraz już wiem, przez kogo jestem tak zaczarowany..." Uczuł łzę pod powiekš, lecz pohamował sięi - nie splamiła mu twarzy. "Zmarnowaliœcie życie moje... Zatruliœcie dwa pokolenia!... szepnšł. - Oto skutki waszych sentymentalnych, poglšdów na miłoœć". Złożył ksišżkę i cisnšł niš w kšt pokoju, aż rozleciały się kartki. Ksišżka odbiła się od œciany, spadła na umywalnię i ze smutnym szelestem stoczyła się na podłogę. "Dobrze ci tak! tam twoje miejsce... - myœlał Wokulski. - Bo któż to miłoœć przedstawiał mi jako œwiętš tajemnicę? Ktonauczył mnie gardzić codziennymi kobietami, a szukać niepochwytnego ideału?... Miłoœć jest radoœciš œwiata, słońcem życia, wesołš melodiš w pustyni, a ty co z niej zrobiłeœ?... Żałobny ołtarz, przed którym œpiewajš się egzekwie nad zdeptanym sercem ludzkim!"Wtem nasunęło mu się pytanie: "Jeżeli poezja zatruła twoje życie, to któż zatruł jš samš? I dlaczego Mickiewicz, zamiast œmiać się i swawolić jak francuscypieœniarze, umiał tylko tęsknić i rozpaczać?Bo on, tak jak i ja, kochał pannę wysokiegourodzenia, która mogła stać się nagrodš nie rozumu, nie pracy, nie poœwięceń, nawet nie geniuszu, ale... pieniędzy i tytułu..." "Biedny męczenniku! - szepnšł Wokulski. - Tyœ oddał narodowi, coœ miał najlepszego; lecz cóżeœ winien, że przelewajšc w niego własnš duszę, razem z niš przelałeœ cierpienia, jakimi nasycali ciebie? To oni sš winni twoim, moim i naszym nieszczęœciom..." Podniósł się z fotelu i ze czciš zebrał porozdzierane kartki. "Nie doœć, że byłeœ umęczony przez nich, ale jeszcze miałbyœ odpowiadać za ich występki?... To oni winni, oni, że twoje serce, zamiast œpiewać, jęczało jak dzwonrozbity". Położył się na kanapie i znowu myœlał: "Szczególny kraj, w którym od tak dawna mieszkajš obok siebie dwa całkiem różne narody: arystokracja i pospólstwo. Jeden mówi, że jest szlachetnš roœlinš, która ma prawo ssać glinę i mierzwę, a ten drugi albo przytakuje dzikim pretensjom, albo niema siły zaprotestować przeciw krzywdzie. A jak się to wszystko składało na uwiecznienie monopolu jednej klasy i zdławienie w zarodku każdej innej! Tak silnie wierzono w powagę rodu, że nawet synowie rzemieœlników i handlarzy albo kupowali herby, albo podszywali się pod jakieœ zubożałe rody szlachetne. Nikt nie miał odwagi nazwać się dzieckiem swoich zasług, a nawet ja, głupiec, wydałem kilkaset rubli na kupno szlacheckiego patentu. I ja miałbym tam wracać?... Po co?... Tu przynajmniej mam naród żyjšcy wszystkimizdolnoœciami, jakimi obdarowano człowieka.Tu naczelnych miejsc nie obsiada pleœń podejrzanej starożytnoœci, ale wysuwajš się naprzód istotne siły: praca, rozum, wola, twórczoœć, wiedza, nawet pięknoœć i zręcznoœć, a nawet choćby szczere uczucie. Tam zaœ praca staje pod pręgierzem, a triumfuje rozpusta! Ten, kto dorabia się majštku, nosi tytuł sknery, kutwy, dorobkiewicza; ten, kto go trwoni, nazywa się: hojnym, bezinteresownym, wspaniałomyœlnym... Tam prostota jest dziwactwem, oszczędnoœć wstydem, uczonoœć równoznaczny z obłędem, artyzmsymbolizuje się dziurawymi łokciami. Tam, chcšc zdobyć miano człowieka, trzeba posiadać albo tytuł z pieniędzmi, albo talentwciskania się do przedpokojów. I ja bym tam miał wracać?..."Poczšł chodzić po pokoju i liczyć: "Geist jeden, ja drugi, Ochocki trzeci... Ze dwu jeszcze znajdziemy i za cztery albo pięć lat wyczerpalibyœmy owe osiem tysięcydoœwiadczeń, potrzebnych do znalezienia metalu lżejszego niż powietrze. No, a wtedy co?... Co stanie się z dzisiejszym œwiatem na widok pierwszej machiny latajšcej, bez skrzydeł, bez skomplikowanych mechanizmów, a trwałej jak okręt pancerny?" Zdawało mu się, że szmer uliczny za jego oknami rozszerza się i potęguje, ogarniajšccały Paryż, Francję i Europę. I że wszystkie głosy ludzkie zlewajš się w jeden ogromny okrzyk: "Sława!... sława!... sława!..." "Oszalałem?" - mruknšł. Szybko rozpišł kamizelkę i wydobywszy spod koszuli złoty medalion otworzył go. Skrawek metalu, podobnego do mosišdzu i lekkiego jak puch, był na swoim miejscu. Geist nie łudził go; droga do olbrzymiego wynalazku była na oœcież otwarta. "Zostaję! - szepnšł. - Bóg ani ludzie nie przebaczyliby mi zaniedbania podobnej sprawy". Mrok już zapadał. Wokulski zaœwiecił gazowe lampy nad stołem, wydobył papier ipióro i zaczšł pisać: "Mój Ignacy! Chcę pogadać z tobš o bardzo ważnych rzeczach, a ponieważ do Warszawy już nie wrócę, proszę cię więc, ażebyœ jak najœpieszniej..." Nagle rzucił pióro: jakaœ trwoga opanowała go na widok napisanych przez siebie wyrazów: "do Warszawy już nie wrócę..." "Dlaczego nie mam wrócić?.. " - szepnšł. "A po co?... Może po to, ażeby znowu spotkać pannę Izabelę, znowu stracić energię?..." "Raz nareszcie muszę zamknšć te głupie rachunki..." Chodził i myœlał: "Oto dwie drogi: jedna wiedzie do nieobliczonych reform ludzkoœci,druga do podobania się, a nawet, przypuœćmy, do zdobycia kobiety. Co wybrać?... Bo jużci jest faktem, że każdy nowy a ważny materiał, każda nowa siła tonowe piętro cywilizacji. Bršz stworzył cywilizację klasycznš, żelazo wieki œrednie;proch zakończył wieki œrednie, a węgiel kamienny rozpoczšł wiek dziewiętnasty. Co się tu wahać: metale Geista dadzš poczštek takiej cywilizacji, o jakiej nie marzono, i kto wie, czy wprost nie uszlachetniš gatunku ludzkiego... A z drugiej strony cóż mam?... Kobietę, która przy takich jak ja parweniuszach nie wahałaby się kšpać. Czym jestem w jej oczach obok tych wykwintnisiów, dla których pusta rozmowa, koncept, kompliment stanowiš najwyższš treœć życia.Co ta czereda, nie wyłšczajšc jej samej, powiedziałaby na widok obdartego Geista i jego niezmiernych odkryć? Tak sš ciemni, że nawet nie dziwiliby się temu. Przypuœćmy wreszcie, żebym się z niš ożenił, a wtedy co?... Natychmiast do salonu dorobkiewicza wleliby się wszyscy jawni i tajni wielbiciele, kuzyni rozmaitego stopnia, czy ja wiem wreszcie kto!... I znowu musiałbym zamykać oczy na ich spojrzenia, głuchnšć na ich komplimenta, dyskretnie usuwać się od ich poufnych rozmów - o czym? O mojej hańbie czy głupocie?... Po roku tego życia spodliliby mnie tak, że może zniżyłbym się do y którego48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żKPg;Lˇc€MşćcN &JcOę4~ Ezazdroœci o podobne indywidua... Ach, czy nie wolałbym rzucić serce głodnemu psu aniżeli oddać je kobiecie, która nawet nie domyœla się, jaka jest różnica między nimi a mnš. "Basta!..." Znowu usiadł przy stole i zaczšł list do Geista. Nagle przerwał: "Paradny jestem - rzekł głoœno - chcę pisać zobowišzanie, nie uregulowawszy moich interesów..." "Oto zmieniły się czasy! - myœlał. - Dawniejtaki Geist byłby symbolem szatana, z którym walczy o duszę ludzkš anioł w postaci kobiety. A dzisiaj... kto jest szatanem, a kto aniołem?..." Wtem zapukano do drzwi. Wszedł garson i podał Wokulskiemu duży list. "Z Warszawy - szepnšł. - Od Rzeckiego?... Przysyła mi jakiœ drugi list... Ach, od prezesowej!... Co, może donosi mi o œlubie panny Izabeli? Rozerwał kopertę, lecz przez chwilę wahał się z odczytaniem. Serce zaczęło mu bić œpieszniej. "Wszystkojedno!" - mruknšł i zaczšł: "Mój kochany panie Stanisławie! Dobrze, widać, bawisz się, podobno nawet w Paryżu, kiedy zapominasz o swoich przyjaciołach. A grób œp. biednego stryja twego wcišż czeka na obiecany kamień i ja także chciałabym poradzić się ciebie o budowę cukrowni, do której namawiajš mnie na stare lata. WstydŸ się, panie Stanisławie, a nade wszystko żałuj, że nie widzisz rumieńca na twarzy Beli, która w tej chwili jest u mnie i spiekła raczka usłyszawszy, że piszę do ciebie. Kochane dziecko! Mieszka u ciotki w sšsiedztwie i często mnie odwiedza. Domyœlam się, że zrobiłeœ jej jakšœ dużš przykroœć; nie ocišgaj się więc z przeprosinami i jak najrychlej przyjeżdżaj prosto do mnie. Belazabawi tu jeszcze kilka dni i może uda mi się wyjednać ci przebaczenie..." Wokulski zerwał się od stołu, otworzył okno i postawszy w nim chwilę, przeczytał drugi raz list prezesowej; oczy zaiskrzyły mu się, na twarz wystšpiły wypieki. Zadzwonił raz, drugi, trzeci... Wreszcie sam wybiegł na korytarz, wołajšc: - Garson!... Hej, garson!... - Do usług... - Rachunek. - Jaki?... - Cały rachunek za ostatnie pięć dni... Cały,nie rozumiesz?... - Czy zaraz?... - zdziwił się garson. - Natychmiast i... powóz na dworzec kolei północnej... Natychmiast! ROZDZIAŁ PIĽTY CZŁOWIEK SZCZʌLIWY W MIŁOŒCI Wróciwszy z Paryża do Warszawy, Wokulskizastał drugi list prezesowej. Staruszka nalegała, ażeby natychmiast przyjeżdżał i zabawił u niej parę tygodni. "Nie myœl, panie Stanisławie - kończyła - że zapraszam cię z powodu twoich œwieżych awansów, dla pochwalenia się znajomoœciš z tobš. Tak czasem bywa, ale nie u mnie. Chcę tylko, ażebyœ odpoczšł po swych ciężkich trudach, a może i rozerwałsię w moim domu, gdzie oprócz gospodyni, starej nudziarki, znajdziesz jeszcze towarzystwo młodych i ładnych kobiet". Dużo mnie obchodzš młode i ładne kobiety! - mruknšł Wokulski. W następnej zaœ chwili przyszło mu na myœl: o jakich to awansach pisze prezesowa? Czyby już nawet na prowincji wiedziano o jego zarobku, choć sam nikomu o tym nie wspomniał? Słowa prezesowej przestały go jednak dziwić, gdy naprędce rozejrzał się w interesach. Od dnia wyjazdu do Paryża obroty jego handlu znowu wzrosły i wzrastały z tygodnia na tydzień. W stosunki z nim weszło kilkudziesięciu nowych kupców, a cofnšł się ledwie jeden, dawny, napisawszy przy tym ostry list, że ponieważ on nie ma arsenału, tylko zwyczajny sklep bławatny, więc nie widzi interesu nadal utrzymywać stosunków z firmš JW-go Wokulskiego, z którym na Nowy Rok ureguluje wszelkie rachunki. Ruchtowarów był tak wielki, że pan Ignacy na własnš odpowiedzialnoœć wynajšł nowy skład, zgodził ósmego subiekta i dwu ekspedytorów. Kiedy Wokulski skończył przeglšdać księgi (na usilnš proœbę Rzeckiego wzišł się do nich w parę godzin po powrocie z banhofu), pan Ignacy otworzył kasę ogniotrwałš i z uroczystš minš wydobył stamtšd list Suzina. - Cóż to za ceremoniał? - spytał ze œmiechem Wokulski. - Korespondencje od Suzina muszš być szczególnie pilnowane - odparł Rzecki z naciskiem. Wokulski wzruszył ramionami i przeczytał list. Suzin proponował mu na zimowe miesišce nowy interes, prawie tej samej doniosłoœci co paryski. - Cóż ty na to? - zapytał pana Ignacego, objaœniwszy, o co chodzi. - Mój Stachu - odparł subiekt, spuszczajšc oczy - tak ci ufam, że gdybyœ nawet spalił miasto, jeszcze byłbym pewny, że zrobiłeœto w szlachetnym celu. - Jesteœ nieuleczony marzyciel, mój stary! -westchnšł Wokulski i przerwał rozmowę. Nie miał wštpliwoœci, że Ignacy znowu posšdza go o jakieœ polityczne knowania. Nie sam Rzecki myœlał w taki sposób. Wstšpiwszy do swego mieszkania, Wokulski znalazł całš pakę biletów wizytowych i listów. Przez czas nieobecnoœci odwiedziło go około setki ludzi wpływowych, utytułowanych i majętnych, z których co najmniej połowy dotychczas nie znał... Jeszcze większš osobliwoœć stanowiły listy.Były to proœby bšdŸ o wsparcie, bšdŸ o protekcję do rozmaitych władz cywilnych i wojskowych lub też anonimy po największejczęœci wymyœlajšce mu... Jeden nazywał gozdrajcš, inny fagasem, który tak wprawił się do służby u Hopfera, że dziœ dobrowolnie wdziewa na siebie liberię arystokracji, a nawet więcej niż arystokracji. Inny anonim zarzucał mu opiekę nad kobietš złego życia, inny donosił, że pani Stawska jest kokietkš i awanturnicš, a Rzecki oszustem, który w nowo nabytym domu wykrada mu komorne i dzieli się z rzšdcš, niejakim Wirskim. "Muszš zdrowe plotki kršżyć o mnie..." - pomyœlał, patrzšc na stertę papierów. Na ulicy także, o ile miał czas zwracać uwagę, spostrzegł, że jest przedmiotem ogólnego zainteresowania. Mnóstwo osób kłaniało mu się; czasem zupełnie obcy wskazywali na niego, gdy przechodził; byli jednakże i tacy, którzy z widocznš niechęciš odwracali od niego głowę. Między nimi zauważył dwu znajomych, jeszcze z Irkucka, co go dotknęło w przykry sposób."Cóż ci znowu - szepnšł - dostali bzika?..." Na drugi dzień swego pobytu w Warszawie odpisał Suzinowi, że propozycję przyjmuje i że w połowie paŸdziernika będzie w Moskwie. PóŸnym zaœ wieczorem wyjechał do prezesowej, której majštek leżał o kilkamil od niedawno wybudowanej kolei. Na dworcu spostrzegł, że i tu jego osoba robi wrażenie. Sam zawiadowca przedstawił się i kazał mu dać oddzielny przedział; nadkonduktor zaœ, prowadzšc godo wagonu, rzekł, że to on właœnie miał zamiar ofiarować mu wygodne miejsce, gdzie by można spać, pracować albo rozmawiać bez przeszkód. Po długim staniu pocišg z wolna ruszył. Była już noc duża, bezksiężycowa i bezobłoczna, a na niebie więcej gwiazd niż zwykle. Wokulski otworzył okno i przypatrywał się konstelacjom. Przyszły mu na myœl syberyjskie noce, gdzie niebo bywa niekiedy prawie czarne, zasiane gwiazdami jak œnieżycš, gdzie Mała NiedŸwiedzica kršży prawie nad głowš, a Herkules, kwadrat Pegaza, BliŸnięta œwiecš niżej niż u nas nad horyzontem. "Czy dziœ umiałbym astronomię, ja, subiektHopfera, gdybym tam nie był? - pomyœlał zgoryczš. - A słyszałbym co o odkryciach Geista, gdyby mnie Suzin gwałtem nie zacišgnšł do Paryża?..." I oczyma duszy widział szerokie i niezwykłe życie swoje, jakby rozpięte między dalekim Wschodem i dalekim Zachodem. "Wszystko, co umiem, wszystko,co mam, wszystko, co zrobić jeszcze mogę, nie pochodzi stšd. Tu znajdowałem tylko upokorzenie, zawiœć albo wštpliwej wartoœci poklask, gdy mi się wiodło; lecz gdyby mi się nie powiodło, zdeptałyby mniete same nogi, które dziœ się kłaniajš..." "Wyjadę stšd - szeptał - wyjadę!... Chyba że ona mnie zatrzyma... Bo co mi da nawet ten majštek, jeżeli nie mogę go zużytkowaćw taki sposób, jaki mnie najlepiej przypada do gustu? Co warte życie, pleœniejšce między resursš, sklepem i prywatnymi salonami, gdzie trzeba grać w preferansa, ażeby nie obmawiać, albo obmawiać, ażeby nie grać w preferansa?..." "Ciekawym - rzekł do siebie po chwili - w jakim celu takznaczšco zaprasza mnie prezesowa? A może to panna Izabela?..." Zrobiło mu się goršco i z wolna uczuł jakšœ przemianę w duszy. Przypomniał sobie swego ojca i stryja, Kasię Hopfer, która tak go kochała, Rzeckiego, Leona, Szumana, księcia i tylu, tylu innych ludzi, którzy złożyli mu dowody niewštpliwej życzliwoœci. Co warta cała jego nauka i majštek, gdyby dokoła siebie nie miał serc przyjaznych; na co zdałby się największy wynalazek Geista, gdyby nie miał być orężem, który zapewni ostatecznezwycięstwo rasie ludzi szlachetniejszych i lepszych?... "Jest i u nas niemało do zrobienia - szepnšł. - Sš i u nas ludzie, których warto wydŸwignšć albo wzmocnić... Za stary jestem na robienie epokowych wynalazków, niech się tym zajmujš Ochoccy... Ja wolę innym przysporzyć szczęœcia i sam być szczęœliwym..." Przymknšł oczy i zdawało mu się, że widzipannę Izabelę, która patrzy na niego w dziwny, jej tylko właœciwy sposób i łagodnym uœmiechem przytakuje jego zamiarom. Zapukano do drzwi przedziału i po chwili ukazał się nadkonduktor, mówišc: - Pan baron Dalski pyta się, czy może tu przyjœć. Jedzie tym samym wagonem. - Pan baron?... - powtórzył Wokulski. - Owszem, niech będzie łaskaw.... Nadkonduktor cofnšł się i przymknšł drzwi, a Wokulski przypomniał sobie, że baron jest członkiem spółki do handlu ze Wschodem i jednym z niewielu już konkurentów panny Izabeli. "Czego on chce ode mnie? - myœlał Wokulski. - Może i on jedzie do prezesowej,ażeby na œwieżym powietrzu złożyć pannie Izabeli stanowczš deklarację?... Jeżeli go nie uprzedził ten Starski..." W korytarzu wagonowym słychać było kroki i rozmowę; drzwi przedziału znowu usunęły się i ukazał się nadkonduktor, a obok niego bardzo szczupły pan, z malutkimi wšsikami szpakowatymi, jeszcze mniejszš bródkš prawie siwš i dobrze siwiejšcš głowš. "Chyba nie on? myœlał Wokulski. - Tamten był zupełnie czarny..." - Najmocniej przepraszam, że niepokoję pana - rzekł baron, chwiejšc się z powodu ruchu pocišgu. - Najmocniej... Nie oœmieliłbym się przerywać samotnoœci, gdyby nie to, że chcę zapytać: czy pan nie jedzie do naszej czcigodnej prezesowej, która pana już od tygodnia oczekuje? - Właœnie do niej jadę. Witam pana barona. Niechże pan sišdzie. - A to doskonale! - zawołał baron - bo i ja tam jadę. Prawie od dwu miesięcy mieszkamtam. To jest... panie... nie tyle mieszkam, ilecišgle dojeżdżam. To od siebie, gdzie mi dom odnawiajš, to z Warszawy... Teraz wracam z Wiednia, gdzie kupowałem meble,ale zabawię prezesowej tylko parę dni, bo, panie, muszę zmienić wszystkie obicia w pałacu, założone nie dawniej jak dwa tygodnie temu. Ale cóż robić... nie podobały się, więc obedrzemy, nie ma rady!... Œmiał się i mrugał oczyma, a Wokulskiego zimno przeszło. "Dla kogo te meble?... Komunie podobały się obicia?..." pytał sam siebiez trwogš. - Szanowny pan - cišgnšł baron - już skończył swojš misję. Winszuję!... - dodał œciskajšc go za rękę. - Od pierwszego, panie, rzutu oka uczułem dla pana szacuneki sympatię, która teraz zamienia się w prawdziwš czeœć... Tak, panie. Nasze usuwanie się od politycznego życia zrobiło nam wiele szkody. Pan pierwszy złamałeœ nierozsšdnš zasadę abstynencji i za to, panie, czeœć... Musimy się przecie interesować sprawami państwa, w którym znajdujš się nasze majštki, gdzie leży nasza przyszłoœć... - Nie rozumiem pana, panie baronie - przerwał mu nagle Wokulski. Baron tak zmięszał się, że przez chwilę siedział bez ruchu i głosu. Nareszcie wybškał: - Przepraszam!... Doprawdy nie miałem zamiaru... Ale sšdzę, że moja przyjaŸń dla czcigodnej prezesowej, która, panie, tak... - Skończmy, panie, z wyjaœnieniami - rzekłze œmiechem Wokulski, œciskajšc go za rękę. - Kontent pan z wiedeńskich sprawunków? - Bardzo... panie... bardzo... Chociaż, czy panuwierzy, była chwila, że za radš szanownej prezesowej miałem zamiar fatygować pana w Paryżu... - Chętnie służyłbym. O cóż to chodziło? - Chciałem mieć stamtšd garnitur brylantowy - mówił baron. - Ale że w Wiedniu trafiły mi się pyszne szafiry... Właœnie mam je przy sobie i jeżeli pan pozwoli... Pan jest znawcš klejnotów?... "Dla kogo te szafiry?" - myœlał Wokulski. Chciał poprawić się na siedzeniu, ale poczuł, że nie może podnieœć ręki ani wyprostować nóg. Baron tymczasem wyjšł z rozmaitych kieszeni cztery safianowe pudełka, ustawiłje na ławce i po kolei zaczšł otwierać. - Oto bransoleta - mówił - prawda, jaka skromna, jeden kamień... Brosza i kolczyki już sš ozdobniejsze; kazałem nawet zmienić oprawę... A to naszyjnik... Proste to, ale smaczne i może dlatego ładne... Ale ogień jest, prawda, panie?... Mówišc tak, przesuwał szafiry przed oczyma Wokulskiego, przy migotliwym blasku œwiecy. - Nie podobajš się panu? - spytał nagle baron, spostrzegłszy, że jego towarzysz nie odpowiada. - Owszem, bardzo piękne. Komuż to baron wiezie taki prezent? - Mojej narzeczonej - odparł baron tonem zdziwienia. - Sšdziłem, że prezesowa wspomniała panu o naszym szczęœciu rodzinnym... - Nic. - A właœnie dziœ jest pięć tygodni, jak oœwiadczyłem się i zostałem przyjęty. - Komu się pan oœwiadczył?... Prezesowej?... - rzekł innym już głosem Wokulski. - Ależ nie!... - zawołał baron, cofajšc się. -Oœwiadczyłem się pannie Ewelinie Janockiej,wnuczce prezesowej... Nie pamięta jej pan?Była u hrabiny w tym roku na œwięconem, nie zauważył jej pan?... Długa chwila upłynęła, zanim Wokulski skombinował, że panna Ewelina Janocka niejest pannš Izabelš Łęckš, że baron nie oœwiadczył się pannie Izabeli i że nie dla niej wiezie szafiry. - Przepraszam pana - odezwał się do zaniepokojonego barona - ale jestem tak rozstrojony, że po prostu nie wiedziałem, co mówię... Baron zerwał się z siedzenia i prędko zaczšł chować pudełka. - Co za nieuwaga z mojej strony! - zawołał. - Właœnie dostrzegłem w oczach pańskich znużenie i mimo to oœmieliłem się spłoszyć panu sen... - Nie, panie, spać nie mam zamiaru i miło mi będzie odbyć resztę drogi w pańskim towarzystwie. To chwilowe osłabienie, które już przeszło. Baron z poczštku robił ceremonie i chciał wychodzić ale widzšc, że Wokulski istotnie orzeŸwił się, usiadł, zapewniajšc, że tylkona parę minut. Czuł potrzebę wygadania sięprzed kimœ ze swoim szczęœciem. - Bo co to za kobieta! - mówił baron z coraz żywszš gestykulacjš. Kiedym jš, panie, poznał, wydała mi się zimna jak posšg i tylko zajęta strojami. Dopiero dziœ widzę, jakie to skarby uczuć...Stroić się lubijak każda kobieta, ale cóż to za rozum!... Nikomu bym tego nie powiedział, co teraz powiem panu, panie Wokulski. Ja bardzo młodo zaczšłem siwieć i nie bez tego, ażebym od czasu do czasu nie dotknšł wšsów fiksatuarem. No i kto by, panie, pomyœlał: ledwie spostrzegła to, raz na zawsze zabroniła mi fiksatuarować się; powiedziała, że ona ma szczególne upodobanie do siwych włosów i że dla niej prawdziwie pięknym może być tylko siwy mężczyzna. "A o szpakowatych co pani myœli?" - zapytałem. "Że sš tylko interesujšcymi" - odpowiedziała... A jak ona to mówi!... Czy aby nic nudzę pana, panie Wokulski? - Ależ, panie!... Bardzo mi miło spotkać człowieka szczęœliwego. - Prawdziwie jestem szczęœliwy, i to w sposób, który dla mnie samego jest niespodziankš - cišgnšł baron. - Bo o ożenieniu się zawsze myœlałem, już od kilkulat zalecajš mi to doktorzy. No i projektowałem, że wezmę sobie, panie, kobietę pięknš, dobrze wychowanš, z nazwiskiem i prezencjš, bynajmniej nie wymagajšc od niej jakiejœ romantycznej miłoœci. Tymczasem ma pan: sama miłoœć zastępuje mi drogę i jednym spojrzeniem roznieca pożar w sercu... Doprawdy, panie Wokulski, jestem zakochany... nie - jestem szalony... Nikomu bym tego nie powiedział, ale panu, dla którego od pierwszej chwili uczułem nieledwie braterskš sympatię... Jestem szalony!... Myœlę tylko o niej, kiedy œpię - œni mi się, kiedy jej nie widzę - jestem, panie, formalnie chory. Brak apetytu, smutne myœli, jakieœ cišgłe lękaniesię... Tego, co panu teraz powiem, panie Wokulski, błagam, ażeby pan nie powtarzałnawet przed samym sobš. Chciałem jš wzišć na próbę; jest to niskie, nieprawda, panie? ale trudno, człowiek niełatwo wierzy w szczęœcie. Chcšc jš tedy wzišć napróbę (ale nikomu ani słóweczka o tym, ym się do y którego48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPPPcQ ˆcR(@ ShIc€Tą- cUş;˛panie!), kazałem napisać projekt intercyzy,według którego, gdyby małżeństwo nie doszło do skutku z czyjejkolwiek winy (rozumie pan?) - ja płacę pięćdziesišt tysięcy rubli pannie za zawód. Serce mi drętwiało z obawy, że... a nuż porzuci mnie?... Lecz co pan powie? Kiedy jej prezesowa wspomniała o tym projekcie, panna w płacz... "Cóż to - mówiła - on myœli, że wyrzeknę się go dla jakichœ pięćdziesięciu tysięcy rubli? Bo jeżeli mnie posšdza o interesownoœć i nie uznaje żadnych wyższych pobudek w sercu kobiety, to przecie powinien rozumieć, że za pięćdziesišt tysięcy nie oddam miliona..." Kiedy mi to powtórzyła prezesowa, wbiegłem do pokoju panny Eweliny i nie powiedziawszy ani słówka, upadłem jej do nóg... teraz w Warszawie zrobiłem testament, a w nim mianowałem jš jedynš iwyłšcznš spadkobierczyniš, choćbym umarłprzed œlubem. Cała moja rodzina przez całe życie nie dała mi tyle szczęœcia, ile todziecko w cišgu kilku tygodni. A co będzie póŸniej?... Co będzie póŸniej, panie Wokulski?... Nikomu nie zadałbym podobnegopytania - zakończył baron, mocno targajšc go za rękę. - No, dobranoc... "Zabawna historia! - mruknšł Wokulski po odejœciu barona. - Ten staruszek naprawdę wdeptał się po szyję..." I nie mógł odpędzić wizerunku barona, który jak cień coraz to wypływał na amarantowe tło siedzenia. Więc patrzył na jego chudš twarz, na której płonšł ceglasty rumieniec, na włosy jakby posypane mškš, na oczy wielkie a zapadnięte, w których tlił się blask niezdrowy. Komiczne i smutne wrażenie robiły wybuchy namiętnoœci w człowieku, który nieustannie zasłaniał sobie gardło, sprawdzał, czy okno jest dobrze zamknięte, i siedział w przedziale coraz nainnym miejscu z obawy przecišgów. "Ubrał się! - myœlał Wokulski. - Czy podobna, ażebymłoda panna mogła zakochać się w takiej mumii? Z pewnoœciš jest o dziesięć lat starszy ode mnie, a jaki niedołężny, jaki przy tym naiwny!... Dobrze, ale jeżeli ta panna naprawdę go kocha?... Boć trudno przypuœcić, ażeby go oszukiwała. W ogóle bioršc, kobiety sš szlachetniejsze od mężczyzn: nie tylko mniej spełniajš występków, lecz i poœwięcajš się nierównie częœciej od nas. Jeżeli więc z trudnoœciš znalazłby się tak podły mężczyzna, który od rana do nocy kłamałby dla pieniędzy, to czy można posšdzać o coœ podobnego kobietę, młodš pannę wychowanš wœród uczciwej rodziny? Oczywiœcie coœ jej strzeliło do głowy i musi być także zadurzona, jeżeli nie w jegowdziękach, to w stanowisku. Inaczej musiałaby zdradzić się, że gra komedię, a baron musiałby spostrzec to, bo miłoœć patrzy przez mikroskop. A jeżeli młoda dziewczyna może pokochać takiego dziada, to dlaczegóż by mnie nie miała pokochać tamta?..." "Zawsze wracam do swego! - szepnšł. - Ta myœl stała się już rodzajem monomanii..." Odsunšł okno zamknięte przez barona, i dlaodpędzenia natrętnych wspomnień poczšł znowu przyglšdać się niebu. Kwadrat Pegazaopuszczał się już na zachód, a na wschodzie podnosił się Byk, Orion, Pies Mały i BliŸnięta. Przypatrywał się gwiazdom wielokrotnym, gęsto rozsianym wtej okolicy nieba, i przyszła mu na myœl ta dziwna, niewidzialna siła przycišgania, która odległe œwiaty wišże w jednš całoœć potężniej, niżby to mogły zrobić jakiekolwiek materialne łańcuchy. "Przycišganie - przywišzanie, toż to w gruncie jedno i to samo: siła tak wielka, żewszystko za sobš porywa, a tak płodna, żetryska z niej wszelkie życie. Pozbawmy ziemię jej przywišzania do słońca, a odleci gdzieœ w przestrzeń i za parę lat stanie się bryłš lodu. Wtršćmy jakšœ tułaczš gwiazdę w sferę słonecznego systemu, a kto wie, czy i na niej nie rozbudzi się życie? Dlaczego więc baron ma wyłamywać się spod prawa przywišzania, które przenika całš naturę? I czy pomiędzy nim a jego pannš Ewelinš jest większa przepaœć aniżeli między ziemiši słońcem? Co się tu dziwić szaleństwom ludzi, jeżeli w ten sam sposób szalejš œwiaty..." Tymczasem pocišg szedł wcišż z wolna, długo zatrzymujšc się na stacjach. Powietrze zrobiło się chłodne, na wschodzie zaczęły blednšć gwiazdy. Wokulski zamknšł okno i legł na bujajšcej kanapie. "Jeżeli - myœlał - młoda kobieta mogła zakochać się w baronie, to dlaczegóż bym ja... Bo przecież go nie oszukuje... Kobiety sš w ogóle szlachetniejsze od nas... mniej kłamiš..." - Proszę pana, tu panowie wysiadajš... Pan baron już pije herbatę. Wokulski ocknšł się: nad nim stał konduktori budził go w najuprzejmiejszy sposób. - Jak to, już dzień? - spytał zdziwiony. - O, już jest dziewišta i od pół godziny stoimy na stacji. Nie budziłem pana, bo pan baron nie kazał, ale że pocišg zaraz idzie dalej... Wokulski szybko wysiadł. Stacja była nowa,jeszcze niezupełnie wykończona. Pomimo todano mu wody do umycia się i oczyszczono odzież. Rozbudził się już zupełnie i wszedł do małego bufetu, gdzie rozpromieniony baron pił trzeciš szklankę herbaty. - Dzień dobry! - zawołał baron, z familiarnš poufałoœciš œciskajšc Wokulskiego za rękę. - Panie gospodarzu, herbaty dla pana... Ładny dzień, prawda, akurat do spaceru końmi. Ale też zrobili nam figla! - Cóż się stało? - Musimy czekać na konie - prawił baron. - Całe szczęœcie, że o drugiej w nocy pchnšłem depeszę o pańskim przyjeŸdzie. Bo onegdaj także wysłałem do prezesowej depeszę z Warszawy, ale mówi mi zawiadowca, żem się omylił i zamówił konie na jutro. Szczęœcie, panie, żem telegrafował dziœ z drogi. O trzeciej posłali stšd sztafetę, o szóstej prezesowa odebrała telegram, o ósmej najpóŸniej wysłano konie. Poczekamy jeszcze z godzinę, ale za to lepiej pozna pan okolicę. Bardzo, panie, ładna miejscowoœć... Po œniadaniu wyszli na peron. Okolica z tego punktu wydawała się płaska i prawie bezleœna; tu i ówdzie widać było kępę drzew, a wœród niej grupę murowanych budynków. - To sš dwory? - spytał Wokulski. - A tak... dużo szlachty mieszka w tej stronie. Ziemia doskonale uprawna; ma pan łubin, koniczynę... - Wsi nie widzę - wtršcił Wokulski. - Bo to dworskie grunta, a pan zna przysłowie: na dworskim polu dużo stert, na chłopskim dużo ludzi. - Słyszałem - rzekł nagle Wokulski - że u prezesowej zbiera się dużo goœci. - Ach, panie! - zawołał baron - kiedy trafi się dobra niedziela, to jakbyœ pan był na balu w resursie: zjeżdża się po kilkadziesištosób. A nawet dziœ powinni byœmy znaleŸć grono stałych goœci. No, przede wszystkimbawi tam moja narzeczona. Dalej - jest paniWšsowska, milutka wdóweczka, lat trzydzieœci, ogromny majštek. Zdaje mi się,że kršży około niej Starski. Zna pan Starskiego?... Niemiła figura: arogant, panie, impertynent... Dziwię się, doprawdy, że kobieta z takim rozumem i gustem jak pani Wšsowska może znajdować przyjemnoœć w towarzystwie podobnego lekkoducha. - Któż więcej? - pytał Wokulski. - Jest jeszcze Fela Janocka, stryjeczna siostra mojej pani; bardzo miłe dziecko, ma z osiemnaœcie lat. No, jest Ochocki... - Jest?... Cóż on tam robi? - Kiedym wyjeżdżał, po całych dniach łowił ryby. Ale ponieważ gust zmienia mu się często, więc nie jestem pewny, czy nie zobaczę go teraz jako myœliwca... Ale cóż toza szlachetny młody człowiek, co za wiedza!... No i zasługi już ma; zrobił kilka wynalazków. - Tak, to niepospolity człowiek - rzekł Wokulski. - Któż jeszcze bawi u prezesowej?... - Stale to już nikt, ale bardzo często przyjeżdżajš na kilka dni, czasem na tydzień, pan Łęcki z córkš. Dystyngowana osoba - mówił dalej baron - pełna rzadkichprzymiotów. Pan wreszcie ich zna? Szczęœliwy ten, komu odda serce i rękę! Co to, panie, za wdzięk, co za rozum; doprawdy, czcić jš można jak istnš boginię... Nie znajduje pan? Wokulski oglšdał się po okolicy, nie mogšc zdobyć się na odpowiedŸ. Szczęœciem, wybiegł w tej chwili posługacz stacyjny, donoszšc baronowi, że zajechał powóz. - Wybornie! - zawołał baron i dał mu parę złotych. - Odnieœ, kochanku, nasze rzeczy, a my, panie, jedŸmy... Za dwie godziny pozna pan mojš narzeczonš. ROZDZIAŁ SZÓSTY WIEJSKIE ROZRYWKI Z kwadrans upłynšł, zanim upakowano rzeczy w powozie. Nareszcie Wokulski i baron usiedli, furman w piaskowej liberii machnšł batem w powietrzu i para dzielnych siwych koni ruszyła wolnym kłusem. - O, paniš Wšsowskš rekomenduję panu - mówił baron. - Brylant, nie kobieta, a jaka oryginalna!... Ani myœli iœć drugi raz za mšż,choć lubi pasjami, ażeby jš otaczano. Trudno jej, panie, nie uwielbiać, a uwielbiaćrzecz niebezpieczna. Starskiemu płaci dzisiaj za wszystkie jego bałamuctwa. Pan zna Starskiego? - Widziałem go raz... - Dystyngowany człowiek, ale nieprzyjemny- mówił baron - antypatia mojej narzeczonej. Tak działa jej na nerwy, że biedaczka traci humor w jego towarzystwie. I nie dziwię się, bo to sš wprost przeciwne natury: ona poważna - onletkiewicz, ona uczuciowa, nawet sentymentalna - on cynik. Wokulski słuchajšc gawędy barona oglšdał się po okolicy, która powoli zmieniała fizjognomię. W pół godziny za stacjš ukazały się na widnokręgu lasy, bliżej wzgórza; droga wiła się między nimi, wbiegała na ich szczyty lub spadała na dół.Na jednym z takich wzniesień furman zwrócił się do nich i wskazujšc batem przed siebie rzekł: - O, państwo tam jadš brekiem... - Gdzie? kto? - zawołał baron, prawie wspinajšc się na kozioł.- A tak, to oni... Żółty brek i gniada czwórka... Ciekawym, kto jedzie? Niech no pan spojrzy... - Zdaje mi się, że widzę coœ pšsowego, odparł Wokulski. - A, to pani Wšsowska. Ciekawym, czy jest imoja narzeczona?... dodał ciszej. - Jest kilka pań - rzekł Wokulski, któremu w tej chwili przypomniała się panna Izabela. "Jeżeli jedzie z nimi, to dobra wróżba" - pomyœlał. Oba ekwipaże szybko zbliżały się do siebie. Na breku gwałtowniestrzelano z bata, wołano, wywijano chustkami, w powozie zaœ baron coraz wychylał się i drżał ze wzruszenia. Powóz stanšł, ale rozpędzony brek przeleciał około niego jak burza œmiechu i okrzyków i zatrzymał się o kilkadziesišt kroków dalej. Widocznie naradzano się nad czymœ w sposób hałaœliwy i zapewne coœ uradzono, gdyż towarzystwo wysiadło, a brek pojechał dalej. - Dzień dobry, panie Wokulski - zawołał z kozła ktoœ, wywijajšc długim batem. Wokulski poznał Ochockiego. Baron pobiegł w stronę towarzystwa. Naprzeciw wysunęła się dama w białej narzutce, z białš koronkowš parasolkš i szła powoli z wycišgniętš do niego rękš, z której zdawał się opadać szeroki rękaw. Baron już z daleka zdjšł kapelusz i dopadłszy narzeczonej, prawie zanurzył się w jej rękawie. Po wybuchu czułoœci, który o ile był krótkim dla niego, o tyle wydał się bardzo długim dla widzów, baronnagle oprzytomniał i rzekł: - Pozwoli pani, że przedstawię pana Wokulskiego, mego najlepszego przyjaciela... Ponieważ zabawi tu dłużej, więc w tej chwili obliguję go, ażeby w czasie mojej nieobecnoœci zastępował przy pani moje miejsce... Znowu złożył kilka pocałunków w głšb rękawa, skšd do Wokulskiego wysunęła się przeœliczna ręka. Wokulski uœcisnšł jš i poczuł lodowaty chłód; spojrzał na damę w białej narzutce i zobaczył pobladłš twarz z wielkimi oczyma, w których widać było smutek i obawę. "Szczególna narzeczona!" - pomyœlał. - Pan Wokulski!... - zawołał baron, zwróciwszy się do dwu pań i mężczyzny, którzy już zbliżyli się do nich. - Pan Starski... - dodał. - Już miałem przyjemnoœć... - odezwał się Starski, uchylajšc kapelusz. - I ja - odparł Wokulski. - Jakże teraz usadowimy się? - spytał baron na widok nadjeżdżajšcego breku. - JedŸmy wszyscy razem! - zawołała młoda blondynka, w której Wokulski domyœlił się panny Felicji Janockiej. - Bo w naszym powozie sš dwa miejsca... - słodko zauważył baron. - Rozumiem, ale nic z tego - odezwała się pięknym kontraltem dama w pšsowej sukni. - Narzeczeni pojadš z nami, a do powozu niech sišdš, jeżeli chcš, pan Ochocki z panem Starskim. - Dlaczego ja? - zawołał z wysokoœci kozłaOchocki. - Albo ja? - dodał Starski. - Bo pan Ochocki Ÿle powozi, a pan Starski jest nieznoœny - odpowiedziała rezolutna wdówka. Teraz Wokulski spostrzegł, że dama ta ma pyszne kasztanowate włosy i czarne oczy, a całš fizjognomię wesołš i energicznš. - Już mi pani daje dymisję! - westchnšł komicznie Starski. - Pan wie, że ja zawsze daję dymisję wielbicielom, którzy mnie nudzš. No, ale siadajmy, moi państwo. Narzeczeni naprzód. Fela obok Ewelinki. - O nie! - zaprotestowała blondynka. - Sišdęna końcu, bo babcia nie pozwala mi siadać przy narzeczonych. Baron z większš elegancjš aniżeli zręcznoœciš podsadził narzeczonš i sam usiadł naprzeciw niej. Potem wdówka zajęła miejsce obok barona, Starski obok narzeczonej, a panna Felicja obok Starskiego. - Prosimy - odezwała się wdówka do Wokulskiego, zbierajšc w fałdy swojš pšsowš suknię, która rozesłała się na połowie ławki. Wokulski usiadł naprzeciw panny Felicji i spostrzegł, że dziewczynka patrzy na niegoz pełnym zachwytu podziwem, rumienišc się co chwilę. - Czy nie moglibyœmy prosić pana Ochockiego, ażeby lejce oddał stangretowi?- rzekła wdówka. - Moja pani, cóż mi pani wiecznie robi jakieœ awantury! - oburzył się Ochocki. - Właœnie, że ja będę powoził. - Więc daję słowo honoru, że wybiję pana, jeżeli nas wywrócisz. - To się jeszcze pokaże - odparł Ochocki. - Słyszeliœcie państwo, ten człowiek mi grozi! - zawołała wdówka. - Czy nie ma tu nikogo, który by się za mnš ujšł? - Ja paniš pomszczę - wtršcił Starski dosyć lichš polszczyznš. - PrzesišdŸmy się we dwoje do tamtego powozu. Piękna wdowa wzruszyła ramionami, baron znowu całował ršczki swojej narzeczonej,która uœmiechajšc się rozmawiała z nim półgłosem, ale ani na chwilę nie straciła wyrazu smutku i obawy. Podczas gdy Starski przekomarzał się z wdowš, a panna Felicja rumieniła się, Wokulski patrzył na narzeczonš. Spostrzegła to, odpowiedziała mu pogardliwym wejrzeniem i nagle z bezbrzeżnego smutku przeszła do dziecinnej wesołoœci. Sama podała rękę baronowi do nowego pocałunku, a nawet niechcšcy potršciła go nóżkš. Jej wielbiciel był tak wzruszony, że pobladł i posiniały mu usta. - Ależ pan nie ma idei o powożeniu! - krzyknęła wdowa, usiłujšc potršcić Ochockiego drutem parasolki. W tej chwili Wokulski wyskoczył. Jednoczeœnie konie lejcowe skręciły na œrodek drogi, dyszlowe poszły za nimi i brek silnie pochylił się na lewo. Wokulski podparł go, konie, œcišgnięte przez stangreta, stanęły. - Czy nie mówiłam, że ten potwór wywróci nas! - zawołała wdowa. - Cóż to znowu, panie Starski?... Wokulski spojrzał na brek i w cišgu jednej chwili zobaczył takš scenę: panna Felicja pokładała się ze œmiechu, Starski upadł twarzš na kolana pięknej wdówki, baron tarmosił za kark stangreta, a jego narzeczona, blada z trwogi, jednš rękš chwyciła za pręt kozła, drugš wpiła w ramię Starskiego. Mgnienie oka - brek wyprostował się i wszystko wróciło do porzšdku. Tylko pannaFelicja zaniosła się od œmiechu. - Nie rozumiem, Felu, jak można œmiać się w takiej chwili - odezwała się narzeczona. - Dlaczego nie mam się œmiać?... Cóż mogło stać się złego?.,. Przecież jedzie z nami pan Wokulski... - mówiła panienka. Spostrzegła się jednak i zarumieniona bardziej niż kiedykolwiek, naprzód ukryła twarz w dłonie, a potem spojrzała na Wokulskiego w sposób, który miało oznaczać, że jest bardzo obrażona. - Co do mnie, gotów jestem zaabonować kilka podobnych wypadków - odezwał się Starski, wymownie patrzšc na wdówkę. - Pod warunkiem, że ja będę zabezpieczona od dowodów pańskiej tkliwoœci. Felu, usišdŸna moim miejscu - odpowiedziała wdowa, marszczšc się i siadajšc naprzeciw Wokulskiego. - Cóż znowu, sama pani dziœ powiedziała, że wdowom wszystko wolno. - Ale wdowy nie na wszystko pozwalajš. Nie, panie Starski, pan musi oduczyć się swoich japońskich zwyczajów. - To sš zwyczaje wszechœwiatowe - odparłStarski. - W każdym razie nie z tej połowy œwiata, do której ja przywykłam - odcięła wdówka, krzywišc się i patrzšc na drogę. W breku zrobiło się cicho. Baron z zadowoleniem poruszał szpakowatymi wšsikami, a jego narzeczona posmutniała jeszcze bardziej. Panna Felicja, zajšwszy miejsce wdówki obok Wokulskiego, odwróciła się do swego sšsiada prawie ię do y którego48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żVP4cW„|cXŒcYŒ+ cZ•:˝[R?tyłem, od czasu do czasu rzucajšc mu przez ramię pogardliwe i melancholijnie spojrzenia. Ale za co? tego nie wiedział. - Pan dobrze jeŸdzi konno? - zapytała Wokulskiego pani Wšsowska. - Z czego pani wnosi? - Ach, Boże! zaraz z czego? Pierwej niech pan odpowie na moje pytanie. - Nieszczególnie, ale jeżdżę. - Właœnie że musi pan dobrze jeŸdzić, gdyżod razu zgadł pan, co zrobiš konie w rękach takiego mistrza jak pan Julian. Będziemy jeŸdzili razem... Panie Ochocki, od dzisiejszego dnia daję panu urlop ze spacerów. - Bardzo się z tego cieszę - odparł Ochocki.- A, ładnie w taki sposób odpowiadać damom! - zawołała panna Felcia. - Wolę odpowiadać aniżeli odbywać z nimi spacery. Kiedyœmy ostatni raz jeŸdzili z paniš Wšsowskš, w cišgu dwu godzin szeœć razy zsiadałem z konia, a pięciu minut nie miałem spokojnoœci. Niech teraz pan Wokulski spróbuje. - Felu, powiedz temu człowiekowi, że z nimnie rozmawiam - odezwała się wdówka, wskazujšc na Ochockiego. - Człowieku, człowieku!... - zawołała Felcia. - Ta pani z wami nie rozmawia... Ta pani mówi, że jesteœcie ordynarni. - A co, już zatęskniła pani do towarzystwa ludzi z dobrymi manierami - odezwał się Starski. - Niech pani spróbuje, może dam się przeprosić. - Dawno pan wyjechał z Paryża? - zapytaławdówka Wokulskiego. - Jutro będzie tydzień. - A ja już nie widziałam go cztery miesišce.Kochane miasto... - Zasławek!...- krzyknšł Ochocki i zamachnšł batem do ogromnego wystrzału,który mu się jednak nie udał, ponieważ bicz, niezbyt szczęœliwie rzucony w tył, zaplštał się między parasolki dam i kapelusze panów. - Nie, moi państwo - zawołała wdówka - jeżeli chcecie mnie miewać na przejażdżkach, to wišżcie tego człowieka. On jest po prostu niebezpieczny... Na breku znowu wszczšł się hałas, ponieważ Ochocki miał swoje stronnictwo wosobie panny Felicji, która utrzymywała, żejak na poczštkujšcego, dobrze powozi i że najwytrawniejszym furmanom zdarzajš się wypadki. - Moja Felciu - odparła wdówka - jesteœ w tym wieku, że u ciebie każdy będzie dobrymfurmanem, kto ma ładne oczy. - Dopiero dziœ będę miał dobry apetyt... - mówił baron do swej narzeczonej, lecz spostrzegłszy, że mówi za głoœno, poczšł znowu szeptać. Znajdowali się już na terytorium należšcym do prezesowej i właœnie Wokulski przypatrywał się rezydencji. Na doœć wysokim, choć łagodnym wzgórzu wznosił się piętrowy pałac z dwoma parterowymi skrzydłami. Za nim zieleniły się stare drzewa parku, przed nim rozœcielała się jakby wielka łška, poprzecinana œcieżkami, tu i ówdzie ozdobiona klombem, posšgiem albo altankš. U stóp wzgórza połyskiwała obszerna płachta wody, oczywiœcie sadzawka, na której kołysały się łódki i łabędzie. Na tle zielonoœci pałac jasnożółtej barwy z białymi słupami wyglšdał okazale i wesoło. Na prawo i na lewo od niego widać było między drzewami murowane budynki gospodarskie. Przy odgłosie wystrzałów z bata, które tym razem udawały się Ochockiemu, brek po marmurowym moœcie zajechał przed pałac,zawadziwszy tylko jednym kołem o trawnik.Podróżni wysiedli, Ochocki jednak nie oddał lejców, lecz jeszcze odprowadził ekwipaż do stajni. - A niech pan pamięta, że o pierwszej œniadanie! - zawołała panna Felicja. Do barona zbliżył się stary służšcy w czarnym surducie. - Jaœnie pani - rzekł - jest teraz w spiżarni. Może panowie pozwolš do siebie. I zaprowadziwszy ich do prawej oficyny, wskazał Wokulskiemu obszerny pokój, którego otwarte okna wychodziły do parku.Po chwili wbiegł chłopiec w liberyjnej kurtce, przyniósł wody i zajšł się rozpakowaniem walizy. Wokulski wyjrzał oknem. Przed nim rozcišgał się trawnik ozdobiony kępami starych œwierków, modrzewi, lip, poza którymi daleko było widać lesiste wzgórza. Tuż przy oknie stał krzak bzu, a w nim gniazdo, do którego zlatywały się wróble. Ciepły wiatr wrzeœniowy co chwilę wpadał do pokoju, siejšc w nim niepochwytne wonie. Goœć patrzył na obłoki, jakby dotykajšce wierzchołków drzew, na snopy œwiatła, które przepływały między ciemnymi gałęŸmi œwierków, było mu dobrze. Nie myœlał o pannie Izabeli. Jej wizerunek, palšcy mu duszę, rozwiał się wobec prostych powabów natury; chore serce umilkło i pierwszy raz od dawna zaległy w nim ukojenie i cisza. Przypomniawszy jednak sobie, że jest tu z wizytš, szybko poczšł się ubierać. Ledwie skończył, delikatnie zapukano do drzwi i wszedł stary służšcy. - Jaœnie pani prosi do stołu. Wokulski udał się za nim... Minšł korytarz i po chwili znalazł się w obszernym pokoju jadalnym, którego œciany do połowy były przysłonięte taflami z ciemnego drzewa. Panna Felicja rozmawiała w oknie z Ochockim, przy stole zaœ, między paniš Wšsowskš i baronem, siedziała prezesowa na fotelu z wysokš poręczš. Zobaczywszy swego goœcia, wstała i wyszła parę kroków naprzód. - Witam cię, panie Stanisławie - rzekła - i dziękuję, żeœ posłuchał mojej proœby. Gdy zaœ Wokulski pochylił się do jej ręki, pocałowała go w czoło, co na obecnych zrobiło pewne wrażenie. - Siadajże, o, tu, koło Kazi. A ty, proszę cię, pamiętaj o nim. - Pan Wokulski zasługuje na to - odparła wdówka. - Gdyby nie jego przytomnoœć, panOchocki połamałby nam koœci. - Cóż znowu?... - Nie umie powozić nawet parš koni, a rwiesię do czwórki. Już wolałam go, kiedy sobiepo całych dniach łapał ryby. - Boże! jakie szczęœcie, że nie ożenię się z tš kobietš - westchnšł Ochocki, serdecznie witajšc Wokulskiego. - O panie, panie!... Tylko jeżeli ofiarujesz misię na męża, to lepiej zostań furmanem - zawołała pani Wšsowska. - Ci zawsze kłócš się! - rzekła ze œmiechem prezesowa. Weszła panna EwelinaJanocka, a w parę minut po niej, drugimi drzwiami, Starski.Powitali prezesowę, któraodpowiedziała im życzliwie, lecz z powagš. Podano œniadanie. - U nas, panie Stanisławie - mówiła prezesowa - jest taki zwyczaj, że schodzimy się wszyscy obowišzkowo tylko do stołu. Poza tym każdy robi, co mu się podoba. Radzę ci więc, jeżeli boisz się nudów, pilnować się Kazi Wšsowskiej. - Ja też od razu biorę do niewoli pana Wokulskiego - odparła wdówka. - Och!... - szepnęła prezesowa, spojrzawszy przelotnie na goœcia. Panna Felicja zarumieniła się, nie wiadomo który już raz dzisiaj, i kazała Ochockiemu, ażebynalał jej wina. - Nie, nie... proszę wody - poprawiła się. Ochocki spełnił zlecenie, trzęsšc przy tym głowš i rozkładajšc ręce sposób desperacki. Po œniadaniu, w cišgu którego panna Ewelinarozmawiała tylko z baronem, a Starski umizgał się do czarnookiej wdowy, goœcie, pożegnawszy gospodyniš, rozeszli się. Ochocki poszedł na strych pałacu, gdzie w pokoiku, œwieżo na ten cel zbudowanym, urzšdzał obserwatorium meteorologiczne, baron z narzeczonš wybrali się do parku, aprezesowa zatrzymała Wokulskiego. - Powiedzże mi - rzekła - bo to pierwsze wrażenia bywajš najtrafniejsze, jak ci się podoba pani Wšsowska? - Wyglšda na dzielnš i wesołš kobietę. - Masz rację. A baron? - Mało go znam. To stary człowiek. - O, stary, bardzo stary - westchnęła prezesowa - a pomimo to chce mu się żenić.A co powiesz o jego narzeczonej? - Wcale jej nie znam, chociaż dziwi mnie, że upodobała sobie barona, który zresztš może być najzacniejszym człowiekiem. - Tak, to jest dziwna dziewczyna - mówiła prezesowa - i powiem ci, że zaczynam tracić dla niej serce. Do jej małżeństwa nie mieszam się, skoro niejedna panna jej zazdroœci, a wszyscy mówiš, że robi œwietnš partię. Ale to, co miała dostać po mojej œmierci, przejdzie na innych. Kto ma krocie barona, nie potrzebuje moich dwudziestu tysięcy. Czuć było rozdrażnienie w głosie staruszki.Niebawem pożegnała Wokulskiego, radzšc mu przejœć się po parku. Wokulski wyszedł na dziedziniec i około lewej oficyny, gdzie była kuchnia, skręcił do parku. PóŸniej bardzo często przychodziły mu na myœl dwa najpierwsze spostrzeżenia, jakie zrobił w Zasławku. Przede wszystkim niedaleko kuchni zobaczył budę, a przed niš na łańcuchu psa, który spostrzegłszy obcego, poczšł tak szczekać, wyć i rzucać się, jakby dostał wœcieklizny. Widzšc, że mimo to piesma wesołe oczy i kręci ogonem, Wokulski pogłaskał go, co okrutnego zwierza wprawiło w taki humor, że nie pozwolił goœciowi odejœć od siebie. Wył, chwytał za ubranie, kładł się na ziemi, jakby domagajšc się pieszczot, a przynajmniej widoku ludzkiej twarzy. "Dziwny pies łańcuchowy!" - pomyœlał Wokulski. W tej chwili z kuchni wyszło nowe dziwo: stary parobek - otyły. Wokulski, który jeszcze nigdy nie spotkał otyłego chłopa, wdał się z nim w rozmowę. - Po co wy tego psa trzymacie nałańcuchu? - Ażeby był zły i nie puszczał do dom złodziejów - odparł, uœmiechajšc się parobek. - Więc dlaczegóż od razu nie weŸmiecie złego kundla? - Kiej dziedziczka nie utrzymałaby złego psa. U nas to i pies musi być łaskawy. - A wy, ojcze, co tu robicie? - Jo jestem pasiecznik, ale przódy byłem rataj. Ino jak mi wół złamał ziobro, to mi jaœnie pani kazała do pasieki. - I dobrze wam? - Z poczštku to ckliło mi się bez roboty, alepóŸni przywykem i jestem. Pożegnawszy chłopa, Wokulski skręcił do parku i długi czas przechadzał się po lipowej alei nie myœlšc o niczym. Zdawało mu się, że przyjechał tu nasycony, zatrutyzgiełkiem Paryża, hałasem Warszawy, dudnieniem kolei żelaznych i że wszystkie teniepokoje, wszystkie boleœci, jakie przeżył,w tej chwili parujš z niego. Gdyby go zapytano: czym jest wieœ? odpowiedziałby, że jest ciszš.Wtem usłyszał szybki bieg za sobš. Gonił go Ochocki, niosšc na ramieniu dwie wędki. - Nie było tu panny Felicji? - zapytał. - Miała przyjœć o wpół do trzeciej i iœć ze mnš na ryby... Ale taka to babska punktualnoœć. Może pan pójdzie z nami? Niema pan ochoty. To może pan woli grać ze Starskim w pikietę?... Do tego on zawsze gotów, wyjšwszy, jeżeli znajdzie komplet do preferansa. - Cóż tu robi ten pan Starski? - Jakże co? Mieszka u swojej ciotecznej babki a razem chrzestnej matki, prezesowej Zasławskiej, i jak teraz, martwi się, że zapewne nie odziedziczy po niej majštku. Ładny grosz, ze trzysta tysięcy rubli!... Ale prezesowa uważa, że lepiej wesprzeć nim podrzutków aniżeli kasę Monaco. Biedny chłopak! - Cóż mu złego? - Ale ba!... Po babci urwało się, z Kaziš zerwało się i choć w łeb sobie strzel. Wiedz pan - cišgnšł Ochocki, majstrujšc coœ koło wędek - że kiedyœ obecna pani Wšsowska, jeszcze jako panna, miała słaboœć do Starskiego. Kazio i Kazia, jaka dobrana para, co?... Zdaje się, że nawet pod wpływem tej idei pani Kazia zjechała do nas przed trzema tygodniami (a ma także grosz po nieboszczyku, bodaj czy nie tyle, co prezesowa!). Byli nawet ze sobš kilka dni dobrze i nawet Kazio na rachunek posagu zrealizował nowy weksel u pachciarza, gdy wtem... coœ się zepsuło. Pani Wšsowska po prostu kpi sobie z Kazia, a on tylko udaje dobrš minę. Słowem, kiepsko! Trzeba będzie wyrzec się podróży iosišœć na piaszczystym folwarku, dopóki nie umrze stryjcio, co prawda już dawno chory na kamień. - Ale co dotychczas robił pan Starski? - No, przede wszystkim robił długi. Trochęgrał, trochę podróżował (zdaje mi się jednak, że głównie po paryskich i londyńskich knajpach, bo w te jego Chiny wierzyć mi się nie chce), ale specjalnie trudnił się bałamuceniem młodych mężatek.W tym to on mistrz i już ma tak ustalonš reputację, że mężatki wcale mu się nie opierajš, a panny wierzš, że do której zacznie się umizgać Starski, natychmiast dostanie męża. Takie dobre zajęcie jak każde inne!... "Zapewne - szepnšł Wokulski, już nieco spokojniejszy o rywala. -Ten nie zbałamuci panny Izabeli". Dochodzili do końca parku, poza sztachetami którego widać było szereg murowanych budynków. - O, ma pan, jaka to oryginalna kobieta z tej prezesowej! - rzekł Ochocki. wskazujšcna sztachety. -Widzi pan te pałace?... To wszystko czworniaki, mieszkania parobków.A tamten dom - to ochrona dla parobczšt; bawi się ich ze trzydzieœci sztuk, wszystkieumyte i obłatane jak ksišżštka... A ta znowuwilla to przytułek dla starców, których w tej chwili jest czworo; uprzyjemniajš sobiewakacje, czyszczšc włosień na materace do goœcinnych pokojów. Tułałem się po rozmaitych okolicach kraju i wszędzie widziałem, że parobcy mieszkajš jak œwinie, a ich dzieci harcujš po błocie jak prosięta... Ale kiedym tu pierwszy raz zajechał, przetarłem oczy. Zdawało mi się, że jestem na wyspie Utopii albo na kartce nudnego a cnotliwego romansu, w którym autor opisuje, jakimi szlachcice byćpowinni, lecz jakimi nigdy nie będš. Imponuje mi ta staruszka... A gdybyœ pan jeszcze wiedział, jakš ona mabibliotekę, co czyta... Zgłupiałem, kiedy razzażšdała, abym jej objaœnił pewne punkta transformizmu, którym dlatego tylko brzydzi się, że uznał walkę o byt za fundamentalne prawo natury. Na końcu aleiukazała się panna Felicja. - Cóż, idziemy, panie Julianie? - zapytała Ochockiego. - Idziemy, i pan Wokulski z nami. - Aaa?... - zdziwiła się panienka. - Pani nie życzy sobie? - spytał Wokulski. - Owszem, ale... myœlałam, że panu będzie przyjemniej w towarzystwie pani Wšsowskiej. - Moja panno Felicjo! - zawołał Ochocki - tylko proszę nie bawić się w uszczypliwoœć,bo się to pani nie udaje. Obrażona panna poszła naprzód w stronę sadzawki, panowie za niš. Łowili ryby do pištej wieczorem, na spiekocie, gdyż dzień był goršcy. Ochocki złapał dwucalowego kiełbia, a panna Felicja oberwała sobie koronkę u rękawa. Skutkiem czego wybuchnšł między nimi spór o to, że młodepanny nie majš pojęcia o trzymaniu wędki, a panowie nie mogš jednej chwili usiedzieć bez gadania. Pogodził ich dopiero dzwonek wzywajšcy naobiad. Po obiedzie baron oddalił się do swego pokoju (o tej godzinie zawsze chorował na migrenę), reszta zaœ towarzystwa miała zebrać się w parku, w altanie, gdzie zwykle jadano owoce. Wokulski przyszedł tam w pół godziny. Myœlał, że będzie pierwszy, tymczasem zastał już wszystkie panie, którym Starski coœ wykładał. Siedział rozparty na brzozowym fotelu i mówił z minš znudzonš,uderzajšc szpicrózgš w koniec buta: - Jeżeli w historii odegrały jakšœ rolę małżeństwa, to bynajmniej nie te ze skłonnoœci, ale te z rozsšdku. Co wiedzielibyœmy dziœ o Jadwidze albo o MariiLeszczyńskiej, gdyby panie te nie umiały zdecydować się na rozsšdny wybór? Czym byłby Stefan Batory albo Napoleon I, gdybynie pożenili się z kobietami majšcymi wpływy? Małżeństwo jest zbyt doniosłym aktem, ażeby, przystępujšc do niego, można było radzić się tylko serca. To nie jest poetyczny zwišzek dwu dusz, to jest ważny wypadek dla mnóstwa osób í interesów. Niech ja dziœ ożenię się z pokojówkš, choćby z guwernantkš, a już jutro będę zgubiony w mojej sferze. Nikt mnie nie zapyta: jaka była temperatura moich uczuć? ale jakie mam dochody na utrzymanie domu i kogo wprowadzam do rodziny? - Co innego małżeństwa polityczne, a co innego małżeństwo dla pieniędzy z człowiekiem, którego się nie kocha - odpowiedziała prezesowa, patrzšc w ziemię i bębnišc palcami po stole. - To gwałt zadany najœwiętszym uczuciom. - Ach, kochana babciu - odparł Starski z westchnieniem - łatwo to mówić o swobodzie uczuć, kiedy się ma dwadzieœcia tysięcy rubli rocznie. "Podły pienišdz! brzydki pienišdz!" - wołajš wszyscy. Ale dlaczegóż to wszyscy, poczšwszy od parobka, skończywszy na ministrze, krępujš swojš wolnoœć pracš obowišzkowš?Za co górnik i marynarz narażajš życie? Naturalnie, za ów podły pienišdz, bo podły pienišdz daje swobodę choć przez parę godzin na dzień, choć przez parę miesięcy na rok, choć przez kilka lat w życiu. Wszyscy obłudnie gardzimy pieniędzmi, leczkażdy z nas wie, że jest to mierzwa, z której wyrasta wolnoœć osobista, nauka, sztuka, nawet idealna miłoœć. Gdzież to wreszcie urodziła się miłoœć rycerzy i trubadurów? Z pewnoœciš nie między szewcami i kowalami, a nawet nie między doktorami i adwokatami. Wypielęgnowały jš klasy majętne, które utworzyły kobietę z delikatnš cerš i białš rękš, które wydały mężczyznę majšcego dosyć czasu na ubóstwianie kobiety. Jest tu wreszcie między nami przedstawiciel ludzi czynu, pan Wokulski, który, jak mówi sama babcia, niejednokrotnie złożył dowody y którego48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż\PÄc]$c^8Ác_ů,Zc`S; bohaterstwa. Co go cišgnęło do niebezpieczeństw?... Naturalnie pienišdz, który dziœ w jego ręku jest potęgš... Zrobiło się cicho, wszystkie panie spojrzały na Wokulskiego. Ten odparł po chwili milczenia: - Tak, ma pan rację, zdobyłem mój majštek wœród ciężkich przygód, ale czy pan wie, dlaczegom go zdobywał?... - Za pozwoleniem - przerwał Starski - nie robię panu zarzutu, tylko owszem, uważam to za chlubny przykład dla wszystkich. Skšdże pan jednak wie, czy człowiek, któryżeni się lub wychodzi za mšż dla pieniędzy, nie ma również na widoku szlachetnych celów? Moi rodzice podobno pobrali się z czystej miłoœci; jednak przez całe życie nie byli szczęœliwi, a o mnie, owocu ich uczuć, to już nie ma co mówić... Tymczasemmoja czcigodna babka, tu obecna, wyszła za mšż wbrew skłonnoœci i dziœ jest błogosławieństwem całej okolicy. Nawet lepiej - dodał całujšc prezesowš w rękę - gdyż poprawia błędy moich rodziców, którzy tak byli zajęci miłoœciš, że zapomnieli o majštku dla mnie... Zresztš - mamy drugi dowód w osobie uroczej pani Wšsowskiej... - O, mój panie - przerwała zarumieniona wdowa - mówisz tak, jakbyœ był prokuratorem sšdu ostatecznego. Ja także odpowiem jak pan Wokulski: czy wiesz, dlaczegom to zrobiła?... - Ale pani to zrobiła i babcia to zrobiła, i my wszyscy to samo zrobimy - mówił z ironicznym chłodem Starski. - Wyjšwszy, rozumie się, pana Wokulskiego, który ma akurat tyle pieniędzy, ile ich potrzeba dla pofolgowania uczuciom... - I ja tak samo zrobiłem - odezwał się stłumionym głosem Wokulski. - Ożenił się pan dla majštku? - spytała wdówka, szeroko otwierajšc oczy. - Nie dla majštku, ale dlatego, ażeby mieć pracę i nie umrzeć głodu. Znam dobrze to prawo, o którym mówi pan Starski... - A co? - wtršcił Starski, patrzšc na babkę.- I dlatego, że znam, żałuję tych, którzy muszš mu ulegać - zakończył Wokulski. - Jest to chyba największe nieszczęœcie w życiu. - Masz rację - rzekła prezesowa. - Zaczyna mnie pan interesować, panie Wokulski - dodała pani Wšsowska, wycišgajšc do niego rękę. Panna Ewelina przez cały czas rozmowy była schylona nad haftem. W tej chwili podniosła głowę i spojrzała na Starskiego z takim wyrazem rozpaczy, że Wokulski zdziwił się... Ale Starski wcišż uderzał szpicrózgš koniec swego buta, gryzł cygaro i uœmiechał się na pół drwišco, na pół smutnie. Za altankš rozległ się głos Ochockiego: - Widzisz, mówiłem ci, że tu jest pani... - No, to w altance, ale nie w krzakach - odpowiedziała młoda dziewczyna z koszykiem w ręku. - Ach, głupia jesteœ! - mruknšł Ochocki, wchodzšc i niespokojnie patrzšc na damy. - Oho! pan Julian znowu wkracza do nas jako triumfator - rzekła wdówka. - Ależ słowo honoru daję, że tylko dla skrócenia drogi szedłem przez klomby - tłumaczył się Ochocki. - I tak pan zjechał z drogi, jak dziœ wiozšcnas... - No, słowo honoru daję... - Już lepiej podprowadŸ mnie, zamiast się tłomaczyć -przerwała prezesowa. Ochocki podał jej rękę, ale miał minę tak zakłopotanš i kapelusz tak wsadzony na bakier, że pani Wšsowska nie mogła pohamować nadmiaru wesołoœci, co na twarzy panny Felicji wywołało nowš serię rumieńców, a Ochockiego zmusiło do rzucenia wdówce kilku gniewnych spojrzeń.Całe towarzystwo skręciło na lewo i bocznš alejš szło do budynków folwarcznych. Naprzód prezesowa z Ochockim, za nimi dziewczyna z koszykiem, potem wdówka z pannš Felicjš, Wokulski, a za nim panna Ewelina ze Starskim. Przy furtce hałas na przodzie spotęgował się, aw tej chwili Wokulskiemu przywidziało się, że słyszy za sobš cichš rozmowę. - Czasem zdaje mi się, że wolałabym w grobie leżeć... - szepnęła panna Ewelina. - Odwagi... odwagi... - odpowiedział jej tym samym tonem Starski. Wokulski teraz dopiero zrozumiał cel wyprawy na folwark, gdy w dziedzińcu wybiegło naprzeciw prezesowej całe stadokur, którym ona rzucała ziarno z kosza. Zakurami ukazała się ich dozorczyni, stara Mateuszowa, donoszšc pani, że wszystko jest dobrze, tylko że z rana kršżył nad dziedzińcem jastrzšb, a po południu jedna z kur trochę udławiła się kamieniem, ale już jš minęło. Po przeglšdzie drobiu prezesować obejrzała obory i stajnie, gdzie parobcy, po większej częœci ludzie dojrzałego wieku, składali jej raporta. Tu o mało nie zdarzył się wypadek. Ze stajni bowiem nagle wybiegło spore Ÿrebię i rzuciło się na prezesowš przednimi nogami,jak pies, który staje na dwu łapach. Szczęœciem, Ochocki pohamował figlarne zwierzę, a prezesowa dała mu zwykłš porcję cukru... - On babcię kiedy skaleczy - odezwał się niezadowolony Starski. - Kto widział przyzwyczajać do takich pieszczot Ÿrebięta, z których póŸniej wyrastajš konie! - Zawsze mówisz rozsšdnie - odpowiedziałamu prezesowa, głaszczšc Ÿrebaka, który kładł głowę na jej ramieniu, a póŸniej biegł za niš tak, że parobcy musieli go zawracać do stajni. Nawet niektóre krowy poznawały swojš paniš i witały jš stłumionym rykiem, podobnym do mruczenia"Dziwna kobieta" - pomyœlał Wokulski, patrzšc na staruszkę, która umiała budzić miłoœć dla siebie nie tylko w sercach zwierzšt, lecz nawet ludzi. Po kolacji prezesowa poszła spać, a pani Wšsowska zaproponowała spacer po parku. Baron, lubo niechętnie, zgodził się na projekt; włożył gruby paltot, szyję okręcił chustkšiwzišwszy pod rękę narzeczonš, wysunšł się z niš naprzód. O czym mówili? Nikt nie wie, tyle tylko widziano, że ona była blada,on miał wypieki na twarzy. Około jedenastej w nocy wszyscy rozeszli się, a baron pokaszlujšc, odprowadził Wokulskiego do jego pokoju. - Cóż, przypatrzył się pan mojej narzeczonej?... Jaka ona piękna!...Obraz westalki, panie, prawda? A jeszcze kiedy najej buzi ukaże się ten wyraz dziwnej melancholii, uważał pan, jest tak czarujšca, że... oddałbym za niš życie. Nikomu bym tego nie powiedział, wyjšwszypana, ale wie pan, ona robi na mnie takie wrażenie, że nie wiem, czy oœmielę się kiedykolwiek pieœcić jš... chcę tylko modlić się do niej... Po prostu panie, klęczałbym u jej nóg i patrzył w oczy, szczęœliwy, gdybymi pozwoliła, panie, pocałować brzeg swojej sukni... Ale czy nie nudzę pana? Gwałtownie zakaszlał się, tak że mu oczy krwiš zabiegły. Odpoczšwszy, mówił dalej: - Ja nieczęsto kaszlę, ale dziœ trochę zaziębiłem się... i nawet nie zawsze jestem skłonny do zaziębień, tylko w jesieni i na nowiu. No, ale to przejdzie, bo właœnie onegdaj zaprosiłem na konsylium Chałubińskiego i Baranowskiego i ci mi powiedzieli, że bylem się szanował, będę zdrów... Pytałem ich również (mówię to tylko panu), co sšdzš o moim małżeństwie. Ale oni powiedzieli, że małżeństwo to taka rzecz osobista... Zwróciłem ich uwagę, że lekarze berlińscy od dawna już kazali mi się żenić. To im dało do myœlenia i zaraz któryœ rzekł: "A to szkoda, wielka szkoda, że pan natychmiast nie spełnił ich zalecenia..." Toteż, powiem panu, obecnie jestem zdecydowany skończyć przed adwentem... Znowu napadł go kaszel. Odpoczšł i nagle spytał Wokulskiego zmienionym głosem: - Wierzy pan w życie przyszłe? - Dlaczego?... - Bo widzi pan, ta wiara chroni człowieka od rozpaczy. Ja na przykład rozumiem, że ani sam nie będę już tak szczęœliwy, jak bym mógł być kiedyœ, ani jej nie dam zupełnego szczęœcia. Jedynš zaœ pociechę mam w tej myœli, że spotkamy się na innym, lepszym œwiecie, gdzie oboje będziemy młodzi. Przecież ona - dodał zadumany - będzie i tam należała do mnie, gdyż Pismo œwięte uczy: "Co zwišżecie na ziemi, będzie zwišzane w niebie..." Pan może nie wierzy w to, tak jak i Ochocki; niech pan jednak przyzna, że... czasem... wierzy pan i wcale nie dałby pan słowa, żetak nie będzie?... Zegar za œcianš wybił północ, baron zerwał się wylękniony i pożegnał Wokulskiego. W kilka minut póŸniej jego zanoszšcy się kaszel było słychać w drugim końcu oficyny. Wokulski otworzył okno. Przy kuchni piały ogromnymi głosami koguty kałakuckie, w parku kwilił puszczyk; na niebie urwała sięjedna gwiazda i spadła gdzieœ za drzewami.Baron wcišż kaszlał. "Czy wszyscy zakochani sš tak œlepi jak on? - myœlał Wokulski. - Bo dla mnie, i chyba dla każdego tutaj, jest jasne, że ta panna wcale go nie kocha. Może nawet kocha Starskiego... Nie rozumiem jeszcze sytuacji - cišgnšł dalej - ale najprawdopodobniej jest tak: panna idzie za mšż dla pieniędzy, a Starski swymi teoriami umacnia jš w tym zamiarze.A może i on podkochuje się w niej?... Niepodobna. Prędzej już się niš znudził i gwałtem namawia do zamšżpójœcia. Chociaż... Nie, to byłaby potworna kombinacja. Tylko kobiety publiczne majš kochanków, którzy prowadzš nimi handel. Co za głupie przypuszczenie!... Starski możeistotnie być jej przyjacielem i radzić to, w co sam wierzy. On przecież mówi otwarcie,że sam ożeni się tylko z bogatš kobietš. Zasada taka dobra jak każda inna, powiedziałby Ochocki. Słusznie prezesowa mówiła kiedyœ, że dzisiejsze pokolenie ma mocne głowy i zimne serca. Nasz przykładzniechęcił ich do sentymentalizmu, więc wierzš w potęgę pieniędzy, co zresztš dowodzi rozsšdku. Nie, ten Starski sprytny człowiek; może trochę hulaka, próżniak, ale sprytu mu nie brak. Ciekawym tylko, za co tak na nim używa pani Wšsowska?... Zapewne ma do niego słaboœć, a że ma i pienišdze, więc w rezultacie pobiorš się. Zresztš - co mnie to obchodzi... Ciekawym, dlaczego prezesowa dziœ nie wspominała o pannie Izabeli? No, już ja pytać się nie będę... Od razu wzięliby nas najęzyki..." Zasnšł i marzyło mu się, że jest baronem zakochanym i chorym, a Starski odgrywa przy nim rolę przyjaciela domu. Ocknšł się i rozeœmiał... Już to wyleczyłoby mnie od razu" - szepnšł. Ranek znowu zeszedł mu na łapaniu ryb z pannš Felicjš i Ochockim. Gdy zaœ o pierwszej wszyscy zebrali się na œniadanie,pani Wšsowska odezwała się: - Babcia pozwoli nam osiodłać dwa konie: mnie i panu Wokulskiemu, prawda? - A potem, zwróciwszy się do Wokulskiego, dodała: - Za pół godziny jedziemy. Od tej chwili zaczyna pan służbę przy mnie. - Państwo tylko we dwoje pojadš? - spytała zapłoniona panna Felicja.. - Czy i ty miałabyœ chęć jechać z panem Julianem? - Tylko proszę... bez żadnych dysponowań mojš osobš - zaprotestował Ochocki. - Felcia zostanie ze mnš - wtršciła prezesowa. Pannie Felicji krew i łzy napłynęły do oczu. Spojrzała na Wokulskiego naprzód z gniewem, potem ze wzgardš, a nareszcie wybiegła z pokoju pod pozorem znalezienia chustki. Gdy wróciła, wyglšdała jak Maria Stuart przebaczajšca swoim oprawcom i miała czerwony nosek. Punkt o drugiej przyprowadzono dwa piękne wierzchowce. Wokulski stanšł przy swoim, a w parę minut ukazała się pani Wšsowska. Miała obcisłš amazonkę, kształty Junony, kasztanowate włosy zebrane w jeden węzeł. Końcem nogi oparła się na ręku stangreta i jak sprężyna rzuciła się na siodło. Szpicrózga drżała w jej ręce. Wokulski tymczasem spokojnie dopasowywał strzemiona. - Prędzej, panie, prędzej - wołała, œcišgajšc lejce koniowi, który kręcił się w koło i przysiadał na zadzie. - Za bramš ruszamy galopem... Avanti, Savoya!... Nareszcie Wokulski siadł na konia, pani Wšsowska niecierpliwie uderzyła swego szpicrózgš i wyjechała za folwark. Droga cišgnęła się alejš lipowš, majšcš z wiorstędługoœci. Po obu stronach leżało szare pole, a na nim tu i ówdzie widać było sterty pszenicy, duże jak chaty. Niebo czyste, słońce wesołe, z daleka dolatywałjęk młocarni. Kilka minut jechali kłusem. Potem pani Wšsowska położyła rękojeœć szpicrózgi na ustach, pochyliła się i poleciała galopem. Welon kapelusza chwiał się za niš jak popielate skrzydło. - Avanti! avanti!... Znowu biegli kilka minut. Nagle pani osadziła konia na miejscu, była zarumieniona i zadyszana. - Dosyć - rzekła - teraz pojedziemy wolno. Uniosła się na siodle i uważnie patrzyła w stronę błękitnego lasu, który było widać daleko na wschodzie. Aleja skończyła się; jechali polem, na którym zieleniły się grusze i szarzały sterty. - Powiedz mi pan - rzekła - czy to wielka przyjemnoœć dorabiać się majštku? - Nie - odparł Wokulski po chwilowym namyœle. - Ale wydawać przyjemnie? - Nie wiem. - Nie wiesz pan? A jednak cuda opowiadajš o pańskim majštku. Mówiš, że masz pan ze szeœćdziesišt tysięcy rocznie... - Dziœ mam znacznie więcej, ale wydaję bardzo mało. - Ileż? - Z dziesięć tysięcy. - Szkoda. Ja w roku zeszłym postanowiłamwydać masę pieniędzy. Plenipotent i kasjer zapewniajš mnie, że wydałam dwadzieœcia siedem tysięcy... Szalałam, no - i nie spłoszyłam nudów... Dziœ, myœlę sobie, zapytam pana: jakie robi wrażenie szeœćdziesišt tysięcy wydanych w cišgu roku? ale pan tyle nie wydajesz. Szkoda. Wiesz pan co?... Wydaj kiedy szeœćdziesišt, no - sto tysięcy na rok i powiedz mi pan: czy to robi sensację i jakš? Dobrze?... - Z góry mogę pani powiedzieć, że nie robi. - Nie?... Więc na cóż sš pienišdze?:.. Jeżeli sto tysięcy rubli rocznie nie daje szczęœcia,cóż go da? - Można je mieć przy tysišcu rubli. Szczęœcie każdy nosi w sobie. - Ale je skšdsiœ bierze do siebie. - Nie, pani. - I to mówi pan, taki człowiek niezwykły? - Gdybym nawet był niezwykłym, to tylko przez cierpienia, nie przez szczęœcie. A tymmniej nie przez wydatki. Pod lasem ukazał się tuman kurzu. Pani Wšsowska chwilę popatrzyła, potem nagle zacięła konia i skręciła na prawo, w pole, bez drogi. - Avanti!... avanti!... Jechali z dziesięć minut,a teraz Wokulski zatrzymał konia. Stał na wzgórzu, nad łškš tak pięknš jak marzenie.Co w niej było pięknym, czy zielonoœć trawy, czy kręty bieg rzeczułki, czy drzewa pochylajšce się nad niš, czy pogodne niebo? Wokulski nie wiedział. Ale pani Wšsowska nie zachwycała się. Pędziła z góry na złamanie karku, jakby chcšc zaimponować swemu towarzyszowi odwagš. Gdy Wokulski powoli zjechał z góry, zwróciła do niego konia i zawołała niecierpliwie: - Ach, panie, czy pan zawsze taki nudny? Przecież nie po to wzięłam pana na spacer,ażeby ziewać. Proszę mnie bawić, tylko zaraz... - Zaraz?... Dobrze. Pan Starski jest to bardzo zajmujšcy człowiek. Pochyliła się na siodło, jakby padajšc w tył, i przecišglespojrzała Wokulskiemu w oczy. - Ach! - zawołała ze œmiechem - nie spodziewałam się usłyszeć tak banalnego frazesu od pana... Pan Starski zajmujšcy... Dla kogo?...Chyba dla takich... takich... łabędzic jak panna Ewelina, bo na przykładjuż dla mnie przestał nim być... - Jednakże... - Nie ma jednakże. Był nim kiedyœ, kiedym miała zamiar stać się męczennicš małżeństwa. Na szczęœcie, mój mšż znalazł się tak uprzejmie, że prędko umarł, a pan Starski jest tak nieskomplikowany, że nawet przy moim zasobie doœwiadczenia poznałam się na nim w tydzień. Ma zawsze taki sam zarost a la arcyksišżę Rudolf i ten sam sposób uwodzenia kobiet. Jego spojrzenia, półsłówka, tajemniczoœć znam tak dobrze jak krój jego żakietu. Zawsze tak samo unika panien bez posagu, jest cynicznym z mężatkami, a wzdychajšcym przy pannach, które majš wyjœć za mšż. Mój Boże, ilu ja podobnych spotkałam w życiu!... Dziœ trzebami czegoœ nowego... - W takim razie pan Ochocki... - O tak, Ochocki jest zajmujšcy, a mógłby nawet być niebezpieczny, ale - na to ja musiałabym drugi raz się urodzić. To człowiek nnie z tego œwiata, do któregoja należę sercem i duszš... Ach, jaki on naiwny, a jaki wspaniały! Wierzy w idealnš miłoœć, z którš zamknšłby się w swoim laboratorium i był pewnym, że go nigdy nie zdradzi... Nie, on nie dla mnie... - Cóż znowu z tym siodłem! - zawołała nagle. - Mój panie, popręg mi się odpišł... proszę zobaczyć... Wokulski zeskoczył z konia. - Zsišdzie pani? - zapytał. - Ani myœlę. Niech pan tak obejrzy. Zaszedł z prawej strony - popręg był mocno przypasany. - Ależ nie tam... O tu... Tu coœ psuje się, około strzemienia. Zawahał się, lecz odsunšł jej amazonkę i włożył rękę pod siodło. Nagle krew uderzyła mu do głowy: wdówka w taki sposób ruszyła nogš, że jej kolano dotknęło twarzy Wokulskiego. - No i cóż?... No i cóż?... - pytała niecierpliwie. - Nic - odparł. - Popręg jest mocny... - Pocałowałeœ mnie pan w nogę?!... - krzyknęła. - Nie. Wtedy trzasnęła konia szpicrózgš i poleciała cwałem, szepczšc: otnie złożył dowody y którego48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żaP˘cbň"ccĄ3dľ$ c€eU3ý PfR?*"Głupiec czy kamień!..." Wokulski powoli siadł na konia. Niewysłowiony żal œcisnšł mu serce, gdy pomyœlał: "Czy i panna Izabela jeŸdzi konno?... I kto też jej poprawia siodło?..."Kiedy dojechał do pani Wšsowskiej, wybuchnęła œmiechem:- Cha! cha! cha!... Jesteœ pan nieoceniony!... -A potem zaczęła mówić niskim, metalowym głosem: - Na karcie mojej historii zapisał się piękny dzień - odegrałam rolę Putyfarowej i znalazłam Józefa... Cha! cha! cha!... Jedna tylko rzecz napełnia mnie obawš: że pan nawet nie potrafisz ocenić, jak ja umiem zawracać głowy. W takiej chwili stu innych na pańskim miejscu powiedziałoby, że żyć beze mnie nie mogš, że zabrałam im spokój i tam dalej... A ten odpowiada krótko: nie!... Za to jedno: "nie" powinieneœ pan dostać w królestwie niebieskim krzesło pomiędzy niewiništkami. Takie wysokie krzesełko z poręczš z przodu... Cha! cha! cha!... Tarzała się na siodle ze œmiechu. - I co by pani z tego przyszło, gdybym odpowiedział jak inni? - Miałabym jeden triumf więcej. - A z tego co pani przyjdzie? - Zapełniam sobie pustkę życia. Z dziesięciutych, którzy mi się oœwiadczajš, wybieram jednego, który wydaje mi się najciekawszym, bawię się nim, marzę o nim... - A potem? - Robię przeglšd następnej dziesištki i wybieram nowego. - I tak często? - Choćby co miesišc. Co pan chce - dodała wzruszajšc ramionami - to miłoœć wieku pary i elektrycznoœci. - A tak. Nawet przypomina kolej żelaznš. - Leci jak burza i sypie iskry?... - Nie. JeŸdzi prędko i bierze pasażerów, ilu się da. - O, panie Wokulski!... - Nie chciałem obrazić pani: sformułowałem tylko to, com słyszał. PaniWšsowska przygryzła usta. Jechali jakiœ czas, milczšc. Po chwili znowu zabrała głos pani Wšsowska. - Już okreœliłam sobie pana: pan jesteœ pedant. Co wieczór, nie wiem o której, ale zapewne przed dziesištš, robisz pan rachunki, potem idziesz spać, ale przed spaniem mówisz pacierz, głoœno powtarzajšc: Nie pożšdaj żony bliŸniego twego. Czy tak?... - Niech pani mówi dalej. - Nie będę nic mówić, bo mnie już i rozmowa z panem dręczy. Ach, ten œwiat daje nam same zawody!... Kiedy kładziemy pierwszš suknię z trenem, kiedy idziemy napierwszy bal, kiedy pierwszy raz kochamy -zdaje się nam, że otóż jest coœ nowego... Lecz po chwili przekonywamy się, że to jużbyło albo że to jest - nic... Pamiętam, w roku zeszłym, w Krymie, jechaliœmy w kilka osób bardzo dzikš drogš, po której kiedyœ snuli się rozbójnicy. I właœnie gdy rozmawiamy o tym, wysuwa się spoza skały dwu Tatarów... Chwała Bogu! myœlę, ci zechcš nas zabić, bo miny mieli okropne, choć bardzo przystojni ludzie. A oni, wie pan, z jakš wystšpili propozycjš?... Ażeby kupić od nich winogron!... Panie! Oni nam sprzedawali winogrona, kiedy ja myœlałam o bandytach. Chciałam ich wybić ze złoœci, naprawdę. Otóż - pan dzisiaj przypomniał mi tych Tatarów... Prezesowa przez kilka tygodni tłomaczyła mi, że pan jesteœ oryginalny człowiek, zupełnie inny od innych, a tymczasem widzę, że pan jesteœ najzwyklejszy pedant. Czy tak? - Tak. - Widzi pan, jak ja się znam na ludziach. Może byœmy jeszcze pojechali galopem. Albo- nie, już mi się nie chce, jestem zmęczona.Ach... gdybym choć raz w życiu spotkała prawdziwie nowego człowieka... - A z tego co by pani przyszło? - Miałby jakiœ nowy sposób postępowania, mówiłby mi nowe rzeczy, czasami rozgniewałby mnie do łez, potem sam œmiertelnie obraziłby się na mnie, a potem - naturalnie musiałby przepraszać. O, ten zakochałby się we mnie do szaleństwa! Wpiłabym mu się tak w serce i pamięć, że nawet w grobie nie zapomniałby o mnie... No, takš miłoœć - rozumiem. - A pani co by mu dała w zamian? - spytał Wokulski, któremu robiło się coraz ciężej i smutniej. - Czy ja wiem? Może i ja zdecydowałabym się na jakie szaleństwo... - Teraz ja powiem, co by ten nowy człowiek dostał od pani - mówił Wokulski, czujšc, że zbiera w nim gorycz. - Naprzód,dostałby długš listę wielbicieli dawniejszych, następnie, drugš listę wielbicieli, którzy nastšpiš po nim, a w czasie antraktu miałby możnoœć sprawdzania... czy na koniu dobrze leży siodło... - To nikczemne, co pan powiedziałeœ! - krzyknęła pani Wšsowska, œciskajšc szpicrózgę. - Tylko powtórzenie tego, co słyszałem od pani. Jeżeli jednak mówię za œmiało na tak krótkš znajomoœć... - Owszem, słucham... Może pańskie impertynencje będš ciekawsze aniżeli ta chłodna grzecznoœć, którš od dawna umiemna pamięć. Naturalnie, taki człowiek jak pan gardzi takimi kobietami jak ja... No, œmiało... - Za pozwoleniem. Przede wszystkim nie używajmy zbyt silnych wyrazów, które wcale nie odpowiadajš spacerowej sytuacji.Między nami nie ma mowy o uczuciach, tylko o poglšdach. Otóż, moim zdaniem, w poglšdzie pani na miłoœć istniejš nie dajšce się pogodzić kontrasty. - Proszę? - zdziwiła się wdówka. - To, co pan nazywasz kontrastami, ja najdoskonalejgodzę w życiu. - Mówi pani o częstej zmianie kochanków... - Jeżeli łaska, nazwijmy ich wielbicielami. - A następnie, chce pani znaleŸć jakiegoœ nowego i nietuzinkowego człowieka, który by nawet w grobie nie zapomniał o pani. Otóż, o ile ja znam ludzkš naturę, jest to cel nie do osišgnięcia. Ani pani z rozrzutnej w swoich względach nie stanie się oszczędnš, ani człowiek nietuzinkowy nie zechce zajšć miejsca poœród kilku tuzinów...- Może o tym nie wiedzieć - przerwała wdówka. - Ach, więc mamy i mistyfikację, dla udaniasię której potrzeba, ażeby bohater pani byłœlepy i głupi. Ale choćby takim był wybrany, czy sama pani miałaby odwagę zwodzić człowieka, który by aż tak paniš kochał?... - Dobrze, więc powiedziałabym mu wszystko, kończšc w ten sposób: pamiętaj,że Chrystus przebaczył Magdalenie, od której przecie ja jestem mniej grzeszna, no i przynajmniej mam równie piękne włosy... - I to by mu wystarczyło? - Ja sšdzę. - A gdyby mu nie wystarczyło? - Zostawiłabym go w spokoju i odeszłabym.Ale pierwej wpiłaby mu się pani w serce i w pamięć tak, ażeby pani nawet w grobie nie zapomniał!... - wybuchnšł Wokulski. - Piękny œwiat, ten wasz œwiat... I miłe sš te kobiety, przy których, kiedy im człowiek w najlepszej wierze oddaje własnš duszę, jeszcze musi spoglšdać na zegarek, ażeby nie spotkał swoich poprzedników i nie przeszkadzał następcom. Pani, nawet ciasto, ażeby wyrosło, potrzebuje dłuższego czasu; czy więc podobna wielkie uczucie wyhodować w takim poœpiechu, na takim jarmarku?... Niech pani skwituje z wielkich uczuć, to pozbawia snu i odbiera apetytu. Po co kiedyœ zatruwać życie jakiemuœ człowiekowi, którego zapewne dziœ jeszczepani nie zna? Po co sobie samej mšcić dobry humor? Lepiej trwać przy programie prędkich i częstych zwycięstw, które innymnie szkodzš, a pani jakoœ zapełniajš życie. - Już pan skończył, panie Wokulski? - Chyba że tak... - Więc teraz ja panu powiem. Wszyscy jesteœcie podli... - Znowu silny wyraz. - Pańskie były silniejsze. Wszyscy jesteœcienędznicy. Kiedy kobieta, w pewnej epoce życia, marzy o idealnej miłoœci, wyœmiewacie jej złudzenia i domagacie się kokieterii, bez której panna jest dla was nudna, a mężatka głupia. A dopiero gdy dzięki zbiorowym usiłowaniom pozwoli prawić sobie banalne oœwiadczyny, patrzeć słodko w oczy, œciskać za ręce, wówczas z ciemnego kšta wyłazi jakiœ oryginalny egzemplarz w kapturze Piotra z Amiens i uroczyœcie wyklina kobietę, stworzonš na obraz i podobieństwo Adamowych synów. "Tobie już nie wolno kochać, ty już nie będziesz nigdy prawdziwie kochana, bo miałaœ nieszczęœcie znaleŸć się wœród jarmarku, boœ straciła złudzenia!" A któż jš z nich okradł, jeżeli nie pańscy rodzeni bracia?... I cóż to za œwiat, który naprzód obdziera z ideałów, a potem skazuje obdartego?... Pani Wšsowska wydobyła chustkę z kieszenii poczęła jš gryŸć. Na rzęsach błysnęła jej łza i spadła na końskš grzywę. - JedŸ pan już sobie - zawołała - jesteœ pan drażnišco płytki. JedŸ pan... jedŸ i przyszlij mi Starskiego; jego bezczelnoœć jest zabawniejsza od pana księżowskiej powagi... Wokulski ukłonił się i pojechał naprzód. Był zgryziony i zakłopotany. - Gdzie pan jedziesz?... nie tędy... Ach, prawda, gotów pan jesteœ zbłšdzić, a póŸniej mówić wszystkim przy obiedzie, żem cię sprowadziła z prostej drogi. Proszę za mnš... Jadšc o kilka kroków za paniš Wšsowskš, Wokulski rozmyœlał: "Więc to taki œwiat? Jedne w nim sprzedajšsię ludziom prawie zgrzybiałym, a inne traktujš ludzkie serca jak polędwicę. Dziwna to jednak kobieta z tej pani!... bo złš nie jest, ma nawet szlachetne porywy..." W pół godziny wjechali znowu na wzgórza, z których widać było dwór prezesowej. Pani Wšsowska nagle zawróciła konia i bystro patrzšc na Wokulskiego spytała: - Między nami pokój czy wojna?... - Czy mogę być szczerym? - Proszę. - Mam dla pani głębokš wdzięcznoœć. W jednej godzinie dowiedziałem się od pani więcej aniżeli przez całe życie. - Ode mnie?... Zdaje się panu. Mam w sobie parę kropli krwi węgierskiej, więc kiedy wsišdę na konia, szaleję i plotę niedorzecznoœci. Notabene - nie cofam nic z tego, com powiedziała, ale mylisz się pan, jeżeli sšdzisz, żeœ mnie już poznał. A teraz pocałuj mnie pan w rękę; jesteœ pan rzeczywiœcie interesujšcy. Wycišgnęła rękę, którš Wokulski ucałował,szeroko otwierajšc oczy ze zdziwienia. ROZDZIAŁ SIÓDMY POD JEDNYM DACHEM W tej samej porze, kiedy Wokulski z paniš Wšsowskš kłócił się albo galopował po łšce, z majštku hrabiny do Zasławka dojeżdżała panna Izabela. Wczoraj otrzymała od prezesowej list, wyprawiony przez umyœlnego posłańca, a dziœ na wyraŸne żšdanie swej ciotki wyjechała, lubo niechętnie. Była pewna, że w Zasławkujuż znajduje się mocno protegowany przez prezesowš Wokulski; taka więc nagła podróż wydała jej się niewłaœciwš. "Choćbym nawet musiała kiedyœ wyjœć za niego - mówiła sobie - to jeszcze nie mam racji œpieszyć na powitanie". Ale ponieważ rzeczy spakowano, powóz zajechał, a nawet z przedniego siedzenia wyglšdała już jej pokojówka, więc panna Izabela zdecydowała się na wyjazd.Pożegnanie jej z rodzinš było pełneznaczenia. Pan Łęcki, cišgle rozstrojony, przecierał oczy, a hrabina, wsunšwszy jej w rękę aksamitny woreczek z pieniędzmi, pocałowała jš w czoło i rzekła: - Nie radzę ani odradzam. Masz rozum, wiesz, jakie jest położenie, więc sama musisz coœpostanowić i przyjšć konsekwencje. Co postanowić?... jakie przyjšć konsekwencje?... o tym nie wspomniała hrabina. Tegoroczny pobyt na wsi głęboko zmodyfikował niektóre poglšdy panny Izabeli; nie sprawiło tego jednak œwieże powietrze ani piękne krajobrazy, ale wypadki i możnoœć spokojnego zastanowienia się nad nimi. Przyjechała tu na wyraŸne żšdanie ciotki, dla Starskiego, o którym powszechnie mówiono, że odziedziczy majštek po prezesowej. Tymczasem prezesowa, przypatrzywszy się swemu ciotecznemu wnukowi, oœwiadczyła, że co najwyżej zapisze mu tysišc rubli dożywotniej renty, która zapewne bardzo mu się przyda na staroœć. Cały zaœ majštek postanowiła zapisać na podrzutków i ich nieszczęœliwe matki. Od tej chwili Starski w oczach hrabiny stracił wszelkš wartoœć. Stracił jš i u panny Izabeli, oœwiadczywszy pewnego razu, że nigdy nie ożeniłby się z "gołš pannš"; raczej z Chinkš albo z Japonkš, byle miała kilkadziesišt tysięcy rubli rocznie. - Za mniejszy dochód nie warto ryzykować przyszłoœci - powiedział. Ponieważ tak powiedział, więc panna Izabela przestała go traktować jako poważnego epuzera. Ale ponieważ mówišc to, z cicha westchnšł i spojrzał na niš przelotnie, więc panna Izabela pomyœlała, że piękny Kazio musi mieć jakšœ sercowš tajemnicę i że szukajšcbogatej żony robi ofiarę. Dla kogo?... Może dla niej... biedny chłopiec, ale trudno. Kiedyœ może znajdzie się sposób osłodzeniajego cierpień, lecz dziœ należy go trzymać z daleka. Co przychodziło tym łatwiej, że Starski poczšł gwałtownie zalecać się do bogatej pani Wšsowskiej i kršżyć z daleka około panny Eweliny Janockiej, zapewne dlazatarcia do reszty œladów, że kiedyœ kochał się w pannie Izabeli. "Biedny chłopiec, ale trudno. Życie ma swoje obowišzki, które trzeba spełnić, choć sš ciężkie". W taki sposób Starski, może najstosowniejszy dla panny Izabeli epuzer, wykreœlony został z listy jej konkurentów. Nie mógł żenić się z pannš ubogš, musiał szukać żony bogatej; były todwie nieprzebyte między nimi przepaœcie. Drugi jej konkurent, baron, wykreœlił się sam, zaręczywszy się z pannš Ewelinš. Panna Izabela czuła wstręt do barona, dopóki starał się o jej względy; lecz gdy jštak nagle opuœcił, prawie że się zatrwożyła. Jak to, więc na œwiecie sš kobiety, dla których można wyrzec się jej?!... Jak to, więc może nadejœć chwila, wktórej pannę Izabelę opuszczš nawet tak podeszłego wieku wielbiciele?...Zdawało jej się, że ziemia drży jej pod nogami, i pod wpływem nie okreœlonych obaw, jakie jš wówczas ogarnęły, panna Izabela odezwała się do prezesowej o Wokulskim dosyć życzliwie. Kto wie nawet, czy nie powiedziała tych słów: - Co się też dzieje z panem Wokulskim? Bardzo żałuję, że może mieć żal do mnie. Nieraz wyrzucam sobie, że nie postępowałam z nim tak, jak zasługiwał. Spuœciła oczy i zarumieniła się w ten sposób, że prezesowej wydało się koniecznym zaprosić Wokulskiego na wieœ. "Niech się sobie przypatrzš na œwieżym powietrzu - myœlała staruszka - a będzie, co Bóg da. On brylant między mężczyznami, ona także dobre dziecko, więc może się porozumiejš. Bo że on ma do niej słaboœć, to prawie bym się założyła". W kilka dni panna Izabela, ochłonšwszy z nieprzyjemnych wrażeń, poczęła żałować swojej wzmianki o Wokulskim przed prezesowš. "Jeszcze gotów pomyœleć, że wyszłabym za niego..."- rzekła do siebie. Tymczasem prezesowa zwierzyła się przedbawišcš u niej paniš Wšsowskš, że przyjedzie do Zasławka Wokulski, bardzo bogaty wdowiec, człowiek ze wszech miar niepospolity, którego chciałaby ożenić i który kto wie, czy nie kocha się w pannie Izabeli... Pani Wšsowska bardzo obojętnie słuchała omajštku, o wdowieństwie i o matrymonialnych kwalifikacjach Wokulskiego. Lecz gdy prezesowa nazwała go człowiekiem niepospolitym, zaciekawiła się; dowiedziawszy się zaœ, że może kochaćpannę Izabelę, rzuciła się jak rumak szlachetnej krwi, niebacznie dotknięty ostrogš. Pani Wšsowska była najlepszš kobietš, nie myœlała powtórnie wychodzić za mšż, a tym mniej odbierać innym paniomkonkurentów. Dopóki jednak żyła na œwiecie, nie mogła pozwolić na to, ażeby jaki mężczyzna mógł kochać się w jakiejœ innej kobiecie, nie w niej. Żenić się dla interesu ma prawo; pani Wšsowska gotowa mu była nawet pomagać, ale uwielbiać - można było tylko jš. Nie dlatego nawet, ażeby uważała się za najpiękniejszš, ale że... takš już miała słaboœć. Dowiedziawszy się, że panna Izabela dziœ przyjeżdża, pani Wšsowska gwałtem zabrała na spacer Wokulskiego. Gdy zaœ na goœcińcu pod lasem zobaczyła tuman kurzu,wzniecony przez powóz jej rywalki, skręciła na łškę i tam zrobiła wielkš scenęz siodłem, która jej się nie udała. Tymczasem panna Izabela dojechała do dworu. Całe towarzystwo przyjęło jš na Ganku, witajšc prawie tymi samymi wyrazami. - Wiesz - szepnęła jej prezesowa - przyjechał Wokulski. - Tylko pani nam brakło - zawołał baron - ażeby Zasławek był podobny do raju. Bo już mamy tu bardzo przyjemnego towarzysza znakomitego i goœcia... Panna Felcia Janocka wzięła na bok pannę Izabelęize łzami w głosie poczęła jej opowiadać: - Wiesz, przyjechał tu pan Wokulski... Ach, gdybyœ wiedziała, co to za człowiek!... Ale wolę ci nic nie mówić, bo i ty jeszcze pomyœlisz, że jestem nim zajęta... No i wyobraŸ sobie: pani Wšsowska kazała mu jechać ze sobš na spacer, sam na sam... Gdybyœ wiedziała, jak się biedak rumienił!...A ja za niš. Bo i ja chodziłam z nim na ryby, ale tylko tu, do sadzawki, i jeszcze był z nami pan Julian. Ale żebym miała tylko z nim jechać konno?... Za nic w œwiecie!... wolałabym umrzeć... Uwolniwszy się od witajšcych, panna Izabela poszła do przeznaczonego dla niej pokoju. "Drażni mnie ten Wokulski" - szepnęła. W gruncie rzeczy nie było to rozdrażnienie, ale coœ innego. Jadšc tu, go48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żgPĺch5ci<Zcj–,Qckç:panna Izabela czuła niechęć do prezesowejza jej gwałtowne zaprosiny, do ciotki, że jej kazała natychmiast jechać, a nade wszystko do Wokulskiego. "Więc naprawdę -mówiła sobie - chcš mnie oddać temu parweniuszowi?... A, zobaczy, jak na tym wyjdzie!..." Była pewna, że pierwszym człowiekiem, który jš powita, będzie Wokulski, i postanowiła traktować go z najwyższš pogardš. Tymczasem Wokulski nie tylko nie wybiegł na jej spotkanie, ale pojechał na spacer z paniš Wšsowskš. To w przykry sposób dotknęło pannę Izabelę i pomyœlała:"Zawsze kokietka z niej, choć już ma lat trzydzieœci!..."Gdy baron nazwał Wokulskiego znakomitym goœciem, panna Izabela uczuła jakby dumę, ale było to bardzo przelotne uczucie. Gdy zaœ panna Felicja w niedwuznaczny sposób zdradziła się, że jest o Wokulskiego zazdrosnš, pannęIzabelę ogarnšł jakby niepokój, ale tylko nachwilę. " Naiwna jest ta Felcia" - rzekła do siebie.Krótko mówišc: przez całš drogę planowanawzgarda dla Wokulskiego całkiem zniknęła wobec mieszaniny takich uczuć jak, lekki gniew, lekkie zadowolenie i lekka obawa. W tej chwili Wokulski przedstawiał się pannie Izabeli inaczej niż dotychczas. Nie był to już jakiœ tam kupiec galanteryjny, ale człowiek, który wracał z Paryża, miał ogromny majštek i stosunki, którym zachwycał się baron, którego kokietowała Wšsowska... Ledwie panna Izabela miała czas przebrać się, do pokoju jej weszła prezesowa. - Moja Belu - rzekła staruszka, ucałowawszy jš jeszcze raz - dlaczegóż toJoasia nie chce przyjechać do mnie? - Papo jest niezdrów, więc nie chce go opuszczać. - Proszę cię... proszę cię, tylko tego mi nie mów. Nie przyjedzie, bo nie chce spotkać się z Wokulskim, oto cały sekret... - mówiła nieco wzruszona prezesowa. - On dla niej wtedy dobry, kiedy sypie pienišdze na jej ochronę... Powiem ci, Belu, że twoja ciotka nigdy już nie będzie mieć rozumu... W pannie Izabeli odezwały się dawne gorycze. - Może ciocia nie uważa za stosowne okazywać tylu względów kupcowi - rzekła, rumienišc się. - Kupiec!... kupiec!... - wybuchnęła prezesowa. - Wokulscy sš tak dobrš szlachtš jak Starscy, a nawet Zasławscy... A co się tyczy kupiectwa... Moja Belu, Wokulski nie sprzedawał tego, co dziadek twojej ciotki... Możesz jej to powiedzieć przy okazji. Wolę uczciwego kupca aniżeli dziesięciu austriackich hrabiów. Znam ja dobrze wartoœć ich tytułów. - Przyzna pani jednak, że urodzenie... Prezesowa rozeœmiała się ironicznie. - Wierz mi, Belu, że urodzenie jest najmniejszš zasługš tych, którzy się rodzš.A co do czystoœci krwi... Ach, Boże! wielkie to szczęœcie, że nie bardzo zajmujemy się sprawdzaniem tych rzeczy. Powiadam ci, żeo czyimœ urodzeniu nie warto rozmawiać z ludŸmi starymi jak ja. Tacy bowiem zwykle pamiętajš dziadów i ojców i nieraz dziwiš się: dlaczego wnuk jest podobny do kamerdynera, a nie do ojca. No, wiele się tłumaczy zapatrzeniem. - Pani jednak bardzo lubi pana Wokulskiego -szepnęła panna Izabela. - Tak jest, bardzo! - zawołała z mocš staruszka. - Kochałam jego stryja, przez całe życie byłam nieszczęœliwa dlatego tylko, że oderwano mnie od niego, i to z tych samych pobudek, dla których twoja ciotka usiłuje dziœ lekceważyć Wokulskiego.Ale on nie da sobš pomiatać, o nie!... - mówiła prezesowa. - Kto z takiej nędzy potrafił wydobyć się, kto bez cienia zarzutu zrobił majštek, wykształcił się tak jak on, ten może nie dbać o opinie salonów. Wiesz chyba, jakš on dziœ gra rolęi po co jeŸdził do Paryża... Otóż zapewniam cię, że nie on do salonów, ale salony do niego przyjdš, a pierwszš będzie twoja ciotka, jeżeli zdarzy się interes. Ja znam salony lepiej niż ty, moje dziecko, i wierz mi, że one bardzo prędko znajdš się w przedpokoju Wokulskiego. To nie taki próżniak jak Starski ani marzyciel jak ksišżę, ani półgłówek jak Krzeszowski... Toczłowiek czynu... Szczęœliwš będzie kobieta,którš on wybierze za żonę... Na nieszczęœcie, nasze panny majš więcej wymagań aniżeli doœwiadczenia i serca. Choć nie wszystkie... No, ale przepraszam cię, jeżeli wypowiedziałam ostrzejszy wyraz. Zaraz będzie obiad. Po tych słowach prezesowa wyszła, zostawiajšc pannę Izabelę pogršżonš w głębokim namyœle. " Z pewnoœciš mógłby zastšpić barona, o, jeszcze i jak... - mówiła w sobie panna Izabela. - Tamto człowiek zużyty i œmieszny, tego przynajmniej szanujš ludzie.Kazia Wšsowska zna się na tym, toteż wzięła go na spacer... Ha, zobaczymy, czy pan Wokulski potrafi być wiernym... Ładna wiernoœć jeŸdzić z innš kobietš na spacery!... To bardzo po rycersku..." Prawie w tej chwili Wokulski wracał z paniš Wšsowskš z przejażdżki i na folwarcznym dziedzińcu zobaczył powóz, od którego odprzęgano konie. Tknęło go jakieœ nieokreœlone przeczucie, ale nie œmiał pytać; nawet udał, że nie patrzy na powóz. Przed pałacem oddał konia chłopcu,a innemu chłopcu kazał przynieœć wody do swego pokoju. I właœnie kiedy miał zapytać, kto przyjechał? coœ œcisnęło go za gardło i nie mógł słowa przemówić. "Co za głupstwo! - myœlał. - Choćby nawet iona, więc cóż z tego?... jest takš samš kobietš jak pani Wšsowska, panna Felicja, panna Ewelina... A ja znowu nie jestem takim jak baron..." Ale tak mówišc czuł, że ona dla niego jest innš niż inne kobiety i że gdyby zażšdała, złożyłby u jej nóg majštek, nawet życie. "Głupstwo! głupstwo!... - szeptał, chodzšc po pokoju. - Jest tu przecie jej wielbiciel, pan Starski, z którym umawiali się, że wesoło przepędzš wakacje... Pamiętam te spojrzenia, ach..." Gniew w nim zakipiał. "Zobaczymy, panno Izabelo: kim ty jesteœ i co jesteœ warta? Teraz ja będę twoim sędziš..." - pomyœlał. Zapukano do drzwi, wszedł stary lokaj. Obejrzał się po pokoju i rzekł przyciszonym głosem: - Jaœnie pani kazała powiedzieć, że jest panna Łęcka i żejeżeli jaœnie pan gotów, to prosi na obiad... - Powiedzcie, że natychmiast służę - odparł Wokulski. Po wyjœciu służšcego chwilę postał w oknie, patrzšc na park oœwietlony ukoœnymi promieniami słońca i na krzak bzu, na którym wesoło œwiegotały ptaki. Patrzył, ale serce nurtowała mu głucha obawa na myœl, w jaki sposób przywita się z pannš Izabelš... "Co ja jej powiem i jak będę wyglšdał? " Zdawało mu się, że wszystkie oczy zwrócšsię na nich i że on musi skompromitować się jakimœ niewłaœciwym czynem. "Alboż nie powiedziałem jej, że jestem dla nich wiernym sługš... jak pies!... Trzeba jednak iœć tam..." Wyszedł, znowu wrócił do siebie i znowu wyszedł na korytarz. Zbliżał się do drzwi powoli, noga za nogš, czujšc, że zamiera wnim wszelka energia, że jest jak prostak, który ma stanšć przed królem. Wzišł za klamkę, lecz zatrzymał się... W pokoju jadalnym rozlegał się œmiech kobiecy. Pociemniało mu w oczach, chciał uciec i powiedzieć przez służšcego, że jestchory. Nagle usłyszał za sobš czyjeœ krokii popchnšł drzwi. W głębi pokoju zobaczył całe towarzystwo, a przede wszystkim pannę Izabelę rozmawiajšcš ze Starskim. Ona tak samo patrzyła na Starskiego a on miał ten sam ironiczny uœmiech jak wówczas w Warszawie. Wokulski w jednej chwili odzyskał energię; fala gniewu uderzyła mudo mózgu. Wszedł z podniesionš głowš, przywitał prezesowę i ukłonił się pannie Izabeli, która, zarumieniwszy się, wycišgnęła do niego rękę. - Witam paniš. Jakże się miewa pan Łęcki? - Papo trochę przyszedł do siebie... Zasyła panu ukłony... - Bardzo jestem obowišzany za łaskawš pamięć. A pani hrabina? - Ciocia jest zupełnie zdrowa. Prezesowa siadła na fotelu; obecni poczęli zajmować miejsca przy stole. - Panie Wokulski, pan siada przy mnie - odezwała się pani Wšsowska. - Z największš chęciš, o ile żołnierz ma prawo siadać w obecnoœci swego komendanta. - Czy już wzięła cię pod komendę, panie Stanisławie? - zapytała z uœmiechem prezesowa. - Ale jak! Nieczęsto odbywa się podobnš musztrę... - Mœci się za to, że wodziłam go po manowcach - wtršciła pani Wšsowska. - Po manowcach jeŸdzić najprzyjemniej - odparł Wokulski. - Byłem pewny, że tak będzie, ale nie sšdziłem, że tak prędko... odezwał się baron, ukazujšc swój piękny garnitur sztucznych zębów. - Niech mi kuzyn przysunie sól - rzekła panna Izabela do Starskiego. - Służę... Ach, rozsypałem!... Pokłócimy się.- Już chyba nam ten wypadek nie grozi - odparła panna Izabela z komicznš powagš. - Czy zobowišzaliœcie się nigdy nie kłócić? -zapytała pani Wšsowska. - Nie mamy zamiaru nigdy przepraszać się - odpowiedziała panna Izabela. - Ładnie! - rzekła pani Wšsowska. - Na pańskim miejscu, panie Kazimierzu, teraz straciłabym wszelkš nadzieję. - Alboż mi jš wolno było kiedy mieć! - westchnšł Starski. - Prawdziwe szczęœcie dla nas obojga... - szepnęła panna Izabela. Wokulski słuchał i patrzył. Panna Izabela rozmawiała naturalnie, w bardzo spokojny sposób, żartujšc ze Starskiego, który wcale nie zdawał się tym martwić. Natomiast od czasu do czasu spoglšdał ukradkiem na pannę Ewelinę Janockš, która szepczšc z baronem, rumieniła się i bladła.Wokulski uczuł, że z serca zsuwa się mu ogromny ciężar. "Oczywiœcie - myœlał - jeżeli w tym towarzystwie Starski zajmuje się kimœ, to tylko pannš Ewelinš, a ona nim..." W tej chwili obudziła się w nim radoœć i wielka życzliwoœć dla oszukiwanego barona."Już ja go nie będę ostrzegał!" - rzekł w duchu. A potem dodał, że takie zadowolenie z cudzej biedy jest jednak bardzo podłym uczuciem. Obiad skończył się, panna Izabela zbliżyła się do Wokulskiego. - Wie pan - rzekła - jakiego doznałam uczucia na widok pana? Oto żalu. Przypomniałam sobie, że mieliœmy we trojejechać do Paryża: ja, ojciec i pan, i że z naszej trójki los był dobry tylko dla pana. Bawił się pan przynajmniej?... Za nas troje?... Musi mi pan odstšpić trzeciš częœćdoznanych wrażeń. - A gdyby nie były wesołe? - Dlaczego? - Choćby dlatego, że pani nie było tam, gdzie mieliœmy być razem. - O ile wiem, umie pan jednak bawić się dobrze tam, gdzie mnie nie ma - odparła panna Izabela i odeszła. - Panie Wokulski!... - zawołała pani Wšsowska. Lecz spojrzawszy na niego i na pannę Izabelę, rzekła tonem niechęci: - Albo nie... już nic... Daję panu na dziœ urlop. Moi państwo, chodŸmy do parku. Panie Ochocki... - Pan Ochocki ma mnie dziœ uczyć meteorologü - odezwała się panna Felicja. - Meteorologii?... - powtórzyła pani Wšsowska. - A tak... Właœnie zaraz idziemy na górę do obserwatorium... - Czy pan tylko meteorologię ma zamiar wykładać? - spytała pani Wšsowska. - Na wszelki jednak wypadek radziłabym zapytać babci, co ona sšdzi o tej meteorologii... - Pani zawsze musi mi zrobić jakiœ skandal! - oburzył się Ochocki. - Pani może ze mnš jeŸdzić po wertepach, ale pannie Felicji nie wolno nawet zajrzeć do obserwatorium. - Ależ zaglšdajcie sobie, moi kochani, tylko już raz idŸmy do parku. Baronie... Belu... Wyszli. W pierwszš parę pani Wšsowska z pannš Izabelš, za nimi Wokulski, dalej baron z narzeczonš, a na końcu panna Felicja z Ochockim, który rozrzucał rękomai prawił: - Nic nigdy nie pozna pani nowego, chyba cudacki kapelusz albo siódmš czy ósmš figurę kontredansa, jeżeli jaki półgłówek wymyœli jš. Nic i nigdy!... - dodał dramatycznym głosem - bo zawsze znajdziesię jakaœ baba... - Fe! panie Julianie, któż tak mówi?... - Tak, nieznoœna baba, która będzie uważaćto za nieprzyzwoite, że pani ze mnš pójdziedo laboratorium... - Bo może to naprawdę jest Ÿle... - Tak, Ÿle!... Dekoltować się do pasa jest dobrze, brać lekcje œpiewu od jakiegoœ Włocha, który nie czyœci paznokci... - Ale widzi pan... Bo gdyby młode panny cišgle sam na sam przebywały z młodymi ludŸmi, to mogłaby się która zakochać... - Więc cóż z tego? Niech się kocha... Czy lepiej, ażeby i nie kochała się, i była głupia?... Pani jest dzika kobieta, panno Felicjo... - O panie... - No, niech mi pani nie zawraca głowy swymi wykrzyknikami. Albo pani chce uczyć się meteorologii, a w takim razie idŸmy na górę... - Ale z Ewelinkš albo z paniš Wšsowskš. - Dobrze, dobrze... Dajmy już spokój tej zabawie - zakończył Ochocki, na znak gniewu kładšc ręce w kieszenie. Młoda para rozmawiała tak krzykliwie, że słychać jš było w całym parku, ku wielkiemu zadowoleniu pani Wšsowskiej, która zanosiła się ze œmiechu. Gdy umilkli, do uszu Wokulskiego doleciał szept barona ipanny Eweliny. - Prawda - mówił baron - jak ten Starski traci?... Z każdym dniem, panie, traci. Pani Wšsowska żartuje z niego, panna Izabela lekceważy go w najwyższym stopniu, a nawet nie zajmuje się nim panna Felicja. Zauważyła pani?... - Tak - cicho szepnęła narzeczona. - Jest to jeden z tych młodych ludzi, których całš ozdobę stanowiły widoki na duży spadek. Czy nie mam racji?.. - Tak. - Gdy zaœ upadła nadzieja zapisu prezesowej, Starski przestał być interesujšcy. Wszak prawda?... - Tak - odparła panna Ewelina z ciężkim westchnieniem. - Sišdę tu - dodała głoœno - a pan może mi przyniesieszal z pokoju... Przepraszam... Wokulski odwrócił głowę. Panna Ewelina upadła na ławkę blada i zmęczona, a baronwdzięczył się do niej. - Idę natychmiast - rzekł. - Panie Wokulski... - dodał spostrzegłszy Wokulskiego - może pan zechce mnie zastšpić... Biegnę i wracam za chwilę... Pocałował narzeczonš w rękę i poszedł kupałacowi. Teraz dopiero Wokulski spostrzegł, że baron ma nogi bardzo cienkie i nieosobliwie nimi włada. - Pan dawno zna barona? - spytała panna Ewelina Wokulskiego. - PrzejdŸmy się trochęku altance... - Właœnie dopiero w tych dniach miałem przyjemnoœć zbliżyć się z nim. - On dla pana jest z wielkim uwielbieniem... Mówi, że pierwszy raz spotkał człowieka tak miłego w rozmowie... Wokulski uœmiechnšł się. - Zapewne - rzekł - dlatego, że on sam cišgle mówi do mnie o pani. Panna Ewelina mocno się zarumieniła. - Tak, to bardzo zacny człowiek, bardzo mnie kocha... Jest wprawdzie między nami różnica wieku, ale i cóż to szkodzi? Doœwiadczone panie utrzymujš, że im mšż starszy, tym wierniejszy, a wszakże dla kobiety przywišzanie męża jest wszystkim, prawda, panie? Każda z nas szuka w życiu miłoœci, kto mi zaœ zaręczy, że spotkam drugš, podobnš do tej?... Sš ludzie młodsi od niego, przystojniejsi, może nawet zdolniejsi; żaden z nich jednak nie powiedział mi z tak serdecznym zapałem, że ostatnie szczęœcie jego życia jest w moim ręku. Czy można się temu oprzeć, choćby nawet zezwolenie z naszej strony wymagało pewnej ofiary, niech pan sam powie? Zatrzymała się w alei i patrzyła muw oczy, z niepokojem oczekujšc na odpowiedŸ. - Nie wiem, pani. To sprawa uczuć osobistych - odparł. - To Ÿle, że mi pan tak odpowiada. Babcia mówi, że pan jest człowiekiem wielkiego charakteru; ja dotychczas nigdy nie spotykałam ludzi z wielkim charakterem, a sama mam bardzo słaby. Nie umiem oprzećsię niczemu, lękam się odmawiać... Może Ÿlerobię, a przynajmniej niektóre osoby dajš mi do zrozumienia, że Ÿle robię wychodzšc za barona. Czy i pan tak sšdzi? Czy pan potrafiłby usunšć się od kogoœ, kto by powiedział, że pana kocha nad własnš duszę, że bez wzajemnoœci pana niewielka reszta życia, jaka została, zejdzie mu w osamotnieniu i rozpaczy? Gdyby ktoœ w oczach pańskich zapadał w przepaœć i błagał o ratunek, czy nie podałby mu pan ręki i w ten sposób nie przykuł się do niego, dopóki nie nadeszłaby pomoc? - Nie jestem kobietš i nigdy nie byłem proszony o spętanie mego życia na czyjšœ korzyœć, więc nie wiem, co bym zrobił - odparł wzburzony Wokulski. - To tylko wiemjako mężczyzna, że nie potrafiłbym żebraćnawet o miłoœć. I jeszcze pani powiem - dodał patrzšcej na niego z odchylonymi ustami - nie tylko nie prosiłbym, ale wprostnie przyjšłbym wyżebranej ofiary z czyjegoœ serca. Takie dary zwykle bywajš tylko połowiczne... Bocznš œcieżkš biegł do nich Starski, bardzo zaaferowany, mówišc: - Panie Wokulski, damy szukajš pana w lipowej alei... Jest moja babka, pani Wšsowska... Wokulski zawahał się, co ma zrobić w tej chwili. - O, niech się pan mnš nie krępuje - rzekła,mocniej niż zwykle zaczerwieniona, panna Ewelina. - Zresztš zaraz nadejdzie baron i we troje dogonimy państwa... Wokulski pożegnał ich i poszedł. "Piękne rzeczy! - myœlał. - Panna Ewelina przez šc tu, go48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żlP¨cmřŸcn—Ycođ+ńcpá:ˆlitoœć wychodzi za barona i zapewne przez litoœć romansuje ze Starskim... Rozumiem kobietę, która wychodzi za mšż dla pieniędzy, choć to głupi rodzaj zarobku... Rozumiem nawet mężatkę, która po szczęœliwym pożyciu nagle zakocha się i oszukuje męża... Nieraz zmusza jš do tego obawa skandalu, dzieci, tysišce pęt... Ale panna, oszukujšca narzeczonego, jest zupełnie nowym zjawiskiem..." - Panno Ewelino!... Panno Ewelino!... - wołał baron, zbliżajšc się w stronę Wokulskiego. Ten nagle skręcił i wpadł między gazony. "Ciekawym - szepnšł - co mu powiem, jeżeli mnie spotka?... Po diabła ja wlazłem w to błoto?..." - Panno Ewelino!... Panno Ewelino!... - wołał baron już znacznie dalej. "Słowik wabi samiczkę - myœlał Wokulski. -Właœciwie jednak, czy można absolutnie potępiać nawet tę kobietę?... Sama przyznaje głoœno, że nie ma charakteru, a po cichu - że trzeba jej pieniędzy, których nie posiada i bez których, jak ryba bez wody, żyć nie potrafi. Więc cóż ma robić?...Wychodzi nieszczęœliwa bogato za mšż. A żejednoczeœnie serce odzywa się w niej, wielbiciel namawia jš, ażeby szła za mšż, ioboje sšdzš, że pieszczota starego męża nie zepsuje im smaku, więc robiš nowy wynalazek: zdradę przed œlubem, nie starajšc się nawet o patent. Wreszcie możesš aż tak cnotliwi, że umówili się, iż zdradzš go dopiero po œlubie... Bardzo ładnetowarzystwo!... Społecznoœć wytwarza niekiedy ciekawe produkta... I pomyœleć, że,każdemu z nas może trafić się podobny specjał!... Doprawdy, należałoby trochę mniej ufać poetom, kiedy zachwalajš miłoœć jako najwyższe szczęœcie..." - Panno Ewelino!... Panno Ewelino!... - odzywał się jękliwie baron. "Cóż to za podła rola - szepnšł Wokulski. - Wolałbym w łeb sobie strzelić aniżeli wyjœćna podobnego błazna". W bocznej alei, przy folwarku, spotkał panie, z którymi była prezesowa i jej pokojówka ze swym koszem. - A, jesteœ - rzekła staruszka do Wokulskiego - to dobrze. Poczekajcież tutaj na Ewelinkę z baronem, który jš może nareszcie znajdzie - dodała, lekko marszczšc brwi - a my z Kaziš pójdziemy do koni. - Pan Wokulski mógłby także poczęstować cukrem swego konia, który tak go dziœ dobrze nosił - wtršciła nieco zadšsana pani Wšsowska. - Dajże mu spokój - przerwała prezesowa. - MężczyŸni lubiš tylko jeŸdzić, ale nie pieœcić się. - Niewdzięcznicy! - szepnęła pani Wšsowska, podajšc rękę prezesowej. Odeszły i wkrótce znikły za furtkš. Pani Wšsowska obejrzała się, lecz spostrzegłszy, że Wokulski patrzył na niš, szybko odwróciła głowę. - Czy szukamy narzeczonych? - spytała panna Izabela. - Jak pani każe - odparł Wokulski. - To może lepiej zostawić ich w spokoju. Podobno szczęœliwi nie lubiš œwiadków. - Pani nigdy nie była szczęœliwa?... - Ach, ja!... Owszem... Ale nie w ten sposób jak Ewelinka i baron. Wokulski uważnie spojrzałna niš. Była zamyœlona i spokojna jak posšgi greckich bogiń. "No, już ta nie będzie oszukiwać" - pomyœlał Wokulski. Szli jakiœ czas w milczeniu ku najdzikszej stronie parku. Kiedy niekiedy spomiędzy starych drzew mignęło okno pałacu, połyskujšc czerwonymi blaskami zachodu. - Pan był pierwszy raz w Paryżu? - spytała panna Izabela. - Pierwszy. - Prawda, jakie to cudowne miasto?!... - zawołała nagle, patrzšc mu w oczy. - Niech mówiš, co chcš, ale Paryż, nawet zwyciężony, nie przestał być stolicš œwiata. Czy i na panu zrobił takie wrażenie?... - Imponujšce. Zdaje mi się, że po kilkutygodniowym pobycie przybyło mi sił i odwagi. Naprawdę, tam dopiero nauczyłem się być dumnym z tego, że pracuję. - Niech mi pan to objaœni. - Bardzo łatwo. U nas praca ludzka wydaje mierne rezultaty: jesteœmy ubodzy i zaniedbani. Ale tam praca jaœnieje jak słońce. Cóż to za gmachy, od dachów do chodników pokryte ozdobami jak drogocenneszkatułki. A te lasy obrazów i posšgów, całe puszcze machin, a te odmęty wyrobówfabrycznych i rękodzielniczych!... Dopiero wParyżu zrozumiałem, że człowiek jest tylko na pozór istotš drobnš i wštłš. W rzeczywistoœci jest to genialny i nieœmiertelny olbrzym, który z równš łatwoœciš przerzuca skały, jak i rzeŸbi z nich coœ subtelniejszego od koronek. - Tak - odpowiedziała panna Izabela. - Arystokracja francuska miała możnoœć i czas stworzyć te arcydzieła. - Arystokracja?... - spytał Wokulski. Panna Izabela zatrzymała się w alei. - Chyba nie zechce pan twierdzić, że galerieLuwru stworzyła Konwencja albo przedsiębiercy artykułów paryskich? - Z pewnoœciš, że nie, ale też nie stworzyli ich magnaci. Jest to zbiorowe dzieło francuskich budowniczych, mularzy, cieœlów, wreszcie malarzy i rzeŸbiarzy całego œwiata, którzy nic wspólnego nie majš z arystokracjš. Wyborne jest to wieńczenie próżniaków zasługami i pracš ludzi genialnych, a choćby tylko - pracujšcych!... - Próżniacy i arystokracja! - zawołała panna Izabela. - Myœlę, że zdanie to jest raczej silne aniżeli słuszne. - Pozwoli mi pani zadać jedno pytanie? - spytał Wokulski. - Słucham. - Naprzód cofnę wyraz: próżniacy, jeżeli on paniš razi, a następnie... Niech mi pani raczy wskazać człowieka z tej sfery, o jakiej mówimy, który by coœ robił?... Znam tych panów około dwudziestu, sš to również znajomi pani. Cóż więc robiš oni wszyscy, poczšwszy od księcia, najzacniejszej w œwiecie osobistoœci, którywreszcie może tłomaczyć się wiekiem, a skończywszy... choćby na panu Starskim, który swoich wiecznie trwajšcych wakacyj nie może tłomaczyć nawet położeniem majštkowym. -Ach, mój kuzynek!... On chyba nigdy nie miał zamiaru służyć w czymkolwiek za przykład. Zresztš nie mówimy o naszej arystokracji, tylko o francuskiej. - A tamci co robiš? - O, panie Wokulski, tamci dużo robili. Przede wszystkim stworzyli Francję, byli jej rycerzami, wodzami, ministrami i kapłanami. A nareszcie zgromadzili te skarby sztuki, które pan sam podziwia. - Niech pani powie: tamci dużo rozkazywali i wydawali pieniędzy, stworzył jednak Francję i sztukę kto inny. Tworzyli jš Ÿle wynagradzani żołnierze i marynarze, przywaleni podatkami rolnicy i rękodzielnicy, a nareszcie uczeni i artyœci. Jestem człowiekiem doœwiadczonym i zapewniam paniš, że łatwiej projektować aniżeli wykonywać i łatwiej wydawać pienišdze aniżeli je gromadzić. - Pan jest nieprzejednanym wrogiem arystokracji. - Nie, pani, nie mogę być wrogiem tych, którzy w niczym mi nie szkodzš. Sšdzę tylko, że zajmujš oni uprzywilejowane miejsca bez zasługi i że dla utrzymania się na nich apostołujš w społeczeństwach pogardę dla pracy, a czeœć dla próżniaczego zbytku. - Jest pan uprzedzony, gdyż nawet i ta, jakpan mówi, próżnujšca arystokracja odgrywa ważnš rolę na œwiecie. To, co pan nazywa zbytkiem, jest właœciwie wygodš, przyjemnoœciš i polorem, której od arystokracji uczš się nawet niższe stany i tym sposobem cywilizujš się. Słyszałam od bardzo liberalnych ludzi, że w społeczeństwach muszš być klasy pielęgnujšce nauki, sztuki i wykwintne obyczaje, raz dlatego, ażeby inni mieli w nich żywe wzory, a po wtóre, ażeby mieli podnietę do szlachetnych czynów. Toteż w Anglii i Francji niejeden człowiek, nawet prostego pochodzenia, skoro tylko zdobędzie majštek, przede wszystkim urzšdza sobie dom, aby mógł w nim przyjšć ludzi z dobrego towarzystwa, a następnie stara się tak postępować, ażeby sam został przyjęty. Silny rumieniec wystšpił na twarz Wokulskiego. Panna Izabela nie patrzšc, spostrzegła to i mówiła dalej: - Nareszcie to, co pan nazywa arystokracjš, a co ja nazwałabym klasš wyższš, stanowi dobrš rasę. Może być, że pewna częœć jej za wiele próżnuje; lecz gdy który weŸmie się do czegokolwiek, natychmiast odznaczy się: energiš, rozumem, a choćby tylko szlachetnoœciš. Przepraszam, że zacytuję tutaj słowa, które często ksišżę powtarzał mi o panu: "Gdyby Wokulski nie był dobrym szlachcicem, nie byłby tym, czym jest dzisiaj..." - Myli się ksišżę - odparł sucho Wokulski. - Tego, co posiadam i co umiem, nie dało mi szlachectwo, ale ciężka praca. Robiłem więcej, więc mam więcej niż inni. - Ale czy mógłby pan robić więcej urodziwszy się kimœ innym? - spytała panna Izabela. - Mój kuzyn Ochocki jest przyrodnikiem i demokratš, jak pan, a mimo to wierzy w dobre i złe rasy, tak samo jak ksišżę. On również przytaczał pana jako dowód dziedzicznoœci. "Wokulski - mówił - od losu ma powodzenie, ale tęgoœć ducha ma od rasy". - Bardzo jestem wdzięczny tym wszystkim, którzy robiš mi zaszczyt zaliczaniem do jakiejœ uprzywilejowanej rasy - rzekł Wokulski. - Pomimo to nigdy nie uwierzę w przywileje bez pracy i zawsze będę wyżej stawiał Ÿle urodzone zasługi od dobrze urodzonych pretensyj. - Więc według pana nie jest zasługš pielęgnowanie delikatniejszych uczuć i wykwintniejszych obyczajów? - Owszem, jest, ale takš rolę w społeczeństwie odgrywajš kobiety. Im natura dała tkliwsze serca, ruchliwszš wyobraŸnię, subtelniejsze zmysły, i one to,nie zaœ arystokracja, utrzymujš w życiu codziennym wykwintnoœć, w obyczajach łagodnoœć, a nawet umiejš budzić w nas najwznioœlejsze uczucia. Tš lampš, której blaski ozłacajš drogę cywilizacji, jest kobieta. Ona też bywa niewidzialnš sprężynšczynów wymagajšcych niezwykłego natężenia sił... Teraz panna Izabela zarumieniła się. Szli jakiœ czas w milczeniu. Słońce już schowało się za widnokršg, a między drzewami parku na zachodzie błyszczał sierp księżyca. Wokulski, głęboko zamyœlony, porównywał w duchu dwie dzisiejsze rozmowy, jednš z paniš Wšsowskš, drugš z pannš Izabelš. "Jakie to inne kobiety!... I czy nie miałem racji przywišzać się do tej oto..." - Czy mogę zadać panu drażliwe pytanie? - odezwała się nagle panna Izabela miękkim głosem. - Choćby najdrażliwsze. - Prawda, że wyjeżdżał pan do Paryża bardzo obrażony na mnie?... Chciał odpowiedzieć, że to było coœ gorszego od obrazy, gdyż posšdzenie o obłudę, ale milczał. - Jestem winnš wobec pana... Posšdzałam pana... - Czy nie o malwersację w nabyciu domu ojca pani za poœrednictwem Żydów? - spytał, uœmiechajšc się Wokulski. - O nie! - odparła żywo. - Przeciwnie, posšdzałam pana o czyn wysoce chrzeœcijański, którego jednak nie mogłabym nikomu przebaczyć. Przez chwilęmyœlałam, że nasz dom kupił pan... za drogo... - Dziœ chyba uspokoiła się pani. - Tak. Już wiem, że baronowa Krzeszowska chce za niego dać dziewięćdziesišt tysięcy. - Doprawdy? Jeszcze nie rozmawiała ze mnš,choć przewidywałem, że to nastšpi. - Bardzo cieszę się, że się tak stało, że pan nic nie straci, gdyż... dopiero teraz mogę panu podziękować z całego serca - mówiła panna Izabela, podajšc mu rękę. - Rozumiem doniosłoœć pańskiej usługi. Mój ojciec miał być skrzywdzony, po prostu obdarty przez baronowę, a pan uratował go od ruiny, może od œmierci... Takich rzeczy nie zapomina się... Wokulski pocałował jš w rękę. - Już wieczór - rzekła zmięszana - wracajmy do domu... Całe towarzystwo pewnie wyszło z parku... "Jeżeli ona nie jest aniołem, to ja jestem psem!..." - pomyœlał Wokulski. Wszyscy już byli w pałacu, gdzie wkrótce podano kolację. Wieczór zeszedł wesoło. Około jedynastej Ochocki odprowadził Wokulskiego do jego mieszkania. - Cóż? - rzekł Ochocki - słyszę, że rozmawialiœcie państwo z kuzynkš Izabelš o arystokracji?... Przekonałeœ jš pan, że tohołota?... - Nie! Panna Izabela zanadto dobrze broni swoich tez. Jak ona œwietnie rozmawia!... - odparł Wokulski, usiłujšc ukryć pomieszanie. - Musiała panu mówić, że arystokracja pielęgnuje nauki i sztuki, że jest mistrzynišdobrych obyczajów, a jej stanowisko celem, do którego dšżš demokraci, i tym sposobem uszlachetniajš się... Cišgle słyszęte argumenta; uszami już mi się wylewajš. - Sam pan wierzysz jednak w dobrš krew - rzekł przykro dotknięty Wokulski. - Rozumie się... Ale ta dobra krew musi być cišgle odœwieżana, gdyż inaczej prędko się psuje - odpowiedział Ochocki. - No, ale dobranoc panu. Zobaczę, co mówi aneroid, gdyż barona łamie po koœciach i jutro możemy mieć słotę. Ledwie wyszedł Ochocki, w pokoju Wokulskiego ukazał się baron, kaszlšcy, rozgoršczkowany, ale uœmiechnięty. - A, a... ładnie! - mówił, a powieki drgały mu nerwowo. - A ładnie... zdradził mnie pan... zostawił pan mojš narzeczonš samš w parku... Żartuję... żartuję - dodał œciskajšc Wokulskiego za rękę - ale... Choć naprawdę mógłbym mieć do pana pretensję,gdyby nie to, że wróciłem doœć wczeœnie i... akurat zetknšłem się z panem Starskim,który z przeciwnego końca alei szedł ku naszej stronie... Wokulski już po raz drugi tego wieczora zarumienił się jak wyrostek. "Po co ja wpadłem w tę sieć intryg i oszustw!" - pomyœlał, cišgle jeszcze rozdrażniony słowami Ochockiego. Baron zakaszlał się i odpoczšwszy, prawił dalej zniżonym głosem: - Niech pan jednak nie przypuszcza, że jestem zazdrosny o narzeczonš... Byłoby tobardzo niskie z mojej strony... To nie kobieta, to anioł, któremu każdej chwili powierzyłbym cały majštek, życie. Co mówię, życie?... złożyłbym w jej ręce życie wieczne, tak spokojny, tak pewny o siebie jak to, że jutro słońce wejdzie... Słońca mogę nie zobaczyć, bo, mój Boże, każdy z nas jest œmiertelny, ale... Ale o niš nie mam obawy, cienia obawy, daję panu słowo, panie Wokulski... Oczom własnym nie wierzyłbym, nie tylko czyimœ tam podejrzeniom albo półsłówkom... - zakończył głoœniej. Ale, widzi pan - zaczšł po chwili - ten Starski to obrzydliwa figura. Nikomu nie powiedziałbym tego, ale... wie pan, jak on postępuje z kobietami?... Myœli pan, że wzdycha, umizga się, błaga o dobre słówko, o uœcisk ręki?... Nie, on je traktuje jak samice, w najbrutalniejszy sposób... Działa im na nerwy rozmowš, spojrzeniami... Baron zacišł się, oczy mu krwiš nabiegły; Wokulski słuchał go i nagle rzekł cierpkim tonem: - Kto wie, mój baronie, czy Starski nie ma racji. Nas nauczono widzieć w kobietach anioły i tak też je traktujemy. Jeżeli one jednak sš przede wszystkim samicami, to my wydajemy się w ich oczachgłupsi i niedołężniejsi, niż jesteœmy, a Starski musi triumfować. Ten jest panem kasy, kto posiada właœciwy klucz do zamku, baronie! - zakończył ze œmiechem. - Pan to mówisz, panie Wokulski?... - Ja, panie, i nieraz pytam się, czy my nie zanadto ubóstwiamy kobiety, czy w ogóle nie traktujemy ich zbyt poważnie; poważniej i uroczyœciej niż siebie samych - Panna Ewelina należy do wyjštków!... - zawołał baron. - Istnieniu wyjštków nie przeczę, kto wie jednak, czy taki Starski nie odkrył ogólnego prawidła. - Może być - odparł zirytowany baron - aleto prawidło nie stosuje się do panny Eweliny. I jeżeli chronię jš... a raczej nie życzę jej stosunków ze Starskim, gdyż ona sama się chroni, to tylko dlatego, ażeby podobny człowiek nie skalał jej czystej myœli jakim wyrazem... No, ale pan jest znużony... Przepraszam za wizytę w tak niewłaœciwej porze. Baron wyszedł, cicho zamykajšc drzwi; Wokulski został sam, pogršżony w niewesołych myœlach: "Co ten Ochocki mówił, że argumenta pannyIzabeli już mu się wylewajš uszami? Więc to, co słyszałem od niej, nie było wybuchem zadraœniętego uczucia, ale dawnowyuczonš lekcjš?... Więc jej dowodzenia, uniesienia, a nawet wzruszenia sš tylko sposobami, za pomocš których dobrze wychowane panny czarujš takich jak ja głupców?... A może po prostu on kocha się w niej i chce jš zdyskredytować w moich oczach?... No, jeżeli kocha, po cóż jš ma dyskredytować; niech powie, a ona niech wybiera... Naturalnie, że Ochocki ma więcejszans aniżeli ja; tak jeszcze nie straciłem rozumu, ażeby tego nie oceniać... Młody, piękny, genialny... Ha!... niech wybiera: sławę czy pannę Izabelę... Zresztš - cišgnšł dalej w myœli - co mnie obchodzi, że panna Izabela używa zawsze tych samych argumentów w swoich dysputach. Ani ona nie jest Duchem Œwiętym, ażeby wymyœlać coraz nowe, ani ja jestem takš osobliwoœciš, ażeby dla mniewarto było silić się na oryginalnoœć. Niech sobie mówi, jak chce... Ważniejsze to, że chyba do niej nie stosuje się ogólne prawidło o kobietach... Pani Wšsowska to przede wszystkim piękna samica, ale ona nie... Czy nie tak samo mówił baron o swojej pannie Ewelinie?..." Lampa gasła. Wokulski zdmuchnšł jš i ina przez šc tu, go48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żqP\ IrŹ Zc€s$ct*(Scu}6é;rzucił się na łóżko.Przez dwa następne dnie padał deszcz i goœcie zasławscy nie opuszczali pałacu. Ochocki wzišł się do ksišżek i prawie nie pokazywał się, panna Ewelina chorowała namigrenę, panny Izabela i Felicja czytały francuskie ilustracje, a reszta towarzystwa, pod przewodnictwem prezesowej, zasiadła do wista. Przy tej okazji Wokulski spostrzegł, że pani Wšsowska zamiast kokietować go, do czego cišgle nastręczała się sposobnoœć, zachowuje się bardzo obojętnie. Uderzyło go zaœ, że gdy Starski chciał jš raz pocałować w rękę, wyrwała jš i obrażona zapowiedziała mu, ażeby nigdy nieważył się tego robić. Gniew jej był tak szczery, że sam Starski zdziwił się i zmieszał, a baron, choć mu nie szła karta,był w doskonałym humorze. - Czy i mnie nie pozwoli pani ucałować swej ršczki?... - rzekł baron w jakiœ czas po owym wypadku. - Panu owszem - odparła, podajšc mu rękę.Baron ucałował jš jak relikwię, spoglšdajšc z triumfem na Wokulskiego, który pomyœlał, że jego utytułowany przyjaciel może nie ma powodu do zbyt wielkiej uciechy. Starski z takim zajęciem patrzył w karty, że zdawał się nie uważaćna to, co zaszło. Na trzeci dzień wypogodziło się, a na czwarty było już takpięknie i sucho, że panna Felicja zaproponowała spacer na rydze. Prezesowa tego dnia kazała podać wczeœniej drugie œniadanie, a póŸniej obiad.Około wpół do pierwszej przed pałac zajechał brek i pani Wšsowska dała hasło do wsiadania. - Œpieszymy się, bo szkoda czasu... Gdzie twój szal, Ewelinko?.. Służšce niech sišdš do bryczki i zabiorš kosze. A teraz - dodała, przelotnie spojrzawszy na Wokulskiego - każdy z panów wybierze sobie damę... Panna Felicja chciała protestować, ale w tej chwili baron podskoczył do panny Eweliny, a Starski do pani Wšsowskiej, która, przygryzajšc usta, rzekła: - Myœlałam, że już mnie pan nigdy nie wybierze... I posłała Wokulskiemu piorunujšce wejrzenie. - To my, kuzynko, będziemy trzymać się razem - odezwał się Ochocki do panny Izabeli. - Ale w takim razie musi pani sišœć przy koŸle, bo ja powożę. - Pani Wšsowska nie pozwala, bo pan wywróci! - zawołała panna Felicja, której los przeznaczył Wokulskiego. - Owszem, niech powozi, niech wywraca... -rzekła pani Wšsowska. - Jestem dziœ w takim usposobieniu, że zgadzam się na łamanie nam nóg... Biedny ten rydz, który dostanie się w moje ręce!... - Jestem pierwszy z nich - odezwał się Starski - jeżeli chodzi o zjedzenie... - Owszem, jeżeli zgodzisz się pan na poprzednie ucięcie głowy - odpowiedziała pani Wšsowska. - Już jej dawno nie mam... - Nie dawniej, aniżeli ja to spostrzegłam... ale siadajmy i jedŸmy... ROZDZIAŁ ÓSMY LASY, RUINY I CZARY Ruszyli. Baron, jak zwykle, szeptał z narzeczonš, Starski w gwałtowny sposób umizgał się do pani Wšsowskiej, która, ku zdumieniu Wokulskiego, przyjmowała to doœć życzliwie, a Ochocki powoził czwórkš.Tym razem jednak jego furmański entuzjazm hamowało sšsiedztwo panny Izabeli, do której odwracał się co chwilę. "Wesoły ptaszek z tego Ochockiego! - myœlał Wokulski. - Do mnie mówi, że argumentacja panny Izabeli wylewa mu się uszami, a teraz z niš tylko rozmawia... Oczywiœcie, chciał mnie do niej zrazić..." I wpadł w bardzo posępny humor, był już bowiem pewny, że Ochocki kocha się w pannie Izabeli i że z takim współkonkurentem prawie nie ma walki. "Młody, piękny, zdolny... - mówił w sobie. -Nie miałaby chyba oczu albo rozumu, gdyby, wybierajšc między nim i mnš, nie oddała jemu pierwszeństwa... Lecz nawet i w tym razie musiałbym przyznać, że ma szlachetnš naturę, jeżeli gustuje w Ochockim, nie w Starskim. Biedny baron, a jeszcze biedniejsza jego narzeczona, która tak widocznie durzy się w Starskim. Trzebamieć bardzo pustš głowę i serce..." Przyglšdał się jesiennemu słońcu, szarym œcierniskom i pługom z wolna orzšcym ugory i pełen głębokiego smutku w duszy, wyobrażał sobie chwilę, w której już zupełnie straci nadzieję i ustšpi miejsca przy pannie Izabeli Ochockiemu. "Cóż robić?... Cóż robić, jeżeli go wybrała...Moje nieszczęœcie, żem jš poznał..." Wjechali na wzgórze, gdzie roztoczył się przed nimi rozległy horyzont, obejmujšcy kilka wiosek, lasy, rzekę i miasteczko z koœciołem. Brek chwiał się w obie strony. - Pyszny widok! - zawołała pani Wšsowska.- Jak z balonu, którym kieruje pan Ochocki - dodał Starski, trzymajšc się poręczy. - Pan jeŸdził balonem? - zapytała panna Felicja. - Balonem pana Ochockiego?... - Nie, prawdziwym... - Niestety! nie jeŸdziłem żadnym - westchnšł Starski - ale w tej chwili wyobrażam sobie, że jadę bardzo lichym. - Pan Wokulski pewnie jeŸdził - rzekła tonem głębokiego przekonania panna Felicja.- Ależ, Felu, o co ty niedługo zaczniesz posšdzać pana Wokulskiego! - zgromiła jš pani Wšsowska. - Istotnie jeŸdziłem... - odparł zdziwiony Wokulski. - JeŸdził pan?... ach, jak to dobrze! - zawołała panna Felicja. - Niech nam pan opowie... - JeŸdził pan?... - odezwał się z kozła Ochocki. - Hola!... Niech pan zaczeka z opowiadaniem, zaraz tam przyjdę. Rzucił lejce furmanowi, choć zjeżdżali z góry, zeskoczył z kozła i po chwili siadł w brekunaprzeciw Wokulskiego. - JeŸdził pan?... - powtórzył. - Gdzie?... Kiedy?... - W Paryżu, ale tym uwięzionym balonem. Pół wiorsty w górę, prawie żadna podróż -odparł nieco zmięszany Wokulski. - Niech pan mówi... To musi być olbrzymi widok?... Jakich uczuć doznawał pan?... - mówił Ochocki. Był dziwnie zmieniony: oczy rozszerzyły mu się, na twarz wystšpił rumieniec. Patrzšc na niego, trudno było wštpić, że w tej chwili zapomniał o pannie Izabeli. - To musi być szalona przyjemnoœć... Mów pan... - pytał natarczywie, schwyciwszy Wokulskiego za kolano. - Widok jest istotnie wspaniały - odpowiedział Wokulski - ponieważ horyzont ma kilkadziesišt wiorst w promieniu, a cały Paryż i jego okolice wyglšdajš jak na wypukłej mapie. Ale podróż nie jest miła; może tylko pierwszy raz... - Jakież wrażenie?.. - Dziwaczne. Człowiek myœli, że sam pojedzie w górę; nagle widzi,że nie on jedzie, ale ziemia szybko zapada mu się pod nogami. Jest to zawód tak niespodziany i przykry, że... chciałoby się wyskoczyć... - Cóż więcej?... - nalegał Ochocki. - Drugim dziwowiskiem jest horyzont, którycišgle widać na wysokoœci wzroku. Skutkiem tego ziemia wydaje się wklęsłš jak ogromny, głęboki talerz. - A ludzie?... domy?... - Domy wyglšdajš jak pudełka, tramwaje jak duże muchy, a ludzie jak czarne krople,które szybko biegnš w różnych kierunkach, cišgnšc za sobš długie cienie. W ogóle jest to podróż przeładowana niespodziankami. Ochocki zamyœlił się i patrzył przed siebie nie wiadomo na co... Parę razy zdawało się,że chce wyskoczyć z breka i że go drażni towarzystwo, w którym też zapanowała cisza. Dojechali do lasu, za nimi dwie służšce w bryczce. Panie wzięły do ršk koszyki. - A teraz każda dama ze swoim kawalerem w innš stronę! - zakomenderowała pani Wšsowska. - Panie Starski, ostrzegam, że jestem dziœ w wyjštkowym humorze, a co znaczy u mnie wyjštkowy humor, wie o tympan Wokulski - dodała, œmiejšc się nerwowo. - Panie Ochocki, Belu, proszę do lasu, i nie pokazujcie się, dopóki... nie zbierzecie całego kosza rydzów... Felu!... - Ja pójdę z Michalinkš i Joasiš! - szybko odpowiedziała panna Felicja, patrzšc na Wokulskiego w taki sposób, jakby to on był owym wrogiem, przeciw któremu należało uzbroić się we dwie służšce. - No, idŸmyż, kuzynie - rzekła do Ochockiego panna Izabela widzšc, że towarzystwo weszło już w las. - Ale weŸ mój koszyk i sam zbieraj rydze, bo mnie to, przyznam się, nie bawi. Ochocki wzišł koszyk i rzucił go na bryczkę. - Co mi tam wasze rydze! - odparł zachmurzony. - Straciłem dwa miesišce na rybach, grzybach, bawieniu dam i tym podobnych głupstwach... Inni przez ten czas jeŸdzili balonem... Wybierałem się do Paryża, ale prezesowa tak nalegała, żebymu niej wypoczšł... I pięknie wypoczšłem... Zgłupiałem do reszty... Już nawet nie umiem myœleć porzšdnie... straciłem zdolnoœci... Eh! dajcie mi œwięty spokój z rydzami... Jestem taki zły!... Machnšł rękš, potem obie włożył do kieszeni i poszedł w las ze spuszczonš głowš, mruczšc po drodze. - Miły towarzysz! - odezwała się z uœmiechem panna Izabela do Wokulskiego. - Już będzie z nim tak do końca wakacyj... Byłam pewna, że zepsuje mu się humor, jak tylko Starski wspomniał o balonach... "Błogosławione te balony! - pomyœlał Wokulski. - Taki współzawodnik przy pannieIzabeli nie jest niebezpieczny..." I w tej chwili uczuł, że kocha Ochockiego. - Jestem pewny - rzekł do panny Izabeli - że kuzyn pani zrobi wielki wynalazek. Kto wie, czy nie stanie się on epokš w dziejach ludzkoœci... - dodał, myœlšc o projektach Geista. - Tak pan sšdzi? - odpowiedziała dosyć obojętnie panna Izabela. - Może być... Tymczasem kuzynek jest chwilami impertynent, z czym mu niekiedy bywa do twarzy, ale chwilami jest nudny, co nie przystoi nawet wynalazcom. Kiedy na niego patrzę, przychodzi mi na myœl historyjka o Newtonie. Był to podobno bardzo wielki człowiek, czy tak, panie?... Ale i cóż, kiedy jednego dnia, siedzšc przy jakiejœ panience,wzišł jš za rękę i... czy pan uwierzy?... zaczšł czyœcić swojš fajkę jej małym palcem!... No, jeżeli do tego prowadzi geniusz, dziękuję za genialnego męża!... PrzejdŸmy się trochę po lesie, dobrze, panie? Każdy wyraz panny Izabeli padał Wokulskiemu na serce jak kropla słodyczy. "Więc ona lubi Ochockiego (bo któż by go nielubił?), ale za niego nie wyjdzie!..." Szli wšskš drogš, która stanowiła granicę dwu lasów: na prawo rosły dęby i buki, na lewo sosny. Między sosnami od czasu do czasu błysnšł czerwony stanik pani Wšsowskiej albo biała okrywka panny Eweliny. W jednym miejscu rozwidlała się droga i Wokulski chciał skręcić, ale panna Izabela zatrzymała go. - Nie, nie - rzekła - tam nie idŸmy, bo stracimy z oczu całe towarzystwo, a dla mnie las tylko wtedy jest piękny, kiedy w nim widzę ludzi. W tej chwili na przykład rozumiem go... Niech no pan spojrzy... prawda, jak ta częœć jest podobna do ogromnego koœcioła?... Te szeregi sosen to kolumny, tam boczna nawa, a tu wielki ołtarz... Widzi pan, widzi pan... Teraz między konarami pokazało się słońce jak wgotyckim oknie... Co za nadzwyczajna rozmaitoœć widoków! Tu ma pan buduar damski, a te niskie krzaczki to taburety. Nie brak nawet lustra, które zostało po onegdajszym deszczu... A to ulica, prawda?... Trochę krzywa, ale ulica... A tamznowu rynek czy plac... Czy pan widzi to wszystko?... - Widzę, o ile mi pani pokazuje - odpowiedział Wokulski z uœmiechem. - Trzeba jednak mieć bardzo poetyckš fantazję, ażeby spostrzec te podobieństwa.- Doprawdy?... A ja zawsze myœlałam, że jestem uosobionš prozš. - Może być, że jeszcze nie miała pani sposobnoœci odkryć wszystkich swoich zalet - odparł Wokulski, niekontent, że zbliża się do nich panna Felicja. - Jak to, nie zbieracie państwo rydzów? - dziwiła się panna Felicja. - Cudowne rydze; jest ich takie mnóstwo, że nam nie wystarczy koszyków i będziemy chyba musiały sypać je do bryczki. Dać ci, Belu, koszyk?... - Dziękuję ci! - A panu?... - Nie wiem, czy potrafiłbym odróżnić rydza od muchomora - odpowiedział Wokulski. - Œlicznie! - zawołała panna Fela. - Nie spodziewałam się od pana takiej odpowiedzi... Powiem to babci i poproszę, ażeby żadnemu z panów nie pozwoliła jeœć rydzów, a przynajmniej nie te, które ja zbieram. Kiwnęła głowš i odeszła. - Obraził pan Felcię - rzekła panna Izabela.- To nie godzi się... ona jest panu tak życzliwa. - Panna Felicja ma przyjemnoœć w zbieraniurydzów, ja wolę słuchać wykładu pani o lesie. - Bardzo mi to pochlebia - odpowiedziała, lekko rumienišc się, panna Izabela - ale jestem pewna, że prędko znudzi pana mój wykład. Bo dla mnie nie zawsze las jest piękny, czasem bywa okropny. Gdybym tu była sama, z pewnoœciš nie widziałabym ulic, koœciołów i buduarów. Kiedy jestem sama, las mnie przeraża. Przestaje być dekoracjš, a zaczyna być czymœ, czego nie rozumiem i czego się boję. Głosy ptaków sš jakieœ dzikie, czasempodobne do nagłego krzyku boleœci, a czasem do œmiechu ze mnie, że weszłam między potwory... Wtedy każde drzewo wydaje mi się istotš żywš, która chce mnieowinšć gałęŸmi i udusić; każde ziele w zdradziecki sposób oplštuje mi nogi, ażeby mnie już stšd nie wypuœcić... A wszystkiemutemu winien kuzynek Ochocki, który tłomaczył mi, że natura nie jest stworzonadla człowieka... Według jego teorii wszystko żyje i wszystko żyje dla siebie... - Ma rację - szepnšł Wokulski. - Jak to, więc i pan w to wierzy? Więc według pana ten las nie jest przeznaczony na pożytek ludziom, ale ma jakieœ swoje własne interesa, nie gorsze od naszych... - Widziałem ogromne lasy, w których człowiek ukazywał się raz na kilka lat, a jednak rosły bujniej aniżeli nasze... - Ach, niech pan tak nie mówi!... To jest poniżanie wartoœci ludzkiej, nawet niezgodne z Pismem œwiętym. Bóg oddał przecie ludziom ziemię na mieszkanie, a roœliny i zwierzęta na pożytek... - Krótko mówišc, według pani natura powinna służyć ludziom, a ludzie klasom uprzywilejowanym i utytułowanym?... Nie, pani. I natura, i ludzie żyjš dla siebie, i tylko ci majš prawo władać nimi, którzy posiadajš więcej sił i więcej pracujš. Siła ipraca sš jedynymi przywilejami na tym œwiecie. Niejednokrotnie też tysišcletnie, ale bezwładne drzewa upadajš pod ciosami kolonistów-dorobkiewiczów, a pomimo to w naturze nie zachodzi żaden przewrót. Siła i praca, pani, nie tytuł i nie urodzenie... Panna Izabela była rozdrażniona. - Tu może mi pan mówić - rzekła - co pan chce, tu uwierzę we wszystko, bo dokoła widzę tylko pańskich sprzymierzeńców. - Czy oni nigdy nie stanš się sprzymierzeńcami pani?... - Nie wiem... może... Tak często teraz słyszę o nich, że kiedyœ mogę uwierzyć w ich potęgę. Weszli na polankę zamkniętš wzgórzami, na których rosły pochylone sosny. Panna Izabela usiadła na pniu œciętego drzewa, a Wokulski niedaleko niej na ziemi. W tej chwili na brzegu polanki ukazała się pani Wšsowska ze Starskim. - Czy nie chcesz, Belu - wołała - wzišć sobie tego kawalera? - Protestuję! - odezwał się Starski. - PannaIzabela jest całkiem zadowolona ze swego towarzysza, a ja z mojej towarzyszki... - Czy tak, Belu? - Tak, tak! - zawołał Starski. - Niech będzie tak... - powtórzyła panna Izabela, bawišc się parasolkš i patrzšc w ziemię. Pani Wšsowska i Starski znikli na wzgórzu, panna Izabela coraz niecierpliwiej bawiła się parasolkš. Wokulskiemu pulsa biły w skroniach jak dzwony. Ponieważ milczenie trwało zbyt długo, więc odezwała się panna Izabela: - Prawie rok temu byliœmy w tym miejscu na wrzeœniowej majówce... Było ze trzydzieœci osób z sšsiedztwa... O, tam palono ogień... - Bawiła się pani lepiej niż dziœ? - Nie. Siedziałam na tym samym pniu i byłam jakaœ smutna...Czegoœ mi brakło... I co mi się bardzo rzadko zdarza, myœlałam: co też będzie za rok?... - Dziwna rzecz!... - szepnšł Wokulski. - Ja także mniej więcej rok temu mieszkałem z obozem w lesie, ale w Bułgarii... Myœlałem: czy za rok żyć będę i... - I o czym jeszcze? - O pani. Panna Izabelaniespokojnie poruszyła się i pobladła. - O mnie?... - spytała. - Alboż pan mnie znał?... - Tak. Znam paniš już parę lat, ale niekiedy zdaje mi się, że znam paniš od wieków... Czas ogromnie wydłuża się, kiedyo kimœ myœlimy cišgle, na jawie i we œnie... Podniosła się z pnia, jakby chcšc uciekać. Wokulski także powstał. - Niech pani przebaczy, jeżeli mimowolnie zrobiłem jej przykroœć. Może, według pani, tacy jak ja nie majš prawa myœleć o pani?... W waszym œwiecie nawet ten zakaz jest możliwy. Ale ja należę do innego...W moim œwiecie paproć i mech tak dobrze majš prawo patrzeć na słońce jak sosny albo... grzyby. Dlatego niech mi pani wręcz powie: czy wolno mi, czy nie wolno myœleć o pani? Na dziœ nie żšdam nic innego. - Ja pana prawie nie znam - szepnęła, widocznie zakłopotana, panna Izabela. - Ja też dziœ nic nie żšdam. Pytam się tylko,czy nie uważa pani za obrazę dla siebie tego, że ja myœlę o pani, nic - tylko myœlę. i ina przez šc tu, go48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żvPcwíXcxEűcy@,bcz˘:˝Znam opinię klasy, wœród której wychowałasię pani, o takich ludziach jak ja i wiem, żeto, co mówię w tej chwili, nazwać można zuchwalstwem. Niech mi więc pani powie wprost, a jeżeli aż taka istnieje między nami różnica, nie będę się już dłużej starał o względy pani... Wyjadę dziœ lub jutro bez cienia pretensji, owszem, zupełnie wyleczony. - Każdy człowiek ma prawo myœleć... - odparła panna Izabela, coraz mocniej zmięszana. - Dziękuję pani. Tym słówkiem dała mi pani poznać, że w jej przekonaniu nie stoję niżej od panów Starskich, marszałków i im podobnych... Rozumiem, że nawet w tych warunkach mogę jeszcze nie zyskać sympatii pani... Do tego bardzo daleko... Ale wiem przynajmniej, że już mam ludzkie prawa i że pani będzie od tej pory sšdzić moje czyny, nie tytuły, których nie posiadam. - Jest pan przecie szlachcicem, a mówi prezesowa, że tak dobrym, jak Starscy, a nawet Zasławscy... - Owszem, jeżeli pani życzy sobie, jestem szlachcicem, nawet lepszym od niejednego ztych, jakich spotykałem w salonach. Na moje nieszczęœcie, wobec pani, jestem także i kupcem. - No, kupcem można być i można nie być, to zależy od pana... odparła już œmielej panna Izabela. Wokulski zamyœlił się. W tej chwili w lesie poczęto hukać i zwoływać się, a w parę minut póŸniej całetowarzystwo ze sługami, koszami i rydzamiznalazło się na polance. - Wracajmy do domu - rzekła pani Wšsowska - bo mnie te rydze znudziły i czas na obiad. Kilka dni następnych upłynęły Wokulskiemu w sposób dziwny; gdyby go zapytano: czym były dla niego? zapewne odpowiedziałby, żesnem szczęœcia, jednš z tych epok w życiu,dla których, może być, natura powołała naœwiat człowieka. Obojętny widz może nazwałby takie dnie jednostajnymi, a nawet nudnymi. Ochocki sposępniał i od rana do wieczora albo kleił,albo puszczał oryginalnej formy latawce. Pani Wšsowska z pannš Felicjš czytały albozajmowały się szyciem ornatu dla miejscowego proboszcza. Starski z prezesowš i baronem grali w karty. I tym sposobem Wokulski i panna Izabela nie tylko byli zupełnie osamotnieni, ale jeszcze musieli być cišgle razem. Chodzili po parku, czasem w pole, siedzieli pod wiekowš lipš na podwórzu, ale najczęœciej pływali po stawie. On wiosłował, ona od czasu do czasu rzucała okruchy ciastek łabędziom, które cicho sunęły za nimi. Niejeden podróżny zatrzymywał się na goœcińcu za stawem i zdziwiony przypatrywał się niezwykłej grupie, którš tworzyły: biała łódka z siedzšcš w niej parš i dwa białe łabędzie ze skrzydłami podniesionymi jak żagle. PóŸniej Wokulski nie umiał nawet przypomnieć sobie, o czym mówili w podobnych chwilach. Najczęœciej milczeli. Raz zapytała go: dlaczego œlimaki pływajš pod powierzchniš wody? drugi raz - dlaczego obłoki majš tak rozmaitš barwę? Tłomaczył jej i wówczas zdawało mu się, że całš naturę od ziemi do nieba ogarnia w jednym uœcisku i składa jej pod nogi. Pewnego dnia przyszło mu na myœl, że gdyby kazała mu rzucić się w wodę i umrzeć, umarłby błogosławišc jš. Podczas tych wodnych przejażdżek, a takżepodczas spacerów w parku i zawsze, gdy byli razem, czuł jakiœ niezmierny spokój, jakby cała dusza jego i cała ziemia od wschodnich do zachodnich kresów napełniona była ciszš, wœród której nawet turkot wozu, szczekanie psa albo szelest gałęzi wypowiadały się w cudownie pięknych melodiach. Zdawało mu się, że jużnie chodzi, lecz pływa w oceanie mistycznego odurzenia, że już nie myœli, nieczuje, nie pragnie, tylko kocha. Godziny umykały gdzieœ jak błyskawice zapalajšce się i gasnšce na dalekim nieboskłonie. Dopiero był ranek - już południe - już wieczór i - noc pełna przebudzeń i westchnień. Niekiedy myœlał, że dobę podzielono na dwa nierówne okresyczasu: dzień krótszy od mgnienia powiek i noc długš jak wiecznoœć dusz potępionych. Pewnego dnia wezwała go do siebie prezesowa. - Siadajże, panie Stanisławie - rzekła - cóż, dobrze się u mnie bawisz? Drgnšł jak człowiek przebudzony. - Ja?... - spytał. - Nudziłżebyœ się? - Za rok takich nudów oddałbym życie. Staruszka potrzšsnęła głowš. - Tak czasem się zdaje - odpowiedziała. - Nie wiem, kto tam napisał, że człowiek jest wtedy najszczęœliwszy, kiedy dokoła siebie widzi to, co nosi w sobie samym... Aleja mówię, że mniejsza, dlaczego jest szczęœliwy, byle nim był... Wybaczysz mi, jeżeli cię obudzę?... - Słucham paniš - odparł, mimo woli blednšc. Prezesowa wcišż przypatrywała mu się i z lekka chwiała głowš. - No, przecie nie myœl, że obudzę cię złymiwiadomoœciami. Zbudzę cię w zwykły sposób. Myœlałżeœ co o tej cukrowni, któršmi tu radzš budować?... - Jeszcze nie... - Nic pilnego. Ale o stryju zupełnie już zapomniałeœ. A on, biedak, leży niedaleko stšd, o trzy mile, w Zasławiu... Może byœcie tam jutro pojechali. Okolica ładna, sš ruiny zamku... Moglibyœciebardzo przyjemnie czas przepędzić i zrobićcoœ z tym kamieniem nagrobnym. Wiesz co - dodała staruszka, wzdychajšc - namyœliłam się... Nie trzeba rozbijać kamienia pod zamkiem. Zostaw go tam i tylko każ wyryć na nim te wiersze: "Na każdym miejscu i o każdej dobie..." Znasz to?... - O tak, znam... - Pod zamkiem więcej bywa ludzi niż na cmentarzu, prędzej przeczytajš i może zamyœlš się nad ostatecznym kresem wszystkiego na tym œwiecie, nawet miłoœci... Wokulski wyszedł od prezesowej silnie rozstrojony. "Co znaczy jej rozmowa?..." - pomyœlał. Na szczęœcie, spotkał pannę Izabelę idšca w stronę stawu i zapomniał owszystkim. Na drugi dzień istotnie całe towarzystwo pojechało do Zasławia. Mijali lasy, zielone pagórki, wšwozy z żółtymi œcianami. Okolica była piękna, jeszcze piękniejsza pogoda, ale Wokulski nie uważał na nic, zatopiony w smutnych myœlach... Już nie byłsam z pannš Izabelš, jak wczoraj jeszcze; nawet nie siedział w breku blisko niej, tylko naprzeciw panny Felicji, a nade wszystko... Ale to już mu się tylko zdawało i nawet œmiał się w duszy ze swych przywidzeń. Zdawało mu się, że Starski w jakiœ dziwny sposób spojrzał na pannę Izabelę i że jš oblał rumieniec. "Ach, głupstwo - mówił dosiebie - po cóż miałaby mnie oszukiwać!... Ona mnie, który przecie nie jestem nawet jej narzeczonym". Otrzšsnšł się ze swych przywidzeń i tylko było mu trochę przykro, że Starski siedzi obok panny Izabeli. Ale tylko trochę... "No, przecież nie zabronię jej - myœlał - siadać,przy kim zechce. I nie zniżę się do zazdroœci, która bšdŸ jak bšdŸ jest podłymuczuciem, a najczęœciej gruntuje się na pozorach... Zresztš, gdyby chcieli wymieniaćze Starskim tkliwe spojrzenia, nie robiliby tego tak jawnie. Szaleniec jestem..." W paręgodzin znaleŸli się na miejscu. Zasław, niegdyœ miasteczko, dziœ licha osada, stoi w nizinie otoczonej mokrymi łškami. Oprócz koœcioła i dawnego ratusza wszystkie budowle sš parterowe, drewniane i stare. Na œrodku cynku, a raczej placu pełnego ostów i jam, wznosi się piętrowa kupa œmieci i studnia pod dziurawym dachem opartym na czterech zgniłych słupach. Z powodu szabasu rynek był pusty, a wszystkie kramiki zamknięte. Dopiero o wiorstę za miastem, w południowej stronie, leżała grupa wzgórz. Na jednym stały ruiny zamku, składajšce się z dwu wież szeœciokštnych, gdzie ze szczytów i okien zwieszały się bujne zielska; na drugim rosła kępa starych dębów.Gdy podróżni zatrzymali się w rynku, Wokulski wysiadł, ażeby zobaczyć się z proboszczem, Starski zaœ objšł komendę. - Więc my - rzekł - jeŸdziemy brekiem do tych dębów i tam zjemy, co Bóg dał, a kucharze przygotowali. Następnie brek wróci się tu po pana Wokulskiego... - Dziękuję - odparł Wokulski. - Nie wiem, jak długo zabawię, i wolę iœć piechotš. Zresztš muszę jeszcze wstšpić do ruin... - I ja z panem - odezwała się panna Izabela. - Chcę zobaczyć ulubiony kamień prezesowej... - dodała półgłosem. - Proszęmi dać znać, jak pan tam będzie. Brek odjechał, Wokulski wstšpił na plebanięi w cišgu kwadransa skończył interes. Proboszcz oœwiadczył mu, że nikt w mieœcie nie będzie miał pretensji, jeżeli na kamieniu zamkowym znajdzie się jaki napis,byle nie nieprzyzwoity i nie bezbożny... Dowiedziawszy się zaœ, że chodzi o pamištkę po nieboszczyku kapitanie Wokulskim, którego znał osobiœcie, proboszcz obiecał zajšć się ułatwieniem tej sprawy. - Jest tu - rzekł - niejaki Węgiełek, sprytny hultaj, trochę kowal, trochę stolarz, więc może on potrafi wyrzeŸbić nakamieniu, co potrzeba. Zaraz ja po niego poœlę. W cišgu następnego kwadransa zjawił się i Węgiełek, chłopak dwudziestokilkoletni, z fizjonomiš wesołš i inteligentnš. Dowiedziawszy się od księżego sługi, że można coœ zarobić, ubrał się w szaraczkowy surdut z krótkim stanem i połami do ziemi i obficie wytarł sobie włosy słoninš.Ponieważ Wokulskiemu było pilno, więc pożegnał proboszcza i poszedł z Węgiełkiem w stronę ruin. Gdy znaleŸli się za nieczynnš dziœ rogatkš osady, Wokulski zapytał chłopaka: - Dobrze umiesz pisać, mój bracie? - Oj, oj!... Przecie mi nieraz ze sšdu dawali do przepisywania, choć nie mam lekkiej ręki. A te wiersze, co pan ekonom z Otrocza pisywał do leœniczanki, to wszystko moja robota. On tyle, że kupował papier i jeszcze mi do tej pory nie dopłaciłczterdzieœci groszy za pisanie. A o zakręty to tak się dopominał... - I na kamieniu potrafisz pisać? - Niby wklęsło, nie wypukło?... Co nie mam potrafić. Podjšłbym się pisania nawet na żelazie, a choćby na szkle i literami, jakimi chcšc: pisanymi, drukowanymi; niemieckimi,żydowskimi... Przecie ja tu, nie chwalšc się,wszystkie szyldy malowałem w mieœcie. - I tego krakowiaka, co wisi nad szynkiem?- A jużci. - A gdzieżeœ ty widział takiego krakowiaka?- U pana Zwolskiego jest furman, co się nosi z krakowska, więcem se jego obejrzał. - I widziałeœ, że ma obie nogi na lewym boku? - Proszę łaski pana, ludzie z prowincji nie patrzš na nogi, ino na butelkę. Jak dojrzy butelkę i kieliszek, to już nie chybi, ale trafi prosto do Szmula.Wokulskiemu coraz więcej podobał się rezolutny chłopak. - Nie ożeniłeœ się jeszcze? - zapytał go. - Nie. Z takš, co chodzi w chustce, to ja się nie ożenię, a kapeluszowa mnie by nie chciała. - I cóż tu robisz, kiedy nie ma szyldów do malowania? - O tak, panie: trochę to, trochę owo, a razem nic. Dawniej robiłem stolarszczyznę i nie mogłem nadšżyć. Za jakie parę lat odłożyłbym z tysišc rubli. Ale spaliłem się tamtego roku i już nie mogę przyjœć do siebie. Drzewo, warsztaty, wszystko poszło na węgiel, a mówię łasce pana, był taki ogień, że najtwardsze pilniki stopiły się jak smoła. Kiedym spojrzał na pogorzel, tom ino plunšł ze złoœci, ale dziœnawet mi szkoda tej œliny... - Odbudowałeœ się? Masz warsztat? - Ehe! panie... Odbudowałem w ogrodzie chałupę jak barak, żeby matka miała gdzie gotować, ale warsztaty... Toż by na to, panie, trzeba pięćset rubli gotowego grosza, słowo honoru daję, jak mi Bóg miły... Ileż to przecie lat ojciec nieboszczyk harował, nim postawił dom i zebrał naczynie. Zbliżali się do ruin. Wokulski rozmyœlał. - Słuchaj, Węgiełek - rzekł nagle - podobasz mi się. Będę w tej okolicy - dodał,cicho wzdychajšc - będę jeszcze z tydzień... A jeżeli wyrzeŸbisz mi dobrze napis, wezmę cię do Warszawy na jakiœ czas...Tam przekonam się, co jesteœ wart, i... może odnajdš się twoje warsztaty. Chłopak pochylał głowę na prawo i na lewo, przypatrujšc się Wokulskiemu. Nagle przyszło mu na myœl, że musi to być bardzo bogaty pan, a może nawet z takich panów, których niekiedy Bóg zsyła, ażeby opiekowali się ludŸmi biednymi, i - zdjšł czapkę. - Cóżeœ stanšł? Nakryj głowę... - rzekł Wokulski. - Przepraszam pana... może ja co złego powiedziałem?... Ale u nas, panie, to tacy panowie nie bywajš... Podobno bywali dawnymi czasy...Nawet ojciec nieboszczyk gadał, że sam widział takiego pana, co wzišł z Zasławia sierotę i zrobił z niej wielkš paniš, a jegomoœci zostawił tyle pieniędzy, że z nich wybudowali nowš dzwonnicę... Wokulski uœmiechnšł się, patrzšc na zakłopotanš minę chłopaka i z dziwnym uczuciem myœlał, że za swój jednoroczny dochód mógłby uszczęœliwić stu kilkudziesięciu takich jak ten oto... "Pienišdz naprawdę jest wielkš potęgš, tylko trzeba go umieć użyć..." Byli już pod górš zamkowš, kiedy z sšsiedniej odezwał się głos panny Felicji: - Panie Wokulski, my tu jesteœmy!... Wokulski podniósł oczy i zobaczył między dębami wesoły ogień, dokoła którego siedziało zasławskie towarzystwo. O kilkanaœcie kroków z boku chłopak kredensowy i pokojówka nastawiali samowar. - Niech pan zaczeka, idę do pana!- zawołała panna Izabela, podnoszšc się z dywanu. Starski podskoczył do niej. - Sprowadzę kuzynkę - rzekł. - O, dziękuję,sama zejdę -odpowiedziała panna Izabela, cofajšc się. Potem zaczęła iœć ze stromej œciany z takš swobodš i wdziękiem, jakby to była ulica w parku. "Podły jestem z moimi posšdzeniami" - szepnšł Wokulski. W tej chwili przywidziało mu się, że jakiœ tajemniczy głos każe mu robić wybór między tysišcami takich jak Węgiełek, którzy potrzebujš pomocy, i jednš kobietš, która schodziła tam z góry. "Już zrobiłem wybór!..." - pomyœlał Wokulski. - Ale do zamku nie wejdę sama, musi mi pan podać rękę - rzekła panna Izabela, stanšwszy przy Wokulskim. - Może państwo pozwolš lżejszš drogš - odezwał się Węgiełek. - ProwadŸ! Okršżyli górę i poczęli wspinać się na jej szczyt łożyskiem wyschłego potoku. - Jaki dziwny kolor tych kamieni - odezwałasię panna Izabela, patrzšc na kawały wapienia poplamionego brunatnymi piętnami. - Ruda żelazna - odparł Wokulski. - O nie - wtršcił Węgiełek - to nie ruda, to krew... Panna Izabela cofnęła się. - Krew?... - powtórzyła. Stanęli na szczyciewzgórza, zasłonięci od reszty towarzystwawalšcym się murem. Z tego miejsca widać było dziedziniec zamkowy, zaroœnięty cierniem i berberysem. Pod jednš z wież stał oparty o jej œcianę olbrzymi granit. - Oto jest kamień - rzekł Wokulski. - Ach, ten... Ciekawam, jak go tu wnieœli?... Mój człowieku, co mówiliœcie o krwi? - spytała panna Izabela Węgiełka. - To dawna historia - odparł Węgiełek - jeszcze mi jš dziaduœ opowiadał... Wreszcie tu wszyscy o niej wiedzš. - Opowiedzcie jš - nalegała panna Izabela. -Między ruinami bardzo lubię słuchać legend.Nad Renem pełno tego... Weszła na dziedziniec, ostrożnie wymijajšccierniste krzaki, i usiadła na kamieniu. - Opowiedzcie historię o tej krwi... Węgiełek wcale nie zmięszał się tš propozycjš; owszem, uœmiechnšł się i zaczšł: - W dawnych czasach, kiedy jeszcze mój dziaduœ łapał ptaki między dębami, po tych kamieniach, coœmy nimi szli, płynęła woda. Teraz ona pokazuje się tylko na wiosnę albopo wielkim deszczu, ale za małoœci dziadusia szła przez cały rok. I był strumień w tym miejscu. Na dnie potoku, jeszcze za małoœci dziadusia, leżał jeden spory kamień, jakby nim kto dziurę zatykał. W rzeczy samej była tam dziura, właœnie nawet okno do podziemiów, gdzie sš zachowane wielkie skarby, jakich by na całym œwiecie nie znalazł. A między tymi majštkami, na szczerozłotym łóżku, œpi panna, może nawet jaka hrabini, bardzo œlicznoœci i bogato odziana. Mówiš, że za to samo, co ona ma we włosach, kupiłby wszystkie dobra od Zasławia do Otrocza. Ta zaœ panna œpi przez taki interes, że jej ktoœ wbił złotš szpilkę w głowę, może ze zbytków, a może i z nienawiœci; Bóg ich tamwie. Tak œpi i nie ocknie się, dopóki jej kto szpilki z głowy nie wycišgnie i potem się z niš nie ożeni. Ale to rzecz ciężka i nawet niebezpieczna, bo tam w podziemiach pilnujš skarbów i samej panny różne straszydła. A jakie one sš, to wiem dobrze, bo póki mi się dom nie spalił, chowałem taki jeden zšb jak pięœć, który zšb dziaduœ znalazł w tym miejscu (sprawiedliwie mówię i nic nie kłamię). A jeżeli jeden zšb był jak pięœć (widziałem go przecie i miałem w rękach przez długie czasy), to już łeb musiał być jak piec, a cała osoba chyba jak stodoła... Więc borykać się z takim było trudno i jeszcze nie z jednym, ale z wieloma. Dlatego najœmielszy człowiek, choćby mu się i jak spodobała panna, a jeszcze lepiej jej majętnoœci, wejœć do podziemiów nie miał odwagi, ażeby go co nie ujadło... yœlę. i ina przez šc tu, go48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż{P^c|Žvc}$œc~Ŕ, cĚ;„€P?'O tej pannie i o tych majštkach - prawił dalej Węgiełek - wiedzieli ludzie od dawna; takim sposobem, że dwa razy do roku, na Wielkanoc i na œwięty Jan, usuwał się kamień, co leżał na dnie potoku i jeżeli kto stał wtedy nad wodš, mógł zajrzeć do otchłani i widzieć tamtejsze dziwy. Jednej Wielkanocy (dziadusia jeszcze wtedynie było na œwiecie) przyszedł tu do zamkumłody kowal z Zasławia. Stanšł nad potokiem i myœli: "Nie mogłyby się to mnie pokazać skarby?... Zaraz bym wlazł do nich, choćby przez najciaœniejszš dziurę, naładowałbym kieszenie i już nie potrzebowałbym dymać miechem". Ledwie tak pomyœlał, aż naraz - usuwa się kamień,a mój ci kowal widzi wory pieniędzy, misy ze szczerego złota i tyle drogiej odzieży jak na jarmarku... Ale najpierwej wpadła mu przed oczy œpišca panna, taka, mówił dziaduœ, œliczna,że kowal stanšł słupem. Spała se i tylko jej łzy płynęły, a co która upadła, czy na jej koszulę, czy na łóżko, czy na podłogę, zaraz zamieniała się w klejnot. Spała i wzdychała z bólu od szpilki; a co westchnęła, to na drzewach nad potokiem zaszelepały liœcie z żalu nad jej strapieniem. Już kowal chciał wejœć do podziemiów; ale że czas przeszedł, więc znowu kamień zamknšł się, aż zabulgotało w potoku. Od tego dnia mój kowal nie mógł sobie miejscaznaleŸć na œwiecie. Robota leciała mu z ręki. Gdzie nie spojrzał, widział ino potok jak szybę, a za niš pannę, której łzy płynęły. Aż pomizerniał, bo go coœ cišgle trzymało za serce rozpalonymi obcęgami. Zwyczajnie zamroczyło go. Kiedy już całkiem nie mógł wytrzymać z tęsknoœci, poszedł do jednej baby, co znała się na ziołach, dał jej srebrnego rubla i spytał o radę. - Ano - mówi baba - nie ma tu inszej rady, tylo musisz doczekać œwiętego Jana i kiedy się kamień odłoży, musisz leŸć w otchłań. Byleœ pannie wyjšł szpilkę z głowy, obudzi się, ożenisz się z niš i będziesz wielki pan, jakiego œwiat nie widział. Tylko wtedy o mnie nie zapomnij, że ci dobrze poradziłam.I to se spamiętaj: kiedy cię strachy otoczš,a zaczniesz się bać, zaraz przeżegnaj się i umykaj w imię boskie... Cała sztuka w tym, żebyœ się nie zlškł; złe nie ima się niebojšcego człowieka. - A powiedzcież mi - mówi kowal - jak poznać, że człowieka strach zdejmuje?... - Takiœ ty?... - mówiła baba. - No, to już idŸ do otchłani, a jak wrócisz, o mnie pamiętaj. Dwa miesišce chodził kowal do potoku, a natydzień przed œwiętym Janem wcale się stšd nie ruszył, tylko czekał. I doczekał. W samo południe kamień odsunšł się, a mójkowal z siekierš w garœci skoczył w jamę. Co się tam - mówił dziaduœ - koło niego niedziało, włosy na głowie stajš. Otoczyły go przecie takie poczwary, że inny umarłby od samego ich wejrzenia. Były - mówił dziaduœ - niedopyrze wielkie jak psy, ale ino wachlowały nad nim skrzydliskami. To zastšpiła mu drogę ropucha, duża jak ot ten kamień, to wšż zaplštał mu się między nogi, a kiedy kowal ciapnšł go, wšż zaczšł płakać ludzkim głosem. Były wilki takie na niego zajadłe, że co im piana padła z pyska, to buchnęła płomieniem, a w opoce wypalała dziury. Wszystkie te potwory siadały mu na plecach, chwytały go za surdut, za rękawy, ale żaden nie œmiał go skrzywdzić.Bo widzieli, że się kowal nie boi, zaœ przed niebojšcym się złe umyka jak cień przed człowiekiem. "Zginiesz tu, kowalu!..." - wołały strachy, ale on tylko œciskał siekierę w garœci i przepraszam... tak im odpowiadał, że wstyd państwu powtórzyć...Dobrał się nareszcie mój kowal do złotego łóżka, gdzie już nawet poczwary nie miały dostępu, ino stanęły wkoło, kłapišcy zębami. On zaraz zobaczył w głowie panny złotš szpilkę, szarpnšł i wycišgnšł jš do połowy... Aż krew trysnęła... Wtem panna łapie go rękami za surdut i woła z wielkim płaczem: - Czego mi ból robisz, człowieku!... Wtedy dopiero kowal się zlškł... zatrzšsł się i ręce mu opadły. Strachom tego tylko było trzeba. Który miał największy pysk, skoczył na kowala i tak go kłapnšł, że krew trysnęła przez okno i poplamiła kamienie, co państwo na własne oczy widzieli. Ale przy tym bestia wyłamał sobiezšb duży jak pięœć, co go póŸniej mój dziaduœ znalazł w potoku. Od tej pory kamień zatkał okno do podziemiów, że go już nikt znaleŸć nie może. Potok wysechł, a panna została w otchłanina pół rozbudzona. Płacze teraz już tak głoœno, że jš czasem i pastuchy słyszš na łškach, i będzie płakać wiek wieków. Węgiełek skończył. Panna Izabela spuœciła głowę i końcem parasolki rysowała jakieœ znaki na gruzach. Wokulski nie œmiał spojrzeć na niš. Po długim milczeniu odezwał się do Węgiełka: - Ciekawa jest twoja historia... ale powiedz no mi: w jaki sposób zabierzesz się do wycięcia napisu?... - Kiedy nie wiem, co mam wycišć? - Prawda. Wokulski wydobył noteskę, ołówek, i napisawszy, podał chłopcu. - Tylko cztery wiersze!... - rzekł Węgiełek. - Za trzy dni, panie, będzie gotowe... Na tym kamieniu można wycišć bodaj calowe litery... Oj, zapomniałem sznurka, żeby wymierzyć. Zejdę, panie, do furmanów, to może oni mi dadzš... Zaraz wrócę. Węgiełek zbiegł ze wzgórza. Panna Izabela spojrzała na Wokulskiego. Była blada i wzruszona. - Co to za wiersze?... - spytała, wycišgajšcrękę. Wokulski podał jej kartkę; zaczęła czytać półgłosem: - "Na każdym miejscu i o każdej dobie, gdziem z tobš płakał, gdziem z tobš się bawił, zawsze i wszędzie będę ja przy tobie, bom wszędzie czšstkę mej duszy zostawił..." Dokończyła szeptem. Usta jej drżały, oczy zaszły łzami. Przez chwilę mięła kartkę w palcach, potem z wolna odwróciła głowę i kartka upadła na ziemię... Wokulski przyklškł, ażeby podnieœć papier. Wtem dotknšł sukni panny Izabeli i już nie wiedzšc, co robi, schwycił jš za rękę. - Obudzisz się, ty moja królewno... - rzekł. - Nie wiem... może... - odpowiedziała. - Hop!... hop!... - zawołał z dołu Starski. - AchodŸcie już, państwo, bo obiad wystygnie... Panna Izabela obtarła oczy i prędko opuœciła ruinę. Za niš wyszedł Wokulski. - Cóżeœcie państwo tak długo robili? - pytał ze œmiechem Starski, podajšc rękę pannie Izabeli, która przyjęła jš poœpiesznie. - Słyszeliœmy nadzwyczajnš historię!... - odpowiedziała panna Izabela. - Doprawdy, nigdy nie myœlałam, że w tym kraju mogš istnieć podobne legendy i że mogš je w tak zajmujšcy sposób opowiadać ludzie proœci...Cóż nam dasz na obiad, kuzynie? Ach, ten chłopak jest niezrównany!... Poproœcie go, ażeby jš wam powtórzył... Wokulskiego nie raziło już to, że panna Izabela idzie ze Starskim pod rękę, że opiera się na nim, a nawet, że go kokietuje.Wzruszenie, którego był œwiadkiem, i jednonic nie znaczšce jej słówko rozproszyło wszystkie jego obawy. Ogarnęło go spokojne zamyœlenie, w którym nie tylko Starski, ale całe towarzystwo zniknęło mu sprzed oczu. Pamiętał, że wszedł na górę pod dęby, że coœ jadł z wielkim apetytem, że był wesoły, rozmowny i nawet umizgał się do panny Felicji. Ale o czym mówili?... co on im sam odpowiadał, nie wiedział... Zachodziło słońce, a na niebie pokazały sięchmury, kiedy Starski kazał służbie sprzštnšć naczynia, kosze i dywan, a paniom zaproponował powrót. Siedli do breku w tym samym porzšdku co pierwej. Otuliwszy Ewelinę szalami, baron pochylił się do Wokulskiego i szepnšł z uœmiechem: - Jeżeli jeszcze jeden dzień będziesz pan wtakim humorze jak dzisiaj, pozawracasz głowy wszystkim paniom. - Ach, tak!... - odparł Wokulski wzruszajšc ramionami. Usiadł na końcu breka, naprzeciw panny Felicji. Ochocki umieœcił się przy furmanie i ruszyli. Niebo chmurzyło się, ciemnoœć zapadała coraz szybciej. Na breku pomimo to było bardzo wesoło, dzięki kłótni pani Wšsowskiej z Ochockim, który zapomniał o swych latawcach i przełożywszy nogi przezporęcz kozła, odwrócił się do towarzystwa. Nagle, chcšc zapalić papierosa, potarł zapałkę i oœwietlił cały brek, najlepiej zaœ Starskiego. W tej chwili Wokulski gwałtownie cofnšł się; coœ mignęło mu przed oczyma. "Głupstwo!... - pomyœlał - piłem za wiele..."Pani Wšsowska parsknęła króciutkim œmiechem, lecz wnet opanowała się i zaczęła mówić: - Cóż to za oryginalny sposób siedzenia, panie Ochocki!... Fe, jutro musi pan klęczeć!... Ach, niegodziwiec, ależ on niedługo postawi komu nogi na kolanach... Odwróćże się pan natychmiast, bo każę furmanowi, ażeby pana zostawił nadrodze... Wokulskiemu zimny pot wystšpił na czoło; ale wzruszył ramionami i myœlał: "Przywidzenia... przywidzenia!... Co za głupstwo..." I nadludzkim wysiłkiem woli odegnał w końcu przywidzenia. Znowu odzyskał humori bardzo wesoło poczšł rozmawiać z paniš Wšsowskš. Gdy zaœ wrócili do Zasławka póŸno w nocy, spał jak zabity i nawet œniłomu się coœ zabawnego. Nazajutrz, gdy przed œniadaniem wyszedł Wokulski na spacer, pierwszš osobš, którš spotkał na dziedzińcu, była pokojówka panny Izabeli; niosła kilka sukien, a za niš chłopak dŸwigał kufer. "Cóż to jest?... - pomyœlał. - Dziœ niedziela, więc chyba nie wyjedzie... Nie może wyjechać w niedzielę... zresztš wspomniałaby mi coœ o tym ona lub prezesowa..." Poszedł nad staw, obleciał park wokoło, jakby chcšc zgubić w drodze złe przeczucia. Na próżno. Uczepiła go się myœl, że panna Izabela może wyjechać. Tłumił jš i przytłumił o tyle, że już nie rysowała mu się jasno, tylko gdzieœ na dnieserca drażniła go nieznacznie. Przy œniadaniu zdawało mu się, że prezesowa przywitała go czulej niż zwykle,że wszyscy zachowujš się uroczyœciej, że panna Felicja wpatruje się w niego uporczywie i jakby z wyrzutem. Po œniadaniu znowu przywidziało mu się, że prezesowa dała jakiœ znak pani Wšsowskiej. "Oczywiœcie jestem chory" - myœlałWnet jednak ozdrowiał, gdy panna Izabela oœwiadczyła, że chce przejœć się po parku.- Ma kto z państwa ochotę iœć ze mnš? - spytała. Wokulski zerwał się z krzesła, inni siedzieli. Więc znalazł się sam z pannš Izabelš w ogrodzie i znowu powrócił mu ten spokój, jaki miał zawsze w jej obecnoœci. W połowie alei odezwała się panna Izabela:- Bardzo mi żal będzie Zasławka... "Żal?..." - pomyœlał Wokulski, a ona prędko mówiła dalej: - Muszę już jechać. Ciocia pisała jeszcze we œrodę, ażeby wracać, ale prezesowa niepokazała mi listu, zatrzymała mnie. Dopierokiedy wczoraj przybył umyœlny posłaniec... - Jedzie pani jutro? - spytał Wokulski. - Dziœ po drugim œniadaniu... - odpowiedziała spuszczajšc głowę. - Dziœ!... - powtórzył. Właœnie przechodzili mimo sztachet, za którymi na dziedzińcu folwarcznym stał powóz, ten sam, którym przyjechała pannaIzabela. Nawet około dyszla furman układał zaprzęgi. Ale na Wokulskim ani wiadomoœć, ani przygotowania do wyjazdu nie zrobiły tym razem wrażenia. "No cóż - myœlał - kto przyjechał, musi odjechać... Rzecz całkiem naturalna..."Nawet dziwił go ten spokój. Przeszli jeszcze kilkanaœcie kroków pod zwieszajšcymi się gałęŸmi i nagle - opanowała go straszna rozpacz. zdawało mu się, że gdyby w tej chwili zajechał powóz po pannę Izabelę, on rzuciłby się pod koła i nie pozwoliłby jej jechać. Niechby go roztratowali i niechby już raz przestał cierpieć. Wnet jednak przyszła nowa fala spokoju i Wokulski znowu dziwił się, skšd mu się biorš takie żakowskie myœli. Przecież pannaIzabela ma prawo jechać, kiedy chce, gdziechce i z kim jej się podoba... - Długo pani jeszcze zabawi na wsi? - spytał. - Najwyżej miesišc. - Miesišc!... - powtórzył. - Czy przynajmniej wolno mi będzie po tym miesišcu odwiedzać państwa?... - O tak, bardzo prosimy... - odparła. - Mój ojciec jest wielkim przyjacielem pana. - A pani? Zarumieniła się i milczała. - Nie odpowiada pani... - rzekł Wokulski. - Nie domyœla się pani nawet, jak jest mi drogie każde jej słowo, których tak mało słyszałem... I oto dziœ odjeżdża pani, nie zostawiajšc mi nawet cienia nadziei... - Może czas to zrobi - szepnęła. - Bodajby zrobił! - W każdym razie coœ panipowiem. Widzi pani, w życiu można spotkać ludzi weselszych ode mnie, eleganckich, z tytułami, nawet z majštkiem większym niż mój... Ale przywišzania jak moje - chyba pani nie znajdzie. Bo jeżeli miłoœć mierzy się wielkoœciš cierpień, takiej jak moja może jeszcze nie było na œwiecie. I nie mam nawet prawa skarżyć się o to na kogokolwiek. Los to robi. Jakimiż bo on dziwnymi drogami prowadził mnie do pani! Ile klęsk musiało spaœć na ogół, zanim ja, ubogi chłopak, mogłem zdobyć ukształcenie, które mi dziœ pozwala mówić z paniš. Jaki traf popchnšł mnie do teatru, gdzie pierwszy raz zobaczyłem paniš. A na majštek, który posiadam; czy może niezłożył się szereg cudów?...Kiedy dziœ myœlęo tych rzeczach, zdaje mi się, że jeszcze przed urodzeniem naznaczone mi było zejœćsię z paniš. Gdyby mój biedny stryj nie kochał się za młodu i nie umarł osamotniony, ja dziœ nie znajdowałbym się w tym miejscu. I nie jestże to dziwne, że ja sam, zamiast bawić się kobietami, jak robiš inni, unikałem ich dotychczas i prawieœwiadomie czekałem na jednš, na paniš... Panna Izabela nieznacznie otarła łzę... Wokulski, nie patrzšc na niš, mówił: - Nie dalej jak teraz, kiedy byłem w Paryżu, miałem przed sobš dwie drogi. Jedna prowadzi do wielkiego wynalazku, który może zmieni dzieje œwiata, druga do pani. Wyrzekłem się tamtej, bo mnie tu przykuwa niewidzialny łańcuch: nadzieja, że mnie pani pokocha. Jeżeli to jest możliwym, wolę szczęœcie z paniš od największej sławy bez pani; bo sława to liczman, za który własne szczęœcie poœwięcamy dla innych. Ale jeżeli się łudzę,tylko pani może zdjšć ze mnie to zaklęcie. Powiedz, że nie masz i nie będziesz miała nic dla mnie i... Wrócę tam, gdzie może od razu powinienem był zostać. - Czy tak?... - dodał bioršc jš za rękę. Nie odpowiedziała nic... - Więc zostaję... - rzekł po chwili. - Będę cierpliwym, a pani sama da mi znak, że spełniły się moje nadzieje. Wrócili do pałacu. Panna Izabela była trochę zmieniona, ale rozmawiała ze wszystkimi wesoło. Wokulskiemu znowu powrócił spokój. Nie rozpaczał już, że panna Izabela odjeżdża; powiedział sobie, że zobaczy jš za miesišc, i to mu obecnie wystarczało. Po œniadaniu zajechał powóz; zaczęto się żegnać. Na ganku panna Izabelaszepnęła do pani Wšsowskiej: - Mogłabyœ też, Kaziu, już nie dręczyć tego biedaka... - Kogóż to? - Twego imiennika. - Ach, Starskiego... Zobaczymy. Panna Izabela podała rękę Wokulskiemu. - Do widzenia! - szepnęła z akcentem w głosie. Odjechała. Całe towarzystwo stało w ganku patrzšc na powóz, który z poczštku oddalał się, potem skręcił za stawem, znikł za pagórkiem, znowu ukazałsię i nareszcie został po nim tylko tuman żółtego kurzu. - Bardzo piękny dzień - rzekł Wokulski. - O,bardzo ładny - odparł Starski. Pani Wšsowska spod spuszczonych brwi przypatrywała się Wokulskiemu. Powoli rozeszli się wszyscy. Wokulski został sam. Wstšpił do swego pokoju, lecz wydał mu się bardzo pusty; potem chciał iœć do parku, ale coœ go stamtšd odepchnęło... Potem przywidziało mu się, że panna Izabela jeszcze musi być w pałacu, i w żaden sposób nie mógł zrozumieć, że wyjechała, że jest już o milę od Zasławka i że każda sekunda oddalajš od niego. "A jednak wyjechała! - szepnšł. - Wyjechała, więc i cóż?..." Poszedł nad staw i przypatrywał się białej łódce, dokoła której błyszczała woda, aż oczy bolały. Nagle jeden z łabędzi, pływajšcych przy tamtym brzegu, spostrzegł go i rozpuœciwszy skrzydła, szelestem przyleciał do czółna. I dopiero w tej chwilischwycił Wokulskiego taki smutek, taki niezmierny niezgruntowany smutek, jak gdyby już miał rozstać się z życiem... Zatopiony we własnej goryczy, Wokulski niebardzo uważał, co się dokoła niego dzieje. Mimo to nad wieczorem spostrzegł, że towarzystwo zasławskie po powrocie z parku jest skwaszone. Panna Felicja zamknęła się z pannš Ewelinš w jej pokoju,baron był rozdrażniony, a Starski ironicznyi zuchwały. Po obiedzie wezwała Wokulskiego do siebie prezesowa. Na staruszce również było znać œlady irytacji, którš starała się opanować. - Myœlałżeœ co, panie Stanisławie, o tej cukrowni? - rzekła wšchajšc swój flakonik, co było znakiem wzruszenia. - Pomyœl o tym, proszę cię, i pogadaj ze mnš, bo już mi zbrzydły te komeraże... - Ma pani jakie zmartwienie? - spytał tu, go48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPÝc‚-cƒ0uc„Ľ,! N…Ć7´5 €Wokulski. Machnęła rękš. - Ech! zmartwienie... Chciałabym tylko, ażeby albo skojarzył się ten mariaż Ewelinyz baronem, albo żeby się zerwał... Albo niechaj sobie jadš ode mnie, oni Oboje, czy Starski... Wszystko jedno... Wokulski spuœcił głowę i milczał zgadujšc, że umizgi Starskiego do narzeczonej baronamusiały już przybrać bardziej widoczne formy. Lecz cóż jego to obchodziło? - Głupiutkie sš te panny - zaczęła po chwiliprezesowa. - Im się zdaje, że jak złapie która bogatego męża, a poza nim przystojnego kochanka, to już wypełni sobie życie... Głupiutkie. Ani wiedzš, że wnet sprzykrzy się stary mšż i pusty kochanek i że prędzej czy póŸniej każda zechce poznać prawdziwego człowieka. A jeżeli się taki trafi, na jej nieszczęœcie, coona mu da?... Czy wdzięki, które sprzedała,czy serce zaszargane z takimi oto Starskimi?... I pomyœleć, że prawie każda z nich musi przejœć podobnš szkołę, zanim pozna ludzi. Przedtem, choćby się jej trafiał najszlachetniejszy, nie oceni go. Wybierze starego bogacza albo œmiałego hultaja, w ich towarzystwie zmarnuje życie, a dopiero kiedyœ chce się odrodzić... Zwykle za póŸno i na próżno!...Co mnie jednak dziwi najmocniej - prawiła - to okolicznoœć, że na podobnych lalkach nie poznajš się mężczyŸni. Dla żadnej kobiety, poczšwszy od Wšsowskiej, kończšc na mojej pokojówce, nie jest to sekret, że w Ewelinie nie zbudził się jeszcze ani rozum, ani serce; wszystko w niej œpi... A tymczasem baron widzi w niej bóstwo i durzy się, biedak, że ona go kocha! - Dlaczegóż go pani nie ostrzeże? - odezwałsię Wokulski stłumionym głosem. - Dajże spokój, to się na nic nie zda... Czy ja mu raz dawałam do zrozumienia, że Ewelina dziœ jest tylko zepsute dziecko i lalka? Może kiedyœ coœ z niej wyroœnie, ale w tej chwili!... akurat Starski dla niej dobry.- Cóż - dodała po przerwie - pomyœlisz o tej cukrowni?... Każ sobie jutro osiodłać konia, przejedŸ się po polach sam, a jeszcze lepiej z Wšsowskš... To kobieta dużo warta, mówię ci... Wokulski opuœcił prezesowę przerażony. "Co ona mówi - myœlał - o baronie i Ewelinie?... Czy po prostu nie ostrzega mnie?... Starski bodajże umizga się nie tylkodo panny Eweliny. Co to było tam w breku?... Ach, wolałbym w łeb sobie palnšć..."Wnet jednak opamiętał się. "W breku - myœlał - było albo przywidzenie, albo fakt. Jeżeli przywidzenie, w takim razie krzywdziłbym niewinnš, a jeżeli fakt... No, to przecież niebędę rywalem tego uwodziciela z operetki i nie poœwięcę życia dla kobiety przewrotnej.Wolno jej romansować, z kim chce, ale nie wolno oszukiwać człowieka, którego jedynym występkiem jest, że jš kocha... Trzeba wyjeżdżać z tej Kapui i wzišć się doroboty. W laboratorium Geista lepiej zapełnię życie aniżeli w salonach..." Około dziesištej wieczór wszedł do jego pokoju baron strasznie zmieniony. Z poczštku œmiał się i dowcipkował, następnie zadyszany upadł na krzesło, a po chwili rzekł: - Uważa pan, szanowny panie Wokulski, ja czasami myœlę, nie z własnego doœwiadczenia, bo moja narzeczona jest najszlachetniejszš kobietš... ale czasami myœlę, że kobiety to nas niekiedy zwodzš... - Tak, niekiedy. - Może nie jest to ich wina - mówił baron -trzeba jednak przyznać, że niekiedy pozwalajš bałamucić się zręcznym intrygantom... - O, pozwalajš. Baron drżał tak, że chwilami zęby mu szczękały. - Nie sšdzisz pan - zapytał po namyœle - że jednak należałoby temu zapobiec?... - W jaki sposób?... - Choćby usuwajšc kobietę od stosunków z intrygantami... Wokulski głoœno rozeœmiał się... - Można kobietę uwolnić od intrygantów, ale czy podobna uwolnić jš od jej własnych instynktów?... Co pan poradzisz, jeżeli ten, który w pańskich oczach jest tylko bałamutem czy intrygantem, dla niej jest - samcem tego co ona gatunku?... Stopniowo opanowywał go wœciekły gniew. Chodził po pokoju i mówił: - Jaka walka jest możliwa z prawem natury, według którego suka, choćby najlepszej rasy, nie pójdzie za lwem, ale zapsem? Postaw jej pan całš menażerię najszlachetniejszych zwierzšt, a ona wyrzeknie się jej dla kilku psów... I trudno się temu dziwić, gdyż one stanowiš jej gatunek. - Więc według pana nie ma rady? - spytał baron. - Dziœ żadnej, a kiedyœ będzie jedna: szczeroœć w ludzkich stosunkach i wolny wybór. Gdy kobieta nie będzie potrzebowałaudawać miłoœci ani kokietować wszystkich, wówczas od razu odsunie tych, którzy jej nie sš mili, i pójdzie za tym, który jej przypada do gustu. Wówczas nie będzie oszukiwanych ani oszukujšcych, stosunki uporzšdkujš się w sposób naturalny. Po odejœciu barona Wokulski położył się. Nie spał całš noc, ale wrócił do równowagi. "Co ja mam za pretensje do panny Izabeli? - myœlał. - Przecież nie mówiła, że mnie kocha; dała mi ledwie cień nadziei, że to może kiedyœ nastšpi. Jest w porzšdku, gdyżprawie mnie nie zna. I co za przywidzenia snujš mi się po głowie!... Starski?... Ależ ona chce wyswatać go z paniš Wšsowskš, więc chyba romansować z nim nie myœli. Prezesowa?... Prezesowa lubi pannę Izabelę, sama mi o tym mówiła, wreszcie kazała mi tu przyjechać... Mam czas. Poznam się z niš bliżej, a jeżeli mnie pokocha, będę szczęœliwy i mogę być spokojny. Jeżeli nie - wrócę do Geista. Na wszelki wypadek sprzedam kamienicę i sklep, a zostanę przy spółce do handlu z Rosjš. To mi da za parę lat ze sto tysięcy rubli rocznie, a jej nie narazi na tytuł kupcowej galanterii". Nazajutrz po pierwszym œniadaniu kazał osiodłać konia i wyjechał pod pozorem obejrzenia okolicy. Nie myœlšc skręcił na drogę, gdzie wczoraj toczył się powóz panny Izabeli i gdzie zdawało mu się, że jeszcze widać œlady kół... Potem, również machinalnie, zawrócił w stronę lasu, dokšdtak niedawno jeŸdzili na rydze. W tym miejscu œmiała się, tu rozmawiała z nim, tu spoglšdała na okolicę... Podejrzenia, gniewy, wszystko w nim wygasło. Zamiast nich poczšł wpływać mu do serca żal strugš tak cienkš jak łzy, a palšcš jak ogień wieczny... Wjechawszy do lasu, zsiadłz konia i prowadził go za cugle. Oto œcieżka, którš wówczas szli oboje, ale wydaje się jakaœ inna. Ta częœć lasu miała być podobna do koœcioła - dziœ ani œladu podobieństwa. Dokoła szaro i cicho. Słychać tylko krakanie wron, które w tej chwili przelatujš nad lasem, i krzyk spłoszonej wiewiórki, co wdrapujšc się na drzewo, szczeka jak mały piesek. Wokulski doszedł do polanki, gdzie wówczasrozmawiali z pannš Izabelš; znalazł nawet pień, na którym siedziała. Wszystko jest, jak było; tylko jej nie ma... Na krzakach leszczyny już żółknš liœcie, z sosen zwiesza się smutek, jak sieci pajęcze. Taki nieujęty, a tak go omotał! "Co za głupstwo - myœlał - robić się zależnym od jednej ludzkiej istoty! Wszakżeja dla niej tylko pracowałem, o niej myœlę, niš żyję. Co gorsze - dla niej porzuciłem Geista... No, ale cóż lepszego miałbym u Geista? Byłbym tak samo zależny jak dziœ, tylko zamiast pięknej kobiety panem moim byłby stary Niemiec. I tak samo pracowałbym, nawet ciężej; z tš różnicš, że dziœ pracuję dla mego szczęœcia, a wówczas dla szczęœcia innych,którzy tymczasem bawiliby się i kochaliby się na mój rachunek. Zresztš, czy ja mam prawo narzekać? Rok temu ledwie œmiałem marzyć o pannie Izabeli, a dziœ już jš znam, staram się nawet o jej wzajemnoœć...Czy ja jš aby znam?... Jest zakamieniałš arystokratkš, no ale nie rozejrzała się jeszcze w œwiecie... Ma duszę poetycznš, czy może tak się tylko przedstawia... Kokietka ona jest, ale i to się zmieni, jeżeli mnie pokocha... Słowem - nie jest Ÿle, a za rok..." W tej chwili koń jego wyrzucił głowš i zarżał; odpowiedziało mu w głębi lasu innerżenie i tętent. Niebawem na końcu œcieżki pokazała się amazonka, w której Wokulski poznał paniš Wšsowskš. - Hop! hop!... - zawołała œmiejšc się. Zeskoczyła z konia i oddała cugle Wokulskiemu. - Przywišż go pan - rzekła. - Ach, jak ja pana już znam!... Pytam się przed godzinš prezesowej: gdzie Wokulski? "Pojechał w pole oglšdać miejsce na cukrownię". "Akurat! - myœlę. - On pojechał do lasu marzyć." Kazałam sobie podać konia, i otóż znajduję pana siedzšcego na pniu, rozgoršczkowanego... Cha!... cha!... cha!... - Czy tak œmiesznie wyglšdam? - Nie! dla mnie nie wyglšda pan œmiesznie, ale jak by tu powiedzieć?... niespodziewanie. Wyobrażałam sobie pana całkiem inaczej. Kiedy mi powiedziano, że pan jest kupcem, który w dodatku szybko zrobił majštek, pomyœlałam: "Kupiec?... Zatem przyjechał na wieœ albo starać się o posażnš pannę, albo wydobyć od prezesowej pienišdze na jakieœ przedsiębierstwa".W każdym razie sšdziłam, że pan jest człowiek zimny, rachunkowy, który chodzšc po lesie taksujedrzewo, a na niebo nie patrzy, bo to nie daje procentu. Tymczasem cóż widzę?... Marzyciela, œredniowiecznego trubadura, który wymykasię do lasu, ażeby wzdychać i wypatrywać zeszłotygodniowe œlady j e j stóp! Wiernegorycerza, który kocha na życie i œmierć jednš kobietę, a innym robi impertynencje. Ach, panie Wokulski, jakie to zabawne... jakie to niedzisiejsze!... - Już pani skończyła? - spytał zimno Wokulski. - Już... Teraz pan zabierze głos?... - Nie, pani. Zaproponuję, ażebyœmy wracali do domu. Paniš Wšsowskš oblał mocny rumieniec. - Za pozwoleniem - rzekła, bioršc konia za uzdę. - Czy nie myœlisz pan, że mówię w tensposób o pańskiej miłoœci, ażeby sama wydać się za pana?... Milczysz pan... Otóż mówmy serio. Była chwila, żeœ mi się pan podobał; była i - już przeszła. Ale choćby nie przeszła, choćbym miała umrzeć z miłoœci dla pana, co zapewne nie nastšpi, bo nie straciłam jeszcze ani snu, ani apetytu, nie oddałabym się panu, słyszysz pan... choćbyœ mi się u nóg włóczył. Nie mogłabym żyć z człowiekiem, który tak kochał innš kobietę, jak pan to robisz. Jestem za dumna. Wierzy mi pan? - Tak! - Przypuszczam. Jeżeli więc dziœ drasnęłampana moimi żartami, to tylko przez życzliwoœć dla pana. Imponuje mi pańskie szaleństwo, chciałabym, ażebyœ był szczęœliwy, i dlatego mówię: wyrzuć pan z siebie œredniowiecznego trubadura, bo już mamy wiek dziewiętnasty, w którym kobietysš inne, niż pan je sobie wyobraża, o czym wiedzš nawet dwudziestoletni chłopcy. - Jakież sš? - Ładne, miłe, lubiš was wszystkich prowadzić za nos, a kochajš się tylko o tyle, o ile robi im to przyjemnoœć. Na miłoœć dramatycznš nie zgodzi się żadna, aprzynajmniej nie każda... Musiałaby pierwejznudzić się miłostkami, a następnie znaleŸćdramatycznego kochanka. - Krótko mówišc, insynuuje pani, że panna Izabela... - O, ja nic nie insynuuję pannie Izabeli - żywo zaprotestowała pani Wšsowska. - Jest w niej materiał na dzielnš kobietę i ten, kogo ona pokocha, będzie szczęœliwy. Zanim jednak pokocha!... Pomóż mi pan wsišœć... Wokulski podsadził jš i sam wsiadł na swego konia. Pani Wšsowska była rozdrażniona. Jakiœ czas jechała naprzód, milczšc nagle odwróciła się i rzekła: - Ostatnie słowo. Znam ludzi lepiej, niż pan sšdzisz, i... lękam się pańskiego rozczarowania. Otóż gdyby ono kiedy nadeszło, przypomnij sobie mojš radę: nie działaj pod wpływem uniesienia, tylko czekaj. Wiele rzeczy na pozór wyglšda gorzej aniżeli w rzeczywistoœci. "Szatan!" - mruknšł Wokulski. Cały œwiat zaczšł przed nim kršżyć i nabiegać krwiš. Jechali, nic już nie mówišc do siebie. Wróciwszy do Zasławka, Wokulski poszedł do prezesowej. - Jutro jadę - rzekł. - A cukrowni niech pani nie stawia. - Jutro?.. - powtórzyła staruszka. - A cóż będzie z kamieniem? - Właœnie, jeżeli pani pozwoli, pojadę na Zasław. Obejrzę kamień, zresztš mam tam jeszcze interes. - Ha! jedŸ z Bogiem... nie masz tu co robić. A w Warszawie zachodŸże do mnie. Wrócę jednoczeœnie z hrabinš i z Łęckimi... Wieczorem wpadł do niego Ochocki. - Do licha! - krzyknšł - tyle miałem z panem do pogadania... Ale cóż, pan cišgle okładałeœ się babami, a teraz wyjeżdżasz...- Nie lubisz pan kobiet? - rzekł z uœmiechem Wokulski. - Może masz rację ... - Nie to, żebym nie lubił. Ale od czasu, jak przekonałem się, żewielkie damy nie różniš się od pokojówek, wolę pokojówki. Te baby - prawił - to wszystko gęsi, nie wyłšczajšc najmšdrzejszych. Wczoraj na przykład pół godziny tłomaczyłem Wšsowskiej, na co przyda się kierowanie balonami. Mówiłem o zniknięciu granic, o braterstwie ludów, o olbrzymich postępach cywilizacji... Ona patrzyła mi w oczy tak, iżgłowę oddałbym, że mnie rozumie. A kiedy skończyłem, zapytała: - Panie Ochocki, czemu się pan nie żeni?... - Słyszałeœ pan!... Naturalnie, przez drugie pół godziny wykładałem jej, że ani myœlę się żenić, że nie ożeniłbym się ani z pannš Felicjš, ani z pannš Izabelš, ani nawet z niš. Diabli mi po żonie, która by się szastała po moich laboratoriach w sukni z długim ogonem, wycišgałaby mnie na spacery, wizyty, teatry... Dalibóg, nie znam ani jednej kobiety, w której cišgłym towarzystwie nie zgłupiałbym w pół roku. Umilkł i chciał odchodzić. - Słówko - rzekł Wokulski. - Kiedy pan wróci do Warszawy, niech pan do mnie wstšpi. Może zakomunikuję panu wiadomoœćo wynalazku, który wprawdzie zabierze połowę życia, ale... przypadnie panu do gustu. - Balony?... - spytał Ochocki z pałajšcym wzrokiem. Coœ lepszego. Dobranoc. Na drugi dzień około południa Wokulski pożegnał dom prezesowej. W parę godzin póŸniej był w Zasławiu. Odwiedził proboszcza i kazał Węgiełkowi zabierać się w drogę do Warszawy. Załatwiwszy to, poszedł do ruinzamkowych. Na kamieniu już był wyryty czterowiersz. Wokulski przeczytał go kilka razy i zatrzymał wzrok na słowach: " Zawsze i wszędzie będę ja przy tobie..." "A jeżeli nie?..." - szepnšł. Na myœl o tym opanowała go rozpacz. W tej chwili miał jedno tylko pragnienie: ażebyziemia rozstšpiła się pod nim i pochłonęła go razem z tymi ruinami, z tym kamieniem iz tym napisem... Gdy wrócił do miasteczka, konie już były nakarmione; przy powozie stał Węgiełek z zielonš skrzynkš. - A czy wiesz, kiedy tu wrócisz? - zapytał go Wokulski. - Kiedy Bóg da, panie - odparł Węgiełek. - Siadaj. Sam rzucił się na poduszki powozu i ruszyli. Z daleka stara kobieta przeżegnała ich na drogę. Węgiełek spostrzegł jš i zdjšł czapkę. - Niech mama będzie zdrowa!... - zawołał zkozła. ROZDZIAŁ DZIEWIĽTY PAMIĘTNIK STAREGO SUBIEKTA "Mamy tedy rok 1879. Gdybym był przesšdny, a nade wszystko gdybym nie rozumiał, że po najgorszych czasach nadchodzš dobre, lękałbym się tego roku 1879. Bo jeżeli jego poprzednik zakończył się Ÿle, to już on zaczšł się jeszcze gorzej. Anglia, na przykład, w końcu roku zeszłego wdeptała w wojnę z Afganistanemi w grudniu było nawet z nimi Ÿle. Austria miała dużo kłopotów w Boœni, a w Macedonii wybuchło powstanie. W paŸdzierniku i listopadzie były zamachy na króla Alfonsa hiszpańskiego i króla Humberta włoskiego. Obaj wyszli cało. Również w paŸdzierniku umarł hr. Józef Zamoyski, wielki przyjaciel Wokulskiego. Myœlę nawet, że jego œmierć w niejednej sprawie pokrzyżowała plany Stachowi. Rok 1879 dopiero się zaczšł, ale niechaj go kaczki zdepczš!... Anglicy, jeszcze nie wygrzebawszy się z Afganistanu, już majš wojnę w Afryce, gdzieœ na Przylšdku Dobrej Nadziei, z jakimiœ Zulusami. Tu zaœ, w Europie, ani mniej ani więcej, tylko - wybuchła dżuma w okolicach Astrachania i lada dzień może do nas zajrzeć.Co my mamy przez tę dżumę!... Kogo spotkam, mówi: "Co, dobrze wam sprowadzać perkaliki z Moskwy? Zobaczysz pan, że razem z nimi sprowadzicie morowš zarazę". A ile się to odbiera anonimów, wymyœlajšcych na czym œwiat stoi! Zdaje misię jednak, że autorami ich sš przede wszystkim kupcy, nasi współzawodnicy, albo też fabrykanci perkalików łódzkich. Ci utopiliby nas w łyżce wody, choćby żadnej dżumy nie było. Naturalnie, że nawet setnej częœci tych wymysłów nie powtarzam Wokulskiemu; myœlę jednak, że on sam słyszy ich i czyta więcej aniżeli ja.Właœciwie mówišc, chciałem na tym oto miejscu napisać historię niesłychanej sprawy, sprawy kryminalnej, którš pani baronowa Krzeszowska wytoczyła komu?... Nikt by nie zgadł!... Oto tej pięknej, tej poczciwej, tej kochanej pani Helenie Stawskiej. Ale taka mnie pasja ogarnia, że nie mogę myœli zebrać. Więc dla rozerwania go48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż†P c ‡[c ˆc,c ‰-rc Š ´_ •c €ľôÝc śŃ&˛c ˇƒ5Đ D ¸S? od tej pory żadnemu studentowi nie wynajmie lokalu, choćby na wieki miał stać pustkami. Potem, jak mi mówiono, z wielkim płaczem zaczęła namawiać Maruszewicza, ażeby on nakłonił barona do przeproszenia jej i do sprowadzenia się do niej. "Ja wiem - szlochała - że on już nie ma ani grosza, żeza mieszkanie nie płaci i nawet ze swoim lokajem jada na kredyt. Mimo to wszystko mu zapomnę i popłacę długi, byle nawrócił się i sprowadził do domu. Bez mężczyzny nie mogę rzšdzić takim domem... umrę tu w cišgu roku..."W tym widzę karę boskš - zakończył Wirski, odmuchujšc cygaro. - A narzędziem tej kary będzie baron... - A druga historia? - spytałem. - Druga jest krótsza, ale za to ciekawsza. WyobraŸ pan sobie, że baronowa, baronowaKrzeszowska, złożyła wczoraj wizytę pani Stawskiej... Oj! do licha... - szepnšłem. - To zły znak... - Wcale nie - rzekł Wirski. - Baronowa przyszła do pani Stawskiej, spłakała się, dostała spazmów i prosiła obie damy prawie na klęczkach, ażeby jej zapomniały ów proces o lalkę, bo inaczej nie będzie mieć spokoju do końca życia. - I one obiecały zapomnieć? - Nie tylko obiecały, ale jeszcze ucałowały jš i nawet przyrzekły wyjednać jej przebaczenie u Wokulskiego o którym baronowa odzywa sięz wielkimi pochwałami... - Oj, do diabła!... - zawołałem. - Po cóż onez niš rozmawiały o Wokulskim?... Gotowe nieszczęœcie... - Ale, co pan mówisz!- reflektował mnie Wirski. - To kobieta skruszona, żałuje za grzechy i niezawodniepoprawi się. Była już północ, więc sobie poszedł. Nie zatrzymywałem go, bo mnie trochę zraził swš wiarš w skruchę baronowej. Ha! zresztš kto jš tam wie, może się i naprawdę nawróciła?... Postscriptum. Byłem pewny, że MacMahonowi uda się zrobić zamach na rzecz małego Napoleonka. Tymczasem dziœ dowiaduję się,że MacMahon upadł, prezydentem rzeczypospolitej został mieszczanin Grévy, a mały Napoleonek pojechał na wojnę, do jakiegoœ Natalu do Afryki.Trudna rada - niech się chłopak uczy wojować. Za jakie pół roku wróci okryty sławš, tak że go sami Francuzi gwałtem zacznš cišgnšć do siebie, a my tymczasem - ożenimy Stacha z paniš Helenš. O, bo ja, kiedy uwezmę się na co, to mam metternichowskie sposoby i rozumiem naturalny bieg rzeczy. Niech więc żyje Francja z Napoleonidami, aWokulski z paniš Stawskš!... ROZDZIAŁ DWUNASTY DAMY I KOBIETY W minionym karnawale i w bieżšcym wielkimpoœcie fortuna po raz trzeci czy czwarty znowu łaskawym okiem spojrzała na dom pana Łęckiego. Jego salony były pełne goœci, a do przedpokoju sypały się bilety wizytowe jak œnieg. I znowu pan Tomasz znalazł się w tej szczęœliwej pozycji, że nie tylko miał kogo przyjmować, ale nawet mógł robić wybór pomiędzy odwiedzajšcymi. - Pewnie już niedługo umrę - mówił nieraz do córki. - Mam jednak tę satysfakcję, że ludzie ocenili mnie choć przed œmierciš. Panna Izabela słuchała tego z uœmiechem. Nie chciała rozpraszać ojcowskich złudzeń, ale była pewna, że rój wizytujšcych jej składa hołdy - nie ojcu. Wszakże pan Niwiński, najwykwintniejszy aranżer, najczęœciej z niš tańczył, nie z ojcem. Pan Malborg, wzór dobrych manier iwyrocznia mody, z niš rozmawiał, nie z ojcem, a pan Szastalski, przyjaciel poprzedzajšcych, nie przez ojca, tylko przez niš czuł się nieszczęœliwym i niepocieszonym. Pan Szastalski wyraŸnie jejto oœwiadczył, a chociaż sam nie był ani najwykwintniejszym tancerzem jak pan Niwiński, ani wyroczniš mody jak pan Malborg, był jednak przyjacielem panów: Niwińskiego i Malborga. Mieszkał blisko nich, z nimi jadał, z nimi sprowadzał sobieangielskie lub francuskie garnitury, damy zaœ dojrzałe nie mogšc w nim dopatrzeć żadnych innych zalet, nazywały go przynajmniej poetycznym. Dopiero drobny fakt, jedno zdanie zmusiło pannę Izabelę do szukania w innym kierunkutajemnicy jej triumfów. Podczas pewnego balu rzekła do panny Pantarkiewiczówny: - Nigdy tak dobrze nie bawiłam się w Warszawie jak tego roku. - Bo jesteœ zachwycajšca - odpowiedziała krótko pannaPantarkiewiczówna, zasłaniajšc się wachlarzem, jakby chciała ukryć mimowolne ziewnięcie... - Panny "w tym wieku" umiejš być interesujšce - odezwała się na cały głos pani z de Ginsów Upadalska do pani z Fertalskich Wywrotnickiej. Ruch wachlarza panny Pantarkiewiczówny i słówko pani z de Ginsów Upadalskiej zastanowiły pannę Izabelę. Za dużo miała rozumu, ażeby nie zorientować się w sytuacji, jeszcze tak jaskrawo oœwietlonej."Cóż to za wiek? - myœlała. - Dwadzieœcia pięć lat jeszcze nie stanowiš ...Co one mówiš?..." Spojrzała na bok i zobaczyła utkwione w siebie oczy Wokulskiego. Ponieważ miała do wyboru albo przypisać swoje triumfy "temuwiekowi", albo Wokulskiemu, więc... poczęłazastanawiać się nad Wokulskim. Kto wie, czy nie był on mimowolnym twórcšuwielbień, które jš ze wszech stron otaczały?... Zaczęła przypominać sobie. Przede wszystkim ojciec pana Niwińskiego miał kapitały w spółce, którš założył Wokulski, a która (o czym było wiadomo nawet pannie Izabeli) przynosiła wielkie zyski. Następnie pan Malborg, który ukończył jakšœ szkołę technicznš (z czym się nie zdradzał), za poœrednictwem Wokulskiego (co w najgłębszej zachował dyskrecji) starał się o posadę przy kolei. Irzeczywiœcie, dostał takš, która posiadała jednš wielkš zaletę, że nie wymagała pracy, i jednš strasznš wadę, że nie dawała trzech tysięcy rubli pensji. Pan Malborg miał nawet o to żal do Wokulskiego; lecz ze względu na stosunki ograniczał się na wymawianiu jego nazwiska z ironicznym półuœmiechem. Pan Szastalski nie miał kapitałów w spółceani posady przy kolei. Ale ponieważ dwaj jego przyjaciele, panowie Niwiński i Malborg, mieli do Wokulskiego pretensję, więc i on miał do Wokulskiego pretensję, którš formułował, wzdychajšc obok panny Izabeli i mówišc: - Sš ludzie szczęœliwi, którzy... O tym, jak wyglšdajš ci "którzy...", panna Izabela nigdy nie mogła się dowiedzieć. Tylko przy wyrazie "którzy" przychodził jej na myœl Wokulski. Wtedy zaciskała drobne pięœci i mówiła do siebie: "Despota... tyran..." Choć Wokulski nie zdradzał najmniejszej skłonnoœci ani do tyranii, ani do despotyzmu. Tylko przypatrywał się jej i myœlał: "Tyżeœ to czy... nie ty?... " Czasami na widok młodszych i starszych elegantów otaczajšcych pannę Izabelę, której oczy błyszczały jak brylanty albo jako gwiazdy, po niebie jego zachwytów przelatywał obłok i rzucał mu na duszę cień nieokreœlonej wštpliwoœci. Ale Wokulskina cienie zamykał oczy. Panna Izabela byłajego życiem, szczęœciem, słońcem, któregonie mogły zaćmić jakieœ przelotne chmurki,może nawet zgoła urojone. Niekiedy przychodził mu na myœl Geist, zdziczały mędrzec wœród wielkich pomysłów, który wskazywał mu inny cel aniżeli miłoœć pannyŁęckiej. Ale wówczas starczyło Wokulskiemu jedno spojrzenie panny Izabeli, ażeby go otrzeŸwić z mrzonek. "Co mi tam ludzkoœć! - mówił wzruszajšc ramionami. - Za całš ludzkoœć i za całš przyszłoœć œwiata, za mojš własnš wiecznoœć... nie oddam jednego jej pocałunku..." I na myœl o tym pocałunku działo się z nim coœ niezwykłego. Wola w nim słabła, czuł, że traci przytomnoœć, i ażeby odzyskać jš, musiał znowu zobaczyć pannę Izabelę w towarzystwie elegantów. Idopiero wówczas, gdy słyszał jej szczery œmiech i stanowcze zdania, kiedy widział jej ogniste spojrzenia rzucane na panów: Niwińskiego, Malborga i Szastalskiego, przez mgnienie oka zdawało mu się, że spada przed nim zasłona, poza którš widzi jakiœ inny œwiat i jakšœ innš pannę Izabelę. Wtedy, nie wiadomo skšd, zapalała się przed nim jego młodoœć pełna tytanicznychwysiłków. Widział swojš pracę nad wydobyciem się z nędzy, słyszał œwist pocisków, które kiedyœ przelatywały mu nad głowš, a potem widział laboratorium Geista, gdzie rodziły się niezmierne wypadki, i spoglšdajšc na panów: Niwińskiego, Malborga i Szastalskiego; myœlał: "Co ja tu robię?..: Skšd ja modlę się do jednego z nimi ołtarza?..." Chciał rozeœmiać się, ale znowu wpadał w moc obłędu. I znowu wydawało mu się, że takiejak jego życie warto złożyć u nóg takiej jak panna Izabela kobiety. BšdŸ jak bšdŸ, pod wpływem nieostrożnegosłówka pani z de Ginsów Upadalskiej, w pannie Izabeli poczęła wytwarzać się zmiana na korzyœć Wokulskiego. Z uwagš przysłuchiwała się rozmowom panów odwiedzajšcych jej ojca i w rezultacie spostrzegła, że każdy z nich ma albo kapitalik, który chce umieœcić u Wokulskiego, "bodajby na piętnaœcie procent", albo kuzyna, któremu chce wyrobić posadę, albo pragnie poznać się z Wokulskim dla jakichœ innych celów. Co się zaœ tyczy dam, te albo również chciały kogoœ protegować, albo miały córki na wydaniu i nawet nie taiły się, że pragnš odbić Wokulskiego pannie Izabeli, albo, o ilenie były zbyt dojrzałymi, rade były uszczęœliwić go same. - Oto być żonš takiego człowieka! - mówiła z Fertalskich Wywrotnicka. - Choćby nawet i nie żonš! - odparła z uœmiechem baronowa von Ples, której mšż od pięciu lat był sparaliżowany. "Tyran... despota..." - powtarzała panna Izabela, czujšc, że lekceważony przez niš kupiec zwraca ku sobie wiele spojrzeń, nadziei i zazdroœci. Pomimo resztek pogardy i wstrętu, jakie w niej jeszcze tlały, musiała przyznać, że ten szorstki i ponury człowiek więcej znaczy i lepiej wyglšda aniżeli marszałek, baron Dalski, a nawet aniżeli panowie: Niwiński, Malborg i Szastalski. Najsilniej jednak wpłynšł na postanowieniajej ksišżę. Ksišżę, na którego proœbę Wokulski nie tylko w grudniu roku zeszłego nie chciał ofiarować pani Krzeszowskiej dziesięciu tysięcy rubli, ale nawet w styczniu i lutym roku bieżšcego nie dał ani grosza na protegowanych przez niego ubogich, ksišżę na chwilę stracił serce do Wokulskiego. Wokulski zrobił księciu przykry zawód. Ksišżę sšdził i wierzył, iż ma prawo tak sšdzić, że człowiek podobny Wokulskiemu, raz posiadłszy ksišżęcš życzliwoœć, powinien wyrzec się nie tylko swoich gustów i interesów, ale nawet majštku i osoby. Że powinien lubić to, co lubi ksišżę, nienawidzieć tego, co nienawidzi ksišżę, służyć tylko księcia celom i dogadzać tylko jego upodobaniom. Tymczasem ten parweniusz (aczkolwiek niewštpliwie dobry szlachcic) nie tylko nie myœlał być ksišżęcym sługš, ale nawet odważył się być samodzielnym człowiekiem; nieraz sprzeczał się z księciem, a co gorsza, wręcz odmawiał jego żšdaniom. "Szorstki człowiek... interesowny... egoista!..." - myœlał ksišżę, ale coraz mocniej dziwił się zuchwalstwu dorobkiewicza. Traf zdarzył, że pan Łęcki, nie mogšc już ukryć zabiegów Wokulskiego o pannę Izabelę, zapytał księcia o zdanie o Wokulskim i o radę. Otóż ksišżę, pomimo rozmaitych słaboœci, był z gruntu uczciwym człowiekiem. W sšdzie o ludziach nie polegał na własnym upodobaniu, ale zasięgał opinii. Poprosił więc pana Łęckiego o parę tygodni zwłoki "dla uformowania sobie zdania", a ponieważmiał rozmaite stosunki i jakby własnš policję, podowiadywał się więc różnych rzeczy. Naprzód tedy zauważył, że szlachta, lubo o Wokulskim odzywa się z przekšsem jako o dorobkiewiczu i demokracie, w cichoœci jednak chełpi się nim: Znać, że nasza krew, choć przystał dokupców! Ile razy zaœ chodziło o przeciwstawienie kogoœ żydowskim bankierom, najzakamienialsi szlachcice wysuwali naprzód Wokulskiego. Kupcy, a nade wszystko fabrykanci, nienawidzili Wokulskiego, najcięższe jednak zarzuty, jakie mu stawiali, były te: "To szlachcic... wielki pan... polityk!...", czego znowu ksišżę w żaden sposób nie mógł mu brać za złe... Najciekawszych jednak wiadomoœci dostarczyły księciu zakonnice. Był jakiœ furman w Warszawie i jego brat dróżnik naKolei Warszawsko-Wiedeńskiej, którzy błogosławili Wokulskiego. Byli jacyœ studenci, którzy głoœno opowiadali, że Wokulski daje im stypendia; byli rzemieœlnicy, którzy zawdzięczali mu warsztaty, byli kramarze, którym Wokulski pomógł do założenia sklepów. Nie brakło nawet (o czym siostry mówiły zpobożnš zgrozš i rumienišc się), nie brakłonawet kobiety upadłej, którš Wokulski wydobył z nędzy, oddał do magdalenek i ostatecznie zrobił z niej uczciwš kobietę, oile (mówiły siostry) taka osoba może być uczciwš kobietš. Relacje te nie tylko zdziwiły, ale wprost przestraszyły księcia. I naraz Wokulski spotężniał w jego opinii. Był przecie człowiekiem, który ma swój własny program, ba! nawet prowadzi politykę na własnš rękę, i który ma wielkie znaczenie wœród pospólstwa... Toteż kiedy ksišżę w oznaczonym terminie przyszedł do pana Łęckiego, nie omieszkał jednoczeœnie zobaczyć się z pannš Izabelš. W znaczšcy sposób uœcisnšł jš i powiedziałte zagadkowe słowa: - Szanowna kuzynko, trzymasz w ręku niezwykłego ptaka... Trzymajże go i pieœć tak, ażeby wyrósł na pożytek nieszczęœliwemu krajowi... Panna Izabela bardzo zarumieniła się; odgadła, że owym niezwykłym ptakiem jest Wokulski. "Tyran... despota!..." - pomyœlała. Pomimo to w stosunku Wokulskiego do pannyIzabeli pierwsze lody były przełamane. Już decydowała się wyjœć za niego... Pewnego dnia, kiedy pan Łęcki był trochę niezdrów, a panna Izabela czytała w swoimgabinecie, dano jej znać, że w salonie czeka pani Wšsowska. Panna Izabela natychmiast wybiegła tam i zastała, opróczpani Wšsowskiej, kuzynka Ochockiego, którybył bardzo zachmurzony. Obie przyjaciółki ucałowały się z demonstracyjnš czułoœciš, ale Ochocki, który widział nie patrzšc, spostrzegł, że albo jedna z nich, albo obie majš do siebie jakšœ pretensję, zresztš niewielkš. "Czyby o mnie?... - pomyœlał. - Nie trzeba się zbytecznie angażować..." - A, i kuzynek jest tutaj! - rzekła panna Izabela, podajšc mu rękę - czegóż taki smutny? - Powinien być wesoły - wtršciła pani Wšsowska - gdyż przez całš drogę, od banku do was, umizgał się do mnie, i to z dobrym skutkiem. Na rogu Alei pozwoliłam mu odpišć dwa guziki u rękawiczki i pocałować się w rękę. Gdybyœ wiedziała, Belu, jak on nie umie całować... - Tak?... - zawołał Ochocki, rumienišc się powyżej czoła .Dobrze! Od tej pory nigdy nie pocałuję pani w rękę... Przysięgam... - Jeszcze dziœ przed wieczorem pocałujeszmnie pan w obie - odparła pani Wšsowska. -Czy mogę złożyć uszanowanie panu Łęckiemu? - spytał uroczyœcie Ochocki i nieczekajšc na odpowiedŸ panny Izabeli, wyszedł z salonu. - Zawstydziłaœ go - rzekła panna Izabela. - To niech się nie umizga, kiedy nie umie. W podobnych wypadkach niezręcznoœć jest œmiertelnym grzechem. Czy nieprawda? - Kiedyżeœ przyjechała? - Wczoraj rano - odpowiedziała pani Wšsowska. - Ale dwa razy musiałam być w banku, w magazynie, zrobić porzšdki u siebie. Tymczasem asystuje mi Ochocki, dopóki nie znajdę kogoœ zabawniejszego. Jeżeli mi kogo odstšpisz... - dodała z akcentem. - Cóż znowu za pogłoski! - rzekła, rumienišc się panna Izabela. - Które doszły aż do mnie na wieœ. Starski opowiadał mi, nie bez zazdroœci, że w tym roku, jak zawsze zresztš, byłaœ królowš. Podobno Szastalski zupełnie głowę stracił. - I obaj jego równie nudni przyjaciele - wtršciła panna Izabela z uœmiechem. - Wszyscy trzej kochali się we mnie co wieczór, każdy oœwiadczał mi się w takich godzinach, ażeby nie przeszkadzać innym, apóŸniej wszyscy trzej zwierzali się przed sobš ze swoich cierpień. Ci panowie wszystko robiš na spółkę. - A ty co na to? Panna Izabela wzruszyła ramionami. - Ty mnie pytasz? - rzekła. - Słyszałam również - mówiła pani Wšsowska - że Wokulski oœwiadczył się... Panna Izabela zaczęła bawić się kokardš swej sukni. - No, zaraz: oœwiadczył się!... Oœwiadcza misię, ile razy mnie widzi: patrzšc na mnie, nie patrzšc, mówišc, nie mówišc... jak zwykle oni. - A ty? - Tymczasem przeprowadzam mój program.- Wolno wiedzieć, jaki? - Owszem, nawet zależy mi, ażeby nie był tajemnicš. Naprzód, jeszcze u prezesowej... Jakże ona się ma? - Bardzo Ÿle - odparła pani Wšsowska. - Starski już prawie nie opuszcza jej pokoju,a rejent przyjeżdża co dzień, ale zdaje się na próżno... Więc co do programu?... - Jeszcze w Zasławku - cišgnęła panna Izabela - wspomniałam o pozbyciu się tego sklepu (tu oblał jš rumieniec), który też mabyć sprzedany najpóŸniej w czerwcu. - Pysznie. Cóż dalej? iżniem. Pani go48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żšP0c ş€ř c ťx+c źŁ*ąc ˝T9( - Następnie mam kłopot z tš spółkš handlowš. On, rozumie się, rzuciłby jš natychmiast, ale ja się zastanawiam. Przy spółce dochody wynoszš około dziewięćdziesięciu tysięcy rubli, bez niej tylko trzydzieœci tysięcy, więc pojmujesz, że można wahać się. - Widzę, że zaczynasz znać się na cyfrach. Panna Izabela pogardliwie rzuciła rękš. - Ach, już chyba nigdy nie poznam się z nimi. Ale on mi to wszystko tłomaczy, trochę ojciec... i trochę ciotka. - I mówisz z nim tak wprost?... - No nie... Ale ponieważ nam nie wolno pytaćsię o wiele rzeczy, więc musimy tak prowadzić rozmowę, ażeby nam wszystko powiedziano. Czyżbyœ tego nie rozumiała? - Owszem. I cóż dalej? - badała pani Wšsowska, nie bez odcienia niecierpliwoœci. - Ostatni warunek dotyczył strony czysto moralnej. Dowiedziałam się, że nie ma żadnej rodziny, co jest jego największš zaletš, i zastrzegłam sobie, że utrzymam wszystkie moje dotychczasowe stosunki... - A on zgodził się bez szemrania? Panna Izabela trochę z góry spojrzała na przyjaciółkę. - Wštpiłaœ? - rzekła. - Ani przez chwilę. Więc Starski, Szastalski... - Ależ Starski, Szastalski, ksišżę, Malborg...no wszyscy, wszyscy, których podoba mi się wybrać dziœ i na przyszłoœć, wszyscy muszš bywać w moim domu. Czy może być inaczej?... - Bardzo słusznie. I nie obawiasz się scen zazdroœci? Panna Izabela zaœmiała się. - Ja i sceny!... Zazdroœć i Wokulski... Cha! Cha! Cha!... Ależ nie ma na œwiecie człowieka, który oœmieliłby się zrobić mi scenę, a tym bardziej on... Nie masz pojęcia o jego uwielbieniu, poddaniu się... A jego bezgraniczna ufnoœć, nawet zrzeczenie się wszelkiej osobistoœci, doprawdy rozbrajajš mnie... I kto wie, czy to jedno nie przywišże mnie do niego. Pani Wšsowska nieznacznie przygryzła usta. - Będziecie bardzo szczęœliwi, a przynajmniej... ty - rzekła, pohamowawszy westchnienie. - Chociaż... - Widzisz jakieœ: chociaż? - spytała panna Izabela z nieudanym zdziwieniem. - Powiem ci coœ - cišgnęła pani Wšsowska tonem niezwykłego u niej spokoju. - Prezesowa bardzo lubi Wokulskiego, zdaje mi się, że go bardzo dobrze zna, choć nie wiem skšd, i często rozmawiała ze mnš o nim. I wiesz, co mi raz powiedziała?... - Ciekawam?... - odparła panna Izabela, coraz mocniej zdziwiona. - Powiedziała mi: obawiam się, że Bela wcale nie rozumie Wokulskiego. zdaje mi się, że z nim igra, a z nim igrać nie można.I jeszcze zdaje mi się, że oceni go za póŸno... -Tak powiedziała prezesowa? - rzekła chłodno panna Izabela. - Tak! Zresztš powiem ci wszystko. Swojš rozmowę zakończyła słowami, które dziwnie mnie poruszyły... "Wspomnisz sobiemoje słowa, Kaziu, że tak będzie, bo umierajšcy widzš jaœniej..." - Czy z prezesowš aż tak Ÿle? - W każdym razie niedobrze - sucho zakończyła pani Wšsowska, czujšc, że rozmowa zaczyna się rwać. Nastała chwila milczenia, którš szczęœciemprzerwało wejœcie Ochockiego. Pani Wšsowska znowu bardzo serdecznie pożegnała pannę Izabelę i rzucajšc na swego towarzysza ogniste spojrzenie, rzekła: - Więc teraz jedziemy do mnie na obiad. Ochocki zrobił wielkš minę, która miała oznaczać, że nie pojedzie z paniš Wšsowskš. Nachmurzywszy się jednak jeszcze bardziej, wzišł kapelusz i wyszedł.Gdy wsiedli do powozu, odwrócił się bokiemdo pani Wšsowskiej i spoglšdajšc na ulicę zaczšł: - Żeby ta Bela raz już skończyła z Wokulskim tak albo owak... - Zapewne wolałbyœ pan: tak, ażeby zostać jednym z przyjaciół domu? Ale to się na nicnie zdało - rzekła pani Wšsowska. - Bardzo proszę, moja pani - odparł z oburzeniem. - To nie mój fach... Zostawiam to Starskiemu i jemu podobnym... - Więc cóż panu zależy na tym, ażeby Bela skończyła? - Bardzo wiele. Dałbym sobie głowę ucišć, że Wokulski zna jakšœ ważnš tajemnicę naukowš, ale jestem pewny, że nie odkryje mi jej, dopóki sam będzie w takiej goršczce... Ach, te kobiety z ich obrzydliwš kokieteriš... - Wasza jest mniej obrzydliwa? - spytała pani Wšsowska. - Nam wolno. - Wam wolno... pyszny sobie!... - oburzyła się. - I to mówi człowiek postępowy, w wieku emancypacji!... - Niech licho weŸmie emancypację! - odparłOchocki. - Piękna emancypacja. Wy chciałybyœcie mieć wszystkie przywileje: męskie i kobiece, a żadnych obowišzków... Drzwi im otwieraj, ustępuj im miejsca, za które zapłaciłeœ, kochaj się w nich, a one... - Bo my jesteœmy waszym szczęœciem- odpowiedziała drwišco pani Wšsowska. - Co to za szczęœcie?... Sto pięć kobiet przypada na stu mężczyzn, więc czym się tu drożyć? - Toteż pańskie wielbicielki, garderobiane, zapewne nie drożš się. - Naturalnie! Ale najnieznoœniejsze sš wielkie damy i służšce z restauracji. Co to za wymagania, jakie grymasy!... - Zapominasz się pan - rzekła dumnie pani Wšsowska. - No, to pocałuję w ršczkę - odparł, natychmiast wykonujšc swój zamiar. - Proszę nie całować w tę rękę... - Więc w tamtš... - A co, nie powiedziałam, że przed wieczorem pocałujesz mnie pan w obie ręce? - Ach, jak Boga kocham!... Nie chcę być u pani na obiedzie... tu wysiadam... - Zatrzymaj pan powóz. - Po co?... - No, jeżeli chcesz tu wysišœć... - Właœnie, że tu nie wysišdę... O, ja nieszczęœliwy z takim podłym usposobieniem!... Wokulski przychodził do państwa Łęckich co kilka dni i najczęœciej zastawał tylko pana Tomasza, który witał go z ojcowskš czułoœciš, a następnie po parę godzin rozmawiał o swoich chorobach lub o swoichinteresach, dajšc z lekka do zrozumienia, że uważa go już za członka rodziny. Panny Izabeli zazwyczaj nie było wtedy w domu: była u hrabiny ciotki, u znajomych albo w magazynach. Jeżeli zaœ Wokulski trafił szczęœliwie, rozmawiali ze sobš krótko i o rzeczach obojętnych, gdyż pannaIzabela nawet i wówczas albo wybierała się gdzieœ, albo u siebie przyjmowała wizyty. W parę dni po odwiedzinach pani Wšsowskiej Wokulski zastał pannę Izabelę. Podajšc mu rękę, którš, jak zwykle, z religijnš czciš ucałował, rzekła: - Wie pan, że z prezesowš jest bardzo niedobrze... Wokulski stropił się. - Biedna, zacna staruszka... Gdybym był pewny, że moje przybycie nie przestraszy jej, pojechałbym... Czy aby ma opiekę? - O tak - odparła panna Izabela. - Sš tam baronostwo Dalscy - rzekła z uœmiechem - bo Ewelinka już wyszła za barona. Jest Fela Janocka i... Starski... Twarz jej oblał lekki rumieniec i umilkła. "Oto skutki mego nietaktu - pomyœlał Wokulski. - Spostrzegła, że ten Starski wydaje mi się niesmacznym, i teraz miesza się na lada wspomnienie o nim. Jakże to podle z mojej strony!"Chciał powiedzieć coœżyczliwego o Starskim, ale uwięzły mu wyrazy. Aby więc przerwać kłopotliwe milczenie, rzekł: - Gdzież w tym roku wybiorš się państwo na lato? - Czy ja wiem? Ciotka Hortensja jest trochę słaba, więc może pojedziemy do niej do Krakowa. Ja jednak, muszę przyznać, miałabym ochotę do Szwajcarii, gdyby to ode mnie zależało. - A od kogóż? - spytał Wokulski. - Od ojca... Zresztš, czy ja wiem, co się jeszcze stanie? - odpowiedziała - rumienišcsię i spoglšdajšc na Wokulskiego w sposób jej tylko właœciwy. - Przypuœciwszy, że wszystko stanie się według woli pani - rzekł - czy mnie przyjęłaby pani za towarzysza?... - Jeżeli pan zasłuży... Powiedziała to takim tonem, że Wokulski stracił władzę nad sobš, już nie wiadomo po raz który w tym roku. - Czym ja mogę zasłużyć na łaskę pani? - spytał bioršc jš za rękę. - Chyba litoœć... Nie, nie litoœć. Jest to uczucie równie przykre dla ofiarowujšcego, jak i dla przyjmujšcego. Litoœci nie chcę. Ale niech pani tylko pomyœli, co ja pocznę, tak długo nie widzšc pani? Prawda, że i dziœ widujemy się bardzo rzadko; pani nawet niewie, jak wlecze się czas tym, którzy czekajš... Ale dopóki mieszka pani w Warszawie, mówię sobie: zobaczę jš pojutrze... jutro... Zresztš mogę zobaczyć każdej chwili, jeżeli nie paniš, to przynajmniej ojca, Mikołaja, a choćby ten dom... Ach, mogłaby pani spełnić uczynek miłosierny i jednym słowem zakończyć - nie wiem... moje cierpienia czy przywidzenia... Wszak zna pani to zdanie, żenajgorsza pewnoœć jest lepsza od niepewnoœci... - A jeżeli pewnoœć nie jest najgorsza?... - spytała panna Izabela, nie patrzšc mu w oczy. W przedpokoju zadzwoniono, a po chwili Mikołaj podał bilety panów Rydzewskiego i Pieczarkowskiego. - Proœ - rzekła panna Izabela. Do salonu weszli dwaj bardzo eleganccy młodzi ludzie, z których jeden odznaczał się cienkš szyjš i doœć wyraŸnš łysinš, a drugi powłóczystymi spojrzeniami i subtelnym sposobem mówienia. Weszli rzędem, jeden obok drugiego, trzymajšc kapelusze na tej samej wysokoœci. Jednakowo ukłonili się, jednakowo usiedli, jednakowo założyli nogę na nogę, po czym pan Rydzewski zaczšł pracować nad utrzymaniem swojej szyi w kierunku pionowym, a pan Pieczarkowski zaczšł mówić bez wytchnienia. Mówił o tym, że obecnie œwiat chrzeœcijański obchodzi wielki post za pomocš rautów, że przed wielkim postem był karnawał, w czasie którego bawiono się wyjštkowo dobrze, i że po wielkim poœcie nastšpi czas najgorszy, w którym nie wiadomo, co robić. Następnie zakomunikował pannie Izabeli, że podczas wielkiego postu obok rautów odbywajš się odczyty, na których można bardzo przyjemnie czas spędzać, jeżeli się siedzi obok znajomych dam, i że najwykwintniejsze przyjęcia w tym poœcie sš u państwa Rzeżuchowskich. - Coœ zachwycajšcego, coœ oryginalnego!... powiadam pani - mówił. - Kolacja, rozumie się, jak zwykle: ostrygi, homary, ryby, zwierzyna, ale na zakończenie, dla amatorów, wie pani co?... Kasza!... Prawdziwa kasza... jakaż to?... - Tatarska - wtršcił pierwszy i ostatni raz pan Rydzewski. - Nie tatarska, ale tatarczana. Coœ cudownego, coœ bajecznego!... Każde ziarnkowyglšda tak, jakby oddzielnie gotowane... Formalnie zajadamy się niš: ja, ksišżę Kiełbik, hrabia Œledziński... Coœ przechodzšcego wszelkie pojęcie... Podaje się zwyczajnie, na srebrnych półmiskach. Panna Izabela z takim zachwytem patrzyła na mówišcego, w taki sposób każdy jego wyraz podkreœlała ruchem, uœmiechem lub spojrzeniem, że Wokulskiemu zaczęło robićsię ciemno w oczach. Więc wstał i pożegnawszy towarzystwo, wybiegł na ulicę. "Nie rozumiem tej kobiety! - pomyœlał. - Kiedy ona jest sobš, z kim ona jest sobš?..." Ale po przejœciu paruset kroków na mrozie ochłonšł. "W rezultacie - myœlał - cóż w tym nadzwyczajnego? Musi żyć z ludŸmi, do których nawykła; a jeżeli z nimi żyje, musisłuchać ich błazeńskiej rozmowy. Co ona zaœ temu winna, że jest piękna jak bóstwo iże dla każdego jest bóstwem?... Chociaż... gust do podobnego towarzystwa... Ach, jakiż ja jestem nikczemny, zawsze i zawsze nikczemny!.." Ile razy po wizycie u panny Izabeli jak dokuczliwe muchy rzucały się na niego wštpliwoœci, biegł do pracy. Przeglšdał rachunki, uczył się angielskich słówek, czytał nowe ksišżki. A gdy i to nie pomagało, szedł do pani Stawskiej, u niej spędzał cały wieczór i dziwna rzecz, w jejtowarzystwie znajdował jeżeli nie zupełny spokój, to przynajmniej ukojenie... Rozmawiali o rzeczach najzwyklejszych. Najczęœciej ona opowiadała mu o tym, że w sklepie Milerowej interesa idš coraz lepiej, ponieważ ludzie dowiedzieli się, że sklep ten w większej częœci należy do pana Wokulskiego. Potem mówiła, że Helunia robi się coraz grzeczniejsza, a jeżeli jest kiedy niegrzecznš, wówczas babcia straszy jš, że powie przed panem Wokulskim, i - dziecko zaraz się uspakaja. Potem jeszcze napomykała o panu Rzeckim,który bywa tu niekiedy i jest bardzo lubianyprzez babcię, ponieważ opowiada jej mnóstwo szczegółów z życia pana Wokulskiego. I że babcia równie lubi pana Wirskiego, który po prostu zachwyca się panem Wokulskim. Wokulski patrzył na niš zdziwiony. W pierwszych czasach zdawało mu się, że słucha pochlebstw, i - uczuł przykroœć. Lecz pani Stawska opowiadała to z tak naiwnš prostotš, że powoli zaczšł odgadywać w niej najlepszš przyjaciółkę, która jakkolwiek przecenia go, jednak mówibez cienia obłudy. Spostrzegł również, że pani Stawska nigdy nie zajmuje się sobš. Kiedy skończy ze sklepem, myœli o Heluni, służy matce, troszczy się interesami służšcej i mnóstwaludzi obcych, po największej częœci biedaków, którzy niczym odwdzięczyć się jej nie mogli. Gdy zaœ i tych kiedy zabrakło,wówczas zaglšda do klatki kanarka, ażeby mu zmienić wodę albo dosypać ziarna. "Anielskie serce!..." - myœlał Wokulski. Pewnego zaœ wieczora rzekł do niej: - Wie pani, co mi się zdaje, kiedy patrzę napaniš?Spojrzała na niego zalękniona. - Zdaje mi się, że gdyby pani dotknęła człowieka ciężko poranionego, nie tylko ból by go opuœcił, ale chyba zagoiłyby mu się rany. - Pan myœli, że jestem czarodziejkš? - spytała bardzo zakłopotana. - Nie, pani. Ja myœlę, że tak jak pani wyglšdały kobiety œwięte. - Pan Wokulski ma rację - potwierdziła paniMisiewiczowa. Pani Stawska zaczęła się œmiać. - O, ja i œwięta!... - odparła. - Gdyby kto mógł zajrzeć w moje serce, dopiero przekonałby się, jak dalece zasługuję na potępienie... Ach, ale teraz wszystko mi jedno!... - zakończyła z desperacjš w głosie. Pani Misiewiczowa nieznacznie przeżegnała się. Wokulski nie zwrócił na to uwagi. Myœlał o innej. Swoich uczuć dla Wokulskiego pani Stawska nie umiałaby okreœlić. Z widzenia znała go od lat kilku, nawet wydawał jej się przystojnym człowiekiem, ale nic jš nie obchodził. Potem Wokulski zniknšł z Warszawy, rozeszła się wieœć, że pojechał do Bułgarii, a póŸniej, że zrobił wielki majštek. Dużo mówiono o nim, i pani Stawska zaczęła się nim interesowaćjako przedmiotem publicznej ciekawoœci. Gdy zaœ jeden ze znajomych powiedział o Wokulskim: "To człowiek diabelnie energiczny ", pani Stawskiej podobał się frazes: "diabelnie energiczny", i postanowiła lepiej przypatrzeć się Wokulskiemu. Z tš intencjš nieraz zachodziła do sklepu. Parę razy wcale nie znalazła tam Wokulskiego, raz widziała go, ale z boku, araz zamieniła z nim parę słów i wtedy zrobił na niej szczególne wrażenie. Uderzyłjš kontrast pomiędzy zdaniem: "diabelnie energiczny", a jego zachowaniem się; wcalenie wyglšdał na diabelnego, był raczej spokojny i smutny. I jeszcze dostrzegła jednš rzecz: oto - miał oczy wielkie i rozmarzone, takie rozmarzone... "Piękny człowiek!" - pomyœlała. Pewnego dnia w lecie zetknęła się z nim w bramie domu, gdzie mieszkała. Wokulski spojrzał na niš ciekawie, a jš ogarnšł taki wstyd, że zarumieniła się powyżej oczu. Była zła na siebie za ten wstyd i za ten rumieniec i długi czas miała pretensję do Wokulskiego, że tak ciekawie na niš spojrzał. Od tej pory nie mogła ukryć zakłopotania, ile razy wymawiano przy niej to nazwisko; czuła jakiœ żal, nie wiedziała jednak, czy do niego, czy do siebie? Ale najprędzej do siebie, gdyż pani Stawska nigdy do nikogo nie czuła żalu; a wreszcie - cóż on temu winien, że ona jest taka zabawna i bez powodu wstydzi się?... Gdy Wokulski kupił dom, w którym mieszkała, i gdy Rzecki za jego wiedzš zniżył im komorne, pani Stawska (lubo jej wszyscy tłomaczyli, że bogaty właœciciel nie tylko może, ale nawet ma obowišzek zniżać komorne) poczuła dla Wokulskiego wdzięcznoœć. Stopniowo wdzięcznoœć zamieniła się w podziw, gdy poczšł bywać u nich Rzecki i opowiadać mnóstwo szczegółów z życia swojego Stacha. - To nadzwyczajny człowiek! - mówiła jej nieraz pani Misiewiczowa. Pani Stawska słuchała w milczeniu, lecz powoli doszła do przekonania, że Wokulski jest najbardziej nadzwyczajnym człowiekiem, jaki istniał na ziemi. Po powrocie Wokulskiego z Paryża stary subiekt częœciej odwiedzał paniš Stawskš i robił przed niš coraz poufniejsze zwierzenia. Mówił, rozumie się, pod największym sekretem, że Wokulski jest zakochany w pannie Łęckiej i że on, Rzecki,wcale tego nie pochwala. W pani Stawskiej zaczęła budzić się niechęćdo panny Łęckiej i współczucie dla Wokulskiego. Już wówczas przyszło jej na myœl, ale tylko na chwilę, że Wokulski musi być bardzo nieszczęœliwy i że miałby wielkšzasługę ten, kto by wydobył go z sideł kokietki. PóŸniej spadły na paniš Stawskš dwie duże klęski: proces o lalkę i utrata zarobków. Wokulski nie tylko nie wyparł się znie. Cóż dalej? iżniem. Pani go48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żžP+c ż{ë R Ŕfô c €ÁZ)c Âj8č1 ĂR?+ znajomoœci z niš, co przecież mógł zrobić, ale jeszcze uniewinnił jš w sšdzie i ofiarował jej korzystne miejsce w sklepie. Wówczas pani Stawska wyznała przed samšsobš, że ten człowiek obchodzi jš i że jest jej równie drogim jak Helunia i matka. Odtšd zaczęło się dla niej dziwne życie. Ktokolwiek przyszedł do nich, mówił jej wprost albo z ogródkami o Wokulskim. Pani Denowa, pani Kolerowa i pani Radzińska tłomaczyły jej, że Wokulski jest najlepszš partiš w Warszawie; matka napomykała, żeLudwiczek już nie żyje, a zresztš choćby żył, nie zasługuje na jej pamięć. Nareszcie Rzecki za każdš bytnoœciš opowiadał, że jego Stach jest nieszczęœliwy, że trzeba go ocalić, a ocalić go może tylko ona. - W jaki sposób?... - zapytała, sama niedobrze rozumiejšc, co mówi. - Niech go pani pokocha, to znajdzie się sposób - odparł Rzecki. Nie odpowiedziała nic, ale w duszy robiła sobie gorzkie wyrzuty, że nie potrafi kochać Wokulskiego, choćby chciała. Już serce jej wyschło; zresztš ona sama nie jest pewna, czy ma serce. Wprawdzie myœlała wcišż o Wokulskim podczas zajęć sklepowych czy w domu; czekała jego odwiedzin, a gdy nie przyszedł, była rozdrażniona i smutna. Często œnił jej się, ale to przecie nie miłoœć; ona nie jest zdolna do miłoœci. Jeżeli miałaby powiedzieć prawdę, to już nawet męża przestała kochać. Zdawało jej się, że wspomnienie o nieobecnym jest jak drzewo w jesieni, którego opadajš liœcie całymi tumanami i zostaje tylko czarny szkielet. "Gdzie mnie tam do kochania! - myœlała. - We mnie już namiętnoœci wygasły". Rzecki tymczasem wcišż wykonywał swój chytry plan. Z poczštku mówił jej, że panna Łęcka zgubi Wokulskiego, potem, że tylko inna kobieta mogłaby go otrzeŸwić; potem wyznał, że Wokulski jest znacznie spokojniejszy w jej towarzystwie, a nareszcie (ale o tym wspomniał w formie domysłu), że Wokulski zaczyna jš kochać. Pod wpływem tych zwierzeń pani Stawska szczuplała, mizerniała, nawet zaczęła się trwożyć. Opanowała jš bowiem jedna myœl: co ona odpowie, jeżeli Wokulski wyzna, że jš kocha?... Wprawdzie serce w niej już od dawna zamarło, ale czy będzie miała odwagę odepchnšć go i przyznać, że jš nic nie obchodzi? Czy mógł jej nie obchodzić człowiek taki jak on, nie dlatego, że mu coœ zawdzięczała, ale że był nieszczęœliwyiże jš kochał. "Która kobieta - myœlała sobie - potrafi nie ulitować się nad sercem tak głęboko zranionym, a tak cichym w swojej boleœci?"Zatopiona w wewnętrznej walce, z której nie miała się nawet przed kim zwierzyć, pani Stawska nie spostrzegłazmiany w postępowaniu pani Milerowej, nie zauważyła jej uœmiechów i półsłówek. - Jakże się miewa pan Wokulski? - pytała jej nieraz kupcowa. - O, dziœ jest pani mizerniutka... Pan Wokulski nie powinien już pozwolić, ażeby pani tak pracowała... Pewnego dnia, było to jakoœ w drugiej połowie marca, pani Stawska, wróciwszy do domu, zastała matkę zapłakanš. - Co to znaczy mamo?... Co się stało?... - spytała. - Nic, nic, moje dziecko... Co ci mam życie zatruwać plotkami!... Boże miłosierny, jacy ci ludzie niegodziwi. - Pewnie mama odebrała anonim. Ja co parę dni odbieram anonimy, w których nawet nazywajš mnie kochankš Wokulskiego, no i cóż?...Domyœlam się, że to sprawka pani Krzeszowskiej, i rzucam listy do pieca. - Nic, nic, moje dziecko... Gdybyż to anonimy... Ale była dziœ u mnie ta poczciwa Denowa z Radzińskš i ... Ale co ja ci mam życie zatruwać!.. One mówiš (słychać to podobno w całym mieœcie), że ty, zamiast do sklepu chodzisz do Wokulskiego... Pierwszy raz w życiu w pani Stawskiej obudziła się lwica. Podniosła głowę, oczy jej błysnęły i odpowiedziała twardym tonem: - A gdyby tak było, więc i cóż?... - Bój się Boga, co mówisz?... - jęknęła matka, składajšc ręce. - No, ale gdyby tak było? - powtórzyła pani Stawska. - A mšż? - Gdzież on jest?... Zresztš, niech mnie zabije... - A córka?... a Helunia?... - wyszeptała staruszka. - Nie mówmy o Heluni, tylko o mnie... - Heleno... dziecko moje ... Ty przecież nie jesteœ... - Jego kochankš?... Tak, nie jestem, bo on tego jeszcze nie zażšdał. Co mnie obchodzi pani Denowa czy Radzińska, albo mšż, który mnie opuœcił... Już nie wiem, co się ze mnš dzieje...To jedno czuję,że ten człowiek zabrał mi duszę. - BšdŸże przynajmniej rozsšdna... Zresztš...- Jestem niš, dopóki być mogę... Ale ja nie dbam o taki œwiat, który dwoje ludzi skazuje na tortury za to tylko, że się kochajš. Nienawidzieć się wolno - dodała z gorzkim uœmiechem - kraœć, zabijać... wszystko, wszystko wolno, tylko nie wolno kochać... Ach, moja mamo, jeżeli ja nie mam racji, więc dlaczegóż Jezus Chrystus nie mówił ludziom: bšdŸcie rozsšdni, tylko - kochajcie się? Pani Misiewiczowa umilkła, przerażona wybuchem, którego nigdy nie oczekiwała. Zdawało się, że niebo spada jej na głowę, kiedy z ust tej gołębicy bryzgnęły zdania, jakich dotychczas nie słyszała, nie czytała, jakie jej samej nie przeszły przezmyœl, nawet kiedy była w tyfusie. Na drugi dzień był u niej Rzecki; przyszedłz minš zakłopotanš, gdy mu wszystko opowiedziała, wyszedł złamany. Bo właœnie dziœ w południe zdarzył mu się taki wypadek. Do sklepu, do Szlangbauma, przyszedł kto?... Maruszewicz i rozmawiał z nim blisko godzinę. Inni subiekci, od czasugdy dowiedzieli się, że Szlangbaum kupuje sklep, natychmiast wobec niego spokornieli. Ale pan Ignacy zhardział i po odejœciu Maruszewicza zaraz zapytał: - Cóż pan masz za interesa z tym łotrem, panie Henryku? Ale i Szlangbaum już zhardział, więc odpowiedział panu Rzeckiemu, wysunšwszy pierwej dolnš wargę: - Maruszewicz chce dla barona pożyczyć pieniędzy, a dla siebie chciałby jakiejœ posady, bo już gadajš na mieœcie, że Wokulski odstępuje mi swojš spółkę. Za to obiecuje mi, że baron będzie odwiedzał mój dom z baronowš... - I pan przyjmiesz takš jędzę? - spytał Rzecki. - Dlaczegóż by nie?... Baron będzie dla mnie,a baronowa dla mojej żony. W duszy jestemdemokratš, ale co pocznę, kiedy wobec głupich ludzi salon lepiej wyglšda z baronami i hrabiami aniżeli bez nich. Wiele robi się dla stosunków, panie Rzecki. - Winszuję. - Ale, ale... - dodał Szlangbaum. - Mówił mi jeszcze Maruszewicz, iż po mieœcie kursuje, że Stasiek wzišł na utrzymanie tę... tę... Stawskš... Czy to prawda, panie Rzecki?... Stary subiekt plunšł mu pod nogi i wrócił do swego biurka. Nad wieczorem zaszedł do pani Misiewiczowej, ażeby się z niš naradzić, i tu dowiedział się z ust matki, że pani Stawska dlatego tylko nie jest kochankš Wokulskiego, ponieważ on tego nie żšdał... Opuœcił paniš Misiewiczowš strapiony. "Niechby sobie była jego kochankš - mówiłw duchu. - Ojej!... ile to dam bardzo renomowanych sš kochankami jeszcze jak lichych facetów... Ale to gorsze, że Wokulski wcale o niej nie myœli. Tu jest awantura!... Ha, trzeba coœ poradzić". Ale że sam już nie znajdował rady, więc poszedł do doktora Szumana. ROZDZIAŁ TRZYNASTY W JAKI SPOSÓB ZACZYNAJĽ OTWIERAĆ SIĘ OCZY Doktór siedział przy lampie z zielonš umbrelkš i pilnie przeglšdał stos papierów. - Cóż - spytał Rzecki - znowu doktór pracuje nad włosami?... Phy! co za mnóstwocyfr... Jak sklepowe rachunki. - Bo też to sš rachunki z waszego sklepu i waszej spółki - odparł Szuman. - A pan skšd je masz? - Mam tego dosyć. Szlangbaum namawia mnie, ażebym mu powierzył mój kapitał. Ponieważ wolę mieć szeœć tysięcy aniżeli cztery tysišce rocznie, więc jestem gotów wysłuchać jego propozycji. Ale że nie lubię działać na œlepo, więc zażšdałem cyfr. No,i jak widzę, zrobimy interes. Rzecki był zdumiony. - Nigdy nie myœlałem - rzekł - ażebyœ pan zajmował się podobnymi kwestiami. - Bom był głupi - odparł doktór, wzruszajšc ramionami.- W moich oczach Wokulski zrobił fortunę, Szlangbaum robi jš, a ja siedzę na paru groszach jak kamień na miejscu. Kto nie idzie naprzód, cofa się. - Ależ to nie pańska specjalnoœć zbijanie pieniędzy!... - Dlaczego nie moja? Nie każdy może być poetš albo bohaterem, ale każdy potrzebujepieniędzy - mówił Szuman. - Pienišdz jest œpiżarniš najszlachetniejszej siły w naturze, bo ludzkiej pracy. On jest sezamem, przed którym otwierajš się wszystkie drzwi, jest obrusem, na którym zawsze można znaleŸć obiad, jest lampš Aladyna, za której potarciem ma się wszystko, czego się pragnie. Czarodziejskieogrody, bogate pałace, piękne królewny, wierna służba i gotowi do ofiar przyjaciele, wszystko to ma się za pienišdze... Rzecki przygryzł wargi. - Nie zawsze - rzekł - byłeœ pan tego zdania. - Tempora mutantur et nos mutamur in illis - spokojnie odpowiedział doktór. - Dziesięć lat zmarnowałem na badaniu włosów, wydałem tysišc rubli na druk broszury o stu stronicach i... pies nie wspomniał ani o niej, ani o mnie. Sprobuję dziesięć następnych lat poœwięcić operacjom pieniężnym i jestem z góry pewny, że mnie będš kochać i podziwiać. Bylem otworzył salon i kupił ekwipaż... Chwilę milczeli, nie spoglšdajšc na siebie. Szuman był pochmurny, Rzecki prawie zawstydzony. - Chciałbym - odezwał się nareszcie - pogadać z panem o Stachu... Doktór niecierpliwie odsunšł od siebie papiery. - Co ja mu pomogę - mruknšł. - To nieuleczony marzyciel, który już nie odzyska rozsšdku. Fatalnie posuwa się do ruiny materialnej i moralnej, tak jak wy wszyscy i cały wasz system. - Jaki system?... - Wasz, polski system... - A co doktór postawisz na jego miejsce? - Nasz, żydowski... Rzecki aż podskoczył na krzeœle. - Jeszcze miesišc temu nazywałeœ pan Żydów parchami?... - Bo oni sš parchy. Ale ich system jest wielki: on triumfuje, kiedy wasz bankrutuje.- A gdzież on siedzi, ten nowy system? - W umysłach, które wyszły z masy żydowskiej, ale wzbiły się do szczytów cywilizacji. WeŸ pan Heinego, Börnego, Lassalle'a, Marksa, Rotszylda, Bleichrödera,a poznasz nowe drogi œwiata. To Żydzi je utorowali: ci pogardzani, przeœladowani, alecierpliwi i genialni. Rzecki przetarł oczy; zdawało mu się, że œni na jawie. Wreszcie rzekł po chwili: - Wybacz, doktór, ale... czy pan nie żartujesz ze mnie?... Pół roku temu słyszałem od pana coœ zupełnie innego... - Pół roku temu - odparł rozdrażniony Szuman - słyszałeœ pan protesty przeciw starym porzšdkom, a dziœ słyszysz nowy program. Człowiek nie jest ostrygš, która tak przyrasta do swojej skały, że dopiero trzeba jš nożem odrywać. Człowiek patrzy dokoła siebie, myœli, sšdzi i w rezultacie odpycha dawne złudzenia, przekonawszy się, że sš złudzeniami... Ale pan tego nie pojmujesz ani Wokulski... Wszyscy bankrutujecie, wszyscy... Całe szczęœcie, że wasze miejsca zajmujš œwieże siły. - Nic pana nie rozumiem. - Zaraz mnie pan zrozumiesz - prawił doktór, goršczkujšc się coraz mocniej. - WeŸ pan rodzinę Łęckich, co oni robili? Trwonili majštki: trwonił dziad, ojciec i syn, któremu w rezultacie zostało trzydzieœci tysięcy ocalonych przez Wokulskiego i - piękna córka dla dopełnienianiedoborów. A co tymczasem robili Szlangbaumowie? Pienišdze. Zbierał je dziad i ojciec, tak że dziœ syn, do niedawna skromny subiekt, za rok będzie trzšsł naszym handlem. A oni to rozumiejš, bo stary Szlangbaum jeszcze w styczniu napisał szaradę: "Pierwsze po niemiecku znaczy wšż, drugieroœlina, wszystko do góry się wspina..." I zaraz mi objaœnił, że to znaczy: Szlang - Baum. Kiepska szarada, ale porzšdna robota - dodał œmiejšc się doktór.Rzecki spuœcił głowę. Szuman mówił dalej: - WeŸ pan księcia, co on robi? Wzdycha nad"tym nieszczęœliwym krajem", i tyle. A pan baron Krzeszowski? Myœli, ażeby wydobyć pienišdze od żony. A baron Dalski? Usycha ze strachu, ażeby go nie zdradziła żona. Pan Maruszewicz poluje na pożyczki, a gdzie nie może pożyczyć, tam wykpiwa; zaœpan Starski siedzi przy dogorywajšcej babce, ażeby podsunšć jej do podpisania testament ułożony według jego myœli. Inni, więksi i mniejsi panowie, przeczuwajšc, że cały interes Wokulskiego przejdzie w ręce Szlangbauma, już składajš mu wizyty. Nie wiedzš, biedaki! żeon co najmniej o pięć procent zniży im dochody... Najmšdrzejszy zaœ z nich, Ochocki, zamiast wyzyskać lampy elektryczne swego systemu, myœli o machinach latajšcych. Ba!... zdaje mi się, żeod kilku dni radzi o nich z Wokulskim. Zawsze znajdzie swój swego: marzyciel marzyciela... - No, już chyba Stachowi nie będziesz doktór nic zarzucał - przerwał niecierpliwie Rzecki. - Nic, oprócz tego, że nigdy nie pilnował fachu, a zawsze gonił za mrzonkami. Będšc subiektem, chciał zostać uczonym, a zaczšwszy uczyć się, postanowił awansować na bohatera. Majštek zrobił niedlatego, że był kupcem, ale że oszalał dla panny Łęckiej; a dziœ, kiedy jej dosięga, co wreszcie bardzo jest niepewne, już zaczyna naradzać się z Ochockim... Słowo honoru, nie pojmuję: o czym finansista może rozmawiać z takim Ochockim?... Lunatycy!... Rzecki szczypał się w nogę, ażeby doktorowi nie zrobić awantury. - Uważa pan - odezwał się po chwili - przyszedłem do pana w sprawie już nie tylko Wokulskiego, ale kobiety... Kobiety, panie Szuman, a przeciw tym nic pan chyba nie znajdziesz do powiedzenia. - Wasze kobiety sš akurat tyle warte, co i mężczyŸni. Wokulski za dziesięć lat mógłby być milionerem i potęgš w tym kraju, ale ponieważ zwišzał losy swoje z pannš Łęckš, więc sprzedał sklep doskonale procentujšcy, rzuci spółkę, wcale nie gorszš od sklepu, a potem strwoni majštek.Albo ten Ochocki!... Inny, na jego miejscu, już pracowałby nad oœwietleniem elektrycznym, skoro udał mu się wynalazek. Tymczasem on hula po Warszawie z tš ładnš paniš Wšsowskš, dla której więcej znaczy dobry tancerz aniżeli największy wynalazca. Żyd zrobiłby inaczej. Gdyby był elektrotechnikiem, znnalazłby sobie kobietę,któraalbo siedziałaby z nim w pracowni, albo - handlowała elektrycznoœciš. A gdyby był finansistš, jak Wokulski, nie kochałby się na oœlep, tylko szukałby żony bogatej. Wreszcie może by wzišł ubogš i pięknš, alewtedy musiałyby procentować jej wdzięki. Ona prowadziłaby mu salon, zwabiała goœci, uœmiechałaby się do możnych, romansowałaby z najmożniejszymi, słowem, na wszelki sposób popierałaby interes firmy, zamiast jš gubić. - I w tym wypadku byłeœ pan przed pół rokiem innego zdania - wtršcił Rzecki. - Nieprzed pół rokiem, ale przed dziesięcioma laty. Ba! trułem się po œmierci narzeczonej,ale to właœnie jeden więcej argument przeciw waszemu systematowi. Dziœ aż cierpnę, kiedy pomyœlę, że albo mogłem umrzeć, licho wie po co, albo ożenić się z kobietš, która strwoniłaby mi majštek. Rzecki podniósł się z krzesła. - Więc teraz - rzekł - ideałem pańskim jest Szlangbaum. - Ideałem nie, ale dzielnym człowiekiem. - Który wydobył rachunki sklepowe... - Ma do tego prawo. Wszak od lipca zostanie właœcicielem. - A tymczasem demoralizuje kolegów, swoich przyszłych subiektów?... - On ich rozpędzi!... - I ten pański ideał, kiedy prosił Stacha o posadę, to już wówczas myœlał o zagarnięciu naszego sklepu? - Nie zagarnia, tylko kupuje! - zawołał doktór. - Może wolałbyœ pan, ażeby sklep zmarniał, nie znalazłszy nabywcy?... I kto z was mšdrzejszy: pan, który po kilkudziesięciu latach nie masz nic, czy on, który w cišgu roku zdobywa takš fortecę, nikomu notabene nie robišc krzywdy, a Wokulskiemu płacšc gotówkš?... - Może masz pan rację, ale mnie jakoœ się to nie wydaje - mruknšł Rzecki potrzšsajšc głowš. - Nie wydaje się panu, bo należysz do tych,co sšdzš, że ludzie jak kamienie muszš porastać mchem, nie ruszajšc się z miejsca. Dla pana Szlangbaumy zawsze powinni być subiektami, Wokulscy zawsze pryncypałami, a Łęccy zawsze jaœnie wielmożnymi... Nie, panie! Społeczeństwo jest jak gotujšca się woda: co wczoraj było na dole, dziœ pędzi w górę... - A jutro znowu spada na dół - zakończył Rzecki. - Dobranoc, doktorze. Szuman œcisnšł go za rękę. - Gniewasz się pan? - Nie... Tylko nie wierzę w ubóstwienie pieniędzy. - To stan przejœciowy. - A któż panu zaręczy, że marzycielstwo Wokulskich albo Ochockich nie jest stanem przejœciowym? Machina latajšca œmieszna to rzecz na pozór, ale tylko na pozór; wiemcoœ o jej wartoœci, bo przez całe lata tłomaczył mi to Stach. Lecz gdyby takiemu o48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żÄPMc ŝmc Ć Ď c ÇŮ*c ČÜ9Ž& na przykład Ochockiemu udało się jš zbudować, pomyœl pan, co byłoby więcej warte dla œwiata: czy spryt Szlangbaumów, czy marzycielstwo Wokulskich i Ochockich? - Tere-fere! - przerwał doktór. - Już ja natych godach nie będę. - Ale gdybyœ pan był, musiałbyœ chyba trzeci raz zmienić program. Doktór zmięszał się... - No, co tam - rzekł. - Jakiż to interes miałeœ pan do mnie? - Tej biednej Stawskiej... Ona naprawdę zakochała się w Wokulskim. - Ehe!... takimi sprawami już mógłbyœ pan mnie nie zajmować - ofuknšł go doktór. - Kiedy jedni zbogacajš się i rosnš w siłę, a inni bankrutujš, on mi zawraca głowę amorami jakiejœ pani Stawskiej. Nie trzeba było bawić się w swata!... Rzecki opuœcił doktora tak zmartwiony, że nawet nie uważał na brutalnoœć jego ostatnich słów. Dopiero na ulicy spostrzegł się i uczuł żal do Szumana. "Ot, przyjaŸń żydowska!" - mruknšł. Wielki post nie był tak nudny, jak obawiano się w modnym œwiecie. Naprzód Opatrznoœć zesłała wezbranie Wisły, co dało powód do publicznego koncertu i kilku prywatnych wieczorów z muzykš i deklamacjš. Następnie w szeregu prelegentów na Osady Rolne wystšpił jeden krakowianin, nadzieja partii arystokratycznej, na którego odczyt wybrało się najlepsze towarzystwo. Potem Szegedyn uległ powodzi, co znowu wywołało wprawdzie nieduże składki, ale za to ogromny ruch w salonach. Odbył się nawet w domu hrabiny teatr amatorski, na którym odegrano dwie sztuki w języku francuskim i jednš w angielskim. We wszystkich tych filantropijnych zajęciach panna Izabela przyjmowała czynny udział. Bywała na koncertach, zajmowała się wręczeniem bukietu uczonemu krakowianinowi, występowała w żywym obrazie w roli anioła litoœci i grała w sztuce Musseta Nie igra się z miłoœciš. Panowie Niwiński, Malborg, Rydzewski i Pieczarkowski prawie zasypali jš bukietami,a pan Szastalski zwierzył się kilku damom, że prawdopodobnie w tym jeszcze roku będzie musiał odebrać sobie życie. Gdy rozeszła się wieœć o zamierzonym samobójstwie, pan Szastalski stał się bohaterem rautów, a panna Izabela zyskałaprzydomek okrutnej. Kiedy panowie powymykali się na wista, wówczas damy pewnego wieku miały największš przyjemnoœć w tym, ażeby za pomocš dowcipnych manewrów zbliżyć pannę Izabelę z Szastalskim. Z nieopisanym współczuciem przypatrywałysię przez lornetki cierpieniom młodego człowieka; prawie starczyło im to za koncert. Gniewały się tylko na pannę Izabelę, widzšc, że ona rozumie swoje uprzywilejowane stanowisko, a każdym ruchem i spojrzeniem zdaje się mówić: patrzcie, to mnie on kocha, przeze mnie jest nieszczęœliwy!... Wokulski znajdował się niekiedy w tych towarzystwach, widział lornetki dam skierowane na Szastalskiego i pannę Izabelę, nawet słyszał uwagi, które brzęczały mu około uszu jak osy, ale nic nie rozumiał. Nim wreszcie nikt się nie zajmował, odkšd dowiedziano się, że jest poważnym konkurentem. - Nieszczęœliwa miłoœć budzi daleko więcej interesu - szepnęła raz panna Rzeżuchowska do pani Wšsowskiej. - Kto wie, gdzie tu naprawdę jest miłoœć nieszczęœliwa, a nawet tragiczna!... - odpowiedziała pani Wšsowska, patrzšc na Wokulskiego. W kwadrans póŸniej panna Rzeżuchowska kazała przedstawić sobie Wokulskiego, a w cišgu następnego kwadransa zawiadomiła go (spuszczajšc przy tym oczy), że jej zdaniem najpiękniejszš rolš kobiety jest pielęgnować ranione serca, które cierpiš w milczeniu. Pewnego dnia przy końcu marca Wokulski przyszedłszy do panny Izabeli zastał jš w doskonałym humorze. - Wyborna wiadomoœć! - zawołała, witajšc się z nim niezwykle goršco. - Czy wie pan, że przyjechał ten znakomity skrzypek Molinari... - Molinari?... - powtórzył Wokulski. - Ach, tak. Widziałem go w Paryżu. - Tak pan chłodno o nim mówi? - zdziwiła się panna Izabela.- Czyby jego gra nie podobała się panu?... - Przyznam się pani, że nawet nie uważałem, jak on gra. - To niepodobna!... to chyba nie słyszał go pan... Pan Szastalski (no, on zawsze przesadza) powiedział, że tylko słuchajšc Molinariego mógłby umrzeć bez żalu. Pani Wywrotnicka jest nim zachwycona, a pani Rzeżuchowska ma zamiar wydać dla niego raut. - O ile mi się zdaje, jest to dosyć mierny skrzypek. - Ależ, panie!... Pan Rydzewski i pan Pieczarkowski mieli sposobnoœć widziećjego album, złożone z samych recenzyj... Pan Pieczarkowski mówi, że Molinariemu ofiarowali to jego wielbiciele. Otóż wszyscyeuropejscy recenzenci nazywajš go genialnym. Wokulski potrzšsnšł głowš. - Widziałem go w sali, gdzie najdroższe miejsce kosztowało dwa franki. - To niepodobna, to chyba nie on... On dostałorder od ojca œwiętego, od szacha perskiego, ma tytuł... Miernych skrzypków nie spotykajš takie odznaczenia. Wokulski z podziwem przypatrywał się zarumienionej twarzy i błyszczšcym oczom panny Izabeli.Były to tak silne argumenta, że zwštpił wewłasnš pamięć i odparł: - Może być. Ale pannę Izabelę w przykry sposób dotknęła jego obojętnoœć dla sztuki. Sposępniała i przez resztę dnia rozmawiałaz Wokulskim dosyć chłodno. "Głupiec jestem! - pomyœlał wychodzšc. - Zawsze muszę się wyrwać z czymœ, co jej robi przykroœć. Jeżeli jest melomankš, może uważać za œwiętokradztwo moje zdanie o Molinarim..." I przez cały następny dzień gorzko wyrzucał sobie nieznajomoœć sztuki, prostactwo, niedelikatnoœć, a nawet brak szacunku dla panny Izabeli. "Z pewnoœciš - mówił - znakomitszym jest ten skrzypek, który na niej zrobi wrażenie,aniżeli ten, który by mnie się podobał. Trzeba być arogantem, ażeby wypowiadać sšdy tak stanowcze, tym bardziej, że musiałem nie poznać się na jego grze..." Wstyd go ogarnšł. Na trzeci dzień otrzymał od panny Izabeli krótki liœcik: "Panie - pisała. - Musi mi pan ułatwić zaznajomienie się z Molinarim, ale to koniecznie, koniecznie... Obiecałam Cioci, żeskłonię go, ażeby zagrał u niej na ochronę;pojmuje więc pan, ile mi na tym zależy". W pierwszej chwili zdawało się Wokulskiemu, że zbliżenie się do genialnego skrzypka będzie jednym z najtrudniejszych zadań, jakie mu kazano rozwišzać. Szczęœciem, przypomniał sobie, że ma znajomego muzyka, który nie tylko poznał się z Molinarim, ale już chodził za nim i przesiadywał u niego jak cień. Kiedy zwierzył się z kłopotu przed muzykiem, ten naprzód szeroko otworzył oczy, potem zmarszczył brwi, w końcu zaœ, po długim namyœle, odparł: - O, to sprawa trudna, bardzo trudna, ale dla pana postaramy się. Tylko muszę go przygotować, dobrze usposobić... I wie pan,jak zrobimy?... Niech pan jutro zajdzie do hotelu o pierwszej w południe; ja tam będęna œniadaniu. Wtedy niech pan wywoła mnie nieznacznie przez służšcego, a już ja wyrobię panu audiencję. Te ostrożnoœci i ton, jakim je wypowiadano,przykro dotknęły Wokulskiego; mimo to w oznaczonym terminie poszedł do hotelu. - Pan Molinari w domu? - zapytał szwajcara. Szwajcar, człowiek znajomy, wyprawił pomocnika na górę, sam zaœ zaczšł bawić Wokulskiego rozmowš: - To, wielmożny panie, mamy ruch w hotelu z tym Włochem!... Schodzš się państwo jak do cudownego obrazu, ale najwięcej kobiety... - Oho?... - Tak, wielmożny panie. Taka najpierwej przysyła mu list, potem bukiet, a nareszcie sama przychodzi za woalkš, bo myœli, że jej nikt nie pozna... To, panie, œmiech dla całej służby!... On nie każdš przyjmuje, choć która da jego lokajowi ze trzy ruble. Ale czasem, jak trafi mu się dobry humor, to nieraz dobiera sobie chłopisko jeszcze dwa numery, każdy w innej stronie korytarza, i w każdym innš rozwesela... Taki, bestia, zajadły. Wokulski spojrzał na zegarek. Upłynęło z dziesięć minut na czekaniu, więc pożegnał szwajcara i poszedł na schody, czujšc, że gniew zaczyna w nim kipieć. "Tęgi blagier! - myœlał. - Ale też i miłe te kobietki..." W drodze spotkał go zadyszany pomocnik szwajcara. - Pan Molinari - rzekł - kazał prosić, ażeby jaœnie pan chwilkę zaczekał...Wokulski chciał schwycić za kark posłańca, ale pohamował się i zawrócił nadół. - Jaœnie pan odchodzi?... Co mam powiedziećpanu Molinaremu?... - Powiedz mu, ażeby... Rozumiesz? - Powiem, jaœnie panie, tylko on nie zrozumie - odpowiedział zadowolony lokaj, a wpadłszy do szwajcara rzekł: - Przynajmniej znalazł się choć jeden pan, co się poznał na tym kundlu Włochu... O, hycel! łeb to zadziera, ale nim ci da, człeku, dziesištczynę, to jš pierwej ze trzy razy obejrzy... Legawa suka go urodziła, pokrakę... Zgnilec... obieżyœwiat... kopernik!... Była chwila, że Wokulski uczuł żal do pannyIzabeli. Jak można zapalać się do człowieka, z którego nawet hotelowa służba żartuje!... Jak można zapisywać się na długš listę jego wielbicielek... Czy w końcu godziło się zmuszać go, ażeby szukał znajomoœci z takim płytkim blagierem!... Ale wnet ochłonšł; przyszła mu bardzo słuszna uwaga, że panna Izabela, nie znajšc Molinariego, daje się tylko unosić pršdowi jego reputacji."Pozna go i ochłonie- pomyœlał. - Tylko już ja nie będę im służył za poœrednika". Kiedy Wokulski wrócił do domu, zastał u siebie Węgiełka, który czekał na niego od godziny. Chłopak wyglšdał po warszawsku, ale był trochę mizerny. - Wychudłeœ, zbladłeœ - rzekł Wokulski przypatrzywszy mu się. Łajdaczysz się czy co?... - Nie, panie, tylko dziesięć dni chorowałem.Coœ mi się zrobiło na szyi takie paskudne, że mnie doktór pokrajał. Ale już wczoraj poszedłem do roboty. - Potrzebujesz pieniędzy? - Nie, panie. Chciałem tylko opowiedzieć sięwzględem powrotu do Zasławia. - Już cię korci. A nauczyłeœ się czego? - Ojej! I ze œlusarkš się trochę... i według stolarki... Koszyków nauczyłem się też wcale pięknych i rysować. A nawet jakby przyszło do malowania, to też... Mówišc to, kłaniał się, rumienił i miętosił czapkę w ręku. - Dobrze - odezwał się po chwili Wokulski. -Na narzędzia dostaniesz szeœćset rubli. Wystarczy?... A kiedy chcesz wracać? Chłopak zaczerwienił się jeszcze mocniej i pocałował Wokulskiego w rękę. - Bo ja jeszcze, z przeproszeniem łaski pańskiej, chciałbym się ożenić... Tylko nie wiem... Poskrobał się w głowę. - Z kimże to? - spytał Wokulski. - Z tš pannš Mariannš, co mieszka u furmanów Wysockich. Ja też mieszkam w tym domu, tylko na górze. "Chce się żenić z mojš magdalenkš?" - pomyœlał Wokulski. Przeszedł się po pokojuirzekł: - A dobrze ty znasz pannę Mariannę? - Co nie mam znać? Przecie widujemy się codzień trzy razy, a czasami to i przez całš niedzielę albo ja siedzę u niej, albo oboje u Wysockich. - No tak. Ale czy wiesz, czym ona była przed rokiem? - Wiem, panie. Ledwiem tu przyjechał z łaski pańskiej, zaraz Wysocka mówi do mnie: "Uważaj, młody, bo ona się puszczała..." Takim sposobem od pierwszego dnia wiedziałem, co ona za jedna; okpistwa ze mnš nie robiła żadnego. - I jakże się stało, że chcesz żenić się z niš? - Bóg wie, panie, ani tak, ani owak. Nawet z poczštku to œmiałem się z niej i jak kto przechodził za oknem, mówiłem: "Pewno i ten znajomy panny Marianny, boœ panna nie z jednego pieca chleb jadła". A ona nic, tylko spuœci głowę, kręci maszynš, aż warczy, i ognie jej na twarz bijš. PóŸniej spostrzegłem się, że mi ktoœ łata bieliznę; więc na Boże Narodzenie kupiłem jej za dziesięć złotych parasol, a ona szeœć chustek perkalowych z moim nazwiskiem. A Wysocka mówi: "Nie daj się, młody, bo to probantka!..." Więcem se do głowy nie dopuszczał, choć gdyby nie była ladaco, już bym się w zapusty ożenił.Akuratw Popielec Wysocki rozpowiedział mi, jak się z niš zrobił ten interes, niby z pannš Mariannš. Zgodziła jš jakaœ pani w aksamitach do służby, no i miała służbę, niech ręka boska broni! Coraz chce uciekać,ale jš łapiš i mówiš: "Albo siedŸ tu, albo oddamy cię do kryminału za złodziejstwo". "Cóżem ja ukradła" - ona mówi. "Nasze dochody, psiawiaro!" - oni krzyczš. I tak bysiedziała (rozpowiadał Wysocki) do sšdnegodnia, gdyby jej pan Wokulski nie zobaczył wkoœciele. Wtedy jš wykupił i wyratował. - Mów dalej, mów - odezwał się Wokulski spostrzegłszy, że Węgiełek waha się. - Zaraz mnie tknęło - cišgnšł Węgiełek - żeto nie żadne łajdactwo, tylko nieszczęœcie. I pytam się Wysockiego: "Ożeniłby się pan zpannš Mariannš?" "I z jednš babš jest utrapienie" - on mówi. "Ale żeby pan Wysocki był w kawalerskiej kondycji, to co?" "Eh - mówi - kiedy już nie mam ciekawoœci do kobiet". Widzšc ja, że stary nie chce gadać, takem go zaklšł, że mi w końcu powiedział: "Nie ożeniłbym się, bo nie miałbym przekonania, że się w niej stary obyczaj nie odezwie. Kobieta jak dobra, to dobra, ale jak się rozwydrzy, niczym diabeł". Tymczasem na poczštku œwiętego postu zesłał Pan Bóg miłosierny na mnie takiego bolaka, żem musiał leżeć w domu, i jeszczedoktór mnie pokrajał. Aż tu panna i Marianna jak nie zacznie do mnie chodzić, łóżko przeœciełać, pokrajanie mi opatrywać... Mówił doktór, żeby nie jej opatrunki, tobym z tydzień dłużej leżał. Mnie nieraz złoœć brała, osobliwie, jak mnie trzęsło, więc jednego dnia mówię: "Co sobie panna Marianna robi subiekcję?... Panna myœli, że ja się z pannš ożenię, a ja chybabym zgłupiał, żeby się z takš wišzać,co się dziesięciu wysługiwała". A ona na to nic, tylko spuœciła głowę i łzy jej kap... kap... "Przecie ja rozumiem - mówi - żeby się pan Węgiełek ze mnš nie ożenił..."Aż mnie, z przeproszeniem łaski pańskiej, zemdliło z wielkiej litoœci, kiedymto usłyszał. I zaraz powiedziałem Wysockiej: "Wie pani Wysocka co, może ja się z pannš Mariannš ożenię..." A ona na to: "Nie bšdŸ głupi, bo..." Kiedy nie œmiem mówić - dodał nagle Węgiełek, znowu całujšc Wokulskiego w rękę. - Mów œmiało. - "Bo - rzekła mi pani Wysocka - jakbyœ sięożenił z pannš Mariannš, to może byœ obraził pana Wokulskiego za jego łaskę nadnami wszystkimi... Kto zaœ wie, czy panna Marianna do niego nie chodzi..."Wokulski zatrzymał się przed nim. - Tego się lękasz? - spytał. - Daję ci słowohonoru, że nigdy nie widuję tej panny. Węgiełek odetchnšł. - To i chwała Bogu. Bo jedno, że nie œmiałbym przecie panu włazić w drogę za jego dobroć, a po drugie... - Cóż po drugie? - Po drugie, widzi pan, że ona się puszczała, to przez nieszczęœcie, Ÿli ludziejš skrzywdzili i temu ona nie winna. Ale żeby ona teraz nade mnš chorym płakała, a do wielmożnego pana chodziła, to już byłaby taka szelma jak wœciekły pies, co to tylko zabić, ażeby ludzi nie kšsał. - A zatem?... - spytał Wokulski. - Ha, cóż? ożenię się po œwiętach - odparł Węgiełek. - Przecie ona za nie swoje grzechy cierpieć nie może. Nie jej to była wola. - Masz jeszcze jaki interes? - Już nic. - Więc bywaj zdrów, a przed œlubem wstšp do mnie. Ona będzie miała pięćset rubli posagu, no i co potrzeba na bieliznę i gospodarstwo. Węgiełek opuœcił go bardzo wzruszony. "Oto logika prostych serc! - pomyœlał Wokulski. - Pogarda dla występku, miłosierdzie dla nieszczęœcia". Naiwny mieszczanin w jego oczach wyrósł na posłannika odwiecznej sprawiedliwoœci, który zdeptanej kobiecie przyniósł spokój i przebaczenie. W końcu marca u państwa Rzeżuchowskich odbył się wielki raut z Molinarim; Wokulski także otrzymał zaproszenie zaadresowane pięknš ršczkš panny Rzeżuchowskiej. Przybył tam dosyć póŸno, właœnie w chwilikiedy mistrz dał się uprosić do uszczęœliwienia słuchaczy koncertem własnej kompozycji. Jeden z miejscowych muzyków usiadł towarzyszyć mu na fortepianie, drugi przyniósł mistrzowi skrzypce, trzeci odwracał nuty akompaniatorowi, czwarty stał za mistrzem w zamiarze podkreœlania fizjognomiš i gestami piękniejszych albo trudniejszych ustępów. Ktoœ poprosił obecnych o spokojnoœć, damyusiadły w półkole, mężczyŸni zgromadzili się za ich krzesłami, koncert zaczšł się. Teraz Wokulski spojrzał na skrzypka i przede wszystkim spostrzegł pewne podobieństwo między nim i Starskim. Molinari miał takież same niewielkie faworyciki, jeszcze mniejsze wšsiki i ten sam wyraz znużenia, jaki cechuje ludzi posiadajšcych szczęœcie u płci pięknej. Grał dobrze i wyglšdał przyzwoicie, lecz było widać po nim, że już pogodził się z rolš półbożka łaskawego dla swoich wiernych. Od czasu do czasu skrzypce odezwały się głoœniej, stojšcy za mistrzem muzyk robił ecz gdyby takiemu o48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żÉP@c ʐ’ c Ë"‹ c Ě­)Ćc Ís8ď, minę zachwyconš, a po sali przebiegał cichy i krótki szmer. Pomiędzy uroczyœcie nastrojonymi mężczyznami i zasłuchanymi, zamyœlonymi, rozmarzonymi lub drzemišcymi damami Wokulski dostrzegał kobiece fizjognomie napiętnowane niezwykłym wyrazem. Były tam namiętnie odrzucone głowy, zarumienione policzki, pałajšce oczy, rozchylone i drgajšce usta, jakby pod wpływem narkotyku. "Straszna rzecz! - pomyœlał Wokulski. - Cóżto za chore indywidua wprzęgajš się do triumfalnego wozu tego pana... Wtem spojrzał na bok i zrobiło mu się zimno... Zobaczył pannę Łęckš bardziej odurzonš i roznamiętnionš od innych. Nie wierzył własnym oczom. Mistrz grał z kwadrans, ale Wokulski nie słyszał już ani jednej nuty. Rozbudził go dopiero przecišgły grzmot oklasków. Potemznowu zapomniał, gdzie jest, ale za to doskonale widział, jak Molinari szepnšł coœdo ucha panu Rzeżuchowskiemu, jak pan Rzeżuchowski wzišł go pod rękę i - przedstawił pannie Izabeli. Przywitała go rumieńcem i wejrzeniem nieopisanego zachwytu. A ponieważ proszono na kolację, mistrz podał jej rękę i zaprowadził do sali jadalnej. Przeszli tuż obok niego, Molinari potršcił go łokciem, ale tak byli zajęci sobš, że panna Izabela nawet nie spostrzegła Wokulskiego. Potem usiedli we czworo przy jednym stoliku: pan Szastalski z pannš Rzeżuchowskš, Molinari z pannš Izabelš, i było znać, że jest im bardzo dobrze razem. Wokulskiemu znowu zdawało się, że z oczu spada mu zasłona, poza którš widać zupełnie inny œwiat i innš pannę Izabelę. Alew tej samej chwili uczuł taki zamęt w głowie, ból w piersiach, szał w nerwach, że uciekł do przedpokoju, a stamtšd wprost na ulicę obawiajšc się, że traci rozum. "Boże miłosierny! - szepnšł - zdejmijże ze mnie to przekleństwo..." O kilka kroków od Molinariego, przy mikroskopijnym stoliczku, siedziała pani Wšsowska z Ochockim. - Moja kuzynka zaczyna mi się coraz mniej podobać - rzekł Ochocki, patrzšc na pannę Izabelę. - Widzi jš pani?... - Od godziny - odparła pani Wšsowska. - Ale zdaje mi się, że i Wokulski coœ spostrzegł, bo był bardzo zmieniony. Żal mi go. - O, niech pani będzie spokojna o Wokulskiego. Prawda, że dziœ jest rozbity, ale jeżeli się raz ocknie... Takich nie zabijajš wachlarzem. - Więc może być dramat. - Żadnego - rzekł Ochocki. - Ludzie o skoncentrowanych uczuciach wówczas tylkosš niebezpieczni, jeżeli nie majš rezerw... -Mówisz pan o tej pani... jakże ona... Sta... Star?... - Boże uchowaj, tam nic nie ma i nigdy nie było. Zresztš dla zakochanego mężczyzny nie stanowi rezerwy inna kobieta. - Więc cóż? - Wokulski ma silny umysł i wie o cudownym wynalazku, którego wykończenienaprawdę przewróciłoby œwiat... - I pan wiesz o nim? - Treœć znam, dowód widziałem; nie znam tylko bliższych szczegółów. Przysięgam - mówił zapalajšc się Ochocki - że dla takiej sprawy można by poœwięcić nawet dziesięć kochanek! - Więc i mnie poœwięciłbyœ, niewdzięczniku? - Alboż pani jest mojš kochankš?... Nie jestem przecie lunatykiem. - Ale kochasz się we mnie. - Może jeszcze tak jak Wokulski w Izabeli?... Ani myœlę... Choć każdej chwili jestem gotów... - W każdej chwili jesteœ pan Ÿle wychowany. Ale... tym lepiej, że się we mnienie kochasz. - I nawet wiem, dlaczego lepiej. Pani wzdycha do Wokulskiego. Paniš Wšsowskš oblał mocny rumieniec; zmięszała się tak, że wachlarz upadł jej na posadzkę. Ochocki podniósł go. - Nie chcę grać z panem komedii, mój potworze - odparła po chwili. - Obchodzi mnie tak, że... robię wszystko, co jest w mojej mocy, ażeby dostał Belę, ponieważ... jš kocha ten szaleniec... - Przysięgam, że spomiędzy znajomych mi dam jesteœ pani jedynš kobietš, która naprawdę coœ warta... Ale dosyć o tym. Od czasu kiedym poznał, że Wokulski kocha Belę (a jak on jš kocha!), moja kuzynka robina mnie dziwne wrażenie. Dawniej uważałem jš za wyjštkowš, dziœ wydaje misię pospolitš, dawniej wzniosła, dziœ jest płaska... Ale to tylko chwilami i jeszcze ostrzegam, że mogę się mylić. Pani Wšsowska uœmiechnęła się. - Podobno - rzekła - ile razy mężczyzna patrzy na kobietę, szatan zakłada mu różowe okulary. - Czasami zdejmuje. - Ale nie bez cierpień - odpowiedziała pani Wšsowska. - Wiesz pan co - dodała - ponieważ jesteœmy prawie kuzynami, mówmy sobie t y... - Bardzo dziękuję. - Dlaczego?- Nie mam zamiaru być wielbicielem pani. - Ja proponuję panu przyjaŸń. - Właœnie. Jest to mostek, po którym... W tej chwili panna Izabela wstała nagle od swego stolika i podeszła do nich; była wzburzona. - Porzucasz mistrza? - spytała jš pani Wšsowska. - Ależ to jest impertynent! - rzekła panna Izabela tonem, w którym czuć było gniew. - Bardzom kontent, kuzynko, że tak prędko poznałaœ się na tym poliszynelu - odezwał się Ochocki. - Może pani sišdzie?Ale panna Izabela rzuciła na niego piorunujšce spojrzenie, zaczęła rozmawiać z Malborgiem, który właœnie zbliżył się do niej, i odeszła do sali. Na progu, spoza wachlarza, spojrzała w stronę Molinariego, który bardzo wesoło rozmawiał z pannš Rzeżuchowskš... - Zdaje mi się, panie Ochocki - rzekła pani Wšsowska - że prędzej zostaniesz naszym Kopernikiem, aniżeli nauczysz się ostrożnoœci! Jak mogłeœ wobec Izabeli nazwać tego pana poliszynelem?... - Ona przecież nazwała go impertynentem...- Niemniej interesuje się nim. - No, proszę ze mnie nie żartować. Jeżeli nie interesuje się człowiekiem, który jš ubóstwia... - To właœnie będzie interesować się takim, który jš lekceważy. - Pocišg do ostrych sosów jest oznakš nietęgiego zdrowia - zauważył Ochocki. - Która tu jest zdrowa! - rzekła pani Wšsowska, pogardliwie obwodzšc wzrokiemtowarzystwo. - Podaj mi pan rękę i idŸmy do salonu. Na przejœciu spotkali księcia, który z wielkim zadowoleniem przywitał paniš Wšsowskš. - Cóż, moœci ksišżę, Molinari?... - zapytała. - Ma bardzo ładny ton... Bardzo... - I będziemy przyjmować go u siebie? - O tak... w przedpokoju... W parę minut dowcip księcia obleciał wszystkie sale... Pani Rzeżuchowska z powodu nagłej migreny musiała opuœcić goœci. Gdy pani Wšsowska, rozmawiajšc po drodzeze znajomymi, weszła z Ochockim do salonu, zobaczyła już pannę Izabelę siedzšcš w towarzystwie Molinariego. - Kto z nas miał rację? - rzekła tršcajšc Ochockiego wachlarzem. - Biedny Wokulski!...- Zapewniam paniš, że jest mniej biednym aniżeli panna Izabela. - Dlaczego? - Bo jeżeli kobiety kochajš tylko tych, którzy je lekceważš, to moja kuzynka bardzo prędko będzie musiała oszaleć za Wokulskim. - Powiesz mu pan?... - oburzyła się pani Wšsowska. - Nigdy! Jestem przecie jego przyjacielem, a już to samo wkłada na mnie obowišzek nieostrzegania o niebezpieczeństwach. Ale jestem także mężczyznš i dalibóg, czuję, żegdy między mężczyznš i kobietš zacznie się tego rodzaju walka... - To przegra mężczyzna. - Nie, pani. Przegra kobieta, i to na łeb, naszyję. Przecież dlatego kobiety wszędzie sšniewolnicami, że lgnš do tych, którzy je lekceważš. - Nie bluŸnij pan. Ponieważ Molinari zaczšł rozmawiać z paniš Wywrotnickš, pani Wšsowska zbliżyłasię do panny Izabeli, wzięła jš pod rękę i zaczęły spacerować po salonie. - Pogodziłaœ się jednak z tym impertynentem? - zapytała pani Wšsowska. - Przeprosił mnie - odparła panna Izabela. - Tak prędko? A czy choć obiecał poprawę?- Mojš będzie rzeczš, ażeby nie potrzebował się poprawiać. - Był tu Wokulski - mówiła pani Wšsowska -i dosyć nagle wyszedł. - Dawno? - Kiedyœcie siedli do kolacji. Stał nawet w tych drzwiach. Panna Izabela zmarszczyła brwi. - Moja Kaziu - rzekła - wiem, o co ci chodzi. Otóż oœwiadczam ci raz na zawsze, że ani myœlę wyrzekać się dla Wokulskiego moich sympatii i upodobań. Małżeństwo nie jest więzieniem, a ja mniej niż kto inny nadaję się na więŸnia. - Masz słusznoœć. Czy jednakże dla kaprysugodzi się drażnić takie uczucia?Panna Izabela zmięszała się. - Więc cóż mam robić? - To już od ciebie zależy. Jeszcze nie jesteœ z nim zwišzana...- Ach, tak!... już pojmuję... - uœmiechnęła się panna Izabela. Stojšcy pod oknem pan Malborg z panem Niwińskim przypatrywali się obu damom przez binokle. - Piękne kobiety! - westchnšłpan Malborg. - A każda w innym guœcie - dodał pan Niwiński. - Którš byœ wolał? - Obie. - A ja Izabelkę, a potem... Wšsowskš. - Jak one tulš się do siebie... jak się uœmiechajš!... To wszystko, ażeby nas podrażnić. Sprytne sš te kobietki. - A w gruncie mogš się nienawidzieć. - No, przynajmniej nie w tej chwili - zakończył pan Niwiński. Do spacerujšcych pań zbliżył się Ochocki. - Czy i kuzynek należy do spisku przeciw mnie? - zapytała panna Izabela. - Do spisku nigdy; mogę z paniš być tylko wotwartej wojnie. - Z paniš? w otwartej wojnie?... Cóż to znaczy. Wojny prowadzš się w celu zawarcia korzystnego pokoju! - To nie mój system. - Czy tak?... - rzekła panna Izabela z uœmiechem. - Więc załóżmy się, że kuzynekzłożysz broń; bo wojnę uważam już za rozpoczętš. - Przegrasz jš, kuzynko, nawet w tych punktach, w których liczysz na najzupełniejsze zwycięstwo - odpowiedział uroczyœcie Ochocki. Panna Izabela sposępniała. - Belu - szepnęła do niej przechodzšca w tej chwili hrabina - wyjeżdżamy. - Cóż, Molinari obiecał?... - zapytała tym samym tonem panna Izabela. - Wcale go nie prosiłam - odpowiedziała dumnie hrabina. - Dlaczego, ciociu?... - Zrobił niekorzystne wrażenie. Gdyby doniesiono pannie Izabeli, że umarł Wokulski z powodu Molinariego, wielki skrzypek nie straciłby nic w jej oczach. Alewiadomoœć, że zrobił złe wrażenie, dotknęła jš w niemiły sposób. Pożegnała artystę chłodno, prawie wynioœle. Pomimo znajomoœci trwajšcej ledwie kilka godzin Molinari żywo zainteresował pannę Izabelę. Kiedy, póŸno wróciwszy do domu, spojrzałana swego Apollina, zdawało jej się, że marmurowy bożek ma coœ z postawy i rysów skrzypka. Zarumieniła się, przypomniawszy sobie, że posšg bardzo często zmieniał fizjognomię; nawet przez krótkš chwilę był podobny do Wokulskiego. Uspokoiła się jednak uwagš, że dzisiejsza zmiana jest ostatniš, że dotychczasowe jej upodobania polegały na omyłkach i że Apollo, jeżeli mógł kogoœ symbolizować, to tylko Molinarego Nie mogła zasnšć, w sercu jej walczyły najsprzeczniejsze uczucia: gniew, obawa, ciekawoœć i jakaœ tkliwoœć. Czasem nawet budziło się zdumienie, kiedy przypominała sobie zuchwałe czyny skrzypka. Przy pierwszychsłowach powiedział, że jest najpiękniejszš kobietš, jakš zna; idšc na kolację, namiętnie przytulał jej ramię i oœwiadczył,że jš kocha. A przy kolacji, bez względu na obecnoœć Szastalskiego i panny Rzeżuchowskiej, tak natarczywie szukał pod stołem jej ręki, że... cóż miała zrobić?... Podobnie gwałtownych uczuć nie spotkała jeszcze nigdy. On naprawdę musiał jš pokochać od pierwszego wejrzenia, szalenie, na œmierć. Czy jej wreszcie nie szepnšł (co nawet zmusiło jš do opuszczenia stolika), że bez namysłu oddałby życie za kilka dni spędzonych z niš razem. "I na co on się narażał, mówišc coœ podobnego?" - pomyœlała panna Izabela. Nieprzyszło jej do głowy, że co najwyżej narażał się na opuszczenie towarzystwa przed końcem kolacji. "Co za uczucie!... co za namiętnoœć!..." - powtarzała w duchu. Przez dwa dni panna Izabela nie wychodziłaz domu i nikogo nie przyjmowała. W trzecim dniu zdawało jej się, że Apollo, jakkolwiek wcišż podobny do Molinarego, chwilami przypomina Starskiego. Tegoż dnia po południu przyjęła panów Rydzewskiego iPieczarkowskiego, którzy oœwiadczyli jej, że Molinari opuszcza już Warszawę, że zraził do siebie całe towarzystwo, że jegoalbum z recenzjami jest blagš, ponieważ nieumieszczono w nim krytyk nieprzychylnych. Dodali w końcu, że tak mierny skrzypek i pospolity człowiek tylko w Warszawie mógłdoznać podobnych owacji. Panna Izabela była oburzona i przypomniała panu Pieczarkowskiemu, że nie kto inny, tylko on chwalił artystę. Pan Pieczarkowski zdziwił się i powołał się na œwiadectwo obecnego pana Rydzewskiego i nieobecnego Szastalskiego, że Molinari od pierwszej chwili nie budził w nim zaufania. Przez następne dwa dni panna Izabela uważała wielkiego artystę jako ofiarę zawiœci. Powtarzała sobie, że tylko on jeden zasługuje na jej współczucie i że nigdy o nim nie zapomni. W tym czasie pan Szastalski przysłał jej bukiet fiołków, a panna Izabela nie bez wyrzutów spostrzegła, że Apollo zaczyna być podobnym do Szastalskiego i że Molinariszybko zaciera się w jej pamięci. Prawie w tydzień po koncercie, kiedy bez œwiatła siedziała w swoim pokoju, przed oczyma jej stanęła dawno zapomniana wizja. Zdawało jej się, że w towarzystwie ojca zjeżdża powozem z jakiejœ góry w dolinę napełnionš chmurami dymów i pary. Spomiędzy chmur wysunęła się olbrzymia ręka trzymajšca kartę, na którš pan Tomasz patrzył z niespokojnš ciekawoœciš. "Z kim ojciec gra?..." - pomyœlała. W tej chwili wionšł wiatr i z tumanów ukazała się twarz Wokulskiego, także w olbrzymich rozmiarach. "Rok temu miałam toż samo widzenie - rzekła do siebie panna Izabela. -Co to znaczy?... I dopiero teraz przypomniała sobie, że Wokulski nie był u nich od tygodnia. Po raucie u państwa Rzeżuchowskich Wokulski wrócił do siebie w niezwykłym nastroju ducha. Atak szału minšł go i ustšpił miejsca apatycznemu spokojowi. Wokulski nie spał całš noc, ale stan ten niewydawał mu się przykrym. Leżał spokojnie, nie myœlał o niczym i tylko ciekawie przysłuchiwał się bijšcym godzinom. Pierwsza... druga... trzecia... Na drugi dzień wstał póŸno i do południa, pijšc herbatę, znowu przysłuchiwał się biciu zegara. Jedynasta... dwunasta... pierwsza... Jakie to nudne!... Chciał coœ czytać, ale nie chciało mu się pójœć do biblioteki po ksišżkę; więc położyłsię na szezlongu i zaczšł myœleć o teorii Darwina. "Co to jest dobór naturalny? Jest to skutekwalki o byt, w której ginš istoty nie posiadajšce pewnych uzdolnień, a zwyciężajš więcej uzdolnione. Jaka jest najważniejsza zdolnoœć: czy pocišg płciowy? Nie, wstręt do œmierci. Istoty, które nie miałyby wstrętu do œmierci, musiałyby wyginšć najpierwej. Gdyby człowieka nie hamował wstręt do œmierci, ten najmędrszy zwierz nie dŸwigałby kajdan życia. W poezji staroindyjskiej sš œlady, że istniała kiedyœ ludzka rasa majšca mniejszy wstręt do œmierci aniżeli my. No i rasa ta wyginęła, a jej potomkowie sš albo niewolnikami, albo ascetami. A co to jest wstręt do œmierci? Naturalnie,instynkt polegajšcy na złudzeniu. Sš osoby majšce wstręt do myszy, która jest zupełnie niewinnym stworzeniem, albo nawet do poziomek, które sš wcale smaczne. (Kiedy to ja jadłem poziomki?... Aha, w końcu wrzeœnia roku zeszłego w Zasławku.... Zabawna miejscowoœć ten Zasławek; ciekawym, czy jeszcze żyje prezesowa i czy ma wstręt do œmierci?...) Bo cóż to jest obawa œmierci?... Złudzenie! Umrzeć jest to nie być nigdzie, nic nie czućio niczym nie myœleć. W iluż ja miejscach dziœ nie jestem: nie jestem w Ameryce, w Paryżu, na księżycu, nie jestem nawet w moim sklepie i nic mnie nie trwoży. A o ilu ja rzeczach nie myœlałem przed chwilš i o ilu nie myœlę? Myœlę tylko o jakiejœ jednej rzeczy, a nie myœlę o miliardzie innych rzeczy, nie wiem nawet o nich i nic mnie tonie obchodzi. Cóż więc może być przykrego w tym, że niebędšc w milionie miejsc, tylko w jakimœ jednym, i nie myœlšc o miliardzie rzeczy, tylko o jakiejœ jednej, przestanę być i w tym jednym miejscu i myœleć o tej jednej rzeczy?... Istotnie, obawa œmierci jest najkomiczniejszym złudzeniem, jakiemu od tylu wieków ulega ludzkoœć. Dzicy bojš się piorunu, huku broni palnej, nawet zwierciadła; a my, niby to ucywilizowani, lękamy się œmierci!..." Wstał, wyjrzał przez okno i z uœmiechem przypatrywał się ludziom, którzy gdzieœ biegli, kłaniali się sobie, asystowali damom.Przypatrywał się ich gwałtownym ruchom, wielkiemu zainteresowaniu, bezœwiadomej szarmanterii mężczyzn, automatycznej kokieterii kobiet, obojętnym minom dorożkarzy, męce ich koni i nie mógł oprzeć się uwadze, że całe to życie, pełneniepokoju i udręczeń, jest kapitalnym głupstwem. Tak przesiedział cały dzień. Następnego przyszedł Rzecki i przypomniał robił ecz gdyby takiemu o48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żÎP4c τú c Đ~c х*á P Ňf5 D€mu, że dziœ jest dzień pierwszego kwietnia i że panu Łęckiemu trzeba zapłacić dwa tysišce pięćset rubli procentów. - A prawda - odparł Wokulski. - OdwieŸ mu tam... - Myœlałem, że sam odwieziesz. - Nie chce mi się... Rzecki kręcił się po pokoju, chrzškał, nareszcie rzekł: - Pani Stawska jest jakaœ markotna. Może byœ jš odwiedził? - A prawda, że już dawno u niej nie byłem. Pójdę wieczorem. Odebrawszy takš odpowiedŸ, Rzecki już nie zatrzymywał się. Bardzo czule pożegnał Wokulskiego, wpadł do sklepu po pienišdze, potem siadł w dorożkę i kazał jechać do pani Misiewiczowej. - Przybiegłem tylko na chwilę, bo mam załatwić pilny interes - zawołał uradowany. - Wie pani, Stach będzie tu dzisiaj... Zdaje mi się (ale mówię to pani w największej tajemnicy), że Wokulski już stanowczo zerwał z Łęckimi... - Czyby tak?... - rzekła pani Misiewiczowa, składajšc ręce. - Jestem prawie pewny, ale... żegnam paniš... Stach będzie dziœ wieczorem... Istotnie, Wokulski był wieczorem i co ważniejsza, zaczšł bywać każdego wieczora. Przychodził dosyć póŸno, kiedy Helunia już spała, a pani Misiewiczowa odchodziła do swego pokoju, i z paniš Stawskš przepędzał po parę godzin. Zwykle milczał isłuchał jej opowiadań o sklepie Milerowej albo o brukowych wypadkach. Sam odzywał się rzadko, a wtedy wypowiadał aforyzmy,nawet nie majšce zwišzku z tym, co do niego mówiono. Raz rzekł bez powodu: - Człowiek jest jak ćma: na oœlep rwie się do ognia, choć go boli i choć się w nim spali. Robi to jednak dopóty - dodał po namyœle - dopóki nie oprzytomnieje. I tym różni się od ćmy... "Mówi o pannie Łęckiej!..." - pomyœlała paniStawska i serce jej spieszniej uderzyło. Innym razem opowiedział jej dziwacznš historię: - Słyszałem o dwu przyjaciołach, z których jeden mieszkał w Odessie, a drugi w Tobolsku; nie widzieli się kilka lat i bardzo tęsknili za sobš. Nareszcie przyjaciel tobolski, nie mogšc wytrzymać dłużej, postanowił zrobić odeskiemu niespodziankę i nie uprzedzajšc go, pojechał do Odessy. Nie zastał go jednak w domu, ponieważ jego przyjaciel odeski, również stęskniony, pojechał do Tobolska... Interesa nie pozwoliły im zetknšć się w czasie powrotu. Zobaczyli się więc dopiero po kilku latach i wie pani, co się pokazało?... Pani Stawska podniosła na niego oczy. - Oto obaj, szukajšc się, tego samego dnia zjechali się w Moskwie, stanęli w tym samym hotelu i w sšsiednich numerach. Los czasami mocno żartuje z ludzi... - W życiu chyba nieczęsto się tak trafia... - szepnęła pani Stawska. - Kto wie?... Kto wie?... - odparł Wokulski. Pocałował jš w rękę i wyszedł zamyœlony. "Z nami tak nie będzie!..." - pomyœlała, głęboko wzruszona. Podczas wieczorów przepędzanych w domu pani Stawskiej Wokulski stosunkowo był najbardziej ożywiony, trochę jadł i rozmawiał. Lecz przez resztę dnia zapadał w apatię. Prawie nie jadł, tylko wypijał mnóstwo herbaty, nie zajmował się interesami, nie był na kwartalnym posiedzeniu spółki, nic nie czytał, a nawet nie myœlał. Zdawało musię, że potęga, której nie umiałby nazwać, wyrzuciła go poza obręb wszelkich spraw, nadziei, pragnień i że jego życie, podobne dziœ do martwego ciężaru, toczy się wœród pustki. "Przecież w łeb sobie nie wypalę - myœlał. - Gdybym choć zbankrutował, ale tak!... Pogardzałbym sam sobš, gdyby z tego œwiata miała mnie wymieœć spódnica... Trzeba było zostać w Paryżu... Kto wie, czyjuż dziœ nie posiadałbym broni, która prędzej czy póŸniej wytępi potwory z ludzkš twarzš". Rzecki, odgadujšc, co się z nim dzieje, zachodził w różnych porach dnia i próbował wcišgnšć go w rozmowę. Ale ani stan pogody, ani handel, ani polityka nie obchodziły Wokulskiego. Raz się tylko ożywił, gdy pan Ignacy zrobił wzmiankę, że Milerowa przeœladuje paniš Stawskš. - O cóż jej chodzi? - Może zazdroœci, że bywasz u pani Stawskiej, że jej płacisz dobrš pensję. - Uspokoi się Milerowa - rzekł Wokulski - jak oddam sklep Stawskiej, a jš zrobię kasjerkš. - Bój się Boga, dajże spokój!... - zawołał przestraszony Rzecki. - Zgubiłbyœ tym panišStawskš. Wokulski zaczšł chodzić. - Masz rację. Ale swojš drogš, jeżeli baby kłócš się, trzeba je rozdzielić... Namów Stawskš, ażeby sama na siebie założyła sklep, a my jej dostarczymy funduszów. Odrazu o tym myœlałem, a teraz widzę, że niewarto dłużej odkładać. Pan Ignacy, naturalnie, w tej chwili pobiegłdo swoich pań i zawiadomił je o wielkiej nowinie. - Nie wiem, czy nam wypada przyjmować takš ofiarę? - odezwała się zakłopotana pani Misiewiczowa. - Cóż to za ofiara? - zawołał Rzecki. - Spłacicie nas panie w cišgu paru lat, i basta. Jakże pani sšdzi?... - zapytał Stawskiej. - Zrobię tak, jak zechce pan Wokulski. Każe mi otworzyć sklep, otworzę; każe zostać u Milerowej, zostanę - Ależ, Helenko!... - zreflektowała jš matka.- Pomyœl, na co się narażasz, mówišc w podobny sposób?... Całe szczęœcie, że nas nie słyszy nikt obcy. Pani Stawska umilkła ku wielkiemu zmartwieniu pani Misiewiczowej, którš przerażała stanowczoœć córki dotychczas tak łagodnej i uległej. Pewnego dnia Wokulski, przechodzšc ulicš spotkał karetę pani Wšsowskiej. Ukłonił sięi szedł dalej bez celu; wtem dopędził go służšcy. - Jaœnie pani prosi... - Co się z panem dzieje?... - zawołała piękna wdówka, gdy Wokulski zbliżył się do powozu. - SišdŸ no pan, przejedziemy się poAlejach. Wsiadł, pojechali. - Co to znaczy? - cišgnęła pani Wšsowska. -Wyglšdasz pan okropnie, już blisko dziesięć dni nie byłeœ u Beli... No, mówże pan coœ!... - Nie mam nic do powiedzenia. Nie jestem chory i nie sšdzę, ażeby pannie Izabeli byłypotrzebne moje wizyty. - A jeżeli sš potrzebne? - Nigdy nie miałem tych złudzeń; dziœ mniej niż kiedykolwiek. - No, no... mój panie... mówmy jasno. Jesteœpan zazdroœnik, a to poniża mężczyznę w oczach kobiet. Zirytowałeœ się pan Molinarim... - Myli się pani. Tak dalece nie jestem zazdrosny, że wcale nie przeszkadzam pannie Izabeli wybierać pomiędzy mnš i panem Molinarim. Wiem przecie, że w tym wypadku obaj mamy równe prawa. - O panie, to już zbyt ostre! - zgromiła go pani Wšsowska. - Cóż to, więc biedna kobieta, jeżeli raczy jš uwielbiać jeden z was, nie może rozmawiać z innymi?... Nie spodziewałam się, ażeby taki człowiek jak pan w taki haremowy sposób traktowałkobietę. Zresztš, o co panu chodzi?.. Gdyby nawet Bela kokietowała Molinarego, to i cóż?... Trwało to jeden wieczór i skończyło się tak wzgardliwym pożegnaniem go ze strony Beli, że aż przykro było patrzeć. Zgnębienie opuœciło Wokulskiego. - Pani łaskawa, nie udawajmy, że się nie rozumiemy. Pani wie, że dla mężczyzny kochajšcego kobieta jest œwiętoœciš jak ołtarz. Słusznie czy niesłusznie, ale tymczasem tak jest. Otóż jeżeli pierwszy lepszy awanturnik zbliża się do tej œwiętoœci jak do krzesła i postępuje z niš jak z krzesłem, a ołtarz prawie zachwyca się podobnym traktowaniem, wówczas... pojmuje pani?... Zaczynamy przypuszczać, że ów ołtarz jest naprawdę tylko krzesłem. Jasno się wytłumaczyłem?... Pani Wšsowska rzuciła się na poduszkach powozu. - O panie, aż nadto jasno!... Co byœ pan jednak powiedział, gdyby kokieteria Beli była tylko niewinnym odwetem, a raczej ostrzeżeniem?... - Do kogo wystosowanym? - Do pana; wszakże pan cišgle zajmujesz się paniš Stawskš?... - Ja?... Kto to powiedział?... - Przypuœćmy, że naoczni œwiadkowie: pani Krzeszowska, pan Maruszewicz... Wokulski pochwycił się za głowę. - I pani wierzy temu? - Nie, ponieważ zapewnił mnie Ochocki, że tam nic nie ma; czy jednak Belę uspokoił kto w podobny sposób i czy mogłaby na tym poprzestać, to już inna sprawa. Wokulski ujšł jš za rękę. - Pani droga - szepnšł - cofam wszystko, com powiedziałz powodu tego Molinarego... Przysięgam pani, że czczę pannę Izabelę i że największym dla mnie nieszczęœciem jest moje nierozważne słowo... Teraz dopiero widzę, czego się dopuœciłem, mówišc to... Był tak wzruszony, że pani Wšsowskiej żal go się zrobiło. - No, no - rzekła - niech pan się uspokoi i nie przesadza... Pod słowem honoru (choć kobiety podobno nie majš honoru) zapewniam pana, że to, o czym mówiliœmy, zostanie między nami. Zresztš jestem pewna, że nawet Bela przebaczyłaby panu jego wybuch. Była to niegodziwoœć, ale... zakochanym wybacza się nie takie niegodziwoœci. Wokulski ucałował jej obie ręce, które mu wydarła. - Proszę się do mnie nie umizgać, bo dla zakochanej kobiety mężczyzna jest ołtarzem... A teraz wysiadaj pan, idŸ, o tam, do Beli i... - I co pani? - I przyznaj, że umiem dotrzymywać obietnic. Głos jej drgnšł, ale Wokulski nie spostrzegł tego. Wyskoczył z karety i pobiegł do kamienicy zajmowanej przez pana Łęckiego, gdzie właœnie stanęli. Gdy Mikołaj otworzył mu drzwi, kazał zameldować się pannie Łęckiej. Była sama i przyjęła go natychmiast, zarumieniona i zmięszana. - Tak dawno nie był pan u nas - rzekła. - Czy pan był chory?... - Gorzej, pani - odpowiedział, nie siadajšc. - Ciężko obraziłem paniš bez powodu... - Pan, mnie?.. - Tak, pani, obraziłem paniš podejrzeniami. Byłem - mówił stłumionym głosem - byłemna koncercie u państwa Rzeżuchowskich... Wyszedłem, nawet nie pożegnawszy się z paniš... Już nie chcę mówić dalej... Czuję tylko, że ma pani prawo nie przyjmować mnie jako człowieka, który nie ocenił pani... œmiał posšdzać... Panna Izabela głęboko spojrzała mu w oczy i wycišgajšc rękę rzekła: - Przebaczam... niech pan siada. - Niech pani nie spieszy się z przebaczeniem, bo ono może podnieœć moje nadzieje... Zamyœliła się. - Mój Boże, i cóż na to poradzę?... niechże już pan ma nadzieję, jeżeli tak o niš chodzi... - I to pani mówi, panno Izabelo?... - Tak widać było przeznaczone - odpowiedziała z uœmiechem. Namiętnie ucałował jej rękę, której mu niebroniła, potem odszedł do okna i coœ zdjšłz szyi. - Niech pani przyjmie to ode mnie - rzekł i podał jej złoty medalion z łańcuszkiem. Panna Izabela ciekawie zaczęła się przyglšdać. - Dziwny prezent, nieprawdaż - mówił Wokulski otwierajšc medalion. - Widzi pani tę blaszkę lekkš jak pajęczyna?... A jednak jest to klejnot, jakiego nie posiada żaden skarbiec, nasienie wielkiego wynalazku, który może ludzkoœć przemienić. Kto wie, czy z tej blaszki nie urodzš się okręty napowietrzne. Ale mniejsza o nie... Oddajšc go pani, składam mojš przyszłoœć... - Więc to jest talizman? - Prawie. Jest to rzecz, która mogła mnie wycišgnšć z kraju, a cały mój majštek i resztę życia utopić w nowej pracy. Może byłaby ona stratš czasu, maniactwem, ale w każdym razie myœl o niej była jedynš rywalkš pani. Jedynš... - powtórzył z naciskiem. - Myœlał pan opuœcić nas? - Nawet nie dawniej jak dziœ rano. Dlatego oddaję pani ten amulet. Odtšd, oprócz pani, już nie maminnego szczęœcia na œwiecie; została mi pani albo œmierć. - Jeżeli tak, więc biorę pana do niewoli - rzekła panna Izabela i zawiesiła medalion na szyi. A kiedy przyszło wsunšć go za stanik, spuœciła oczy i zarumieniła się. "Otom podły - pomyœlał Wokulski. - I ja takš kobietę podejrzewałem... Ach, nędznik..." Kiedy wrócił do siebie i wpadł do sklepu, był tak rozpromieniony, że pan Ignacy nieledwie przeraził się. - Co tobie? - zapytał - Powinszuj mi. Jestem narzeczonym panny Łeckiej. Ale Rzecki, zamiast winszować, mocno pobladł. - Miałem list od Mraczewskiego - rzekł po chwili. - Suzin, jak wiesz, jeszcze w lutym wysłał go do Francji... - Więc?... - przerwał Wokulski. - Ano pisze mi teraz z Lyonu, że Ludwik Stawski żyje i mieszka w Algierze, tylko pod nazwiskiem Ernesta Waltera. Podobno handluje winem. Przed rokiem ktoœ go widział. - Sprawdzimy to - odpowiedział Wokulski i spokojnie zanotował w katalogu adres. Odtšd każde popołudnie spędzał u państwa Łęckich, a nawet raz na zawsze został zaproszony na obiady. W kilka dni przyszedł do niego Rzecki. - Cóż, mój stary! - zawołał Wokulski. - Jakżetam z księciem Lulu?... Gniewasz się jeszczena Szlangbauma, że œmiał sklep kupić?... Stary subiekt pokręcił głowš. - Pani Stawska - rzekł - już nie jest u Milerowej... trochę chora... Mówi coœ o wyjeŸdzie z Warszawy... Może byœ tam wstšpił?.. - Prawda, trzeba by zajœć - odparł, pocierajšc czoło. - Mówiłeœ z niš o sklepie? - Owszem; pożyczyłem jej nawet tysišc dwieœcie rubli. - Z twoich biednych oszczędnoœci?... Dlaczegóż nie ma pożyczyć ode mnie?... Rzecki nic nie odpowiedział. Przed drugš Wokulski pojechał do pani Stawskiej. Była bardzo mizerna; jej słodkieoczy wydawały się jeszcze większe i jeszcze smutniejsze. - Cóż to - spytał Wokulski - słyszałem, że pani chce opuœcić Warszawę? - Tak, panie... Może mšż powróci... - dodałastłumionym głosem. - Mówił mi o tym Rzecki i pozwoli pani, że postaram się o sprawdzenie tej wiadomoœci... Pani Stawska zalała się łzami. - Pan taki dobry dla nas - szepnęła. - Niechże pan będzie szczęœliwy... O tej samej godzinie pani Wšsowska była z wizytš u panny Izabeli i dowiedziała się od niej, że Wokulski został przyjęty. - Nareszcie... - rzekła pani Wšsowska. - Myœlałam, że nigdy się nie zdecydujesz. - Więc zrobiłam ci przyjemnš niespodziankę- odpowiedziała panna Izabela. - W każdym razie jest to idealny mšż: bogaty, nietuzinkowy, a nade wszystko człowiek gołębiego serca. Nie tylko nie jest zazdrosny, ale nawet przeprasza za podejrzenia. To mnie ostatecznie rozbroiło... Prawdziwa miłoœć ma zawišzane oczy. Nic mi nie odpowiadasz? - Myœlę... - O czym? - Że jeżeli on tak zna ciebie, jak ty jego, to oboje bardzo się nie znacie. - Tym przyjemniej zejdzie nam miodowy miesišc. - Życzę... ROZDZIAŁ CZTERNASTY POGODZENI MAŁŻONKOWIE Od połowy kwietnia pani baronowa Krzeszowska nagle zmieniła tryb życia. Do tej pory dzień schodził jej na wymyœlaniu Mariannie, na pisywaniu listów do lokatorówo to, że schody sš zaœmiecone, na wypytywaniu stróża: czy nie zdarł kto karty wynajmu mieszkań? czy praczki z paryskiej pralni nocujš w domu albo czy rewirowy nie miał do niej jakiego interesu?Nie zapominała przy tym upominać go, ażeby w razie zgłoszenia się konkurenta o lokal na trzecim piętrze bacznie przypatrywał się, szczególniej ludziom młodym, a gdyby to byli studenci, ażeby odpowiadał, że lokal już wynajęty. - Uważaj, Kacprze, co ci mówię - kończyła - bo stracisz miejsce, jeżeli mi tu zakradnie się jaki student. Mam już dosyć tych nihilistów, rozpustników, ateuszów, którzy znoszš trupie główki. Po każdej takiej konferencji stróż, wróciwszy do swej komórki, rzucał czapkęna stół i wykrzykiwał: - Albo się, psia mać, powieszę, albo dłużej nie wytrzymam z takš paniš! W pištek na targ - idŸ, stróżu, do apteki po dwa razy na dzień lataj, do magla drałuj i choroba wie, gdzie nie chodŸ. Przecie już mi zapowiedziała, że będę z niš jeŸdził na cmentarz do porzšdkowania grobu!... Słychane to rzeczy na œwiecie?... Odejdę stšd na œwięty Jan, żebym miał dać komu dwadzieœcia rubli odstępnego... Ale od połowy kwietnia pani baronowa złagodniała. Złożyło się na to kilka okolicznoœci. Przede wszystkim któregoœ dnia odwiedził jš nieznany adwokat z poufnym zapytaniem,czy pani baronowa nie wie czego o funduszach pana barona... Gdyby zaœ takowegdzie istniały, o czym zresztš wštpi adwokat, należałoby je wskazać dla uwolnienia pana barona od kompromitacji. Wierzyciele jego bowiem gotowi sš chwycić się ostatecznych œrodków. Pani baronowa solennie upewniła adwokata,że jej małżonek, baron, pomimo całej przewrotnoœci i udręczeń, jakie jej zadał, żadnych funduszów nie posiada. W tym miejscu dostała spazmów, co skłoniło adwokata do szybkiego odwrotu. Gdy zaœ kapłan sprawiedliwoœci opuœcił jej mieszkanie, nader szybko powróciła do zdrowia i zawoławszy Marianny, rzekła doniej niezwykle spokojnym głosem: - Trzeba by, moja Marysiu, założyć œwieżefiranki, bo mam przeczucie, że nieszczęœliwy nasz pan nawróci się... W parę dni póŸniej był u baronowej ksišżę w swojej własnej osobie. Zamknęli się oboje w najodleglejszym pokoju i mieli długš konferencję, w trakcie której pani parę razy zaniosła się od płaczu, a raz zemdlała. O czym by jednak mówili, tego niewie nawet Marianna. Tylko po odejœciu yby takiemu o48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żÓP†cÔÖQcŐ'ŽcÖŐ+c×î9j'księcia baronowa kazała natychmiast wezwać pana Maruszewicza, a gdy przybiegł, rzekła dziwnie łagodnym głosem, przeplatajšc mowę westchnieniami:- Zdaje mi się, panie Maruszewicz, że mój zbłškany mšż nareszcie się opamięta... BšdŸ więc łaskaw, jedŸ do miasta i kup męski szlafrok i parę pantofli. WeŸ na twojš miarę, bo wy obaj, biedacy, jesteœciejednakowo szczupli... Pan Maruszewicz ruszył brwiami, ale wzišł pienišdze i zrobił sprawunek. Baronowej cena czterdziestu rubli za szlafrok i szeœciu za pantofle wydała się nieco wysokš, ale pan Maruszewicz odpowiedział, że nie zna się na cenie, że kupował w pierwszorzędnych magazynach, i już nie mówiono o tym. Znowu po kilku dniach do mieszkania pani Krzeszowskiej zgłosiło się dwu Żydków zapytujšc, czy pan baron jest w domu... Pani baronowa, zamiast wpaœć na nich z krzykiem, jak to zwykle robiła, kazała im bardzo spokojnym tonem wyjœć za drzwi. Potem, zawoławszy Kacpra, rzekła mu: - Zdaje mi się, kochany Kacprze, że nasz biedny pan sprowadzi się do nas dziœ albo jutro. Trzeba położyć sukno na schodach oddrugiego piętra... Tylko uważaj, moje dziecko, ażeby nie pokradli prętów... I sukno trzeba co kilka dni trzepać... Od tej chwili już nie wymyœlała Mariannie, nie pisywała listów, nie dręczyła stróża... Tylko po całych dniach, z rękoma założonymi na piersi, chodziła po swym rozległym mieszkaniu, blada, cicha, zirytowana. Na turkot dorożki, zatrzymujšcej się przeddomem, biegła do okna; na odgłos dzwonkarzucała się do progu i spoza przymkniętychdrzwi salonu nasłuchiwała, kto rozmawia zMariannš. Po paru dniach takiego trybu życia zrobiła się jeszcze bledszš i jeszcze bardziej rozdrażnionš. Biegała coraz prędzej po coraz mniejszej przestrzeni, często upadała na krzesło lub fotel z biciem serca, a nareszcie położyła się do łóżka. -Każ zdjšć sukno ze schodów - rzekła do Marianny schrypniętym głosem. - Panu znowu musiał jakiœ łotr pożyczyć pieniędzy... Ledwie to powiedziała, energicznie zadzwoniono do drzwi. Pani baronowa posłała naprzód Mariannę, a sama tknięta przeczuciem, pomimo bólu głowy, zaczęła się ubierać. Wszystko leciało jej z ršk. Tymczasem Marianna, uchyliwszy drzwi zaczepione na łańcuch, zobaczyła w sieni jakiegoœ bardzo dystyngowanego jegomoœciaz jedwabnym parasolem i ręcznš walizkš. Za jegomoœciem, który pomimo starannie ogolonych wšsów i bujnych faworytów wyglšdał nieco na kamerdynera, stali tragarze z kuframi i tłomokami. - A co to?... - machinalnie zapytała służšca.- Otworzyć drzwi, obie połowy!... - odparł jegomoœć z walizkš. Rzeczy pana barona i moje... Drzwi otworzyły się, jegomoœć kazał tragarzom złożyć kufry i tłomoki w przedpokoju i zapytał: - Gdzie tu gabinet jaœnie pana?... W tej chwili przybiegła baronowa w nie zapiętym szlafroku, z włosami w nieładzie.- Co to?... - zawołała wzruszonym głosem. - Ach, to ty, Leonie... Gdzie pan?... - Zdaje się, że jaœnie pan u Stępka... Chciałbym złożyć rzeczy, ale nie widzę ani gabinetu pana, ani pokoju dla mnie. - Zaczekajże... mówiła goršczkowo baronowa. - Zaraz Marianna wyniesie się z kuchni, to ty tam... - Ja w kuchni?... - spytał jegomoœć nazwany Leonem. - Chyba jaœnie pani żartuje. Według umowy z panem mam mieć swój pokój... Pani baronowa zmięszała się. - Co ja mówię!... - rzekła. - To wiesz, mój Leonie, wprowadŸ się tymczasem na trzeciepiętro, do mieszkania po studentach... - Tak to rozumiem - odparł Leon. - Jeżeli tam jest z parę pokoików, to mogę nawet mieszkać z kucharzem... - Jak to z kucharzem? - Bo przecie jaœnie państwo bez kucharza obejœć się nie mogš. Bierzcie te rzeczy na górę - zwrócił się do tragarzy. - Co wy robicie?... - krzyknęła baronowa, widzšc, że zabierajš wszystkie kufry i tłomoki. - Biorš moje rzeczy. Nieœcie! - komenderował Leon. - A gdzież pana barona?... - O, proszę... - odparł służšcy, podajšc Mariannie ręcznš walizkę i parasol. - A poœciel?... garderoba?... sprzęty?... - zawołała pani, łamišc ręce. - Niechże jaœnie pani nie robi skandalu przysłużbie!... - zgromił jš Leon. - Wszystkie terzeczy jaœnie pan powinien mieć w domu... - Prawda... prawda!... - szepnęła upokorzona baronowa. Zainstalowawszy się na górze, gdzie mu jeszcze musiano zanieœć łóżko, stół, parę krzeseł i miednicę z dzbankiem wody, pan Leon ubrał się we frak, biały krawat, œwieżš koszulę (trochę ciasnš na niego), wrócił do pani baronowej i poważnie zasiadł w przedpokoju. - Za pół godziny - rzekł do Marianny, spoglšdajšc na złoty zegarek - jaœnie pan powinien być, bo co dzień sypia od godziny czwartej do pištej. - Cóż, nudno tu pannie? - dodał. - No, ale ja pannę rozruszam... - Marianno!... Marianno, chodŸ tutaj!... - zawołała ze swego pokoju baronowa. - Cóż panna zaraz tak lecisz? - zapytał Leon. - Ucieknie starej interes czy co?... Niech trochę poczeka... - Kiedy boję się, bo strasznie zła - szepnęła Marianna, wydzierajšc mu się z ršk. - Zła, boœ jš sama panna zepsuła. Im tylkopozwolić, toby zaraz człowiekowi kołki na łbie ciosali... Z baronem będziesz panna miała lżej, bo to koneser... Ale ubrać się panna musisz inaczej, nie tak po tercjarsku. My nie lubimy zakonnic. - Marysia!... Marysia!... - No, to idŸ już panna, tylko powoli - upominał jš Leon. Wbrew przewidywaniom Leona baron przybył do swej małżonki nie o czwartej, ale dopiero około pištej. Był ubrany w nowy tużurek i œwieży kapelusz, w ręku trzymał laseczkę ze srebrnš końskš nogš. Miał minę spokojnš, ale pod tymi pozorami wierny sługa dostrzegł mocne wzruszenie. Już w przedpokoju binokle dwa razy spadły baronowi, a lewa powieka drgała mu bez porównania częœciej aniżeli przed pojedynkiem albo nawet przy sztosie. - Zamelduj mnie pani baronowej - rzekł pan Krzeszowski nieco przytłumionym głosem. Leon otworzył drzwi salonu i prawie groŸnie zawołał: - Jaœnie pan!... A gdy baron wszedł, zamknšł za nim drzwi, odprawił Mariannę, która przybiegła z kuchni, i - sam zaczšł podsłuchiwać. Pani baronowa, siedzšca z ksišżkš na kanapie, na widok męża powstała. Gdy baron złożył jej głęboki ukłon, chciała odkłonić się, ale znowu upadła na kanapę. - Mężu mój... - szepnęła, zasłaniajšc twarzrękoma. - O! Co ty robisz... - Przykro mi bardzo - rzekł baron kłaniajšc się po raz drugi - że składam pani uszanowanie w takich warunkach... - Ja wszystko gotowa jestem przebaczyć, jeżeli... - Jest to bardzo zaszczytne dla nas obojga - przerwał baron - ponieważ i ja gotów jestem zapomnieć pani wszystko, co dotyczy mojej osoby. Na nieszczęœcie, raczyła pani wprowadzić w grę moje nazwisko, które lubo w historii œwiata nie odznaczyło się żadnš niezwykłoœciš, zasługuje przecież na to, aby je oszczędzano. - Nazwisko?... - powtórzyła baronowa. - Tak, pani - odparł baron, kłaniajšc się poraz trzeci, cišgle z kapeluszem w ręku. - Daruje pani, że dotknę tej niemiłej sprawy,ale... Od pewnego czasu nazwisko moje figuruje we wszystkich sšdach... W tej chwili na przykład podoba się pani mieć aż trzy procesy: dwa z lokatorami, a jeden z jej byłym adwokatem, który nie uchybiajšc mu, jest skończonym łotrem. - Ależ, mężu! - zawołała baronowa zrywajšc się z kanapy. - Wszakże w tej chwili ty masz jedynaœcie procesów o trzydzieœci tysięcy rubli długów... - Przepraszam!... Mam siedemnaœcie procesów o trzydzieœci dziewięć tysięcy rubli długów, jeżeli mnie pamięć nie myli. Ale to sš procesy o długi. Między nimi nie ma ani jednego, który wytoczyłbym uczciwej kobiecie o kradzież lalki... Między moimi grzechami nie ma ani jednego anonimu, który by spotwarzał niewinnš, a spomiędzy moich wierzycieli anijeden nie musiał uciekać z Warszawy wygnany przez oszczerstwa, jak się to zdarzyło niejakiej pani Stawskiej dzięki troskliwoœci pani baronowej Krzeszowskiej... - Stawska była twojš kochankš... - Przepraszam. Nie twierdzę, żenie starałem się o jej względy, ale przysięgam na honor, że jest to najszlachetniejsza kobieta, jakš spotkałem w życiu. Niech pani nie obraża ten superlatyw zastosowany do osoby obcej i niech pani raczy mi wierzyć, że pani Stawska jest kobietš, która nawet moje... moje starania zostawiała bez odpowiedzi. Aponieważ, pani baronowo, ja mam honor znać przeciętne kobiety, więc... moje œwiadectwo coœ znaczy... - W rezultacie czego chcesz, mój mężu? - zapytała pani baronowa już pewnym głosem. - Chcę... bronić nazwiska, które oboje nosimy. Chcę... nakazać w tym domu szacunek dla baronowej Krzeszowskiej. Chcę zakończyć procesy i dać pani opiekę... Dla dopięcia tego celu zmuszony jestem prosić paniš o goœcinnoœć. Gdy zaœ ureguluję stosunki... - Opuœcisz mnie? - Zapewne. - A twoje długi? Baron powstał z krzesła. - Moje długi niech paniš nie interesujš - odparł tonem głębokiego przekonania. - Jeżeli pan Wokulski, zwyczajny szlachcic, mógł w cišgu paru lat zrobić miliony, człowiek z moim nazwiskiem potrafi spłacić czterdzieœci tysięcy długów. I ja pokażę, że umiem pracować... - Jesteœ chory, mój mężu - odparła baronowa. - Przecie wiesz, że pochodzę z rodziny, która zrobiła swój majštek, i dlatego mówię ci, że ty nie potrafisz zapracować nawet na własne utrzymanie... Ach, nawet na wykarmienie najuboższego człowieka!... - Zatem pani odrzucasz mojš opiekę, którš ofiaruję jej pod wpływem próœb księcia i dbałoœci o honor nazwiska? - Ale owszem!... Zacznijże się nareszcie mnšopiekować, bo dotychczas... - Co do mnie - przerwał baron z nowym ukłonem - będę się starał zapomnieć o przeszłoœci... - Zapomniałeœ o niej dawno... Nie byłeœ nawet na grobie naszej córki... W taki sposób baron zainstalował się w mieszkaniuswojej żony. Przerwał procesy z lokatorami, byłemu adwokatowi baronowej oœwiadczył, że każe mu dać baty, jeżeli kiedykolwiek wyrazi się bez szacunku o swojej klientce, do pani Stawskiej napisał list z przeprosinami i posłał jej (aż pod Częstochowę) ogromny bukiet. Nareszcie przyjšł kucharza i wraz ze swojš małżonkš złożył wizyty rozmaitym osobom z towarzystwa, powiedziawszy pierwej Maruszewiczowi, który ogłosił to po mieœcie, że jeżeli która z dam nie odda im rewizyty, wówczas baron od jej męża zażšda satysfakcji. W salonach zgorszono się dzikimi pretensjami barona; rewizyty jednak złożyli państwu Krzeszowskim wszyscy i prawie wszyscy zawarli z nimi bliższe stosunki. W zamian pani baronowa, co z jej strony było dowodem nadzwyczajnej delikatnoœci, nic nikomu nie mówišc spłacała długi męża.Niektórym z wierzycieli robiła impertynencje, wobec innych płakała, prawie wszystkim odtršcała jakieœ sumy narachunek lichwiarskich procentów, irytowała się, ale - płaciła. Już w osobnej szufladzie jej biurka leżało kilka funtów mężowskich weksli, kiedy zdarzył się następny wypadek. Sklep Wokulskiego w lipcu miał objšć w posiadanie Henryk Szlangbaum; a ponieważ nowy nabywca nie życzył sobie przejmowaćani długów, ani wierzytelnoœci dawnej firmy, więc pan Rzecki na gwałt regulowałrachunki. Między innymi posłał notatkę na paręset rubli baronowi Krzeszowskiemu z proœbš o rychłš odpowiedŸ. Notatka, jak wszystkie tego rodzaju dokumenta, dostała się w ręce baronowej, która zamiast zapłacić, odpisała Rzeckiemulist impertynencki, gdzie nie brakło wzmianki o szachrajstwie, o nieuczciwym kupnie klaczy, i tak dalej. Akurat we dwadzieœcia cztery godzin po wysłaniu tego listu w lokalu państwa Krzeszowskich zjawił się Rzecki, oœwiadczajšc, że chce się widzieć z baronem. Baron przyjšł go bardzo życzliwie, choć nieukrywał zdziwienia spostrzegłszy, że byłysekundant jego przeciwnika jest mocno rozdrażniony. - Przychodzę do pana z pretensjš - zaczšł stary subiekt. - Onegdaj oœmieliłem się przysłać panu rachunek... - Ach, tak... jestem coœ winien panom... Ileżto wynosi? - Dwieœcie trzydzieœci szeœć rubli kopiejek trzynaœcie... - Jutro postaram się zaspokoić panów... - To nie wszystko - przerwał mu Rzecki. - Wczoraj bowiem od szanownej małżonki pańskiej otrzymałem ten oto list... Baron przeczytał podany mu papier, zamyœlił się i odparł: - Przykro mi bardzo, że baronowa użyła tak nieparlamentarnych wyrazów, ale... co do tej klaczy - to ma rację... Pan Wokulski (czego mu zresztš nie mam za złe) dał mi istotnie za klacz szeœćset, a wzišł kwit na osiemset rubli. Rzecki pozieleniał z gniewu. - Panie baronie, boleję nad tym wypadkiem, ale... jeden z nas dwu jest ofiarš mistyfikacji... grubej mistyfikacji, panie!... Aoto dowód... Wydobył z kieszeni dwa arkusze i jeden z nich podał Krzeszowskiemu. Baron rzucił okiem i zawołał: - Więc to ten łotr Maruszewicz?... Ależ honorem ręczę, że oddał mi tylko szeœćset rubli i jeszcze dużo mówił o interesownoœcipana Wokulskiego... - A to?... - spytał Rzecki podajšc drugi papier. Baron obejrzał dokument z góry na dół i z dołu do góry. Usta mu pobladły. - Teraz wszystko rozumiem - rzekł. - Ten kwit jest sfałszowany, a sfałszowany przez Maruszewicza. Ja nie pożyczałem pieniędzy od pana Wokulskiego!... - Niemniej jednak pani baronowa nazwała nas szachrajami... Baron podniósł się z fotelu. - Wybacz pan - rzekł. - W imieniu mojej żony uroczyœcie przepraszam i niezależnie od satysfakcji, jakš gotów jestem dać panom, zrobię, co potrzeba, ażeby naprawić krzywdę wyrzšdzonš panu Wokulskiemu... Tak, panie. Złożę wizyty wszystkim moim przyjaciołom i oœwiadczę im, że pan Wokulski jest dżentelmenem, że zapłacił za klacz osiemset rubli i że obaj staliœmy się ofiarami intryg tego łotra Maruszewicza. Krzeszowscy, panie... panie...- Rzecki. - Szanowny panie Rzecki, Krzeszowscy nigdy i nikogo nie oczerniali. Mogli błšdzić, ale w dobrej wierze, panie... - Rzecki. - Szanowny panie Rzecki. Na tym zakończyła się rozmowa; stary subiekt bowiem, pomimo nalegań barona, nie chciałani słuchać usprawiedliwień, ani nawet widzieć się z paniš baronowš. Baron, odprowadziwszy Rzeckiego do drzwi, nie mogšc wytrzymać, odezwał się do Leona: - Ci kupcy to jednak honorowi ludzie. - Majš gotówkę, jaœnie panie, majš kredyt -odparł Leon. - Głupcze jakiœ!... więc my jużnie mamy honoru dlatego, że nie mamy kredytu?... - Mamy, jaœnie panie, ale na inszy sposób. -Spodziewam się, że nie na kupiecki sposób!... - odparł dumnie baron. I kazał sobie podać garnitur wizytowy. Prosto od barona Rzecki udał się do Wokulskiego i treœciwie opowiedział mu o nadużyciach Maruszewicza, o skrusze barona, a nareszcie oddał sfałszowane dokumenta, radzšc wytoczenie procesu. Wokulski słuchał go poważnie, nawet kiwałgłowš, ale patrzył nie wiadomo gdzie i myœlał nie wiadomo o czym. Stary subiekt zmiarkowawszy, że nie ma tuco robić dłużej, pożegnał swego Stacha i rzekł na odchodne: - Widzę, że jesteœ diabelnie zajęty, więc najlepiej zrobisz, jeżeli od razu oddasz sprawę adwokatowi. - Dobrze... dobrze... - odparł Wokulski, nie zdajšc sobie sprawy z tego, co mówi pan Ignacy. Właœnie w tej chwili myœlał o ruinach zasławskiego zamku, wœród których pierwszy raz zobaczył łzy w oczach pannyIzabeli. "Jaka ona szlachetna!... Jaka delikatnoœć uczuć!... Jeszcze nieprędko poznam wszystkie skarby tej pięknej duszy..." Po dwa razy dziennie bywał u pana Łęckiego, a jeżeli nie u niego, to przynajmniej w tych towarzystwach, gdzie mógł spotkać się z pannš Izbelš, patrzeć na niš i zamienić choć parę wyrazów. To muna dziœ wystarczało, a o przyszłoœci nie œmiał myœleć. "Zdaje mi się, że umrę u jej nóg... - mówił sobie. - No i co z tego?... Umrę, patrzšc na niš i może przez całš wiecznoœć będę jš widział. Któż wie, czy życie przyszłe nie zamyka się w ostatnim uczuciu człowieka?... I powtarzał za Mickiewiczem: "A po dniach wielu czy po latach wielu, kiedy mi każš mogiłę porzucić, wspomnisz o twoim sennym przyjacielu i spłyniesz z nieba, aby go ocucić... Znowu mnie złożysz na twym łonie białym... znowu mnie ramię kochane otoczy... Zbudzę się - myœlšc, że chwilkę drzemałem, całujšc lica, patrzšc w twoje oczy..." W kilka dni wpadł do niego baron Krzeszowski. - Byłem już u pana dwa razy! - zawołał, majstrujšc około binokli, które,zdaje się, stanowiły jedyny kłopot jego życia. - Pan?... spytał Wokulski. I nagle nna. Tylko po odejœciu yby takiemu o48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŘP˙cŮO:'ډËc€ŰT#ˇcÜ 2S Xprzypomniał sobie opowiadanie Rzeckiego i to, że na swym stole znalazł wczoraj dwa bilety barona. - Domyœla się pan, z czym przychodzę? - mówił baron. - Panie Wokulski, czy mam przeprosić pana za mimowolnš krzywdę?... - Ani słowa więcej, baronie!... - przerwał Wokulski œciskajšc go. - Drobna to sprawa. Zresztš gdybym nawet utargował na pańskiej klaczy dwieœcie rubli, czy potrzebowałbym się z tym kryć?... - To prawda!... - odparł baron, uderzajšc się w czoło. - Że też mi wczeœniej nie przyszła podobna myœl... A propos zarobku,czy nie wskazałbyœ mi pan sposobu szybkiego zbogacenia się? Potrzebuję na gwałt stu tysięcy rubli w cišgu roku... Wokulski uœmiechnšł się. - Œmiejesz się pan, mój kuzynie (bo sšdzę, że już mogę pana tak nazywać?). Œmiejesz się, a przecież sam na uczciwej drodze zdobyłeœ miliony w cišgu dwu lat?... - Niecałych - dodał Wokulski. - Ale to majštek nie wypracowany, tylko wygrany. Wygrałem, kilkanaœcie razy z rzędu dublujšc stawkę jak szuler, a cała moja zasługa polega na tym, że grałem nie fałszowanymi kartami. - Więc znowu szczęœcie! - krzyknšł baron, obrywajšc binokle. - A ja, mój kuzynie, ani za grosz nie mam szczęœcia. Pół majštku przegrałem, drugš połowę zjadły kobietki i- choć w łeb sobie strzel!... Nie, ja stanowczo nie mam szczęœcia!... Oto i teraz.Myœlałem, że osioł Maruszewicz zbałamuci baronowę... Dopieroż miałbym spokój w domu!... Jaka byłaby ona pobłażliwa na moje drobne grzechy... Ale i cóż?... Baronowa ani myœli mi się sprzeniewierzyć, a tego błazna czekajš roty aresztanckie... Proszę cię, wsadŸ go tam koniecznie, bo jego łotrostwa nawet mnie już zaczynajš nudzić.A więc - zakończył - między nami zgoda. Dodam tylko, że odwiedziłem wszystkich znajomych, do których mogły dojœć moje nieostrożne słowa o klaczy, i najskrupulatniej rzecz wyjaœniłem... Maruszewicz niech idzie do więzienia; tam dla niego najwłaœciwsze miejsce, a ja na jego nieobecnoœci zyskam parę tysięcy rublirocznie... Byłem także u pana Tomasza i u panny Izabeli i również wytłomaczyłem nasze nieporozumienie... Strach, jak ten łotr umiał ze mnie wyciskać pienišdze! Choć już od roku nic nie mam, on jednak zawsze ode mnie pożyczał. Genialny hultaj!... Czuję, że jeżeli nie przeflancujš godo ciężkich robót, nie będę umiał uwolnić się od niego. Do widzenia, kuzynie. Nie upłynęło dziesięć minut po wyjœciu barona,kiedy służšcy zameldował Wokulskiemu jakiegoœ pana, który koniecznie chce się widzieć, ale nie mówi swojego nazwiska. "Czyżby Maruszewicz?..." - pomyœlał Wokulski. Istotnie, wszedł Maruszewicz, blady, z pałajšcymi oczyma. - Panie! - rzekł ponurym głosem, zamykajšc drzwi gabinetu. - Widzisz przed sobš człowieka, który postanowił... - Cóżeœpan postanowił? - Postanowiłem zakończyćżycie... Ciężka to chwila, ale trudno. Honor...Odpoczšł i mówił dalej wzburzony: - Mógłbym wprawdzie pierwej zabić pana, który jesteœ przyczynš moich nieszczęœć... - O, nie rób pan ceremonii - rzekł Wokulski.- Pan żartuje, a ja doprawdy mam broń przy sobie i jestem gotów... - Sprobuj no pan swojej gotowoœci. - Panie! tak nie przemawia się do człowieka stojšcego nad grobem. Jeżelim przyszedł, to tylko, ażeby dać panu dowód, że pomimo błędów mam serce szlachetne. - I dlaczegóż to stajesz pan nad grobem? - spytał Wokulski. - Ażeby ocalić honor, który chcesz mi pan wydrzeć. - O!... zachowajże pan ten drogi skarb - odparł Wokulski i wydobył z biurka fatalne dokumenta. - Czy o te papiery panu chodzi? - Pan pytasz?... pan naigrawasz się z mojej rozpaczy! - Uważa pan, panie Maruszewicz - mówił Wokulski, przeglšdajšc papiery - mógłbym panu w tej chwili wypowiedzieć kilka morałów albo nawet przez pewien czas zostawić pana w niepewnoœci. Ale że obaj jesteœmy już pełnoletni, więc... Rozdarł papiery i kawałki ich oddał Maruszewiczowi. - Więc niech pan zachowa sobie to na pamištkę. Maruszewicz uklškł przed nim. - Panie! - zawołał - darowałeœ mi życie... Wdzięcznoœć moja... - Nie bšdŸ pan œmieszny - przerwał mu Wokulski. - O życie pańskie byłem zupełnie spokojny, tak jak jestem pewny, że kiedyœ dostaniesz się do więzienia. Cała rzecz, że ja nie chcę panu ułatwiać tej podróży. - O, pan jesteœ nielitoœciwy! - odparł Maruszewicz, machinalnie otrzepujšc spodnie. - Jedno życzliwsze słowo, jeden cieplejszy uœcisk ręki może wprowadziłby mnie na nowe tory. Ale pan nie możesz się na to zdobyć... - No, żegnam pana, panie Maruszewicz. Niech tylko panu nie przyjdzie koncept podpisać kiedy mego nazwiska, bo wówczas... Rozumie pan?Maruszewicz wyszedł obrażony. "To dla ciebie, dla ciebie, ty ukochana, ubyłdziœ jeden więzień. Straszna to rzecz uwięzić kogoœ, nawet złodzieja i oszczercę" - pomyœlał Wokulski. Przez chwilę jeszcze toczyła się w nim walka. Raz - wyrzucał sobie, że mogšc uwolnić œwiat od hultaja, nie zrobił tego, toznowu myœlał, co działoby się z nim, gdybytak jego samego uwięziono, oderwano od panny Izabeli na całe miesišce, może na lata. "Cóż to za okropnoœć już nigdy jej nie zobaczyć... Kto zresztš wie, czy miłosierdzie nie jest najlepszš sprawiedliwoœciš?... Jaki ja się robię sentymentalny!..." ROZDZIAŁ PIĘTNASTY TEMPUS FUGIT, AETERNITAS MANET Jakkolwiek sprawa z Maruszewiczem załatwiła się we cztery oczy, jednak wieœćo niej rozeszła się... Wokulski powiedział o tym Rzeckiemu i kazał wykreœlić z księgi rzekomy dług barona. Maruszewicz zaœ opowiedział baronowi, dodajšc, że baron już nie powinien gniewać się na niego, ponieważ dług został umorzony a on, Maruszewicz, ma zamiar poprawić się. - Czuję - mówił wzdychajšc - że byłbym inny, gdybym miał choć ze trzy tysišce rubli rocznie... Nikczemny œwiat, na którymtacy jak ja ludzie muszš się marnować!... - No, daj spokój, Maruszewicz - uspakajał go baron. - Kocham cię, ale przecie wszyscy wiedzš, że jesteœ hultaj. - Zaglšdałeœ, baron, w moje serce?... wiesz, jakie tam uczucia?... O, gdyby istniałjakiœ trybunał, który umie czytać w duszy człowieka, zobaczylibyœmy, kto z nas lepszy: ja czy ci, co mnie sšdzš i potępiajš!... W rezultacie tak Rzecki, jak baron, jak ksišżę i paru hrabiów, którzy dowiedzieli się o "nowym figlu" Maruszewicza, wszyscy przyznawali, że Wokulski postšpił szlachetnie, ale nie po męsku. - To bardzo piękny czyn - mówił ksišżę - ale... nie w stylu Wokulskiego. On mi wyglšdał na jednego z tych ludzi, którzy w społeczeństwie stanowiš siłę tworzšcš rzeczy dobre, a karcšcš łotrów. Tak jak postšpił Wokulski z Maruszewiczem, mógłby zrobić każdy ksišdz... Obawiam się, że ten człowiek traci energię. W rzeczywistoœci Wokulski nie stracił energii, ale zmienił się pod wieloma względami. Sklepem na przykład nie zajmował się, nawet czuł do niego wstręt,ponieważ tytuł kupca galanteryjnego szkodził mu w oczach panny Izabeli. Natomiast zaczšł goręcej zajmować się spółkš do handlu z cesarstwem, ponieważ ona przynosiła ogromne dochody, a tym samym zwiększała majštek, który chciał ofiarować pannie Izabeli. Prawie od chwili kiedy oœwiadczył się i został przyjęty, opanowała go dziwna rzewnoœć i współczucie. Zdawało mu się, że nie tylko nie umiałby nikomu zrobić przykroœci, ale nawet sam nie umiałby się bronić przeciw krzywdom, byle te nie dotykały panny Izabeli. Natomiast czuł niepokonanš potrzebę robienia dobrze innym. Oprócz zapisu dla Rzeckiego, przeznaczył Lisieckiemu i Klejnowi, swoim byłym subiektom, po cztery tysišce rubli, tytułem wynagrodzenia szkód, jakie wyrzšdził im, sprzedajšc sklep Szlangbaumowi. Przeznaczył również około dwunastu tysięcy rubli na gratyfikacje dla inkasentów, woŸnych, parobków i furmanów. Węgiełkowi nie tylko sprawił huczne wesele, ale jeszcze do sumy obiecanej młodemu małżeństwu dołożył kilkaset rubli. Ponieważ w tym czasie furmanowi Wysockiemu urodziła się córka, więc trzymał jš do chrztu; gdy zaœ sprytnyojciec dał dziecku imię Izabeli, Wokulski złożył dla niej pięćset rubli na posag. Imię to było mu bardzo drogie. Nieraz, gdysiedział samotny, brał papier i ołówek i bez końca pisał: Izabela... Iza... Bella... a potem palił, ażeby nazwisko ukochanej nie wpadło w obce ręce. Miał zamiar kupić podWarszawš mały folwark, zbudować willę i nazwać jš Izabelinem. Przypomniał sobie, że w czasie jego wędrówek po górach uralskich pewien uczony, który znalazł nowy minerał, radził się: jak by go nazwać? I wyrzucał sobie, że nie znajšc wówczas panny Izabeli, nie wpadł jednakżena pomysł nazwania go izabelitem. Nareszcie, przeczytawszy w gazetach o znalezieniu nowej planetoidy, której znalazca również kłopotał się o danie jej nazwiska, chciał przeznaczyć dużš nagrodętemu z astronomów, który odkryje nowe ciało niebieskie i nazwie je: Izabelš. Odurzajšce przywišzanie do jednej kobiety nie wykluczało jednak myœli o drugiej. Niekiedy przypominał sobie paniš Stawskš, o której wiedział, że wszystko gotowa była dla niego poœwięcić, i czuł jakby wyrzuty sumienia. "No, co ja zrobię?... - mówił. - Com winien,że tę kocham, a tamtš... Gdybyż ona zapomniała o mnie i była szczęœliwš". Na wszelki sposób postanowił zabezpieczyćjej przyszłoœć i stanowczo dowiedzieć się o jej mężu. "Niech przynajmniej nie potrzebuje troszczyć się o jutro... Niechaj ma posag dla dziecka..." Co kilka dni widywał pannę Izabelę w licznych towarzystwach, otoczonš młodszymi i starszymi ludŸmi. Ale już nie raziły go ani umizgi mężczyzn, ani jej spojrzenia i uœmiechy. "Takš ma naturę - myœlał - nie umie ani œmiać się, ani patrzeć inaczej. Jest jak kwiat albo jak słońce, które mimo woli uszczęœliwia wszystkich, dla wszystkich jest piękne". Pewnego dnia otrzymał telegram z Zasławka wzywajšcy go na pogrzeb prezesowej. "Zmarła?... - szepnšł. - Jaka szkoda tej zacnej kobiety!... Dlaczego ja nie byłem przed jej œmierciš?..." Zmartwił się, posmutniał, ale - nie pojechał na pogrzeb staruszki, która dała mu tyle dowodów życzliwoœci. Nie miał odwagi rozstać się z pannš Izabelš nawet na kilka dni... Już zrozumiał, że nie należy do siebie, że wszystkie jego myœli, uczucia i pragnienia, wszystkie zamiary i nadzieje przykute sš do tej jednej kobiety. Gdyby ona umarła, nie potrzebowałby się zabijać; jego dusza sama odleciałaby za niš jak ptak, który tylko chwilę odpoczywa na gałęzi. Zresztš nawet nie mówił z niš o miłoœci, jak nie mówi się o ciężarze ciała albo o powietrzu,które człowieka napełnia i ze wszystkich stron otacza. Jeżeli w cišgu dnia wypadło mu pomyœleć o czym innym niż o niej, wstrzšsał się ze zdumienia jak człowiek, który cudem znalazłby się w nie znanej sobie okolicy. Nie była to miłoœć, ale ekstaza. Pewnego dnia, już w maju, wezwał go pan Łęcki. - WyobraŸ sobie - rzekł do Wokulskiego - musimy jechać do Krakowa. Hortensja jest chora, chce widzieć Belę (zdaje się, że chodzi o zapis), no, a zapewne rada by poznać ciebie... Możesz jechać z nami?... - Każdej chwili - odparł Wokulski. - Kiedyż to?- Powinni byœmy jechać dziœ, ale zapewne zejdzie do jutra. Wokulski obiecał być gotowym na jutro. Kiedy pożegnał pana Tomasza i wstšpił do panny Izabeli, dowiedział się od niej, że jest w Warszawie Starski... - Biedny chłopak! - mówiła œmiejšc się. - Dostał po prezesowej tylko dwa tysišce rubli rocznie i dziesięć tysięcy ciepłš rękš. Radzę mu, ażeby ożenił się bogato, ale on woli jechać do Wiednia, a stamtšd zapewne do Monte Carlo... Mówiłam, ażeby jechał z nami. Będzie weselej, nieprawdaż?... - Zapewne - odparł Wokulski - tym bardziejże weŸmiemy osobny wagon. - Więc do jutra! Wokulski załatwił najpilniejsze interesa, nakolei zamówił wagon salonowy do Krakowa,a około ósmej wieczór, wyekspediowawszyswoje rzeczy, był u państwa Łęckich. Wypili herbatę we troje i przed dziesištš udali się na kolej. - Gdzież pan Starski? - zapytał Wokulski. - Czy ja wiem? - odpowiedziała panna Izabela. - Może wcale nie pojedzie... to taki lekkoduch!... Już siedzieli w wagonie, ale Starskiego jeszcze nie było. Panna Izabela przygryzała usta, co chwilę wyglšdajšc oknem. Nareszcie po drugim dzwonku Starski ukazał się na peronie. - Tutaj, tutaj!... - zawołała panna Izabela. Ale ponieważ młody człowiek nie dosłyszałjej, więc wybiegł Wokulski i wprowadził godo saloniku. - Myœlałam, że już pan nie przyjdzie - rzekła panna Izabela. - Niewiele do tego brakowało - odparł Starski, witajšc się z panem Tomaszem. - Byłem u Krzeszowskiego i niech sobie kuzynka wyobrazi, od drugiej po południu do dziewištej graliœmy... - I naturalnie przegrał pan?... - Rozumie się... Szczęœcie ucieka od takich jak ja... - dodał, spoglšdajšc na niš. Panna Izabela lekko się zarumieniła. Pocišg ruszył. Starski usiadł po lewej stronie panny Izabeli i zaczšł z niš rozmawiać w połowie po polsku, w połowiepo angielsku, coraz częœciej wpadajšc w angielszczyznę. Wokulski siedział na prawo od panny Izabeli, nie chcšc jednak przeszkadzać w rozmowie, wstał stamtšd iusiadł za panem Tomaszem. Pan Łęcki, trochę niezdrów, odział się w hawelok, w pled i jeszcze położył kołdrę na nogach. Kazał pozamykać wszystkie oknaw wagonie i przyćmić latarnie, które go raziły. Obiecywał sobie, że zaœnie, nawet czuł, że go sen morzy; tymczasem wdał się w rozmowę z Wokulskim i szeroko zaczšł mu opowiadać o siostrze Hortensji, która za młodu była do niego bardzo przywišzana, o dworze Napoleona III, który z nim kilka razy rozmawiał, o uprzejmoœci i miłostkach Wiktora Emanuela i o mnóstwie innych rzeczy. Wokulski słuchał go uważnie do Pruszkowa. Za Pruszkowem zmęczony i jednostajny głos pana Tomasza zaczšł go męczyć. Za to coraz wyraŸniej wpadała mu w ucho rozmowa panny Izabeli ze Starskim, prowadzona po angielsku. Usłyszał nawet kilka zdań, które go zainteresowały, i zadał sobie pytanie: czy nie należałoby ostrzec ich, że on rozumie po angielsku? Już chciał powstać z siedzenia, kiedy wypadkiem spojrzał w przeciwległš szybę wagonu i zobaczył w niej jak w lustrze słabe odbicie panny Izabeli i Starskiego. Siedzieli bardzo blisko siebie, oboje zarumienieni, choć rozmawiali tonem tak lekkim, jakby chodziło o rzeczy obojętne. Wokulski jednakże spostrzegł, że obojętny ton nie odpowiada treœci rozmowy; czuł nawet, że tym swobodnym tonem chcš kogoœ w błšd wprowadzić. I w tej chwili, pierwszy raz od czasu jak znał pannę Izabelę, przeleciały mu przez myœl straszne wyrazy: "fałsz!... fałsz!..." Przycisnšł się do ławki wagonu, patrzył wszybę i - słuchał. Zdawało mu się, że każde słowo Starskiego i panny Izabeli pada mu na twarz, na głowę, na piersi jak krople ołowianego deszczu... Już nie myœlałich ostrzegać, że rozumie, co mówiš, tylko słuchał i słuchał... Właœnie pocišg wyjechał z Radziwiłłowa, apierwszy frazes, który zwrócił uwagę Wokulskiego, był ten: - Wszystko możesz mu zarzucić - mówiła panna Izabela po angielsku. - Nie jest młody ani dystyngowany; jest zanadto sentymentalny i czasami nudny, ale chciwy?... Już dosyć, kiedy nawet papo nazywa go zbyt hojnym... - A sprawa z panem K?... - wtršcił Starski. - O klacz wyœcigowš?... - Jak to zaraz znać,że wracasz z prowincji. Niedawno był u nas baron i powiedział, że jeżeli kiedy, to w tej sprawie pan, o którym mówimy, postšpił jak dżentelmen. - Żaden dżentelmen nie uwolniłby fałszerza, gdyby nie miał z nim jakichœ zakulisowych interesów - odparł z uœmiechem Starski. - A baron ile razy uwalniał go? - spytała panna Izabela. - I akurat baron ma rozmaite grzeszki, o których wie pan M. lebronisz swoich protegowanych, kuzynko - mówił drwišcym tonem Starski. Wokulski przycisnšł się do ławki wagonu, ażeby nie zerwać się i nie uderzyć Starskiego. Ale pohamował się. "Każdy ma prawo sšdzić innych - myœlał. - Zresztš zobaczymy, co będzie dalej!..." Przez kilka chwil słyszał tylko turkot kół i zauważył, że wagon się chwieje. "Nigdy nie czułem takiego chwiania się wagonu" - rzekł do siebie. - I ten medalion - drwił Starski - jest całym prezentem przedœlubnym?... Niezbyt hojny narzeczony: kocha jak trubadur, ale...- Zapewniam cię - przerwała panna Izabela- że oddałby mi cały majštek... - Bierzże go, kuzynko, i mnie pożycz ze stoylko po odejœciu yby takiemu o48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żÝP#cŢsg cßÚÂcŕœ*cá´9Ź&tysięcy... A cóż, znalazła się ta cudowna blaszka?... - Właœnie że nie, i jestem bardzo zmartwiona. Boże, gdyby on się kiedy dowiedział... - Czy o tym, że zgubiliœmy jego blaszkę, czy że szukaliœmy medalionu? - szepnšł Starski, przytulajšc się do jej ramienia. Wokulskiemu mgłš zaszły oczy. "Tracę przytomnoœć?..." - pomyœlał, chwytajšc za pas przy oknie. Zdawało mu się, że wagon zaczyna skakać i lada moment nastšpi wykolejenie. - Wiesz, że jesteœ zuchwały!... - mówiła przyciszonym głosem panna Izabela. - To właœnie stanowi mojš siłę - odparł Starski. - Zlituj się... Ależ on może spojrzeć!... Znienawidzę cię... - Będziesz szaleć za mnš, bo nikt nie zdobyłby się na to... Kobiety lubiš demonów... Panna Izabela przysunęła się do ojca. Wokulski patrzył w przeciwległš szybę i słuchał. - Oœwiadczam ci - mówiła zirytowana - że nie wejdziesz za próg naszego domu... A gdybyœ oœmielił się... powiem mu wszystko...Starski rozeœmiał się. - Nie wejdę, kuzynko, dopóki sama mnie niewezwiesz; jestem zaœ pewny, że nastšpi tobardzo prędko. W tydzień znudzi cię ten ubóstwiajšcy mšż i zapragniesz weselszegotowarzystwa. Przypomnisz sobie łobuza kuzynka, który ani przez jednš chwilę w życiu nie był poważnym, zawsze dowcipnym, a niekiedy bezczelnie œmiałym...I pożałujesz tego, który zawsze gotów do uwielbiania cię, nigdy nie był zazdrosnym, umiał ustępować innym, szanował twoje kaprysy... - Wynagradzajšc sobie na innych drogach - wtršciła panna Izabela. - Właœnie!... Gdybym tak nie robiB, nie miałabyœ mi czego przebaczać i mogłabyœ lękać się wymówek z mojej strony... Nie zmieniajšc pozycji, objšł jš prawš rękš, a lewš œciskał jej ršczkę, ukrytš podpłaszczykiem. - Tak, kuzynko - mówił. - Takiej jak ty kobiecie nie wystarczy powszedni chleb szacunku ani pierniczki uwielbień... Tobie niekiedy potrzeba szampana, ciebie musi ktoœ odurzyć choćby cynizmem.- Cynikiem być łatwo... - Ale nie każdy oœmieli się być nim. Zapytaj tego pana, czy on wpadłby kiedy na myœl, że jego miłosne modlitwy sš mniej warte od moich bluŸnierstw?... Wokulski już nie słyszał dalszej rozmowy; uwagę jego pochłonšł inny fakt: zmiana, która szybko poczęła odbywać się w nim samym. Gdyby wczoraj powiedziano mu, że będzie niemym œwiadkiem podobnej rozmowy, nie uwierzyłby; myœlałby, że każdy wyraz zabije go albo przyprawi o szaleństwo. Kiedy się to jednak stało, musiał przyznać, że od zdrady, rozczarowania i upokorzeń jest coœ gorszego. Ale co?... Oto - jazda kolejš. Jak ten wagon drży... jak on pędzi!... Drżenie pocišgu udziela się jego nogom, płucom, sercu, mózgowi; w nim samym wszystko drży, każda kosteczka, każde włókno nerwowe... A ten pęd przez pole nie ograniczone niczym, pod ogromnym sklepieniem nieba!... I on musi jechać, nie wiadomo jak jeszcze daleko... może z pięć, może z dziesięć minut!... Co tam Starski albo i panna Izabela... Jedno warte drugiego!... Ale ta kolej, ach, ta kolej... to drżenie... Zdawało mu się, że się rozpłacze, że zacznie krzyczeć, że wybije okno i wyskoczy z wagonu... Gorzej. Zdawało mu się, że będzie błagać Starskiego, aby go ratował... Przed czym?... Była chwila, że chciał schować się pod ławkę, prosić obecnych, ażeby na nim usiedli, i tak dojechać do stacji... Zamknšł oczy, zacišł zęby, schwycił się rękoma za frędzle obicia; pot wystšpił mu na czoło i spływałpo twarzy, a pocišg drżał i pędził... Nareszcie rozległ się œwist jeden... drugi i pocišg zatrzymał się na stacji. "Jestem ocalony" - pomyœlał Wokulski. Jednoczeœnie obudził się pan Łęcki. - Co to za stacja? - spytał Wokulskiego. - Skierniewice - odpowiedziała panna Izabela. Konduktor otworzył drzwi. Wokulski zerwałsię z siedzenia. Potršcił pana Tomasza, zatoczył się na przeciwnš ławkę, potknšł się na stopniu i wbiegł do bufetu. - Wódki!... - zawołał. Zdziwiona bufetowa podała mu kieliszek. Podniósł go do ust, ale uczuł œciskanie w gardle i nudnoœci i postawił kieliszek nietknięty. W wagonie Starski rozmawiał z pannš Izabelš. - No, już daruj, kuzynko - rzekł - ale z takim poœpiechem nie wychodzi się z wagonu przy damach. - Może chory? - odpowiedziała panna Izabela, czujšc jakiœ niepokój. - W każdym razie jest to choroba nie tyle niebezpieczna, ile nie cierpišca zwłoki... Czykażesz sobie co podać, kuzynko? - Niech mi dadzš wody sodowej. Starski poszedł do bufetu; panna Izabela wyglšdała oknem. Jej nieokreœlony niepokójwzrastał. "W tym coœ jest... - myœlała. - Jak on dziwnie wyglšdał..." Wokulski z bufetu poszedł na koniec peronu. Kilka razy odetchnšł głęboko, napiłsię wody z beczki, przy której stała jakaœ uboga kobieta i paru Żydków. Powoli oprzytomniał, a spostrzegłszy nadkonduktora, rzekł: - Kochany panie, weŸ do ršk jaki papier... - Co to panu?... - Nic. WeŸ pan z biura jakiœ papier i przed naszym wagonem powiedz, że jest telegramdo Wokulskiego. - Do pana?... - Tak... Nadkonduktor mocno się zdziwił, ale poszedł do telegrafu. W parę minut wyszedł z biura i zbliżywszy się do wagonu, w którym siedział pan Łęcki z córkš, zawołał: - Telegram do pana Wokulskiego!... - Co to znaczy?... pokaż pan... - odezwał się zaniepokojony pan Tomasz. Ale w tej chwili obok nadkonduktora stanšł Wokulski, odebrał papier, spokojnie otworzył go i choć w tym miejscu było zupełnie ciemno, udał, że czyta. - Co to za telegram?... - zapytał go pan Tomasz. - Z Warszawy - odparł Wokulski. - Muszę wracać. - Wraca pan?... - zawołała panna Izabela. -Czy jakie nieszczęœcie?... - Nie, pani. Mój wspólnik wzywa mnie. - Zysk czy strata?... - szepnšł pan Tomasz,wychylajšc się przez okno. - Ogromny zysk - odparł tym samym tonem Wokulski. - A... to jedŸ... - poradził mu pan Tomasz. - Ale po cóż ma pan tu zostawać? - zawołałapanna Izabela.- Musi pan czekać na pocišg, a w takim razie lepiej niech pan jedzie z nami naprzeciw niego. Będziemy jeszcze parę godzin razem... - Bela wybornie radzi - wtršcił pan Tomasz.- Nie, panie - odpowiedział Wokulski. - Wolęstšd pojechać na lokomotywie aniżeli tracić parę godzin. Panna Izabela przypatrywała mu się szeroko otwartymi oczyma. W tej chwili spostrzegła w nim coœ zupełnie nowego i - zainteresował jš. "Jaka to bogata natura!" - pomyœlała. W cišgu paru minut Wokulski bez powodu spotężniał w jej oczach, a Starski wydał się małym i zabawnym. "Ale dlaczego on zostaje?... Skšd się tu wzišł telegram?.. " - mówiła w sobie i po nieokreœlonym niepokoju ogarnęła jš trwoga. Wokulski znowu zwrócił się ku bufetowi, aby znaleŸć posługacza, który wyjšłby mu rzeczy, i zetknšł się ze Starskim. - Co panu jest?... - zawołał Starski, wpatrujšc się w niego przy œwietle padajšcym z sali. Wokulski wzišł go pod ramię i pocišgnšł za sobš wzdłuż peronu. - Niech pana to nie gniewa, panie Starski, co powiem - rzekł głuchym głosem. - Pan myli się co do siebie... W panu jest tyle demona, ile trucizny w zapałce... I wcale pan nie posiada szampańskich własnoœci... Pan ma raczej własnoœci starego sera, co to podnieca chore żołšdki,ale prosty smak może pobudzić do wymiotów... Przepraszam pana... Starski słuchał oszołomiony. Nic nie rozumiał, a jednak zdawało mu się, że coœ rozumie... Zaczšł przypuszczać, że ma przed sobš wariata. Odezwał się drugi dzwonek, podróżni tłumem wybiegli z bufetu do wagonów. - I jeszcze dam panu radę, panieStarski. Przy korzystaniu ze względów płci pięknej lepszš jest tradycyjna ostrożnoœć aniżeli więcej lub mniej demoniczna œmiałoœć. Pańska œmiałoœć demaskuje kobiety. A że kobiety nie lubiš być demaskowane, więc możesz pan stracić u nich kredyt, co byłoby nieszczęœciem i dla pana, i dla pańskich pupilek. Starski wcišż nie rozumiał, o co chodzi. - Jeżeli pana czym obraziłem - rzekł - gotów jestem dać satysfakcję... Zadzwoniono po raz trzeci. - Panowie, proszę siadać!... - wołali konduktorzy. - Nie, panie - mówił Wokulski, zwracajšc sięz nim do wagonu państwa Łęckich. - Gdybymczuł potrzebę satysfakcji od pana, już byœ nie żył, bez dodatkowych formalnoœci. To raczej pan masz prawo żšdać ode mnie satysfakcji, że oœmieliłem się wejœć do tego ogródka, gdzie pielęgnujesz swoje kwiaty... Będę w każdym czasie do dyspozycji... Pan wie, gdzie mieszkam?... Zbliżyli się do wagonu, przy którym już stał konduktor. Wokulski siłš wprowadził Starskiego na stopnie, popchnšł go do saloniku, a konduktor zatrzasnšł drzwi. - Cóż to, nie żegnasz się, panie Stanisławie?... zapytał zdziwiony pan Tomasz. - Przyjemnej podróży!... - odparł., kłaniajšc się. W oknie stanęła panna Izabela. Nadkonduktor œwisnšł, odpowiedziano mu zlokomotywy. - Farawell, miss Iza, farewell!... - zawołałWokulski. Pocišg ruszył. Panna Izabela rzuciła się naławkę naprzeciw ojca; Starski odszedł w drugi kšt saloniku. "No... no... no!... - mruknšł do siebie Wokulski. - Zbliżycie wy się jeszcze przed Piotrkowem..." Patrzył na odchodzšcy pocišg i œmiał się. Został na peronie sam i przysłuchiwał się szumowi odlatujšcego pocišgu; szum niekiedy słabnšł, czasem milknšł, znowu potężniał i nareszcie ucichł. Potem słyszał stšpanie rozchodzšcej się służby, przesuwanie stołków w bufecie; potem w bufecie zaczęły gasnšć œwiatła i ziewajšcy kelner zamknšł szklane drzwi, które wyskrzypiały jakiœ wyraz. "Zgubili mojš blaszkę, szukajšc medalionu!... - myœlał Wokulski. - Ja jestem sentymentalnyinudny... Ona, oprócz powszedniego chleba szacunku i pierniczków uwielbień, jeszcze musi mieć szampana... Pierniczki uwielbień to dobry dowcip!... Ale jakiego to ona lubi szampana?... Ach, cynizmu!... Szampan cynizmu - także dobry dowcip... No, przynajmniej opłaciła mi się nauka angielskiego..."Błškajšc się bez celu, wszedł między dwa sznury zapasowych wagonów. Przez chwilę nie wiedział: dokšd iœć? - i nagle doznał halucynacji. Zdawało mu się, że stoi we wnętrzu ogromnej wieży, która zawaliła się, nie wydawszy łoskotu. Nie zabiła go, ale otoczyła ze wszystkich stron wałem gruzów, spoœród których nie mógł się wydostać. Nie było wyjœcia!... Otrzšsnšł się i widzenie znikło. "Oczywiœcie, morzy mnie sennoœć - myœlał. - Właœciwie mówišc, nie spotkała mnie żadna niespodzianka; wszystko można było z góry przewidzieć, ja nawet wszystko to widziałem... Jakie ona ze mnš płaskie rozmowy prowadziła!... Co jš zajmowało?...Bale, rauty, koncerta, stroje... Co ona kochała?... Siebie. Zdawało jej się, że cały œwiat jest dla niej, a ona po to, ażeby się bawić. Kokietowała... ależ tak, najbezwstydniej kokietowała wszystkich mężczyzn; ze wszystkimi kobietami walczyła o pięknoœć, hołdy i tualety... Co robiła?... Nic. Przyozdabiała salony. Jedynš rzeczš, za pomocš której mogła zdobyć sobie byt materialny, była jej miłoœć, fałszywy towar!... A ten Starski... Cóż Starski? Taki pasożyt jak i ona... Był zaledwie epizodem w jej życiu pełnym doœwiadczeń. Do niego przecież nie mogę mieć pretensji: znalazł swój swojš. Ani do niej... Tak, to Mesalina przez imaginację!... Œciskał jš i szukał medalionu, kto chciał, nawet ten Starski, biedak, który z powodu braku zajęcia musiał zostać uwodzicielem... Niegdyœ wierzyłem, że sš tu na ziemi,Białeanioły z skrzydłami jasnemi... Piękne anioły!... jasne skrzydła!... Pan Molinari, pan Starski i Bóg wie ilu jeszcze...Oto skutki znajomoœci kobiet z poezji! Trzeba było poznawać kobiety nie przez okulary Mickiewiczów, Krasińskich albo Słowackich, ale ze statystyki, która uczy, że każdy biały anioł jest w dziesištej częœci prostytutkš; no i jeżeli spotkałoby cię rozczarowanie, to choć przyjemne..." W tej chwili rozległ się jakiœ ryk: nalewanowody do kotła czy do rezerwoaru. Wokulski przystanšł. Zdawało mu się, że wtym przecišgłym i melancholijnym dŸwięku słyszy całš orkiestrę wygrywajšcš inwokację z Roberta Diabła. "Wy, co spoczywacie tu, pod zimnym œmierci głazem..." Œmiech, płacz, żal, pisk, niesforne okrzyki, wszystko to odzywało się razem, a nad wszystkim unosił się głospotężny, pełen beznadziejnego smutku. Byłby przysišgł, że słyszy takš orkiestrę, i znowu uległ halucynacji. Zdawało mu się, że jest na cmentarzu, poœród otwartych grobów, z których wymykały się wstrętne cienie. Po chwili każdy cień stawał się pięknš kobietš, między którymi ostrożnie przesuwała się panna Izabela, wabišc go rękš i spojrzeniem... Ogarnęła go taka trwoga, że przeżegnał się, i widma znikły. "Basta! - pomyœlał - ja tu rozum stracę..." I postanowił zapomnieć o pannie Izabeli. Była już druga po północy. W biurze telegrafu paliła się lampa z zielonym daszkiem i słychać było pukanie aparatu. Obok dworca przechadzał się jakiœ człowiek, który zdjšł czapkę. - Kiedy jedzie pocišg do Warszawy? - spytał go Wokulski. - O pištej, wielmożny panie - odparł człowiek, robišc ruch, jakby chciał pocałować go w rękę. - Ja, wielmożny panie, jestem... - Dopiero o pištej!... - powtórzył Wokulski. -Końmi można... A z Warszawy o której? - Za trzy kwadranse. Ja, wielmożny panie... - Za trzy kwadranse... - szepnšł Wokulski. -Kwadranse... kwadranse... - powtarzał, czujšc, że niedokładnie wymawia literę r. Odwrócił się od nieznajomego i wzdłuż plantu poszedł w kierunku Warszawy. Człowiek patrzył za nim, kręcił głowš i zniknšł w ciemnoœciach. "Kwadranse... kwadranse... - mruczał Wokulski. - Język mi kołowacieje?... Jaka dziwna plštanina wypadków; uczyłem się, ażeby zdobyć pannę Izabelę, a nauczyłem się, aby jš stracić... Albo i Geist. Po to zrobił wielki wynalazek, po to powierzył miœwięty depozyt, ażeby pan Starski miał jeden więcej powód do swoich poszukiwań...Wszystkiego mnie pozbawiła, nawet ostatniej nadziei... Gdyby w tej chwili zapytano mnie: czy ja istotnie znałem Geista? czym widział jego dziwny metal? Nie umiałbym odpowiedzieć i już sam nie wiem, czy to nie było złudzeniem... Ach, gdybym mógł o niej nie myœleć... Choćby przez kilkanaœcie minut... Otóż - nie będę o niej myœlał... Noc była gwiaŸdzista, pola ciemne, wzdłużkolei w wielkich odstępach paliły się sygnałowe latarnie. Wokulski, idšc rowem potknšł się o spory kamień, i w jednej chwili stanęły mu przed oczyma ruiny zamku w Zasławiu, kamień, na którym siedziała panna Izabela, i jej łzy. Ale tym razem poza łzami błysnęło spojrzenie pełne fałszu. "Otóż nie będę o niej myœlał... Pojadę do Geista, będę pracował od szóstej rano do jedenastej w nocy, będęmusiał uważać na każdš zmianę ciœnienia, temperatury, natężenia pršdu... Nie zostanie mi ani jednej chwili..." Zdawało mu się, że ktoœ za nim idzie. Odwrócił się, ale nie dojrzał nic. Natomiastspostrzegł, że lewym okiem widzi gorzej niż prawym, co niewymownie zaczęło go drażnić. Chciał wrócić się do ludzi, ale uczuł, że niezniósłby ich widoku. Już samo nawet myœlenie męczyło go, prawie bolało. "Nie wiedziałem, że człowiekowi może ciężyć własna dusza..." - mruknšł. "Ach, gdybym mógł nie myœleć..." Daleko na wschodzie zamajaczył blask i ukazał się wšski sierp księżyca, oblewajšc krajobraz niewymownie ponurym œwiatłem. I nagle ukazało się Wokulskiemu nowe widzenie. Był w cichym i pustym lesie; pnie sosen rosły pochylone w dziwaczny sposób,nie odzywał się żaden ptak, wiatr nie poruszał najmniejszej gałšzki. Nie było nawet œwiatła, tylko półmrok. Wokulski czuł, że ten mrok, żal i smutek wypływał z jego serca i że to wszystko zakończy sięchyba z życiem, jeżeli się zakończy... Spomiędzy sosen, gdziekolwiek spojrzał, przeglšdały płaty szarego nieba; każdy zamieniał się w drgajšcš szybę wagonu, w której widać było blady obraz panny Izabeliw uœcisku Starskiego. Wokulski już nie mógł oprzeć się widzeniom: opanowały go, pożarły mu wolę, skrzywiły myœl i zatruły serce. Duchjego stracił wszelkš samodzielnoœć: rzšdziło nim lada wrażenie, odbijajšce się w tysišcznych, coraz posępniejszych, corazboleœniejszych formach, jak echa w pustej budowli. Znowu potknšł się o kamień i ten nie znaczšcy fakt obudził w nim straszliwe medytacje. Zdawało mu się, że kiedyœ, kiedyœ... on sambył kamieniem, zimnym, œlepym, nieczułym.A gdy leżał pyszny w swojej martwocie, której największe ziemskie kataklizmy nie zdołały ożywić, w nim czy nad nim ko po odejœciu yby takiemu o48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żâP]că­ ]䎕c€ĺC*Ăcć9i.odezwał się głos zapytujšcy: "Chcesz zostać człowiekiem?" "Co to jest człowiek?..." - odparł kamień. "Chcesz widzieć, słyszeć, czuć?..." "Co to jest czuć?..." "Więc czy chcesz zaznać coœ zupełnie nowego? Czy chcesz istnienia, które w jednej chwili doœwiadcza więcej aniżeli wszystkie kamienie w cišgu miliona wieków?" "Nie rozumiem - odparł kamień - ale mogę być wszystkim". "A jeżeli - pytał głos nadnaturalny - po tym nowym bycie pozostanie ci wieczny żal?..." "Co to jest żal?... Mogę być wszystkim". "Więc niech się stanie człowiek" - odpowiedziano. I stał się człowiek. Żył kilkadziesišt lat, a w cišgu nich tyle pragnšł i tyle cierpiał, że martwy œwiat nie zaznałby tego przez całš wiecznoœć. Gonišc za jednym pragnieniem znajdował tysišce innych, uciekajšc przed jednym cierpieniem, wpadł w morze cierpień i tyle odczuł, tyle przemyœlał, tyle pochłonšł siłbezœwiadomych, że w końcu obudził przeciw sobie całš naturę. "Dosyć!... - poczęto wołać ze wszystkich stron. - Dosyć!... ustšp innym miejsca w tymwidowisku..." "Dosyć!... dosyć!... już dosyć!... - wołały kamienie, drzewa, powietrze, ziemia i niebo. - Ustšp innym!... niech i oni poznajš ten nowy byt..." Dosyć!... Więc znowu ma zostać niczym, i tow chwili, kiedy ów wyższy byt jako ostatnišpamištkę daje mu tylko rozpacz po tym, co stracił, i żal za tym, czego nie dosięgnšł!..."Ach, gdyby już słońce weszło! - szepnšł Wokulski. - Wracam do Warszawy... zabiorę się do jakiejkolwiek roboty i skończę z tymigłupstwami, które mi rozstrajajš nerwy... Chce Starskiego? niech ma Starskiego!... Przegrałem na niej? Dobrze!... Za to wygrałem na innych rzeczach... Wszystkiego nie można posiadać..." Od kilku chwil czuł na wšsach jakšœ gęstš wilgoć. "Krew?" - pomyœlał. Otarł usta i przy œwietle zapałki zobaczyłna chustce pianę. "Wœciekłem się czy co, u diabła?..." Wtem z daleka zobaczył dwa œwiatła, powoli zbliżajšce się w jegostronę; za nimi majaczyła ciemna masa, za która cišgnšł gęsty snop iskier. "Pocišg?..." - rzekł do siebie, i przywidziało mu się, że jest to ten sam pocišg, którym jedzie panna Izabela. Znowuzobaczył salonik oœwietlony latarniš przysłoniętš niebieskim klamotem, a w kšcie dostrzegł pannę Izabelę w objęciach Starskiego.. "Tak kocham... tak kocham... - szepnšł. - I nie mogę zapomnieć!..." W tej chwili opanowało go cierpienie, na które w ludzkim języku już nie ma nazwiska. Dręczyła go zmęczona myœl, zbolałe uczucie, zdruzgotana wola, całe istnienie... I nagle uczuł już nie pragnienie, ale głód i żšdzę œmierci. Pocišg z wolna zbliżał się. Wokulski, nie zdajšc sobie sprawy z tego, co robi, upadł na szyny. Drżał, zęby mu szczękały, schwycił się oburšcz podkładów, miał ustapełne piasku... Na drogę padł blask latarń, szyny zaczęły cicho dŸwięczeć pod toczšcšsię lokomotywš... "Boże, bšdŸ miłoœciwy..." - szepnšł i zamknšł oczy. Nagle uczuł ciepło i gwałtowne szarpnięcie, które stršciło go z szyn... Pocišg przeleciał o kilka cali od głowy, obryzgujšc go parš i goršcym popiołem. Nachwilę stracił przytomnoœć, a gdy ocknšł się, zobaczył jakiegoœ człowieka, który siedział mu na piersiach i trzymał za ręce.- Co wielmożny pan robi najlepszego?... - mówił człowiek. - Kto słyszał takie rzeczy... Przecie Bóg... Nie dokończył. Wokulski zepchnšł go z siebie, pochwycił za kołnierz i jednym szarpnięciem rzucił na ziemię. - Czego chcesz ode mnie, ty podły!... - zawołał. - Panie... wielmożny panie... ja przecie jestem Wysocki... - Wysocki?... Wysocki?... - powtórzył Wokulski. - Kłamiesz, Wysocki jest w Warszawie... - Ale ja jego brat, dróżnik. Przecie mi wielmożny pan sam miejsce tu wyrobił jeszcze w przeszłym roku, po Wielkanocy...I gdzieżbym ja mógł patrzeć na takie nieszczęœcie pana?... Zresztš, panie, na kolei nie wolno włazić pod maszynę... Wokulski zamyœlił się i puœcił go. "Wszystko zwraca się przeciw mnie, cokolwiek zrobiłem dobrego"- szepnšł. Był bardzo zmęczony, więc usiadł na ziemi,obok dzikiej gruszki, co w tym miejscu rosła, nie większa od dziecka. W tym czasie wiał wiatr i poruszał listkami drzewa, wywołujšc szelesty, które nie wiadomo skšd przypomniały Wokulskiemu dawne lata. "Gdzie moje szczęœcie!..." - pomyœlał. Uczuł œciskanie w piersiach, które stopniowo doszło do gardła. Chciał odetchnšć, lecz nie mógł; myœlał, że się dusi, i objšł rękoma drzewko, które wcišż szeleœciło. "Umieram!..." - zawołał. Zdawało mu się, że go krew zalewa, że mupękajš piersi, wił się z bólu i nagle zaniósłsię od płaczu. "Boże miłosierny... Boże miłosierny!..." - powtarzał wœród łkań. Dróżnik przypełznšł do niego i ostrożnie wsunšł mu rękę pod głowę. - Płacz, wielmożny panie!... - mówił, nachylajšc się nad nim. - Płacz, wielmożny panie, i wzywaj boskiego imienia... Nie będziesz go wzywał nadaremnie... "Kto się w opiekę poda Panu swemu, a całym sercem szczerze ufa jemu, œmiele rzec może, mamobrońcę Boga, nie spadnie na mnie żadna straszna trwoga... Ciebie on z sideł zdradzieckich wyzuje..." Co tam, wielmożny panie, dostatki, co największe skarby!... Wszystko człowieka zawodzi, tylko jeden Bóg nie zawiedzie... Wokulski przytulił twarz do ziemi. Zdawało mu się, że z każdš łzš spada mu z serca jakiœ ból, jakiœ zawód i rozpacz. Wykolejonamyœl poczęła układać się do równowagi. Już zdawał sobie sprawę z tego, co robił, i już zrozumiał, że w chwili nieszczęœcia, kiedy go wszystko zdradziło, jeszcze pozostała mu wiernš ziemia, prosty człowiek i Bóg... Powoli uspokajał się, łkania coraz rzadziejrozdzierały mu piersi, uczuł niemoc w całym ciele i twardo zasnšł. Œwitało, kiedy się obudził; usiadł, przetarłoczy, zobaczył obok siebie Wysockiego i wszystko sobie przypomniał. - Długo spałem? - zapytał. - Może kwadrans... może pół godziny - odparł dróżnik. Wokulski wyjšł pugilares, wydobył kilka sturublówek i podajšc je Wysockiemu, rzekł: - Uważasz... Wczoraj byłem pijany... Nie mówże nic i nikomu, co się tu stało. A oto masz... dla dzieci... Dróżnik pocałował go wnogi. - Myœlałem - rzekł - że jaœnie pan stracił wszystko i dlatego... - Masz rację! - odparł w zamyœleniu Wokulski - straciłem wszystko... oprócz majštku. Nie zapomnę o tobie, chociaż... Wolałbym już nie żyć. - Ja też zaraz mówiłem, że taki pan nie szukałby nieszczęœcia, choćby stracił wszystkie pienišdze. Zrobiła to złoœć ludzka... Ale i naniš przyjdzie koniec. Bóg nierychliwy, ale sprawiedliwy, przekonasię pan... Wokulski podniósł się z ziemi i zaczšł iœć do stacji. Nagle zwrócił się do Wysockiego. - Jak będziesz w Warszawie - rzekł - wstšp do mnie... Ale ani słowa o tym, co siętu stało... - Tak mi Boże dopomóż, że nie powiem - odparł Wysocki i zdjšł czapkę. - A na drugi raz... - dodał Wokulski, kładšc mu rękę na ramieniu - na drugi raz... Gdybyœ spotkał takiego człowieka... rozumiesz?... gdybyœ spotkał, nie ratuj go...Kiedy kto chce dobrowolnie stanšć ze swojškrzywdš przed boskim sšdem, nie zatrzymuj go... Nie zatrzymuj!... ROZDZIAŁ SZESNASTY PAMIĘTNIK STAREGO SUBIEKTA Sytuacja polityczna zarysowuje się coraz wyraŸniej. Mamy już dwie koalicje. Z jednejstrony Rosja z Turcjš, z drugiej Niemcy, Austria i Anglia. A jeżeli tak jest, więc znaczy, że lada chwilę może wybuchnšć wojna, w której zostanš rozstrzygnięte bardzo, ale to bardzo ważne sprawy. Czy tylko będzie wojna? bo my zawsze lubimy się łudzić. Otóż będzie, tym razem niezawodnie. Mówił mi Lisiecki, że ja co roku zapowiadałem wojnę i nigdy się nie sprawdziło. Głupi on, uczciwszy uszy... Co innego było w tamtych latach, a co innego dziœ. Czytam na przykład w gazetach, że Garibaldi agituje we Włoszech przeciw Austrii. Dlaczegóż on agituje?... Bo spodziewa się wielkiej wojny. I nie na tym koniec, gdyż wkilka dni póŸniej słyszę, że jenerał Türr nawszystkie œwiętoœci zaklina Garibaldiego, ażeby nie robił kłopotu Włochom... Co to znaczy?... To znaczy, przetłomaczonena ludzki język, że: "Wy, Włosi, nie ruszajcie się, bo i bez tego Austria da wamTriest, jeœli wygra. Gdyby zaœ z waszej winy przegrała, nie dostaniecie nic..."To sš ważne zapowiedzi, te agitacje Józia Garibaldiego i uspakajania Türra. Józio agituje, bo widzi wojnę na długoœć ręki, a Tűrr uspakaja, bo widzi dalsze interesa. Aleczy zaraz wybuchnie wojna? w końcu czerwca czy w lipcu?... Tak by myœlał niedoœwiadczony polityk, ale nie ja. Niemcy bowiem nie rozpoczęliby wojny, nie zabezpieczywszy się od Francji. Jakże się zaœ zabezpieczš?... Szprot mówi, że na to nie ma sposobu, ale ja widzę, że jest, i jeszcze bardzo prosty. O, Bismarck to sprytny ptaszek, zaczynam się do niego przekonywać!... Bo i po co Niemcy i Austria wcišgnęły do zwišzku Anglię?... Rozumie się po to, ażeby mieć plaster na Francję i jš namówić do przymierza. Zrobi się to w następujšcy sposób: W wojsku angielskim służy młody Napoleonek, Lulu, i bije się z Zulusami w Afryce jak jego dziadek, Napoleon Wielki. Kiedy zaœ Anglicy skończš wojnę, mianujš Napoleonka jenerałem i powiedzš do Francuzów te słowa: - Moi kochani! Macie tu Bonapartego, który wojował w Afryce i okrył się tam nieœmiertelnš chwałš jak jego dziad. Zróbcie go więc waszym cesarzem jak dziada, a my za to wypolitykujemy u Niemców Alzację i Lotaryngię. Zapłacicie im kilka miliardów, no, ale to lepsze aniżeli przeprowadzić nowš wojnę, która będzie kosztowała z dziesięć miliardów i jest dla was wštpliwa...Francuzi, naturalnie, zrobiš Lulu cesarzem,odbiorš swojš ziemię, zapłacš, wejdš w przymierze z Niemcami, a wtedy Bismarck,majšc tyle pieniędzy, pokaże swojš sztukę!... O, Bismarck mšdra ryba i jeżeli kto, to tylko on może taki plan przeprowadzić. Ja już od dawna czułem, że to frant szpakami karmiony, i miałem do niego słaboœć, chociaż się z niš taiłem... To, panie, ziółko!... Jest on ożeniony z Puttkamerównš; wiadomo zaœ, że Puttkamerowie sš spokrewnieni z Mickiewiczem. Przy tym podobno pasjami lubi Polaków; a nawet synowi następcy tronu niemieckiego radził uczyć się po polsku... No, jeżeli w tym roku nie będzie wojny... Dopieroż to Lisieckiemu powiem bajkę o kpie! On, biedak, myœli, że polityczna mšdroœć polega na tym, ażeby w nic nie wierzyć. Głupstwo!.. Polityka polega na kombinacjach, które wynikajš z porzšdku rzeczy. A więc niech żyje Napoleon IV!... Bo chociażdzisiaj nikt o nim nie myœli, ja przecie jestem pewny, że w tym rozgardiaszu on głównš odegra rolę. A jeżeli potrafi się wzišć do rzeczy, to nie tylko odzyska Alzację i Lotaryngię darmo, ale jeszcze granice Francji może posunšć do Renu na całej linii. Byle Bismarck nie spostrzegł sięza wczeœnie i nie zmiarkował, że posługiwać się Bonapartym znaczy to samo,co lwa zaprzęgać do taczek. Zdaje mi się nawet, że w tej jednej kwestii Bismarck przerachuje się. I powiem prawdę, że nie będę go żałował, bo nigdy nie miałem do niego zaufania. Jakoœ z moim zdrowiem nie jest dobrze. Nie powiem, ażeby mi coœ dolegało, ale ot tak... Chodzić wiele nie mogę, apetyt straciłem, nawet nie bardzo chce mi się pisać. W sklepie prawie nie mam zajęcia, już tam bowiem rzšdzi Szlangbaum, a ja - tylko na przyprzšżkę załatwiam interesa Stacha. Przed paŸdziernikiem ma nas Szlangbaum spłacić zupełnie. Biedy nie zaznam, bo poczciwy Stach zapewnił mi półtora tysišcarubli dożywotniej pensji; ale jak sobie człowiek pomyœli, że niedługo nic już nie będzie znaczył w sklepie, do niczego nie będzie miał już prawa... Nie warto żyć... Gdyby nie Stach i nie Napoleonek, to czasem jest mi tak ciężko na œwiecie, że zrobiłbym sobie co... Kto wie, stary kolego Katz, czy nie najmšdrzej postšpiłeœ? Nie masz wprawdzie żadnych nadziei, ale też i nie boisz się zawodów... Nie twierdzę, ażebym się ich lękał, bo przecie ani Wokulski, ani Bonaparte... Ale zawsze... tak coœ... Jaki ja jestem zmęczony; już nawet ciężko mi pisać. Tak bym gdzie pojechał... Mój Boże, dwadzieœcia lat nie wyjrzałem za warszawskie rogatki!... A tak mi czasami tęskno, ażeby jeszcze choć raz przed œmierciš spojrzeć na Węgry... Może na dawnych polach bitew znalazłbym bodaj koœci kamratów... Ej, Katz, ej, Katz!... pamiętasz ty ten dym, ten œwist, te sygnały?... Jaka wtedy była zielona trawa ijak œwieciło nam słońce?... Nic nie pomoże, muszę wybrać się w podróż, spojrzeć na góry i lasy, wykšpać się w słońcu i w powietrzu szerokich równin i zaczšć nowe życie. Może nawet wyniosę się gdzie na prowincję, w sšsiedztwo pani Stawskiej, bo i cóż więcej pozostaje emerytowi?... Ten Szlangbaum dziwny człowiek; anibym myœlał znajšc go biedakiem, że on tak potrafi zadzierać nosa. Już, widzę, zapoznał się przez Maruszewicza z baronami, przez baronów z hrabiami, a tylko jeszcze nie może dostać się do księcia, który z Żydami jest bardzo grzeczny, ale i bardzo z daleka. I kiedy takSzlangbaum zadziera nosa, w mieœcie na Żydów krzyk. Ile razy wstšpię na piwo, zawsze ktoœ napada mnie i wymyœla, że Stach sprzedał sklep Żydom. Radca narzeka, że Żydzi zabierajš mu trzeciš częœć emerytury; Szprot utyskuje, że Żydzipopsuli mu interesa; Lisiecki płacze, że mu Szlangbaum wymówił miejsce od œwiętego Jana, a Klejn milczy. Już i w gazetach zaczynajš pisać przeciw Żydom, ale co dziwniejsze, że nawet doktórSzuman, choć sam starozakonny, miał raz ze mnš taka rozmowę: - Zobaczysz pan, że przed upływem kilku lat z Żydami będzie jakaœ awantura. - Za pozwoleniem - mówię - przecie sam doktór niedawno chwaliłeœ ich!... - Chwaliłem, bo to genialna rasa, ale podłe charaktery. WyobraŸ pan sobie, że Szlangbaumy, stary i młody, mnie chcieli okpić, mnie... "Aha! - myœlę sobie - zaczynasz się znowu nawracać, kiedy cię połaskotali za kieszeń..." I mówišc prawdę,do reszty straciłem serce dla Szumana. A co oni wygadujš na Wokulskiego!... Marzyciel, idealista, romantyk... Może za to, że nigdy nie zrobił œwiństwa. Kiedy Klejnowi opowiedziałem mojš rozmowę z Szumanem, nasz mizerny kolegaodparł: - On mówi, że dopiero za kilka lat będzie awantura z Żydami?... Uspokój go pan, będzie wczeœniej... - Rany Chrystusowe! - mówię - dlaczego ma być?... - Bo m y dobrze ich znamy, choć się i do n a s umizgajš... - odpowiedział Klejn. - To migdały! ale przerachowali się... M y wiemy, do czego oni sš zdolni, gdyby mieli siłę. Uważałem Klejna za człowieka bardzo postępowego, może nawet zanadto postępowego, ale teraz myœlę, że to jest wielki zacofaniec. Zresztš, co znaczš owe: m y - n a s?... I to ma być wiek, który nastšpił po XVIII, po tym XVIII wieku, co napisał na swoich sztandarach: wolnoœć, równoœć, braterstwo?... Za cóż ja się, u diabła, biłem z Austriakami?... Za co ginęli moi kamraci?... Facecje! przywidzenia! wszystko to odrobi cesarz Napoleon IV. Wówczas i Szlangbaum przestanie być arogantem, i Szuman przestanie chełpić sięswoim żydostwem, i Klejn nie będzie im groził. A niedalekie to czasy, bo nawet Stach Wokulski... Ach, jaki ja jestem zmęczony... Muszę gdzieœ wyjechać. Nie jestem przecie taki stary, ażebym miałmyœleć o œmierci; ale mój Boże, kiedy z wody wyjmš rybę, choćby najmłodszš i najzdrowszš, musi zdychać, gdyż nie ma właœciwego sobie żywiołu... Bodaj czy ja nie stałem się takš rybš wycišganš z wody;w sklepie już rozpanoszył się Szlangbaum i ażeby zamanifestować swojš władzę, wypędził szwajcara i inkasenta za to tylko,że nie okazywali mu dosyć szacunku. Kiedy prosiłem za biedakami, odparł z gniewem: - Patrz pan, jak oni mnie traktujš, a jak Wokulskiego!... Jemu nie kłaniali się tak nisko, ale w każdym ruchu, w każdym spojrzeniu było widać, żeby za nim poszli w ogień... - Więc i pan, panie Szlangbaumie, chcesz, ażeby za tobš szli w ogień? - spytałem. - Naturalnie. Przecie jedzš mój chleb, majšu mnie zarobki! ja im płacę pensję... Myœlałem, że Lisiecki, który posiniał słuchajšc tych bredni, palnie go w ucho. Pohamował się jednak i tylko spytał: - A czy wiesz pan, dlaczego my za Wokulskim poszlibyœmy w ogień?... - Bo on ma więcej pieniędzy - odparł Szlangbaum. - Nie, panie. Bo on ma to, czego pan nie masz i mieć nie będziesz - rzekł Lisiecki, bijšc się w piersi. Szlangbaum zaczerwienił się jak upiór. - Coyby takiemu o48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żçPÚcč*§céŃkcę<,ăcë;Gto jest?... - zawołał. - Czego ja nie mam?...My nie możemy razem pracować, panie Lisiecki... pan obrażasz moje obrzšdki religijne... Schwyciłem Lisieckiego za rękę i odcišgnšłem za szafy. Œmieli się wszyscy panowie z tej obrazy Szlangbauma... Tylko Zięba (on jeden zostaje przy sklepie) zaperzył się i zawołał: - Pryncypał ma rację... nie można drwić z wyznania, bo wyznanie to œwięta rzecz!... Gdzież wolnoœć sumienia?... gdzie postęp?... cywilizacja?... emancypacja?... - Lizus bestia- mruknšł Klejn, a potem rzekł mi do ucha:- Czy nie ma Szuman racji, że oni muszš siędoczekać awantury?... Widziałeœ go pan, jaki był, kiedy do nas nastał, a jaki jest dzisiaj?... Naturalnie, że zgromiłem Klejna, bo i co onma za prawo straszyć swoich współobywateli awanturami? Nie mogę jednak ukryć przed sobš, że Szlangbaum mocno zmienił się w cišgu roku. Dawniej był potulny, dziœ arogant i pogardliwy; dawniej milczał, kiedy go krzywdzono, dziœsam rozbija się bez powodu. Dawniej mianował się Polakiem, dziœ chełpi się ze swego żydostwa. Dawniej nawet wierzył w szlachetnoœć i bezinteresownoœć, a teraz mówi tylko o swoich pienišdzach i stosunkach. Może być Ÿle!... Za to wobec goœci jest uniżony, a hrabiom, a nawet baronom właziłby pod podeszwy. Ale wobec swoich podwładnych istny hipopotam: cišgle parska i depcze ludzi po nogach. To nawet nie jest pięknie... Swojš drogš radca, Szprot, Klejn i Lisiecki nie majš racji grozić mu jakimiœ awanturami. Cóż więc ja dziœ znaczę w sklepie przy takim smoku? Gdy chcę zrobić rachunek, onzaglšda mi przez ramię; wydam jakš dyspozycję, on jš zaraz głoœno powtarza. Ze sklepu usuwa mnie coraz bardziej, przy znajomych goœciach cišgle mówi: "Mój przyjaciel Wokulski... mój znajomy baron Krzeszowski... mój subiekt Rzecki..." Gdy zaœ jesteœmy sami, nazywa mnie "kochanymRzesiem"... Parę razy w najdelikatniejszy sposób dałemmu do zrozumienia, że te pieszczotliwe nazwiska nie robiš mi przyjemnoœci. Ale on,biedak, nawet nie poznał się na tym; ja zaœmam zwyczaj długo czekać, nim komu nawymyœlam. Lisiecki robi to z miejsca, więc Szlangbaum szanuje go. Swojš drogš Szuman miał rację mówišc wtedy, że my, z dziada pradziada, myœlimy:jak trwonić pienišdze? a oni: jak by je zrobić? Pod tym względem byliby już dziœ pierwszymi na œwiecie, gdyby ludzka wartoœć zasadzała się tylko na pienišdzach.Ale co mi tam!... Ponieważ w sklepie nie mam wiele zajęcia, więc coraz częœciej myœlę o podróży do Węgier. Przez dwadzieœcia lat nie widzieć ani zboża, ani lasu... To strach!... Zaczšłem się już starać o paszport; myœlałem, że mi zejdzie z miesišc. Tymczasem wzišł się do tego Wirski i paf!...traf!... wyrobił mi paszport w cišgu czterech dni. Ażem się przestraszył... Nie ma co, trzeba wyjechać choćby na kilkatygodni. Zdawało się, że przygotowania do wyjazdu zabiorš mi trochę czasu... Gdzie tam!... Znowu wmieszał się Wirski, jednego dnia kupił mi podróżny kufer, drugiego dniaspakował mi rzeczy i mówi: "JedŸ!..." Ażem się rozgniewał. Czego oni, u diabła, chcš mnie sięç pozbyć.?... Kazałem im na złoœć rozpakować rzeczy i kufer nakryć dywanem, bo mnie to już drażni. Ale swojš drogš, tak bym gdzieœ pojechał... tak bym jechał... Muszę jednak pierwej trochę sił nabrać. Wcišż brak mi apetytu, chudnę, Ÿle sypiam, choć przez cały dzień jestem senny; miewam jakieœ zawroty, bicia serca... Ech! wszystko to przejdzie... Klejn także zaczyna się zaniedbywać. SpóŸnia się do sklepu, znosi jakieœ ksišżeczki, chodzi na sesje nie wiadomo z kim... Ale to najgorsze, że z sumy przeznaczonej mu przez Wokulskiego wzišł już tysišc rubli i wydał w cišgu jednego dnia. Na co?... Pomimo to wszystko dobry chłopak! A najlepszš miarš jego poczciwoœci jest fakt,że nawet baronowa Krzeszowska nie wyrzuciła go ze swego domu, gdzie po dawnemu mieszka na trzecim piętrze, zawsze cichutki, nikomu nie mšcšc wody. Gdyby tylko wydobył się z tych niepotrzebnych stosunków; bo z Żydami może nie być awantury, ale z nim!... Niech go tam Pan Bóg oœwieca i chroni. Zabawnš historię i pouczajšcš opowiedział mi Klejn. Uœmiałem się do łez, a zarazem przybył mi jeden więcej dowód sprawiedliwoœci boskiej nawet w drobiazgowych rzeczach. "Krótki jest triumf bezbożników" - mówi, zdaje mi się, Pismo œwięte czy może jaki ojciec Koœcioła. Ktokolwiek zresztš powiedział, jest niezawodnym, że zdanie tosprawdziło się i na baronowej, i na Maruszewiczu. Wiadomo, że baronowa, raz pozbywszy się Maleskiego i Patkiewicza, zapowiedziała stróżowi, ażeby pod żadnym pozorem nie wynajmował mieszkania na trzecim piętrze studentom, choćby miało stać pustkš. Rzeczywiœcie, pokój studencki przez parę miesięcy był nie zajęty, ale pani miała przynajmniej satysfakcję. Tymczasem wrócił do niej mšż, baron, i naturalnie objšł zarzšd kamienicy. A ponieważ baron cišgle potrzebuje pieniędzy,więc mocno korcił go i ów pusty pokój, i zakaz baronowej, który zmniejszał dochodyo sto dwadzieœcia rubli rocznie. Nade wszystko jednak buntował go Maruszewicz (już się pogodzili!...), który znowu cišgle od Krzeszowskiego pożycza pieniędzy. - Co baron - mówił mu nieraz - masz sprawdzać, czy kandydat na lokatora jest, czy nie jest studentem? Na co ten kłopot? Byle nie przyszedł w mundurze, to już nie student; a jak z góry za miesišc zapłaci, to brać, i kwita. Baron mocno wzišł do serca te rady; nakazał nawet stróżowi, ażeby gdy trafi się lokator, nie pytajšc przysłał go na górę. Stróż, rozumie się, powiedział o tym swej żonie, a żona Klejnowi, któremu znowu chciało sięmieć sšsiadów najlepiej odpowiadajšcych jego gustowi. Więc w parę dni po owej dyspozycji zjawia się u barona jakiœ elegant z dziwnš fizjognomiš, a jeszcze dziwniej ubrany: jego spodnie nie pasowały do kamizelki, kamizelka do surduta, a krawat do wszystkiego. - W domu pana barona jest kawalerski pokój do wynajęcia - mówił elegant - za dziesięć rubli miesięcznie? - A tak - mówi baron - może go pan obejrzy. - O, to zbyteczne! Jestem pewny, że pan baron nie wynajmowałby złego mieszkania. Czy mogę dać zadatek? - Proszę - odpowiada baron. - A ponieważ pan ufasz mina słowo, więc i ja nie będę żšdał bliższych informacyj... - O, jeżeli pan baron życzy sobie... - MiędzyludŸmi dobrze wychowanymi wystarcza wzajemne zaufanie - odparł baron. - Mam więc nadzieję, że ani ja, ani moja żona, a nade wszystko moja żona nie będzie miała powodu skarżyć się na panów... Młody człowiek goršco œcisnšł go za rękę. - Daję panu słowo - rzekł - że nigdy nie zrobimy przykroœci pańskiej żonie, która może niesłusznie uprzedziła się... - Doœć! Doœć!... panie - przerwał baron. Wzišł zadatek i wydał kwit. Po wyjœciu młodzieńca wezwał do siebie Maruszewicza. - Nie wiem - rzekł strapiony baron - czy nie palnšłem głupstwa... bo lokatora już mam, ale sšdzšcz opisu obawiam się, czy nie będzie nim jeden z tych młodych ludzi, których właœnie wypędziła moja żona... - Wszystko jedno! - odparł Maruszewicz - byle z góry płacili. Na drugi dzień z rana wprowadzili się do pokoiku trzej młodzi ludzie, ale tak cicho, że nikt ich nawet nie widział. Nikt nawet nie uważał, że wieczorami sesjonujš z Klejnem. Zaœ w kilka dni póŸniej wpadł do barona mocno zirytowany Maruszewicz, wołajšc: - A wie baron, że to istotnie sš ci hultaje, których wyrzuciła baronowa. Maleski, Patkiewicz... - Wszystko jedno - odpowiada baron. - Żoniemojej nie dokuczajš, więc byle płacili... - Ale mnie dokuczajš! - wybuchnšł Maruszewicz. - Jeżeli okno otworzę, jeden z nich strzela do mnie grochem przez œwistułę, co wcale nie jest przyjemne. Gdy się zaœ zejdzie u mnie parę osób albo któraœ z dam (dodał ciszej), bębniš mi grochem w okna tak, że wysiedzieć nie można... To mi przeszkadza... to mnie kompromituje. Ja pójdę na skargę do cyrkułu!... Baron naturalnie opowiedział o tym swoim lokatorom, proszšc ich, aby nie strzelali dookien Maruszewicza. Ci przestali strzelać... Ale za to jeżeli Maruszewicz przyjmuje u siebie jakš damę, co trafia mu się dosyć często, zaraz jeden z chłopaków wychyla się przez okno i wrzeszczy: - Stróżu! stróżu!... a nie wiecie, jaka to pani poszła do pana Maruszewicza? Naturalnie, stróż nie wie nawet, czy jaka poszła, ale po podobnym zapytaniu dowiaduje się o tym cała kamienica. Maruszewicz jest wœciekły na nich; tym bardziej że baron na jego skargi odpowiada:- Sam mi radziłeœ, ażebym nie trzymał pustego lokalu... I baronowa spokorniała, bo z jednej stronyboi się męża, a z drugiej studentów. Takim sposobem baronowa za swojš złoœć i mœciwoœć, a Maruszewicz za intrygi, z jednej i tej samej ręki ponoszš karę; uczciwy zaœ Klejn ma towarzystwo, jakiegopragnšł. O, jest sprawiedliwoœć na œwiecie!... Ten Maruszewicz, dalibóg, jest bezwstydny!Przyleciał dziœ do Szlangbauma ze skargš na Klejna. - Panie - mówił - jeden z pańskich oficjalistów, który mieszka w domu baronowej Krzeszowskiej, po prostu kompromituje mnie... - Jak on pana kompromituje? - zapytał Szlangbaum, otwierajšc oczy. - On bywa u tych studentów, których okno wychodzi na podwórze. A oni, panie, zaglšdajš w moje okna, strzelajš do mnie grochem, a jeżeli zbierze się kilka osób, wrzeszczš, że u mnie jest szulernia!... - Pan Klejn już nie będzie u mnie służył od lipca - odparł Szlangbaum. - Więc niech pan rozmówi się z panem Rzeckim, oni znajš siędawniej. Maruszewicz z kolei wpadł na mnie i znowu opowiedział historię studentów, którzy nazywajš go szulerem albo kompromitujš damy bywajšce u niego. "Porzšdne damy!" - pomyœlałem, głoœno zaœ odparłem: - Pan Klejn cały dzień siedzi w sklepie, więc nie może odpowiadać za swoich sšsiadów. - Tak, ale pan Klejn ma z nimi jakieœ konszachty, namówił ich, ażeby znowu sprowadzili się do kamienicy, bywa u nich, przyjmuje ich u siebie. - Młody chłopak - odparłem - woli przestawać z młodymi. - Ale ja z tego powodu nie chcę cierpieć!... Niech więc ich uspokoi albo... wszystkim wytoczę proces. Dzika pretensja, ażeby Klejn uspakajał studentów, a może jednał u nich sympatię dla Maruszewicza! Swojš drogš, ostrzegłem Klejna i dodałem, że byłby to bardzo przykry wypadek, gdyby on, subiektWokulskiego, miał proces o jakieœ studenckie awantury. Klejn wysłuchał i wzruszył ramionami. - Co mnie to obchodzi! - odparł. - ja może powiesiłbym takiego nicponia, ale mu w okna grochu nie rzucam i nie nazywam go szulerem. Co mnie do jego szulerki?... Ma rację! Toteż nie odezwałem się ani słowa więcej. Trzeba jechać... trzeba jechać!... Żeby tylko Klejn nie wdeptał się wjakie głupstwo. Strach, co to za dzieciaki: chcieliby œwiat przebudować, a jednoczeœnie robiš tak płaskie figle. Albo jestem w grubym błędzie, albo znajdujemy się w przededniu nadzwyczajnych wypadków. W maju jednego dnia pojechał Wokulski z pannš Łęckš i z panem Łęckim do Krakowa iwyraŸnie mi zapowiedział, że nie wie, kiedywróci, może dopiero za miesišc. Tymczasemwrócił nie za miesišc, ale na drugi dzień, taki sponiewierany, że litoœć brała patrzeć na niego. Okropnoœć, co się zrobiło z tym człowiekiem przez jednš dobę! Kiedym go pytał: co się stało? dlaczego wrócił? z poczštku wahał się, a potem powiedział, że otrzymał telegram od Suzinai że pojedzie do Moskwy. Lecz znowu po upływie doby rozmyœlił się i oœwiadczył, że do Moskwy nie pojedzie. - A jeżeli to ważny interes?... - spytałem. - Pal diabli interesa! - mruknšł i machnšł rękš. Teraz po całych dniach nie wychodzi z domu i po większej częœci leży. Byłem u niego, ale przyjšł mnie rozdrażniony; od lokaja zaœ dowiedziałem się, że nikogo nie każe przyjmować. Posłałem mu Szumana, ale Stach i z Szumanem nie chciał gadać, tylko powiedział mu, że nie potrzebuje doktorów.Szumanowi to jednak nie wystarczyło; a żejest trochę wœcibski, więc zaczšł œledztwona własnš rękę i dowiedział się dziwacznych rzeczy. Mówił, że Wokulski wysiadł z pocišgu około północy w Skierniewicach, udajšc, żeotrzymał telegram, że potem zniknšł sprzed stacji i wrócił dopiero nad ranem, powalany ziemiš i jakby pijany. Na stacji myœlš, że on naprawdę podchmielił sobie i zasnšł gdzieœ w polu. Wyjaœnienie to nie trafiło do przekonania ani mnie, ani Szumanowi. Doktór twierdzi, że Stach musiał zerwać z pannš Łęckš i może nawet próbował jakiej niedorzecznoœci... Ale ja myœlę, że on naprawdę miał telegram od Suzina. W każdym razie trzeba jechać, dla zdrowia.Jeszcze nie jestem inwalidem i dla chwilowego osłabienia nie mogę się wyrzekać przyszłoœci. Jest tu Mraczewski i mieszka u mnie. Wyglšda chłopak jak bernardyński prowincjał, zmężniał, opalił się, utył. A ileon œwiata obleciał przez parę ostatnich miesięcy... Był w Paryżu, potem w Lyonie; zLyonu wpadł pod Częstochowę do pani Stawskiej i z niš przyjechał do Warszawy. Potem odwiózł jš pod Częstochowę, siedział z tydzień i podobno pomógł jej do urzšdzenia sklepu. Następnie poleciał aż doMoskwy, stamtšd znowu wrócił pod Częstochowę, do pani Stawskiej, znowu u niej siedział trochę i obecnie jest u mnie. Mraczewski twierdzi, że Suzin wcale nie telegrafował do Wokulskiego, a przy tym jest pewny, że Wokulski zerwał z pannš Łęckš. Musiał nawet coœ mówić pani Stawskiej, gdyż ten anioł, nie kobieta, będšc przed paroma tygodniami w Warszawie, raczyła mnie odwiedzić i mocnowypytywała się o Stacha. "A czy zdrów?... a czy bardzo zmieniony i smutny?... a czy już nigdy nie wydobędzie się ze swej rozpaczy?..." Z jakiej rozpaczy?... Gdyby nawet zerwał z pannš Łęckš, to jeszcze, dzięki Bogu, nie brak kobiet i jeżeli Stach zechce, może się ożenić choćby z paniš Stawskš. Złote, diamentowe kobiecisko, jak ona go kochała i kto wie, czy teraz nie kocha?... Dalibóg, œmiałbym się, żeby Stach powróciłdo niej. Taka piękna, taka szlachetna, tyle w niej poœwięcenia... Jeżeli jest ład na œwiecie (o czym niekiedy wštpię), to Wokulski powinien by się ożenić ze Stawskš.Ale musi się spieszyć, bo jeżeli się nie mylę, naprawdę zaczyna o niej myœleć Mraczewski. - Panie! - mówi nieraz do mnie, załamujšc ręce. - Panie, co to za kobieta, co to za kobieta... Gdyby nie ten nieszczęsny jej mšż, już bym się jej oœwiadczył. - A przyjęłaby cię? - pytam. - Otóż nie wiem - westchnšł. Padł na krzesło, aż zatrzeszczało, i mówił: - Kiedy jš spotkałem pierwszy raz po jej wyjeŸdzie z Warszawy, jakby we mnie piorun trzasł, tak mi się podobała... - No, ona i dawniej robiła na tobie wrażenie. - Ale nie takie. Po przyjechaniu z Paryża do Częstochowy byłem rozmarzony, a ona takablada, z takimi smutnymi oczyma, że zaraz pomyœlałem: nuż mi się uda?... i dalejże w umizgi. Tymczasem ona po pierwszych słowach odpycha mnie, a gdym upadł przedniš na kolana i przysišgłem, że jš kocham...rozbeczała się!... Ach, panie Ignacy, te łzy... zupełnie straciłem głowę, zupełnie...Gdyby raz tego jej męża diabli wzięli albo gdybym miał pienišdze na rozwód... Panie Ignacy!... po tygodniu życia z tš kobietš alboumarłbym, albo jeŸdziłbym wózkiem... Tak, panie... Dziœ dopiero czuję, jak jš kocham. - A gdyby ona kochała się w innym? - pytam. - W kim?... Może w Wokulskim?... Cha! cha!... Kto w tym mruku może się kochać?... Kobiecie potrzeba okazywać uczucie, namiętnoœć, mówić jej o miłoœci, œciskać za ręce, a jeżeli można, to i... A czy ten głaz potrafiłby coœ podobnego?... Wystawał do panny Izabeli jak wyżeł do kaczki, bo mu się zdawało, że wejdzie w stosunki z arystokracjš i że panna ma posag. Ale gdy poznał stan rzeczy, uciekł ze Skierniewic. O panie, z kobietami tak nie można... Wyznaję, że nie podobajš mi się zapały Mraczewskiego. Jak zacznie padać do nóg, skomleć, płakać, to w końcu zawróci głowę pani Stawskiej. A Wokulski może tegożałować, bo, na mój honor oficerski, była to jedyna kobieta dla niego. Ale zaczekajmy, a tymczasem jedŸmy... jedŸmy!... Brr!... Otóż i pojechałem... Kupiłem bilet do Krakowa, na Dworcu Warszawsko-Wiedeńskim siadłem do wagonu i kiedy już było po trzecim dzwonku, wyskoczyłem... Nie mogę ani na chwilę rozstać się z Warszawš i ze sklepem... Żyć bym bez nich nie potrafił... Rzeczy odebrałem z kolei dopiero na drugi ór. - Coyby takiemu o48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żěPqíÁc€îQ=cďŽËcđY,ľcń;Qdzień, gdyż zajechały aż do Piotrkowa. Jeżeli wszystkie moje plany spełniš się w taki sposób, to winszuję... ROZDZIAŁ SIEDEMNASTY DUSZA W LETARGU Leżšc albo siedzšc w swoim pokoju, Wokulski machinalnie przypominał sobie, w jaki sposób ze Skierniewic powrócił do Warszawy. Około pištej rano kupił na dworcu bilet pierwszej klasy, nie był jednak pewny, czytakiego żšdał, czy dano mu go bez żšdania. Następnie wsiadł do przedziału drugiej klasy i zastał tam księdza, który przez cały czas podróży wyglšdał oknem, tudzieżrudego Niemca, który zdjšł kamasze i oparłszy nogi w brudnych skarpetkach na przeciwległej ławce, spał jak zarżnięty. Wreszcie naprzeciw siebie miał jakšœ staršdamę, którš tak bolały zęby, że nawet nie obrażała się na postępowanie swego sšsiada w skarpetkach. Wokulski chciał porachować liczbę osób jadšcych w przedziale i z wielkim trudem zmiarkował, że bez niego jest ich trzy, a znim cztery. Potem zaczšł rozmyœlać: dlaczego trzy osoby i jedna osoba stanowiš razem cztery osoby? - i zasnšł. W Warszawie opamiętał się dopiero w Alejach Jerozolimskich, już jadšc dorożkš. Kto mu jednak wyniósł walizkę, jakim sposobem on sam znalazł się w dorożce? o tym nie wiedział i nawet nic go to nie obchodziło. Do swego mieszkania dostał się ledwie po półgodzinnym dzwonieniu, choć była blisko ósma rano. Otworzył mu służšcy zaspany, rozebrany, przerażony jego nagłym powrotem. Wszedłszy zaœ do sypialni, Wokulski przekonał się, że wierny sługa spał na jego własnym łóżku. Nie robił mu jednak wymówek, lecz kazał podać samowar. Służšcy, otrzeŸwiony, ale i zakłopotany, szybko zmienił przeœcieradła i poszewki, Wokulski zaœ, zobaczywszy œwieżo posłane łóżko, nie pił herbaty, ale rozebrał się i legł spać. Spał do pištej po południu, a potem, umywszy się i ubrawszy jak do wyjœcia, całkiem mimo woli usiadł na fotelu w salonie i drzemał do wieczora. Gdy zaœ na ulicach zapłonęły latarnie, kazał podać œwiatło i przynieœć befsztyk z restauracji. Zjadł go z apetytem, popił winem i około północy znowu poszedł spać. Na drugi dzień odwiedził go Rzecki, ale jakdługo siedział i o czym rozmawiali, nie pamięta. Tylko następnej nocy, kiedy obudził się na chwilę, zdawało mu się, że widzi Rzeckiego z twarzš bardzo zafrasowanš. Potem zupełnie stracił rachubę czasu, nie spostrzegał różnic pomiędzy dniem i nocš, nie uważał, ażeby godziny mijały za prędko albo za wolno. W ogóle nie zajmował się czasem, który dla niego jakby nie istniał. Czuł tylko pustkę w sobie i naokoło siebie i nie był pewny, czy nie powiększyło się jego mieszkanie. Raz przywidziało mu się, że leży na wysokim katafalku, i zaczšł myœleć o œmierci. Zdawało mu się, że musi umrzeć konieczniena paraliż serca; ale ani przerażało go to, ani cieszyło. Niekiedy z cišgłego siedzenia na fotelu cierpły mu nogi, a wówczas myœlał, że idzie œmierć, i z obojętnš ciekawoœciš uważał, jak szybko owo cierpnięcie posuwa się do serca? Obserwacje te chwilowo robiły mu jakby cień przyjemnoœci, ale i one rozpływały się w apatii. Służšcemu nakazał nie przyjmować nikogo;pomimo to kilka razy odwiedził go doktór Szuman. Na pierwszej wizycie wzišł go za puls i kazał pokazać język. - Może angielski?... - spytał Wokulski; lecz wnet opamiętał się i wyrwał rękę. Szuman bystro popatrzył mu w oczy. - Nie jesteœ zdrów - rzekł - co ci dolega? - Nic. Czy znowu zajmujesz się praktykš? - Spodziewam się! - zawołał Szuman - a pierwszš kurację zrobiłem na samym sobie:uleczyłem się z marzycielstwa. - Bardzo pięknie - odparł Wokulski. - Rzecki wspominał mi coœ o twoim wyleczeniu. - Rzecki jest półgłówek... stary romantyk...To rasa już ginšca! Kto chce żyć, musi trzeŸwo patrzeć na œwiat... Uważaj no i po kolei zamykaj oczy. Kiedy ci powiem: lewe... prawe... prawe... Załóż nogę na nogę... - Co ty robisz, mój kochany?... - zapytał Wokulski. - Badam cię. - O!... I masz nadzieję zbadać? - Spodziewam się. - A potem? - Będę cię leczył. - Z marzycielstwa? - Nie, z neurastenii. Wokulski uœmiechnšł się i rzekł po chwili: - Czy możesz wyjšć człowiekowi jego mózgi włożyć na to miejsce inny? - Tymczasem nie... - No, to daj spokój leczeniu. - Mogę podsunšć ci nowe pragnienia... - Już je mam. Chciałbym zapaœć się pod ziemię, choć tak głęboko jak... studnia w zasławskim zamku... I jeszcze chciałbym, ażeby mnie zasypały gruzy, mnie i mój majštek, i nawet œlad tego, że kiedykolwiekistniałem. Oto moje pragnienia, owoc wszystkich poprzednich. - Romantyzm!... - zawołał Szuman, klepišc go po ramieniu. Ale i to przejdzie. Wokulski już nic nie odpowiedział. Gniewał się za swoje ostatnie wyrazy i dziwił się: skšd nagle przyszła mu taka otwartoœć?... Głupia otwartoœć!... Co komu do jego pragnień?... Po co on to mówił?... Po co, jakbezwstydny żebrak, odsłonił swoje rany? Po wyjœciu doktora spostrzegł, że coœ się w nim zmieniło; oto na tle dotychczas bezwzględnej apatii pojawiło się jakieœ uczucie. Był to bezimienny ból, z poczštku bardzo mały, który szybko powiększył się istanšł w mierze. W pierwszej chwili możnago było porównać do delikatnego ukłucia szpilkš, a póŸniej do jakiejœ zawady w sercu, nie większej od laskowego orzecha. Już żałował apatii, kiedy przyszło mu na myœl zdanie Feuchterslebena: "Radowałem się w mojej boleœci; bo zdawało mi się, żem spostrzegł w sobie tępłodnš walkę, która tworzyła i tworzy wszystko na tym œwiecie, gdzie bez przerwy walczš nieskończone siły". "Jednakże co to jest?" - spytał siebie, czujšc, że w jego duszy miejsce apatii zajmuje głucha boleœć. I wnet odparł: "Aha, jest to budzenie się œwiadomoœci..."Powoli w jego umyœle, dotychczas jakby zasnutym mgłš, poczšł zarysowywać się obraz. Wokulski ciekawie wpatrywał się w niego i dostrzegł - sylwetkę kobiety w objęciach mężczyzny... Obraz ten miał z poczštku słaby blask fosforycznego œwiatła, potem stał się różowym... żółtawym... zielonawym... błękitnym... wreszcie zupełnie czarnym jakaksamit. Potem zniknšł na kilka chwil i znowu zaczšł ukazywać się kolejno we wszystkich barwach, poczšwszy od fosforycznej, kończšc na czarnej. Jednoczeœnie ból wzmagał się. "Cierpię, więc jestem!..." - pomyœlał œmiejšc się Wokulski. Tak upłynęło kilka dni na wpatrywaniu się już to w ów obraz zmieniajšcy barwę, już to w ból, który zmieniał natężenie. Czasamizupełnie ginšł, pojawiał się drobny jak atom, rósł, wypełniał serce, całš istotę, cały œwiat... I w chwili, kiedy już przekroczył wszelkš miarę, znowu niknšł, ustępujšc miejsca absolutnemu spokojowi i zdziwieniu. Z wolna zaczęło się rodzić w duszy coœ nowego: pragnienie pozbycia się i tych bólów, i tych obrazów. Było to podobne do iskry zapalajšcej się na tle nocy. Jakaœ słaba otucha błysnęła Wokulskiemu. "Czy tylko aby potrafię jeszcze myœleć?" - rzekł do siebie. Ażeby sprawdzić to, zaczšł przypominać sobie tabliczkę mnożenia, potem mnożyć liczby dwucyfrowe przez jednocyfrowe i dwucyfrowe przez dwucyfrowe. Nie dowierzajšc sobie, zapisywał rezultaty działań, a potem sprawdzał je... Mnożenia na papierze zgadzały się z pamięciowymi i Wokulski odetchnšł. "Jeszcze nie straciłem rozumu!" - pomyœlał z radoœciš. Zaczšł wyobrażać sobie rozkład własnego mieszkania, ulice Warszawy, Paryż... Otucha rosła; spostrzegł bowiem, że nie tylko dokładnie pamięta, ale że jeszcze ćwiczenia te przynoszš mu pewien rodzaj ulgi. Im więcej myœlał o Paryżu, im żywiej przedstawiały mu się tamtejszy ruch, budowle, targi, muzea, tym mocniej zacierała się sylwetka kobiety spoczywajšcej w objęciach mężczyzny... Już zaczšł spacerować po mieszkaniu i oczy jego przypadkowo zatrzymały się na stosie ilustracji. Były tam kopie z galerii drezdeńskiej i monachijskiej, Don Quichot z rysunkami Dorégo, Hogart... Przypomniał sobie, że skazani na gilotynę najznoœniej przepędzajš czas, oglšdajšc rysunki... I odtšd całe dnie schodziły mu naprzeglšdaniu rysunków. Skończywszy jednš ksišżkę, brał się do drugiej, trzeciej... i znowu powracał do pierwszej. Ból głuchnšł; widziadła ukazywały się coraz rzadziej, otucha rosła... Najczęœciej jednak przeglšdał Don Quichota, który robił na nim potężne wrażenie. Przypomniał sobie tę dziwnš historię człowieka, przez kilkanaœcie lat żyjšcego wsferze poezji - tak jak on, który rzucał sięna wiatraki jak on, był druzgotany - jak on, który zmarnował życie, uganiajšc się za ideałem kobiety - jak on, i zamiast królewny znalazł brudnš dziewkę od krów -znowu jak on!... "A jednakże ten don Quichot był szczęœliwszy ode mnie! - myœlał. - Dopiero nad grobem zaczšł budzić się ze swych złudzeń... A ja?..." Im dłużej przypatrywałsię rysunkom, im bardziej oswajał się z nimi, tym mniej pochłaniały jego uwagę. Spoza don Quichota, Sancho Pansy i mulników Dorégo, spoza Walki kogutów i Ulicy pijackiej Hogarta coraz częœciej pokazywało mu się wnętrze wagonu, drgajšca szyba, a w niej niewyraŸny obraz Starskiego i panny Izabeli... Wtedy odrzucił ilustracje i zaczšł czytać ksišżki znane mu jeszcze z epoki dzieciństwa albo z piwnicy Hopfera. Z niewymownym wzruszeniem odœwieżał w pamięci: Żywot œw. Genowefy, Różę z Tannenburgu, Rinaldiniego, Robinsona Kruzoe, a nareszcie - Tysišc i jednš nocy. Znowu zdawało mu się, że już nie istnieje czas ani rzeczywistoœć i że jego raniona dusza, uciekłszy z ziemi, błšdzi po jakichœ czarodziejskich krainach, gdzie bijš tylko szlachetne serca, gdzie podłoœć nie stroi się w maskę obłudy, gdzie rzšdzi wieczna sprawiedliwoœć kojšca bóle i nagradzajšca krzywdy... I tu uderzył go jeden dziwny szczegół. Kiedy z własnej literatury wyniósł złudzenia, które zakończyły się rozkłademjego duszy - ukojenie i spokój znajdował tylko w literaturach obcych. "Czy my naprawdę - myœlał z trwogš - jesteœmy narodem marzycieli i czy już nigdy nie zejdzie anioł, który by poruszył betsedejskš sadzawkę obłożonš tylu chorymi?..." Pewnego dnia przyniesiono mu z poczty gruby pakiet. "Z Paryża?... - rzekł. - Tak, zParyża. Ciekawym, co to?..." Ale ciekawoœć jego nie była doœć silnš, ażeby zachęcić go do otworzenia i przeczytania listu. "Taki gruby list!... Komu, u licha, chce się dziœ tyle pisać?"Rzucił pakiet na biurko i w dalszym cišgu wzišł się do czytania Tysišcai jednej nocy. Co za rozkosz dla zmęczonego umysłu te pałace z drogich kamieni, drzewa, których owocami były klejnoty!... Te kabalistyczne słowa, przed którymi ustępowały mury, te cudowne lampy, dzięki którym można było zwalczać nieprzyjaciół, przenosić się w mgnieniu okao setki mil... A ci potężni czarodzieje!... Co za szkoda, że taka władza dostawała się ludziom złoœliwym i nikczemnym!... Odkładał ksišżkę i œmiejšc się sam z siebiemarzył, że on jest czarodziejem, który posiada dwie bagatelki: władzę nad siłami natury i zdolnoœć stawania się niewidzialnym... "Myœlę - rzekł - że po kilku latach mojej gospodarki œwiat wyglšdałby inaczej... Najwięksi hultaje zmieniliby się na Sokratesów i Platonów". Wtem spojrzał na list paryski i przypomniał sobie Geista i jego słowa: "Ludzkoœć składa się z gadów i tygrysów, między którymi ledwie jeden na całš gromadę znajdzie się człowiek... Dzisiejsze niedole pochodzš stšd, że wielkie wynalazki dostawały się bez różnicy ludziom i potworom... Ja nie popełnię tego błędu i jeżeli ostatecznie znajdę metal lżejszy od powietrza, oddam go tylko prawdziwym ludziom. Niech oni choć raz zaopatrzš się wbroń na swój wyłšczny użytek; niechaj ich rasa mnoży się i roœnie w potęgę..." "Niezawodnie byłoby lepiej - mruknšł - gdyby tacy Ochoccy i Rzeccy mieli siłę, a nie Starscy i Maruszewicze..." "To jest cel!... - myœlał w dalszym cišgu. - Gdybym był młodszy... Chociaż... No i tutaj bywajš ludzie, i tu jest niemało do zrobienia..." Zaczšł znowu czytać historię zTysišca nocy, lecz spostrzegł, że i ona już nie absorbuje go. Dawny ból zaczšł nurtować serce, a przed oczyma coraz wyraŸniej rysowała się sylwetka panny Izabeli i Starskiego. Przypomniał sobie Geista w drewnianych sandałach, póŸniej jego dziwny dom otoczony murem... I nagle przywidziało mu się, że ten dom jest pierwszym stopniem olbrzymich schodów, na szczycie których stoi posšg niknšcy w obłokach. Przedstawiał on kobietę, której nie było widać głowy ani piersi, tylko spiżowe fałdysukni. Zdawało mu się, że na stopniu, którego dotykajš jej nogi, czerni się napis: "Niezmienna i czysta". Nie rozumiał, co to jest, ale czuł, że od stóp posšgu napływa mu w serce jakaœ wielkoœć pełna spokoju. I dziwił się, że on, który był zdolnym doœwiadczać podobnego uczucia, mógł kochać czy gniewać się na pannę Izabelę albo zazdroœcić jej Starskiemu!... Wstyd uderzył mu na twarz, choć nikogo nie było w pokoju. Widzenie znikło. Wokulski ocknšł się. Był znowu tylko człowiekiem zbolałym i słabym, ale w jego duszy huczał jakiœ potężny głos niby echo kwietniowej burzy, grzmotami zapowiadajšcej wiosnę i zmartwychwstanie. Pierwszego czerwca odwiedził go Szlangbaum. Wszedł zakłopotany; ale przypatrzywszy się Wokulskiemu, nabrał otuchy. - Nie odwiedzałem cię do tej pory -zaczšł - bo wiem, żeœ był niezdrów i nie chciałeœ nikogo widywać. No, ale dzięki Bogu, już wszystko przeszło... Kręcił się na krzeœle i spod oka rzucał spojrzenia na pokój; może spodziewał się znaleŸć w nim więcej nieładu. - Masz jaki interes? - zapytał go Wokulski. - Nie tyle interes, ile propozycję... Właœnie kiedy dowiedziałem się, żeœ chory, przyszło mi na myœl... Uważasz... tobie potrzeba dłuższego wypoczynku, usunięcia się od wszelkich zajęć, więc przyszło mi na myœl, czybyœ nie zostawił u mnie tych stu dwudziestu tysięcy rubli... Miałbyœ bez kłopotu dziesišty procent... - Aha!... - wtršcił Wokulski. - Ja moim wspólnikom bez kłopotu, nawet dla siebie, płaciłem piętnaœcie. - Ale teraz cięższe czasy... Zresztš chętnie dam piętnasty procent, jeżeli mi zostawisz swojš firmę... - Ani firmy, ani pieniędzy - odparł niecierpliwie Wokulski.- Firma bodajby nigdynie istniała, a co do pieniędzy... Tyle ich mam, że mi wystarczy procent, jaki dajš papiery. Aaa... i tego za dużo. - Więc chcesz odebrać swój kapitał na œwięty Jan? - spytał Szlangbaum. - Mogę ci go zostawić do paŸdziernika, nawet bez procentu, pod warunkiem, że zatrzymasz przy sklepie tych ludzi, którzy zechcš zostać. - Ciężki warunek, ale... - Jak chcesz. Nastała chwila milczenia. - Cóż myœlisz robić ze spółkš do handlu z cesarstwem? - zapytał Szlangbaum. - Bo mówisz tak, jakbyœ się i z niej chciał wycofać... - Jest to bardzo prawdopodobne. Szlangbaum zarumienił się, chciał coœ powiedzieć, ale dał spokój. Pogadali jeszczeo rzeczach obojętnych i Szlangbaum wyszedł, żegnajšc się z nim bardzo serdecznie. "On, widzę, ma zamiar wszystko odziedziczyć po mnie - myœlał Wokulski. - Ha! niech dziedziczy... œwiat należy do tych, którzy go biorš". Swojš drogš Szlangbaum, rozmawiajšcy z nim w tej chwili o swoich interesach, wydał mu się zabawny. "Wszyscy w sklepieskarżš się na niego - myœlał - mówiš, że głowę zadziera, że wyzyskuje... Co prawda,o mnie mówili to samo..." Spojrzenie jego znowu padło na biurko, gdzie od kilku dni leżał list z Paryża. Wzišł go do ršk, ziewnšł, ale nareszcie odpieczętował. Była to korespondencja od baronowej, majšcej dyplomatyczne stosunki, tudzież kilka urzędowych aktów. Przejrzał je i przekonał się, że sš to dowody œmierci Ernesta Waltera, inaczej Ludwika Stawskiego, który zmarł w Algierze. Wokulski zamyœlił się. "Gdybym przed trzema miesišcami dostał tepapiery, kto wie, co by dziœ było?... Stawska - piękna, a nade wszystko jaka szlachetna... jaka szlachetna!... Czy ja wiem,może ona naprawdę mnie kochała?... Stawska mnie, a ja tamtš... Co za ironia losu!..." Rzucił papiery na biurko i przypomniał sobie ten mały, czysty salonik, w którym tyle wieczorów przepędził z paniš Stawskš,gdzie czuł się tak spokojnym. "No - mówił - i odrzuciłem szczęœcie, które samo wpadło mi w ręce... Ale czy może być szczęœciem to, czego nie pragniemy?... I jeżeli ona choć przez jeden dzień tyle cierpiała co ja?... Okrutne jest to urzšdzenie œwiata, na drugi ór. - Coyby takiemu o48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żňPńcóAącôňŻcőĄ,écöŠ;Űktórym dwoje ludzi, nieszczęœliwych z tego samego powodu, nie mogš sobie pomóc..." Dokumenta o œmierci Stawskiego leżały kilka dni, a Wokulski jeszcze nie zdecydował się, co z nimi zrobić. Z poczštku wcale o nich nie myœlał, potem, gdy mu coraz częœciej wpadały w oczy lub pod rękę, zaczšł doœwiadczać wyrzutów sumienia. "Ostatecznie - mówił - sprowadziłem je dlapani Stawskiej, więc trzeba to oddać pani Stawskiej; ale gdzie ona jest?... Nie wiem... Zabawna byłaby historia, gdybym się z niš ożenił... Miałbym towarzystwo. Helunia miłedziecko... miałbym cel w życiu. No, ale ona sama nie zrobiłaby interesu... Cóż bym jej wreszcie powiedział? Jestem chory, potrzebuję dozorczyni i dlatego ofiaruję pani kilkanaœcie tysięcy rubli rocznie... Nawet pozwolę się pani kochać, chociaż sam... Mam już dosyć miłoœci..." Dzień schodził za dniem, a Wokulski nie wymyœlił sposobu odesłania papierów pani Stawskiej. Trzeba by dowiedzieć się, gdzie mieszka, napisać list rekomendowany, oddać go na pocztę... W końcu przypomniał sobie, że najprostszš rzeczš będzie wezwać Rzeckiego (z którym nie widział sięod kilku tygodni) i jemu oddać dokumenta. Lecz chcšc wezwać Rzeckiego, trzeba dzwonić na lokaja, posłać go do sklepu... "Aaa... dajcież mi spokój!" - mruknšł. Wzišłsię znowu do czytania, tym razem podróży. Zwiedził Stany Zjednoczone, Chiny, ale papiery pani Stawskiej nie dawały mu spokoju. Rozumiał, że coœ trzeba zrobić z nimi, a czuł, - że on nic nie zrobi. Taki standucha jego samego zaczšł dziwić. "Myœlę przecież prawidłowo - mówił - no, o ile nieprzeszkadzajš mi wspomnienia... Czuję prawidłowo... ach, nawet zanadto prawidłowo! Tylko... nie chce mi się załatwić tego interesu i zresztš żadnego... Jest to więc modna dzisiaj choroba woli... Pyszny wynalazek!... Ależ ja, u diabła, nigdynie stosowałem się do mody... W końcu, co mi tam moda czy nie moda; jest mi z niš dobrze, zatem... Właœnie kończył podróż do Chin, kiedy przyszło mu na myœl, że gdyby on miał wolę, to mógłby prędzej czy póŸniej zapomnieć i o pewnych wypadkach, i o pewnych osobach. "A tak mnie to dręczy... tak dręczy!..." - szepnšł. Już zupełnie stracił rachubę czasu. Pewnego dnia gwałtem wszedł do niego Szuman. - No, jakże tam? - spytał. - Czytamy, widzę... powieœci, dobrze... podróże, doskonale... Nie miałbyœ ochoty wyjœć na spacer? Ładny dzień, a przez pięćtygodni chyba nacieszyłeœ się swoim mieszkaniem... - Ty z dziesięć lat cieszyłeœ się swoim - odparł Wokulski. - Racja! Ale ja miałem zajęcie, badałem ludzkie włosy i myœlałem o sławie. Nade wszystko zaœ nie miałem na karku interesów cudzych i swoich. Przecież za kilka tygodni będzie sesja tej spółki do handlu z cesarstwem... - Wycofuję się z niej... - Proszę... Dobra myœl - mówił z ironiš Szuman. - I jeszcze, ażeby cię lepiej ocenili, pozwól im wzišć na dyrektora Szlangbauma. On ich urzšdzi!... tak jak mnie... Genialna rasa te Żydki, ale cóż to za łajdaki!... - No, no, no... - Tylkoż ty ich nie broń przede mnš - zawołał gniewnie Szuman - bo ja ich nie tylko znam, ale i odczuwam... Dałbym gardło, że już w tej chwili Szlangbaum kopie pod tobš doły w owej spółce, i jestem pewny, że się tam wkręci,bo jakżeby polska szlachta mogła obejœć się bez Żyda... - Widzę, że nie lubisz Szlangbauma? - Owszem, nawet podziwiam go i chciałbym naœladować, ale nie potrafię! A właœnie teraz zaczyna się budzić we mnie instynkt przodków: skłonnoœć do geszefciarstwa... Onaturo! jakżebym chciał mieć z milion rubli,ażeby zrobić drugi milion, trzeci... i stać sięmłodszym bratem Rotszylda. Tymczasem nawet Szlangbaum wyprowadza mnie w pole... Tak długo kręciłem się w waszym œwiecie, żem w końcu utracił najcenniejszeprzymioty mojej rasy... Ale to wielka rasa: oni œwiat zdobędš, i nawet nie rozumem, tylko szachrajstwem i bezczelnoœciš... - Więc zerwij z nimi, ochrzcij się... - Ani myœlę. Naprzód, nie zerwę z nimi, choćbym się ochrzcił, a jestem znowu taki fenomenalny Żydziak, że nie lubię blagować.Po wtóre - jeżeli nie zerwałem z nimi, kiedy byli słabi, nie zerwę dziœ, kiedy sš potężni. - Mnie się zdaje, że właœnie teraz sš słabsi - wtršcił Wokulski. - Czy dlatego, żeich zaczynajš nienawidzieć?... - No, nienawiœć zbyt silne słowo. - Dajże spokój, nie jestem œlepy ani głupi... Wiem, co mówi się o Żydach w warsztatach, szynkach, sklepach, nawet w gazetach...I jestem pewny, że lada rok wybuchnie nowe przeœladowanie, z którego moi bracia w Izraelu wyjdš jeszcze mędrsi, jeszcze silniejsi i jeszcze solidarniejsi... A jak oni wam kiedyœ zapłacš!... Szelmy spod ciemnejgwiazdy, ale muszę uznać ich geniusz i nie mogę wyprzeć się sympatii... Czuję, że dla mnie brudny Żydziak jest milszym od umytego panicza; a kiedy po dwudziestu latach pierwszy raz zajrzałem do synagogi i usłyszałem œpiewy, na honor, łzy mi w oczach stanęły... Co tu gadać... Pięknym jestIzrael triumfujšcy i miło pomyœleć, że w tym triumfie uciœnionych jest czšstka mojejpracy!... - Szuman, zdaje mi się, że masz goršczkę...- Wokulski, jestem pewny, że masz bielmo, i to nie na oczach, ale na mózgu... - Jakże możesz wobec mnie mówić o takich rzeczach?... - Mówię, bo naprzód, nie chcę być gadem, który kšsa podstępnie, a po wtóre... ty, Stachu, już nie będziesz z nami walczył... Jesteœ złamany, i to złamany przez swoich... Sklep sprzedałeœ, spółkę porzucasz... Kariera twoja skończona. Wokulski spuœcił głowę na piersi. - Pomyœl zresztš - cišgnšł Szuman - kto dziœ jest przy tobie?... Ja, Żyd, tak pogardzony i tak skrzywdzony jak ty... I przez tych samych ludzi... przez wielkich panów... - Robisz się sentymentalny - wtršcił Wokulski. - To nie sentymentalizm!... Bryzgalinam w oczy swojš wielkoœciš, reklamowali swoje cnoty, kazali nam mieć ich ideały... Adziœ, powiedz sam: co warte sš te ideały i cnoty, gdzie ich wielkoœć, która musiała czerpać z twojej kieszeni?... Rok tylko żyłeœ z nimi, niby na równej stopie, i co z ciebie zrobili?... Więc pomyœl, co musieli zrobić z nami, których gnietli i kopali przez całe wieki?... I dlatego radzę ci: połšcz się z Żydami. Zdublujesz majštek i jak mówi Stary Testament, zobaczysz nieprzyjacioły twoje u podnóżka nóg twoich... Za firmę i dobre słowo oddamy ci Łęckich, Starskiego i nawet jeszcze kogo naprzykładkę... Szlangbaum to nie dla ciebie wspólnik, to błazen. - A jak zagryziecie owych wielkich panów, to co?... - Z koniecznoœci połšczymy się z waszym ludem, będziemy jego inteligenejš, której dziœ nie posiada... Nauczymy go naszej filozofii, naszej polityki, naszej ekonomii i z pewnoœciš lepiej wyjdzie na nas aniżeli naswoich dotychczasowych przewodnikach... Przewodnikach!... - dodał ze œmiechem. Wokulski machnšł rękš. - Mnie się zdaje - rzekł - że ty, który chcesz wszystkich leczyć na marzycielstwo, sam jesteœ marzycielem. - A toż znowu?... - zapytał Szuman. - Tak... Nie macie gruntu pod nogami, a chcecie innych brać za łeb... Myœlcie wy lepiej o uczciwej równoœci z innymi, nie o zdobywaniu œwiata, i nie leczcie cudzych wad przed uleczeniem własnych, które mnożš wam nieprzyjaciół. Zresztš ty sam nie wiesz, czego się trzymać: raz gardzisz Żydami, drugi raz oceniasz ich zbyt wysoko... - Gardzę jednostkami, szanuję siłę gromady. - Wprost przeciwnie, aniżeli ja, który gardzę gromadami, a niekiedy szanuję jednostki. Szuman zamyœlił się. - Rób, jak chcesz - rzekł bioršc za kapelusz. - Faktem jest jednak, że jeżeli ty wyjdziesz ze swojej spółki, to ona wpadnie w ręce Szlangbaumaicałej zgrai parszywych Żydziaków. Tymczasem gdybyœ został, mógłbyœ tam wprowadzić ludzi uczciwych i przyzwoitych,którzy majš niewiele wad, a wszystkie żydowskie stosunki. - Tak czy owak, spółkę opanujš Żydzi. - Alebez twej pomocy zrobiš to Żydzi chederowi,a z tobš zrobiliby uniwersyteccy. - Czy to nie wszystko jedno! - odparł Wokulski, wzruszajšc ramionami. - Nie wszystko. Nas z nimi łšczy rasa i wspólne położenie, ale dzielš poglšdy. My mamy naukę, oni Talmud, my rozum, oni spryt; my jesteœmy trochę kosmopolici, oni partykularyœci, którzy nie widzš dalej poza swojš synagogę i gminę. Gdy chodzi o wspólnych nieprzyjaciół, sš wybornymi sprzymierzeńcami, ale gdy o postęp judaizmu... wówczas sš dla nas nieznoœnym ciężarem! Dlatego w interesie cywilizacji leży, ażeby kierunek spraw był w naszych rękach. Tamci mogš tylko zaplugawić œwiat chałatami i cebulš, ale nie posunšć go naprzód... Pomyœl o tym, Stachu!... Uœciskał Wokulskiego i wyszedł pogwizdujšc arię: "Rachelo, kiedy Pan w dobroci niepojęty..." "Tak tedy - myœlał Wokulski - zanosi się na walkę między Żydami postępowymi i zacofanymi o naszš skórę, a ja mam brać w niej udział jako sprzymierzeniec tych albo tamtych... Piękna rola!... Ach, jak mnie to nudzi i nuży..."Zaczšł marzyć, i znowu zobaczył odrapany mur domu Geista i nieskończonš iloœć schodów, na szczycie których siedziałposšg spiżowej bogini, z głowš w chmurachi z zagadkowym napisem u stóp: "Niezmienna i czysta..."Przez chwilę, kiedy patrzył na fałdy jej sukni, œmiać mu się chciało i z panny Izabeli, i z jej triumfujšcego wielbiciela, i z własnych cierpień. "Czy to podobna?... czy to podobna?... - szepnšł. - Ażebym ja..."Ale posšg wnet zniknšł, a ból powrócił i rozsiadł się w jego sercu jak wielki pan, któremu nikt nie sprosta. W parę dni po wizycie Szumana zjawił się uWokulskiego Rzecki. Był bardzo mizerny, podpierał się laskš i tak zmęczył się wejœciem na pierwsze piętro, że zadyszanyupadł na krzesło i z trudnoœciš mówił. Wokulski przeraził się. - Co tobie, Ignacy?... - zawołał. - Et, nic!... Trochę staroœć, trochę... Ot, nic!... - Ależ ty lecz się, mój drogi, wyjedŸ gdzie...- Powiem ci, że próbowałem wyjeżdżać... Już nawet byłem na kolei. Ale ogarnęła mnie taka tęsknota za Warszawš i... za naszym sklepem - dodał ciszej - że... Iii... co tam!... Przepraszam cię, żem tu przyszedł... - Ty mnie przepraszasz, kochany stary?.. Ja myœlałem, że gniewasz się na mnie. - Jana ciebie?... - odparł Rzecki, wpatrujšc się w niego z przywišzaniem. - Ja na ciebie?... -Ale co tam!... Przypędziły mnie tu interesa iciężki kłopot... - Kłopot? - WyobraŸ sobie, że Klejn aresztowany... Wokulski cofnšł się z krzesłem. - Klejn i ci dwaj... pamiętasz?... Ten Maleski i Patkiewicz... - Za co? - Oni mieszkali w domu baronowej Krzeszowskiej, no i trochę, co prawda, szykanowali tego... tego Maruszewicza... On groził, a ci jeszcze lepiej... W końcu poleciał na skargę do cyrkułu... Zeszła policja, zrobił się jakiœ skandal i wszystkich trzech wzięto do kozy. - Dzieciaki... dzieciaki!... - szepnšł Wokulski. - Ja to samo mówiłem - cišgnšł Rzecki. - Naturalnie, nic im się nie stanie, ale zawsze niemiła historia. Ten osioł Maruszewicz sam przestraszony... Wpadł do mnie, przysięgał, że on temu nie winien... Nie mogłem już wytrzymać i odpowiedziałem mu: "Żeœ pan nie winien, jestem pewny; ale i to pewne, że w naszych czasach Pan Bóg opiekuje się hultajami... Bo naprawdę to pan powinieneœ siedzieć dziœ pod kluczem za fałszowanie podpisów, ale nie te lekkoduchy..." Aż rozpłakał się. Przysišgł, że odtšd wejdzie na dobrš drogę i że jeżeli dotychczas nie wszedł na niš, to tylko z twojej winy. "Byłem pełen najszlachetniejszych zamiarów - mówił - ale pan Wokulski, zamiast podać mi rękę, zamiast utwierdzić w zacnych intencjach, zbył mnie lekceważeniem..." - Poczciwa dusza! - rozeœmiał się Wokulski.- Cóż więcej? - W mieœcie gadajš - mówił Rzecki - że opuszczasz spółkę... - Tak... - I że odstępujesz jš Żydom. - No, przecież moi wspólnicy nie sš starš garderobš, ażebym mógł ich odstępować - wybuchnšł Wokulski. - Majš pienišdze, majšgłowy na karkach... Niech znajdš ludzi i niech sobie radzš. - Kogo oni tam znajdš, a choćby znaleŸli, komu zaufajš, jeżeli nie Żydom!... A Żydzi naserio myœlš o tym interesie. Nie ma dnia, ażeby nie odwiedził mnie Szuman albo Szlangbaum, a każdy namawia, ażebym ja po tobie prowadził spółkę... - Właœciwie ty jš dziœ prowadzisz. Rzecki machnšł rękš. - Twoimi pomysłami i pieniędzmi! - odparł. - Ale mniejsza... Z tegowidzę, że Szuman należy do jednej partii, aSzlangbaum do drugiej i że potrzebujš sztromanów... Przede mnš jeden na drugiego wiesza psy, ale wczoraj słyszałem, że obie partie już majš się porozumieć. - Mšdrzy! - szepnšł Wokulski. - Ale ja do nich straciłem serce - odparł Rzecki. - Jestem przecie stary kupiec i mówię ci, że u nich wszystko stoi na bladze, szacherce i tandecie. - Nie bardzo im wymyœlaj - wtršcił Wokulski - boć to przecie my ich wyhodowaliœmy... - Nie my!... - zawołał gniewnie Rzecki - oni wszędzie tacy... Gdziekolwiek ich spotkałem:w Peszcie, Konstantynopolu, w Paryżu i w Londynie, zawsze widziałem jednš zasadę: dawać jak najmniej, a brać jak najwięcej, tak we względzie materialnym, jak i w moralnym... Blichtr... zawsze blichtr!... Wokulski zaczšł chodzić po pokoju. - Szuman miał rację - rzekł - że wzrasta do nich niechęć, kiedy nawet ty... - Ja nie jestem niechętny... ja już schodzę zpola... Ale spojrzyj tylko, co się tu dzieje?...Gdzie oni nie włażš, gdzie nie otwierajš sklepów, do czego nie wycišgajš ršk?... A każdy, byle zajšł jakie stanowisko, prowadzi za sobš cały legion swoich, bynajmniej nie lepszych od nas, nawet gorszych. Zobaczysz, co zrobiš z naszym sklepem: jacy to tam będš subiekci, jakie towary... I ledwie zagarnęli sklep, już wkręcajš się między arystokrację, już biorš się do twojej spółki... - Nasza wina... Nasza wina!... - powtarzał Wokulski. - Nie możemy odmawiać ludziom prawa do zdobywania stanowisk, ale możemy bronić własnych. - Ty sam opuszczasz stanowisko. - Nie przez nich; oni ze mnš uczciwie wychodzili. - Boœ był im potrzebny. Z ciebie i twoich stosunków zrobili szczebel... - No, co tam - przerwał Wokulski - obaj nie przekonamy, się... Ale, ale... Mam tu urzędowe papiery o œmierci Ludwika Stawskiego. Rzecki zerwał się z fotelu. - Męża pani Heleny?... Gdzie?... - mówił rozgoršczkowany. - Ależ to ocalenie dla naswszystkich!... Wokulski podał dokumenta, które Rzecki schwycił drżšcymi rękoma. - Wieczny odpoczynek i... chwała Bogu!... - prawił czytajšc. - No, kochany Stachu, dziœnie ma już żadnej przeszkody... Żeń się z niš... Ach, gdybyœ wiedział, jak ona cię kocha... Zaraz doniosę o tym biedaczce, a papiery ty sam zawieŸ i... oœwiadcz się z miejsca... Już widzę, spółka będzie uratowana, a może i sklep... Paruset ludzi, których uchronisz od nędzy, pobłogosławi was... Co to za kobieta!... Przy niej dopiero znajdziesz spokój i szczęœcie... Wokulski stanšł przed nim i pokiwał głowš.- A ona ze mnš znajdzie szczęœcie? - spytał. - Szalenie cię kocha... Ty nawet nie domyœlasz się... - A wie ona: co kocha?... Czy ty nie widzisz, że ja już jestem tylko ruinš, najgorszš, bo moralnš... Zatruć komuszczęœcie potrafię, ale dać!... I jeżeli mógłbym dać coœ œwiatu, to chyba pienišdze i pracę, ale... nie dla dzisiejszych ludzi i jak najdalej od nich. - Eh, przestań!... - zawołał Rzecki. - Ożeń się z niš, a zaraz inaczej spojrzysz... Wokulski œmiał się smutno. - Tak... ożenić się!... Spętać dobrš i niewinnšistotę, wyzyskiwać najszlachetniejsze uczucia, a myœlš być gdzie indziej... I może jeszcze za rok lub dwa wymawiać, że dla niej porzuciłem wielkie zamiary... - Polityka?... - szepnšł tajemniczo Rzecki. - Co tam polityka!... już miałem czas i okazje rozczarować się do niej... Jest coœ ważniejszego od polityki... - Może wynalazek tego Geista?... - pytał Rzecki. - A ty skšd wiesz? - Od Szumana. - Ach, prawda!... Zapomniałem, że Szuman musi wiedzieć o wszystkim. To także talent... - I bardzo pomocny. Swojš drogš, radzę ci:pomyœl o pani Stawskiej, bo... - Ty mi jš odbijesz?... - uœmiechnšł się Wokulski. - Odbij, odbij!... Gwarantuję wam, że nie zaznacie biedy. - Tfy! dajże spokój!... Ziemia by się zapadła, gdyby taki stary grat jak ja myœlał o podobnej kobiecie. Ale jest tu ktoœniebezpieczniejszy... Mraczewski... Szaleje za niš, mówię ci, i już pojechał do niej trzeci czy czwarty raz... Serce kobiety nie ór. - Coyby takiemu o48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż÷P cřđĘcůşcúż, cűČ;›kamień... - O!... Mraczewski?... Już nie bawi się w socjalizm? - Ale skšd! on mówi, że byle człowiek odłożył pierwszy tysišc rubli, a jeszcze poznał takš pięknš kobietę jak Stawska, zaraz polityka wywietrzeje mu z głowy. - Biedny Klejn był innego zdania - rzekł Wokulski. - Co tam Klejn, narwaniec!... Dobry chłopak,ale żaden subiekt... Mraczewski, oto była perła!... Piękny, paplał po francusku, a jak on spoglšdał na klientki, jak podkręcał wšsy!... Ten zrobi interes na œwiecie i zdmuchnie ci paniš Stawskš... Zobaczysz!... Zabrał się do wyjœcia, ale jeszcze stanšł i rzekł: - Żeń się z niš, Stachu, żeń... Uszczęœliwiszkobietę, uratujesz spółkę, a może i sklep ocalisz. Co tam wynalazki!... Rozumiałbym cele polityczne w tych czasach, kiedy mogš zajœć najdonioœlejsze wypadki. Ale te machiny latajšce... Chociaż może i one przydałyby się? - dodałpo namyœle. - Ha! zresztš rób, jak chcesz, ale prędko decyduj się co do Stawskiej, bo czuję, że Mraczewski nie zaœpi gruszek w popiele. To frant! Machiny latajšce... Phy! czy ja wiem?... Może i to... może i to na coœsię przyda. Wokulski został sam. "Paryż czy Warszawa?... - myœlał. - Tam wielki cel, aleniepewny, tu paruset ludzi... Na których niemogę patrzeć..." - dodał po chwili. Zbliżył się do okna i jakiœ czas wyglšdał na ulicę, po prostu ażeby się przemóc. Ale wszystko drażniło go: ruch powozów, bieganina pieszych, ich zafrasowane lub uœmiechnięte twarze. Najbardziej zaœ rozstrajał go widok kobiet. Zdawało mu się, że każda jest uosobieniem głupoty i fałszu. "Każda znajdzie swego Starskiego, prędzej lub póŸniej - myœlał.- Każda go szuka". Wkrótce znowu odwiedził Wokulskiego Szuman. - Mój drogi - zawołał od progu, œmiejšc się - choćbyœ miał mnie wyrzucić za drzwi, będę cię przeœladował wizytami...- Ale owszem, przychodŸ jak najczęœciej - odparł Wokulski. - Więc zgadzasz się?... Wybornie!... To połowa kuracji... Co znaczy jednakże silny mózg!... Po niecałych siedmiu tygodniach ciężkiej mizantropii już zaczynasz tolerować gatunek człowieczy, i to jeszczew mojej osobie... Cha! Cha! Cha!... Cóż by było, gdyby wpuœcić do twej klatki jakšœ szykownš kobietkę... Wokulski zbladł. - No, no... wiem, że jeszcze za wczeœnie... Choć już pora, ażebyœ zaczšł ukazywać sięmiędzy ludŸmi. To uleczyłoby cię do reszty. Bo weŸ za przykład mnie - prawił Szuman. - Dopóki siedziałem w czterech œcianach, nudziłem się jak diabeł w dzwonnicy; a dziœ ledwiem pokazał się w œwiecie, już mam tysišce rozrywek. Szlangbaum chce mnie okpić i z jednego zdziwienia wpada w drugie, dzień po dniu przekonywajšc się, żechoć mam tak naiwnš minę, przecież z góryprzewidziałem wszystkie jego cugi. To nawet zjednało mi u niego szacunek... - Dosyć skromna zabawa - wtršcił Wokulski. - Zaczekaj! Drugš uciechę sprawiajš mi moi współwyznawcy ze sfer finansowych, ponieważ zdaje im się, że ja mam nadzwyczajny spryt do interesów i że pomimo to będš mnš mogli kierować, jak imsię podoba... Wyobrażam sobie ich bolesne rozczarowanie, kiedy przekonajš się, że anijestem doœć sprytnym do interesów, ani doœć głupim, ażeby stać się pionkiem w ich rękach... - A tak namawiałeœ mnie do wejœcia w spółkę z nimi?... - To co innego. Ja i dziœ jeszcze cię namawiam. Na ostrożnej spółce z rozumnymi Żydami nikt nigdy nie stracił, przynajmniej finansowo. Ale co innego być wspólnikiem, a co innego pionkiem, jakim mnie chcš zrobić... Ach, te Żydziaki !... zawsze szelmy, w chałatach czy we frakach... - Co ci jednak nie przeszkadza uwielbiać ich, a nawet łšczyć się ze Szlangbaumem!?...- To znowu co innego - odparł Szuman. - Żydzi, moim zdaniem, sš najgenialniejszš rasš w œwiecie, a przy tymmojš rasš, więc ich podziwiam i w gromadzie kocham. A co do porozumienia zeSzlangbaumem... Bój się Boga, Stachu! czybyto była rzecz rozsšdna z naszej strony, gdybyœmy się żarli między sobš wówczas, kiedy idzie o uratowanie tak œwietnego interesu jak spółka do handlu z cesarstwem?... Ty jš rzucasz, więc albo runie, albo złapiš jš Niemcy i w każdym razie kraj straci. A tak i kraj zyska, i my...- Coraz mniej rozumiem cię - wtršcił Wokulski. - Żydzi sš wielcy i Żydzi sš szelmy... Szlangbauma trzeba wyrzucić ze spółki i trzeba go znowu przyjšć... Raz Żydzi na tym zyskujš, to znowu kraj zyska... Kompletny chaos!.. - Masz, Stachu, mózg przewrócony... To żaden chaos, najjaœniejsza prawda... W tymkraju tylko Żydzi tworzš jakiœ ruch przemysłowy i handlowy, a więc każde ich ekonomiczne zwycięstwo jest czystym zyskiem dla kraju... Nie mam racji?... - Muszę się nad tym zastanowić - odparł Wokulski. - No, a jakš jeszcze masz uciechę?.. - Największš. WyobraŸ sobie, że na pierwszš wieœć o moich przyszłych sukcesach finansowych już chcš mnie żenić... Mnie, z mojš żydowskš mordš i łysinš!... - Kto?... z kim?... - Naturalnie, że nasi znajomi, a z kim?... Z kim zechcę. Nawet z chrzeœcijankš, i to z pięknej familii, byłem się ochrzcił... - A ty?.. - Wiesz co, że gotowem to zrobić przez ciekawoœć. Po prostu dla dowiedzenia się: wjaki sposób przekona mnie o swej miłoœci chrzeœcijanka piękna, młoda, dobrze wychowana, a nade wszystko z porzšdnej familii?... Tu już miałbym miliony zabaw. Bawiłbym się, widzšc jej konkury o mojš rękę i serce. Bawiłbym się, słyszšc, jak mówi o swej wielkiej ofierze dla dobra rodziny, a może nawet ojczyzny. Bawiłbym się w końcu, œledzšc, w jaki sposób powetowałaby sobie swojš ofiarę: czy oszukiwałaby mnie starš metodš, to jest potajemnie, czy nowš, to jest jawnie, i może nawet żšdajšc mego przyzwolenia?... Wokulski schwycił się za głowę. - Okropnoœć... - szepnšł. Szuman patrzył na niego spod oka. - Stary romantyku!... stary romantyku!... - mówił. - Chwytasz się za głowę, bo w twojej chorej wyobraŸni cišgle jeszcze pokutuje chimera idealnej miłoœci, kobiety zanielskš duszš... Takich jest ledwie jedna nadziesięć, więc masz dziewięć przeciw jednemu, że na takš nie trafisz. A chcesz poznać normę?... więc rozejrzyj się w stosunkach ludzkich. Albo mężczyzna jak kogut uwija się między kilkunastoma kurami, albo kobieta, jak wilczyca w lutym,wabi za sobš całš zgraję ogłupiałych wilków czy psów... I powiadam ci, że nie ma nic bardziej upadlajšcego jak œciganie się w takiej gromadzie, jak zależnoœć od wilczycy... W tym stosunku traci się majštek, zdrowie, serce, energię, a w końcu i rozum... Hańba temu, kto nie potrafi wydobyć się z podobnego błota!Wokulski siedział milczšcy,z szeroko otwartymi oczyma. Wreszcie rzekł cichym głosem: - Masz rację... Doktór pochwycił go za rękę i gwałtownie targajšc niš, zawołał: - Mam rację?... ty to powiedziałeœ?... A więc - jesteœ ocalony!... Tak, jeszcze będš zciebie ludzie... Pluń na wszystko, co minęło:na własnš boleœć i na cudzš nikczemnoœć... Wybierz sobie jaki cel, jakikolwiek, i zacznij nowe życie. Rób dalej majštek czy cudowne wynalazki, żeń się ze Stawskš czyzawišż drugš spółkę, byleœ czegoœ pragnšłicoœ robił. Rozumiesz? I nigdy nie pozwól nakrywać się spódnicš... Rozumiesz? Ludzie twojej energii rozkazujš, nie słuchajš, prowadzš, nie zaœ sš prowadzeni... Kto, majšc do wyboru ciebie i Starskiego, wybrał Starskiego, ten dowiódł, że niewartnawet Starskiego... Oto moja recepta, pojmujesz?... A teraz bšdŸ zdrów i zostań zwłasnymi myœlami. Wokulski nie zatrzymywał go. - Gniewasz się? - rzekł Szuman. - Nie dziwię się, wypaliłem ci tęgiego raka; a to,co jeszcze zostało, samo zginie. Bywaj zdrów. Po odejœciu doktora Wokulski otworzył okno i rozpišł koszulę. Było mu duszno, goršco i zdawało mu się, że go krew zaleje. Przypomniał sobie Zasławek i oszukiwanego barona, przy którym on sam odegrywał wówczas prawie takš rolę, jak dzisiaj przy nim Szuman... Zaczšł marzyć i obok wizerunku panny Izabeli w objęciach Starskiego ukazała mu się teraz gromada zziajanych wilków, uganiajšcych się po œniegu za wilczycš... A on był jednym z nich!... Znowu ogarnšł go ból, a zarazem wstręt i obrzydzenie do samego siebie. "Jakim ja nikczemny i głupi!... - zawołał, uderzajšc się w czoło. Żeby tyle widzieć, tyle słyszeći jednakże dojœć do podobnego upodlenia... Ja... ja... œcigałem się ze Starskim i Bóg wiez kim jeszcze". Tym razem œmiało wywołał w pamięci obraz panny Izabeli; œmiało przypatrywał się jej posšgowym rysom, popielatym włosom, oczom mienišcym się wszystkimi barwami, od niebieskiej do czarnej. I zdawało mu się, że na jej twarzy, szyi, ramionach i piersiach widzi, jak piętna, œlady pocałunków Starskiego... "Miał rację Szuman - pomyœlał - jestem naprawdę uleczony..." Powoli jednak gniew ostygł w nim, a jego miejsce znowu zajšł żal i smutek. Przez kilka następnych dni Wokulski już nic nie czytał. Prowadził ożywionš korespondencję z Suzinem i dużo rozmyœlał.Myœlał, że w obecnym położeniu, prawie oddwu miesięcy zamknięty w swoim Gabinecie,już przestał być człowiekiem i zaczyna robić się czymœ podobnym do ostrygi, która, siedzšc na jednym miejscu, bez wyboru przyjmuje od œwiata to, co jej rzuci przypadek. A jemu co dał przypadek? Najpierw podsunšł ksišżki, z których jedneoœwieciły go, że jest don Quichotem, a inneobudziły w nim pocišg do cudownego œwiata, w którym ludzie posiadajš władzę nad wszelkimi siłami natury. Więc chciał już nie być don Quichotem i zapragnšł posiadać władzę nad siłami natury. Potem kolejno wpadali do niego Szlangbaum iSzuman, od których dowiedział się, że dwiepartie żydowskie walczš między sobš o odziedziczenie po nim kierunku spółkš. W całym kraju nie było nikogo, kto by mógł dalej rozwijać jego pomysły; nikogo, próczŻydów, którzy występowali z całš kastowš arogancjš, przebiegłoœciš, bezwzględnoœciši jeszcze kazali mu wierzyć, że jego upadek, a ich triumf - będzie korzystnym dla kraju... Wobec tego poczuł taki wstręt do handlu, spółek i wszystkich zysków, że dziwił się samemu sobie: jakim sposobem on mógł, prawie przez dwa lata, mieszać się do podobnych rzeczy? "Zdobywałem majštek dla niej!... - pomyœlał. - Handel... ja i handel!... I to ja zgromadziłem przeszło pół miliona rubli w cišgu dwu lat, ja zmieszałem się z ekonomicznymi szulerami, stawiałem na kartę pracę i życie, no... i wygrałem... Ja - idealista, ja - uczony, ja, który przecie rozumiem, że pół miliona rubli człowiek niemógłby wypracować przez całe życie, nawet przez trzy życia... A jedynš pociechš,jakš jeszcze wyniosłem z tej szulerki, jestpewnoœć, żem nie kradł i nie oszukiwał... Widocznie Bóg opiekuje się głupcami..."Potem znowu wypadek przyniósłmu wiadomoœć o œmierci Stawskiego w liœcie z Paryża i od tej chwili kolejno budziły się w nim wspomnienia pani Stawskiej i Geista. "Mówišc prawdę - myœlał - powinien bym ten wyszulerowany majštek zwrócić ogółowi. Biedy i ciemnoty u nas pełno, a ci ludzie biedni i ciemni sš jednoczeœnie najczcigodniejszym materiałem... Jedyny zaœ na to sposób byłby ożenić się ze Stawskš. Ona z pewnoœciš nie tylko nie paraliżowałaby moich zamiarów, ale byłaby najwierniejszš pomocnicš. Ona przecież zna pracę i biedę, ijest taka szlachetna!..." Tak rozumował, ale czuł co innego: pogardę dla ludzi, których chciał uszczęœliwić. Czuł, że pesymizm Szumana nie tylko poderwał w nim namiętnoœć dla panny Izabeli, ale jeszcze zatruł jego samego. Trudno mu było opędzić się przed skutkami słów, że rodzaj ludzki albo składa się z kur kokietujšcych koguta, alboz wilków uganiajšcych się za wilczycš. I żegdziekolwiek zwróci się, ma dziewięć razy więcej szans, że trafi na zwierzę aniżeli naczłowieka!... "Niech go diabli wezmš z takš kuracjš" - szepnšł. Teraz poczšł zastanawiać się nad Szumanem. Trzej ludzie upatrywali w człowieczym gatunku cechy mocno zwierzęce: on sam, Geist i Szuman. Ale on sšdził, że zwierzęta w ludzkiej postaci sš wyjštkami, ogół zaœ składa się z dobrych jednostek. Geist twierdził, przeciwnie, że ogół ludzki jest bydlęcym, a jednostki dobre sš wyjštkami; ale Geist wierzył, że z czasem rozmnożš się ci dobrzy ludzie, że opanujš całš ziemię- i od kilkudziesięciu lat pracował nad wynalazkiem, który by umożliwił ten triumf. Szuman także twierdził, że ogromna większoœć ludzi sš zwierzętami, lecz ani wierzył w lepszš przyszłoœć, ani w nikim nie budził tej otuchy. Dla niego ludzki rodzaj był już skazany na wiekuiste bydlęctwo, wœród którego odróżniali się tylko Żydzi, jak szczupaki między karasiami."Piękna filozofia!" - myœlał Wokulski. Czuł jednak, że w jego zranionej duszy, jak w œwieżo zaoranym polu, pesymizm Szumana bystro się pleni. Czuł, że gaœnie wnim nie tylko miłoœć, ale nawet żal do panny Izabeli. Bo jeżeli cały œwiat składa się z bydlšt, to nie ma dobrej racji ani szaleć za jednym z nich, ani gniewać się zato, że jest zwierzęciem, nie lepszym i zapewne nie gorszym od innych. "Piekielna jego kuracja! - powtarzał. - Ale kto wie, czy nie słuszna?... Ja fatalnie zbankrutowałem na moich poglšdach; kto mizaręczy, że i Geist nie myli się w swoich albo że nie ma racji Szuman?... Rzecki bydlę, Stawska bydlę, Geist bydlę, ja sam bydlę... Ideały - to malowane żłoby, w których jest malowana trawa, niezdolna nikogo nasycić!... Więc co się poœwięcać dla jednych albo uganiać za drugimi?... Po prostu trzeba się wyleczyć, a potem na odmianę jadać polędwicę albo ładne kobiety i popijać to dobrym winem... Czasami coœ przeczytać, czasami gdzie wyjechać, wysłuchać koncertu i tak doczekać staroœci". Na tydzień przed sesjš, która miała zdecydować o losach spółki, wizyty u Wokulskiego stały się coraz częstszymi. Przychodzili kupcy, arystokracja, Adwokaci,zaklinajšc go, ażeby nie opuszczał stanowiska i nie narażał instytucji, która przecież jest jego dziełem. Wokulski przyjmował interesantów z tak lodowatš obojętnoœciš, że nawet nie mieli ochoty wypowiedzieć mu swoich argumentów; mówił, że jest znużony i chory i że musi się wycofać. Interesanci odchodzili bez nadziei; każdy jednak przyznawał, że Wokulski musi być ciężko chory. Wychudł, odpowiadał krótko i cierpko, a w oczach paliła mu się goršczka. - Zabił się chciwoœciš! - mówili kupcy. Na parę dni przed ostatecznym terminem Wokulski wezwał swego adwokata i prosił go o zawiadomienie wspólników, że stosownie do zawartej z nimi umowy, wycofuje kapitał i usuwa się ze spółki. Inni mogš zrobić to samo. - A pienišdze? - spytał adwokat. - Dla nich już sš gotowe w banku; ja zaœ mam rachunki z Suzinem. Adwokat pożegnał go strapiony. Tegoż dnia przyjechał do Wokulskiego ksišżę. - Słyszę nieprawdopodobne rzeczy! - zaczšł ksišżę œciskajšc go za rękę. - Adwokat pański zachowuje się tak, jakby pan naprawdę miał zamiar nas opuœcić... - Czy ksišżę myœlał, że żartuję?... - No, nie... Ja myœlę, że pan spostrzegł jakieœ niedogodnoœci w naszej umowie i... - I targuję się, ażeby zmusić was do podpisania innej, która zmniejszy wasze procenta, a zwiększy moje dochody... - pochwycił Wokulski. - Nie, ksišżę, usuwam się zupełnie na serio. - Więc robi pan zawód swoim wspólnikom... - Jaki? Panowie sami zawišzaliœcie ze mnš spółkę tylko na rok i sami żšdaliœcie takiego prowadzenia interesów, ażeby w cišgu miesišca po rozwišzaniu umowy każdywspólnik mógł wycofać swój wkład. To było wasze wyraŸne żšdanie. Ja zaœ przekroczyłem je o tyle, że zwrócę pienišdze nie w miesišc dopiero, ale w godzinę po rozwišzaniu spółki. Ksišżę upadł na fotel. - Spółka zostanie - rzekł cicho - ale na miejsce pana wejdš do niej starozakonni... -To już z wyboru panów. - Żydowszczyzna w naszej spółce!... - westchnšł ksišżę. - Oni nawet na posiedzeniach gotowi rozmawiać po żydowsku... Nieszczęsny kraj! nieszczęsny język!... - Nie ma obawy - wtršcił Wokulski. - Większoœć naszych wspólników ma zwyczaj rozmawiać na sesjach po francusku i językowi nic się nie stało, więc chyba nie zaszkodzi mu i kilka frazesów w żargonie. Ksišżę zarumienił się. - Ależ starozakonni, panie... obca rasa... Teraz jeszcze zaczęła się przeciw nim jakaœ niechęć... - Niechęć tłumu niczego niedowodzi. Lecz któż zresztš broni panom zebrać odpowiednie kapitały, jak to zrobili Żydzi, i powierzyć je nie Szlangbaumowi, ór. - Coyby takiemu o48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żüPŤcýűŞcţĽ+c˙Đ,cŇ;˘ale któremu z chrzeœcijańskich kupców? - Nie znamy takiego, któremu można by zaufać. - A Szlangbauma znacie?... - Przy tym u nas nie ma ludzi doœć zdolnych - wtršcił ksišżę.- To sš subiekci, nie finansiœci... - A ja czym byłem?... Także subiektem i nawet restauracyjnym chłopcem; mimo to spółka przyniosła zapowiedziany dochód. - Pan jesteœ wyjštkiem... - Któż panom zaręczy, że nie znaleŸlibyœcie więcej takich wyjštków w piwnicach i za kontuarami. Poszukajcie. - Starozakonni sami do nas przychodzš... - Otóż to!... - zawołał Wokulski. - Żydzi przychodzš albo wy do nich, ale chrzeœcijański parweniusz do was nawet przyjœć nie może, bo tyle napotyka zawad po drodze... Wiem coœ o tym. Wasze drzwi tak szczelnie sš zamknięte przed kupcem i przemysłowcem, że albo trzeba je zbombardować setkami tysięcy rubli, ażeby się otworzyły, albo wciskać się jak pluskwa... Uchylcie trochę tych drzwi, a może będziecie mogli obchodzić się bez Żydów. Ksišżę zasłonił rękoma oczy. - O, panie Wokulski, to... bardzo słuszne, copan mówi, ale i bardzo gorzkie... bardzo okrutne... Mniejsza jednak... Rozumiem pański żal do nas, ależ... sš jakieœ obowišzki względem ogółu... - No, ja nie uważam tego za pełnienie obowišzków, że od mego kapitału miałem piętnaœcie procentrocznie. I nie sšdzę, ażebym był gorszym obywatelem, poprzestajšc na pięciu... - Ależ my wydajemy te pienišdze - odparł już obrażony ksišżę. - Ludzie żyjš około nas... - I ja będę wydawał. Pojadę na lato do Ostendy, na jesień do Paryża, na zimę do Nizzy... - Przepraszam!... Nie tylko za granicš żyjš z nas ludzie... Iluż tutejszych rzemieœlników... - Czeka na swoje należnoœci po roku i dłużej - pochwycił Wokulski. - My obaj, moœci ksišżę, znamy takich protektorów krajowego przemysłu, mieliœmy ich nawet w naszej spółce... Ksišżę zerwał się z fotelu. - Aaa!... to się nie godzi, panie Wokulski - mówił zadyszany.- Prawda, sš wœród nas duże wady, sš grzechy, ale żadnego z nich nie popełniliœmy względem pana... Miałeœ naszš życzliwoœć... szacunek... - Szacunek!... - zawołał, œmiejšc się Wokulski. - Czy ksišżę sšdzi, że nie zrozumiałem, na czym on polegał i jakie zapewniał mi stanowisko między wami?... Pan Szastalski, pan Niwiński, nawet... pan Starski, który nigdy nic nie robił i nie wiadomo skšd brał pienišdze, o dziesięć pięter stali wyżej ode mnie w waszym szacunku. Co mówię... Lada zagraniczny przybłęda bez trudu dostawał się do waszych salonów, które ja musiałem dopiero zdobywać, choćby... piętnastym procentem od powierzonych mi kapitałów!...To oni, to ci ludzie, nie ja, posiadali wasz szacunek, ba! mieli nierównie rozleglejsze przywileje... Choć każdy z tych wyżej oszacowanych mniej jest wart aniżeli mój szwajcar sklepowy, bo on coœ robi i przynajmniej nie gnoi ogółu... - Panie Wokulski, krzywdzisz nas... Rozumiem, o czym pan mówisz, i na mój honor, wstydzę się... Ależ my nie odpowiadamy za występki jednostek... - Owszem, wy wszyscy odpowiadacie, bo owe jednostki wyrosły poœród was, a to, co ksišżę nazywasz występkiem, jest tylko owocem waszych poglšdów, waszej pogardydla wszelkiej pracy i wszelkich obowišzków.- Żal mówi przez pana... - odparł ksišżę, zabierajšc się do wyjœcia. - Żal słuszny, ale może niewłaœciwie skierowany... Żegnampana. Więc zostawiasz nas na pastwę starozakonnym?... - Mam nadzieję, że porozumiecie się z nimi lepiej niż z nami - rzekł Wokulski z ironiš. Ksišżę miał łzy w oczach. - Myœlałem - mówił wzruszony - że będziesz pan złotymmostem między nami a tymi, którzy... corazwięcej odsuwajš się od nas... - Chciałem być mostem, ale podpiłowano goi zawalił się... - odpowiedział Wokulski, kłaniajšc się. - Wracajmy więc do okopów Œwiętej Trójcy!... - To jeszcze nie okopy... to dopiero spółka z Żydami. - Tak pan mówisz?... - zapytał ksišżę, blednšc. - A więc ja... nie należę do tej spółki... Nieszczęsny kraj!... Kiwnšł głowš i wyszedł. Nareszcie odbyła się sesja rozstrzygajšca losy spółki do handlu z cesarstwem. Przede wszystkim zarzšd, utworzony przezWokulskiego, złożył sprawozdanie za rok ubiegły. Okazało się, że obroty przewyższały kilkanaœcie razy kapitał, który przyniósł nie piętnaœcie, ale osiemnaœcie procent zysku. Wspólnicy, słuchajšc tego, byli wzruszeni i na wniosekksięcia podziękowali zarzšdowi i nieobecnemu Wokulskiemu przez powstanie. Potem podniósł się adwokat Wokulskiego i oœwiadczył, że jego klient z powodu choroby wycofuje się nie tylko od zarzšdu, ale nawet od udziału w spółce. Wszyscy od dawna byli przygotowani na tę wiadomoœć, niemniej zrobiła wrażenie bardzo przygnębiajšce. Korzystajšc z przerwy, ksišżę poprosił o głos i zawiadomił obecnych, że skutkiem usunięciasię Wokulskiego i on występuje ze spółki. Co powiedziawszy, zaraz opuœcił salę obrad; na odchodne zaœ rzekł do któregoœ ze swoich przyjaciół: - Nigdy nie miałem zdolnoœci do operacji handlowych, a Wokulski jest jedynym człowiekiem, któremu mogłem powierzyć honor mego nazwiska. Dziœ nie ma jego, więc i ja nie mam tu co robić. - Ale dywidenda?... - szepnšł przyjaciel. Ksišżę spojrzał na niego z góry. - To, com robił, robiłem nie dla dywidendy,ale dla nieszczęœliwego kraju - odparł. - Chciałem do naszej sfery wlać trochę œwieżej krwi i œwieższych poglšdów; muszęjednak wyznać, żem przegrał, i to nie z winy Wokulskiego... Biedny ten kraj!... Wyjœcie księcia, aczkolwiek nieoczekiwane, zrobiło mniejsze wrażenie; obecni bowiem już byli uprzedzeni, że spółka utrzyma się. Teraz wystšpił jeden z adwokatów i drżšcym głosem odczytał bardzo pięknš mowę, której treœciš było to, że z usunięciem się Wokulskiego spółka traci nietylko kierownika, ale i pięć szóstych kapitału. "Powinna by więc upaœć - cišgnšł mówca - i gruzami swoimi zasypać cały kraj, tysišce pracowników, setki rodzin..." Tu przerwał, czekajšc na efekt. Ale obecni zachowywali się obojętnie, z góry wiedzšc, co nastšpi dalej. Adwokat zabrał znowu głos i wezwał obecnych, ażeby nie tracili męstwa. "Znalazł się bowiem zacny obywatel, człowiek fachowy, nawet przyjaciel i wspólnik Wokulskiego, który jest zdecydowany jak Atlas niebo podeprzeć zachwianš spółkę. Mężem tym, który chce obetrzeć łzy tysišcom, ocalić kraj od ruiny, handel popchnšć na nowe drogi..." W tym miejscu wszyscy obecni zwrócili głowyku krzesłu, na którym siedział spotniały i zarumieniony Szlangbaum. - Mężem tym - zawołał adwokat - jest pan... - Mój syn, Henryœ... - odezwał się głos z kšta. Ponieważ ten efekt nie był oczekiwany, więc sala zatrzęsła się od œmiechu. Swojš drogš zarzšd spółki udał radosne zdziwienie, zapytał obecnych: czy chcš przyjšć pana Szlangbauma na wspólnika i kierownika? a otrzymawszy jednomyœlne zezwolenie, wezwał nowego kierownika na fotel prezydialny. Tu znowu zrobiło się małe zamieszanie. Natychmiast bowiem zażšdał głosu Szlangbaum ojciec i wypowiedziawszy kilka pochwał synowi i zarzšdowi, postawił wniosek, że spółka nie może gwarantować wspólnikom więcej nad dziesięć procent rocznego zysku. Powstał hałas, kilkunastu mówców zabrałogłos i po bardzo ożywionych rozprawach uchwalono, że spółka przyjmuje nowych członków wskazanych przez pana Szlangbauma, a kierunek spraw powierza temuż panu Szlangbaumowi. Ostatnim epizodem było przemówienie doktora Szumana, którego wezwano na członka zarzšdu, ale który, odmawiajšc przyjęcia tak zaszczytnego stanowiska, w szyderczy sposób pozwolił sobie zażartować ze spółki między arystokracjš iŻydami. "Jest to jakby nieœlubne małżeństwo - mówił. - Ale ponieważ z takich zwišzków rodzš się niekiedy genialne dzieci, miejmy więc nadzieję, że i nasza spółka wyda jakieœ niezwykłe owoce..." Zarzšd był zaniepokojony, garstka obecnych oburzona; ale większoœć dała doktorowi rzęsiste brawo. Wokulski najdokładniej znał przebieg sesji: przez cały bowiem następnytydzień odwiedzano go i zasypywano listamilub anonimami. Przy tej sposobnoœci odkrył w sobie nowy idziwny nastrój duszy. Zdawało mu się, że pękły w nim wszystkie nici łšczšce go z ludŸmi, że sš mu obojętni, że go nic nie obchodzi, co ich obchodzi. Słowem, że jest podobny do aktora, który skończywszy rolęna scenie, gdzie przed chwilš œmiał się, gniewał lub płakał, zasiadł obecnie międzywidzami i na grę swoich kolegów patrzy jakna zabawę dzieci. "Czego oni się tak rzucajš?... Co to za głupstwa!..." - myœlał. Zdawało mu się, że spoza œwiata patrzy naten œwiat, a jego sprawy widzi z jakiejœ nowej strony, której dotychczas nie spostrzegał. Przez parę pierwszych dni nachodzili go wspólnicy, pracownicy albo klienci spółki, niezadowoleni z wejœcia Szlangbauma, a może zatrwożeni o swojš przyszłoœć. Ci po największej częœci namawiali go, ażeby wrócił na porzucone stanowisko, które jeszcze może zajšć, gdyż kontrakt ze Szlangbaumem nie podpisany. Niektórzy w tak smutnych barwach przedstawiali swoje położenie, a nawet płakali, że Wokulski doznał wzruszenia. Lecz zarazem odkrył w sobie takš obojętnoœć, taki brak współczucia dla cudzej niedoli, że sam się zadziwił. Coœ we mnie umarło!..." - myœlał i odprawiłinteresantów z niczym. Potem przyszła druga fala odwiedzajšcych, którzy pod pozorem podziękowania mu za oddane usługi chcieli zaspokoić ciekawoœć i zobaczyć, jak wyglšda ten niegdyœ silny człowiek, o którym teraz mówiono, że całkiem zniedołężniał. Ci już nie prosili go, ażeby wszedł znowu do spółki, tylko wychwalali jego minionš działalnoœć i mówili, że nieprędko znajdzie się działacz podobny do niego. Trzecia fala goœci odwiedzała Wokulskiego nie wiadomo po co. Bo nawet już nie mówili mu komplementów, ale coraz częœciej wspominali o Szlangbaumie, jego energii i zdolnoœciach. Z gromady wizytujšcych wyróżnił się furman Wysocki. Przyszedł pożegnać się ze swoim dawnym chlebodawcš; chciał nawet coœ powiedzieć, lecz nagle rozpłakał się, ucałował go w obie ręce i wybiegł z pokoju. Mniej więcej to samo powtarzało się w listach... W jednych znajomi i nieznajomi zaklinali go, ażeby nie cofał się od interesów, ustšpienie jego bowiem będzie klęskš dla kraju. Inni chwalili jego minionš działalnoœć lub żałowali go; jeszcze inni radzili mu połšczyć się ze Szlangbaumem, jako z człowiekiem bardzo zdolnym i myœlšcym o dobru ogółu. Za to w anonimachwymyœlano mu bez miłosierdzia, że zgubiwszy rok temu przemysł krajowy przez sprowadzanie obcych wyrobów, dziœ zgubił handel sprzedawszy go Żydom. Nawet wymieniano sumę. Wokulski całkiem spokojnie rozmyœlał nad tymi rzeczami. Zdawało mu się, że już jestzmarłym człowiekiem, który patrzy na własny pogrzeb. Widział tych, co żałowali go, co go chwalili, co mu złorzeczyli; widział swego następcę, do którego dziœ zaczęły zwracać się sympatie ogółu, a nareszcie zrozumiał, że jest zapomniany i nikomu niepotrzebny. Był podobny do rzuconego w wodę kamienia, nad którym w pierwszej chwili powstaje wir i zamęt, a póŸniej tylko rozbiegajš się fale coraz mniejsze, coraz mniejsze... I w końcu nad miejscem, gdzie upadł, tworzy się gładkie zwierciadło wody, gdzie znowu przebiegajšfale, lecz zrodzone już w innych punktach, wywołane przez kogo innego. "No, ale co dalej?... - mówił do siebie. - Z nikim nie żyję... nic nie robię... cóż dalej?..." Przypomniał sobie, że Szuman radził mu upatrzyć jakiœ cel w życiu. Rada dobra, ale... jak jš wykonać, kiedy on sam nie czułżadnego pragnienia, nie miał sił ani ochoty?... Był jak zeschły liœć, który tam pójdzie, gdzie nim wiatr rzuci. "Kiedyœ przeczuwałem ten stan - myœlał - ale dziœ widzę, że nie miałem o nim pojęcia..." Pewnego dnia usłyszał w przedpokoju głoœny spór. Wyjrzał i zobaczył Węgiełka, którego lokaj nie chciał puœcić do pokoju. - Ach, to ty! - rzekł Wokulski. - ChodŸże no... Co u was słychać? Węgiełek z poczštku przypatrywał mu się zminš niespokojnš; stopniowo jednak ożywił się i nabrał otuchy. - Mówili - rzekł z uœmiechem - że wielmożny pan już na ostatnich nogach, ale,widzę, łgali. Zmizerniał pan, bo zmizerniał,ale na księżš oborę to już żadnym sposobem pan nie patrzy... - Cóż słychać? - powtórzył Wokulski. Węgiełek szeroko opowiedział mu, że już ma dom, lepszy od tamtego, co się spalił, i że ma mnóstwo roboty. Dlatego właœnie przyjechał do Warszawy, ażeby kupić materiały i zabrać choćby ze dwu pomocników. - Fabrykę mógłbym założyć, mówię wielmożnemu panu!... - zakończył Węgiełek.Wokulski słuchał go milczšc. Nagle zapytał:- A z żonš jesteœ szczęœliwy? Cień przeleciał po twarzy Węgiełka. - Dobra kobieta, wielmożny panie, ale... Wreszcie przed panem powiem jak przed Bogiem... Trochę nam już nie tak... Zawsze to prawda, że czego oczy nie widzš, tego sercu nie żal; ale jak raz zobaczš... Otarł łzy rękawem. - Co to znaczy?... - zdziwił się Wokulski. - Ot nic. Wiem przecie, kogo wzišłem, alem był spokojny, bo kobieta dobra, cicha, pracowita i przywišzana do mnie jak ten pies. No, ale co z tego?.. Dopótym był spokojny, dopókim nie zobaczył jej dawnego gacha czy jak tam... - Gdzie?... - W Zasławiu, panie - cišgnšł Węgiełek. - Jednej niedzieli poszliœmy z Marysiš na zamek; chciałem jej pokazać ten potok, gdzie zginšł kowal, i ten kamień, co na nimwielmożny pan kazał mi wycišć napis. Wtempatrzę, jest powóz pana barona Dalskiego, co ożenił się z wnuczkš nieboszczki pani Zasławskiej... Dobra to była pani, niech jej Bóg da wieczne odpocznienie!... - Znasz barona? - spytał Wokulski. - Ojej! - odparł Węgiełek - przecie pan baron gospodaruje teraz dobrami po nieboszczce, dopóki się tam coœ nie zrobi. A ja już za jego rzšdów wyklejałem pokoje i poprawiałem okna. Znam go!... rzetelny pan i hojny... - Cóż dalej? - Więc mówię wielmożnemu panu, stoimy w zamku z Marysiš i patrzymy na potok, aż cina jeden raz włażš między gruzy: pani baronowa, niby wnuczka nieboszczki, i ten psubrat Starszczak... Wokulski rzucił się nakrzeœle. - Kto?... - szepnšł. - Ten pan Starski, także wnuk po nieboszczce pani Zasławskiej, co się podlizywał jej za życia, a teraz chce zwalić testament, bo mówi, że babka przed œmierciš zwariowała... Taki to on! Odpoczšłicišgnšł dalej: - Wzięli się z paniš baronowš pod ręce, patrzyli na nasz kamień, ale więcej gadali ze sobš i chichotali. Wtem Starszczak oglšda się. Zobaczył mojš żonę i rozeœmiał się do niej nieznacznie, a ona tak zbielała jak chusta... "Co ci to, Maryœ?... " - mówię. A ona: "Nic mi..." A tymczasem pani baronowa i ten bisurman zbiegli z górki zamkowej i poszli między leszczynę. "Co ci to?... - mówię jeszcze raz do Marysi. - Ino mi gadaj prawdę, bom zmiarkował, że się z tym cholerš znasz..." A ona siadła na ziemi i w płacz: "Żeby go Bóg skarał! - mówi - przecie on najpierwszy mnie zgubił..." Wokulski przymknšł oczy. Węgiełek zirytowanym głosem opowiadał: - Jakem to usłyszał, wielmożny panie, myœlałem, że polecę za nim i choć przy pani baronowej, nogami go zabiję na miejscu. Taki mnie żal zdjšł. Ale wnet przyszło mi do głowy: "Po cóżeœ się, durny, z niš ożenił? Wiedziałeœ przecie, coza jedna..." I w tym momencie serce mi zemdlało, żem się nawet bał zejœć z górki,a na żonę wcalem nie spojrzał. Ona mówi: "Gniewasz się?..." A ja: "Pewnieœcie się tu spotykali?..." "Bogiem sięœwiadczę - ona odpowiada - żem go tylko wtedy widziała..." "I dobrzeœcie się sobie przypatrzyli!... - ja mówię.- Bodajem był pierwej oœlepł, nimem na cię spojrzał; bodajem zdechł, niżem się z tobš poznał..."A ona pyta się z płaczem: "Za co się gniewasz?..." Ja jej wtedy powiedziałem, pierwszy i ostatni raz: "Œwinia jesteœ, i tyle..." - bom już nie mógł wytrzymać. Wtem patrzę, leci sam pan baron, zakaszlany, aż posiniał, i pyta: "Nie widziałeœ, Węgiełek, mojej żony?..." Mnie coœ wtedy do łba strzeliło, żem mu odpowiedział: "Widziałem, jaœnie panie, poszła w krzaki z panem Starskim. Już mu zabrakło pieniędzy na kupowanie dziewczšt,to teraz chwyta się mężatek..." No, jak on na mnie wtedy spojrzał, choć i pan baron!...Węgiełek ukradkiem otarł oczy. - Ot, takie jest moje życie, wielmożny panie. Byłem spokojny, dopókim nie zobaczył jednego gacha; ale teraz na kogo spojrzę, wydaje mi się, że i on mój takiemu o48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPBc’+c˝Ęc‡-Ôc[<szwagier... A od żony, choć jej o tym nie gadam, to tak mnie odpycha... tak mnie odpycha, jakby co między mnš i niš stało... Nawet pocałować jej nie mogę po dawnemui żeby nie œwięta przysięga, to mówię panu,już bym porzucił dom i leciał gdzie na cztery strony... A wszystko tylko z tego idzie, żem do niej przywišzany. Bo żebym jajej nie lubił, to co mi tam!... Gospodyni staranna, dobrze gotuje, pięknie szyje i w domu cichutka jak pajęczyna. Niechby tam miała gachów. Ale żem jš lubił, więc przez to taki mam żal i złoœć, że się we mnie wszystko pali na popiół... Węgiełek drżał z gniewu. - Z poczštku, wielmożny panie, jakeœmy się pobrali, tom ino wyglšdał dzieci. Ale dziœ tomnie strach bierze, ażebym zamiast mojegodziecka nie zobaczył gachowego. Bo przeciewiadomo, że jak wyżlica ma raz szczenięta z kundlem, to póŸniej żebyœ jej dawał wyżły najlepsze, zawsze się odezwie kundel w pomiocie, widać przez zapatrzenie... - Muszę wyjœć - rzekł nagle Wokulski - więc bšdŸ zdrów... A przed wyjazdem wstšpjeszcze do mnie... Węgiełek pożegnał go bardzo serdecznie, wprzedpokoju zaœ rzekł do lokaja: - Coœ waszemu panu dolega... Zrazu tom myœlał, że zdrów, choć Ÿle wyglšda; ale on, widać, nietęgi... Niech się wami Pan Bógopiekuje!...- A widzisz, mówiłem ci, żebyœ tam nie właził i dużo nie gadał - odparł pochmurnie lokaj, wypychajšc go do sieni. Po odejœciu Węgiełka Wokulski wpadł w głębokš zadumę. "Stali naprzeciw mego kamienia i œmieli się!... - szepnšł. - Nawet kamień musiał zbezczeœcić, niewinny kamień". Przez chwilę zdawało mu się, że znalazł nowy cel, chodziło tylko o wybór: czy wypalić w łeb Starskiemu, wymieniwszy mu pierwej listę osób, którymzrujnował szczęœcie, czyli też - zostawić go przy życiu, lecz doprowadzić do ostatecznej nędzy i upodlenia?... Ale wnet przyszedł rozmysł i wydało mu się rzeczš dziecinnš, a nawet niesmacznš, ażeby on miał poœwięcać majštek, pracę i spokojnoœć dla zemsty nad tego rodzaju człowiekiem. "Wolałbym zastanawiać się nad tępieniem myszy polnych albo karaluchów, bo one sš rzeczywistš klęskš, a taki Starski... licho wie, co to jest?... Zresztš niepodobna, ażeby człowiek tak ograniczony mógł być wyłšcznš przyczynš tylu nieszczęœć. On jest tylko iskrš, która podpala już gotowe materiały..."Położył sięna szezlongu i myœlał: "Mnie urzšdził - dlaczego?... Miał wspólniczkę najzupełniej godnš siebie, no i drugš wspólniczkę: mojš głupotę. Jak można było od razu nie poznać się na tej kobiecie i zrobić jš bożyszczem dlatego tylko, że pozowała na istotę wyższš?... Urzšdził też Dalskiego, ale kto winien Dalskiemu, że oszalał na staroœć dla osoby,której wartoœć moralna leżała jak na półmisku... Przyczynš klęsk œwiata nie sš Starscy ani im podobni, ale przede wszystkim głupota ich ofiar. A znowu ani Starski, ani panna Izabela, ani pani Ewelina nie spadli z księżyca, tylko wyhodowali się w pewnej sferze, epoce i wœród pewnych pojęć. Oni sš jak wysypka, która sama przez się nie stanowi choroby, ale jest objawem zakażenia społecznych soków. Co się tu mœcić nad nimi, po co ich tępić..." Tego wieczora Wokulski pierwszy raz wyszedł na ulicę i przekonał się, jak jest osłabiony. Kręciło mu się w głowie od turkotu dorożek i ruchu przechodniów, i po prostu bał się zbyt daleko odchodzić od mieszkania. Zdawało mu się, że nie dojdzie do Nowego Œwiatu, że nie trafi z powrotemalbo że mimo woli zrobi jakiœ œmieszny skandal. Nade wszystko zaœ lękał się spotkania znajomej twarzy. Wrócił zmęczony i wzburzony, ale tej nocy spał dobrze. W tydzień po odwiedzinach Węgiełka wpadł Ochocki. Zmężniał, opalił się i wyglšdał na młodego szlachcica. - A pan skšd? - zapytałgo Wokulski. - Prosto z Zasławka, gdzie siedzę prawie od dwu miesięcy - odparł Ochocki. - A niechże ich w końcu diabli wezmš, w jakie wpadłem awantury!... - Pan?... - Ja, ja, panie, i w dodatku bez winy. Włosy panu powstanš na głowie!... Zapalił papierosa i prawił: - Nie wiem, czyœ pan słyszał, że nieboszczka prezesowa, oprócz drobnej częœci, cały swój majštek zapisała na cele dobroczynne.Szpitale, domy podrzutków, szkółki, sklepy wiejskie et caetera... A ksišżę, Dalski i ja należymy do grona wykonawców jej woli... Bardzo dobrze!... Już zaczynamy wykonywać, a raczej starać się o zatwierdzenie testamentu, gdy wtem (będzie z miesišc) wraca z Krakowa Starskii oœwiadcza nam, że w imieniu pokrzywdzonej rodziny wytoczy proces o zwalenie testamentu. Naturalnie, ksišżę ani ja nie chcemy o tym słyszeć; ale baron, którego podburzyła żona, zbuntowana przez Starskiego, otóż baron zaczyna mięknšć... Nawet z tej racji przemówiliœmy się parę razy, a ksišżę wprost zerwał z nim stosunki... Tymczasem co się dzieje - mówił Ochocki, zniżajšc głos. - Pewnej niedzieli baron z żonš i ze Starskim pojechali do Zasławia na spacer. Co tam zaszło?... nie wiem, doœć, że rezultat jest następujšcy. Baron jak najenergiczniej oœwiadczył, że testamentu obalić nie pozwoli, ale to jeszcze nic... Bo tenże baronstanowczo rozwodzi się ze swojš ubóstwianš małżonkš (słyszałeœ pan?...). Ale i to jeszcze nic: gdyż baron przed dziesięcioma dniami strzelał się ze Starskim i dostał kulš po wierzchu żeber... Mówię panu, jakby mu kto hakiem rozdarł skórę od prawej do lewej strony piersi... zły stary, wrzeszczy, wymyœla, goršczkuje, ale żonie kazał natychmiast wyjechać do familii i jestem pewny, że jej nie przyjmie... To twarda sztuka!... A tak siębestia zawzišł, że na łożu boleœci kazał felczerowi, ażeby mu, na złoœć żonie, ufarbował łeb i zarost i dziœ wyglšda na dwudziestoletniego trupa. Wokulski uœmiechnšł się. - Z paniš dobrze zrobił - rzekł - ale ufarbował się niepotrzebnie. - No i po żebrach dostał niepotrzebnie - wtršcił Ochocki.- A niewiele brakowało, ażeby przeœwidrował mózgownicę Starskiemu!... Kule zawsze œlepe. Mówię panu, żem przechorował ten wypadek. - I gdzież teraz jest ten bohater? - spytał Wokulski. - Starski?... Dmuchnšł za granicę, i nie tyle przed impertynencjami, które go zaczęły spotykać, ile przed wierzycielami. Panie! co to za majster... Przecież on ma ze sto tysięcy rubli długów. Nastało długie milczenie. Wokulski siedział tyłem do okna ze spuszczonš głowš, Ochocki, cicho pogwizdujšc, rozmyœlał. Nagle ocknšł się i zaczšł mówić jakby do siebie: - Co to za dziwna plštanina - życie ludzkie! Kto by się spodziewał, że taki cymbał Starski może zrobić tyle dobrego... I właœnie z racji, że jest cymbałem... Wokulski podniósł głowę i pytajšco spojrzał na Ochockiego. - Prawda, że dziwne?... - cišgnšł Ochocki - a przecież tak jest. Gdyby Starski był człowiekiem przyzwoitym i nie awanturował się z młodš paniš baronowš, Dalski niezawodnie poparłby jego pretensje do testamentu, ba! dałby mu nawet pieniędzy na proces, gdyż zyskałaby na tymi jego żona. Ale że Starski jest cymbał, więc naraził się baronowi i... uratował zapisy. Tym sposobem nawet nie urodzone jeszcze pokolenia chłopów zasławskich powinny błogosławić Starskiego za to, że umizgał się do baronowej... - Paradoks!... - wtršcił Wokulski. - Paradoks!... To sš przecie fakta... A cóż pansšdzisz, czy Starski nie ma zasługi, że uwolnił barona od takiej żony?... Mówišc między nami, to żaba, nie kobieta. Myœlała tylko o strojach, zabawach i kokietowaniu, ja nawet nie wiem, czy ona co kiedy czytała, czy na co patrzyła z uwagš... Istny kawał mięsa przy koœci, który udawał, że ma duszę, a miał zaledwie żołšdek... Pan jej nie znałeœ, pan nie wyobrażasz sobie, co to jest za automat i jak tam pod wszelkimi pozorami człowieczeństwa nie było nic ludzkiego... Że baron nareszcie poznał się na niej, toż to jakby wygrał wielki los... - Boże miłosierny! - szepnšł Wokulski. - Co pan mówi? - zapytał Ochocki. - Nic. - Ale ocalenie zapisów nieboszczki prezesowej i uwolnienie barona od takiej żony to dopiero czšstka zasług Starskiego...Wokulski przecišgnšł się na krzeœle. - Bo wyobraŸ pan sobie, że ten cymbał swoimi umizgami może przyczynić się do faktu rzeczywiœcie doniosłego - mówił Ochocki.- Rzecz jest taka. Ja nieraz napomykałem Dalskiemu (i zresztš wszystkim, którzy majš pienišdze), że warto by założyć w Warszawie gabinet doœwiadczalny do technologii chemicznej i mechanicznej. Bo pojmujesz pan, u nas nie ma wynalazków przede wszystkim dlatego, że nie ma ich gdzie robić... Naturalnie, baron słuchał moich wywodów jednym uchem, a drugim je wypuszczał. Coœ mu z tego jednak ugrzęzło w mózgu, bo dziœ, kiedy Starski połaskotał go po sercu i po żebrach, mój baron, rozmyœlajšc nad sposobami wydziedziczenia żony, gadał ze mnš po całych dniach o pracowni technologicznej. A na co się to zda?... A czy ludzie istotnie zrobiš się mšdrzejsi i lepsi, gdyby im ufundować pracownię?... A ile by kosztowała i czy ja podjšłbym się urzšdzenia podobnej instytucji?... Kiedym zaœ wyjeżdżał, rzeczy tak stanęły, że baron wezwał do siebie rejenta i spisali jakiœ akt, który, o ile mogę wnosić z półsłówek, dotyczy właœnie pracowni. Zresztš Dalski prosił mnie, ażeby mu wskazać facetów zdolnych do dyrygowania tym interesem. No i patrz pan, czy to nie ironia losu, ażeby takie zero jak Starski, taki gatunek publicznego mężczyzny na pociechę nudzšcych się mężatek, ażeby ten frant był zarodkiem technologicznej pracowni!... I niechże mi teraz dowodzš, żena œwiecie jest coœ niepotrzebnego. Wokulski otarł pot z twarzy, która przy białej chustce wydawała się prawie popielatš. - Ale może ja pana męczę?... - zapytał Ochocki. - Owszem, niech pan mówi... Chociaż... zdajemi się, że pan trochę przecenia zasługi tego... pana, a już całkiem zapomina pan... -O czym?... - O tym, że pracownia technologiczna wyroœnie z cierpień, z gruzów ludzkiego szczęœcia. I nawet nie zadaje pan sobie pytania, jakš drogš przeszedł baron od miłoœci dla swojej żony do... pracowni technologicznej!... - A cóż mnie to obchodzi! - zawołał Ochocki, wyrzucajšc rękoma. - Kupić postęp społeczny za cierpienia choćbynajokropniejsze jednostki to, dalibóg! tanie kupno... - A czy pan przynajmniej wiesz, jakie bywajš cierpienia jednostek? - spytał Wokulski. - Wiem! Wiem!... Wyrywali mi przecież bez chloroformu paznogieć u nogi, i jeszcze u wielkiego palca... - Paznogieć? - powtórzył w zamyœleniu Wokulski. - A czy pan zna ten dawny aforyzm: "Niekiedy duch ludzki rozdziera się i walczy z samym sobš"?... Kto wie, czy to nie gorsze od wyrywania paznogcia, a może od zdarcia całej skóry? - Iii... to jakaœ niemęska dolegliwoœć! - odparł krzywišc się Ochocki. - To może kobiety doœwiadczajš czegoœ podobnego przy porodach... Ale mężczyzna... Wokulski rozeœmiał się głoœno. - Œmiejesz się pan ze mnie?... - ofuknšł Ochocki. - Nie, tylko z barona... A pan dlaczego nie podjšłeœ się zorganizować pracowni technologicznej? - Dajże mi pan spokój! Wolę pojechać do gotowej pracowni, a nie dopiero tworzyć nowš, z której bym nie doczekał się owoców i sam zmarniał. Na to trzeba mieć zdolnoœci administracyjne i pedagogiczne, a już bynajmniej nie myœleć o machinach latajšcych... - Więc?... - spytał Wokulski. - Jakie więc?... Byłem odebrał mój kapitalik, jaki jeszcze mam na hipotece, a októry od trzech lat nie mogę się doprosić, zmykam za granicę i na serio biorę się do roboty. Tutaj można nie tylko rozpróżniaczyć się, ale zgłupieć i skwaœnieć... - Pracować wszędzie można. - Facecje!... - odparł Ochocki. - Bo nawet, pominšwszy brak pracowni, tu przede wszystkim nie ma naukowego klimatu. To jest miasto karierowiczów, między którymi istotny badacz uchodzi za gbura albo wariata. Ludzie uczš się nie dla wiedzy, ale dla posady; a posadę i rozgłos zdobywajš przez stosunki, przez baby, przez rauty, czy ja wiem wreszcie przez co!... Skšpałemsię w tej sadzawce. Znam prawdziwie uczonych, nawet ludzi z geniuszem, którzy nagle zatrzymani w swym rozwoju wzięli się do dawania lekcyj albo do pisania artykułów popularnych, których nikt nie czyta, a choćby czytał, nie rozumie. Rozmawiałem z wielkimi przemysłowcami, myœlšc, że skłonię ich do popierania nauki, choćby dla praktycznych wynalazków. I wiesz pan, com poznał?... Oto oni majš takie wyobrażenie o nauce jak gęsi o logarytmach. A wiesz pan, jakie wynalazki zainteresowałyby ich?... Tylko dwa: jeden, który by wpłynšł na zwiększenie dywidend,a drugi, który by nauczył ich pisać takie kontrakty obstalunkowe, żeby na nich można było okpić kundmana bšdŸ na cenie, bšdŸ na towarze. Przecież oni, dopóki myœleli, że pan zrobisz szwindel na tej spółce do handlu z cesarstwem, nazywali pana geniuszem; a dziœ mówiš, że pan maszrozmiękczenie mózgu, ponieważ dałeœ swoim wspólnikom o trzy procent więcej, aniżeli obiecałeœ. - Wiem o tym - odparł Wokulski. - No, więcspróbujże pan między takimi ludŸmi pracować dla nauki. Zdechniesz z głodu albozidiociejesz!... Ale za to jeżeli będziesz pan umiał tańczyć, grać na jakim instrumencie,występować w teatrze amatorskim, a nade wszystko bawić damy, aaa... to zrobisz pan karierę. Natychmiast ogłoszš pana za znakomitoœć i zajmiesz takie stanowisko, naktórym dochody dziesięć razy przeniosš wartoœć pańskiej pracy. Rauty i damy, damy i rauty!... A ponieważ ja nie jestem lokajem, ażebym miał fatygować się na rautach, a damy uważam za bardzo pożyteczne, ale tylko do rodzenia dzieci, więc umknę stšd, chociażby do Zurychu. - A do Geista nie pojechałbyœ pan? - spytał Wokulski. Ochocki zamyœlił się. - Tam potrzeba setek tysięcy rubli, którychja nie mam - odparł. - Zresztš, choćbym jemiał, musiałbym pierwej przekonać się, coto jest naprawdę... Bo owe zmniejszanie ciężaru gatunkowego ciał wyglšda mi na bajkę. - Przecież pokazywałem panu blaszkę - rzekł Wokulski. - Aha, prawda... Niech no jš pan pokaże!... -zawołał Ochocki. Wokulskiemu wystšpił na twarz chorobliwy rumieniec i szybko zniknšł. - Już jej nie mam!... - rzekł stłumionym głosem. - Cóż się z niš stało? -zdziwił się Ochocki. - Mniejsza!... Przypuœć pan, że upadła gdzieœ w kanał... Ale czy do Geista pojechałbyœ pan, majšc na przykład pienišdze?.. - Owszem, pojechałbym, ale najpierwej dla sprawdzenia faktu. Bo to, co ja wiem o materiałach chemicznych, wybacz pan, ale nie godzi się z teoriš zmiennoœci ciężarów gatunkowych poza pewnš granicš. Obaj umilkli, a wkrótce Ochocki opuœcił Wokulskiego. Wizyta Ochockiego zbudziła w Wokulskim nowy pršd myœli. Poczuł nie tylko chęć, ale żšdzę przypomnienia sobie doœwiadczeń chemicznych i tego samego dnia wybiegł na miasto, ażeby kupić retort, rurek, epruwetek tudzież rozmaitych preparatów. Pod wpływem tej myœli wyszedł œmiało na ulicę, nawet wsiadł w dorożkę; na ludzi patrzył obojętnie i nie doznawał przykroœci, widzšc, że jedni ciekawie przypatrujš mu się, inni go nie poznajš, a inni nawet uœmiechajš się złoœliwie na jego widok. Ale już w magazynie szkieł, a jeszcze bardziej w składzie materiałów aptecznychprzyszło mu na myœl, jak dalece osłabła wnim nie tylko energia, ale wprost ludzka samodzielnoœć, jeżeli rozmowa z Ochockim przypomniała mu chemię, którš nie zajmował się od kilku lat!.. "Wszystko jedno - mruknšł - jeżeli mi to czas zapełni" Na drugi dzień zakupił wagę precyzyjnš i kilka bardziej skomplikowanych narzędzi i wzišł się do roboty jak uczeń, który dopiero zaczyna studia. Na poczštek otrzymał wodór, co przypomniało mu czasy akademickie, kiedy to wyrabiało się wodór we flaszce owiniętej ręcznikiem, przy pomocy puszek od szuwaksu. Jakie to były szczęœliwe czasy!... Potem przyszły mu na myœl balony jego pomysłu, a potem Geist, który utrzymywał, że chemia zwišzków wodoru zmieni dzieje ludzkoœci... "No, a gdybym tak ja za parę lat trafił na ów metal, którego Geist poszukuje? - rzekłdo siebie. - Geist twierdzi, że odkrycie zależy od wypróbowania kilku tysięcy kombinacji; jest to więc loteria, a ja mam szczęœcie... Gdybym zaœ znalazł taki metal, co wówczas powiedziałaby panna Izabela?..."Gniew zakipiał w nim na to wspomnienie. "Ach - szepnšł - chciałbym być sławnym i potężnym, ażebym mógł jej dowieœć, jak niš gardzę..." Potem przyszło mu na myœl, mi się, że i on mój takiemu o48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPcíclË c 7+Űc :]&że pogarda nie objawia się ani gniewem, anichęciš upokorzenia kogoœ, i znowu zabrał się do roboty. Elementarne doœwiadczenia z wodorem sprawiały mu najwięcej przyjemnoœci, toteż powtarzał je najczęœciej. Jednego dnia zrobił sobie harmonijkę fizycznš i tak głoœno na niej wygrywał, żenazajutrz odwiedził go sam właœciciel domu, zapytujšc z całš uprzejmoœciš, czy nie zgodziłby się na odstšpienie swojego mieszkania od kwartału. - A ma pan kandydata? - spytał Wokulski. - To jest... tak jakby... Prawie mam - odpowiedział zakłopotany gospodarz. - W takim razie odstšpię. Gospodarz trochę zdziwił się gotowoœci Wokulskiego, ale pożegnał go bardzo zadowolony. Wokulski œmiał się. "Oczywiœcie - myœlał - uważa mnie za bzikaalbo za bankruta... Tym lepiej!... Prawdę bowiem powiedziawszy, mogę doskonale mieszkać w dwu pokojach zamiast oœmiu". Potem przychodziły chwile, że nie wiadomo dlaczego żałował poœpiechu w odstšpieniu mieszkania. Ale wówczas przypomniał sobiebarona i Węgiełka. "Baron - mówił - rozwodzi się z żonš, która romansowała z innym; Węgiełek stracił serce do swojej dlatego tylko, że na własne oczy zobaczył jednego z jej gachów... Cóż bym więc ja powinien zrobić?..." I znowu zabierał się do analiz, z przyjemnoœciš widzšc, że nie bardzo stracił wprawę. Zajęcia te wybornie go pochłaniały. Niekiedy przez kilka godzin z rzędu nie myœlał o pannie Izabeli, a wtedy czuł, że jego zmęczony mózg naprawdę wypoczywa. Nawet przygasła w nim obawa ludzi i ulic, izaczšł coraz częœciej wychodzić na miasto.Jednego dnia pojechał aż do Łazienek; zrobił więcej, gdyż spojrzał w aleję, po której niegdyœ spacerował z pannš Izabelš.Wtem zwabione przez kogoœ łabędzie rozpuœciły skrzydła i uderzajšc nimi o wodę przyleciały do brzegu. Zwykły ten widok straszne zrobił wrażenie na Wokulskim: przypomniał mu odjazd panny Izabeli z Zasławka... Jak szalony uciekł z parku, wpadł do dorożki i z zamkniętymi oczyma zajechał do domu. Tego dnia nie zajmował się niczym, a w nocy miał dziwny sen. Œniło mu się, że stanęła przed nim panna Izabela i ze łzami w oczach zapytywała go, czemu jš porzucił... Wszakże owa podróż do Skierniewic, rozmowa ze Starskim i jego umizgi były tylko snem. Wszakże jemu się to tylko œniło... Wokulski zerwał się z poœcieli i zapalił œwiatło. "Co tu jest snem?... - pytał się. - Czy podróż do Skierniewic, czy jej żal i wyrzuty?..." Do rana nie mógł zasnšć, trapiły go kwestie i wštpliwoœci największej wagi. "Czy osoby, siedzšce w słabo oœwietlonym wagonie, mogły odbić się w szybie - myœlał- i czy to, co widziałem wówczas, nie byłohalucynacjš?... Czy posiadam w tym stopniu język angielski, ażebym nie mógł przesłyszeć się co do znaczenia niektórychwyrazów?... Jak ja wyglšdam wobec niej, jeżelim zrobił tak straszny afront bez powodu?... Przecież kuzyni, i jeszcze znajšcy się od dziecka, mogš prowadzić nawet doœć drastyczne rozmowy, nie zdradzajšc niczyjego zaufania?... Co ja zrobiłem, nieszczęœliwy, jeżelim się omylił tylko pod wpływem nieusprawiedliwionej zazdroœci!... Wszakże ten Starski kochał sięw baronowej, panna Izabela wiedziała o tym i już chyba nie miałaby wstydu, romansujšc z cudzym kochankiem..." Potem przypomniał sobie swoje życie obecne, tak puste, tak okropnie puste!... Zerwał z dotychczasowymi zajęciami, zerwał z ludŸmi i już nie miał przed sobš nic, no - nic. Co dalej pocznie?... Czy ma czytać fantastyczne ksišżki? Czy robić bezcelowe doœwiadczenia? Czy jechać gdzie? Czy ożenić się ze Stawskš?... Ależ cokolwiek z tego wybierze, gdziekolwiek pójdzie, nigdy nie pozbędzie się ani żalu, ani uczucia samotnoœci! "No, a baron?... - rzekł do siebie. - Ożenił się ze swojš pannš Ewelinš i co?... Myœli dziœ o założeniu pracowni technologicznej, on, który może nawet nie rozumie, co znaczy technologia..." Dzień i kšpiel pod prysznicem nadały znowuinny kierunek myœlom Wokulskiego. "Mam, co najmniej, trzydzieœci do czterdziestu tysięcy rubli rocznie; wydam na siebie dwa do trzech tysięcy, cóż zrobięz resztš, co z majštkiem, który mnie wprost przytłacza?... Za takš sumę mógłbym ustalić byt tysišcowi rodzin; ale co mi z tego, jeżeli jedne z nich będš nieszczęœliwymi jak Węgiełek, a inne odwdzięczš mi się tak jak dróżnik Wysocki?..." Znowu przypomniał sobie Geista i jego tajemniczy warsztat, w którym wykluwał się zarodek nowej cywilizacji. Tam włożonymajštek i praca opłaciłaby się milion milionów razy. Tam był i cel kolosalny, i sposób zapełnienia czasu, a w perspektywie sława i potęga, jakiej nie widziano na œwiecie... Pancerniki unoszšce się w powietrzu!... czy mogło być coœ niezmierniejszego w skutkach?... "A jeżeli nie ja znajdę ów metal, tylko ktoœ inny, co jest bardzo prawdopodobne?..." - pytał sam siebie. "No to i cóż? - odpowiadał. - W najgorszymrazie należałbym do tych kilku, którzy wynalazek posunęli naprzód. Taka sprawa warta przecie ofiary z bezużytecznego majštku i bezcelowego życia. Więc lepiej tu zmarnować się w czterech œcianach albo zgłupieć przy preferansie aniżeli tam sięgać po bezprzykładnš chwałę?..." Stopniowo w duszy Wokulskiego coraz wyraŸniej poczšł zarysowywać się jakiœ zamiar; lecz im dokładniej pojmował go, imwięcej odkrywał w nim zalet, tym lepiej czuł, że do wykonania brakuje mu energii, a nawet pobudki. Wola jego była zupełnie sparaliżowana; ocucić jš mogło tylko silne wstrzšœnienie. Tymczasem wstrzšœnienie nie przychodziło, a codzienny bieg wypadków pogršżał Wokulskiego w coraz głębszej apatii. "Już nie ginę, ale gniję" - mówił do siebie. Rzecki, który odwiedzał go coraz rzadziej, patrzył na niego z przerażeniem. - le robisz, Stachu - odzywał się nieraz. - le, Ÿle, Ÿle!... Lepiej nie żyć aniżeli tak żyć... Pewnego dnia służšcy oddał Wokulskiemu list zaadresowany kobiecš rękš. Otworzył go i przeczytał: "Muszę się z panem widzieć, czekam dziœ otrzeciej po południu. Wšsowska" "Czego ona może chcieć ode mnie?..." - zapytał zdumiony. Ale przed trzeciš pojechał. Punkt o trzeciej Wokulski znalazł się w przedpokoju Wšsowskiej. Lokaj, nawet nie pytajšc, kim jest, otworzył drzwi do salonu, po którym szybkimi krokami spacerowała piękna wdowa. Była w ciemnejsukni, doskonale uwydatniajšcej jej posšgowš figurę; rude włosy, jak zwykle, były zebrane w ogromny węzeł, ale zamiast szpilki tkwił w nich wšski sztylecikze złotš rękojeœciš. Na jej widok ogarnęłoWokulskiego osobliwe uczucie radoœci i rozrzewnienia; podbiegł do niej i goršco ucałował jej rękę. - Nie powinna bym mówić z panem!... - rzekła pani Wšsowska wydzierajšc mu rękę- W takim razie po cóż mnie pani wezwała?- odparł zdziwiony. Zdawało mu się, że go na wstępie oblano zimnš wodš. - Niech pan siada. Wokulski siadł milczšc; pani Wšsowska wcišż chodziła po salonie. - Doskonale się pan popisuje, nie ma co mówić!... - zaczęła po chwili wzburzonym głosem. - Naraził pan osobę z towarzystwa na plotki, jej ojca na chorobę,całš rodzinę na przykroœci... Zamyka się pan po parę miesięcy w domu, robi pan zawód kilkunastu ludziom, którzy mu nieograniczenie ufali, a potem nawet poczciwy ksišżę wszystkie pańskie dziwactwa nazywa "przyczynkiem do działalnoœci kobiet..." Winszuję panu... Gdybyż to jeszcze zrobił jaki student... Nagle umilkła... Wokulski był strasznie zmieniony. - Ach, cóż znowu, przecież mi pan chyba nie zemdlejesz?.. - rzekła przestraszona. - Dam panu wody albo wina... - Dziękuję pani - odparł. Jego twarz bardzo szybko odzyskała naturalnš barwę i spokojny wyraz. - Widzi pani, że naprawdę nie jestem zdrów. Pani Wšsowska zaczęła mu się pilnie przypatrywać. - Tak - mówiła - trochę pan zeszczuplał, ale z tš brodš jest panu wcale nieŸle... Nie powinien pan jej golić... Wyglšda pan interesujšco... Wokulski rumienił się jak dzieciak. Słuchał pani Wšsowskiej i dziwił się, czujšc, że jest wobec niej nieœmiały, prawie zawstydzony. "Co się ze mnš dzieje?..," - pomyœlał. - W każdym razie powinien pan zaraz wyjechać na wieœ - cišgnęła dalej. - Kto słyszał siedzieć w mieœcie na poczštku sierpnia?... O, basta, mój panie... Pojutrze zabieram pana do siebie, bo inaczej cień nieboszczki prezesowej nie dałby mi spokoju... Od dzisiejszego dnia przychodzi pan do mnie na obiady i kolacje; po obiedzie jedziemy na spacer, a pojutrze... bšdŸ zdrowa, Warszawo!... Dosyć tego... Wokulski był tak zahukany, że nie umiał zdobyć się na odpowiedŸ. Nie wiedział, co zrobić z rękoma, i czuł, że natwarz bijš mu ognie. Zadzwoniła. Wszedł lokaj. - Proszę podać wina - rzekła pani Wšsowska. - Wiesz, tego maœlacza... Panie Wokulski, niech pan zapali papierosa. Wokulski natychmiast zapalił papierosa, modlšc się w duszy, żeby mógł zapanować nad drżeniem ršk. Lokaj przyniósł wino i dwa kieliszki; pani Wšsowska nalała oba. - Pij pan - rzekła. Wokulski wypił duszkiem. - O tak, to lubię!... Za pańskie zdrowie! - dodała pijšc. - A teraz musi pan wypić za moje... Wokulski wypił drugi kieliszek. - A teraz wypije pan za spełnienie moich zamiarów... Proszę... proszę... tylko natychmiast... - Za pozwoleniem pani - odparł - ale ja nie chcę upić się. - Więc pan nie życzy mi spełnienia zamiarów? - Owszem, ale muszę je pierwej poznać. - Doprawdy?... - zawołała pani Wšsowska. - A to coœ zupełnie nowego... Dobrze, niech pan nie pije. Zaczęła patrzeć w okno, uderzajšc nogš w podłogę. Wokulski zamyœlił się. Milczenie trwało parę minut, nareszcie przerwała je pani. - Słyszałeœ pan, co zrobił baron?... Jak się to panu podoba?... - Dobrze zrobił - odparł Wokulski już zupełnie spokojnym tonem. Pani Wšsowska zerwała się z fotelu. - Co?!... - zawołała. - Pan bronisz człowieka, który okrył hańbš kobietę?... Brutala, egoistę, który dla dogodzenia zemœcie nie cofnšł się przed najniższymi œrodkami... - Cóż on zrobił? - Ach, więc pan nic nie wiesz... WyobraŸ pansobie, że zażšdał rozwodu z żonš i ażeby skandal zrobić jeszcze głoœniejszym, strzelał się ze Starskim... - To prawda - rzekł Wokulski po namyœle. - Bo przecież, nie mówišc nikomu, mógł był tylko sobie w łeb strzelić, zapisawszy pierwej żonie majštek. Pani Wšsowska wybuchnęła gniewem. - Z pewnoœciš - rzekła - tak by zrobił każdy mężczyzna majšcy iskrę szlachetnoœci i poczucia honoru... Wolałby się sam zabić aniżeli cišgnšć pod pręgierz biednš kobietę, słabš istotę, nad którš tak łatwa jest zemsta, kiedy się ma za sobš majštek, stanowisko i przesšdy publiczne!...Ale po panu nie spodziewałam się tego... Cha! cha! cha!... I to jest ten nowy człowiek, ten bohater, który cierpi i milczy... O, wy wszyscy jesteœcie jednakowi!... - Przepraszam, ale... o co właœciwie ma pani pretensję do barona? Z oczu pani Wšsowskiej posypały się błyskawice. - Kochał baron Ewelinę czy nie?... - zapytała. - Wariował za niš! - Otóż nieprawda, on udawał, że jš kocha, kłamał, że ubóstwia... Ale przy najpierwszej sposobnoœci dowiódł, że nawet nie traktował jej jak równego sobie człowieka, ale jak niewolnicę, której za chwilę słaboœci można założyć powróz na szyję, wycišgnšć na rynek, okryć sromotš... O, wy panowie œwiata, obłudnicy!... Dopóki was zaœlepia zwierzęcy instynkt, włóczycie się u nóg, gotowiœcie spełnić podłoœć, kłamiecie, ty najdroższa...ty ubóstwiana... za ciebie oddałbym życie... Kiedy zaœ biedna ofiara uwierzy waszym krzywoprzysięstwom, zaczynacie się nudzić, a jeżeli i w niej odezwie się ludzka,ułomna natura, depczecie jš nogami... Ach, jakie to oburzajšce, jakie to nikczemne... Czy mi pan co nareszcie odpowiesz?... - Czy pani baronowa nie romansowała z panem Starskim? - zapytał Wokulski. - O!... zaraz romansowała. Flirtowała go, zresztšmiała do niego feblik... - Feblik?... Nie znałem tego wyrazu. Więc jeżeli miała feblik do Starskiego, to po cóż wyszła za barona? - Bo jš o to błagał na klęczkach... groził, że odbierze sobie życie... - Przepraszam, ale... Czy on jš błagał tylkoo to, ażeby raczyła przyjšć jego nazwisko i majštek, czy też i o to, ażeby nie miała feblika do innych mężczyzn?... - A wy?... a mężczyŸni?... co wyrabiacie przed œlubem i po œlubie?... Więc kobieta... - Proszę pani, nam, jeszcze kiedy jesteœmy dziećmi, tłomaczš, żeœmy zwierzęta i że jedynym sposobem uczłowieczenia się jest miłoœć dla kobiety, której szlachetnoœć, niewinnoœć i wiernoœć trochę powœcišgajš œwiat od zupełnego zbydlęcenia. No, i my wierzymy w tę szlachetnoœć, niewinnoœć et caetera, ubóstwiamy jš, padamy przed niš na kolana... - I słusznie, bo jesteœcie daleko mniej warci od kobiet. - Uznajemy to na tysišce sposobów i twierdzimy, że wprawdzie mężczyzna tworzy cywilizację, ale dopiero kobieta uœwięca jš i wyciska na niej idealniejsze piętno... Jeżeli jednak kobiety majš nas naœladować pod względem owej zwierzęcoœci, to niby czymże będš lepsze od nas, a nade wszystko: za co mamy je ubóstwiać?... - Za miłoœć. - I to piękna rzecz! Ale jeżeli pan Starski otrzymuje miłoœć za swoje wšsiki i spojrzenia, to znowu inny pan nie ma racji dawać za niš nazwiska, majštku i swobody. - Ja pana coraz mniej rozumiem - rzekła pani Wšsowska. - Uznajesz pan, że kobiety sš równe mężczyznom czy nie?.. - W sumie sš równe, w szczegółach nie! Umysłem i pracš przeciętna kobieta jest niższš od mężczyzny; ale obyczajami i uczuciem ma być od niego o tyle wyższš, że kompensuje tamte nierównoœci. Przynajmniej tak nam tocišgle mówiš, my w to wierzymy i pomimo wielu niższoœci kobiet stawiamy je wyżej odnas... Jeżeli zaœ pani baronowa zrzekła się swoich zalet, a że się ich od dawna zrzekła, toœmy widzieli wszyscy, więc nie może dziwić się, że straciła i przywileje. Mšż pozbył się jej jako nieuczciwego wspólnika. - Ależ baron to niedołężny starzec!... - Po cóż za niego wyszła, po co nawet słuchała jego miłosnych paroksyzmów? - Więc pan nie pojmujesz tego, że kobieta może być zmuszonš do sprzedania się?... - zapytała pani Wšsowska, blednšc i rumienišc się. - Pojmuję, pani, bo... ja sam kiedyœ... sprzedałem się, tylko nie dla zyskania majštku, ale z nędzy... - Cóż dalej? - Ale żona moja przede wszystkim z góry nie posšdzała mnie o niewinnoœć, a ja jej, co prawda, nie obiecywałem miłoœci. Byłembardzo lichym mężem, ale za to, jak człowiek kupiony, byłem najlepszym subiektem i najwierniejszym jej sługš. Chodziłem z niš po koœciołach, koncertach,teatrach, bawiłem jej goœci i faktycznie potroiłem dochody ze sklepu. - I nie miałeœ pan kochanek? - Nie, pani. Tak gorzko odczuwałem mojš niewolę, żem po prostu nie œmiał patrzeć na inne kobiety. Niech więc pani przyzna, że mam prawo być surowym sędziš pani baronowej, która, sprzedajšc się, wiedziała, że nie kupowano od niej... jej pracy... - Okropnoœć! - szepnęła pani Wšsowska, patrzšc w ziemię. - Tak, pani. Handel ludŸmi jest rzeczš okropnš, a jeszcze okropniejszš handel samym sobš. Ale dopiero transakcje zawierane w złej wierze sš rzeczš haniebnš. Gdy się taka sprawa wykryje, następstwa muszš być bardzo przykre dla strony zdemaskowanej. Jakiœ czas oboje siedzieli milczšc. Pani Wšsowska była zirytowana, Wokulski sposępniał. - Nie!... - zawołała nagle - ja muszę z panawydobyć zdanie stanowcze... - O czym? - O różnych kwestiach, na które mi pan odpowie jasno i wyraŸnie. - Czy to ma być egzamin? - Coœ na kształt tego. - Słucham paniš. Można było myœleć, że się waha; przemogła się jednak i zapytała: - Więc utrzymuje pan, że baron miał prawoodepchnšć i zniesławić kobietę?... - Która go oszukała?... Miał. - Co pan nazywa oszustwem? - Przyjmowanie uwielbień barona pomimo feblika, jak pani mówi, do pana Starskiego. Pani Wšsowska przygryzła usta. - A baron ile miał takich feblików?... - Zapewne tyle, na ile mu starczyło ochoty i okazji - odparł Wokulski. - Ale baron nie pozował na niewinnoœć, nie nosił tytułu specjalisty od czystoœci obyczajów, nie byłza to otaczany hołdami... Gdyby baron zdobył czyjeœ serce, twierdzšc, że nigdy nie miał kochanek, a miał je, byłby także oszustem. Co prawda, nie tego w nim szukano. Pani Wšsowska uœmiechnęła się. - Wyborny pan jesteœ!... A któraż kobieta twierdzi czy zapewnia was, że nie miała mój takiemu o48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż PDc ”>c ŇvcH+Pc˜9Ě)kochanków?... - Ach, więc pani ich miała... - Mój panie!... -wybuchnęła wdówka, zrywajšc się. Wnet jednak opamiętała się i rzekła chłodno: - Zastrzegam sobie u pana niejakš względnoœć w wyborze argumentów. - Na co to?... Przecież oboje mamy równe prawa, a ja wcale się nie obrażę, jeżeli pani zapyta mnie o liczbę moich kochanek. - Nie ciekawam. Zaczęła chodzić po salonie. W Wokulskim zadrgał gniew, ale go opanował. - Tak, przyznaję panu - mówiła - że nie jestem wolnš od przesšdów. No, ale ja jestem tylko kobietš, mam mózg lżejszy, jak utrzymujš wasi antropologowie: zresztšjestem spętana stosunkami, nałogami i Bóg wie czym!... Gdybym jednak była rozumnym mężczyznš jak pan i wierzyła w postęp jakpan, umiałabym otrzšsnšć się z tych naleciałoœci, a choćby tylko uznać, że prędzej lub póŸniej kobiety muszš być równouprawnione. - Niby pod względem tych feblików?... - Niby... niby... - przedrzeŸniała go. - Właœnie mówię o tych feblikach... - O!... to po cóż mamy czekać na wštpliwe rezultaty postępu? Już dziœ jest bardzo wiele kobiet równouprawnionych pod tym względem. Tworzš nawet potężne stronnictwo, nazywajšce się kokotami... Ale dziwna rzecz: posiadajšc względy mężczyzn, panie te nie cieszš się życzliwoœciš kobiet... - Z panem nie można rozmawiać, panie Wokulski - upomniała go wdówka. - Nie można ze mnš rozmawiać o równouprawnieniu kobiet? Pani Wšsowskiej zapłonęły oczy i krew uderzyła na twarz. Usiadła gwałtownie na fotelu i uderzywszy rękš w stół, zawołała: - Dobrze!... otóż wytrzymam pański cynizm ibędę mówiła nawet o kokotach... Dowiedzże się pan, że trzeba mieć bardzo niski charakter, ażeby zestawiać te damy, które sprzedajš się za pienišdze, z kobietami uczciwymi i szlachetnymi, które oddajš się z miłoœci... - Cišgle pozujšc na niewinnoœć... - Chociażby. - I po kolei oszukujšc naiwnych, którzy temu wierzš. - A co im szkodzi oszustwo?...- zapytała, zuchwale patrzšc mu w oczy. Wokulski zacišł zęby, ale opanował się i mówił spokojnie: - Proszę pani, co by też powiedzieli o mnie moi wspólnicy, gdybym ja zamiast szeœciukroć stu tysięcy rubli majštku, jak to ogłoszono, miał szeœć tysięcy i nie protestował przeciw pogłoskom?... Chodzi przecież tylko o dwa zera... - Wyłšczmy kwestie pieniężne - przerwała pani Wšsowska. - Aha!... A więc co sama pani powiedziałaby o mnie, gdybym ja na przykład nazywał sięnie Wokulski, ale - Wolkuski i za pomocš takmałego przestawienia liter zdobył życzliwoœć nieboszczki prezesowej, wcisnšł się do jej domu i tam miał honor poznać paniš?... Jak by pani nazwała ten sposób robienia znajomoœci i pozyskiwania ludzkich wzglšdów?... Na ruchliwej twarzy pani Wšsowskiej odmalowało się uczucie wstrętu. - Jakiż to znowu ma zwišzek ze sprawš barona i jego żony?...- odparła. - Ma, proszę pani, ten zwišzek, że na œwiecie nie wolno przywłaszczać sobie tytułów. Kokota może być zresztš użytecznš kobietš i nikt nie ma prawa robićjej wymówek za specjalnoœć; ale kokota maskujšca się pozorami tak zwanej nieskazitelnoœci jest oszustkš. A za to już można robić wymówki. - Okropnoœć!... - wybuchnęła pani Wšsowska. - Ale mniejsza... Powiedz mi pan jednak, co œwiattraci na podobnej mistyfikacji?... Wokulskiemu zaczęło szumieć w uszach. - Œwiat niekiedy zyskuje, jeżeli jakiœ naiwnyprostak wpada w obłęd zwany miłoœciš idealnš i za cenę największych niebezpieczeństw zdobywa majštek, aby go złożyć u stóp swego ideału... Ale œwiat czasem traci, jeżeli ten wariat, odkrywszy mistyfikację upada złamany, do niczego niezdolny... Albo... nie rozporzšdziwszy majštkiem, rzuca się... To jest... strzela sięz panem Starskim i dostaje kulš po żebrach... Œwiat traci, pani, jedno zabite szczęœcie, jeden zwichnięty umysł, a może i człowieka, który mógł coœ zrobić... - Ten człowiek sam sobie winien... - Ma pani rację: byłby winien, gdyby, spostrzegłszy się, nie postšpił jak baron i nie zerwał ze swoim ogłupieniem i hańbš... - Krótko mówišc - rzekła pani Wšsowska - mężczyŸni nie zrzeknš się dobrowolnie swoich dzikich przywilejów wobec kobiet... - To jest: nie uznajš przywileju zwodzenia...- Kto zaœ odrzuca układy - mówiła z uniesieniem - ten rozpoczyna walkę... - Walkę?.. - powtórzył œmiejšc się Wokulski.- Tak, walkę, w której strona silniejsza zwycięży... A kto silniejszy, to dopiero zobaczymy!... - zawołała, potrzšsajšc rękš.W tej chwili stała się rzecz dziwna. Wokulski nagle schwycił paniš Wšsowskš zaobie ręce i umieœcił je między trzema palcami swojej. - Cóż to znaczy?... - zapytała blednšc. - Próbujemy, kto silniejszy - odparł. - No... już dosyć żartów... - Nie, pani, to nie sš żarty... To tylko mały dowód, że z paniš, jako reprezentantkš walki, mogę zrobić, co mi się podoba. Tak czy nie? - Puœć mnie pan - zawołała, szarpišc się - bo zawołam na służbę... Wokulski puœcił jejręce. - Ach, więc będziecie panie walczyć z nami przy pomocy służby?... Ciekawym, jakiego wynagrodzenia zażšdaliby ci sprzymierzeńcy i czy pozwoliliby nie dotrzymywać zobowišzań? Pani Wšsowska przypatrywała mu się naprzód z lekkš trwogš, potem z oburzeniem, w końcu wzruszyła ramionami.- Wie pan, co mi na myœl przyszło? - Żem oszalał. - Coœ na kształt tego. - Wobec tak pięknej kobiety i przy takiej dyskusji byłoby to rzeczš naturalnš. - Ach, jakiż płaski kompliment!... - zawołała z grymasem.- W każdym razie muszę wyznać, żeœ mi pan trochę zaimponował. Trochę... Ale nie wytrzymałeœpan w roli, puœciłeœ mi ręce, i to mnie rozczarowało... - O, ja potrafiłbym nie puœcić ršk. - A ja potrafiłabym zawołać na służbę... - A ja, przepraszam paniš, potrafiłbym zakneblować usta... - Co?... co?... - To, co powiedziałem. Pani Wšsowska znowu się zadziwiła. - Wie pan - rzekła, zakładajšc po napoleońsku ręce - że pan jest albo bardzo oryginalny, albo... bardzo Ÿle wychowany... - Wcale nie jestem wychowany... - Więc istotnie oryginalny - szepnęła. - Szkoda, że z tej strony nie dałeœ się pan poznać Beli... Wokulski osłupiał. Nie na dŸwięk tego imienia, ale z powodu zmiany, jakš uczuł wsobie. Panna Izabela wydała mu się całkiemobojętnš, a natomiast zaczęła go interesować pani Wšsowska. - Trzeba jej było - cišgnęła - od razu wyłożyć swoje teorie tak jak mnie, a nie wynikłyby międzywami nieporozumienia. - Nieporozumienia?... - spytał Wokulski, szeroko otwierajšc oczy. - Tak, bo o ile wiem, ona panu gotowa przebaczyć. - Przebaczyć?... - Jesteœ pan, widzę, jeszcze bardzo... osłabiony - mówiła obojętnym tonem - jeżeli nie czujesz, że postępek pański był brutalny... Wobec pańskich ekscentrycznoœci nawet baron wyglšda na eleganckiego człowieka. Wokulski rozeœmiał się tak szczerze, iż jego samego to zaniepokoiło. Pani Wšsowska mówiła dalej: - Œmiejesz się pan?... Wybaczam, ponieważ rozumiem taki œmiech... Jest to najwyższy stopień cierpienia... - Przysięgam pani, że od dziesięciu tygodni nie czułem się tak swobodnym... Boże mój!...nawet od paru lat... Zdaje mi się, że przez cały ten czas szarpała mi mózg jakaœ straszna zmora i przed chwilš znikła... Teraz dopiero czuję, że jestem ocalony, i to dzięki pani... Głos mu drżał. Wzišł jš za obie ręce i całował prawie namiętnie. Pani Wšsowskiejzdawało się, że dostrzegła w jego oczach coœ na kształt łez. - Ocalony!... Uwolniony!... - powtarzał. - Posłuchaj mnie pan - mówiła zimno, cofajšc ręce. - Wszystko wiem, co między wami zaszło... Postšpiłeœ pan niegodziwie, podsłuchujšc rozmowę, którš znam, w najdrobniejszych szczegółach, a nawet więcej... Była to najzwyklejsza flirtacja... -Ach, więc to jest flirtacja?... - przerwał. - To, co robi kobietę podobnš do restauracyjnej serwetki, którš każdy możeobcierać usta i palce?... To jest flirtacja, bardzo dobrze!... - Milcz pan!... - zawołała pani Wšsowska. - Nie przeczę, że Bela postšpiła Ÿle, ale... osšdŸ pan sam siebie, jeżeli powiem, że onapana... - Kocha, czy tak? - spytał Wokulski, bawišcsię swojš brodš. - O, kocha!... Dopiero żałuje pana. Nie chcę się wdawać w szczegóły, doœć, jeżeli powiem, że widywałam jš przez dwa miesišce prawie co dzień... Że przez ten czas mówiła tylko o panu i że najulubieńszym miejscem jej przejażdżek jest... zamek zasławski!... Ile razy siadała na tym wielkim kamieniu z napisem, ile razy widziałam łzy w jej oczach... A nawet raz rozpłakała się na dobre, powtarzajšc wyryty tam dwuwiersz:Wszędzie i zawsze będę ja przy tobie, Bom wszędzie czšstkę mej duszy zostawi! - Cóż pan na to?... - Co ja na to?.. - powtórzył Wokulski. - Przysięgam, że jedynym moim życzeniem w tej chwili jest, ażeby zaginšł najdrobniejszy œlad mojej znajomoœci z pannš Łęckš... A przede wszystkim ten nieszczęœliwy kamień, który jš tak roztkliwia. - Gdyby to była prawda, miałabym piękny dowód męskiej stałoœci... - Nie, miałaby pani tylko dowód cudownej kuracji - mówił wzruszony. - O Boże!... zdaje mi się, że mnie ktoœ na parę lat zamagnetyzował, że przed dziesięcioma tygodniami zbudzono mnie nieumiejętnie i żedopiero dziœ ocknšłem się naprawdę... - Pan to mówisz na serio?... - Czyliż pani niewidzi, jaki jestem szczęœliwy?... Odzyskałem siebie i znowu należę do siebie... Niech mi pani wierzy, że jest to cud, którego najzupełniej nie rozumiem, alektóry porównać można tylko z przebudzeniem z letargu człowieka, który już leżał w trumnie. - I czemu pan to przypisuje?... - zapytała, spuszczajšc oczy.- Przede wszystkim pani... A następnie temu, że nareszcie zdobyłem się na jasne sformułowanie przed kimœ rzeczy, któršm od dawna rozumiał, alem nie miał odwagi uznać. Panna Izabela to kobieta innego gatunku aniżeli ja i tylko jakieœ obłškanie mogło mnie przykuć do niej. - I co pan zrobi po tym ciekawym odkryciu? - Nie wiem. - Nie znalazł pan czasem kobiety swego gatunku?... - Może. - Zapewne jest niš ta pani... pani Sta... Sta... - Stawska?... Nie. Prędzej byłaby niš pani. Pani Wšsowska podniosła się z fotelu z minš bardzo uroczystš. - Rozumiem - rzekł Wokulski. - Mam już odejœć? - Jak pan uważa. - I na wieœ nie pojedziemyrazem? - O, to z pewnoœciš... Chociaż... nie bronię panu przyjechać tam... Zapewne będzie u mnie Bela... - W takim razie nie przyjadę. - Nie twierdzę, że będzie. - I zastałbym tylko samš paniš? - Przypuszczam. - I rozmawialibyœmy tak jak dzisiaj?... JeŸdzilibyœmy na spacer jak wówczas?.. - I naprawdę rozpoczęłaby się między namiwojna - odparła pani Wšsowska. - Ostrzegam, żebym jš wygrał. - Doprawdy?... I może zrobiłby mnie pan swojš niewolnicš?... - Tak. Przekonałbym, że potrafię mieć władzę, a póŸniej u nóg pani błagałbym, ażebyœ przyjęła mnie za swego niewolnika...Pani Wšsowska odwróciła się i wyszła z salonu. Na progu zatrzymała się chwilę i z lekka odwracajšc głowę, rzekła: - Do widzenia... na wsi!... Wokulski opuœcił jej mieszkanie jak pijany. Znalazłszy się na ulicy szepnšł: "Oczywiœcie, zgłupiałem". Spojrzał za siebie i zobaczył w oknie paniš Wšsowskš, która wyglšdała spoza firanki. "Do licha! - pomyœlał. - Czy ja znowu nie wlazłem w jakš awanturę?..." Idšc ulicš, Wokulski wcišż zastanawiał się nad zmianš, jaka w nim zaszła. Zdawało mu się, że z otchłani, w której panuje noc i obłęd, wydobył się na jasny dzień. Pulsa biły mu silniej, oddychał szerzej, myœli toczyły się z niezwykłš swobodš; czuł jakšœ rzeœkoœć w całym organizmie i nie dajšcy się opisać spokój w sercu. Już nie drażnił go ruch uliczny, a cieszyły tłumy. Niebo miało ciemniejszš barwę, domy wyglšdały zdrowiej, a nawet kurz, nasycony potokami œwiatła, był piękny. Największš jednak przyjemnoœć robił mu widok młodych kobiet, ich giętkich ruchów, uœmiechajšcych się ust i wabišcych spojrzeń. Kilka z nich spojrzało mu prosto w oczy z wyrazem słodkiej tkliwoœci i kokieterii; Wokulskiemu serce uderzyło œpieszniej, jakiœ pršd drażnišcy przeleciał po nim od stóp do głów. "Ładne!..." - pomyœlał. Wnet jednak przypomniał sobie paniš Wšsowskš i musiał przyznać, że spomiędzytych ładnych ona jest najładniejsza, a co lepiej, najponętniejsza... Co to za figura, jaki wspaniały kontur nogi, a płeć, a oczy majšce w sobie coœ z brylantów i aksamitu... Byłby przysišgł, że czuje zapach jej ciała, że słyszy spazmatyczny œmiech, i w głowie zaszumiało mu na samšmyœl zbliżenia się do niej. "Co to musi być za wœciekła kobieta!... - szepnšł. - Kšsałbym jš..." Widmo pani Wšsowskiej tak go przeœladowało i drażniło, że nagle przyszedł mu projekt odwiedzić jš jeszcze dziœ wieczorem. "Przecież zaprosiła mnie na obiady i kolacje - mówił do siebie czujšc, że w nim coœ kipi. - Wyrzuci mnie za drzwi?... Po cóż by mnie kokietowała. Że nie ma do mnie wstrętu, wiem nie od dzisiaj, no, a ja, dalibóg, mam na niš apetyt, który także coœwart..." Wtem przeszła obok niego jakaœ szatynka zfiołkowymi oczyma i twarzš dziecka, a Wokulski spostrzegł ze zdziwieniem, że i tamu się podoba. O kilkanaœcie kroków od swojego domu usłyszał wołanie: - Hej!... hej!... Stachu!... Wokulski odwrócił głowę i pod werandš cukierni zobaczył Szumana. Doktór zostawiłnie dokończonš porcję lodów, rzucił na stół srebrnš czterdziestówkę i wybiegł do niego. - Idę do ciebie - mówił Szuman, bioršc go pod rękę. - Wiesz co, że dawno już nie miałeœ tak byczej miny... Założę się, że wrócisz do spółki i porozpędzasz tych parchów... Co za fizjognomia... co za oko... Dziœ dopiero poznaję dawnego Stacha!... Minęli bramę, schody i weszli do mieszkania. - A ja w tej chwili myœlałem, że grozi mi jakaœ nowa choroba... rzekł Wokulski ze œmiechem. - Chcesz cygaro? - Dlaczego grozi? - WyobraŸ sobie, że może od godziny ogromne wrażenie robiš na mnie kobiety... Jestem przestraszony... Szuman rozeœmiał się na cały głos. - Pyszny jesteœ... Zamiast wydać obiad na znak radoœci, to ten się boi... A cóż ty myœlisz, że wówczas byłeœ zdrów, kiedyœ wariował za jednš kobietš? Dziœ jesteœ zdrów, kiedy ci się wszystkie podobajš, i nie masz nic pilniejszego jak postarać się owzględy tej, która ci najlepiej przypadnie do gustu. - Bah!... A gdyby to była wielka dama?... - Tym lepiej... tym lepiej... Wielkie damy sš daleko smaczniejsze od pokojówek. Kobiecoœć ogromnie zyskuje na szyku i inteligencji, a nade wszystko na dumie. Jakie czekajš cię idealne rozmowy, jakie miny pełne godnoœci... Ach, powiadam ci, to ze trzy razy więcej warte... Po twarzy Wokulskiego przeleciał cień. - Oho! - zawołał Szuman - już widzę obok ciebie długie ucho tego patrona, na którym Chrystus wjeżdżał do Jerozolimy. Czego siękrzywisz?... Właœnie umizgaj się tylko do wielkich dam, bo one majš ciekawoœć do demokracji. W przedpokoju rozległ się dzwonek i wszedł Ochocki. Spojrzał na zacietrzewionego doktora i zapytał: - Przeszkadzam panom? - Nie - odparł Szuman - możesz pan nawet być pomocny. Bo właœnie radzę w tej chwiliStachowi, ażeby leczył się romansem, ale...nie idealnym. Z ideałami już dosyć... - A wie pan, że tego wykładu i ja gotów jestem posłuchać - rzekł Ochocki, zapalajšc podane cygaro. - Awantura! - mruknšł Wokulski. - Żadna awantura - prawił Szuman. - Człowiek z twoim majštkiem może być kompletnie szczęœliwy, do rozsšdnego bowiem szczęœcia potrzeba: co dzień jadać inne potrawy i brać czystš bieliznę, a co kwartał zmieniać miejsce pobytu i kochanki.- Zabraknie kobiet - wtršcił Ochocki. - Zostaw pan to kobietom, a już one postarajš się, ażeby ich nie zabrakło - odparł szyderczo doktór. - Przecież ta sama dieta stosuje się i do kobiet. - Ta kwartalna dieta?... - spytał Ochocki. - Naturalnie. Dlaczegóż one majš być gorsze od nas? - Nie ciekawa to jednak służba w dziesištym lub dwudziestym kwartale. - Przesšd!... przesšd!... - mówił Szuman. - Anisię pan spostrzeżesz, ani się domyœlisz, szczególniej, jeżeli cię zapewniš, że jesteœ dopiero drugim lub czwartym, i to tym prawdziwie kochanym, tym od dawna przeczuwanym... - Nie byłeœ u Rzeckiego? - spytał Szumana Wokulski. - No, jemu już nie zapiszę recepty na miłoœć - odparł doktór. - Stary kapcanieje... - Istotnie, Ÿle wyglšda - dorzucił Ochocki. Rozmowa przeszła na stan zdrowia Rzeckiego, potem na politykę, w końcu nie miała mój takiemu o48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPpcŔącqWcČ+Rc:>&Szuman pożegnał ich. - Bestia cynik!... - mruknšł Ochocki. - Nie lubi kobiet - dodał Wokulski - a w dodatku miewa gorzkie dnie i wtedy wygaduje herezje. - Czasami nie bez racji -rzekł Ochocki. - Ale też dobrze trafił ze swymi poglšdami... Bo akurat przed godzinš miałem uroczystš rozmowę z ciotkš, która koniecznie namawia mnie, abym się ożenił, idowodzi, że nic tak nie uszlachetnia człowieka, jak miłoœć zacnej kobiety... - On nie radził panu, tylko mnie. - Ja też właœnie, gdym słuchał jego wywodów, myœlałem o panu. Wyobrażam sobie, jak byœ pan wyglšdał, zmieniajšc co kwartał kochanki, gdyby kiedy stanęli przedpanem ci wszyscy ludzie, którzy dziœ pracujš na pańskie dochody, i zapytali: "Czym się wywdzięczasz nam za nasze trudy, nędzę i krótsze życie, którego częœćtobie oddajemy?... Czy pracš, czy radš, czyprzykładem?..." - Jacyż dziœ ludzie pracujš na moje dochody? - spytał Wokulski. - Wycofałem się z interesów i zamieniam majštek na papiery. - Jeżeli na listy zastawne ziemskie, to przecież kupony od nich płacš parobcy; a jeżeli na jakieœ akcje, to znowu ich dywidendy pokrywajš robotnicy kolejowi, cukrowniani, tkaccy, czy ja zresztš wiem jacy?... Wokulski jeszcze bardziej spochmurniał. - Proszę pana - rzekł - czy ja potrzebuję myœleć o tym?... Tysišce żyjš z procentów inie troszczš się podobnymi pytaniami. - Ale ba!- mruknšł Ochocki. - Inni to nie pan... Ja mam wszystkiego półtora tysišca rubli rocznie, a jednak bardzo często przychodzi mi na myœl, że taka suma stanowi utrzymanie trzech albo czterech ludzi i że jacyœ faceci ustępujš dla mnie ze œwiata albo muszš ograniczać swoje, już i tak ograniczone potrzeby... Nie ma rady; za dochód trzeba coœ dawać. Wokulski przeszedł się po pokoju. - Kiedy pan jedziesz za granicę? - nagle zapytał. - I tego nie wiem - odparł kwaœno Ochocki. - Mój dłużnik nie zwróci mi pieniędzy wczeœniej jak za rok. Spłaci mnie dopiero nowš pożyczkš, a tej dziœ niełatwo zacišgnšć. - Duży daje procent? - Siódmy. - A pewna to lokacja? - Pierwszy numer po Towarzystwie Kredytowym. - A gdybym ja panu dał gotówkę i wszedł w pańskie prawa, wyjechałbyœ pan za granicę? - Jednej chwili!... - zawołał Ochocki, zrywajšc się. -Cóż ja tu wysiedzę?... Chyba z desperacji ożenię się bogato, a póŸniej będę robił tak, jak radzi Szuman. Wokulski zamyœlił się. - Cóż by to było złego ożenić się? - rzekł półgłosem. - Dajże mi pan spokój!... Ubogiej żony nie wykarmię, bogata wcišgnęłaby mnie w sybarytyzm, a każda byłaby grobem moich planów. Dla mnie trzeba jakiejœ dziwnej kobiety, która by razem ze mnš pracowała w laboratorium; a gdzież znajdę takš?... Ochocki zdawał się być mocno rozstrojony izabrał się do wyjœcia. - Więc, kochany panie - mówił żegnajšc się z nim Wokulski - sprawę pańskiego kapitałuobgadamy. Ja gotów jestem spłacić pana. - Jak pan chce... Nie proszę o to, ale byłbym bardzo wdzięczny. - Kiedy pan wyjeżdżasz do Zasławka? - Jutro, właœnie przyszedłem pożegnać pana.- A więc interes gotów - zakończył, œciskajšc go Wokulski. - W paŸdzierniku możesz pan mieć pienišdze. Po wyjœciu Ochockiego Wokulski położył sięspać. Doznał dziœ tylu silnych i sprzecznychwrażeń, że nie umiał ich uporzšdkować. Zdawało mu się, że od chwili zerwania z pannš Izabelš wchodził na jakšœ strasznš wysokoœć, otoczonš przepaœciami, i dopierodziœ dosięgnšł jej szczytów, a nawet zeszedł na drugi skłon, gdzie ujrzał jeszcze niewyraŸne, lecz całkiem nowe horyzonty. Jakiœ czas snuły mu się przed oczyma rojekobiet, a między nimi najczęœciej pani Wšsowska; to znowu widział gromady parobków i robotników, którzy zapytywali go: co im dał w zamian za swoje dochody. Nareszcie twardo zasnšł. Obudził się o szóstej rano, a pierwszym wrażeniem było uczucie swobody i rzeœkoœci. Wprawdzie nie chciało mu się wstawać, lecz nie doznawał żadnego cierpienia i nie myœlał o pannie Izabeli. To jest myœlał, alemógł nie myœleć; w każdym razie wspomnienie jej nie nurtowało go w sposóbjak dotychczas bolesny. Ten brak cierpień znowu zatrwożył go. "Czy to nie przywidzenie?..." - pomyœlał. Przypomniał sobie historię dnia wczorajszego; pamięć i logika dopisywały mu. "Może i wolę odzyskam?" - szepnšł. Na próbę postanowił, że wstanie za pięć minut, wykšpie się, ubierze i natychmiast pójdzie na spacer do Łazienek. Patrzył na posuwajšcš się skazówkę zegarka i z niepokojem zapytał: "A może ja się nawet na to nie zdobędę?..." Skazówka dosięgła pięciu minut i Wokulski wstał bez poœpiechu, ale też i bez wahania. Sam nalał sobie wody do wanny, wykšpał się, wytarł,ubrał i już w pół godziny szedł do Łazienek. Uderzyło go, że przez cały ten czas nie myœlał o pannie Izabeli, tylko o pani Wšsowskiej. Oczywiœcie, coœ się w nimwczoraj zmieniło: może zaczęły działać jakieœ sparaliżowane komórki w mózgu?... Myœl o pannie Izabeli straciła nad nim władzę. "Co to za dziwna plštanina - mówił. - Tamtšwyrugowała pani Wšsowska, a paniš Wšsowskš może zastšpić każda inna kobieta. Jestem więc naprawdę uleczony z obłędu..." Przeszedł nad stawem i obojętnie przypatrywał się czółnom i łabędziom. Potem skręcił w aleję ku Pomarańczarni, na której byli wtedy oboje, i powiedział sobie, że... zje œniadanie z apetytem. Ale gdy wracał tš samš drogš, opanował go gniew i z dzikš radoœciš złoœliwego dzieciaka poprzednie œlady własnych stóp zacierał nogš. "Gdybym mógł wszystko tak zetrzeć... I tamten kamień, i ruiny... Wszystko!..." W tej chwili uczuł, że budzi się w nim niepokonany instynkt niszczenia pewnych rzeczy; lecz zarazem zdawał sobie sprawę, że jest to objaw chorobliwy. Wielkš też robiło mu satysfakcję, że nie tylko spokojnie może myœleć o pannie Izabeli, ale nawet oddawać jej sprawiedliwoœć. "O co ja się irytowałem? - mówił do siebie.- Gdyby nie ona, nie zdobyłbym majštku... Gdyby nie ona i nie Starski, za pierwszym razem nie wyjechałbym do Paryża i nie zbliżyłbym się z Geistem, a pod Skierniewicami nie uleczyłbym się z głupoty... Wszakże to moi dobrodzieje ci państwo... Nawet powinien bym wyswatać tę dobranš parę, a przynajmniej ułatwiać im schadzki... I pomyœleć, że z takiej mierzwy kiedyœ wykwitnie metal Geista!..." W Ogrodzie Botanicznym było cicho i prawiepusto. Wokulski wyminšł studnię i z wolna poczšł wstępować na ocieniony pagórek, naktórym przeszło rok temu po raz pierwszyrozmawiał z Ochockim. Zdawało mu się, że wzgórze jest podwalinš tych ogromnych schodów, na szczycie których ukazywał musię posšg tajemniczej bogini. Ujrzał jš i teraz i ze wzruszeniem spostrzegł, że chmury otaczajšce jej głowę rozsunęły się na chwilę. Zobaczył surowš twarz, rozwiane włosy, a pod spiżowym czołem żywe, lwie oczy, które wpatrywały się w niego z wyrazem przygniatajšcej potęgi. Wytrzymał to spojrzenie i nagle uczuł, że roœnie... roœnie... że już przenosi głowš najwyższe drzewa parku i sięga prawie do obnażonychstóp bogini. Teraz zrozumiał, że tš czystš i wiecznš pięknoœciš jest Sława i że na jej szczytachnie ma innej uciechy nad pracę i niebezpieczeństwa. Wrócił do domu smutniejszy, ale wcišż spokojny. Zdawało mu się, że podczas tej przechadzki nawišzał się jakiœ węzeł między jego przyszłoœciš a owš odległš epokš, kiedy jeszcze jako subiekt i student budował machiny o wiecznym ruchu albo dajšce się kierować balony. Kilkanaœcie zaœ ostatnich lat były tylko przerwš i stratš czasu. "Muszę gdzieœ wyjechać - rzekł do siebie -muszę odpoczšć, a póŸniej... zobaczymy..." Po południu wysłał długš depeszę do Suzina do Moskwy. Na drugi dzień, około pierwszej, kiedy Wokulski jadł œniadanie, wszedł lokaj pani Wšsowskiej i oœwiadczył, że pani czeka w powozie. Gdy wybiegł na ulicę, pani Wšsowska kazała mu wsišœć. - Zabieram pana - rzekła. - Czy na obiad?... - O nie, tylko do Łazienek. Bezpieczniej mi będzie rozmawiać z panem przy œwiadkach ina wolnym powietrzu. Ale Wokulski był pochmurny i milczał. W Łazienkach wysiedli z powozu, minęli pałacowy taras i zaczęli spacerować po alei dotykajšcej amfiteatru. - Musi pan wejœć między ludzi, panie Wokulski - zaczęła pani Wšsowska. - Musi ocknšć się pan ze swej apatii, bo inaczej minie pana słodka nagroda... - Och?... aż tak... - Niezawodnie. Wszystkie damy sš zainteresowane pańskimi cierpieniami i założę się, że niejedna chciałaby odegrać rolę pocieszycielki. - Albo pobawić się moim rzekomym cierpieniem jak kot poranionš myszš?... Nie,pani, ja nie potrzebuję pocieszycielek, ponieważ wcale nie cierpię, a już najmniej z winy dam... - Proszę?... - zawołała pani Wšsowska. - Myœlałby kto, że naprawdę nie otrzymałeœ pan ciosu z małych ršczek... - I dobrze by myœlał - odparł Wokulski. - Jeżeli zadał mi kto ciosy, to bynajmniej niepłeć piękna, ale... czy ja wiem co?... może fatalnoœć. - Zawsze jednak za poœrednictwem kobiety... - A nade wszystko mojej własnej naiwnoœci. Prawie od dzieciństwa szukałemjakiejœ rzeczy wielkiej i nieznanej; a ponieważ kobiety widywałem tylko przez okulary poetów, którzy im przesadnie pochlebiajš, więc myœlałem, że kobieta jestowš rzeczš wielkš i nieznanš. Omyliłem się i w tym leży sekret mego chwilowego zachwiania, na którym zresztš udało mi sięzrobić majštek. Pani Wšsowska zatrzymała się w alei. - No, wie pan co, że jestem zdumiona!... Nie widzieliœmy się od onegdaj, a dziœ przedstawia mi się pan jako całkiem inny człowiek, coœ w rodzaju starego dziada, który lekceważy kobiety... - To nie lekceważenie, to spostrzeżenie. - Mianowicie?... - zapytała pani Wšsowska. - Że jest gatunek kobiet, które po to tylko żyjš na œwiecie, ażeby drażnić i podniecać namiętnoœci mężczyzn. Tym sposobem ogłupiajš ludzi rozumnych, upadlajš uczciwych i utrzymujš w równowadze głupców. Majš licznych wielbicieli i dzięki temu wywierajš na nas taki wpływ jak haremy na Turcję. Widzi więc pani, że damynie majš powodu roztkliwiać się nad moimi cierpieniami ani prawa bawić się mnš. Nie należę do ich referatu. - I nawet zrywasz pan z miłoœciš?... - zapytała ironicznie pani Wšsowska. W Wokulskim zakipiał gniew. - Nie, pani - odparł - tylko mam przyjacielapesymistę, który mi wytłumaczył, że nierównie korzystniej jest kupić miłoœć za cztery tysišce rubli rocznie, a wiernoœć za pięć tysięcy aniżeli za to, co nazywamy uczuciem. - Piękna wiernoœć!... - szepnęła pani Wšsowska. - Przynajmniej z góry zapowiada, czego sięmamy od niej spodziewać. Pani Wšsowska przygryzła wargi i skręciła w stronę powozu. - Powinien by pan zaczšć apostołować swoje nowe poglšdy. - Ja myœlę, proszę pani, że na to szkoda czasu, bo jedni nigdy ich nie zrozumiejš, a inni nie uwierzš bez osobistego doœwiadczenia. - Dziękuję panu za prelekcję- rzekła po chwili. - Zrobiła na mnie tak silne wrażenie, że nawet nie proszę pana, ażebyœ mnie odwiózł do domu... Jesteœ pan dziœ w wyjštkowo złym humorze, sšdzę jednak, że to minie... Ale... ale... Oto list - dodała, wsuwajšc mu w rękę kopertę - który niech pan przeczyta. Popełniam niedyskrecję, ale wiem, że mnie pan nie zdradzi, a postanowiłam sobie ostatecznie rozwikłać nieporozumienie między panem i Belš. Jeżeli mi się zamiar uda, niech pan spali, jeżeli nie... niech mi pan ten list przywiezie na wieœ... Adieu! Siadła do powozu i zostawiła Wokulskiego na ogrodowej szosie. "Do licha, czyżbym jš obraził?... - rzekł do siebie. - A szkoda, bo warta grzechu!..." Szedł powoli w stronę Alei Ujazdowskiej i myœlał o pani Wšsowskiej. "Głupstwo!... przecież jej nie oœwiadczę, żemam na niš apetyt... A zresztš, choćbym trafił na dobrš chwilę, co bym dał jej w zamian?.. Nawet nie mógłbym powiedzieć, że jš kocham". Dopiero w domu Wokulski otworzył list panny Izabeli. Na widok drogiego niegdyœ pisma przeleciała po nim błyskawica żalu; ale zapach papieru przypomniał mu te dawne, bardzo dawne czasy, kiedy jeszcze zachęcała go do urzšdzania owacyj Rossiemu. "To był jeden paciorek z różańca, na którym panna Izabela odprawiała nabożeństwo!..." - szepnšł z uœmiechem. Zaczšł czytać. "Moja droga Kaziu! Jestem tak zniechęcona do wszystkiego i tak jeszcze nie mogę zebrać myœli, że dziœ dopiero zdobywam sięna opowiedzenie ci wydarzeń, jakie u nas zaszły od twego wyjazdu. Już wiem, ile mi zapisała ciotka Hortensja: oto szeœćdziesišttysięcy rubli; razem więc mamy dziewięćdziesišt tysięcy rubli, które poczciwy baron obiecuje umieœcić na siedemprocent, co wyniesie około szeœciu tysięcy rubli rocznie. Ale trudno, trzeba nauczyć się oszczędnoœci. Nie umiem ci opowiedzieć, jak się nudzę, a może tylko tęsknię... Ale i to przejdzie. Ten młody inżynier cišgle u nas bywa, co parę dni. Z poczštku bawił mnie rozmowš o mostach żelaznych, a obecnie opowiada, jaksię kochał w osobie, która wyszła za innego, jak za niš rozpaczał, jak stracił nadzieję zakochania się po raz drugi i jak by pragnšł uzdrowić się przez nowš, lepszš miłoœć. Wyznał mi jeszcze, że niekiedy pisuje wiersze, w których jednak opiewa tylko wdzięki natury... Czasami płakać mi się chce z nudów, ale że bez towarzystwa umarłabym, więc udaję, że słucham, i niekiedy pozwalam mu ucałowaćmojš ršczkę..."Wokulskiemu żyły nabrzmiały na czole... Odpoczšł i czytał dalej: "Papo coraz słabszy. Płacze po kilka razy na dzień i byleœmy porozmawiali pięć minut sami, robi mi wymówki, wiesz za kogo!... Nie uwierzysz, jak mnie to rozstraja. W ruinach zasławskich bywam co parę dni. Coœ mnie tam cišgnie, nie wiem - piękna natura czy samotnoœć. Kiedy jestem bardzo nieszczęœliwa, piszę różne rzeczy ołówkiem na spękanych œcianach i z radoœciš myœlę: jak dobrze, że to wszystkopierwszy deszcz zmyje. Ale, ale... Zapomniałam o najważniejszym! Wiesz: marszałek napisał do ojca list, w którym najformalniej oœwiadcza się o mojš rękę. Całš noc płakałam, nie dlatego, że mogę zostać marszałkowš, ale... że się to tak łatwo stać może!... Pióro wypada mi z ręki. BšdŸ zdrowa i wspomnij czasami o twej nieszczęœliwej Beli". Wokulski zmišł list. "Tak pogardzam i... jeszcze jš kocham!" - szepnšł. Głowa mu pałała. Chodził tam i na powrót z zaciœniętymi pięœciami i uœmiechał się do własnych marzeń. Nad wieczorem otrzymał telegram z Moskwy, po którym natychmiast wysłał depeszę do Paryża. Następny zaœ dzień, od rana do póŸnej nocy, spędził ze swym adwokatem i rejentem. Kładšc się spać, pomyœlał: "Czy tylko ja nie zrobię głupstwa?... No, przecież zbadam rzeczy na miejscu... Czy może istnieć metal lżejszy od powietrza, to inna kwestia, ale że coœ w tym jest - nie ma wštpliwoœci... Zresztš, szukajšc kamienia filozoficznego, znaleziono chemię; kto zatem wie, co się napotka teraz?... W rezultacie wszystko mi jedno, byle wydobyć się z tego błota..." Dopiero nazajutrz w południe przyszła odpowiedŸ z Paryża, którš Wokulski parę razy odczytał. W chwilę póŸniej oddano mu list od pani Wšsowskiej, gdzie na kopercie, w miejsce pieczštki, znajdował się wizerunek Sfinksa. - Tak - mruknšł z uœmiechem Wokulski - twarz ludzka i tułów zwierzęcia: nasza zaœimaginacja dodaje wam skrzydeł. "Niech pan do mnie wpadnie na kilka minut -pisała pani Wšsowska - gdyż mam bardzo ważny interes, a dzisiaj chciałabym jechać". "Zobaczymy ten ważny interes!" - rzekł do siebie. W pół godziny póŸniej był u pani Wšsowskiej; w przedpokoju stały już gotowe do drogi kufry. Pani przyjęła go w swoim gabinecie do pracy, w którym przecie ani jeden szczegół nie przypominałpracy. - A, pan jest bardzo grzeczny! - zaczęła obrażonym tonem pani Wšsowska. - Wczorajcały dzień czekałam na pana, a pan ani siępokazał... - Przecież zabroniła mi pani przychodzić dosiebie - odparł zdziwiony Wokulski. - Jak to?... Czyliż wyraŸnie nie zaprosiłam pana na wieœ?... Ale mniejsza, policzę to na karb pańskiej ekscentrycznoœci... Drogi panie, mam do pana bardzo ważny interes. Chcę niedługo wyjechać za granicę i chcę poradzić się pana: kiedy najlepiej kupić franki, teraz czy przed wyjazdem?... - Kiedyż pani jedzie?... - Tak... w listopadzie... w grudniu... - odparła, rumienišc się. - Lepiej przed samym wyjazdem. - Tak pan sšdzi? - Przynajmniej tak wszyscy robiš. - Ja ę, w końcu nie miała mój takiemu o48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPWc§# VĘFc€*B8R2# Y€właœnie nie chcę robić jak wszyscy! - zawołała pani Wšsowska. - To niech pani kupi teraz. - A jeżeli do grudnia franki staniejš? - To niech pani odłoży kupno do grudnia. - No, wie pan co - mówiła, dršc jakiœ papier - że jesteœ pan jedyny do rady... Czarno to czarno, biało to biało... Cóż z pana za mężczyzna? Mężczyzna w każdej chwili powinien być stanowczy, a przynajmniej wiedzieć, czego chce... Cóż, odniósł mi pan list Beli? Wokulski milczšc oddał list. - Doprawdy? - zawołała ożywiona. - Więc pan jej nie kochasz?... A w takim razie rozmowa o niej nie powinna panu robić przykroœci. Bo ja muszę... pogodzić was albo... Niech się już biedna dziewczyna nie dręczy... Pan się do niej uprzedziłeœ... pan wyrzšdzasz jej krzywdę... To nieuczciwie... tak nie postępuje człowiek honorowy, aby zbałamuciwszy kogoœ, rzucał jak zwiędły bukiet... - Nieuczciwie! - powtórzył Wokulski. - Niech mi pani z łaski swej powie, jaka uczciwoœć może pozostać w człowieku, którego wykarmiono albo cierpieniem i upokorzeniem, albo upokorzeniem i cierpieniem? - Ale obok tego miałeœ pan i inne chwile. - O tak, parę życzliwych spojrzeń i kilka dobrych słówek, które dziœ majš w moich oczach tę jednš wadę, że były... mistyfikacjš. - Ale ona dziœ tego żałuje i gdybyœ pan zwrócił się... - Po co? - Ażeby pozyskać jej serce i rękę. - Zostawiajšc drugš dla znanych i nieznanych wielbicieli?... Nie, pani, już mamdosyć tych wyœcigów, w których byłem bityprzez panów Starskich, Szastalskich i licho nie wie jakich jeszcze!... Nie mogę odegrywać roli eunucha przy moim ideale i upatrywać w każdym mężczyŸnie szczęœliwego rywala czy niepożšdanego kuzyna. - Jakież to niskie!... - zawołała pani Wšsowska. - Więc za jeden błšd, zresztš niewinny, poniewierasz pan niegdyœ ukochanš kobietę?.. - Co do liczby owych błędów, to pozwoli pani, ażebym miał własnš opinię; a co do niewinnoœci... Boże miłosierny! w jak nędznym jestem położeniu, skoro nawet niemam pojęcia, dokšd sięgała ich niewinnoœć. - Pan przypuszczasz?.. - surowo zapytała go pani Wšsowska. - Ja już nic nie przypuszczam - odparł chłodno Wokulski. - Wiem tylko, że w moich oczach, pod pozorami obojętnej życzliwoœci, toczył się najzwyklejszy romans, i - to mi wystarcza.Rozumiem żonę, która oszukuje męża; bo ona może się tłumaczyć pętami, jakie wkłada na niš małżeństwo. Ale ażeby kobieta wolna oszukiwała obcego sobie człowieka... Cha!... cha!... cha!... to już jest, dalibóg, zamiłowanie do sportu... Przecież miała prawo przenosić nade mnie Starskiego - i ich wszystkich... Ale nie! Jej jeszcze było potrzeba mieć w swoim orszaku błazna, który jš naprawdę kochał,który dla niej wszystko był gotów poœwięcić... I dla ostatecznego zhańbienia natury ludzkiej właœnie z mojej piersi chciała zrobić parawan dla siebie i adoratorów... Czy pani domyœla się, jak musieli drwić ze mnie ci ludzie, tak tanio obsypywani względami?... I czy pani czuje, co to za piekło być tak œmiesznym jak ja, a zarazem tak nieszczęœliwym, tak oceniać swój upadek i tak rozumieć, że jest niezasłużony?... Pani Wšsowskiej drżały usta; z trudnoœciš powstrzymywała się od łez. - Czy to nie jest imaginacja? - wtršciła. - Eh, nie, pani... Skrzywdzona ludzka godnoœć to nie imaginacja. - A zatem?.. - Cóż być może? - odparł Wokulski. - Spostrzegłem się, odzyskałem siebie, a dziœ mam tę tylko satysfakcję, że triumf moich współzawodników, przynajmniej co do mnie, nie był zupełny. - I to jest nieodwołalne?... - Proszę pani, rozumiem kobietę, która oddaje się z miłoœci albo sprzedaje się z nędzy. Ale na zrozumienie tej duchowej prostytucji, którš prowadzi się bez potrzeby, na zimno, przy zachowaniu pozorów cnoty, na to już brakuje mi zmysłu. - Więc sš rzeczy, których się nie przebacza? - spytała cicho. - Kto i komu maprzebaczać?... Pan Starski chyba nigdy nie obrazi się o takie rzeczy, a może nawet będzie rekomendował swoich przyjaciół. O resztę zaœ można nie dbać, majšc liczne i tak dobrane towarzystwo. - Jeszcze słówko - rzekła pani Wšsowska, powstajšc. - Wolno wiedzieć, jakie pan ma zamiary?... - Gdybyżem ja sam wiedział!... Podała mu rękę. - Żegnam pana. - Życzę pani szczęœcia... - O!... - westchnęłai szybko weszła do następnego pokoju. "Zdaje mi się - myœlał Wokulski, schodzšc ze schodów - że w tej chwili załatwiłem dwa interesa... Kto wie, czy Szuman nie ma racji?..."Od pani Wšsowskiej pojechał do mieszkania Rzeckiego. Stary subiekt był bardzo mizerny i ledwie podniósł się z fotelu. Wokulskiego głęboko poruszył jego widok. - Czy ty się gniewasz, stary, że tak dawno nie byłem u ciebie? - rzekł, œciskajšc go za rękę. Rzecki smutnie pokiwał głowš. - Alboż ja nie wiem, co się z tobš dzieje?... - odparł. - Bieda... bieda na œwiecie!... Coraz gorzej... Wokulski usiadł zamyœlony, Rzecki poczšł mówić: - Widzisz, Stachu, ja już miarkuję, że mi czas iœć do Katza i do moich piechurów, co tam gdzieœ wyszczerzajš na mnie zęby, żem maruder... Wiem, że cokolwiek postanowisz ze sobš, będzie mšdre i dobre,ale... Czy nie byłoby praktycznie, gdybyœ sięożenił ze Stawskš?... Przecież to jakby twoja ofiara... Wokulski schwycił się za głowę. - Boże miłosierny! - zawołał - a kiedyż ja się wyplšczę z tych babskich stosunków?... Jedna pochlebia sobie, że ja stałem się jej ofiarš, druga jest mojš ofiarš, trzecia chciała zostać mojš ofiarš, a jeszcze znalazłby się z dziesištek takich, z którychkażda przyjęłaby mnie i mój majštek w ofierze... Zabawny kraj, gdzie baby trzymajš pierwsze skrzypce i gdzie nie ma żadnych innych interesów, tylko szczęœliwa albo nieszczęœliwa miłoœć! - No, no, no... - odparł Rzecki - ja cię przecież za kark nie cišgnę!... Tylko, widzisz, mówił mi Szuman, że tobie na gwałt potrzeba romansu... - Iii... nie!... Mnie bardziej potrzeba zmiany klimatu i to lekarstwo już sobie zapisałem. - Wyjeżdżasz? - Najdalej pojutrze do Moskwy, a potem... gdzie Bóg przeznaczy... - Masz co na myœli?- spytał tajemniczo Rzecki. Wokulski zastanowił się. - Jeszcze nic nie wiem; waham się, jakbym siedział na dziesięciopiętrowej huœtawce. Czasami zdaje mi się, że coœ zrobię dla œwiata... - Oj, to... to... - Ale chwilami ogarnia mnie taka desperacja, że chciałbym, ażeby mnie ziemia pochłonęła i wszystko, czegom tylkodotknšł. - To nierozsšdne... nierozsšdne... - wtršcił Rzecki. - Wiem... Toteż nie dziwiłbym się ani temu, gdybym kiedy narobił hałasu, ani temu, gdybym skończył wszelkie rachunki ze œwiatem... Siedzieli obaj do póŸnego wieczora. W kilka dni rozeszła się wieœć, że Wokulski gdzieœ wyjechał nagle i może na zawsze. Wszystkie jego ruchomoœci, poczšwszy od sprzętów, skończywszy na powozie i koniach, nabył hurtem Szlangbaum za dosyćniskš cenę. ROZDZIAŁ OSIEMNASTY PAMIĘTNIK STAREGO SUBIEKTA "Od kilku miesięcy utrzymuje się pogłoska, że w dniu 26 czerwca bieżšcego roku zginšł w Afryce ksišżę Ludwik Napoleon, syn cesarza. I to jeszcze zginšł w bitwie zdzikim narodem, o którym nie wiadomo, ani gdzie mieszka, ani jak się nazywa; bo przecie Zulusami nie może nazywać się żaden naród. Tak wszyscy mówiš. Nawet miała tam pojechać cesarzowa Eugenia i przywieŸć zwłoki syna do Anglii. Czy tak jest w rzeczy samej, nie wiem, bo już od lipca nieczytuję gazet i nie lubię rozmawiać o polityce. Głupia jest polityka! Dawniej nie było telegramów i artykułów wstępnych, a przecie œwiat posuwał się naprzód i każdy człowiek rozsšdny mógł zorientować się wsytuacji politycznej. Dziœ zaœ sš telegramy, artykuły wstępne i ostatnie wiadomoœci, alewszystko służy do bałamucenia w głowach.Gorzej nawet, niż bałamucš, bo odejmujš serca ludziom. I gdyby nie Kenig albo poczciwy Sulicki, to człowiek przestałby wierzyć w sprawiedliwoœć boskš. Takie się dziœ rzeczy wypisujš w gazetach!... Co zaœ do księcia Ludwika Napoleona, to mógł on zginšć, ale może się też i ukrył gdzie przed ajentami Gambetty. Ja tam do pogłosek nie przywišzuję wagi. Klejna wcišż nie ma, a Lisiecki przeniósł się do Astrachania nad Wołgę. Na odjezdne powiedział mi, że tu niedługo zostanš tylkoŻydzi, a reszta zżydzieje. Lisiecki zawsze był goršczka. Moje zdrowie jakoœ nietęgie. Męczę się tak łatwo, że już bez laski nie wychodzę na ulicę. W ogóle nic mi nie jest, tylko czasem napada mnie dziwny ból w ramionach i dusznoœć. Ale to przejdzie, a nie przejdzie -to wszystko mi jedno. Tak się jakoœ zmieniaœwiat na złe, że niedługo nie będę mógł z nikim gadać i w nic wierzyć. W końcu lipca Henryk Szlangbaum wyprawiał urodziny jako właœciciel sklepu inaczelnik naszej spółki. A choć i w połowienie wystšpił tak jak Stach w roku zeszłym,jednakże zbiegli się wszyscy przyjaciele i nieprzyjaciele Wokulskiego i pili zdrowie Szlangbauma... aż okna się trzęsły. Oj, ludzie, ludzie!... za pełnym talerzem i butelkš wleŸliby do kanału, a za rublem to już nawet nie wiem gdzie. Fiu! Fiu!... Pokazano mi dzisiaj kurierek, w którym pani baronowa Krzeszowska nazywa się jednš z najzacniejszych i najlitoœciwszych naszych niewiast za to, że dała dwieœcie rubli na jakiœ przytułek. Widocznie zapomniano o jej procesie z paniš Stawskš iawanturach z lokatorami. Czyby mšż tak babę ujeŸdził?... Przeciw Żydom cišgle rosnš kwasy. Nie brak nawet pogłosek o tym, że Żydzi chwytajš chrzeœcijańskie dzieci i zabijajš na mace. Kiedy słyszę takie historie, dalibóg, że przecieram oczy i zapytuję samego siebie: czy ja teraz majaczę w goršczce, czyli teżcała moja młodoœć była snem?.. Ale najbardziej gniewa mnie uciecha doktoraSzumana z tego fermentu. - Dobrze tak parchom!... - mówi. - Niech im zrobiš awanturę, niech ich nauczš rozumu. To genialna rasa, ale takie szelmy, że nie ujeŸdzisz ich bez bata i ostrogi... - Mój doktorze - odpowiedziałem, bo już mizbrakło cierpliwoœci - jeżeli Żydzi sš takie gałgany, jak pan mówisz, to im nawet i ostrogi nie pomogš. - Może ich nie poprawiš, ale napędzš im nowš porcję rozumu i nauczš silniej trzymać się za ręce - odparł. - A gdyby Żydzi byli solidarniejsi... no!... Dziwny człowiek z tego doktora. Uczciwy toon jest, a nade wszystko rozumny; ale jegouczciwoœć nie wypływa z uczucia, tylko - albo ja wiem? - może z nałogu; a rozum matego gatunku, że łatwiej mu sto rzeczy wyœmiać i zepsuć aniżeli jednš zbudować. Kiedy z nim rozmawiam, czasami przychodzimi na myœl, że jego dusza jest jak tafla lodu: nawet ogień może się w niej odbić, aleona sama nigdy się nie rozgrzeje. Stach wyjechał do Moskwy, zdaje mi się poto, ażeby uregulować rachunki z Suzinem. Ma u niego z pół miliona rubli (kto mógł przypuœcić coœ podobnego przed dwoma laty!), ale co zrobi z takš masš pieniędzy, ani się domyœlam. Już to Stach był zawsze oryginał i robił niespodzianki. Czy nam teraz jakiej nie przygotowuje?... aż się lękam. A tymczasem Mraczewski oœwiadczył się pani Stawskiej i po krótkim wahaniu został przyjęty. Gdyby, jak projektuje sobie Mraczewski, otworzyli sklep w Warszawie, wszedłbym do spółki i przy nich bym zamieszkał. I mój Boże! niańczyłbym dzieciMraczewskiego, choć myœlałem, że podobnyurzšd mógłbym pełnić tylko przy dzieciach Stacha... Życie jest okrutnie ciężkie... Wczoraj dałem pięć rubli na nabożeństwo na intencjš księcia Ludwika Napoleona. Tylko na intencjš, bo może nie zginšł, choć tak wszyscy gadajš... Gdyby zaœ... Nie znam ja się na teologii, ale zawsze bezpieczniej wyrobić mu stosunki na tamtym œwiecie. Bo nużby?... Naprawdę jestem niezdrów, choć Szuman mówi, że wszystko idzie dobrze. Zabronił mi: piwa, kawy, wina, prędkiego chodzenia, irytacji... Wyborny sobie!... Takš receptę to ija potrafię zapisać; ale potraf ty jš sam wykonać... On mówi ze mnš tak, jakby podejrzywał, że ja niepokoję się losem Stacha. Zabawny człowiek!... A cóż to, Stachnie jest pełnoletni albo czy ja go już nie żegnałem na siedem lat? Lata minęły, Stachwrócił i znowu puœcił się na awanturę. Teraz będzie to samo; jak nagle zniknšł, tak nagle powróci... A jednakże ciężko żyć na œwiecie. I nieraz myœlę sobie: czy naprawdę jest jaki plan, wedle którego cała ludzkoœć posuwa się ku lepszemu, czyli też wszystko jest dziełem przypadku, a ludzkoœć czy nie idzie tam, gdzie jš popchnie większa siła?... Jeżeli dobrzy majš górę, wówczas œwiat toczy sięku dobremu, a jeżeli gałgany sš mocniejsi, to idzie ku złemu. Zaœ ostatecznym kresem złych i dobrych jest garœć popiołu. Jeżeli jest tak, nie dziwię się Stachowi, który nieraz mówił, że chciałby jak najprędzej sam zginšć i zniszczyć wszelki œlad po sobie. Ale mam przeczucie, że tak nie jest. Chociaż... Czy to ja nie miałem przeczuć, że ksišżę Ludwik Napoleon zostanie cesarzem Francuzów?... Ha! jeszcze zaczekajmy, bo mi ta jego œmierć, w bitwie z gołymi Murzynami, jakoœ dziwnie wyglšda..." ROZDZIAŁ DZIEWIĘTNASTY ...?... Pan Rzecki istotnie niedomagał; według własnej opinii z powodu braku zajęcia, według Szumana z powodu sercowej choroby, która nagle rozwinęła się w nim i szła dosyć szybko pod wpływem jakichœ zmartwień. Zajęć miał niewiele. Z rana przychodził do sklepu niegdyœ Wokulskiego, obecnie Szlangbauma, lecz bawił tam, dopóki nie zaczęli się schodzić subiekci, a nade wszystko goœcie. Goœcie bowiem, nie wiadomo nawet dlaczego, przypatrywali mu się ze zdziwieniem, a subiekci, dziœ z wyjštkiem pana Zięby starozakonni, nie tylko nie okazywali mu szacunku, do którego przywykł, ale nawet wbrew upomnieniom Szlangbauma traktowali go w sposób lekceważšcy. W tym stanie rzeczy pan Ignacy coraz częœciej myœlał o Wokulskim. Nie z racji, ażeby lękał się jakiegoœ nieszczęœcia, ale - ot tak sobie. Z rana około szóstej myœlał: czy Wokulski wstaje, czy œpi o tej porze i gdzie jest? W Moskwie czy może już wyjechał z Moskwy i dšży do Warszawy? Wpołudnie przypominał sobie te czasy, kiedy prawie nie było dnia, ażeby Stach nie jadł z nim obiadu, wieczorem zaœ, szczególniej kładšc się do łóżka, mówił: "Zapewne Stach jest u Suzina... To dopiero używajš!... A może wraca w tej chwili do Warszawy i w wagonie zabiera się do spania?..." Ilekroćzaœ wszedł do sklepu, a robił to po kilka razy na dzień, mimo niechęci subiektów i drażnišcej grzecznoœci Szlangbauma, zawsze myœlał, że jednak za czasów Wokulskiego było tu inaczej. Martwiło go, ale tylko trochę, że Wokulski nie dawał znać o sobie. Uważał to przecieżza zwykłe dziwactwo. "Nie bardzo rwał się on do pisania, kiedy był zdrów, więc cóż dopiero teraz, kiedy jest tak rozbity - myœlał. - Oj, te baby, te baby!..."W dniu nabycia przez Szlangbauma sprzętów i powozu Wokulskiego pan Ignacy położył się do łóżka. Nie dlatego, ażeby miało mu to robić przykroœć, bo przecie powóz i zbytkowne sprzęty były rzeczami wcale niepotrzebnymi, ale dlatego, że podobne sprawunki robiš się tylko po ludziach już umarłych. "No, a Stach, dziękiBogu, jest zdrów!..." - mówił do siebie. Pewnego wieczoru, kiedy pan Ignacy, siedzšc w szlafroku rozmyœlał, jak to on urzšdzi sklep Mraczewskiemu, ażeby zakasować Szlangbauma, usłyszał gwałtowne dzwonienie do przedpokoju i szczególny hałas w sieni. Służšcy, który już zabierał się do spania, otworzył drzwi.- Jest pan? - zapytał głos znany Rzeckiemu. - Pan chory. - Co to chory!... Kryje się przed ludŸmi. - Może, panie radco, zrobimy subiekcję... - odezwał się inny głos. - Co to subiekcję!... Kto nie chce mieć subiekcji w domu, niech przychodzi do knajpy... Rzecki podniósł się z fotelu, a jednoczeœnieukazał się we drzwiach jego sypialni radca Węgrowicz i ajent Szprot... Spoza nich wychylała się jakaœ kudłata głowa i obliczenie pierwszej czystoœci. - Nie chciała przyjœć góra do Mahometów, więc Mahomeci przyszli do góry!... - zawołał radca. - Panie Rzecki... panie Ignacy!... co pan najlepszego wyrabiasz?... Przecież od czasu jakeœmy pana ostatni raz widzieli, odkryliœmy nowy gatunek piwa... Postaw tu, kochanku, i zgłoœ się jutro - dodał, zwracajšc się do zasmolonego kudłacza. Na to wezwanie kudłaty człowiek, ubrany w wielki fartuch, postawił na umywalni kosz wysmukłych butelek i trzy kufle. Potem zniknšł, jak gdyby był istotš złożonš ze mgły i powietrza, nie zaœ z akiemu o48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPßc/Üc ­c¸,!cŮ:˜!dwustu funtów ciała. Pan Ignacy zdziwił się na widok wysmukłych butelek; uczucie to jednak nie łšczyło się z żadnš przykroœciš. - Na miłoœć boskš, cóż się z panem dzieje?- zaczšł znowu radca, rozkładajšc ręce, jakby cały œwiat chciał ogarnšć w jednym uœcisku. - Tak dawno nie byłeœ pan między nami, że Szprot nawet zapomniał, jak wyglšdasz, a ja pomyœlałem, że zaraziłeœ się od swego przyjaciela, co to ma bzika... Rzecki sposępniał.- Więc właœnie dziœ - prawił radca - kiedy na pańskim przyjacielu wygrałem od Deklewskiego koszpiwa nowej marki, mówię do Szprota: wieszpan co, zabierzmy piwo i chodŸmy do starego, a może się chłop rozrusza... Cóż to, nawet nie prosisz nas, ażebyœmy usiedli?... - Ależ bardzo proszę - odpowiedział Rzecki.- I stolik jest... - mówił radca, oglšdajšc się po pokoju - i miejsce, widzę, zaciszne. Ehe, he!... my tu będziem mogli złazić się dochorego na partyjkę co wieczór... Szprot, dobšdŸ, synu, trybuszonik i zabierz się do szkliwa... Niech poczciwiec zaznajomi się z nowš markš... - Jakiż to zakład wygrał radca? - zapytał Rzecki, któremu znowu fizjognomia zaczęłasię wyjaœniać. - Zakład o Wokulskiego. Widzisz pan, było tak. Jeszcze w styczniu roku zeszłego, kiedy to Wokulski awanturował się po Bułgarii, ja powiedziałem do Szprota, że pan Stanisław jest wariat, że zbankrutuje iŸle skończy... Tymczasem dzisiaj, wyobraŸ sobie, Deklewski utrzymuje, że to on to powiedział... Naturalnie, założyliœmy się o kosz piwa, Szprot rozstrzygnšł na mojš stronę i jesteœmy u ciebie... W cišgu tego wyjaœnienia pan Szprot ustawił na stole trzy kufle i odkorkował trzy butelki. - No, tylko spojrzyj, panie Ignacy - mówił radca podnoszšc napełniony kufel. - Kolor starego miodu, piana jak œmietana, a smak szesnastoletniej dziewczyny. Skosztujże... Co to za smak i co to za posmak?... Gdybyœ zamknšł oczy, przysišgłbyœ, że to jest "Ale"... O! uważasz?... Ja powiadam, że przed takim piwem należałoby płukać usta. Powiedzże sam: piłeœ kiedy coœ podobnego?... Rzecki wypił pół kufla. - Dobre - rzekł. - Skšdże jednak przyszło radcy do głowy, że Wokulski zbankrutował?- Bo nikt w mieœcie nie mówi inaczej. Przecież człowiek, który ma pienišdze, sens w głowie i nikogo nie zarwał, nie ucieka z miasta Bóg wie gdzie...- Wokulski wyjechał do Moskwy. - Tere... fere!... Tak wam powiedział, ażebyzmylić œlady. Ale sam się złapał, skoro wyrzekł się nawet swoich pieniędzy... - Czego się wyrzekł?... - spytał już rozgniewany pan Ignacy. - Tych pieniędzy, które ma w banku, a nade wszystko u Szlangbauma... Przecież to razem wyniesie ze dwakroć sto tysięcy rubli... Kto więc takš sumę zostawia bez dyspozycji, po prostu rzuca jš w błoto, ten jest albo wariat, albo... zmajstrował coœ takiego, że już nie czeka na wypłatę... W całym mieœcie rozlega się tylko jeden głos oburzenia przeciw temu... temu... że go nie nazwę właœciwym imieniem... - Radco, zapominasz się!... - zawołał Rzecki. - Rozum tracisz, panie Ignacy, ujmujšc się za takim człowiekiem - odparł gwałtownie radca. - Bo tylko pomyœl. Pojechał po majštek, gdzie?... na wojnę tureckš... Na wojnę tureckš!... czy rozumiesz doniosłoœć tych słów?... Tam zrobił majštek, ale w jaki sposób?... Jakim sposobem można w pół roku zrobić pół miliona rubli?... - Bo obracał dziesięcioma milionami rubli - odparł Rzecki - więc nawet zrobił mniej, niżby mógł... - Ale czyje to były miliony? - Suzina... kupca... jego przyjaciela... - Otóż to!... Ale mniejsza; przypuœćmy, że wtym razie nie zrobił żadnego œwiństwa... Coto jednakże za interesa prowadził on w Paryżu, a póŸniej w Moskwie, na czym również grubo zarobił?... A godziło się to zabijać krajowy przemysł, ażeby dać osiemnaœcie procent dywidendy kilku arystokratom dla wkręcenia się pomiędzy nich?... A pięknie to sprzedawać całš spółkę Żydom i nareszcie uciekać, zostawiajšc setki ludzi w nędzy lub w niepewnoœci?... To tak robi dobry obywatel iczłowiek uczciwy?... No, pijże, panie Ignacy!... - zawołał, tršcajšc jego kufel swoim. - Nasze kawalerskie!... Panie Szprot,pokaż, co umiesz... nie kompromituj się przy chorym... - Hola!... - odezwał się doktór Szuman, który od kilku chwil stał na progu, nie zdejmujšc kapelusza z głowy. - Hola!... A cóż to wy, moi panowie, jesteœcie ajentami domu pogrzebowego, że mi w taki sposób urzšdzacie pacjenta?... - Kazimierz! - zawołał na służšcego - wyrzuć mi te butelki do sieni... A panów proszę, ażebyœcie pożegnali chorego... Szpital, choćby na jednš osobę, nie jest knajpš... To pan tak wykonywasz moje zlecenia?.. - zwrócił się do Rzeckiego. - To pan, majšc wadę serca będziesz mi urzšdzał pijatyki?... Może jeszcze zaprosicie sobie dziewczęta?... Dobrej nocy panom... - rzekł do radcy i Szprota - a na drugi raz nie otwierajcie mi tu piwiarni, bo was zaskarżę o zabójstwo... Panowie radca Węgrowicz i ajent Szprot wynieœli się tak szybko, że gdyby nie gęsty dym ich cygar, można by myœleć, że nikogo nie było w pokoju. - Otwórz okno!... - mówił doktór do służšcego. - Oj, to, to!... dodał patrzšc ironicznie na Rzeckiego. - Twarz w płomieniach, oczy szkliste, pulsa bijš tak, że słychać na ulicy... - Słyszałeœ pan, co on mówił o Stachu?... -spytał Rzecki. - Ma rację - odparł Szuman. - Całe miasto mówi to samo, chociaż myli się tytułujšc Wokulskiego bankrutem, bo on jest tylko półgłówkiem z tego typu, który ja nazywam polskimi romantykami. Rzecki patrzył na niego prawie wylękniony. - Nie patrz pan tak na mnie - cišgnšł spokojnym głosem Szuman - raczej zastanów się, czy nie mam racji. Wszakże ten człowiek ani razu w życiu nie działał przytomnie... Kiedy był subiektem, myœlał owynalazkach i o uniwersytecie; kiedy wszedł do uniwersytetu, zaczšł bawić się politykš. PóŸniej, zamiast robić pienišdze, został uczonym i wrócił tu tak goły, że gdyby nie Minclowa, umarłby z głodu... Nareszcie zaczšł robić majštek, ale - nie jako kupiec, tylko jako wielbiciel panny, która od wielu lat ma ustalonš reputację kokietki. Nie koniec na tym, już bowiem majšc w ręku i pannę, i majštek, rzucił oboje, a dzisiaj - co robi i gdzie jest?... Powiedz pan, jeżeliœ mšdry?... Półgłówek, skończony półgłówek! - mówił Szuman, machajšc rękš. - Czystej krwi polski romantyk, co to wiecznie szuka czegoœ poza rzeczywistoœciš... - Czy doktór powtórzy to Wokulskiemu, gdy wróci?... - spytał Rzecki. - Sto razy mu tak mówiłem, a jeżeli teraz nie powiem, to tylko dlatego, że nie wróci... - Co nie ma wrócić... szepnšł Rzecki, blednšc. - Nie wróci, bo albo sobie gdzieœ łeb rozbije, jeżeli odzyska rozsšdek, albo weŸmie się do jakiejœ nowej utopii. Choćby do wynalazków tego mitycznego Geista, który także musi być patentowanym wariatem. - A doktór nie uganiałeœ się nigdy za utopiami? - Tak, ale robiłem to, odurzywszy się w waszej atmosferze. Opatrzyłem się jednak w porę i ta okolicznoœć pozwala mi stawiać jak najdokładniejsze diagnozy podobnych chorób... No, zdejmij pan szlafrok, zobaczymy, jakie skutki wywołał wieczór spędzony w wesołym towarzystwie... Zbadał Rzeckiego, kazał mu natychmiast iœćdo łóżka, a na przyszłoœć nie robić ze swego mieszkania szynkowni. - Pan to także jesteœ okazem romantyka; tyle tylko, żeœ miał mniej sposobnoœci do robienia głupstw - zakończył doktór. Po czym wyszedł, zostawiajšc Rzeckiego wbardzo ponurym nastroju. "Już tam twoje gadanie więcej mi zaszkodzianiżeli piwo" - pomyœlał Rzecki, a po chwili dodał półgłosem: "Mógłby jednakże Stach choć słówko napisać... Bo licho wie, jakie domysły snujš się człowiekowi po głowie!..." Przykuty do łóżka pan Ignacy nudził się piekielnie. Więc dla zabicia czasu odczytywał, po raz nie wiadomo który, historię konsulatu i cesarstwa albo - rozmyœlał o Wokulskim. Oba te jednak zajęcia, zamiast uspakajać, drażniły go... Historia przypominała mu cudowne dzieje jednego z największych triumfatorów, na którego dynastii Rzecki opierał wiarę w przyszłoœć œwiata, a która to dynastia w jego oczach padła pod oszczepem Zulusa. Rozmyœlania zaœ o Wokulskim prowadziły go do wniosku, że ukochany przyjaciel, a tak niezwykły człowiek, co najmniej znajdował się na drodze do jakiegoœ moralnego bankructwa. "Tyle chciał zrobić, tyle mógł zrobić i nic nie zrobił!... - powtarzał pan Ignacy ze smutkiem w sercu. - Gdybyż choć napisał, gdzie jest i jakie ma zamiary... Gdyby chociaż dał znać, że żyje!..." Od pewnego bowiem czasu trapiły pana Rzeckiego niejasne, ale złowrogie przeczucia. Przychodził mu na myœl jego sen, kiedy po przedstawieniu Rossiego marzyło mu się, że Wokulski skoczył za pannš Izabelš z wieży ratuszowej. To znowu przypominał sobie dziwne, a nic dobrego nie zapowiadajšce zdania Stacha: "Chciałbym zginšć sam i zniszczyć wszelkieœlady mego istnienia!"Jak łatwo podobne życzenie może się spełnić u człowieka, który mówił tylko to, co czuł, i umiał wykonywać to, co mówił!... Codziennie odwiedzajšcy go doktór Szuman wcale nie dodawał mu otuchy i już prawie znudził go powtarzaniem jednej i tej samejzwrotki: - Doprawdy, że trzeba być albo kompletnymbankrutem, albo wariatem, ażeby zostawiwszy tyle pieniędzy w Warszawie, nie wydać żadnej dyspozycji, a nawet nie donieœć, gdzie jest!... Rzecki kłócił się z nim, ale w duszy przyznawał mu rację. Pewnego dnia doktór wpadł do niego w porze niezwykłej, bo o godzinie dziesištej rano. Cisnšł kapelusz na stół i zawołał: - Aco, nie miałem racji, że to jest półgłówek!... - Cóż się stało?... - zapytał pan Ignacy, z góry wiedzšc, o kim mowa. - Stało się, że już przed tygodniem ten wariat wyjechał z Moskwy i... zgadnij pan dokšd?... - Do Paryża?... - Ale gdzie zaœ!... Wyjechał do Odessy, stamtšd ma zamiar udać się do Indyj, z Indyj do Chin i Japonii,a póŸniej przez Ocean Spokojny do Ameryki... Rozumiem podróż, nawet naokołoœwiata, sam bym mu jš radził. Ale ażeby nie napisać słówka, zostawiajšc, bšdŸ jak bšdŸ, ludzi życzliwych i ze dwakroć sto tysięcy rubli w Warszawie, na to, dalibóg! trzeba mieć w wysokim stopniu rozwiniętš psychozę... - Skšdże te wiadomoœci? - spytał Rzecki. - Z najlepszego Ÿródła, bo od Szlangbauma,któremu zbyt wiele zależy na tym, ażeby dowiedzieć się o projektach Wokulskiego. Ma mu przecież w poczštkach paŸdziernika zapłacić sto dwadzieœcia tysięcy rubli... No,a gdyby kochany Stasio w łeb sobie palnšł czy utonšł, czy umarł na żółtš febrę... Rozumiesz pan?... Wówczas moglibyœmy albocałemu kapitałowi ukręcić szyję, albo przynajmniej obracać nim z pół roku bez procentu... Pan już chyba poznałeœ Szlangbauma? On przecież mnie... mnie chciał okpić! Doktór biegał po pokoju i gestykulował rękoma w taki sposób, jak gdyby sam był dotknięty poczštkami psychozy. Nagle zatrzymał się przed panem Ignacym, popatrzył mu w oczy i schwycił za rękę. - Co... co... co?... Puls przeszło sto?... Miałeœ pan dziœ goršczkę?... - Jeszcze nie. - Jak to: nie?... Przecież widzę... - Mniejsza!... - odparł Rzecki. - Czyby jednakże Stach zrobił coœ podobnego?... - Ten nasz dawny Stach, pomimo romantyzmu, może by nie zrobił; ale ten pan Wokulski, zakochany w jaœnie wielmożnej pannie Łęckiej, może zrobić wszystko... No, i jak pan widzisz, robi, na co go stać...Od tej wizyty doktora pan Ignacy sam zaczšł zeznawać, że jest z nim niedobrze. "To byłoby zabawne - myœlał - gdybym ja tak w tych czasach dał nura?... Phy! trafiało się to lepszym ode mnie... NapoleonI... Napoleon III... mały Lulu... Stach... No, cóż Stach?... przecież jedzie teraz do Indii..." Zadumał się, wstał z łóżka, ubrał się jak należy i poszedł do sklepu, ku wielkiemu zgorszeniu Szlangbauma, który wiedział, żepanu Ignacemu zabroniono podnosić się. Za to przez następny dzień było mu gorzej;odleżał więc dobę i znowu na parę godzin zaszedł do sklepu. - Cóż on sobie myœli, że sklep to trupiarnia?... - rzekł jeden ze starozakonnych subiektów do pana Zięby, który z właœciwš sobie szczeroœciš znalazł, że ten koncept jest doskonały. W połowie wrzeœnia odwiedził pana RzeckiegoOchocki, który na kilka dni przyjechał tu z Zasławka. Na jego widok pan Ignacy odzyskał dobry humor. - Cóż pana tu sprowadza!... - zawołał, goršco œciskajšc kochanego przez wszystkich wynalazcę. Ale Ochocki był pochmurny. - Cóż by innego, jeżeli nie kłopoty! - odparł. - Wiesz pan, że umarł Łęcki... - Ojciec tej... tej?... - zdziwił się pan Ignacy. - Tej... tej!... I nawet bodaj czy nie przez niš... - W imię Ojca i Syna... - przeżegnał się Rzecki. - Iluż ludzi ma zamiar zgubić ta kobieta?... Bo, o ile wiem, a zapewne i dla pana nie jest to tajemnicš, że jeżeli Stach wpadł w nieszczęœcie, to tylko przez niš... Ochocki pokiwał głowš. - Możesz mi pan powiedzieć, co się stało z Łęckim?... - ciekawie zapytał pan Ignacy. - Żaden to sekret - odparł Ochocki. - W poczštkach lata oœwiadczył się o pannę Izabelę marszałek... - Ten... ten?... Mógł być moim ojcem - wtršcił Rzecki. - Może też dlatego panna przyjęła go, a przynajmniej nie odrzuciła. Więc stary zebrał manatki po dwu swoich żonach i przyjechał na wieœ do hrabiny... do ciotki panny Izabeli, u której mieszkała wraz z ojcem... - Oszalał. - Trafiało się to i mędrszym od niego - cišgnšł Ochocki. Tymczasem, pomimo że marszałek zaczšł uważać się za konkurenta, panna Izabela co parę dni, a póŸniej nawet i co dzień jeŸdziła sobie w towarzystwie pewnego inżyniera do ruin starego zamku w Zasławiu... Mówiła, że jejto rozpędza nudy... - I marszałek nic?... - Marszałek, naturalnie, milczał, ale kobiety perswadowały pannie, że tak robić nie wypada. Ona zaœ ma w tych razach jednš odpowiedŸ: "Marszałek powinien być kontent, jeżeli wyjdę za niego, a wyjdę nie po to, aby wyrzekać się moich przyjemnoœci..." - I pewnie marszałek przydybał ich na czym w owych ruinach? - wtršcił Rzecki. - Ii... nie!... nawet tam nie zaglšdał. A gdyby izajrzał, przekonałby się, że panna Izabelabrała z sobš naiwnego inżynierka po to, ażeby w jego asystencji tęsknić za Wokulskim... - Za Wo-kul-skim?... - Przynajmniej tak domyœlano się - mówił Ochocki. - Tym razem ja sam zwróciłem jej uwagę, że w towarzystwie jednego wielbiciela nie wypada tęsknić za drugim. Ale ona odpowiedziała mi swoim zwyczajem:"Niech będzie kontent, że pozwalam mu patrzeć na siebie..." - To osioł ten inżynier!... - Nie bardzo, gdyż pomimo całej naiwnoœci spostrzegł się i pewnego dnia, a nawet przez wszystkie dnie następne nie pojechałz pannš tęsknić między gruzami. Jednoczeœnie zaœ marszałek, zazdrosny o inżyniera, zaprzestał konkurów i wyniósł się na Litwę w sposób tak demonstracyjny, że panna Izabela i hrabina dostały spazmów, a poczciwy Łęcki nawet nie kiwnšwszy palcem umarł na apopleksję... Skończywszy opowiadać, Ochocki objšł się rękoma za głowę i œmiał się. - I pomyœleć tu - dodał - że tego rodzaju kobieta tylu ludziom głowy zawróciła... - Ależ to potwór!... - zawołał Rzecki. - Nie. Nawet niegłupia i niezła w gruncie rzeczy, tylko... taka jak tysišce innych z jejsfery. - Tysišce?... - Niestety!... - westchnšł Ochocki. - WyobraŸ pan sobie klasę ludzi majętnych lub zamożnych, którzy dobrze jedzš, a niewiele robiš. Człowiek musi w jakiœ sposób zużywać siły; więc jeżeli nie pracuje, musi wpaœć w rozpustę, a przynajmniej drażnić nerwy... I do rozpustyzaœ, i do drażnienia nerwów potrzebne sš kobiety piękne, eleganckie, dowcipne, œwietnie wychowane, a raczej wytresowanew tym właœnie kierunku... Toż to ich jedynakariera... - I panna Izabela zacišgnęła się w ich szeregi?... - To jest, właœciwie zacišgnęli jš... Przykromi to mówić, ale panu mówię, ażebyœ wiedział, o jakš to kobietę potknšł się Wokulski... Rozmowa urwała się - zaczšł jš Ochocki pytajšc: - Kiedyż on wraca? - Wokulski?... - odparł pan Ignacy. - Przecież wyjechał do Indii, Chin, Ameryki...Ochocki rzucił się na krzeœle. - To niepodobna!... - zawołał. - Chociaż... - dodałpo namyœle. - Czy ma pan jakie wskazówki, że tam nie pojechał?.. - zapytał Rzecki zniżonym głosem. - Żadnych. Tylko dziwię się nagłej decyzji... Kiedym tu był ostatnim razem, obiecał mi załatwić pewien interes... Ale... z akiemu o48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPc íćc!Óěc"ż,Îc#;Ö- I niezawodnie załatwiłby go ten dawny Wokulski. Ten nowy zaœ zapomniał nie tylko o pańskich interesach... Przede wszystkim owłasnych... - Że on wyjedzie - mówił Ochocki jakby do siebie - tego można było spodziewać się, ale nie podoba mi się ta nagłoœć. Pisał do pana?.. - Ani litery, i do nikogo - odparł stary subiekt. Ochocki kręcił głowš. - Musiało się tak stać - mruknšł. - Dlaczego musiało się stać?... - wybuchnšł Rzecki. - Cóż to on bankrut czy może nie miał zajęcia?... Taki sklep, spółka to fraszki? A nie mógł ożenić się z kobietš pięknš, zacnš... - Znalazłoby się więcej takich kobiet - wtršcił Ochocki.- Wszystko to było dobre - mówił ożywiajšc się - ale nie dla człowiekaz jego usposobieniem... - Jak pan to rozumiesz? - pochwycił Rzecki, któremu rozmowa o Wokulskim sprawiała takš przyjemnoœć jak o kochance. - Jak pan to rozumiesz?... Poznałeœ pan bliżej tego człowieka?... - pytał natarczywie, a oczy mu błyszczały. - Poznać go łatwo. Był to jednym słowem człowiek szerokiej duszy. - Oto właœnie!... - odezwał się Rzecki, wybijajšc takt palcem i wpatrujšc się w Ochockiego jak w obraz. - Co pan jednak rozumiesz przez tę szerokoœć?... Pięknie powiedziane!... Wytłomacz to pan, a jasno!...Ochocki uœmiechnšł się. - Widzi pan - rzekł - ludzie małej duszy dbajš tylko o swoje interesa, nie sięgajš myœlš poza dzień dzisiejszy i majš wstręt do rzeczy nieznanych. Byle im było spokojnie i suto... Taki zaœ facet jak on troszczy się interesami tysięcy, patrzy nieraz o kilkadziesišt lat naprzód, a każda rzecz nieznana i nierozstrzygnięta pocišga go w sposób nieprzeparty. To nawet nie jest żadna zasługa, tylko mus. Jak żelazo bez namysłu rusza się za magnesem albo pszczoła lepi swoje komórki, tak ten gatunek ludzi rzuca się do wielkich idei i niezwykłych prac... Rzecki œciskał go za obie ręce i drżał ze wzruszenia. - Szuman - rzekł - mšdry doktór Szuman mówi, że Stach jest wariat, polski romantyk. - Głupi Szuman ze swoim żydowskim klasycyzmem!... - odparł Ochocki. - On nawet nie domyœla się, że cywilizacji nie stworzyli ani filistrowie, ani geszefciarze, lecz właœnie tacy wariaci... Gdyby rozum polegał na myœleniu o dochodach, ludzie do dzisiejszego dnia byliby małpami... - Œwięte słowa... piękne słowa!... - powtarzał subiekt. - Wytłomaczże pan jednak: jakim sposobem człowiek, podobny Wokulskiemu, mógł... takoto... zaawanturować się?.. - Proszę pana, ja się dziwię, że to tak póŸno nastšpiło!... - odparł Ochocki, wzruszajšc ramionami. - Przecież znam jego życie i wiem, że ten człowiek prawie dusił się tutaj od dzieciństwa. Miał aspiracje naukowe, lecz nie było ich czym zaspokoić; miał szerokie instynkta społeczne, ale czego dotknšł się w tym kierunku, wszystko padało... Nawet ta marna spółczyna, którš założył, zwaliła mu na łeb tylko pretensje i nienawiœci... - Masz pan rację!... masz pan rację!... - powtarzał Rzecki. - A teraz ta panna Izabela... - Tak, ona mogła go uspokoić. Majšc szczęœcie osobiste, łatwiej pogodziłby się z otoczeniem i zużyłby energię w tych kierunkach, jakie sš u nas możliwe. Ale... nietęgo trafił... - A co dalej?... - Czy ja wiem?... - szepnšł Ochocki. - Dziœ jest on podobny do wyrwanego drzewa. Jeżeli znajdzie grunt właœciwy, a w Europie może go znaleŸć, i jeżeli ma jeszcze energię, to wlezie w jakšœ robotę ibodaj czy nie zacznie naprawdę żyć... Ale jeżeli wyczerpał się, co także w jego wieku jest możliwym... Rzecki podniósł palec do ust. - Cicho!... cicho!... - przerwał. - Stach ma energię... o,ma!... On jeszcze wypłynie... wypły... Odszedł od okna i oparłszy się o futrynę, zaczšł szlochać. - Taki jestem chory - mówił - taki rozdrażniony... - Bo ja mam podobno wadę serca... Ale to przejdzie... przejdzie... Tylko dlaczego on tak ucieka... kryje się... nie pisze?...- Ach, jak ja rozumiem - zawołał Ochocki - ten wstręt człowieka rozbitego do rzeczy, które mu przypominajš przeszłoœć!... Jak ja to znam, choćby z małego doœwiadczenia... WyobraŸ pan sobie,że kiedy zdawałem w gimnazjum egzamin dojrzałoœci, musiałem w pięć tygodni przejœć kursa łaciny i greki z siedmiu klas,bom się tego nigdy nie chciał uczyć. No i jakoœ wykręciłem się na egzaminie, ale tak przedtem pracowałem, żem się przepracował. Od tej pory nie tylko nie mogłem patrzeć na ksišżki łacińskie albo greckie, ale nawet myœleć o nich. Nie mogłem patrzeć na gmach szkolny, unikałem kolegów, którzy pracowali razem ze mnš, ale nawet musiałem opuœcić owe mieszkanie, gdzie uczyłem się dzień i noc. Trwało to parę miesięcy i naprawdę nie pierwej uspokoiłem się, ażem... Wiesz pan, com zrobił? Rzuciłem do pieca wszystkie podręczniki greckie i łacińskie i spaliłem bestie!... Paskudziło się to z godzinę, ale kiedy ostatecznie kazałem popioły wysypaćna œmietnik, ozdrowiałem! Chociaż i dziœ jeszcze dostaję bicia serca na widok greckich liter albo łacińskich wyjštków: panis, piscis, crinis... Aaa... jakie to obrzydliwe... Nie dziwże się pan - kończył Ochocki - że Wokulski umyka stšd aż do Chin... Długie udręczenie może doprowadzić człowieka dowœcieklizny... Chociaż i to przechodzi... - A czterdzieœci szeœć lat, panie?... - zapytał Rzecki. - A silny organizm?... a tęgi mózg?... No, ale zagadałem się... Bywaj mi pan zdrów... - Co, może wyjeżdżasz pan?... - Aż do Petersburga - odparł Ochocki. - Muszę pilnować testamentu nieboszczki Zasławskiej, który chce obalić wdzięczna rodzina. Posiedzę tam, bodaj czy nie do końca paŸdziernika. - Jak tylko będę miał wiadomoœć od Stacha,zaraz panu doniosę. Tylko przyœlij mi pan adres. - I ja panu dam znać, tylko zachwycę języka... Chociaż wštpię... Do widzenia!... - Rychłego powrotu... Rozmowa z Ochockim orzeŸwiła pana Ignacego. Zdawało się, że stary subiekt nabrał sił, nagadawszy się z człowiekiem, który nie tylko rozumiał ukochanego Stacha, ale i przypominał go w wielu punktach. "On był taki sam - myœlał Rzecki.- Energiczny, trzeŸwy, a mimo to zawsze pełen idealnych popędów..." Można powiedzieć, że od tego dnia zaczęła się rekonwalescencja pana Ignacego. Opuœcił łóżko, potem szlafrok zamienił na surdut, bywał w sklepie i nawet często wychodził na ulicę. Szuman zachwycał się trafnoœciš swojej kuracji, dzięki której choroba serca zatrzymała się w rozwoju. -Co będzie dalej - mówił do Szlangbauma - nie wiadomo. Ale fakt, że od kilku dni stary ma się lepiej. Odzyskał apetyt i sen, a nadewszystko opuœciła go apatia. Z Wokulskim miałem to samo. Naprawdę zaœ Rzecki pokrzepiał się nadziejš, że prędzej lub póŸniej będzie miałlist od swego Stacha. "Już może jest w Indiach - myœlał - więc w końcu wrzeœnia powinien bym mieć wiadomoœć... No, o spóŸnienie w takich razach nietrudno; ale za paŸdziernik dam głowę..." Rzeczywiœcie, w epokach wskazanych nadeszły wiadomoœci o Wokulskim, lecz bardzo dziwne. W końcu wrzeœnia wieczorem odwiedził pana Ignacego Szuman i œmiejšc się rzekł: - Tylko uważaj pan, jak ten półgłówek zainteresował ludzi. Pachciarz z Zasławka mówił Szlangbaumowi, że furman nieboszczki prezesowej widział niedawno Wokulskiego w lesie zasławskim. Opisywał nawet, jak był ubrany i na jakim koniu jechał... - Może być!... - wtršcił ożywiony pan Ignacy. - Farsa!... Gdzie Krym, gdzie Rzym, gdzie Indie, a gdzie Zasławek?... - odparł doktór.- Tym bardziej że prawie jednoczeœnie inny Żydek, handlujšcy węglami, widział znowu Wokulskiego w Dšbrowie... A nawet więcej, bo jakoby dowiedział się, że ów Wokulski kupił od jednego górnika, pijaczyny, dwa naboje dynamitowe... No, już tego głupstwachyba i pan nie zechcesz bronić?... - Ale cóż by to znaczyło?... - Nic. WidocznieSzlangbaum musiał między Żydkami ogłosić nagrodę za dowiedzenie się o Wokulskim, więc teraz każdy będzie upatrywał Wokulskiego bodajby w mysiej jamie... I œwięty rubel tworzy jasnowidzšcych!... - zakończył doktór, œmiejšc się ironicznie. Rzecki musiał przyznać, że pogłoski nie miały sensu, a wyjaœnienie ich przez Szumana było najzupełniej racjonalne. Pomimo to niepokój o Wokulskiego wzmógł się. Niepokój jednak zamienił się w istotnš trwogę wobec faktu nie ulegajšcego już żadnej wštpliwoœci. Oto w dniu pierwszego paŸdziernika jeden z rejentów zawezwał dosiebie pana Ignacego i pokazał mu akt zeznany przez Wokulskiego przed wyjazdemdo Moskwy. Był to formalny testament, w którym Wokulski rozporzšdził pozostałymi w Warszawie pieniędzmi, z których siedemdziesišt tysięcy rs. leżały w banku, zaœ sto dwadzieœcia tysięcy rs. u Szlangbauma. Dla osób obcych rozporzšdzenie to było dowodem niepoczytalnoœci Wokulskiego; Rzeckiemu jednak wydało się całkiem logiczne. Testator zapisał: ogromnš sumę stu czterdziestu tysięcy rubli Ochockiemu, dwadzieœcia pięć tysięcy rs. Rzeckiemu, dwadzieœcia tysięcy rs. Helence Stawskiej. Pozostałe zaœ pięć tysięcy rs. podzielił między swojš dawnš służbę albo biedaków, którzy mieli z nim stosunki. Z tej sumy otrzymali po pięćset rubli: Węgiełek, stolarz z Zasławia, Wysocki, furman z Warszawy, i drugi Wysocki, jego brat, dróżnik ze Skierniewic. Wokulski rzewnymi słowami prosił obdarowanych, ażeby zapisy przyjęli jak odzmarłego; rejenta zaœ zobowišzał do nieogłaszania aktu przed pierwszym paŸdziernikiem. Między ludŸmi, którzy znali Wokulskiego, zrobił się hałas, posypały się plotki, insynuacje, obrazy osobiste... Szuman zaœ wrozmowie z Rzeckim wypowiedział taki poglšd: - O zapisie dla pana dawno wiedziałem... Ochockiemu dał blisko milion złotych, ponieważ odkrył w nim wariata tego co sam gatunku... No i prezent dla córeczki pięknej pani Stawskiej rozumiem - dodał z uœmiechem - jedno mnie tylko intryguje... - Cóż mianowicie? - spytał Rzecki, przygryzajšc wšsy. - Skšd się wzišł między obdarowanymi ów dróżnik Wysocki?... zakończył Szuman. Zanotował jego imię i nazwisko i wyszedł zamyœlony. Wielki był niepokój Rzeckiego o to, co mogło się stać z Wokulskim, dlaczego zrobił zapis i dlaczego przemawiał w nim jak człowiek myœlšcy o bliskiej œmierci... Wnet jednak trafiły się wypadki, które obudziły w panu Ignacym iskrę nadziei lub do pewnego stopnia wyjaœniły dziwne postępowanie Wokulskiego. Przede wszystkim Ochocki, zawiadomiony o darze, nie tylko natychmiast odpowiedział zPetersburga, że zapis przyjmuje i że całš gotówkę chce mieć w poczštkach listopada, ale jeszcze zastrzegł sobie u Szlangbauma procent za miesišc paŸdziernik. Nadto zaœ napisał do Rzeckiego list z zapytaniem: czy pan Ignacy nie dałby mu ze swego kapitałudwudziestu jeden tysięcy rubli gotowiznš, wzamian za sumę płatnš na œwięty Jan, którš Ochocki miał na hipotece wiejskiego majštku?"Bardzo zależy mi na tym - kończył swój list - ażeby wszystko, co posiadam, mieć w ręku, gdyż w listopadzie stanowczo muszę wyjechać za granicę. Objaœnię to panu przy osobistej rozmowie..." "Dlaczego on tak nagle wyjeżdża za granicęidlaczego zbiera wszystkie pienišdze?... - zapytywał sam siebie Rzecki. - Dlaczego w końcu odkłada wyjaœnienia do rozmowy osobistej?..." Naturalnie, że przyjšł propozycję Ochockiego; zdawało mu się, że w tym nagłym wyjeŸdzie i niedomówieniach tkwi jakaœ otucha. "Kto wie - myœlał - czy Stachpojechał do Indii ze swoim półmilionem?... Może oni obaj z Ochockim zejdš się w Paryżu, u tego dziwnego Geista?... Jakieœ metale... jakieœ balony!... Widocznie chodzi im o utrzymanie tajemnicy, przynajmniej doczasu..." W tym jednak razie pomieszał mu rachunki Szuman, powiedziawszy przy jakiejœ okazji: - Dowiadywałem się w Paryżu o tego sławnego Geista, myœlšc, że Wokulski możesię o niego zechce zaczepić. No, ale Geist, niegdyœ bardzo zdolny chemik, jest dziœ skończonym wariatem... Cała Akademia œmieje się z jego pomysłów!... Drwiny całej Akademii z Geista mocno zachwiały nadziejami Rzeckiego. Jużci, jeżeli kto, to tylko Akademia Francuska mogłaby ocenić wartoœć owych metali czy balonów... A jeżeli mędrcy zadecydowali, że Geist jest wariatem, to już chyba Wokulski nie miałby co robić u niego. "Gdzie i po co w takim razie wyjechał? - myœlał Rzecki. - Ha, oczywiœcie, wyjechał w podróż, bo mu tu było Ÿle... Jeżeli Ochocki musiał opuœcić mieszkanie, w którym dokuczyła mu tylko gramatyka grecka, to Wokulski mógł tym bardziej wynieœć się z miasta, gdzie mu tak dokuczyła kobieta... I gdybyż to tylko ona!...Czy był kiedy człowiek bardziej szkalowanyod niego?..." "Ale dlaczego on zrobił prawietestament i jeszcze napomykał w nim o œmierci?..." - dodawał pan Ignacy. Tę wštpliwoœć rozjaœniła mu wizyta Mraczewskiego. Młody człowiek przyjechałdo Warszawy niespodzianie i przyszedł do Rzeckiego z minš zakłopotanš. Rozmawiał urywkowo, a w końcu napomknšł, że pani Stawska waha się przyjšć darowizny Wokulskiego i że jemu samemu dar ten wydaje się niepokojšcym... - Dzieciak jesteœ, mój kochany!... - oburzył się pan Ignacy.- Wokulski zapisał jej czy Helci dwadzieœcia tysięcy rubli, bo polubił kobietę; a polubił jš, bo w jej domu znajdował spokój w najcięższych czasach dla siebie... Wiesz przecie, że kochał się w pannie Izabeli?... - To wiem - odparł nieco spokojniej Mraczewski - ale wiem i o tym, że pani Stawska miała do Wokulskiego słaboœć... - Więc i cóż?... Dziœ Wokulski jest dla nas wszystkich prawie umarłym i Bóg wie, czy go kiedy zobaczymy. Mraczewskiemu twarz rozjaœniła się. - To prawda - rzekł - to prawda!... Pani Stawska może przyjšć zapis od zmarłego, a ja nie potrzebuję się obawiać wspomnień o nim... I wyszedł bardzo kontent z tego, że Wokulski może już nie żyje. "Stach miał rację - myœlał pan Ignacy - nadajšc takš formę swoim zapisom. Umniejszył kłopotu obdarowanym, a nade wszystko tej poczciwej pani Helenie..." W sklepie Rzecki bywał ledwie raz na kilka dni, jedyne zaœ jego zajęcie, notabene bezpłatne, polegało na układaniu wystawy w oknach, co zwykle robił w nocy z sobotyna niedzielę. Stary subiekt bardzo lubił to układanie, a Szlangbaum sam go o nie prosił w nadziei, że pan Ignacy umieœci swój kapitał w jego kantorze na niewysoki procent. Ale i te rzadkie odwiedziny wystarczyły panu Ignacemu do zorientowania się, że w sklepie zaszły gruntowne zmiany na gorsze.Towary, lubo pokaŸne na oko, były liche, choć zarazem zniżyła się trochę ich cena; subiekci w arogancki sposób traktowali publicznoœć i dopuszczali się drobnych nadużyć, które nie uszły uwagi Rzeckiego. Nareszcie dwu nowych inkasentów dopuœciło się malwersacji na sto kilkadziesišt rubli. Kiedy pan Ignacy wspomniał o tym Szlangbaumowi, usłyszał odpowiedŸ: - Proszę pana, publicznoœć nie zna się na dobrym towarze, tylko na tanim... A co do malwersacji, te się wszędzie trafiajš. Skšdzresztš wezmę innych ludzi?Pomimo tęgiej miny Szlangbaum jednak martwił się, a Szuman drwił z niego bez miłosierdzia. - Prawda, panie Szlangbaum - mówił doktór -że gdyby w kraju zostali sami Żydzi, wyszlibyœmy z torbami z interesu! Bo jedni okpiwaliby nas, a drudzy nie daliby się łapać na nasze sztuki... Majšc dużo wolnego czasu, pan Ignacy dużorozmyœlał i dziwił się, że teraz po całych dniach zaprzštały go kwestie, które dawniej nawet nie przeszły mu przez głowę. "Dlaczego nasz sklep upadł?... - mówił do siebie. - Bo gospodaruje w nim Szlangbaum, nie Wokulski. A dlaczego nie gospodaruje Wokulski?... Bo jak to wspomniał Ochocki, Stach dusił się tutaj prawie od dzieciństwainareszcie musiał uciec na œwieże powietrze..." I przypomniał sobie najwydatniejsze momenta z życia Wokulskiego. Kiedy chciał uczyć się, jeszcze jako subiekt Hopfera, wszyscy mu dokuczali. Kiedy wstšpił do uniwersytetu, zażšdano od niego poœwięceń.Kiedy wrócił do kraju, nawet pracy mu odmówiono. Kiedy zrobił majštek, obrzucono go podejrzeniami, a kiedy zakochał się, ubóstwiana kobieta zdradziła go w najnikczemniejszy sposób... "Trzeba przyznać - rzekł pan Ignacy - że w takich warunkach zrobił, co mógł najlepszego..." Ale jeżeli Wokulskiego siła faktów wypchnęła z kraju, dlaczego sklepu po nim nie odziedziczył bodajby on sam, Rzecki, nie zaœ Szlangbaum?... Bo on, Rzecki, nigdy o tym nie myœlał, ażeby posiadać własny sklep. On walczył zaes... Ale... z akiemu o48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż$Pń c%Ac&FÎc'+˜c(Ź9Ę&interesa Węgrów albo czekał, aż Napoleonidzi œwiat przebudujš. I cóż się stało?... Œwiat nie poprawił się, Napoleonidzi wyginęli, a właœcicielem sklepu został Szlangbaum. "Strach, ile się unas marnuje uczciwych ludzi - myœlał. - Katz palnšł sobie w leb, Wokulski wyjechał,Klejn Bóg wie gdzie, a Lisiecki musiał takżesię wynosić, bo dla niego nie było tu miejsca..." Wobec tych medytacyj pan Ignacy doznawałwyrzutów sumienia, pod wpływem których poczšł mu się zarysowywać jakiœ plan na przyszłoœć... "Wejdę - mówił - do spółki z paniš Stawskši z Mraczewskim. Oni majš dwadzieœcia tysięcy rubli, ja dwadzieœcia pięć tysięcy, więc za takš sumę możemy otworzyć porzšdny sklep, choćby pod bokiem Szlangbaumowi..." Projekt ten tak go opanował, że pod jego wpływem czuł się nawet zdrowszym. Wprawdzie coraz częœciej doznawał bólu wramionach i dusznoœci, ale nie zważał na to... "Pojadę na kurację choćby za granicę -myœlał - pozbędę się tych głupich dusznoœcii wezmę się do roboty naprawdę... Cóż to, czy tylko Szlangbaum ma robić u nas majštek?..." Czuł się młodszym i rzeŸwiejszym, choć Szuman nie radził mu wychodzić na ulicę i zalecał unikać wzruszeń. Sam doktór jednakże często zapominał o własnym przepisie. Raz wpadł do Rzeckiego z rana, wzburzony tak, że zapomniał włożyć krawata na szyję. - Wiesz pan - zawołał - pięknych rzeczy dowiedziałem się o Wokulskim!... Pan Ignacy położył na stole nóż i widelec (właœnie jadł befsztyk z borówkami) i uczuł ból w ramionach. - Cóż się stało?... - zapytał słabym głosem. - Pyszny jest Staœ!... - mówił Szuman. - Odnalazłem tego dróżnika Wysockiego w Skierniewicach, wybadałem go i wiesz pan, com odkrył?... - Skšdże mogę wiedzieć?... - spytał Rzecki, któremu na chwilę zrobiło się ciemno w oczach. - WyobraŸ pan sobie - mówił zirytowany Szuman - że... to bydlę... to zwierzę... wtedyw maju, kiedy jechał z Łęckimi do Krakowa, rzucił się w Skierniewicach pod pocišg!... Wysocki go uratował... - Eh!... - mruknšł Rzecki. - Nie: eh!... tylko tak jest. Z czego widzę, że kochany Stasieczek, obok romantyzmu, miał jeszcze manię samobójstwa... Założyłbym się o cały mój majštek, że on już nie żyje!... Nagle umilkł, spostrzegłszy strasznš zmianę na twarzy pana Ignacego. Zmieszał się niesłychanie, sam prawie zaniósł go na łóżko i przysišgł sobie, że już nigdy nie będzie zaczepiać tych kwestii. Ale los zrzšdził inaczej. W końcu paŸdziernika bryftrygier oddał Rzeckiemu list rekomendowany pod adresemWokulskiego. List pochodził z Zasławia, pismo było niewprawne. "Czyby od Węgiełka..." - pomyœlał pan Ignacy i otworzył kopertę. "Wielmożny panie! - pisał Węgiełek. - Najpierwej dziękujemy wielmożnemu panu za pamięć o nas i za te pięćset rubli, którymi nas wielmożny pan znowu obdarzył, i za wszystkie dobrodziejstwa, które otrzymaliœmy z jego szczodrobliwej ręki, dziękujemy: matka moja, żona moja i ja... Po drugie zaœ wszyscy troje zapytujemy się o zdrowie i życie wielmożnego pana i czy pan szczęœliwie do dom powrócił. Pewno, że tak jest, bo inaczej nie wysłałby nam pan swego wspaniałego daru. Tylko żona moja jest bardzo o wielmożnego pana niespokojna i po nocach nie sypia, a nawet chciała, ażebym sam do Warszawy pojechał, zwyczajnie jak kobieta. Bo to u nas, wielmożny panie, we wrzeœniu,tego samego dnia, kiedy wielmożny pan, idšc na zamek, spotkał mojš matkę przy kartoflach, trafiło się wielkie zdarzenie. Tylko co matka wróciła z pola i nastawiła wieczerzę, aż tu w zamku dwa razy tak strasznie huknęło, jak pioruny, a w miasteczku szyby się zatrzęsły. Matce garnczek wypadł z ršk i zaraz mówi do mnie: . I ja też zaraz poleciałem. Chryste Panie! Ledwieżem poznał górę. Z czterech œcian zamku, co się jeszcze mocno trzymały, została tylko jedna, a trzy zmielone prawie na mškę. Kamień, coœmy na nim rok temu wycięli wiersze, rozbity na jakie dwadzieœcia kawałków, a w tym miejscu, gdzie była zawalona studnia, zrobił się dół i gruzów nasypało w niego więcej niż na stodołę. Ja myœlę, że to mury same zawaliły się ze staroœci; ale matka mówi, że to może kowalnieboszczyk, com o nim wielmożnemu państwu rozpowiadał, że on takš psotę zrobił. Nic nie mówišc nikomu o tym, że wielmożnypan szedł wtedy na zamek, przez cały tydzień grzebałem między gruzami, czy, broń Boże, nie stało się nieszczęœcie. I dopiero, kiedym œladu nie znalazł, ucieszyłem się tak, że na tym miejscu œwięty krzyż stawiam, cały z drzewa dębowego, nie malowany, ażeby była pamištka, jako wielmożny pan od nieszczęœcia się ocalił. Ale moja żona, kobiecym obyczajem, wcišż się niepokoi... Więc dlatego pokornie upraszam wielmożnego pana, ażeby nam dał znać o sobie, że żyje i że zdrów jest... Ksišdz proboszcz jegomoœć taki poradził miwycišć napis na krzyżu: Non omnis moriar... Ażeby ludzie wiedzieli, że choć stary zamek, pamištka z czasów dawnych, w gruzy się rozleciał, to przecie nie wszystek zginšł i jeszcze niemało zostaniepo nim do widzenia nawet dla naszych wnuków...""A zatem Wokulski był w kraju!..." - zawołał ucieszony Rzecki i posłał po doktora, proszšc go, ażeby przyszedł natychmiast. W niecały kwadrans zjawił się Szuman. Dwa razy przeczytał podany mu list i ze zdziwieniem przypatrywał się ożywionej fizjognomii pana Ignacego. - Cóż doktór na to?... - zapytał triumfalnie Rzecki. Szuman zdziwił się jeszcze mocniej. - Co ja na to?... - powtórzył. - Że stało się,co przepowiadałem Wokulskiemu jeszcze przed jego wyjazdem do Bułgarii. Przecież to jasne, że Stach zabił się w Zasławiu. Rzecki uœmiechnšł się. - Ależ zastanów się, panie Ignacy - mówił doktór, z trudnoœciš hamujšc wzruszenie. - Pomyœl tylko: widziano go w Dšbrowie, jak kupował naboje, potem widziano go w okolicach Zasławka, a nareszcie w samym Zasławiu. Myœlę, że w zamku musiało coœ kiedyœ zajœć między nim a tš... tš potępienicš. Bo nawet mnie raz wspomniał, że chciałby zapaœć się pod ziemię tak głęboko jak studnia zasławska... - Gdyby zechciał się zabić, mógłby to zrobić dawniej... Zresztš i pistolet by wystarczył, nie dynamit - odparł Rzecki. - Toteż zabijał się... Ale że w każdym calu była to wœciekła bestia, więc mu pistolet nie wystarczał... Jemu trzeba było lokomotywy, ażeby zginšć... Samobójcy umiejš być wybredni, wiem o tym!... Rzecki kręcił głowš i uœmiechał się. - Więcco pan myœlisz, u diabła?... - zawołał zniecierpliwiony Szuman. - Czy masz jakš innš hipotezę?... - Mam. Stacha po prostu dręczyły wspomnienia tego zamku, więc chciał go zniszczyć, jak Ochocki zniszczył greckš gramatykę, kiedy się na niej przepracował.Jest to także odpowiedŸ dana tej pannie, która podobno co dzień jeŸdziła tęsknić do tych gruzów... - Ależ to byłoby dzieciństwo!... Czterdziestoletni chłop nie może postępować jak uczeń... - Kwestia temperamentu - odparł Rzecki spokojnie. - Jedni odsyłajš pamištki, a on swojš wysadził w powietrze... Szkoda tylko, że tej Dulcynei nie było między gruzami. Doktór zamyœlił się. - Wœciekła bestia!... Ale gdzież by teraz się podział, jeżeliby żył?... - Teraz właœnie podróżuje z lekkim sercem.A nie pisze, boœmy mu już widać wszyscy obrzydli... - dokończył ciszej pan Ignacy. - Zresztš, gdyby tam zginšł, pozostałby jakiœ œlad... - Swojš drogš, nie przysišgłbym, że pan nie masz racji, chociaż... ja w to nie wierzę- mruknšł Szuman. Kiwał smutnie głowš i mówił: - Romantycy muszš wyginšć, to darmo; dzisiejszy œwiat nie dla nich... Powszechna jawnoœć sprawia to, że już niewierzymy ani w anielskoœć kobiet, ani w możliwoœć ideałów. Kto tego nie rozumie, musi zginšć albo dobrowolnie sam ustšpić... Ale jaki to człowiek stylowy!... - zakończył.- Umarł przywalony resztkami feudalizmu. Zginšł, aż ziemia zadrżała... Ciekawy typ, ciekawy... Nagle schwycił kapelusz i wybiegł z pokojumruczšc: - Wariaty!... wariaty!... cały œwiat mogliby zarazić swoim obłędem... Rzecki wcišż uœmiechał się. "Niech mnie diabli wezmš - mówił do siebie - jeżeli co do Stacha nie mam racji!... Powiedział pannie: adieu! i pojechał... Oto cały sekret. Byle wrócił Ochocki, dowiemy się prawdy..." Był w tak dobrym usposobieniu, że wydobyłspod łóżka gitarę, nacišgnšł struny i przy jej akompaniamencie zaczšł nucić: Wiosna się budzi w całej naturze, Witana nowym słowików pieniem... W zielonym gaju, ponad strumieniem, Kwitnęły dwie piękne róże... Ostry ból w piersiach przypomniał mu, że nie powinien się męczyć. Niemniej czuł w sobie ogromnš energię. "Stach - myœlał - wzišł się do jakiejœ wielkiej roboty, Ochocki jedzie do niego, więc muszę i ja pokazać, co umiem... Precz z marzeniami!... Napoleonidzi już nie poprawiš œwiata i nikt go nie poprawi, jeżeli i nadal będziemy postępować jak lunatycy... Zawišżę spółkę z Mraczewskimi,sprowadzę Lisieckiego, znajdę Klejna i spróbujemy, panie Szlangbaum, czy tylko tymasz rozum... Do licha, co może być łatwiejszego aniżeli zrobienie pieniędzy, jeżeli chce się tego?A jeszcze z takim kapitałem i takimi ludŸmi!..." W sobotę po rozejœciu się subiektów wieczorem pan Ignacy wzišł od Szlangbauma klucz od tylnych drzwi sklepu, ażeby na przyszły tydzień ułożyć wystawęw oknach. Zapalił jednš lampę, z głównego okna wydobył przy pomocy Kazimierza żardynierkę i dwa wazony saskie, a na ich miejsce ustawił wazony japońskie i starorzymski stolik. Następnie kazał służšcemu iœć spać, miał bowiem zwyczaj własnoręcznie rozkładać przedmioty drobne, a osobliwie mechaniczne zabawki. Nie chciał zresztš, ażeby prosty człowiek wiedział, że on sam najlepiej bawi się sklepowymi zabawkami. Jak zwykle, tak i tym razem wydobył wszystkie, zapełnił nimi cały kontuar i wszystkie jednoczeœnie nakręcił. Po raz tysišczny w życiu przysłuchiwał się melodiom grajšcych tabakierek i patrzył, jak niedŸwiedŸ wdrapuje się na słup, jak szklana woda obraca młyńskie koła, jak kot ugania się za myszš, jak tańczš krakowiacy, a na wycišgniętym koniu pędzi dżokej. I przypatrujšc się ruchowi martwych figur, po tysišczny raz w życiu powtarzał: "Marionetki!... Wszystko marionetki!... Zdaje im się, że robiš, co chcš, a robiš tylko, co im każe sprężyna, taka œlepa jak one..."Kiedy Ÿle kierowany dżokej wywrócił się na tańczšcych parach, pan Ignacy posmutniał. "Dopomóc do szczęœcia jeden drugiemu nie potrafi - myœlał - ale zrujnować cudze życie umiejš tak dobrze, jak gdyby byli ludŸmi..." Nagle usłyszał łoskot. Spojrzał w głšb sklepu i zobaczył wydobywajšcš się spod kontuaru ludzkš figurę. "Złodziej?..." - przeleciało mu przez głowę. - Bardzo przepraszam, panie Rzecki, ale... ja zaraz przyjdę... odezwała się figura z oliwkowš twarzš i czarnymi włosami. Pobiegła do drzwi, otworzyła je poœpiesznie i znikła. Pan Ignacy nie mógł podnieœć się z fotelu; ręce mu opadły, nogi odmówiły posłuszeństwa. Tylko serce uderzało w nim jak dzwon rozbity, a w oczach zrobiło mu się ciemno. "Cóż, u diabła, ja się zlškłem? - szepnšł. - Wszakże to jest ten...ten Izydor Gutmorgen... tutejszy subiekt... Oczywiœcie, coœ skradł i uciekł... Ale dlaczego ja się zlškłem?..." Tymczasem pan Izydor Gutmorgen po dłuższej nieobecnoœci wrócił do sklepu, co jeszcze więcej zadziwiło Rzeckiego. - Skšdeœ się pan tu wzišł?... czego pan chcesz?... - zapytał go pan Ignacy. Pan Gutmorgen zdawał się być mocno zakłopotany. Spuœcił głowę jak winowajca iprzebierajšc palcami po kontuarze, mówił: - Przepraszam pana, panie Rzecki, ale pan może myœli, że ja co ukradłem?... Niech mnie pan zrewiduje... - Ale co pan tu robisz? - zapytał Rzecki. Chciał się podnieœć z fotelu, lecz nie mógł. - Mnie pan Szlangbaum kazał zostać tu dziœna noc... - Po co?... - Bo, widzi pan, panie Rzecki... z panem przychodzi tu do ustawiania ten Kazimierz...Więc pan Szlangbaum kazał mnie pilnować, ażeby on czego nie wyniósł... Ale że mnie się trochę niedobrze zrobiło, więc... ja pana bardzo przepraszam... Rzecki już powstał z siedzenia. - Ach, wy kundle!... - zawołał w najwyższejpasji. - To wy mnie uważacie za złodzieja?... I za to, że wam darmo pracuję?... - Przepraszam pana, panie Rzecki - wtršciłz pokorš Gutmorgen - ale... po co pan darmopracuje?... - Niechże was milion diabłów porwie!... - krzyknšł pan Ignacy. Wybiegł ze sklepu i starannie zamknšł drzwi na klucz. "PosiedŸże sobie do rana, kiedy ci niedobrze!... I zostaw pamištkę swemu pryncypałowi" - mruknšł. Pan Ignacy nie mógł spać całš noc. A ponieważ jego lokal dzieliła tylko sień od sklepu, więc około drugiej usłyszał ciche pukanie wewnštrz sklepu i stłumiony głos Gutmorgena, który mówił: - Panie Rzecki, niech pan otworzy... Ja zaraz wrócę... Wkrótce jednak wszystko ucichło. "O, gałgany!... - myœlał Rzecki, przewracajšc się na łóżku. - To wy mnie traktujecie jak złodzieja... Poczekajcież!... Około dziewištej z rana usłyszał, że Szlangbaum uwolnił Gutmorgena, a następnie zaczšł kołatać do jego drzwi. Nie odezwał się jednak, a kiedy przyszedł Kazimierz, zapowiedział mu, ażeby nigdy nie puszczał tu Szlangbauma. "Wyniosę się stšd - mówił - bodaj od Nowego Roku... Żebym miał mieszkać na strychu albo wzišć numer w hotelu... Mnie zrobili złodziejem!... Stach powierzał mi krocie, a ten, bestia, lęka się o swoje tandeciarskie towary..." Przed południem napisał dwa długie listy: jeden do pani Stawskiej, proponujšc, ażeby sprowadziła się do Warszawy i zawišzała znim spółkę; drugi do Lisieckiego, zapytujšc:czyby nie zechciał powrócić i objšć posady w jego sklepie?... Przez cały czas pisania i odczytywania listów złoœliwy uœmiech nie schodził mu z twarzy. "Wyobrażam sobie minę Szlangbauma - myœlał - kiedy otworzymy mu przed nosem sklep konkurencyjny... he!... he!... he!... On mnie kazał pilnować... Dobrze mi tak, kiedym pozwolił rozpanoszyć się temu filutowi... He! He! He!" W tej chwili tršcił rękawem pióro, które z biurka upadło na podłogę. Rzecki schylił się, ażeby je podnieœć, i nagle uczuł dziwny ból w piersiach, jakby mu kto przebił płuca wšskim nożykiem. Na chwilę zaćmiło mu sięw oczach i doznał lekkich mdłoœci; więc, nie podnoszšc pióra, wstał z fotelu i położył się na szezlongu. "Będę ostatnim cymbałem - myœlał - jeżeli za parę lat Szlangbaum nie wyjdzie na Nalewki... Stary głupiec ze mnie!... troszczyłem się o Bonapartych i o całš Europę, a tymczasem wyrósł mi pod bokiemtandeciarz, który każe mnie pilnować jak złodzieja... No, ale przynajmniej nabrałem doœwiadczenia; wystarczy mi go na całe życie... Przestaniecie wy mnie teraz nazywać romantykiem i marzycielem..." Coœ jakby zawadzało mu w lewym płucu. "Astma?... - mruknšł. - Muszę ja się na serio wzišć do kuracji. Inaczej za pięć, szeœć lat zostałbym kompletnym niedołęgš... Ach, gdybym się był spostrzegłdziesięć lat temu!..." Przymknšł oczy i zdawało mu się, że widzicałe swoje życie, od chwili obecnej aż do dzieciństwa, rozwinięte na kształt panoramy, wzdłuż której on sam płynšł dziwnie spokojnym ruchem... Uderzało go tylko, że każdy miniony obraz zacierał mu się w pamięci tak nieodwołalnie, iż w żadensposób nie mógł przypomnieć sobie tego, naco patrzył przed chwilš. Oto obiad w HoteluEuropejskim z powodu otwarcia nowego sklepu... Oto stary sklep, a w nim panna Łęcka rozmawia z Mraczewskim... Oto jego pokój z zakratowanym oknem, gdzie przed chwilš wszedł Wokulski, kiedy powrócił z Bułgarii... "Zaraz... Co to ja poprzednio widziałem..." - myœlał. Oto piwnica Hopfera, gdzie poznał się z Wokulskim... A oto pole bitwy, gdzie niebieskawy dym unosi się nad liniami granatowych i białych mundurów... A oto stary Mincel siedzi na fotelu i cišgnie za sznurek wiszšcego w oknie kozaka... "Czy ja to wszystko istotnie widziałem, czy mi się tylko œniło?... Boże miłosierny..." - szepnšł. Teraz zdawało mu się, że jest małym chłopcem i że podczas gdy jego ojciec rozmawiał z panem Raczkiem o cesarzu Napoleonie, on wymknšł się na strych i przez dymnik patrzył na Wisłę w stronę Pragi... Stopniowo jednak obraz przedmieœcia zatarł mu się przed oczyma i został tylko dymnik. Z poczštku był on kiemu o48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż)0— c*Ç Ń˙˙wielki jak talerz, póŸniej jak spodek, a potem zmalał do rozmiarów srebrnej dziesištki... Jednoczeœnie ze wszystkich stron ogarnęłago niepamięć i ciemnoœć, a raczej głęboka czarnoœć, wœród której tylko ów dymnik œwiecił jak gwiazda o nieustannie zmniejszajšcym się blasku. Nareszcie i ta ostatnia gwiazda zgasła... Może zobaczył jš znowu, ale już nie nad ziemskim horyzontem. Około drugiej w południe przyszedł służšcy pana Ignacego, Kazimierz, z koszem talerzy. Hałaœliwie nakrył do stołu,a widzšc, że pan nie budzi się, zawołał: - Proszę pana, obiad wystygnie... Ponieważ pan Ignacy nie ruszył się i tym razem, więc Kazimierz zbliżył się do szezlonga i rzekł: - Proszę pana.... Nagle cofnšł się, wybiegł do sieni i zaczšłpukać do tylnych drzwi sklepu, w którym jeszcze był Szlangbaum i jeden z jego subiektów. Szlangbaum otworzył drzwi. - Czego chcesz?... - szorstko zapytał służšcego. - Proszę pana... naszemu panu coœ się stało... Szlangbaum ostrożnie wszedł do pokoju, spojrzał na szezlong i również cofnšł się...- Biegnij po doktora Szumana!... - zawołał. -Ja tu nie chcę wchodzić... W tej samej porze u doktora był Ochocki i opowiadał mu, że wczoraj z rana powróciłz Petersburga, a w południe odprowadzał na pocišg wiedeński swojš kuzynkę pannę Izabelę Łęckš, która wyjechała za granicę.- WyobraŸ pan sobie - zakończył - że wstępuje do klasztoru!... - Panna Izabela?... - zapytał Szuman. - Cóż to, czy ma zamiar nawet Pana Boga kokietować, czy tylko chce po wzruszeniachodpoczšć, ażeby pewniejszym krokiem wyjœć za mšż? - Daj jej pan spokój... to dziwna kobieta... - szepnšł Ochocki. - One wszystkie wydajš się nam dziwne - odparł zirytowanym głosem doktór - dopókinie sprawdzimy, że sš tylko głupie albo nędzne... O Wokulskim nie słyszałeœ pan czego? - A właœnie... - odpowiedział. Lecz nagle zatrzymał się i umilkł. - Cóż, wiesz pan co o nim?... Czy może robisz z tego tajemnicę stanu?... - nalegał doktór. W tej chwili wpadł Kazimierz wołajšc: - Panie doktorze, coœ się stało naszemu panu. Prędzej, panie! Szuman zerwał się, razem z nim Ochocki. Siedli w dorożkę i pędem zajechali przed dom, w którym mieszkał Rzecki. W bramie zastšpił im drogę Maruszewicz z mocno zafrasowanš minš. - No, wyobraŸ pan sobie - zawołał do doktora - taki miałem do niego ważny interes... Chodzi przecież o mój honor... a ten tymczasem umarł sobie!... Doktór i Ochocki w towarzystwie Maruszewicza weszli do mieszkania Rzeckiego. W pierwszym pokoju był już Szlangbaum, radca Węgrowicz i ajent Szprot. - Gdyby pił radzika - mówił Węgrowicz - dosięgnšłby stu lat... A tak... Szlangbaum, spostrzegłszy Ochockiego, schwycił go za rękę i zapytał: - Pan nieodwołalnie chce odebrać pienišdze w tym tygodniu?... - Tak. - Dlaczego tak prędko?... - Bo wyjeżdżam. - Na długo?... - Może na zawsze - odparł szorstko i wszedł za doktorem do pokoju, gdzie leżały zwłoki. Za nim na palcach weszli inni. - Straszna rzecz! - odezwał się doktór. - Ciginš, wy wyjeżdżacie... Któż tu w końcu zostanie?... - My!... - odpowiedzieli jednogłoœnie Maruszewicz i Szlangbaum. - Ludzi nie zabraknie... - dorzucił radca Węgrowicz. - Nie zabraknie... ale tymczasem idŸcie, panowie, stšd!... - krzyknšł doktór. Cała gromada z oznakami oburzenia cofnęła się do przedpokoju. Został tylko Szuman i Ochocki. - Przypatrz mu się pan... - rzekł doktór, wskazujšc na zwłoki. - Ostatni to romantyk!... Jak oni się wynoszš... Jak oni się wynoszš... Szarpał wšsy i odwrócił się do okna. Ochocki ujšł zimnš już rękę Rzeckiego i pochylił się, jakby chcšc mu coœ szepnšć do ucha. Nagle w bocznej kieszeni zmarłego spostrzegł wysunięty do połowy list Węgiełka i machinalnie przeczytał nakreœlone wielkimi literami wyrazy: Non omnis Moriar... - Masz rację... - rzekł jakby do siebie. - Ja mam rację?... - zapytał doktór. - Wiemo tym od dawna. Ochocki milczał. ------Konwersja: rpg6@go2.pl œmy na nim rok temu wycięli wiersze, rozbity na jakie dwadzieœcia kawałków, a w tym miejscu, gdzie była zawalona studnia, zrobił się dół i gruzów nasypało w niego więcej niż na stodołę. Ja myœlę, że to mury same zawaliły się ze staroœci; ale matka mówi, że to może kowalnieboszczyk, com o nim wielmożnemu państwu rozpowiadał, że on takš psotę zrobił. Nic nie mówišc nikomu o tym, że wielmożnypan szedł wtedy na zamek, przez cały tydzień grzebałem między gruzami, czy, broń Boże, nie stało się nieszczęœcie. I dopiero, kiedym œladu nie znalazł, ucieszyłem się tak, że na tym miejscu œwięty krzyż stawiam, cały z drzewa dębowego, nie malowany, ażeby była pamištka, jako wielmożny pan od nieszczęœcia się ocalił. Ale moja żona, kobiecym obyczajem, wcišż się niepokoi... Więc dlatego pokornie upraszam wielmożnego pana, ażeby nam dał znać o sobie, że żyje i że zdrów jest... Ksišdz proboszcz jegomoœć taki poradził miwycišć napis na krzyżu: Non omnis moriar... Ażeby ludzie wiedzieli, że choć stary zamek, pamištka z czasów dawnych, w gruzy się rozleciał, to przecie nie wszystek zginšł i jeszcze niemało zostaniepo nim do widzenia nawet dla naszych wnuków...""A zatem Wokulski był w kraju!..." - zawołał ucieszony Rzecki i posłał po doktora, proszšc go, ażeby przyszedł natychmiast. W niecały kwadrans zjawił się Szuman. Dwa razy przeczytał podany mu list i ze zdziwieniem przypatrywał się ożywionej fizjognomii pana Ignacego. - Cóż doktór na to?... - zapytał triumfalnie Rzecki. Szuman zdziwił się jeszcze mocniej. - Co ja na to?... - powtórzył. - Że stało się,co przepowiadałem Wokulskiemu jeszcze przed jego wyjazdem do Bułgarii. Przecież to jasne, że Stach zabił się w Zasławiu. Rzecki uœmiechnšł się. - Ależ zastanów się, panie Ignacy - mówił doktór, z trudnoœciš hamujšc wzruszenie. - Pomyœl tylko: widziano go w Dšbrowie, jak kupował naboje, potem widziano go w okolicach Zasławka, a nareszcie w samym Zasławiu. Myœlę, że w zamku musiało coœ kiedyœ zajœć między nim a tš... tš potępienicš. Bo nawet mnie raz wspomniał, że chciałby zapaœć się pod ziemię tak głęboko jak studnia zasławska... - Gdyby zechciał się zabić, mógłby to zrobić dawniej... Zresztš i pistolet by wystarczył, nie dynamit - odparł Rzecki. - Toteż zabijał się... Ale że w każdym calu była to wœciekła bestia, więc mu pistolet nie wystarczał... Jemu trzeba było lokomotywy, ażeby zginšć... Samobójcy umiejš być wybredni, wiem o tym!... Rzecki kręcił głowš i uœmiechał się. - Więcco pan myœlisz, u diabła?... - zawołał zniecierpliwiony Szuman. - Czy masz jakš innš hipotezę?... - Mam. Stacha po prostu dręczyły wspomnienia tego zamku, więc chciał go zniszczyć, jak Ochocki zniszczył greckš gramatykę, kiedy się na niej przepracował.Jest to także odpowiedŸ dana tej pannie, która podobno co dzień jeŸdziła tęsknić do tych gruzów... - Ależ to byłoby dzieciństwo!... Czterdziestoletni chłop nie może postępować jak uczeń... - Kwestia temperamentu - odparł Rzecki spokojnie. - Jedni odsyłajš pamištki, a on swojš wysadził w powietrze... Szkoda tylko, że tej Dulcynei nie było między gruzami. Doktór zamyœlił się. - Wœciekła bestia!... Ale gdzież by teraz się podział, jeżeliby żył?... - Teraz właœnie podróżuje z lekkim sercem.A nie pisze, boœmy mu już widać wszyscy obrzydli... - dokończył ciszej pan Ignacy. - Zresztš, gdyby tam zginšł, pozostałby jakiœ œlad... - Swojš drogš, nie przysišgłbym, że pan nie masz racji, chociaż... ja w to nie wierzę- mruknšł Szuman. Kiwał smutnie głowš i mówił: - Romantycy muszš wyginšć, to darmo; dzisiejszy œwiat nie dla nich... Powszechna jawnoœć sprawia to, że już niewierzymy ani w anielskoœć kobiet, ani w możliwoœć ideałów. Kto tego nie rozumie, musi zginšć albo dobrowolnie sam ustšpić... Ale jaki to człowiek stylowy!... - zakończył.- Umarł przywalony resztkami feudalizmu. Zginšł, aż ziemia zadrżała... Ciekawy typ, ciekawy... Nagle schwycił kapelusz i wybiegł z pokojumruczšc: - Wariaty!... wariaty!... cały œwiat mogliby zarazić swoim obłędem... Rzecki wcišż uœmiechał się. "Niech mnie diabli wezmš - mówił do siebie - jeżeli co do Stacha nie mam racji!... Powiedział pannie: adieu! i pojechał... Oto cały sekret. Byle wrócił Ochocki, dowiemy się prawdy..." Był w tak dobrym usposobieniu, że wydobyłspod łóżka gitarę, nacišgnšł struny i przy jej akompaniamencie zaczšł nucić: Wiosna się budzi w całej naturze, Witana nowym słowików pieniem... W zielonym gaju, ponad strumieniem, Kwitnęły dwie piękne róże... Ostry ból w piersiach przypomniał mu, że nie powinien się męczyć. Niemniej czuł w sobie ogromnš energię. "Stach - myœlał - wzišł się do jakiejœ wielkiej roboty, Ochocki jedzie do niego, więc muszę i ja pokazać, co umiem... Precz z marzeniami!... Napoleonidzi już nie poprawiš œwiata i nikt go nie poprawi, jeżeli i nadal będziemy postępować jak lunatycy... Zawišżę spółkę z Mraczewskimi,sprowadzę Lisieckiego, znajdę Klejna i spróbujemy, panie Szlangbaum, czy tylko tymasz rozum... Do licha, co może być łatwiejszego aniżeli zrobienie pieniędzy, jeżeli chce się tego?A jeszcze z takim kapitałem i takimi ludŸmi!..." W sobotę po rozejœciu się subiektów wieczorem pan Ignacy wzišł od Szlangbauma klucz od tylnych drzwi sklepu, ażeby na przyszły tydzień ułożyć wystawęw oknach. Zapalił jednš lampę, z głównego okna wydobył przy pomocy Kazimierza żardynierkę i dwa wazony saskie, a na ich miejsce ustawił wazony japońskie i starorzymski stolik. Następnie kazał służšcemu iœć spać, miał bowiem zwyczaj własnoręcznie rozkładać przedmioty drobne, a osobliwie mechaniczne zabawki. Nie chciał zresztš, ażeby prosty człowiek wiedział, że on sam najlepiej bawi się sklepowymi zabawkami. Jak zwykle, tak i tym razem wydobył wszystkie, zapełnił nimi cały kontuar i wszystkie jednoczeœnie nakręcił. Po raz tysišczny w życiu przysłuchiwał się melodiom grajšcych tabakierek i patrzył, jak niedŸwiedŸ wdrapuje się na słup, jak szklana woda obraca młyńskie koła, jak kot ugania się za myszš, jak tańczš krakowiacy, a na wycišgniętym koniu pędzi dżokej. I przypatrujšc się ruchowi martwych figur, po tysišczny raz w życiu powtarzał: "Marionetki!... Wszystko marionetki!... Zdaje im się, że robiš, co chcš, a robiš tylko, co im każe sprężyna, taka œlepa jak one..."Kiedy Ÿle kierowany dżokej wywrócił się na tańczšcych parach, pan Ignacy posmutniał. "Dopomóc do szczęœcia jeden drugiemu nie potrafi - myœlał - ale zrujnować cudze życie umiejš tak dobrze, jak gdyby byli ludŸmi..." Nagle usłyszał łoskot. Spojrzał w głšb sklepu i zobaczył wydobywajšcš się spod kontuaru ludzkš figurę. "Złodziej?..." - przeleciało mu przez głowę. - Bardzo przepraszam, panie Rzecki, ale... ja zaraz przyjdę... odezwała się figura z oliwkowš twarzš i czarnymi włosami. Pobiegła do drzwi, otworzyła je poœpiesznie i znikła. Pan Ignacy nie mógł podnieœć się z fotelu; ręce mu opadły, nogi odmówiły posłuszeństwa. Tylko serce uderzało w nim jak dzwon rozbity, a w oczach zrobiło mu się ciemno. "Cóż, u diabła, ja się zlškłem? - szepnšł. - Wszakże to jest ten...ten Izydor Gutmorgen... tutejszy subiekt... Oczywiœcie, coœ skradł i uciekł... Ale dlaczego ja się zlškłem?..." Tymczasem pan Izydor Gutmorgen po dłuższej nieobecnoœci wrócił do sklepu, co jeszcze więcej zadziwiło Rzeckiego. - Skšdeœ się pan tu wzišł?... czego pan chcesz?... - zapytał go pan Ignacy. Pan Gutmorgen zdawał się być mocno zakłopotany. Spuœcił głowę jak winowajca iprzebierajšc palcami po kontuarze, mówił: - Przepraszam pana, panie Rzecki, ale pan może myœli, że ja co ukradłem?... Niech mnie pan zrewiduje... - Ale co pan tu robisz? - zapytał Rzecki. Chciał się podnieœć z fotelu, lecz nie mógł. - Mnie pan Szlangbaum kazał zostać tu dziœna noc... - Po co?... - Bo, widzi pan, panie Rzecki... z panem przychodzi tu do ustawiania ten Kazimierz...Więc pan Szlangbaum kazał mnie pilnować, ażeby on czego nie wyniósł... Ale że mnie się trochę niedobrze zrobiło, więc... ja pana bardzo przepraszam... Rzecki już powstał z siedzenia. - Ach, wy kundle!... - zawołał w najwyższejpasji. - To wy mnie uważacie za złodzieja?... I za to, że wam darmo pracuję?... - Przepraszam pana, panie Rzecki - wtršciłz pokorš Gutmorgen - ale... po co pan darmopracuje?... - Niechże was milion diabłów porwie!... - krzyknšł pan Ignacy. Wybiegł ze sklepu i starannie zamknšł drzwi na klucz. "PosiedŸże sobie do rana, kiedy ci niedobrze!... I zostaw pamištkę swemu pryncypałowi" - mruknšł. Pan Ignacy nie mógł spać całš noc. A ponieważ jego lokal dzieliła tylko sień od sklepu, więc około drugiej usłyszał ciche pukanie wewnštrz sklepu i stłumiony głos Gutmorgena, który mówił: - Panie Rzecki, niech pan otworzy... Ja zaraz wrócę... Wkrótce jednak wszystko ucichło. "O, gałgany!... - myœlał Rzecki, przewracajšc się na łóżku. - To wy mnie traktujecie jak złodzieja... Poczekajcież!... Około dziewištej z rana usłyszał, że Szlangbaum uwolnił Gutmorgena, a następnie zaczšł kołatać do jego drzwi. Nie odezwał się jednak, a kiedy przyszedł Kazimierz, zapowiedział mu, ażeby nigdy nie puszczał tu Szlangbauma. "Wyniosę się stšd - mówił - bodaj od Nowego Roku... Żebym miał mieszkać na strychu albo wzišć numer w hotelu... Mnie zrobili złodziejem!... Stach powierzał mi krocie, a ten, bestia, lęka się o swoje tandeciarskie towary..." Przed południem napisał dwa długie listy: jeden do pani Stawskiej, proponujšc, ażeby sprowadziła się do Warszawy i zawišzała znim spółkę; drugi do Lisieckiego, zapytujšc:czyby nie zechciał powrócić i objšć posady w jego sklepie?... Przez cały czas pisania i odczytywania listów złoœliwy uœmiech nie schodził mu z twarzy. "Wyobrażam sobie minę Szlangbauma - myœlał - kiedy otworzymy mu przed nosem sklep konkurencyjny... he!... he!... he!... On mnie kazał pilnować... Dobrze mi tak, kiedym pozwolił rozpanoszyć się temu filutowi... He! He! He!" W tej chwili tršcił rękawem pióro, które z biurka upadło na podłogę. Rzecki schylił się, ażeby je podnieœć, i nagle uczuł dziwny ból w piersiach, jakby mu kto przebił płuca wšskim nożykiem. Na chwilę zaćmiło mu sięw oczach i doznał lekkich mdłoœci; więc, nie podnoszšc pióra, wstał z fotelu i położył się na szezlongu. "Będę ostatnim cymbałem - myœlał - jeżeli za parę lat Szlangbaum nie wyjdzie na Nalewki... Stary głupiec ze mnie!... troszczyłem się o Bonapartych i o całš Europę, a tymczasem wyrósł mi pod bokiemtandeciarz, który każe mnie pilnować jak złodzieja... No, ale przynajmniej nabrałem doœwiadczenia; wystarczy mi go na całe życie... Przestaniecie wy mnie teraz nazywać romantykiem i marzycielem..." Coœ jakby zawadzało mu w lewym płucu. "Astma?... - mruknšł. - Muszę ja się na serio wzišć do kuracji. Inaczej za pięć, szeœć lat zostałbym kompletnym niedołęgš... Ach, gdybym się był spostrzegłdziesięć lat temu!..." Przymknšł oczy i zdawało mu się, że widzicałe swoje życie, od chwili obecnej aż do dzieciństwa, rozwinięte na kształt panoramy, wzdłuż której on sam płynšł dziwnie spokojnym ruchem... Uderzało go tylko, że każdy miniony obraz zacierał mu się w pamięci tak nieodwołalnie, iż w żadensposób nie mógł przypomnieć sobie tego, naco patrzył przed chwilš. Oto obiad w HoteluEuropejskim z powodu otwarcia nowego sklepu... Oto stary sklep, a w nim panna Łęcka rozmawia z Mraczewskim... Oto jego pokój z zakratowanym oknem, gdzie przed chwilš wszedł Wokulski, kiedy powrócił z Bułgarii... "Zaraz... Co to ja poprzednio widziałem..." - myœlał. Oto piwnica Hopfera, gdzie poznał się z Wokulskim... A oto pole bitwy, gdzie niebieskawy dym unosi się nad liniami granatowych i białych mundurów... A oto stary Mincel siedzi na fotelu i cišgnie za sznurek wiszšcego w oknie kozaka... "Czy ja to wszystko istotnie widziałem, czy mi się tylko œniło?... Boże miłosierny..." - szepnšł. Teraz zdawało mu się, że jest małym chłopcem i że podczas gdy jego ojciec rozmawiał z panem Raczkiem o cesarzu Napoleonie, on wymknšł się na strych i przez dymnik patrzył na Wisłę w stronę Pragi... Stopniowo jednak obraz przedmieœcia zatarł mu się przed oczyma i został tylko dymnik. Z poczštku był on kiemu o48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjěđ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż”üżN¸÷ż@,ŞjI_÷ż@