ĺbkŃÉ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙őđGî’ŕGđ@îŕ@>ŕBđEîoŕEńŮő>ŕB>RŕG>˙ęÁńŮ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙ĂUÎíffĚ sƒ ˆ‰ÜĚnćÝÝٙťťgcněĚÝܙŸťš3>CLAS LUDZIE €0037×Ó˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙Copyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. óÍĆ>˙ęŔúPę ŔúQęŔ1ţ˙Íb͛ >ęa>ŕ&>ę Ŕ>˙ę ŔÍđ͜Í:Í\ÍćÍóÍ ÍBÍS ú‚˙§(Ţú ŔOÍŕ>ęŔͧ ÍÓ ÍŽ Íż ÍÓ ÍŽ ÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔÍ|ÍĹÍr>ęÁ>xŕE>@ŕAŻŕ>ŕ˙>Óŕ@űÍ ÍvúÁˇ(ńŻęÁ́Ë VËw cËoÂÄËgÂŐË_ 9ËW -ËO ËG Ăú Ŕ<ţ >OÍŕĂú Ŕ<ţ >OÍłĂÍ ĂÍS ĚĹĂú Ŕţ(ţ(ţ(#ú Ŕţ("ţ(*ţ( *Í/ĂÍĹĂÍËĂ͘ĂÍ^ĂÍ÷ĂÍĂÍ#Ăú Ŕ=ţ˙ >OÍ|Ăú Ŕ<ţ >OÍ|Ă!>w# űÉ!6# ú6˙#6# öÉ! 6˙#6# ö6# úÉÍB͜ÍĹÉú ŔţČÍw Í ÍÓ úÁO> ‘O͜úÁOÍŽ úÁ<ţ 8>ęÁÉú Ŕţ ú ŔGÍ3 8 ř Í3 8 řÍ#@Íw  Í  úÍÓ úÁţ(=> ęÁúÁO> ‘ţ >O͜úÁOÍŽ ú Ŕţ 0<ę ŔÉú ŔţČŐĹúÁO ú Ŕţ ͟ Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  Ü{ę ŔÁŃÉĹú Ŕţ ú ŔĆ GÍ3  úÍ3  úúÁO Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  é> ę ŔÁÉ>ę Ŕ>ęÁ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍŃ!ĐŔ*§ úaŔ*§ úúŔOúŔG>š >¸ >>ęŔÉ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍ- űÍŃúŔ=ęŔ Í3  úÍĹÉÍ-(ÍŃ>ęŔúŔć€(ěÍĹÉÍŃ>ęŔúŔć€Ę˜ÍĹÉ Í3  úÍuĘ,ÍŃúŔţÂúŔţĘ#>ę Ŕ>ęŔúŔć€(ÖÍĹÉĺŐĹúŔoúŔg #F+NxĄ<(,xą úŔęŔ͡ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔ$úŔţ(>ęŔÍŻ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔÁŃáÉĺŐĹú Ŕţ˙(!В@§(=ůÍ3 yę Ŕ!В@y§( řÍ3 ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕ>ęŔÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔú ŔO>˙ę ŔÍ|ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕţ(ţ(ţ(ţ( ţ($ţ((!pÍ(!€Í !Í! Í!°Í!ŔÍÁŃáÉÍćĺĹ~î˙" ů ôÁáÉĺŐĹú Ŕ!ů ţ(q! ţ(j!H ţ(c!p ţ(\!˜ ţ(U!Á ţ(N!Ň ţ(G!ę ţ(@! ţ (9!: ţ (2!b ţ (+!Ň &ĺŐĹ!ˆ ĺŐĹ!ŔĺŐĹ!Ú ĺŐĹ!ą ĺŐĹ!aŔ˛Ŕ*§ úÁŃáÉ Przewiń Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlättern: Zeil Seit Kapt AlleDéfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Línea Página Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Línia Plana Cap. Tot ĺŐĹúŔGúŔ<¸8Í-(ÍŃ>>ę Ŕ7 ęŔ>ę Ŕ§ÁŃá§ÉĺŐĹúŔţÂO úŔţÂO úŔţ(úŔţ ÍuÍŃúŔ>ę Ŕ7 =ęŔ>ę Ŕ§ÁŃáÉĺŐĹúŔG!Đx§(~#§ ÷ô˛Ŕ*§ úÁŃá§ÉĺĹ!€6# xą řÁáÉĺŐĹy!ţ(#!@‘ţ(!€’ţ(!Ŕ“ţ(!€@y§(=ů]T! ÁÍćP* úÍćP* úÍćP* úÍćP* úÁŃáÉ> ę>ęA!  y§( ĺ>""Ŕ " úáúN"úO">ęúŔćęAÉ> ę>ęA!  y§( *GúN¸ 6*GúO¸ .Ŕ * ú>ęúŔę!úŔćęAÍŃ Í3  úÉ> ę>ęA!    ž # ÷őúŔćęAńÉĺŐĹ! Á@6# xą ř!˛Ŕ~#§(Í÷ öÁŃáÉĺĹÖ o&MD)))  0úŔţ( 8 V#F#Í' yţ őzƒ_ÁáÉĺŐĹk&)}ćđo Á ÁĹË!Ë ÁĹ{ć§(Ë8Ë=öxśw#wyśw#wÁŃáÉđ˙ˇŕ˙Íćđ@ćŕ@É>‘ŕ@É>äŕGŕHŕIÉĺŐÍć!`˜Ŕ>đ" üÍćŔ" üŃáÉĺŐ!`˜ y§(=ů> ‘W>ÍćÍ'(Í'(Í'(éőy§ ńń!`˜QÍćÍ'(Í'(Í'(éŃáÉĺĹú‚˙§(,>˙ŕO!˜`>" xą ř€>" xą ř`>" xą ř>ţŕOÁáÉĹw#< ú 6# úÁÉ!˜>"< ű! ˜"< ű!@˜6ń# úÉ!ŕ™ 6ň# ú!š>("< ű! š "< űÉ́Ĺ> ŕđđđđ/ćË7G>ŕđđđđđđđđđđ/ć°Gú€˙¨ ę˙xę€˙>0ŕú˙ÁÉţ(Ż>˙ę‚˙ÉĹ>˙ŕ$ˆ xą ű>ŕ$ÁÉőđ@ć€(đDţ‘ ôńɇ‡‡Ć€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙@ióúA˙ć ů*âű ňɇ‡‡Ć€ęj˙kóúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęj˙k@óúA˙ć ů*âű ňÉ˙ď=ď=|˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=ŕ˙ď=˙ď=ď=˙ď=ď=ď=ď=<ď=ď˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙MBFONTMonospaced @@@@@@   ŕ ŕ @ŔŔŕ``@€ @€ @ @@  `@@ @@@@@ @ @@ŕ@ @ŕ@ @`@ @@@€€ŕ     ŕ@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ@@ @ @€@ ŕŕ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕ ŕ     ŕ      @     @ŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ     @@     ŕ    @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕ`@@@@@`€€@@@ ` `@ ŕ@ ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    @@@@@@ @€€  Ŕ  @@@@@@  ŕ   Ŕ    ŕ   ŕŕ  ŕ€€ŕ  ŕ Ŕ €€€ŕ€ŕ ŕ@`@@@     ŕ    @   ŕ   @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ @@@@@@@€@@ @@€`€ŕŕŕŕŕŕŕ@ €`€ @ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ   @ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€  @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ @€@    ŔŔŕŕ`@ŕ@@ @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ@@@@@@@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕ @ ŕ  ŕ   0@@@@@@ŕ€ŕ ŕ ŕ ŕ€ŕŕ ŕ ŕ @€@ ŕ Ŕŕ€€@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`@Ŕ@@@€ŔŔŔŕ€€       @€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕ€@ @€@@@€ ŕ @@@ŕ @ŕŕ`ŕ€ ŕ @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ  @ŕ ŕ @ ŕ ŕ `€ŕ ŕ  ŕ ŕ @ŕ ŕ @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕ @ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@ŕŔ  ŕ  Ŕ @ ŕŕ  €@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ  ŕ @ ŕ  ŕ  ŕ€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€ŔŔ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€@@@@@ €€€€ @@@@@ @  ŕ ŕ @ŕ   €@ŕ ŕ @ŕ  ŕ@ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ŕ ŕ ŕ€@  ŕ @  ŕ@   ŕ   ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ ŕ€€   ŕ ŕMBFONTVariable pitch €€€€€€  PPřPřPP x ř(đ ŔČ @˜ŕ  @° Đ€€@€€€€€@€@@@@@€@ŕ@ @ŕ@@€Ŕ€ @@@€€@     @@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ€€@@€ @€@ ŔŔ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕˆŘ¨ˆˆˆˆˆˆČ¨˜ˆˆŕ     ŕŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ      @ˆˆˆ¨¨¨P   @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕŔ€€€€€Ŕ€€@@@ Ŕ@@@@@Ŕ@ ŕ€@ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    €€€€€€@@@@@@€€€  Ŕ  €€€€€€€ř¨¨¨¨ŕ    @   @ŕ   Ŕ€ŕ   ` ࠀ€€ŕ€ŕ ŕ€Ŕ€€€Ŕ    ŕ    @ˆ¨¨¨P  @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ €€€€€€€€@@ @@€P ŕŕŕŕŕŕŕ`€€`€€`ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ  ¨@ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€P @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ@€€@HHŔŔđřP ü\T @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ€€€€€€@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕˆpPpˆŕ  ŕ  °€€€€€€ŕ€ŕ ŕ ŕ x„´¤´„xŕ ŕ ŕ$HH$ŕ Ŕx„´¤„x@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`Ŕ@@@@€   ŕ€€ĐĐPPPPP€€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕH$H€€€  (8€€€°ˆ 8ŕ ŕ(č @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ   @ŕ ŕ  @ ŕ ŕ P ŕ ŕ  ŕ ŕ  @ŕ ŕ  @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ ŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@@ŕpHHčHHp¨ˆČ¨˜ˆ€@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕPpˆˆˆp @ řˆ˜¨Čˆř€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€Ŕ@ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€€€€€@ @@@@ @@@@@ @ p` @ŕ    €@ŕ  ŕ @ŕ   ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ř¨¨ř@€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ  ŕ€€   ŕ ŕPSŁźc€_McŹűc§-Vcý;i "LUDZIE BEZDOMNI" STEFAN ŻEROMSKI Tom pierwszy, rozdziały 1 - 3 Wenus z Milo Tomasz Judym wracał przez Champs Elysées z Lasku Bulońskiego, dokšd jeŸdził ze swej dzielnicy kolejš obwodowš. Szedł wolno, noga za nogš, wyczuwajšc coraz większy wskutek upału ciężar własnej marynarki i kapelusza. Istny potop blasku słonecznego zalewał przestwór. Nad odległym widokiem gmachów rzucajšcych się w oczy od Łuku Tryumfalnego wisiał różowy pyłek, który już poczšł wżerać sięniby rdza nawę w œliczne, jasnozielone liœcie wiosenne, nawet w kwiatuszki paulowni. Ze wszystkich, zdawało się, stron płynšł zapach akacji. Na żwirze, dokoła pniów, pod budynkami: w rynsztokach leżały jej białe kwiatki z oœrodkiem czerwonawym, jakby skrwawionym od ukłucia œmierci. Pył bezlitosny zasypywał je niepostrzeżenie. Zbliżała się godzina spaceru wielkiego œwiata i pola drgać zaczynały od ruchu karet. Na drewnianym bruku dudnił jednostajny łoskot jakby oddalona mowa wielkiej fabryki. Przebiegały piękne, lœnišce rumaki,migotała ich uprzšż, pudła, sprychy lekkichpojazdów - i mknęły, mknęły, mknęły bez ustanku wiosenne stroje kobiece o barwachczystych, rozmaitych i sprawiajšcych rozkoszne wrażenie jakby natury dziewiczej. Kiedy niekiedy wynurzała się z powodzi osób jadšcych twarz subtelna, wydelikacona, tak nie do uwierzenia piękna,że widok jej był pieszczotš dla wzroku i nerwów. Wyrywał z piersi tęskne westchnienie jak za szczęœciem - i ginšł unoszšc je w mgnieniu oka ze sobš. Judym znalazł pad osłonš kasztanów brzegwolnej ławy i z wielkš satysfakcjš usiadł tam w sšsiedztwie starej i wšsatej niańki dwojga dzieci. Zdjšł kapelusz i wlepiwszy wzrok w rzekę pojazdów, walšcš œrodkiem ulicy, z wolna wystygał. Na chodnikach przybywało coraz więcej osób ubranych wykwintnie - lœnišcych cylindrów, jasnych paltotów i staników. W pewnej chwili stare babsko z chytrymi oczami wprowadziło między strojny tłum młode koŸlštko z sierœciš jak œnieg bielutkš Stado dzieci postępowało za koziołkiem uwielbiajšc go gestami, oczyma i tysišcem okrzyków. Kiedyindziej wielki obdartus czerwony na gębie przeleciał jak fiksat, wywrzaskujšc głosem ochrypłym rezultat ostatniego biegukoni. I znowu spokojnie, równo, uroczo płynęła rzeka ludzka na chodnikach, a œrodkiem rwał jej nurt bystry, uwieńczonypianš tkanin przecudnych, lekkich, w oddali niebieskawo zielonych... Każdy rozpuszczony liœć rzucał na biały żwir z okršgłych kamyków wyraŸne odbicieswego kształtu. Cienie te posuwały się z wolna, jak mała wskazówka po białej tarczy zegara. Na ławkach było już pełno,a tymczasem cień opuœcił miejsce zajęte przez Judyma i ustšpił je roztapiajšcej kaskadzie słońca. Naokół innego asilum niebyło, więc doktor rad nierad wstał i powlókł się dalej ku placowi Zgody. Z niecierpliwoœciš wyczekiwał, kiedy można będzie przemknšć się wskroœ istnego odmętu karet, powozów, dorożek, bicyklów i pieszych na zakręcie głównej fali pędzšcej od bulwarów w stronę Pól Elizejskich. Wreszcie stanšł pod obeliskiem i poszedł w głšb ogrodu de Tuileries. Tam było prawie pusto. Tylko nad nudnymi sadzawkami bawiły się blade dzieci i w głównym szpalerze kilku mężczyzn rozebranych do koszuli grało w tenisa. Minšwszy ogród Judym zwrócił się ku rzece z zamiarem wędrowania w cieniu murów na placyk przed koœciołem Saint-Germain-l'Auxerrois i ogarnięcia bez troski miejsca na imperialu. W owej chwili stało w jego myœli puste kawalerskie mieszkanie aż na Boulevard Voltaire, gdzie od roku nocował, i mierziło go pustkš swych œcian, banalnoœciš sprzętów i nieprzezwyciężonš, cudzoziemskš nudš wiejšcš z każdego kšta. Pracować mu się nie chciało, iœć do kliniki - za nic na œwiecie. Znalazł się na Quai du Louvre i z uczuciem błogoœci w karku i plecach zatrzymał pod cieniem pierwszego kasztana bulwaru. Ospałym wzrokiem mierzył brudnš, prawie czarnš wodę Sekwany. Gdy tak sterczał na podobieństwo latarni, zapaliła się w nim myœl, jakby z zewnštrz wniesiona do wnętrza głowy: "Dlaczegóż, u licha, nie miałbym pójœć do tego Luwru?..." Skręcił na miejscu i wszedł na wielki dziedziniec. W cieniach przytulonych do grubego muru, w które zanurzył się niby wgłębie wody, dotarł do głównego wejœcia i znalazł się w chłodnych salach pierwszego piętra. Dokoła stały odwieczne posšgi bogów, jedne wielkoœci niezwykłej, inne naturalnej, a wszystkie prawie z nosami i rękoma uszkodzonymi w sposób bezbożny. Judym nie zwracał uwagi na tych zdegradowanych władców œwiata. Czasami zatrzymywał się przed którym, ale przeważnie wówczas, gdy go uderzył jakiœ zabawny despekt boskich kształtów. Nade wszystko interesowała go sprawa odpoczynku w doskonałym chłodzie i z dalaod wrzawy ulicy paryskiej. Szukał też nie tyle arcydzieł, ile ławki, na której by mógłusišœć. Zdybał jš po długiej wędrówce z sali do sali w narożnym zetknięciu się dwu długich galerii, przeznaczonym na schronienie dla Wenus z wyspy Melos. W zakštku tworzšcym jakby niewielkš izbę, oœwietlonš jednym oknem, stoi na niewysokim piedestale tors białej Afrodyty.Sznur owinięty czerwonym pluszem nikomu do niej przystępu nie daje. Judym, widział już był ten cenny posšg, ale nie zwracał nań uwagi, jak na wszelkie w ogóle dzieła sztuki. Teraz zdobywszy w cieniu pod œcianš wygodnš ławeczkę jšł dla zabicia czasu patrzeć w oblicze marmurowej pięknoœci. Głowa jej zwrócona była w jego stronę i martwe oczy zdawały się patrzeć. Schyloneczoło wynurzało się z mroku i, jakby dla obaczenia czegoœ, brwi się zsunęły. Judym przyglšdał się jej nawzajem i wtedy dopiero ujrzał małš, niewidocznš fałdę między brwiami, która sprawia, że ta głowa, że ta bryła kamienna w istocie - myœli. Z przenikliwš siłš spoglšda w mrok dokoła leżšcy i rozdziera go jasnymi oczyma. Zatopiła je w skrytoœci życia i do czegoœ wnim uœmiech swój obraca. Wytężywszy rozum nieograniczony i czysty, posiadła wiadomoœć o wszystkim, zobaczyła wiecznednie i prace na ziemi, noce i łzy, które w ich mroku płynš. Jeszcze z białego czoła bogini nie zdšżyła odejœć mšdra o tym zaduma, a już wielka radoœć dziewicza pachnie z jej ust rozmarzonych. W uœmiechu ich zamyka się wyraz uwielbienia. Dla miłoœci szczęœliwej. Dla uczestnictwa wolnego ducha i wolnego ciała w życiu bezgrzesznej przyrody. Dla ostrej potęgi zachwytu zmysłów, którego nie stępiły jeszcze ani praca, ani zgryzota, siostry rodzone, siostry nieszczęsne. Uœmiech bogini pozdrawia nadchodzšcego z daleka. Oto zakochała się w pięknym œmiertelniku Adonisie... Cudne marzenia pierwszej miłoœci rozkwitły w łonie jej jako kwiat siedmioramienny amarylisa. Barki jej wšskie, wysmukłe, okršgłe dŸwignęły się do góry. Dziewicze łono drży od westchnienia... Długi szereg wieków, który odtršcił jej ręce, który zrabował jej ciałood piersi i zorał przeœliczne ramiona szczerbami, nie zdołał go zniweczyć. Stałatak w półmroku "wynurzajšca się", Anadiomene, niebiańska, która roznieca miłoœć. Obnażone jej włosy zwišzane były w piękny węzeł, krobylos. Podłużna, smagła twarz tchnęła nieopisanym urokiem.Gdy Judym wpatrywał się coraz uważniej wto czoło zamyœlone, dopiero zrozumiał, że ma przed sobš wizerunek bogini. Była to Afrodite, ona sama, która się była poczęłaz piany morskiej. I mimo woli przychodziła na myœl nieskromna legenda o przyczynie onej piany wód za sprawš Uranosa. A przecież nie była to Pandemos, nie była nawet żona Hefajstowa ani kochanka Anchizesa tylko jasny i dobry symbol życia, córka nieba i dnia... Judym zatonšł w myœlach i nie zwracał uwagi na osoby, które się obok niego przesuwały. Było ich zresztš mało. Ocknšłsię dopiero wówczas, gdy usłyszał w sšsiedniej sali kilka zdań wyrzeczonych po polsku. Zwrócił głowę z żywš niechęciš w stronę tego dŸwięku, pewny; że zbliża się ktoœ "z kolonii" ktoœ, co sišdzie przy nim i zabierze na własnoœć minuty rozmyœlania opięknej Wenus. Zdziwił się mile, zobaczywszy osoby "pozaparyskie". Było ich cztery. Na przedzie szły dwie panienki - podlotki, zktórych starsza mogła mieć lat siedemnaœcie, a druga była o jakie dwa latamłodsza. Za nimi ciężko toczyła się dama niemałej wagi, wiekowa, z siwymi włosamiidużš a jeszcze pięknš twarzš. Obok tej matrony szła panna dwudziestokikuletnia, ciemna brunetka z niebieskimi oczami, przeœliczna i zgrabna. Wszystkie stanęły przed posšgiem i w milczeniu go rozpatrywały. Słychać było tylko ciężkie, przytłumione sapanie starej damy, szelest jedwabiu odzywajšcy się za każdym ruchempodlotków i chrzęst kart Bädeckera, które przewracała starsza panna. - Wszystko to pięknie, moje serce - rzekła matrona do ostatniej - ale ja muszę usišœć. Ani kroku! Zresztš warto popatrzeć na tę imoœć. Tak... jest tu nawet ławeczka. Judym wstał ze swego miejsca i wolno odszedł kilka kroków na bok, jak gdyby dla obejrzenia biustu z innej strony. Te panie spojrzały sobie w oczy z wyrazem pytania i przyciszyły rozmowę. Tylko najstarsza z panien, zajęta Bädeckerem, nie widziała Judyma Otyła babcia energicznie usiadła naławce, wycišgnęła nogi ile się dało, i na jakieœ szepty młodych towarzyszek odpowiadała również szeptem właœciwym starym paniom, który ma tę własnoœć, że w razie potrzeby może zastšpić telefonowanie na pewnš odległoœć: - A, Polak nie Polak, Francuz nie Francuz, Hiszpan czy Turek, to mi jest wszystko jedno. Niech mu Bóg da zdrowie za to, że stšd wylazł. Nogi mi odjęło z kretesem... Ateraz patrz jedna z drugš na tę, bo to przecie nie byle co. Już jš człowiek raz widział dawnymi czasy. Jakoœ mi się wtedy inna wydała... - A bo to pewno inna... - rzekła młodsza z turystek. - Nie myœl no o tym, czy inna, czy nie inna,tylko się przypatrz. Spytajš póŸniej w salonie o takš rzecz, a ty ni be, ni me... Druga panienka bez zachęty obserwowała Wenus w sposób zadziwiajšcy. Była to œniada blondynka z twarzš o cerze mętnej, smagławej. Czoło miała doœć wšskie, nosek prosty, wargi cienkie i zawarte. Nie można było okreœlić, czy jest ładna, czy brzydka. Wywierała wrażenie œnišcej czy rozmarzonej, bo powieki miała prawie przymknięte. Judyma zaciekawiła ta twarz, więc stanšł inie znacznie jš œledził. Patrzała na marmurowe bóstwo od niechcenia, a jednakz takim wyrazem, jakby go się uczyła na pamięć, jakby je spod oka wzrokiem chłonęła. Kiedy niekiedy wšskie i płaskie jej nozdrza rozszerzały się lekko od szybkiego westchnienia. W pewnej chwili Judym zauważył, że powieki spuszczone z nabożeństwem i dziewiczš skromnoœciš dŸwignęły się ociężale i Ÿrenice dotšd zakryte widzš nie tylko Wenus, ale i jego samego. Zanim wszakże zdšżył zobaczyć barwę tych oczu, już się skryły pod rzęsami. Tymczasem najstarsza z panien odczytała cały rozdział o historii posšgu i zbliżyła się do pluszowego sznura. Oparłszy na nim ręce zaczęła przyglšdać się rzeŸbie z ciekawoœciš, entuzjazmem i oddaniem się, właœciwym tylko niewiastom. Można by powiedzieć, że w owej chwili przystępowała do zobaczenia Wenus z Milo.Oczy jej nie były w stanie nic prócz posšguzauważyć, pragnęły i usiłowały zliczyć wszystkie pięknoœci, wszystkie cechy dłutaSkopasa... o których mówił Bädecker, spamiętać je i ułożyć w głowie systematycznie jak czystš bieliznę w kufrze podróżnym. Były to oczy szczere ażdo naiwnoœci. Zarówno jak cała twarz odzwierciedlały subtelne cienie myœli przechodzšcych, oddawały niby wierne echo każdy dŸwięk duszy i wszystko mówiły bez względu na to, czy kto widzi lub nie ich wyraz. Judym po kilkuminutowej obserwacji tej twarzy nabrał przekonania, że gdyby piękna panna pragnęła szczerze zataić otrzymane wrażenie, mowa oczu natychmiast je wyda. Stał w cieniu i przyglšdał się grze uczuć przesuwajšcych się po jasnej twarzy. Oto mało wiedzšca ciekawoœć... Oto pierwszy promyczek wrażenia sunie się po brwiach, przyciska rzęsy i zmierza ku wargom, ażeby je zgišć do miłego uœmiechu. Te same uczucia, któreJudym przed chwilš miał w sobie, widział teraz na licach nieznajomej. Sprawiało mu to szczerš przyjemnoœć. Rad by był zapytał, czy się nie myli, i usłyszał z pięknych ust wynurzenie wrażeń. Nigdy jeszcze w życiu nie doœwiadczał takiej chęci rozmawiania o sztuce i słuchania z pilnoœciš, co sšdzi o ulatujšcych wrażeniachdrugi człowiek... Tymczasem ów drugi człowiek, zajęty statuš, na œledztwo ani na badacza żadnej uwagi nie zwracał. - Pamiętam - rzekła dama w wieku - innš grupę z marmuru. Była to jakaœ scena mitologiczna. Geniusz czy amorek ze skrzydłami całuje œliczne dziewczštko. Jest to może cokolwiek niewłaœciwe dla was, moje sroki, ale tak piękne, tak urocze, tak agréable, tak sensible. Najstarsza z panien podniosła głowę i, wysłuchawszy całego zdania z uwagš, rzekła przerzucajšc kartki: - Coœ tu zauważyłam... L'Amour et Psyché... Antoine Canova. Czy to nie to? - A może i Psyche. Tylko że waham się, czy wam to pokazać - dodała ciszej. - W Paryżu! Jesteœmy teraz w Paryżu! Musimy umoczyć wargi w pucharze rozpusty... - szepnęła brunetka do starej damy w sekrecie przed młodszymi towarzyszkami. - A co mię tam ty obchodzisz! Ty sobie oczywypatruj na wszelkie Amory malowane i rzeŸbione, ale te oto... - Babcia myœli, że my rozumiemy cokolwiek...- rzekła z przepysznš minš najmłodsza. - Nie wiem tylko, po co tyle czasu tracić na oglšdanie tych rozmaitych korytarzy z obrazami, kiedy na ulicach jesttak bosko, taki Paryż! - Ależ, Wando... - jęknęła brunetka - No, pani to rozumie, a ja zupełnie nic! Cow tym jest ciekawego? Wszelkie te muzea i zbiory zawsze majš w sobie coœ z trupiarni, tylko że sš jeszcze nudniejsze. Na przykład... Cluny. Jakieœ doły, pieczary,kawałki odrapanych murów, cegły, nogi, ręce, gnaty... - Cóż ty mówisz? - No więc nie? WeŸmy Carnavalet. Piszczele, paskudne, zakurzone truposze, stare rupiecie spod koœciołów. W dodatku trzeba koło tego chodzić z minš uroczystš,nadętš, obok każdej rzeczy stać kwadrans,udajšc, że się patrzy. Albo i tutaj: obrazy, obrazy i obrazy bez końca. No i te figury...- Moje dziecko - wtršciła babka - sš to arcydzieła, że tak powiem. - Wiem, wiem... arcydzieła. Ale przecież wszystkie obrazy sš do siebie podobne jak dwie krople wody: wylakierowane drzewa i gołe panny z takimi tutaj... - Wando! - krzyknęły wszystkie trzy towarzyszki z przestrachem, oglšdajšc się dokoła. Judym nie wiedział, co czynić ze swojš osobš. Rozumiał, że należałoby wyjœć, aby nie słuchać mowy osób, które nie wiedzš, że jest Polakiem, ale żal mu było. Czuł w sobie nie tylko chęć, ale nawet odwagę wmieszania się do tej rozmowy. Stał bezradnie, wytrzeszczonymi oczyma patrzšc przed siebie. - No to chodŸmy do tego Amora z Psyche... - rzekła stara dama dŸwigajšc się z ławeczki. - Tylko gdzie to jest - wbij zęby w œcianę... - Niech babcia nie zapomina, że dziœ jeszcze raz miałyœmy być w tamtym prawdziwym Luwrze. - Cicho mi bšdŸ! Czekajcie no... Gdzież jest ów Canova? Pamiętam, byliœmy tam z Januarym... Szło się jakoœ... Zaraz... - Jeżeli panie pozwolš, to wskażę im najbliższš drogę do Amora... to jest... Antoniego Canovy...- rzekł dr Tomasz zdejmujšc kapelusz i zbliżajšc się wœród ukłonów. Na dŸwięk mowy polskiej w jego ustach wszystkie trzy dziewice odruchowo zbliżyłysię do starej damy, jakby się przed zbójcš chroniły pod jej skrzydła. - Aa... - odezwała się babka wznoszšc głowę i mierzšc młodego człowieka okiem doœć niechętnym. - Dziękuję, bardzo dziękuję... - Panie darujš, że gdy się słyszy... W Paryżu tak rzeczywiœcie... bardzo, bardzo rzadko plótł Judym tracšc pewnoœć nóg i języka. - Pan stale w Paryżu? - spytała ostro. - Tak. Mieszkam tu od roku. Więcej niż od roku, bo jakieœ piętnaœcie miesięcy... Nazywam się... Judym. Jako lekarz studiuję tutaj pewne... To jest właœciwie... - Więc mówi pan, że jako lekarz?... - Tak jest - mówił dr Tomasz, oburšcz chwytajšc się wštka rozmowy, pomimo że wycišgała na wierzch kwestie tyczšce się jego osoby, których nie znosił. - Skończyłem medycynę w Warszawie, a obecnie pracuję tutaj w klinikach, w dziedzinie chirurgii: - Miło mi poznać pana doktora... - cedziła 6 ˆŠj ľAô48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj ˆiC ř }x}`X¸ŠjPú cJDc ŽÇc U+:c :Ődama doœć ozięble. - My wojażujemy, jak pan widzi, we czwórkę, z kšta w kšt. Niewadzka... To moje dwie wnuczki, sieroty, Orszeńskie, a to ich i moja najmilsza przyjaciółka, panna Joanna Podborska. Judym kłaniał się jeszcze z wrodzonym plštaniem się nóg, gdy pani Niewadzka rzekła z akcentem żywego interesu w toniemowy: - Znałam, tak nie mylę się, kogoœ tego nazwiska, pana Judyma czy pannę Judymównę, na Wołyniu bodaj... zdaje się, że to tak, na Wołyniu... A pan z jakich okolic? Dr Tomasz rad by był udawać, że nie słyszy tego pytania. Gdy jednak pani Niewadzka zwróciła ku niemu wejrzenie, mówił: - Ja pochodzę z Warszawy, z samej Warszawy. I z bardzo byle jakich Judymów... - Dlaczegóż to? - Ojciec mój był szewcem, a w dodatku lichym szewcem na Ciepłej ulicy. Na Ciepłejulicy... - powtórzył z kłujšcš satysfakcjš. Uniknšł wreszcie chwiejnego gruntu i grzecznych delikatnoœci, w czym nie był mocny i czego się w przesadny sposób obawiał. Panie umilkły i posuwały się z wolna, równolegle, szeleszczšc sukniami. - Bardzo się cieszę, bardzo... - mówiła spokojnie pani Niewadzka - że miałam sposobnoœć zawarcia tak miłej znajomoœci. Więc pan zbadał tutaj wszelkie dzieła sztuki? Zapewne, mieszkajšc stale, w Paryżu... Jesteœmy bardzo obowišzane... - Amor i Psyche będzie chyba w innym gmachu - rzekła panna Podborska. - Tak, w innym... Wyjdziemy na dziedziniec. Gdy tam stanęli, pani Niewadzka zwróciła się do Judyma i z imitacjš uprzejmoœci rzekła: - Tak ostro pan wymienił zatrudnienie swego ojca, że czuję się prawdziwie upokorzonš. Zechce mi pan wierzyć, że nie znałam intencji pytaniem o jakieœ tam koligacje sprawić mu przykroœci. Po prostu nałóg starej baby, która długo żyła i dużo ludzi na œwiecie widziała. Miło jest, to prawda, zetknšć się z człowiekiem, którego osoba mówi o dawnych rzeczach, ludziach, stosunkach, ale o ileż przyjemniej, o ileż... przyjemniej... - Ojciec pana, ten szewc, robił damskie obuwie czy męskie kamasze? - zapytała przymrużajšc oczy młodsza z panien Orszeńskich. - Trzewiki, głównie trzewiki, w doœć odległych jedna od drugiej chwilach przytomnoœci, najczęœciej bowiem robił po pijanemu awantury, gdzie się dało. - No, to już zupełnie w głowie mi się nie mieœci, jakim cudem pan został lekarzem, ido tego - w Paryżu! Panna Podborska cisnęła na mówišcš spojrzenie pełne rozpaczliwego wstydu. - W tym, co nam pan o sobie wyznał - rzekła stara jejmoœć - widzę dużo, dużo odwagi. Doprawdy, że po raz pierwszy zdarzyło mi się słyszeć takš mowę. Proszępana doktora, jestem stara i różnych ludzi widziałam. Ile razy zdarzyło mi się obcować z... indywiduami nie należšcymi do towarzystwa, z osobami... jednym słowem, z ludŸmi pochodzšcymi ze stanów zwanych -słusznie czy niesłusznie, w to nie wchodzę- gminem, to zawsze ci panowie usiłowali starannie ominšć kwestię swego rodowodu. Znałam co prawda i takich - mówiła jakby z pewnym zadumaniem - którzy w jakimœ okresie życia, zwykle w młodoœci, przyznawali się z emfazš do swego stanu kmiecego czy tam do czegoœ, a póŸniej nie tylko że ta ich demokratycznie-chełpliwa prawdomównoœć szła sobie na bory, na lasy, ale prócz tego miejsce jej zajmowałyjakieœ herby przylepione do drzwiczek karety, jeœli jš fortuna postawiła przede drzwiami mieszkania. Judym uœmiechnšł się szyderczo, kilka kroków szedł w milczeniu, a póŸniej zwrócił się do panny Podborskiej z pytaniem: - Jakież wrażenie zrobiła na pani Wenus z Milo? - Wenus... - rzekła brunetka, jakby jš bo pytanie zbudziło ze snu przykrego. Twarz jej oblał rumieniec, wnet znikł i skupił się w przeœlicznych ustach, które nieznacznie drgały. - Ma caluteńkie plecy poszarpane, jakby jš kto przez cztery dni z rzędu prał ekonomskim batem... rzekła kategorycznie panna Wanda. - Przeœliczna... - półgłosem wymówiła panna Natalia, zwracajšc w stronę Judyma swe matowe oczy. Drugi raz doktor miał możnoœć spojrzeć w te oczy i znowu krótkogoœciło we wszystkich władzach jego duszy nieuchwytne zatrwożenie. We wzrokutej dziewczyny było coœ, jakby zimny, niepołyskujšcy blask księżyca, kiedy nad sennš ziemiš tarcza jego we mgłach się kryje. Panna Podborska ożywiła się i zaraz twarz jej ukazała wewnętrzne wzruszenie. - Jakaż ona piękna! jakaż prawdziwa! Gdybym w Paryżu mieszkała, przychodziłabym do niej... no, milion nie milion, ale co tydzień, żeby się napatrzeć. Grecy w ogóle stworzyli œwiat bogów tak cudowny... Goethe... Usłyszawszy wyraz "Goethe" Judym doznałniesmaku, czytał bowiem z tego poety coœ, a nadto niegdyœ. Los zdarzył, że stara dama zatrzymała się w przedsionku prowadzšcym do sali "Amora i Psyche" i niemym makiem w dużych bladych oczach pytała Judyma o drogę. Kiedy się znalezionow obliczu wygłaskanej grupy, owego malowidła w białym marmurze, wszyscy umilkli. Judym ze smutkiem myœlał, że właœciwie rola jego już się skończyła. Czuł, że wyrwawszy się z wiadomoœciš o papie z Ciepłej nie może towarzyszyć tym paniom i szukać ich znajomoœci. Znowu w umyœle jego przesunšł się pokój "na Wolterze" i stara, wstrętna żona concierge'a ze swymi wiekuistymi pytaniamibez sensu. W chwili kiedy najbardziej nie wiedział, co czynić, i nie był pewny, w jakisposób wypada się rozstać, pani Niewadzkajakby zgadujšc, o czym myœli, rzekła: - Wybieramy się do Wersalu. Chciałybyœmy zobaczyć okolice, być po drodze w Sévres, w Saint-Clolzd... Te wartogłowy pędziłyby zmiejsca na miejsce dzień i noc, a ja formalnie upadam. Czy jeŸdziłeœ pan do Wersalu? Jak wygodniej? Kolejš? Piszš tu o jakimœ tramwaju pneumatycznym. Czy to colepszego niż pocišg? - W Wersalu byłem dwa razy tym właœnie tramwajem, który wydał mi się bardzo dogodny. Idzie wprawdzie wolno, pewnie dwa razy wolniej niż wagon kolejowy, ale za to daje możnoœć obserwowania okolicy i Sekwany. - A więc jedziemy tramwajem! - zawyrokowała panna Wanda. - O którejże godzinie wychodzi stšd ten czupirak? - Nie pamiętam, proszę pani, ale to tak łatwo się dowiedzieć. Stacja główna mieœcisię tuż obok Luwru. Jeżeli panie pozwolš... - O! czyliż œmiałybyœmy pana trudzić... - Ale dowie się pan, co to szkodzi, moja babciu. Pan tutejszy, paryżanin... - deklamowała panna Wanda odrobinę parodiujšc ton mowy Judyma. Tomasz kłaniajšc się odszedł i zadowolony,jakby mu się przytrafiło coœ niesłychanie pomyœlnego, biegł pędem ku stacji tramwajowej na Quai du Louvre. W mgnieniuoka wyszukał konduktora, wbił sobie w głowę wszystkie godziny oraz minuty i wracał prostujšc się co chwila i poprawiajšc krawat... Kiedy zawiadamiał te panie o terminie odjazdu i udzielał im wskazówek, jak się kierować w Wersalu, panna Wanda wypaliła: - A więc jedziemy do Wersalu. Bagatela! Do samego Wersalu... Jedziemy tramwajem jakimœ tam a pan z nami. Zanim Judym zdołał zebrać myœli, dodała: - Już babcia orzekła, że malgré tout może pan jechać... - Wanda! - z rozpaczš prawie zgrzytnęła pani Niewadzka rumienišc się jak dziewczštko Po chwili zwróciła się do Judyma i usiłowała wywołać przyjazny uœmiech na drżšce jeszcze wargi: - Widzi pan, co to za diabeł czubaty, choć już dopomina się o długš suknię... - Czy istotnie pozwoliłyby panie towarzyszyć sobie do Wersalu? - Nie œmiałabym prosić pana, bo to może przerwie zajęcia, ale byłoby nam bardzo przyjemnie. - Bynajmniej... Byłbym wielce szczęœliwy... Tak dawno... - bškał Judym - Panie, o dziesištej! - rzekła do niego panna Wanda z palcem wzniesionym do góryiwykonywujšc oczami cały szereg plastycznych znaków porozumienia. Doktor już lubił tę dziewczynę zupełnie jakdobrego koleżkę, z którym można paplać bez miary o wszystkich rzeczach i niektórych innych. Trzy osoby starsze od panny Wandy zachowywały niezgrabne milczenie. Judym czuł, że wtargnšł do towarzystwa tych pań. Rozumiał swš niższoœć społecznš i to, że jest w tej samej chwili szewskim synem tudzież aspirantem do "towarzystwa". Odróżniał w sobie te obydwie substancje i do krwi gryzłdolnš wargę. Po obejrzeniu medalionów Davida d'Angers, z których kilka wniosło do serc obecnych coœ jak gdyby modlitwę, wycofano się z muzeum na dziedziniec, a stamtšd na ulicę. Stara pani przywołała fiakra i oœwiadczyłaswoim pannom, że jadš do sklepów Judym pożegnał je z elegancjš, której w tym właœnie momencie pierwszy raz w życiu zażywał - i oddalił się. Na piętrze omnibusu dšżšcego w stronę Vincennes wpadł w głębokie i misterne rozmyœlania. Było to w jego życiu zdarzenie kapitalne, coœ w rodzaju otrzymania patentu albo fabrykacji pierwszej samoistnej recepty. Nigdy jeszcze nie zbliżał się do takich kobiet. Mijał je tylko nieraz na ulicy, widywał czasem w powozach i marzył o nich z nieugaszonš tęsknotš, w skrytoœci ducha, do której nie ma przystępu myœl kontrolujšca. Jakże często, będšc uczniem istudentem, zazdroœcił lokajom ich prawa przypatrywania się tym istotom cielesnym, a przecież tak podobnym do cudnych kwiatów zamkniętych w czarownym ogrodzie. Zarazem przyszły mu na myœl jego kobiety: krewne, znajome, kochanki... Każda mniej lub więcej podobna do mężczyzny z ruchów, z ordynarnoœci, z instynktów. Myœl o tym była tak wstrętnš, że przymknšł oczy i z najgłębszš radoœciš słuchał szelestu sukien, którego jeszcze uszy jego były pełne. Każdy bystry ruch nogi wysmukłych panien był jak drgnienie muzyczne. Połyski œlicznych mantylek, rękawiczek, lekkich krez otaczajšcych szyje, rozniecaływ nim jakieœ szczególne, nie tyle namiętne, ile estetyczne wzruszenie. Nazajutrz wstał wczeœniej niż zwykle i z wielkim krytycyzmem zbadał swš garderobę we wszystkich jej postaciach. Około dziewištej wyszedł z domu, a że czasu było jeszcze aż nadto, postanowił iœć piechotš. Przeciskajšc się wœród tłumu rozmyœlał o dyskursie, jakim bawić będzie te panie, układał w myœli całe dialogi nad wyraz wdzięczne, a nawet flirtował w imaginacji,co aż do owej chwili poczytywał był za plugastwo. Przy stacji tramwajów było pusto. Judym zatrzymał się pod jednym z drzew i pełen nie pokoju oczekiwał przybycia wczorajszych znajomych. Co chwila rozlegał się ryk statków nurzajšcych się wfalach Sekwany, wrzał turkot omnibusów na mostach i przyległych ulicach. Po tamtejstronie rzeki wybiła gdzieœ czystym dŸwiękiem godzina dziesišta. Judym słuchałtego głosu jakby uroczystego słowa zapewnienia, że piękne istoty nie przyjdš, że nie przyjdš, że nie przyjdš dlatego mianowicie, że on ich oczekuje. On, Tomasz Judym, Tomek Judym z Ciepłej ulicy. Stał tak, patrzšc na szarš, ciężkš wodę i szeptał do siebie: - Ulica Ciepła, ulica Ciepła... Było mu nad wszelki wyraz głupio, jakoœ niesmacznie i gorzko. W dalekim krańcu przelotnego wspomnienia snuł się obraz brudnej kamienicy... Podniósł głowę i otrzšsnšł się. Obok niego przesuwali się ludzie wszelkiego typu, a między innymi wędrowny herold "Intransigeanta" dŸwigajšcy na wysokim dršgu treœć ostatniego numeru tej gazety przyklejonš do poprzecznej deski. W owej chwili roznosiciel spuœcił ogłoszenie na dół, wsparł się na jego kiju i gawędził ze znajomym. Tytuł gazety skojarzył się w umyœle Judyma z przeróżnymi myœlami,w których szeregu błškało się uprzykrzone, niemiłe, bolesne prawie pojęcie: ulica Ciepła, ulica Ciepła... O rodzinie swej, o warunkach, w jakich żywot jej upływa, myœlał w owej chwili niby o czymœ niezmiernie obcym, niby o typie pewnej familii małomieszczańskiej, która nędznš egzystencję swojš pędziła za panowania króla Jana Kazimierza. Te damy, które zobaczył dnia poprzedniego, stały siędlań tak szybko istotami bliskimi, siostrzanymi, przez wykwintnoœć swych ciał, sukien, ruchów i mowy. Żal mu było, że nie przychodzš, i prawie nieznoœnie na samš myœl, że mogš nie przyjœć wcale. Jeżeli tak będzie, to dlatego, że z tych szewców wiedzie swój "rodowód". Postanowił jechać do Wersalu, ukłonić się im z daleka i wyminšć... Cóż go mogš obchodzić jakieœ panny z arystokracji "czy tam z czego"? Chciałby tylko zobaczyć raz jeszcze, przyjrzeć się, jak toto chodzi, jakpatrzy na byle obraz ciekawymi oczami... "Juœcić - myœlał gapišc się na wodę - juœcić jestem cham, to nie ma co...: Czyliż umiem się bawić, czym kiedy pomyœlał o tym, jak należy się bawić? Grek połowę życia przepędzał na umiejętnej zabawie. Włoch œredniowieczny udoskonalił sztukę próżnowania, to samo takie kobiety... Ja bym się zabawił na wycieczce, ale z kim? Zkobietami mego stanu, z jakimiœ, przypuszczam, pannami <>, zestudentkami, z białogłowami jednym słowem, co się nazywa. Ale z tymi! To jest tak jakby wiek dziewiętnasty, podczas kiedyja żyję jeszcze z prapradziadkami na poczštku osiemnastego. Nie posiadam sztukirozmawiania, zupełnie jakby pisarz prowentowy chciał układać dialogi á la Lukian dlatego, że umie pisać piórem... Nie bawiłbym się, tylko bym dbał, żeby nie zrobić czegoœ z szewska. Może to i lepiej... Ach, jak to dziwnie... Każda z tych bab tak jakoœ żywo interesuje człowieka, każda; nawet ta stara; to istota nowoczesna, wyobrazicielka tego, co tytułujemy kulturš.A ja, cóż ja... szewczyna..." - Nie powiedziałam, że doktorek będzie jużna nas czekał! - zawołała tuż za nim pannaWanda. Judym odwrócił się prędko i ujrzał przed sobš wszystkie cztery znajome. Twarze ich były wesołe. Wœród miłej rozmowy panie wdrapały się na imperial, Judym z precyzjš windował tam babcię. Gdysię znalazły tak wysoko, przed oczyma ich ukazała się ruchliwa toń Sekwany. Pędziła między granitowymi brzegi zdyszana, udręczona, jakby w ostatnim wysiłku robiła bokami. Nieczysta, zgęstniała, bura,prawie ciemna woda, w której chlupały parostatki ryczšc co chwila, sprawiała smutne wrażenie, jak niewolnica, której szczupłe ręce obracajš ciężkie żarna. - Jaka mała, jaka wšska... - mówiła panna Joanna - Phi!... wyglšda jak wnuczka Wisły! - Zupełna karykatura Izary... - rzekła panna Natalia. To prawda! Panno Netko, pamięta pani Izarkę, Izunię, naszš jasnozielonš, czystš jak łza... - unosiła się panna Wanda. - Ech, jak łza... - wtršcił Judym - Co, nie wierzy pan! Babciu, ten pan formalnie wyznał, że nie wierzy w czystoœć Izary. - Rzeczywiœcie, jakaż to okropna woda! - mówiła wiekowa dama usiłujšc zamazać coprędzej ostatnie słowa panny Wandy, którenie wiedzieć czemu wywołały rumieniec jakprzelotny obłoczek na twarzy panny "Netki". W chwili kiedy Judym zamierzał spełnić coœstatystycznie- uczonego o wodzie Sekwany, tramwaj beknšł przecišgle i wyginajšc swewagony na zwrotnicach, niby członki długiego cielska, posunšł się wzdłuż brzegu czarnej rzeki. Gałęzie kasztanów z długimi liœćmi kołysały się tuż obok twarzyjadšcych. Sadza i ostre pyły miejskie wżarły się już w jasnš zielonoœć miękkich powierzchni i obłóczyły je z wolna jak gdyby w œniedŸ rudawš. Dzień był chmurny.Co chwila przemykały się nad okolicš już togłębokie cienie obłoków, już popielate œwiatło zasępionego przedpołudnia. Ale nikt na to uwagi nie zwracał, gdyż przycišgały wszystkich domki z różowego kamienia na przedmiejskich ulicach. - Cóż to za kamienie? Co za kamienie, panie,panie? - nastawała panna Wanda. Zanim jednak zdšżył zebrać myœli, już mu dała pokój, z uœmiechem zwracajšc głowę w przeciwnš stronę. Nad ogrodami, które ze wzgórza zbiegały tam ku rzece, unosił się i wypełniał całe powietrze zapach róż upajajšcy, rozkoszny... Gdzieniegdzie międzydrzewami widać było ogromne rabaty przebijajšce się na zewnštrz zielonej zasłony płomieniem pšsowej i żółtej barwy. Judym obserwował twarze swych pań. Wszystkie nie wyłšczajšc staruszki były jakby natchnione. Zwracały się mimo chęci w kierunku Ÿródła przeœlicznej woni iz przymkniętymi powiekami, z uœmiechem na wargach wcišgały jš nozdrzami. Szczególniej twarz panny Natalii przykuwała w owej chwili jego uwagę. Ta istota, pochłonięta przez zapach różany, zdawała się być niby jasny motyl, dla którego ten kwiat został stworzony i którysam jeden ma do niego tajemnicze prawo. Spomiędzy ogrodów wydzierały się tu i ówdzie sczerniałe mury i kominy fabryk, podobne do wstrętnego kadłuba i obmierzłych członków jakiegoœ pasożyta, który z brudu się rodzi i nim żyje. Nad 6 ˆŠj ľAô48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż Phc ¸°ch c,´cź:Łwodš i daleko wzdłuż brzegu wlokły się domy przedmieœcia biedne, ordynarne i małe. W pewnym miejscu otworzył się przed wzrokiem, jak czeluœć, skład węgla roztrzšsajšcy na sšsiednie œciany, drzwi i okna swój czarny oddech. Daleko w przestrzeni widać było przymglony las Meudon. - Cóż pani się najbardziej podobało w Paryżu?- rzekł Judym do panny Natalii, która obok niego siedziała. Było to jedno z zapytań przygotowanych jeszcze wczoraj, jak lekcja. - W Paryżu? - mówiła rozcišgajšc ten wyraz z uœmiechem na œlicznych wargach. -Podoba mi się, to jest sprawia mi przyjemnoœć, wszystko... Ruch, życie... Jestto jak burza! Na przykład w okolicy Gare Saint-Lazare - nie wiem, jak się ta ulica nazywa gdy się jedzie w powozie i gdy się widzi tych ludzi pędzšcych trotuarami, te fale, fale... Huczšca powódŸ... Raz widziałam powódŸ okropnš u stryja, w górach. Woda nagle wezbrała... Wtedy chciało się wołać na niš: wyżej, prędzej, leć! Tu to samo... - A pani? - zapytał Judym pannę Wandę. - Mnie... to samo... - mówiła prędko - a oprócz tego Louvre. Tylko nie ten malowany.Fe!.. Waćpan, tamten. Teraz, rozumie się, skieruje pan swoje pytanie do "ciotki" Joasi, chociaż od niej trzeba było zaczšć, bo ona jest nauczycielkš i kochaneczkš. Widzi jegomoœć - mała rzecz, a wstyd. Otóżja panu powiem. Pannie Joasi podoba się primo "Rybak", secundo "Myœl", trzecio "Wenus", czwarto... Zresztš nam się wszystkim ogromnie podoba i "Rybak" i "Myœl"... Babci... - Cóż to za myœl? - To pan tego nawet nie wie! A wiecie co... "Myœl" wymalowana, w nowym ratuszu. Z zamkniętymi oczami, chuda, młoda dla mnieosobiœcie wcale nieładna. - Ach, w ratuszu... - W ratuszu, ach... Teraz "Rybak" w galerii jakiej to?.. - Właœnie ciekawi jesteœmy, w jakiej? O to nam tylko chodzi.. w jakiej... - wtršciła babka. - Zaraz... Myœli babunia, że takiego głupstwa nie wiem. O, przeprasza się delikatnie szanownš publicznoœć: za Sekwanš, w tym ogrodzie, gdzie to woda i te kaczki z czubami... - Luksemburskim... - szepnęła panna Natalia. - W Ogrodzie Luksemburskim! - Zna pan "Rybaka" Puvis de Chavannes'a?- rzekła panna Podborska. - "Rybaka"? nie przypominam sobie... - Taki z pana znawca i paryżanin - drwiła panna Wanda wydymajšc wargi ze - Alboż toja jestem znawca i paryżanin? Ja jestem pospolity chirurg... Kiedy to mówił, ukazał mu się obraz, o którym była mowa. Widział go przed rokiem i uderzony niewypowiedzianš siłš tego arcydzieła zachował je w pamięci. Z czasem wszystko, co stanowi samo malowidło, szczególnš rozwiewnoœć barw, rysunek figur i pejzażu, prostotę œrodków icałš jakby fabułę utworu, przywaliły inne rzeczy i zostało tylko czujšce wiedzenie o czymœ nad wszelki wyraz bolesnym. Wspomnienie owo było jak mętne echo czyjejœ krzywdy, jakiejœ hańby bezprzykładnej, której nie byliœmy winni, aktóra przecie zdaje się wołać na nas z ziemi dlatego tylko, że byliœmy jej œwiadkami. Panna Joanna, która rzuciła pytanie o "Rybaka", siedziała na końcu ławki za obydwiema panienkami i babciš. Czekajšc odpowiedzi wychyliła się trochę i uważnie przyglšdała Judymowi. Ten, z koniecznoœci, patrzšc w te oczy jasne, prawdziwie jasne, podniecony ich wynurzeniem zachwytu, które zastępowało w zupełnoœci tysišc słów opisu płótna Puvis de Chavannes'a, zaczšł przypominać sobie nawet barwy, nawet pejzaż. Uniesienie tych oczu zdawało się przytaczać mu obraz, podpowiadać dawno zatarte wrażenie. Tak, pamiętał... Chudy człowiek, a właœciwie nie człowiek, lecz antropoid z przedmieœcia wielkiej stolicy, obrosły kłakami, w koszuli, która się na nim ze staroœci rozlazła, w portkach wiszšcych na spiczastych koœciach bioder, stał znowu przed nim ze swš podrywkš zanurzonš w wodę. Oczy jego spoczywajš niby to na pałškach trzymajšcych siatkę, a jednak widzš każdego człowieka, który przechodzi. Nie szukajš współczucia, którego nie ma. Ani się żalš, ani płaczš. "Oto jest pożytek wasz ze wszystkich sił moich, z ducha mojego..." - mówiš doły jego oczu zapadłych. Stoi tam ten wyobraziciel kultury œwiata, przerażajšcy produkt ludzkoœci. Judym przypomniał sobienawet uczucie zdumienia, jakie go zdjęło, gdy słyszał i widział wrażenie innych osóbprzed tym obrazem. Skupiały się tam tłumywielkich dam, strojnych i pachnšcych dziewic, mężczyzn w "miękkie szaty odzianych". I tłum ten wzdychał. Łzy cichepłynęły z oczu tych, którzy tam przyszli obarczeni łupami. Posłuszni rozkazowi nieœmiertelnej sztuki przez chwilę czuli, jakżyjš i co stwarzajš na ziemi. - Tak - rzekł Judym - prawda, widziałem ten obraz Puvis de Chavannes'a w Galerii Luksemburskiej. Panna Joanna cofnęła się za ramię pani Niewadzkiej. Doktor ujrzał tylko jej białe czoło otoczone ciemnymi włosami. - Jak tam panna Netka beczała... Jak beczała!... szepnęła Judymowi panna Wandaprawie do ucha.- Zresztš my wszystkie... Mnie samej leciały z oczu łzy takie ogromne jak groch z kapustš. - Ja nie mam zwyczaju... - uœmiechnęła się panna Natalia. - Nie? - spytał doktor, leniwie mierzšc jš wzrokiem. - Bardzo mi żal było tego człowieka, szczególniej tych jego dzieci, żony... Wszystko to takie chude, jakby wystrugane z patyków, podobne do suchych witek chrustu na pastwisku... - mówiła rumienišc się a jednoczeœnie z uœmiechem przymykajšc oczy. - Ten "Rybak" zupełnie podobny jest do Pana Jezusa, ale to jak dwie krople wody. Niech babcia powie... - "Rybak"? A tak, podobny, istotnie... - mówiła stara pani, zajęta rozpatrywaniem krajobrazu. Tramwaj wjechał w ulicę miasteczka Sévres i zatrzymał się przed piętrowym domem. Podróżni z imperialu mogli zajrzeć wprost do numerów austerii. Nie był to widok dla panien. Pijany żołnierz, w kepi na bakier, obejmował wpół wstrętnš dziewczynę i para ta wychyliwszy się z okna robiła do jadšcych małpie miny. Na szczęœcie tramwaj puœcił się w dalszš drogę. Ledwie wydostał się za ostatnie domy mieœciny, napustš i smutnš przestrzeń w szczerym polu, œciemniło się raptem. Zerwał się ostry wiatr. Las najbliższy oblókł się w jakšœ szarš ciemnoœć i wkrótce gęsty, gruby deszcz sypnšł jak ziarno. W wagonach powstała panika. Smugi deszczu, wdzierały się pod daszek tnšc z boku i zalewały ławki. Wszystkie panie zbiły się w gromadkę i w miejscu najbardziej zasłoniętym otuliły się sukniami, ile mogły.Judym po rycersku osłaniał je od deszczu swojš figurš. Gdy tak stał, plecami wsparty o poręcz, zauważył wysuniętš z głębi mnóstwa skupionych sukien czyjšœ nóżkę. Stopa w płytkim lakierowanym pantofelku na wysokim obcasie wspierała się o żelazny pręt balustrady, a wysmukła noga w czarnej, jedwabnej pończosze odsłonięta była daleko. Judym przemyœliwał, komu należy przypisać ten uroczy widok. Poczytywał go za wynik trafu i nieuwagi, toteż lękał się wznieœć oczy i tylko z cienia rzęs spełniał złodziejstwo z włamaniem się i premedytacjš. Pocišg wszedł w olbrzymiš aleję wersalskš. Rozrosłe, odwieczne drzewa zasłoniły nieco podróżnych od deszczu. Panie starały się jako tako otrzšsnšć i wygładzić swe szaty. Œliczna nóżka nie znikała. Krople deszczu pryskały na błyszczšcš skórę stršcajšc niby uderzeniami palców lekki pył z krótkiej przyszwy i ginęły w miękkim jedwabiu. Judym wiedział już teraz, czyja to własnoœć. Podniósł oczy na twarz panny Natalii i uczuł, jak zatapiajš się w nim zimne kły rozkoszy. Panienka miała, jak zwykle, oczy spuszczone Czasami tylko jej brwi, dwie linijki nieznacznie zgięte, unosiły się nieco wyżej,niby dwie dŸwignie cišgnšce do góry uparte powieki. Na wargach, z których dolna była leciutko odchylona, stał uœmiech nieopisany,uœmiech pełen jadu i swawoli. "Ach, tak..." - myœlał Judym przypatrujšc się tej twarzy szczególnej Panna Natalia wyczuła wzrok jego. Barwa jej policzków przeszła w bladoœć, która, zdawało się, roztopiła w sobie uœmiech otaczajšcy usta. Wówczas jeszcze bardziej modrymi stały się cienie dokoła zamkniętych oczu i ostrzejszš linia chrzšstkowatego nosa. Tramwaj zajechał doœć szybko na plac przed pałacem wersalskim i podróżni spiesznie opuœcili jego obmokłš górnš platformę. Doktor zdobył i utorował dla swych towarzyszek miejsce w małej budcestacyjnej, gdzie wbiło się tyle osób, że literalnie trudno było poruszyć rękš. Zdarzyło się, że doktor Tomasz stał za plecami panien Joanny i Natalii. Reszta pasażerów tramwaju tłoczšc się do budyneczku w rejteradzie przed deszczem wprost złożyła ciało ostatniej z tych panien na piersiach Judyma. Twarz jej znajdowała się tuż obok jego wšsów. Rozstrzępione przez modę i deszcz płowe włosy panny Natalii snuły się po jego twarzy, ustach, oczach, wywołujšc wstrzšsajšce dreszcze. W całym zgromadzeniu panowało milczenie. Przerywał je tylko ciężki oddech jakiegoœ astmatycznego grubasa. Deszcz nieprzerwanymi strugami, z chlupaniem œciekał z daszka i zasłaniał otwarte drzwijakby ciemnš kotarš. W pewnej chwili panna Natalia usiłowała poruszyć się, ale tylko lewym ramieniem oparła się na barku Judyma. Wówczas jeszcze wyraŸniej zarysował się przed jego rozmarzonymi oczyma profil jej twarzy. Chciała o czymœ mówić, ale tylko uœmiechnęła się prędko... W pewnej chwili uniosła wiecznie spuszczonych powiek i przez moment czasu œmiało, badawczo, upajajšco patrzała mu w oczy. Tuż obok drzwi stała pani Niewadzka. Miała najwięcej ze wszystkich powietrza, amimo to dech jej był ciężki, a twarz mocnoczerwona. - Wiecie wy, moje pannice - rzekła swym szeptem donoœnym - że wolałabym moknšć na deszczu, niż łykać oddechy tych marszandewenów. - Skšdże babcia wie, że to sš marchands devin? - Bagatela! - rzekła staruszka błyskajšc wypukłymi oczyma. - Dmš mi wprost na twarz dwie skwaœniałe piwnice i jeszcze się będzie pytała, skšd wiem... Mówiła to do panny Wandy, ale Judym słyszał ich rozmowę. Co do niego, to nie miał wcale zamiaru przekładać deszczu nad œcisk w lokalu tramwajowym, Rzekł jednak do pani Niewadzkiej po polsku: - Moglibyœmy rzeczywiœcie prędko przebyć plac. To blisko.., Ale panie zmoknš... Nie mamy nawet parasola... Mówišc te słowa podał się nieco naprzód, jak gdyby miał zamiar wyprowadzić starszš paniš z tłumu. Wtedy całe jego ciało zetknęło się z ciałem panny Natalii, odzianym w delikatne, wiotkie suknie. Rozpłomienionymi oczyma wpatrywał się w blade, zimne, kamienne rysy twarzy o spuszczonych powiekach. Deszcz z wolna ustawał i tylko z rynny sšsiedniego domu zlewała się z nieustajšcym głoœnym szelestem struga wody. Kilku mężczyzn uzbrojonych w parasole wysunęło się z domku. Wolnego miejsca przybyło, a mimo to panna Natalia przez zachwycajšcš chwilę nie zmieniała swej sytuacji. Wreszcie i ona posunęła się ku drzwiom w œlad za młodszš siostrš, która już przez wycišganie ršk na zewnštrz drzwi badała, czy deszcz jeszczepada. Nim ustał zupełnie, zaœwiecił na chwilę wesoły blask słońca. Kamienie pochyłego placu migotały jakby obsypane szkłem tłuczonym, a widok ten wywabił wszystkich z ciasnej nory. Judym podał ramię babci i całe towarzystwo szybko podšżyło ku pałacowi. W długich i wielkich salach, wobec œcian zawieszonych historycznymi malowidłami, jednolita gromadka jak gdyby się rozdzieliła. Każda zosób przypatrywała się na swojš modłę lichym płótnom niższego piętra. Wkrótce te malunki poczęły nużyć. Judym szedł jak gdyby przez długie, długie strzyżone aleje i martwił się bezwiednie, że końca ich - aniœladu. Był już zresztš w Wersalu, więc ani komnaty królewskie, ani sala lustrzana nie zaciekawiały go bardzo. Stšpał wolno po prawicy starej damy, która stawała co kilka kroków i przykładajšc do oczu lornetkę na długiej ršczce szylkretowej niby to obserwowała malowidła. Szereg bitw Napoleońskich, tłumy wojska, teatralne twarze i gesty wodzów, dzikie spienione rumaki - przesuwały się w oczach doktora jakby szeregi odległych, młodzieńczych rojeń. Gdzieœ daleko zatrzymano się przed białym, marmurowymposšgiem umierajšcego Korsykanina. Kiedy całe towarzystwo wracało z tamtej okolicypałacu i kiedy znowu mijano sale pełne batalii, stara pani ujęła wpół pannę Joannęirzekła: - Jesteœmy daleko stšd, w œwiecie bohaterów... Marzymy, marzymy. Panna Joanna zarumieniła się, a raczej sczerwieniła się, i zmieszana bškała: - Nie... ale gdzież tam!... co znowu!... Ja tylko tak sobie... Od tej chwili, pomimo że Judym bardzo niewidocznie jš œledził, trzymała się na wodzy i usiłowała spędzić z twarzy historię doznanych wrażeń. Szczegółowo zwiedzono apartamenty królewskie. Gdy już pani Niewadzka z minš bardzo uroczystš wysłuchała wszystkiego, co jej rozpowiadał z nadzwyczaj plastycznymi ruchami oprowadzajšcy szwajcar, i gdy obszedłszy małe saloniki skierowała swe towarzystwo ku wyjœciu, panna Wanda obejrzała się poza siebie i syknęła: - Panno Netko, idziemy! Judym poszedł za wzrokiem najmłodszej z dziewic i przypatrzył się pannie Joannie. Stała oparta o jedno z niewielkich krzeseł,kryte nikłym błękitnawym adamaszkiem, i patrzyła w okno. Wyraz twarzy jej był takdziwny, że Judym wstrzymał się mimo woli.PóŸniej zbliżył się do niej i rzekł nawišzujšc myœl do tego, co portier mówił przed chwilš: - Myœli pani o Marii Antoninie? Spojrzała na niego z zakłopotaniem, jak osoba ujęta na goršcym uczynku, i wahajšcym się głosem mówiła: - Widać stšd, przez to okno, wielki dziedziniec i bramę. Tamtędy... Tamtędy wdarł się motłoch. Pijane kobiety, mężczyŸni uzbrojeni w noże. Maria Antoninawidziała z tego okna! Doznałam tak dziwnego wrażenia... Cały ten straszny tłum krzyczał: "Œmierć Austriaczce!" I tędy, tymi drzwiami uciekła tędy uciekła... - Panno Joasiu... - nawoływano. - Ale wspomniała pani o wrażeniu. - Wspomniałam o wrażeniu... - mówiła spuszczajšc oczy i blednšc jeszcze bardziej. - My, proszę pana, jesteœmy bardzo tchórzliwe. Boimy się nie tylko na jawie, ale i w tak zwanych marzeniach. Ja zlękłam się bardzo tego motłochu, o którym właœnie myœlałam. - Motłochu? - mówił Judym - Tak... To jest krzyku ich. Zlękłam się, sama nie wiem, czegoœ takiego... Podniosła oczy niewinne, o przedziwnym jakimœ wyrazie strachu czy boleœci. Jeszcze raz rzuciła na małe izdebki wejrzenie pełne serdecznego żalu i poszła prędko za towarzyszkami. W powrocie z Wersalu do Paryża kolejš zatrzymano się w Saint-Cloud. Stanšwszy nawzgórzu, tuż za dworcem kolejowym, panny wydały okrzyk. U nóg ich leżała, cišgnšc się w głšb kraju i gubišc w rudych mgłach, pustynia kamienna: - Paryż. Barwa jej była czerwonawa, ryża, tu i ówdzie rozdarta przez dziwaczny znak ciemny, przez Łuk Tryumfalny, wieże koœcioła Notre-Dame albo wieżę Eiffla. Z krańców niedoœcigłych dla oka mgły zabarwiały się błękitnawymi smugi. Stamtšd płynęły dymy fabryczne snujšc się z kominów podobnych w dali do grubych biczysk. Te baty pędzš rozrost pustyni. Odgłos jej życia tam nie dochodził. Wydawało się, że skonała i zastygła w swej kamiennej, chropawej formie. Jakieœ dziwne wzruszenie ogarnęłoprzybyłych, wzruszenie takie, jakiego doœwiadcza się tylko na widok wielkich zjawisk przyrody: w górach, poœród lodowców albo nad morzem. Judym siedział obok panny Tali, ale nawet atym sšsiedztwie zapomniał. Tonšł oczyma w Paryżu. W głowie jego przegryzały się myœli bez zwišzku, własne, niepodzielne, niżej œwiadomoœci stojšce postrzeżenia, z których się zwierzyć człowiek nie jest w możnoœci. Wtem zadał sobie wyraŸne pytanie: "Dlaczegóż tamta powiedziała, że się zlękławyjrzawszy oknem z sypialni Marii Antoniny?" Oderwał oczy od widoku miasta i chciał znowu przypatrzeć się pannie Joasi. Teraz dopiero lepiej zauważył, jaki jest jej profil. Broda miała kształt czysto sarmackiczy kaukaski. Wysuwała się nieco, a w taki sposób, że między niš i dolnš liniš nosa tworzyła się jakby przeœliczna parabola, wgłębi której kwitły różowe usta. Gdy tylko rysy twarzy rozwidniał blask wrażenia, w mgnieniu oka wargi stawały się żywym ogniskiem. Wyraz ich zmieniał się, potężniał albo przygasał, ale zawsze miał w sobie jakšœ szczególnš siłę prawdziwej ekspresji. Patrzšcemu przychodziła do głowy myœl uparta, że nawet impuls zbrodniczy odzwierciedliłby się w tej Nad 6 ˆŠj ľAô48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPˇ"˙c€úc#c1ý c?Rtwarzy z takš samš szczeroœciš jak radoœćna widok rozkwitłych irysów, wesołych barw krajobrazu, dziwnych fantazji malarskich, a również na widok pospolitych przedmiotów. Widać było, że każda rzecz staje wobec tych oczu jako zjawisko naturalne i dobre. Czasami jednak przebijała się m nich zmęczona niechęć i uœmiech zabity. Ale i w tym było coœ dziecięcego: szczeroœć, szybkoœć i potęga. Jak wyraz twarzy, tak samo ruchy panny Joanny miały w sobie coœ... niepodobnego... Jeżeli chciała oddać słowami to, co czuła, bardzo żywo, prędko, na mgnienie oka wznosiła ręce, a przynajmniej brwi, jakby uciszała wszystko zdolne zagłuszyć owš melodię jej myœli, wyrazów, uœmiechów i poruszeń ciała. "Kogo ona przypomina? - myœlał doktor, od niechcenia patrzšc na jej czoło i oczy. - Czym jej nie widział gdzie w Warszawie?" I oto przyszło mu do głowy miłe a nielogiczne notabene, że jš przecie widział wczorajszego dnia przed tym białym uœmiechniętym posšgiem... Na dworcu Saint Lazare rozstał się z turystkami: Stara pani zawiadomiła go, że nazajutrz wyjeżdża ze swš "bandš" do Trouville, a stamtšd do Anglii. Judym pożegnał je ostentacyjnie i wrócił trochę znużony do swojej klety. W pocie czoła Po upływie roku, jednego z ostatnich dni czerwca Judym zbudził się w Warszawie. Była godzina dziesišta rano. Przez uchyloneokna włamywał się do pokoju łoskot ulicy Widok, starodawny, znajomy łoskot drynd tłukšcych się o kamienie wielkoœci bułki chleba. Z dołu, z wšskiego dziedzińca, na który wychodziła większoœć okien chambres garnies, gdzie się w przeddzień zatrzymał, wlokły się już w górę na skrzydłach ciepła rozprażone wapory. Judym zerwał się, zbliżył do okna i przez szpary między jego połowami oglšdał figurę stróża z mosiężnš blachš na czapie, który z rodzimym grubiaństwem tłumaczyłcoœ starej damie w czarnej mantylce. Młodoœć kipiała w żyłach doktora. Czuł w sobie uœpionš siłę jak człowiek, który jest u podnóża wielkiej góry, stawia krok pierwszy, żeby wstšpić na jej szczyt daleki- i wie, że wejdzie. Nie strzšsnšł ze siebiedotšd znużenia po drodze "Paryż-Warszawa", jednym tchem odbytej, ale w przeddzień doznał tylu miłych uczuć,że kazały mu w zupełnoœci zapomnieć o sadzy węgla, którš był przesiškł. Gdy z okien wagonu widział krajobraz, wioski z ich białymi chatami, bezbrzeżne pola, zboża dojrzałe - nie wyczuwał wielkiej różnicy między tym krajem a ziemiš francuskš. Tu i ówdzie sterczały dziwne kształty fabryk i wskroœ jasnego nieba szły dymy. Do wagonu wsiadali wieœniacy bynajmniej nie głupsi od francuskich, czasami tak mšdrzy, że aż miło, rzemieœlnicy i robotnicy - tacy sami jak francuscy. Słuchajšc ich rozmów mówił do siebie co chwila: "A bo to prawda,że jesteœmy barbarzyńcami, półazjatami? -Nieprawda! - Tacyœmy sami jak każdy inny...Walimy naprzód i kwita! Żeby tu wsadzić jednego z drugim, to widziałoby się, czyby i tak potrafili, wycackani przez ich parszywe konstytucje..." To miłe, optymistyczne wrażenie Judym przywiózł w sobie do miasta jakby żywy i słodki zapach pól rodzinnych. Wyspał się setnie, a teraz pierwszym rzutem oka witał "starš budę", Warszawę. Wraz z tym spojrzeniem - przyszli mu na myœl krewni. Czuł koniecznoœć odwiedzenia ich nie tylko z obowišzku, ale także dla samego widoku swoich twarzy. Wyszedł z hotelu i posuwajšc się noga za nogš zginšł w tłumie, który przepływał chodnikiem ulicy Marszałkowskiej. Cieszyły go bruki drewniane, rozrost drzewek, które już pewien cień rzucały, nowe domy powstałe na miejscu dawnych ruder. Minšwszy ogród i plac za Żelaznš Bramš, był u siebie i przywitał najœciœlejszš ojczyznę swojš. Wšskimi przejœciami, poœród kramów, straganów i sklepików wszedł na Krochmalnš. Żar słoneczny zalewał ten rynsztok w kształcie ulicy. Z wšskiej szyi między Ciepłš i placem wydzielał się fetor jak z cmentarza. Po dawnemu roiło się tam mrowisko żydowskie. Jak dawniej siedziała na trotuarze stara, schorzała Żydówka sprzedajšca gotowany bób, fasolę, groch i ziarna dyni. Tu i ówdzie włóczyli się roznosiciele wody sodowej z naczyniami u boku i szklankami w rękach. Sam widok takiej szklanki oblepionej zaschłym syropem, którš brudny nędzarz trzyma w ręce, mógł wywołać torsje. Jedna z roznosicielek wody stała pod murem. Była prawie do naga obdarta. Twarz miała zżółkłš i martwš. Czekała w słońcu, to ludzie tamtędy idšcy najbardziej mogli być spragnieni. W ręce trzymała dwie butelki z czerwonš cieczš, prawdopodobnie z jakimœ sokiem. Siwe jej wargi coœ szeptały. Może słowa zachęty do picia, może imię Jego, Adonai, który nie może być przez œmiertelnych nazywany, może w nędzy i brudzie jak robak wylęgłe - przekleństwo na słońce i na życie... Z prawej i lewej strony stały otworem sklepiki, instytucje kończšce się niedaleko od proga - jak szuflady wyklejone papierem. Na drewnianych półkach leżało w takim magazynie za jakie trzy ruble papierosów, a bliżej drzwi nęciły przechodnia gotowane jaja, wędzone œledzie, czekolada w tabliczkach i w ponętnej formie cukierków, krajanki sera, biała marchew, czosnek, cebula, ciastka, rzodkiew, groch w stršczkach, kubły z koszernymi serdelkami i słoje z sokiem malinowym do wody. W każdym z takich sklepów czerniała na podłodze kupa błota, która nawet w upale zachowuje właœciwš jej przyjemnš wilgotnoœć Po tym gnoju pełzały dzieci okryte brudnymi łachmany i same brudne nad wyraz. Każda taka jama była siedliskiem kilku osób, które pędziły tam żywot na szwargotaniu i próżniactwie. W głębi siedział zazwyczaj jakiœ ojciec rodziny; zielonkowaty melancholik, który odœwitu do nocy nie rusza się z miejsca i patrzšc w ulicę trawi czas na marzeniu o szwindlach. O krok dalej rozwarte okna dawały widziećwnętrza pracowni, gdzie pod niskimi sufitami skracajš swój żywot schyleni mężczyŸni albo zgięte kobiety. Tu widać było warsztat szewski, ciemnš pieczarę, z której wywalał się smród namacalny, a zaraz obok fabrykę peruk, jakich używajš pobożne Żydówki. Było takich zakładów fryzjerskich kilkanaœcie z rzędu. Blade, żółte, obumarłe dziewczyny, same nie czesane ani myte, pracowicie rozdzielały kłaki... Z dziedzińców, drzwi, nawet ze starych dachów krytych blachš lub cegłš, gdzie szeregiem tkwiły okna facjatek, wychylały się twarze chore, chude, długonose, zielone, moręgowate i patrzały oczy krwawe, cieknšce albo zobojętniałe nawszystko w niedoli, oczy, które w smutku wiecznym œniš o œmierci. Przy pewnej bramie Judym zetknšł się z kupcowš dŸwigajšcš na obu rękach ciężkie kosze z jarzynš. Była całkiem rozmamana. Perukę zsunęła w tył niby kaszkiet i ogolone jej ciemię bieliło się jak łysina starca. Wypukłe oczy patrzały przed siebie z wyrazem męczarni, która przeistoczyła sięw spokój - bez żadnego życia, jakby były skorupami jaj, w nabrzmiałych wenach czoła i szyi krew zdawała się głoœno stukać. Na progu jednego ze sklepów siedział stary, zgarbiony Żyd - tragarz. Zostawił wœród ulicy dwie szafy zwišzane sznurem, które aż do tego miejsca przydŸwigał na piecach i jadł surowy ogórek zagryzajšc ten obiad kawałkiem chleba. Judym szedł prędko, mruczšc coœ do siebie. Mury o kolorze zakurzonego grynszpanu albo jakiejœ zrudziałej czerwonoœci, niby pstre, ubłocone gałgany,nasunęły mu się przed oczy. Ciepła... Chodniki były jak niegdyœ zdruzgotane, brukpełen wšdołów: Nie było tu już ani jednego przechodnia w cylindrze, rzadko trafiała się dama w kapeluszu. Ogół idšcych podobny był do murów tej ulicy. Szli ludzie w ubraniach do pracy fizycznej, najczęœciej bez kołnierzyków. Przejeżdżajšca dorożka zwracała uwagę wszystkich. Z dala już dostrzegł Judym bramę rodzinnej kamienicyi zbliżył się do niej z niemiłym uczuciem tak zwanego "fałszywego wstydu". Trza było witać osoby niskiej kondycji. Teraz, gdy wrócił z zagranicy, było mu to przykro; bardziej niż kiedykolwiek. Wszedł co tchu w bramę z nieuœwiadomionym planem: unikać obcych... Dziedziniec rozchodził się w trzy strony œwiata. Nad jednš jego szyjš wznosiła się jakaœ hałaœliwa fabryczka, która była dla Judyma nowoœciš, drugš po dawnemu zajmował skład węgla, a trzecia prowadziła do kilkopiętrowej oficyny. Tam właœnie Judym skierował swe kroki. Gdy stanšł w sieni brudnej jak apartament Lucypera, usłyszał w suterenie szczęk znajomy: to "sšsiad" Dšbrowski, œlusarz, cišł swojš sztukę. Judym zeszedł po schodach i zajrzał w sionkę, która prowadziła na lewo od drzwi œlusarza. Widać tam było czeluœć otwartš, prowadzšcš do rodzinnej sutereny. Kwaœny chłód przystšpił do Judyma i odepchnšł go stamtšd. Z warsztatu œlusarza wyszedł mały umorusany chłopak i zaczšł się przyglšdać goœciowi. Judym szybko pobiegł na górę. Minšł pierwsze piętro, drugie i dopiero na wysokoœci strychu zwolnił kroku. Miał przed sobš okienko bez szyb, pewien rodzaj strzelnicy w murze. Cegła, zamykajšca ten otwór z dołu, była tak wyœlizgana przez dzieci, które się tam bawiły, że przybrała kształt owalny. Ileż to razy on sam, Judym, wyłaził przez ten otwór na zewnštrz muru i wisiał w powietrzu! W kšcie czerniał wodocišg ogólny, rozprowadzajšcy wilgoć na całš œcianę. Nad nim aż do sufitu sięgała plama kopciu z lampy naftowej. Œciany były pełnecienia i smutku, jak deski składajšce trumnę. Ostatnia kondygnacja schodków prowadziła do mrocznej sieni, która przecinała wzdłużpoddasze. Judym stanšł przede drzwiami wgłębi i zastukał raz, drugi, trzeci. Nikt munie odpowiedział. Gdy jeszcze raz kołatał klamkš, z drzwi sšsiednich wysunęła się dziewczyna lat trzynastu i zmierzyła go wzrokiem dojrzałej kokietki. Nie pytana rzekła: - A kogo to pan szuka? - Tu jest mieszkanie Wiktora Judyma? - Tutaj. - Nie wie panienka, czy jest kto w domu? - Dopiero była ciotka, musi być... A może i zeszła na podwórze z dzieciami. Mówišc to wychyliła się jeszcze bardziej i zaglšdała Judymowi w oczy ze œmiałoœciš wielkomiejskš. W tej chwili w głębi mieszkania rozległ się straszny wrzask, jakiœ potok wyrazów złorzeczšcych, klštw ordynarnych bez zwišzku, zlewajšcych się jakby w ryk bydlęcia. Judym zdziwiony nastawił ucha, a potem cicho spytał się dziewczyny, co to znaczy. Uœmiechnęła się filuternie i rzekła: - To tam moja babka, wariatka. - Wariatka? Trzymacie jš w domu? - A w domu. Gdzież mamy trzymać? Odsunšł dziewczynę na bok i zajrzał do wnętrza. W kšcie, pod piecem, siedziało widmo człowiecze, za ręce i nogi przywišzane do haka wystajšcego z ziemi. Siwe kudły nakrywały głowę i ramiona tej istoty, a jakieœ stargane łachmany resztę ciała. Czasem spod włosów ukazywały się straszliwe oczy jak dwa błyskajšce płomienne miecze, kiedy niekiedy usta ciskały ładunek okropnych wyrazów. Judyminstynktownym ruchem cofnšł się do sionki i zaczšł wypytywać dziewczynę: - Czemuż jej nie oddacie do szpitala? - A ja wiem czemu! To dobre! Nie można oddać. - Dlaczego nie można? - Bo nie ma miejsca. A po drugie, skšdże myweŸmiemy pieniędzy na to, żeby za niš płacić. - Czemuż jš tak przykuwacie? - A ba! Czemu? Bo złapie siekierę, nóż, tasak i pozabija dzieci, ojca, mamunię. To taka szelma zła, że proszę siadać! - Dawno już chora? - Abo ona chora? Wariatka, nie chora. Żebym ja takie zdrowie miała jak ta. Przyjdzie jš ojcu wišzać, to się tak utargajš oboje, że no! Ojciec to samo nie ułomek, a ledwo tę psiakrew ujeŸdzi... Judym machnšł rękš i uciekł po schodach. Gdy stanšł na dziedzińcu, dostrzegł w jegoszyi pod murem fabryki mnóstwo dzieci skaczšcych, biegajšcych, rozbawionych. Nakupie opalonych belek siedziała ciotka Pelagia, kobieta stara, łaskawy chleb od latwielu jedzšca u siostrzeńca a brata Judymowego, Wiktora. Była to jejmoœć chuda, chorowita i zrzędna. Rzadko kto słyszał od niej dobre słowo, a dzieci nabrały się tyle szturchańców ile wlezie. Judym szedł ku niej wolno, krzywišc się pod wšsem i mocujšc ze sobš. Przykro mu było witać się na placu, wobec lokatorów i gapiów. Doœwiadczał nieprzyjemnego uczucia półodrazy, zbudzonej i wydobytej na jaw przez szczególne politowanie, stanowišce rdzeń uczuć familijnych. Ciotka Pelagia odwróciła głowę i spostrzegła go, ale nie ruszała się z miejsca. Gdy przyszedł i dotknšł nosem jej zabrudzonego rękawa w okolicach dłoni, schyliła się prędko i cmoknęła go z dala we włosy. - Kiedyż Tomciu przyjechał? Nic my nie wiedzieli... - rzekła z właœciwš jej oschłoœciš. - Wczoraj wieczorem dopiero. Jakże zdrowie ciotki? - Ej... jakież to moje zdrowie... Tak kipię. Teraz ciepło, to siedzę tutaj we dnie, a przyjdzie zima, to się może nareszcie skończy. - Ech, nie lubię też tych wszelkich... - A wiem... - Ciotka nieŸle wyglšda. Cóż słychać u Wiktorów? Jakże on? - A cóż... Jak to Wiktor. - No? - Jest ta w tej fabryce. - U Milera? - Gdzie zaœ! W żelaznej, ale przy stalowni: - Przy stalowni! - zdziwił się Judym - A w stalowni - Dlaczegoż to? - Przerzucił się. Mówi, że woli. No i łatwiej mu będzie... te... Ale to Tomciu winien, nie kto inny... - rzekła obojętnie, prostujšc fałdy spódnicy. - Ja winien jestem, że się Wiktor przerzucił? - Że się przerzuca, to temu Tomciu winien. Jak był głupim dršgalem, to robił, co wlazło. Wzišłże Tomciu kłaœć mu w głowę mšdroœci i teraz mu się odechciało roboty. Zabrał się do nie swoich rzeczy. Ksišżki czyta. A jakże... To uczony człowiek!- uœmiechnęła się szyderczo, pokazujšc białezęby. Judym słuchał obojętnie. PóŸniej zapytał: - Dużo zarabia? - Nie, niedużo. Ona musiała stanšć do roboty, bo przyszła bieda. - Gdzież ona? - W fabryce cygar. Rozchodzš się rano, a ja muszę dzieci pilnować, strawę gotować, dom cały obrzšdzić. Gdzież Tomciu będzie mieszkał, niby na stałe? Tutaj czy gdzie we œwiecie? - zapytała z udanš obojętnoœciš. - Jeszcze nie wiem, dopierom wrócił. Rozmowa się urwała. Judym patrzał spod oka na skrawek asfaltu zabłškany w tym miejscu i leżšcy tam wœród brył kamiennych jak gdyby wskutek czyjegoœ roztargnienia, na drzewko wyrastajšce wprost z asfaltowej skorupy. W sšsiedztwie pniaka leżała krata œcieku podtrzymujšca przeróżne odpadki. Słońce dogrzewało. W cieniu wysokiego muru fabryki bawiło się stado dzieci. Jedne z nich były mizerne tak bardzo, że dawała się widzieć w tych przeŸroczystych twarzach sieć żył błękitnych; inne opaliły na słońcu nie tylko swe buziaki, ręce i szyje, ale także skórę kolan wyłażšcych obszernymi dziurami. Poœród wierzgajšcej gromady pełzało jakieœ małe, rachityczne,ze sromotnie krzywymi nogami i ze œladami ospy na gołych, mizernych gnatach. Cała tabanda sprawiła wrażenie œmieci z podwórza czy zeschłych liœci, które wiatr miota z miejsca na miejsce. Rej wodził między całš hałasujšcš czeredš chłopak oœmioletni, wysmukły, bez czapki, ubrany w ojcowskie ineksprymable i matczyne trzewiki. Kawaler ten darł się wniebogłosy, do czegouprawomocniała go komenda nad resztš w prowadzeniu jakiejœ batalii. Kiedy przebiegał jak jeleń, dšżšc ku œrodkowi dziedzińca, Judym go poznał: - Przecie to Franek! - A Franek... - rzekła ciotka. Dr Tomasz zatrzymał siostrzeńca i wywołał tym na jego fizys oznakę szczerego niezadowolenia. Z tłumu posunęła się naprzód dziewczyna młodsza od Franka i zbliżyła się do ciotki. Była to Karolina, siostrzenica Judymowa. Oczy miała duże, w szarej, znędzniałej twarzy palšce się jak węgle spod grzywy, która zakrywała jej brwi i kończyła się na nosie.To dziecko miało fizjonomię starš i chytrš,spojrzenie uparte i badawcze, jak człowiek, który już przeżył gorycz setki zawodów i którego już nie okłamujš złudzenia. Judym przycišgnšł Karolę do siebie i ucałował. Nie broniła mu tego. Wpatrywała się tylko w jego oczy swym ciężkim wzrokiem, jakby z zapytaniem, co jej z tego przyjœć może. Franek palnšł "wujka" w mankiet i bšknšwszy coœ mdłegona kilka pytań, wydalił się w kierunku kupykolegów. Dyskurs z ciotkš nie kleił się, a natomiast, jak to często w takich razach bywa, przychodziły Judymowi do głowy myœli własne, nowe, nie nadajšce się wcaledo zużytkowania ich w tej rozmowie. Te dzieci biegajšce w ciasnym zaułku, ogrodzonym przez nagie i niezmierne mury,przypominały, nie wiadomo czemu, stado 6 ˆŠj ľAô48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPzcĘ}cGşc-˙c<_wiewiórek zamkniętych w klatce. Gwałtowne ich ruchy, nieustanne skoki domagały się szerokiego placu, drzew, trawy, wody... - Tomciu by się chciał pewnie zobaczyć jak najprędzej z Wiktorem? - rzekła ciotka nie lubišca nigdy udawać szczeroœci uczuć, których nie żywiła. - Ano, rozumie się. - Z nim trudno się tera zetknšć. Czasem to itrzy dni, trzy noce w domu go nie ma. - A gdzież on bywa? - Ba, wie to kto? Może zresztš dziœ akurat przyjdzie... - To ja tu wpadnę wieczorkiem, a teraz chciałbym się z bratowš przywitać. Można do niej zajœć do fabryki, wpuszczš mnie tam? - Czasem to i wpuszczš. Niech Tomciu spróbuje. Przecie wam, panom doktorom, łatwiej niż nam, hołocie... - Gdzież się ta fabryka znajduje? - zapytał Judym, któremu ta rozmowa zaczęła już ciężyć. Ciotka wskazała mu kierunek drogi i adres. Wysunšwszy się z tego domu, doktor szedł ulicami w stronę przedmieœcia ze zwieszonšgłowš, machinalnie szukajšc oczyma fabryki cygar. Nie było tam już jednolitegoszeregu kamienic i rzadziej trafiały się domy piętrowe. Natomiast szły w dal drewniane, niskie, odrapane budynki, niepodobne ani do dworów, ani do chałup wiejskich, a przypominajšce jedne i drugie. Domostwa te były obwieszone jaskrawymi szyldami i zbryzgane błotem. Brud nie puszczał wzroku przechodnia do wnętrza mieszkań i mógł wcale skutecznie zastępować żaluzje. Od frontu mieœciły się tam zresztš główniesklepiki. W jednym sprzedawano nędzne kiełbasy, w drugim, bardziej może mizerniejszym, liche trumny. Gdzieniegdzie ze œrodka tych zagród miejskich, okrytych starš ceglanš dachówkšalbo papš, na której rozkłada się już tu i ówdzie pleœń zielona, strzelała w górę nowa kamieniczka, szybko postawiona, jakby wydmuchnięta z piasku. Taka figura, z niewidocznym dachem, z trzema œlepymi œcianami i jednš uzbrojonš w szereg okien, sterczała wœród siedzib starego, niemal œredniowiecznego kształtu, jak drogowskaznowego porzšdku rzeczy, zwiastujšcy aneksję tych okolic na rzecz rozwoju wielkiego miasta z jego bezlitosnš, surowš liniš, z jego brukiem i więziennym, nagim, chropawym murem. Jeszcze częœciej połać domów niskich przerywał ogromny tors fabryki z tęgimi murami, szerokš bramš i bateriš kominów. W dali na horyzoncie dachów ukazywały się wszędzie te kominy ikominy. Œrodkiem ulicy, po zrujnowanym bruku, wlokły się noga za nogš wozy z cegłš, wytrzšsajšce na wsze strony pył różowy. Odstawiali jš woŸnice przysypani tym kurzem od czubka głowy do obcasa, z twarzami bezmyœlnymi jak cegły. Kiedy indziej dudnił wielki wóz frachtowy zpakami poobwijanymi w rogoże. Na szczycietakiego statku siedział zazwyczaj monstrualny Żyd w czerwonym barchanowym kaftanie, wywijał batem i wrzeszczał na parę koni, stawiajšcych każdy krok nowy z niezmiernym wysiłkiem. Jeden z wozów zagrodził Judymowi drogę wjeżdżajšc w bramę dużego budynku. Numer domu wskazywał właœnie instytucję, której doktor Tomasz poszukiwał. Stwierdzał to również ckliwy i niemiły zapach tytoniu, który otaczał zabudowania ipanował na znacznej przestrzeni ulicy. Judym wszedł w bramę i zwrócił się do szwajcara z zapytaniem, czyby nie można zobaczyć się z robotnicš nazwiskiem Judymowa. Stróż nie chciał słuchać o niczym, dopóki nie uczuł w garœci czterdziestówki. Pod wpływem tego wrażenia zaczšł forsownie myœleć, a wreszcie milkł na chwilę i przyprowadził jakiegoœ kapcana okrytego pyłem. Ten po długich debatach kiwnšł na Judyma palcem i wprowadził go do wnętrza bocznej oficyny. Proszek tabaki wdzierał się tam donosa, gardła, płuc przychodnia i podwajał szybkoœć oddechu. Na pierwszym piętrze ukazała się duża sala, formalnie wypełniona przez tłum kobiet złożony z jakich stu osób, pochylonych nad długimi a wšskimi stołami. Kobiety te, rozebrane w sposób jak najbardziej niepretensjonalny, zwijały cygara prędkimi ruchami, które na pierwszy rzut oka czyniły wrażenie jakichœkurczów bolesnych. Jedne z nich schylały głowy i trzęsły ramionami jak kucharki wałkujšce ciasto. Te zajęte były zwijaniemgrubo siekanego tytoniu w liœcie, które poprzednio zostały szybko a misternie przykrojone. Inne kładły zwinięte cygara w prasy drewniane. Duszšce powietrze, pełne smrodu ciał pracujšcych w upale, w miejscu niskim i ciasnym, przeładowane pyłem starego tytoniu, zdawało się rozdzierać tkanki, żarło gardziel i oczy. Zapierwszš salš widać było drugš, daleko obszerniejszš, gdzie w ten sam sposób pracowało co najmniej trzysta kobiet. Przewodnik nie pozwolił Judymowi zatrzymywać się w tym miejscu i poprowadził go dalej przez wšskie schody isionki, obok maszyn suszšcych liœcie, obok młyna mielšcego tabakę i sieczkarni krajšcej różne rodzaje tytoniu - do izb, gdzie pakowano towar gotowy. Wrzała tam szalona praca. Przechodzšc Judym zauważył dziewczynę, która paczki cygar oklejała banderolš. Szybkoœć ruchów jej ršk wprawiła go w zdumienie. Zdawało mu się, że robotnica wycišga ze stołu nieprzerwanš tasiemkę białš i mota jš sobie na palce. Z ršk leciały do kosza pod stołem gotowe paczki tak szybko, jakby je wyrzucała maszyna. Ażeby zrozumieć sens jej czynnoœci, trzeba było wpatrywać się usilnie i badać, gdzie jest poczštek oklejenia każdej torebki. Za tš salš otwierała się izba przyćmiona, gdzie, według słów przewodnika, pracowała bratowa Judyma. Okna tej izby zastawione były siatkami z drutu, których gęste oka, przysypane rudym prochem miejscowym, puszczały mało œwiatła, ale natomiast powstrzymywały od emigracji miazmaty wewnętrzne. Leżały tam w kštach sšsieki grubo krajanego tytoniu. W œrodku sali było kilka warsztatów, na których towar pakowano. Z każdego stołu wybiegała zakrzywiona rurka, a z niej strzelał poziomo z sykiem długi język płonšcego gazu. Dokoła każdego stołu zajęte były cztery osoby. Przy pierwszym Judym zobaczył swojš bratowš. Miejsce jejbyło w rogu, tuż obok płomyka gazowego. Z drugiej strony stał, a raczej kołysał sięna nogach, wysoki człowiek o twarzy i cerze trupa. Dalej, w drugim końcu, siedział stary Żyd w czapce zsuniętej na oczy tak nisko, że widać było tylko jego długš brodę i zaklęsłe usta. W sšsiedztwie Judymowej po lewej, stronie stała dziewczyna, która nieustannie brała z kupygarœć grubego tytoniu, rzucała jš w szalę, a odważywszy ćwierć funta, podawała człowiekowi kołyszšcemu się na nogach. Doktor wstrzymał się przy drzwiach i stał tam długo, usiłujšc znowu zrozumieć manipulację tej czwórki. Był to widok ludzi miotajšcych się jak gdyby w drgawkach, w konwulsyjnych rzutach, a jednak pełen nieprzerwanej symetrii, metody i rytmu. Postolnicy, przy której te osoby były zatrudnione, między Judymowš a jej sšsiadem przebiegały cišgle dwa blaszane naczynia, z jednej strony rozszerzone w kształcie czworokštnych kielichów, z drugiej równoległoœcienne. Formy te były wewnštrz puste. Judymowa w każdej chwilichwytała jednš z nich w lewš rękę, zwracała szerokim otworem ku dołowi i opierała na kolanie. Prawš rękš ujmowała ze stosu kartkę z wydrukowanš etykietš fabryki, otaczała tš ćwiartkš koniec blaszanej formy, zawijała rogi papieru i kleiła je lakiem, który błyskawicznym ruchem topiła w płomyku gazowym. Ledwiezawinięty róg przytknęła palcem, całš formę brał z jej ršk sšsiad, mężczyzna, podczas gdy ona odbierała stojšcš przed nim, dla wykonania tej samej pracy. Mężczyzna zwracał blachę otworem do góry. Koniec jej wyższy, oblepiony etykietš,zanurzał w stosowne wyżłobienie stolnicy. Przyjmował z ršk dziewczyny ważšcej tytoń szalkę. Wsypywał ćwierć funta w otwór naczynia i tłokiem odpowiadajšcym kształtowi blaszanki ubijał zawartoœć. Dokonawszy tego przez dwa rytmiczne schylenia ciała, wyjmował formę z pełnej już tytoniu papierowej torebki i sięgał po nowš, którš w tym czasie Judymowa oblepiła. Trzeci pracownik paczkę zostawionš wydobywał z otworu i zaklejał z drugiej strony, maczajšc lak w ogniu, na wzór towarzyszki z przeciwnego końca warsztatu. Pracownicy jednego stołu ładowali w cišgu doby roboczej tysišc funtów tytoniu w ćwierćfuntowe paczki. To znaczy, że dostarczali ich cztery tysišce. Na zapakowanie jednej tracili nie więcej czasu jak dziesięć sekund. Były to zgodne ruchy, nagłe a niestrudzone rzuty ršk, jak błysk œwiatła lecšce zawsze do pewnego punktu, skšd odskakiwały niby sprężyste ciała. Judym widział tam jak na dłoni to, co chłopi zowiš "sposobem": usus, wypróbowanym w krwawym trudzie szereg œrodków cudacznych, które stanowiš najkrótszš, najłatwiejszš a niezbędnš do przebycia linię między dwoma końcowymi punktami pracy. Przypomniały mu się własne "sposoby" w klinice, na sali operacyjnej, i tym głębiej zanurzyły jego uwagę w trud istot, które miał przed sobš.W głębi izby stał stół zupełnie podobny do pierwszego z brzegu, a obok płomyka robiła kobieta w czerwonej chustce na głowie. Szmata zupełnie okrywała jej włosy. Widaćbyło spod niej duże, wypukłe czoło. Żyły skroni i szyi były nabrzmiałe. Zamknięte oczy po każdym małpim ruchu głowy otwierały się, gdy trzeba było przylepić lakiem rożek papieru. Wtedy te oczy spoglšdajšc na płomyk gazowy błyskały jednostajnie. Twarz kobiety była wycišgnięta i ziemista jak wszystkie w tej fabryce. Na spalonych, brzydkich, żydowskich wargach co pewien czas łkał milczšcy uœmiech, w którym zapewne skupiło się i w który z musu zwyrodniało westchnienie zaklęsłej, wiecznie łaknšcej powietrza, suchotniczej piersi. Błysk pracowitych oczu i ten uœmiech wraz z całš czynnoœciš przypominały szalony ruchkoła maszyny, na którego obwodzie coœ w pewnym miejscu migota jak płomyczek œwiecšcy. Gdy Judymowa ujrzała szwagra, ręce jej drgnęły i nie trafiły z lakiem do płomienia,aż oczu stoczyły się dwie łzy grube prędzej, nim z ust wybiegło słowo radosnego powitania. Stanęła w pracy i oczyma pełnymi łez patrzała na goœcia. Człowiek wpychajšcy tytoń w torebki nie widział Judyma. Nie otrzymawszy formy we właœciwym momencie, spojrzał na Judymowš takim wzrokiem, jakim patrzeć by mogło chyba koło trybowe na drugie koło, gdyby tamto w biegu stanęło. Judym podszedł do bratowej, przywitał jš skinieniem głowy i rzekł, że czekać jej będzie na dziedzińcu fabrycznym o godziniedwunastej. Do południa zostawało nie więcej nad kwadrans czasu, więc wyszedł z sal cygarowych i czekał w sieni przy wejœciu. W czarnych norach na dole siedziały tam stare baby, w milczeniu segregujšce liœcie tytoniowe. Zasypane tabakš, wychudłe, nędzne, siwe, potworne,z czerwonymi oczami, były jak Parki odprawiajšce tajemnicze misterium swoje. Z głębi oczodołów tych istot spoglšdały na Judyma, gdy czekajšc na bratowš stał we drzwiach, Ÿrenice o wyrazie tak srogim i pełnym zemsty, że zmuszony był ich unikaći odwrócił się plecami. Skoro tylko uderzyła godzina obiadu, Judymowa pierwsza zbiegła ze schodów. Zaniš wysypał się cały tłum kobiet. Bratowejdoktora sprawiało to widać niemałš przyjemnoœć, że mogła pochwalić się przedwszystkimi swym szwagrem. Mówiła cišgle i głoœno: - Kiedyż brat przyjechał? Cóż u brata słychać? Był brat u nas na Ciepłej? Jej brudna, sterana twarz promieniała zadowoleniem i pychš. Wargi rozchylajšce się od szczerego œmiechu ukazywały rzadkie, zielone zęby. Oczy œwieciły się jakwęgle. Wyszła w towarzystwie Judyma z bramy fabrycznej i dšżšc na obiad z przyzwyczajenia co tchu pędziła ulicš. Doktor jej nie wstrzymywał i sam biegł po bruku. Dopiero gdy byli przy bramie kamienicy na Ciepłej, Wiktorowa stanęła i uderzyła się rękš po fizjonomii: - Jezus! czegóż ja lecę jak oœlica? Bratam przegnała tyli kawał. - Nic, nic, będziemy mieli więcej czasu do rozmowy. Czy Wiktor będzie? Twarz jej sposępniała. - Gdzież ta! On je obiady u Wajsów, tam u jednych z fabryki. Mieszkajš na Czerniakowskiej. - No i słusznie. Trudno wymagać, żeby chodził tyli kawał drogi. - A tak i on mówi... - rzekła prędko. Gdy się wdrapywali na schody, doszedł Judyma zapach mięsiwa smażonego na tłuszczach, który znał dobrze z lat dziecięcych. Przez drzwi kuchenki, otwarte na korytarz, buchało goršco i zaduch, jak się zdawało, nie do wytrzymania. Wiktora Judyma nie było w domu. Obiad gotowała ciotka. Teraz już prawie nie spostrzegała obecnoœci doktora Tomasza. On także nie nasuwał się jej przed oczy i chętnie z pierwszej stancji, która pełniła zarazem obowišzki kuchni i mieszkania ciotki, wsunšł się do drugiej, sypialni Judymów. Było to niskie poddasze. Sufitu dosięgało się głowš. Stały tam dwa łóżka zawalone poœcielš, a między nimi komoda okryta szydełkowš serwetš. Nad łóżkami wisiały fotografie krewnych w tużurkach (w œrodku fotografia doktora w mundurze studenckim), wszystkie w ramkach wyciętych laubzegš. Gdzieœ w kšcie szczękał zegar z długimi wagami. Doktor objšł wzrokiem te sprzęty i niektóre z nichprzypomniał sobie: były w suterenie rodziców. Brat Wiktor nie nadszedł w mieszkaniu byłopiekielnie goršco, więc Judym wyszedł obiecujšc wrócić wieczorem. Z myœlš ukrycia się przed skwarem, wszedł do Saskiego Ogrodu, usiadł w bocznej alei i niepostrzeżenie zapadł w marzenia. Od dawien dawna, od czasu kiedy w szkołach zaczšł się uczyć dla samej nauki, snuły musię po głowie pewne nieokreœlone idee z dziedziny chemii, fizjologii... Dosięgał zawsze myœlami jakiegoœ potężnego œwiatła, tysišc razy silniejszego od elektrycznoœci, które oczom lekarza odsłoni wnętrze płuc suchotnika. Tworzył kolosalne odkrycia w terapii gruŸlicy, budował szpitale, jakich œwiat nie widział. Drugš chimerš, która go œcigała, było zużytkowanie nieczystoœci wielkich miast. Trzeciš, wynalezienie jakiegoœ nowego œrodka lokomocji, który by zniweczył siłę wzrostu miast fabrycznych i rozproszył tezbiorowiska cegieł i ludzi po całym kraju. Rojenia uczniowskie przeistaczały się póŸniej w silne, skryte namiętnoœci. Ileż to godzin strawił nad swoim nowym motorem! W mieszkaniu studenckim miał kšt zastawiony butlami i retortami, które zdawało się, mieœciły w sobie cudowne tajemnice. Z czasem owo wielkie œwiatło, jak aureola rozwidniajšce młodoœć biednegostudenta, przygasło pod tchnieniem krytycyzmu, ale mistyczna jego zorza strzelała przy każdej okolicznoœci. Miejscem, które te wielkie wynalazki miały uszczęœliwić, była zawsze "stara buda". Odchwili zaprowadzenia nowych, Judymowych kolei datował się jej rozwój nieznany. Warszawa-ogrom, rozsiadła na przestrzenimil, z sosnowymi parkami, tonšca w drzewach, gdzie skasowanš została suterena i poddasze, gdzie wytępiono gruŸlicę, ospę i tyfus... Obecnie przyszły znowu dawne widziadła. Koncepcje nieuchwytnych pomysłów, szlaki samej istoty wynalazku wdzierały się w mrok niby długie linie œwiatła i ukazywały figury tajemnych rzeczy, które tam leżš. W ogrodzie było mnóstwo ludzi. Judym ani się obejrzał, kiedy minęło popołudnie. Ku wieczorowi nadcišgać zaczęły istne hordy Żydów, aleję głównš, boczne i wszystkie dróżki zalała powódŸ ludzka. Nie było już gdzie spacerować, więc całe towarzystwa sterczały na ulicach albo poruszały się kilka kroków w prawo i w lewo. Tłum ten był jaskrawo ubrany. Kobiety miały na sobie modne barwy. Cały ich ogrom mienił się od pšsowych i jaskrawoniebieskich staników, od fioletowych i czerwonych kapeluszów z ptasimi skrzydłami albo z kwiatami, które za każdym ruchem osoby kiwały się nad jejgłowš. MężczyŸni fason modnych ubrań doprowadzili do stanu wulgarnoœci, przesady i absurdu. W pięknym parku było duszno. Zdawało się, że zwieszone liœcie więdnš, że trawy obumierajš i dobrotliwy zapach lewkonii kona nie mogšc zwyciężyć ludzkiego zaduchu. O zmierzchu Judym wyszedł z ogrodu w stronę placu Teatralnego. Gdy zapalono latarnie, był na Bankowym. Jaskrawy blask rewerberu padł właœnie na chodnik prowadzšcy w kierunku ulicy Elektoralnej. W œwietle tym widać było fale ludzi spływajšce bezustannie za ciemnš sylwetkębanku jakby w szyję naczynia. Judym stanšł. Te czarne masy głów i tułowiów, sunšce prędko niby mrówki, zbudziły w nimuczucie fizycznej odrazy. Zdawało mu się, że spoglšda na sunšce ławy robactwa. Wmieszać się w motłoch mieszkajšcy tam, za tym placem - przenigdy! Przenigdy! czemu, stado 6 ˆŠj ľAô48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPü cLTc ec,ěc ń:t Zawrócił na miejscu z mocnym postanowieniem zobaczenia się z bratem kiedy indziej - i wszedł do wykwintnej restauracji. Nazajutrz wstał o godzinie pištej rano i poszedł do brata. Gdy wchodził w bramę, słońce oœwietlało górne częœci oficyn i udzieliło nawet tym biednym, różowobrudnym œcianom uroku swojego przyjœcia Zdawało się, że nędzne okna, za którymi kryje się ubóstwo, te jakby znużone oczy chorego domu stoczonego wewnštrz przez biedę, wieczyœcie pozbawione blasku wesela, teraz, w tej jedynej chwili, otwierajš się, patrzš w niebiosa i modlš się do słońca. Gdy doktor Tomasz zastukał we drzwi mieszkania, stanšł w nich brat Wiktor, już ubrany. Był to słuszny mężczyzna. Nosił dużš jak łopata, zapuszczonš brodę, która otaczała jego rysy niby rama. Twarz miał bladš, nie opalonš, o skórze jak gdyby przesiškniętej czymœ czarnym. Gdy spojrzał na brata, oczy mu się zaœmiały jak u dziecka, mimo że słowa, które wymówił na przywitanie, miały prawie zimny ton urzędowy: - Jak się masz, Tomek... - Cóż u ciebie słychać... - rzekł doktor, również bez czułoœci witajšc brata. - Ano tak... idzie... - Wiesz, odprowadzę cię. - Dobra rzekł Wiktor bioršc blaszankę. Gdy się znaleŸli w ulicy, szli przez czas pewien obok siebie w milczeniu, po prostu nie wiedzšc od czego zaczšć. Wreszcie Wiktor rzekł: - W Paryżuœ był? - Byłem. - Teraz tu zostaniesz? - Pewno. Trzeba będzie tu osišœć. Zobaczę, jeszcze nic nie wiem. Chciałbym tu być, aleczy wyżyję... - No, i po tylu latach nauki jeszcze byœ nie wyżył! - uœmiechnšł się z niedowierzaniem i odrobinš ironii. - Tak ci się to zdaje. - Pewnie, że mi się zdaje. Co ja mogię wiedzieć? Judym zauważył to "mogię" i wnet go poczęło drażnić. Znowu szli milczšc. Ulice były prawie puste. Kiedy niekiedy jechał wóz z jarzynami albo pieczywem. Nadzwyczajnie hałasujšc przemknęła się dorożka wiozšca niewyspanš osobę z jakiegoœ wczesnego pocišgu. O œciany kamienic rozbijał się łoskot kroków ludzi idšcych do pracy z blaszankami w ręku. W pewnej chwili wyminšł braci stary Żyd dŸwigajšcy na plecach w ogromnym koszu dwa wielkie połcie mięsa. Stróże na całej długoœci ulic rozbijali miotłami suchy kurz ibrud wczorajszy - Mówiła mi ciotka, że przerzuciłeœ się znowu...- zaczšł doktor. - A tak. Pożarłem się z Raczkiem, tam z jednym majstrem. Niech go tam zresztš jasnoœci!... - O co? - A o co? Œcierpieć my się nie mogli i doœć. Mówi, że ja nie na robociarza, że w kamaszkach, w żakiecie chodzę, w krawacie... To, mówi, nie tego... A jemu psiškrwi co do moich kamaszków! Idę do roboty jak każdy inny facet, w takiej, o, koszuli i w takich portkach... - Pewnie, ale po co się drzeć o byle co? - E, o byle co! My ta wiedzieli, o co się drzemy... - rzekł Wiktor spluwajšc. - On mi się tylko czepiał, drań, ja wiem. Ho co mu do mnie. Mogię na mieœcie w œwięto papierowy kołpak włożyć na łeb i chodzić w tym po alejach, to i tak mu nic do tego, chałujowi. Wzienem, zrugałem raz i drugi -no i trza się było wylać z tamtej budy: - Jakże ci teraz? - Z poczštku była bryndza, ale jak raz zaprowadzili tę gruszkę Bessemera czy ta jakiego, i nadałem się. Robota jest ciężka, oczy żre, ale tu wolę. - Widzisz, to ci chcę powiedzieć, że ty może wolisz, ale Teosia musiała stanšć do roboty. Ja wczoraj byłem w tej jamie, gdzie ona chodzi. - Ja jej nie zmuszał. - Tyœ jej nie zmuszał, ale brak zmuszał. Powiem ci, że ona w tym tytoniu długo robić nie powinna. To jest za ciężka praca. - Teraz letkiej pracy mało na œwiecie - rzekł Wiktor obojętnie. - Cóż ja miałem robić? Przecie nie próżnuję. - Ja też ci nie robię wyrzutów, tylko mi żaltwojej kobiety. - I mnie jej żal, ale cóż na to poradzić... - rzekł Wiktor w tonie ironicznym, z boku rzucajšc okiem na brata. - Tyœ wyszedł na ludzi, a my zostali w swoim stanie. Żałujesz... "mojej kobiety..." Ja to samo... Ale choćbyœ żałował i przeżałował, to się psu na budę nie zda. Już nie trzeba, jak ja się staram, żeby się wybić na ludzi... - Myœlisz, że ci ubliża to, co mówi taki Raczek! - Nie ubliża mi! Kazałbym ja ci chodzić w grubych buciorach, w zgrzebnych gałganach, w drelichu, jak bele chłopu od kanalizacji; co ze wsi przylazł... To byœmy zobaczyli... - Ubranie o wartoœci człowieka nie stanowi... - rzekł doktor, myœlšc jednoczeœnie, że ta maksyma stanowi wyœwiechtane słowo, pasujšce do treœci skarg Wiktora jak kwiatek do kożucha. Tamten szedł kilkanaœcie kroków nic nie mówišc Raptem zwrócił się do Tomasza i rzekł szorstko: - Widzisz, tak: tyœ tera pan, a ja taki se człowiek, mało co lepiej ubrany od naszegonieboszczyka ojca. Wzięła cię ciotka z domu, wychowała, dała cię do szkół - no i dobrze, bardzo dobrze. To mię, sumiennie cimówię, szczerze cieszy. Twoje życie było jak różyczka w ogrodzie, a moje, uważasz... Jak się ty będziesz ubierał, mnieto nic a nic nie obchodzi, chociaż to ubranie, twoje, nosisz z tej racji, że cię, widzisz, ciotka wzięła. Bez tego to cóż byœ ty był? A jak sobie ja kupię żakiet, tom do tego żakietu doszedł własnymi pazurami, jakbym go z muru wygrzebał. Uważasz mię? Doktora zakłuły te słowa. - Zdaje ci się - rzekł - że moje życie było jak różyczka w ogrodzie. Żebyœ ty wiedział... - Skšd ja mam co wiedzieć! - krzyknšł prawie Wiktor. - Byłeœ to brat dla mnie! Pamiętam, że ciotka raz przyjechała dryndš, jak my oba na bosaka łachali po rynsztokach. Ciebie wzięła, boœ był przystojniejszy - i koniec. Przychodziłeœ donas czasami na jakie godzinkie, aleœ był wystrojony, potem w mundurze, i boczyłeœsię na mnie, obdartusa z terminu. - Co ty... - No, no, ja ta na wiatr nie gadam! Dopiero jakeœ poszedł do uniwersytetu, zetknęliœmysię, ale to co innego, i zresztš... - Ciotce zawdzięczam wiele - mówił doktor patrzšc w ziemię. - Gdyby nie ona, zostałbym był na naszym podwórzu. To prawda. Ona mię w œwiat wepchnęła, ale też com ja z jej powodu przeżył! - Tyœ przeżył? - Wiesz przecie, kim była nasza ciotka. - Przecie, że wiem. - Była to podobno niegdyœ cudna dziewczyna. Toteż prędko z sutereny ruszyła w œwiat... - Cóż ty będziesz we flanelę obwijał? "Ruszyła w œwiat" - tere fere... To była, podobno, najpierwsza granda w Warszawie!Jeden facet, co mu ojciec nieboszczyk butyrobił, rozpowiadał staremu, że to, mówię ci, hrabiowie, nie hrabiowie... - No dobrze, dobrze! - mruknšł Tomasz z niecierpliwoœciš. - Gniewa cię to? - œmiał się tamten ordynarnie. - Chcę ci powiedzieć, jak było, boœ o tym zaczšł, a nie wiesz: zebrała sobie kupę pieniędzy, mieszkanie najęła na drugim piętrze, cztery pokoje... miała œliczne meble. Czego tam nie było! - Podobno szyk najpierwszy! - Tak jeszcze stała, gdy mnie wzięła do siebie. Była już wtedy przekwitła, życia dawniejszego nie prowadziła, ale bywało u niej mnóstwo znajomych. Grało to w karty,piło. Przychodzili najrozmaitsi ludzie, młode i stare baby. Tam ja to rosłem "jak różyczka w ogródku"... - mówił z bolesnym uœmiechem. - Pierwszych lat byłem na posyłkach, froterowałem, czyœciłem posadzki, myłem w kuchni garnki, rondle, nastawiałem samowary i latałem, latałem bez końca za sprawunkami. Jeszcze dziœ pamiętam ten dom, te schody kuchenne! Ile ja tam cierpień... Może we dwa lata wzięła ciotka i wynajęła pokój w korytarzu z osobnym wejœciem jednemu studentowi. Płacił niedużo, ale za to miał obowišzek mnie uczyć i przygotowywać do gimnazjum. Ten facet mię uczył sumiennie i przygotował. Radek się nazywał... Poszedłem do sztuby. Ciotka płaciła wpis, nie mogę powiedzieć, ale też za to używałana mnie co się zmieœci. Dowiedziałem się póŸniej, gdy byłem starszy, że dużo przegrała w karty. Wówczas nie rozumiałem wcale tego, co się tam działo. Doœwiadczałem tylko na sobie bez ustanku, że ciotka jest coraz bardziej skšpa i wœciekła. Formalnie wœciekła. Opanowywała jš czasami jakaœ furia i gnała po pokojach, z jednego w drugi. Nie daj Boże wpaœć jej wtedy w ręce! Sypiałemzawsze w przedpokoju, na sienniku, który wolno mi było przywlec z ciemnego pasażyka za pokojem ciotki wówczas dopiero, gdy się już wszyscy goœcie od niejwynieœli. Kładłem się spać póŸno w nocy, awstawać musiałem najwczeœniej ze wszystkich. Z czasem goœci przychodziło coraz mniej, ale za to wynajęła trzy pokoje, do których wchodziło się ze wspólnego korytarza, sublokatorom. I wtedy nie wolno mi było kłaœć się spać przed powrotem ostatniego z tych nędznychnocnych włóczykijów. Wstawać musiałem, gdy jeszcze wszyscy spali. Prał mię, kto chciał: ciotka, służšca, lokatorowie, nawetstróż w bramie wlepiał mi, jeœli nie kułakaw plecy, to przynajmniej słowo, często twardsze od pięœci. I nie było apelacji. Moje lekcje, gdy Radek się wyprowadził po skończeniu budy, odrabiałem w kuchni, na stole zawalonym rondlami, wpoœród ziemniaków i masła. Ileż to razy ciotka mięwyganiała precz, za byle winę! Ile razy musiałem błagać na klęczkach, żeby mię znowu przyjęła do swego "domu"! Czasami w przystępie œwietnego humoru dawała mi swoje rozklapane trzewiki, w których ku szczerej radoœci całego gimnazjum chodzićmusiałem. Trafiła się zima, kiedy sypało się w prunelowych pantoflach z wysokimi obcasami, albo inna, w której całym cišgu mogłeœ był widzieć na œniegu œlad moich bosych nóg, choć niby to były okryte przyszwami. Jakem się tylko przywlókł do pištej klasy, bryknšłem stamtšd. Ale całe moje dzieciństwo, cała pierwsza młodoœć upłynęły w nieopisanym, wiecznym przestrachu, w głuchej nędzy, którš teraz dopiero pojmuję. A zresztš, a zresztš... co to gadać... - To ci ciocia dopiero... - œmiał się Wiktor. -Nieboszczyk ojciec nie lubił o niej gadać, otej ciotce, a jak się tylko urżnšł zdrowo, to zaraz na niš klšł co się zmieœci. Tomasz machnšł rękš i szedł w milczeniu: Ulice pełne już były œwiatła słonecznego. Przy domach otulonych drzewami słały się fiołkowe, pachnšce cienie. Tomasz i Wiktor zawrócili właœnie w kierunku dzielnicy fabrycznej i stanęli na wzgórzu, skšd jš całš można było widzieć.Z głębi odległych murów cišgnęła w szczere pole Wisła, wygięta jak ogromny łuk z jasnego srebra. Zdawało się, że płonie białym blaskiem, zapalona przez słońce poranne. Spragnione oko chwytało daleki widok tej swobodnej wody, zielonej równiny łšk, sinych lasów, nikłymi liniami ginšcych w przestworzu. Bliżej nad Wisłš ciemniały kępy jakichœ drzew rozłożystych.Bracia usiedli pod murem ogrodowym na trawniku i milczšc patrzyli w krajobraz, który mieli przed sobš. Z niziny fabrycznej,z owej masy œlepych murów bez okien, z wšskich i podłużnych budowli, które cienkimi rurami wydychały kłęby pary, przecudne w promieniach słońca, jak ruchome bryły srebrne, dochodził nie milknšcy łoskot żelaza. Doktor Tomasz ulegał złudzeniu, że te dŸwięczne uderzenia młotów, owe jęki jak gdyby targanych łańcuchów wydaje para buchajšca na wsze strony z dachów okrytych zadymionš papš. Zdawało mu się, że drżšcy z jakiegoœ nienasyconego poœpiechu, dziki, zdławiony i twardy ryk motorów daje się umiejscowić, że go widaćw ogromnych kłębach burego dymu, migajšcych cišgłe i prędkie półkola. Ten dym mnóstwa wysokich kominów z cegły, i wšskich, okršgłych, z blachy spojonej, gangrenował już przestwór czystego nieba,zniżał się, wałęsał nad gmachami i zalewał ulice niby szara mgła, w której traciły wyrazistoœć kształtów domy, latarnie, wozy i ludzie. Kiedy niekiedy dawały się uczuć w równych odstępach czasu dwa idšce po sobie ciosy młota parowego, dzięki którym ziemia drżała w odległoœci kilkudziesięciu kroków od fabryki. Po rozbitym bruku ulicy toczyły sięwozy cišgnione przez ogromne koniska. Wehikuł taki składajšcy się z dwóch słupów złšczonych, które leżšc na grubychosiach dŸwigały ciężar żelaza, przewłóczył z miejsca na miejsce bryły "gęsi" surowcowych, podobne do zastygłych skib grudy, płaskie sztaby żelaza, proste albo zwinięte jak wstšżki relsy, dršgi, ogromne częœci mostów, krat,maszyn. Niektóre z nich słychać było w sšsiedniej ulicy. Jakieœ dwa ogony długich kutych sztab, wysunięte poza tylne koła wozu, przy każdym jego wstrzšœnieniu trzepały się o siebie wydajšc wrzask nieznoœny. Zdawało się, że to wœciekłoœć obłškana, skuta łańcuchami, w diabelskiej furii wali ogonem i wyszczekuje w męczarni ostatnie swoje tchnienie. Kiedy Judymowie siedzieli, przeczekujšc nerwami wędrówkę jednego z najhałaœliwszych transportów, nagle z drugiego trotuaru dał się słyszeć głos: - Judym! Czegoż ty tam siedzisz... Judym! Bracia nierychło ten głos usłyszeli. Wreszcie Wiktor rzucił okiem i wnet wstał z miejsca. Z drugiej strony ulicy szedł młody człowiek wysokiego wzrostu, blondyn, z jasnš, krótkš brodš i niebieskimioczami. Twarz jego była po fabrycznemu przybladła, ale usta zachowały jeszcze uœmiech i barwę zdrowia. Miał na sobie zniszczone ubranie i perkalowš koszulę. Głowę jego okrywał duży kapelusz z rondem w postaci skrzydeł. - To nasz nowy pomocnik tego inżyniera, copierwszy ustawiał "gruszkę" - rzekł Wiktor. Młody człowiek zbliżył się do nich i zaczšłrozmawiać. Co parę chwil rzucał bystre, jasne, prawdziwie badawcze spojrzenia na Tomasza. - To mój brat - rzekł Wiktor - doktor. Wrócił w tych dniach z Paryża. Technik wycišgnšł rękę i powiedział niewyraŸnie, jak zwykle przy prezentacji, jakieœ nazwisko. Rozmawiajšc o rzeczach obojętnych, wszyscy trzej schodzili wolno w dół ulicy. Wiktor, pełen zadowolenia, że może się pochwalić takim bratem, choć usiłował tego nie zdradzać, mówił dużo, a wreszcie nie pytajšc Tomasza prosił młodego inżynierka, czyby doktor nie mógł zwiedzić fabryki, a osobliwie stalowni. Ten wahał sięprzez chwilę, a wreszcie przyrzekł protegować goœcia. Zeszli w wšskš uliczkę utworzonš przez nagie mury fabryki i stanęli u ciasnych drzwi. Była już zapewne godzina siódma. Na podwórzu fabrycznym otoczył ich szczęk młotów i głuche warczenie motorów dynamoelektrycznych o sile blisko tysišca koni. Wiktor gdzieœ znikł i doktor został sam na sam z młodym zawodowcem.Ten prowadził go przez sale, gdzie heblowano sztaby żelaza długie kilkadziesištłokci, gdzie borowano w nich dziury za pomocš œwidrów gdzie skromne maszynki wmgnieniu Ÿrenicy wybijały w płytach grubych na dwa palce duże otwory z takš łatwoœciš, jakby rzecz szła o przedziurawienie palcem plastra miodu. W jednym miejscu nitowano kraty mostów za pomocš œrub rozpalonych do białoœci, gdzieindziej cięto nożycami sztaby jak płótno. Z ogromnych izb warsztatowych Judym przeszedł do pustej hali, gdzie pracowało zaledwie kilkunastu ludzi. Tu spajano relsy. Doktor Tomasz ciekawie przyglšdał się tej robocie. Mało tam miały do czynienia maszyny. Działały za to wyłšcznie muskułyi młoty na długich toporzyskach. W rogu sali dłubał nad czymœ mężczyzna o takim kadłubie, o takich bryłach mięœni, że Judym przypatrywał mu się jakby nieznanemu gatunkowi człowieka. Widział podobne kłęby bicepsów, ale tylko w marmurze i na rysunkach. Zdawało się, że gdyby to ramię podniosło się, ta pięœć w mur trzasnęła, boby go w mgnieniu oka zgruchotała na szczštki. I był to wspaniały widok, gdy siłacz ujšł swój młot i zaczšł do spółki z towarzyszem łšczyć uderzeniami dwa rozpalone końce szyn. Doktorowi nie chciało się stamtšd wychodzić. Z żywš ciekawoœciš przyglšdał się siłaczowi, rozpatrywał i przepowiadał sobie na nim muskuły. Z daleka posuwajšc się za swym inżynierem, cieszył się widokiem kowalskiego kadłuba. - To także silny chłop! - rzekł towarzysz. - Który? - A ten... Obok potężnego kowala stał bokiem odwrócony człowiek młody, lat może dwudziestu oœmiu, z twarzš tak pięknš, że Judym ujrzawszy jš stanšł jak wryty. Byłyto ostre rysy chudej twarzy, regularne i jakby wyrzeŸbione z koœci. Górnš wargę ocieniał mały, czarny wšsik. Człowiek ten był prawie szczupły, tylko jakoœ przedziwnie kształtny. Ruchy miał nie szybkie, lecz pewne swego celu, nieodzowne i harmonijne. - Czyż to także kowal? - szepnšł Judym. - W porównaniu z Herkulesem wyglšda jak chrabšszcz. - Ej, tak Ÿle nie jest... - uœmiechnšł się przewodnik. Wkrótce potem chudy robotnik, gdy kolej naniego przyszła, dŸwignšł swój młot i , stado 6 ˆŠj ľAô48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż!Po ["ż íc€#Źc$Ŕ+Rc%;Gzaczšł uderzać. Wtedy dopiero Judym zobaczył. Młot obiegał kršg rozsunięty i trzaskał w żelazo z ogłuszajšcš potęgš. Nagie ręce wyrzucały go w prawo i w tył izadawały sztabie cios z boku, a od samej ziemi poczęty. Korpus ciała stał prosto, jakby w tej czynnoœci nie brał udziału. Tylko biodra wzdrygały się pewnym, minimalnym ruchem, który ukazywał stopień samej siły, i mięœnie łopatek nacišgały koszulę. Snopy iskier wyfruwały spod młota w kształcie gwiazd błękitnych i złotych. Otaczały wspaniałš figurę rycerza jakby aureolš, należnš wielkiej mocy i cudownej pięknoœci. Po ostatnim uderzeniu młody kowal usunšł się w kšt hali melodyjnym ruchem, wsparł ręce na toporzysku i œwistał przez zęby. Krople potu stały na jego czole i płynęły strugami z usmolonej twarzy. Z szopy kowalskiej wchodziło się do odlewni żelaza i stali. Dym słomy wolno węglejšcej, zapach przeróżnych kwasów i duszne, do ostatka wynaturzone powietrze wypełniały te hale grobowe, czarne, ziejšce ogniem. Grunt ich zryty i sprzewracany dymił się i parzył nogi. Czarne, ranami okryte œciany dygotały jak gdyby z wiecznego bólu. W jednym końcu olbrzymiej szopy stało naczynie w kształcie gruszki. Podstawa jego była szeroka, szczyt zwężał się i zakończony był niedużym otworem. Ta wielka retorta obracała się na poziomej, wewnštrz próżnej osi, która wprowadzała do œrodka ogrzane powietrze z maszyny wiatrowej. Całe to naczynie mogło przechylać się w taki sposób, że przez otwór górny wylewała się we właœciwej chwili zawartoœć. Gdy Judym wszedł do sali, "gruszka" stałapionowo, naładowana warstwami surowca ikoksu. Puszczono pršd powietrza o temperaturze oœmiuset stopni, które z dołuwdziera się do wnętrza i dmie z olbrzymiš siłš. Wówczas przez otwór w górze zaczšłwybuchać czarny kopeć, w którym błyskał kiedy niekiedy rozdymajšcy się płomień. Mroczne kłęby napełniły budynek i wypływały przez ogromne wrota. Dym strzelał w górę ze wzrastajšcš szybkoœciš, był coraz bielszy i cieńszy. W pewnych odstępach czasu miliardy gwiazd leciały z jego głębi. Gdy koks spalił się całkiem, zaczšł spomiędzy nich buchać z przeraŸliwym hukiem wielki płomień, długi,drgajšcy. Zrazu był czerwony, póŸniej bladł, błękitniał, wreszcie przybrał jakiœ kolor, który oœlepiał. W samym prawie ogniu, tuż przy gruszce, było kilku ludzi. Na czele ich stał młody technik. Iskry przepaliły mu rondo kapelusza, zniszczyły ubranie. Twarz jego wznosiła się ku płomieniowi. Zakrwawione oczy badały kolor ognia, ażeby po jego barwie osšdzić, czy stal się już wytwarza. W pewnej chwili dał rozkaz, ażeby wrzucićw paszczę naczynia krzemionkę (silicium), która się w tej temperaturze 1400 stopni asymiluje mechanicznie z żelazem. Płomień szalał. Słup jego, zwężony jak miecz obosieczny, wydawał zduszony ryk - i leciał. Zdawało się, że ten ogień wydrze się ze swego miejsca, zerwie i buchnie w górę. Wzrok nie był w stanie znieœć blasku,który rozœwietlił ponurš halę. Wówczas na galerii z żelaznš balustradš, zapłomieniem, a w połowie jego wysokoœci, zdawało się, że w samym ogniu, jak salamandra, ukazała się czarna figura. Doktor ciekawie wlepił wzrok i œledził ruchy tej postaci. Robotnik długie narzędzie, pewien rodzaj miotły kominiarskiej, zanurzył w ciecz parskajšcš. Wtedy doktor poznał w tej czarnej osobie swego brata - i serce zapaliło się w nim, jakby w nie zleciała iskra z płomienistego ogniska. Mrzonki Powrót z wywczasów letnich doktora Antoniego Czernisza stanowił dla œwiata lekarskiego jak gdyby otwarcie roku. DoktorCzernisz był prawdziwie niezwykłym człowiekiem. Jako lekarz zajšł jedno z pierwszych miejsc nie tylko w Warszawie Imię jego było na ustach publicznoœci, powtarzało się w pismach specjalnych i nieobce było naukowemu œwiatu zagranicy. Owszem, wyznać trzeba, że tam cieszyło się większym uznaniem niż w domu. Dr Czernisz pochodził ze sfery ludzi biednych. O własnej sile ukończył nauki, zdobył sobie imię w œwiecie i byt. Stosunkowo doœć póŸno, bo dopiero po czterdziestym roku życia, gdy już był człowiekiem zamożnym, ożenił się z kobietš wielkiej pięknoœci. Pani Czerniszowabyła "jedynš nadziejš" rujnowanej rodziny półarystokratycznej. Wyszła za mšż nie z miłoœci prawdopodobnie, lecz z przekonania. Była to swego czasu żywa bojowniczka emancypacji. Z biegiem czasu dzieci przychodzšce na œwiat, obowišzki i stosunki usunęły jš od życia szerszego, alenie zburzyły jej aspiracji i wierzeń. Do sprawy uczciwej zawsze przyłożyła ręki. Już to nie były dawne prace tchnšce entuzjazmem, ale jeszcze tkwił w nich pewien umiarkowany zapał. W salonach doktorostwa Czerniszaw gromadziła się sfera myœlšca. Wszystko, co Warszawa miała wybitnego, znajdowało tam goœcinę. Przyjęcia rozłożone były w ten sposób, że jednego tygodnia w umówione œrody zbierała się inteligencja wszelkich zawodów, drugiego - tylko lekarze. Jeżeli wdniu niewłaœciwym przybłškał się ktoœ spoza koła medycznego, był goœciem pani. Grono lekarskie nie trwoniło swych zebrań œrodowych na gawędkę. Zgromadzenia te, poczštkowo obejmujšce grupę najbliższych przyjaciół gospodarza, literalnie wcišgały ludzi. Jeżeli kto miał ukończonš pracę, to jš tam czytał; jeżeli nastręczył się komu w praktyce niezwykły wypadek, to tam byłpodawany do wiadomoœci kolegów. Przybył ktoœ ze œwiata, z wycieczki naukowej, tam zdawał sprawę z tego, co widział i do stosowania w kraju, w granicach sztuki lekarskiej, za słuszne uważał. Posiedzenia nie miały charakteru napuszonego, ale też nie tršciły szlafrokiem. Liczono się z nimi, a co ważniejsze, lubiono je. Gospodarz, człowiek skromny a mšdry, pełen dystynkcji i słodyczy, pani domu czarujšca każdym słowem i gestem, salony, w których znajdowało się urzšdzenie wytworne, niejedno dzieło sztuki, a nade wszystko owa atmosfera myœli, wyższoœci prawdziwej i kultury - przycišgały wszystkich. Judym, który doktora Czernisza znał będšcjeszcze studentem, złożył mu w pierwszych dniach wrzeœnia swe uszanowanie i został zaproszony do koła. W połowie następnego miesišca odbyła się pierwsza œroda lekarska. Dr Tomasz wybrał się na to zgromadzenie... z odczytem. Wahał się bardzo długo, lękał i zapalał, aż wreszcie postanowił przedstawić rzecz swojš. Napisał jš dawno, jeszcze w Paryżu. Teraz przypišł do niej wstęp i trochę cyfr statystycznych miejscowych. Dr Czernisz zachęcał go do czytania tej pracy (której zresztš wcale nie znał) usilnie i wymownie,prosił, a nawet zobowišzywał. - Jak to? - mówił - kolega pytasz się, czy masz nam pan wyrazić myœl, którš przywiozłeœ z Paryża po dwuletnich blisko studiach... Więc cóż mamy czytać, gdy się zejdziemy? To, co wiemy wszyscy, co tu między sobš obgadaliœmy tysišc razy?... Judyma przekonywały te argumenty tym skuteczniej, że za granicš zdarzało mu się czytać w towarzystwach różne wypracowania. Było w tym nawet nieco ambicji z lichszego kruszcu... Powstrzymywała go tylko jakaœ trwoga czysto lokalna. W dniu oznaczonym jeszcze raz zbadał swój rękopis, ubrał się w czarne szaty i o zmroku wyruszył. Gdy miał już przekroczyć bramę domu, uczuł mocne œciœnienie w gardle, które wnet zwyrodniało w zupełnš chęć odwrotu. Byłanawet chwila zupełnego tchórzostwa... Mimo to przycisnšł wreszcie guzik dzwonka, nad którym widniało nazwisko "Dr Czernisz". Wnet usłyszał z bólem w głowie kołatanie we drzwiach zasuwki, szereg tępych dŸwięków, wydajšcych coœ jak bełkot czy jak œmiech szyderczy... Wszedł na marmurowe schody zasłane szerokim, barwnym chodnikiem, do rzęsiœcie oœwietlonego przedpokoju i poczułna ramieniu dłoń gospodarza. Otoczył go gwar mężczyzn żywo rozmawiajšcych. Niezgrabnie, potykajšc się na dywanach, zawadzajšc o meble, przyszedł wreszcie, prowadzony przez Czernisza, do kozetki, z której podnosiła się œliczna kobieta. Miała może lat trzydzieœci. Była ubrana bez elegancji, ale z takim wdziękiem obłóczyły jš te proste suknie, że Judym uczuł zaraz swojš wrodzonš szewskš strachliwoœć i wprowadził w czyn niemniej szewskie ukłony oraz maniery. Pani Czerniszowa spostrzegła to jego stropienie się i wnet nie tylko zrozumiała je z całš żywoœciš natur szlachetnych, ale sama czuła się równie zmieszanš i nieszczęœliwš. W tej chwili dr Tomasz przypomniał sobie, że bezwzględu na ten brak jasnoœci umysłu, któryw danej chwili przechodził, ma jeszcze czytać, zabrać głos wœród tych ludzi obcych, pewnych siebie, przygotowanych dosšdu, do rozmowy i do wyładowania konceptu. Doktorowa mówiła z nim o Paryżu i usiłowała to sprawić, ażeby się poczuł swobodnym. W częœci jej się to udało. Judym powzišł dla niej rozpaczliwš sympatię. Zaczšł mówić... Tymczasem ktoœ inny przysiadł się z lewej strony, ktoœ trzeci odwołał jš w drugi koniec salonu. Rozglšdajšc się, gdy sam został, Judym spostrzegał wielu lekarzy. Znał ich z widzenia, ze szpitala i z ulicy. Uœciœnieniem ręki mógł przywitać ledwie paru. Siedział w swym fotelu sztywnie, ze zdrętwiałymi nogami, które jak kłody tkwiły na miękkim dywanie i przechodził męczarnie oczekiwania. Co chwila u drzwi brzęczał dzwonek i nowa osoba ukazywała się w jasnym œwietle. Gdy już salon i przyległe gabinety napełniły się zupełnie, dr Czernisz swym cichym, miękkim głosem zawiadomił zebranych, iż kolega dr Judym, œwieżo przybyły z Paryża, odczyta pracę swš pod tytułem... Kilka uwag czy Słówko w sprawie higieny... Judym słuchał tego zawiadomienia z formalnym przerażeniem. Jednakże gdy oczy zgromadzonych zwróciłysię do niego, ochłódł, wstał pewien siebie,zbliżył się do małego stoliczka, wydobył swój rękopis z bocznej kieszeni surduta. Gwar wolno, jakby niechętnie, zamieniał sięna szept, w którym brzmiał dŸwięk mętny...Judym... Judym... niby akord gasnšcy w przestrzeni. Dr Tomasz zaczšł czytać. We wstępie, ukutym robotš kowalskš ze zdań i wyrazówpełnych erudycji, była mowa o współczesnym stanie higieny. Nie tylko sentencje, w których ten sam rzeczownik powtarzał się kilkanaœcie razy, ale i myœli były twarde tudzież znane jak "Powrót taty". Prelegent czuł na sobie i widział nibywe mgle spojrzenia zimne, ostre i już ubarwione drwinš. Ale to mu dobrze zrobiło. Czytał o nowych usiłowaniach w sprawie dezynfekcji, stosowanych w szpitalach, które zwiedził, o nowych œrodkach i zabiegach, na przykład o chinozolu, o przeróżnych stosowaniach sublimatu, o wszystkim, słowem, co z ksišżek i czasopism obcych wygrabił. Zaczęło to poniekšd interesować słuchaczów. Ciekawoœć ich wzrosła, gdy opisywał nowe œrodki dezynfekcjonowania mieszkań prywatnych, jak niepolimeryzowany formaldehyd i inne. - Ta kwestia wypełniła pierwszš częœć rozprawki. Na poczštku drugiej Judym zadał sobie pytanie, co nauka, tak bardzo w ogóle interesujšca się sprawš zdrowotnoœci, przedsiębierze dla higieny życia motłochu. Ażeby zbadać tę kwestię ze stron rozmaitych, zaczšł opowieœć o zjawiskach,które miał możnoœć widzieć w Paryżu i gdzie indziej. Mówił tedy o trybie życia tak zwanej armii rezerwowej przemysłu, o bandach koczujšcych, przepojonych absyntem, balujšcych w sali du Vieux-Chéne,przy ulicy Mouffetard, albo w sali de la Guillotine itd. Była to długa historia. Słuchano jej z pewnym zajęciem. Prelegent opuœciwszy ten przedmiot zwrócił się do opisu instytucji noclegowej, Château-Rouge. - Chodziłem tam często - mówił - a nawet, wyznać muszę, spędziłem w tej norze jednš całš dobę. Nigdy nie wyjdzie mi z pamięci ten sen nocy zimowej. Wchodzi się tam z małej uliczki Galande, leżšcej w sšsiedztwie Notre-Dame, w najstarszej dzielnicy paryskiej. W pobliżu kwitnie sławny szynk Pére-Lunettes. Klientela dawnego pałacu "pięknej Gabrieli" (D'Estrées) jest dwojakiego gatunku. Pierwszš stanowiš "goœcie" zwiedzajšcy, drugš - biedacy, którzy tu znajdujš tani absynt i kilkugodzinny przytułek. Tak zwanaconsommation kosztuje w Château-Rouge 15 centymów, za co goœć ma prawo siedzenia przy stole tudzież oparcia dwu ršk i głowy na jego krawędzi aż do godziny drugiej w nocy. W czasie mroŸnych i dżdżystych wieczorów goœcie, z których, rzecz prosta,ani jeden nie posiada własnego mieszkania, leżš po prostu jedni na drugich. Wyrzuceni po pierwszej w nocy, rozłażš się w czterystrony œwiata. Jedni idš spać pod mosty, nafortyfikacje, do Lasku Bulońskiego, na Váncennes... Inni, którzy majš w kieszeni kilkanaœcie groszaków, szukajš jakiegoœ marchand de sommeil. Największa iloœć nocuje w Château, po czym jedni idš do Hal Centralnych, ażeby za dwa sous spożyć soupe au riz, a w cišgu dnia za kilkanaœcie,czasami za kilkadziesišt centymów pomagaćurzędowym tragarzom. Inni, zbieracze ogryzków papierosowych, niedopałków cygar, czekajš przy pomniku E. Doleta, na placu Maubert, już o godzinie szóstej rano,irobotnikom dšżšcym do fabryk sprzedajš torebki z wytrzšœniętym tytoniem po 10 centymów sztuka. Château-ftouge może w sobie pomieœcić kilkaset osób. W zimowe noce bywa ich tam pięćset. W pierwszej izbie z bufetem zbierajš się przeważnie kobiety i dzieci, ponieważ kopci się tam w blaszanym piecu. W drugiej, dawnej sypialnipięknej kochanki Henryka IV, leżš na gołej podłodze sami mężczyŸni. Za prawo snu do drugiej w nocy właœciciel pobiera od każdego 10 centymów. W izbie trzeciej, ozdobionej freskami, którš zowiš "senatem", ludzie œpiš na stołach i na ziemi. Tam zbieracze niedopałków wydmuchujš z gilz swój towar i układajš go w torebki, tam les dos czekajš cierpliwena swe marmittes, nocne pracownice, któreich utrzymujš. Tam œpiš znużeni akrobaci podwórzowi, częstokroć tatuowani, drobni rzemieœlnicy, ludzie, których zajęcie stanowi pławienie psów w rzece, otwieranie dorożek przy dworcach kolejowych, wyławianie zdechłych kotów i inne fachy, nie nadajšce się do ogłoszenia. Z lewej strony od "senatu" jest izba, zwana salon des morts, gdzie pokotem leżš pijani, chorzy albo osoby cieszšce się względami gospodarza. Istnieje wreszcie tzw. "salon", z freskami wyobrażajšcymi dzieje zbrodniarza Gamahu, zabójcy M-me Bannerich. Zwykle jakiœ nędznik objaœnia te tajemnicze bohomazy goœciom zwiedzajšcymalbo im œpiewa w argot parisien piosenki, które ukazujš bezdennš nędzę rodu ludzkiego, jak ta, na przykład, zaczynajšcasię od słów: C'est de la prison que j't'écris; Mon pauv' Polyte, Hier je n'sais pas c'qui m'a pris; A la visite; C'est des maladi's pui s'voient pas, Quand ça s'déclare, N'empéch', qu'aujourd'hui j'suis dans l'tas; A Saint-Lazare! Kiedy do Château-Rouge wszedłem po raz pierwszy, miałem na głowie cylinder, więc uprzejmy właœciciel pałacu wzišł mię za Anglika zwiedzajšcego osobliwoœci miasta, i z lampš w ręce oprowadzał po swej instytucji. Była to noc póŸna. Rozmowa nasza i œwiatło budziły niektórych goœci. Spod muru podniosła się uliczna dziewczynaw łachmanach, z twarzš obrzękłš, spieczonš przez jakiœ ogień wewnętrzny, i przez kilka minut patrzała na mnie dużymi oczami. Ten wzrok był tak straszliwy, tak nieopisany, że, jeœli wolno użyć słów poety:"aż dotšd pali mojš duszę"... Tego rodzaju wyskok liryczny zdziwił słuchajšcych: Poczytywano go za zwrot krasomówczy i puszczono płazem niefortunnš przygrywkę na sentymentalnej fujarce. Judym tymczasem uczuł w sobie istotny "ogień", który pali duszę. Opowiadał o dzielnicy Cité Jeanne d'Arc, w sšsiedztwie szpitala Salpétriére, mieszczšcej kilkadziesišt mieszkań wyrobniczych. Każda familia ma tam swój kšt, lecz wszyscy przez cienkie œciany słyszš nawzajem swe kłótnie; dziecicałymi gromadami snujš się po schodach, rynsztokach i ulicy, zarażajšc się wzajemnie chorobami i zepsuciem. Kobiety żyjš w nierzšdzie, mężczyŸni hulajš. Nawetten cień ogniska domowego znika u mieszkańców Cité Dore, Cité des Khroumirs oraz Cité de Femme en Culotte za północno-zachodnimi fortyfikacjami. Jedno z takich obozowisk składa się z alei chałupotoczonych œmietnikami, po których łaziła dawniej właœcicielka gruntu, eks-œmieciarka, nie wiadomo czemu w męskie szaty ubrana, i zbierała komorne. Drugie zbiorowisko składa się z istnych chlewów wzniesionych na wolnych terenach,gdzie dzieci œpiš na kupach gałganów i wój młot i , stado 6 ˆŠj ľAô48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż&P8c'ˆŽc(5c)K-Ec*<čbrudu, gdzie Haussonville widział wiekowš niewiastę skrobišcš żyły mięsne ze starej koœci œmietnikowej na skórkę sczerniałego chleba - tudzież parę starców, majšcš za mieszkanie bud na kołach, w której ci ludzie przenosili się z jednej cité do drugiej. Niech nas to przecież nie przyprawia o smętek. I my mamy swój własny "Paryż" za murem powšzkowskim oraz dzielnicę żydowskš wcale nie gorszš od Cité des Khroumirs. Warto choć raz w życiu przejœćsię zaludnionymi ulicami w stronę żydowskiego cmentarza. Można tam zobaczyć wnętrza pracowni, fabryczki, warsztaty i mieszkania, o jakich się filozofom nie œniło. Można zobaczyć całe rodziny sypiajšce pod pułapami sklepików, gdzie już nie ma ani œwiatła, ani powietrza.W tym samym gnieŸdzie kilku rodzin leżš stosy wiktuałów, załatwiajš się rzeczy handlowe, przemysłowe, familijne, miłosnei łotrowskie, praży się jadło na œmierdzšcych tłuszczach, kaszlš i plujš suchotnicy, rodzš się dzieci i jęczš przeróżni nieuleczalni wlokšcy kajdany żywota. Te miejsca odrażajšce wzdychajš, gdy się przechodzi. A jedynym na to wszystko lekarstwem jest antysemityzm. A na wsi? Czyliż nie jest zjawiskiem pospolitym lokowanie dwu rodzin z mnóstwem dzieci w jednej izbie, a raczej wjednym chlewie folwarcznym, gdzie znajduje się spiżarnia, odgrodzona deskami,z kupš gnijšcych ziemniaków i zbiorem żywnoœci, jak kapusta, buraki itd.? Robotnicy nieżonaci (fornale), tak zwani stołownicy, mięso dostajš tylko na Wielkanoc i Boże Narodzenie, a tłuszcz w strawie okraszonej stęchłš słoninš, czyli tzw. sadłem, w homeopatycznej dozie, gdyżprzy większej iloœci, z racji silnego odoru ismaku sadła, strawa nie byłaby jadalnš. Specjalnego pomieszczenia dla siebie ci ludzie nie majš. Œpiš w stajniach i oborach pod żłobami, dziewczęta zaœ w jednej jakiejœ izbie, nierzadko razem z kupš mężczyzn. U żonatych parobków w jednej izbie, wœród błota zalegajšcego od œcian nawiosnę, hodujš się razem dzieci i prosięta. Zgromadzeni przyjmowali te wszystkie szczegóły w milczeniu, które nie wiedzieć co oznaczało. Tymczasem mówca wchodził w fazę, o jakiej marzył. Uczuł w sobie jakby zarzucenie się żelaznego haka na czekajšce ogniwo i szarpnięcie całej duszy na wysokoœć zimnego męstwa. Wówczas dowodził, że jakkolwiek tego rodzaju objawy dzikoœci sš rezultatem bardzo wieluprzyczyn, to przecież majš także jednš - wobojętnoœci lekarzy. - Umiemy - mówił - pilnie tępić mikroby w sypialni bogacza, ale ze spokojem wyłšczamy z zakresu naszego widzenia fakt przemieszkiwania dzieci pospołu z prosiętami. Któryż z medyków tego wieku zajšł się higienš hotelu Château-Rouge? Kto z nas tu w Warszawie wdał się w to, jak mieszka rodzina żydowska na Parysowie? - Co to ma być? - spytał prawie szeptem jakiœ głos z głębi sali. - Ce sont des flaki z olejem... - rzekł blondyn o twarzy Apollina tršc swe binokle w rogowej oprawie. Judym słyszał szyderczy ton i widział złe uœmiechy, ale brnšł dalej w swoim podnieceniu: - Czy nie jest naszym obowišzkiem szerzyć higienę tam, gdzie nie tylko jej nie ma, ale gdzie panujš stosunki tak okropne? Któż to ma czynić, jeœli nie my? Życie nasze całe składa się z pasma poœwięceń. Wczesnš młodoœć spędzamy w trupiarni a całoœć wieku w szpitalu. Praca nasza jest to walkaze œmierciš. Co może się porównać z pracš lekarza? Czy praca na roli, czy w fabryce, czy "zajęcie" urzędnika, kupca, rzemieœlnika nawet żołnierza? Każda myœl tutaj, każdy krok, każdy czyn, musi być zwyciężaniem œlepych i strasznych sił natury. Ze wszech stron, z oczu każdego chorego patrzy w nas zaraza i œmierć. Gdy zbliża się cholera, gdy wszyscy ludzie tracšrozsšdek, zamykajš w poœpiechu szachrajskie kramy swoje i uciekajš, lekarz sam jeden idzie naprzeciwko tej niedoli kraju. Wówczas dopiero widać jak wlustrze, czym my jesteœmy. Wówczas słuchajš naszych rad, naszych zleceń, postanowień i rozkazów. Ale gdy mór przemija; plemię chlebożerne wraca do swego zgiełku i urzšdza się tak, jak z tym silniejszym w gromadzie dogodniej. Rola nasza się kończy. Idziemy między tłum i zgadzamy się z rozsšdkiem stada. Zamiast ujšć w ręce ster życia, zamiast według praw nieomylnej nauki wznosić mur odgradzajšcy życie od œmierci, wolimy doskonalić wygodę i ułatwiać życie bogacza, ażeby pospołu z nim dzielić okruchy zbytku. Lekarz dzisiejszy - to lekarz ludzi bogatych. - Proszę o głos! - rzekł wysoki, chudy staruszek z faworytami białymi jak mleko. - Proszę o głos! - ostro, z niedbałoœciš rzekł ów blondyn w binoklach, z lekka unoszšc się na krzesełku w stronę gospodarza domu. Przez salę płynšł szmer znamionujšcy głębokš niechęć - Medycyna dzisiejsza - cišgnšł Judym - jako fakt bierze powód choroby i leczy jš samš, bynajmniej nie usiłujšc zwalczać przyczyn. Cišgle mówię o leczeniu nędzarzy... W sali ktoœ półgłoœno się rozeœmiał. Szmerbył coraz wyraŸniejszy i niegrzeczny. - Ja tu nie mówię o nadużyciach ordynarnych, o praktykach przeróżnych lekarzy kolejowych, fabrycznych itd., lecz zawsze o położeniu higieny. Mówię o tym, że gdy człowiek pracujšcy w fabryce, gdzie po całych dniach płukał sztaby żelaza w kwasie siarczanym, w wodzie i wapnie gaszonym, dostaje zgorzeli płuc i uda się do szpitala, zostanie wykurowany jako tako, to ów człowiek wraca do tegoż zajęcia. Jeżeli pracownik zajęty w cukrowniprzy wyrobie superfosfatu przez oblewaniewęgla kostnego kwasem siarczanym, gdzie całe wnętrze szopy napełnia się parš kwasu siarkowego i gdzie gazy po spaleniu pikrynianu potasu wdychane wywołujš zgorzel płuc - ulegnie tej chorobie, to po wypisaniu go ze szpitala wraca do swojej szopy. W lodowniach browarów... pleuritis purulenta... - To rzecz jakiejœ opieki nad wychodzšcym ze szpitala, a bynajmniej nie lekarza... - rzekł gospodarz. - Lekarza obowišzek... - właœnie wykurować. Gdyby zaczšł szukać miejsc odpowiednich dla swoich pacjentów, byłby może dzielnym filantropem, ale z wszelkš pewnoœciš złym lekarzem... - wołał ktoœ inny. - Zawsze "opieka", zawsze "filantrop" - bronił się Judym. - Nie jest moim zamiaremżšdać, ażeby lekarz szukał miejsca dla swych uzdrowionych pacjentów. Stan lekarski ma obowišzek, ma nawet prawo zakazać w imieniu umiejętnoœci, ażeby chory wracał do Ÿródła zguby swego zdrowia. - Dobre sobie! Znakomita idylla! - Co też kolega!... - słychać było ze stron wszystkich. - To właœnie, coœcie tu szanowni koledzy swoimi protestami stwierdzili, nazywam lekceważeniem i zgoła pomijaniem przyczynchoroby, kiedy idzie o ludzi biednych. My lekarze mamy wszelkš władzę niszczenia suteren, uzdrowotnienia fabryk, mieszkań plugawych, przetrzšœnięcia wszelkich krakowskich Kazimierzów, lubelskich dzielnic żydowskich. W naszej to jest mocy.Gdybyœmy tylko chcieli korzystać z przyrodzonych praw stanu, musiałaby nam być posłuszna zarówno ciemnota, jak siła pieniędzy... To rzekłszy Judym złożył zeszyt i usiadł. Nie był to wcale koniec odczytu. Istniała tam jeszcze częœć trzecia, zawierajšca przeróżne liryczne projekty. Do wygłoszenia tego ustępu, oddzielonego w rękopisie trzema gwiazdkami, dr Tomasz nie czuł się na siłach, formalnie tchu nie miał. Miny zgromadzonych, zakłopotanie gospodarza, sama wreszcie atmosfera zebrania wyraŸnie znamionowała zabazgranie się prelegenta zupełne. Lekcja ani była doœć silna, żeby rozjštrzyćiwstrzšsnšć, ani doœć nowa, ażeby czymkolwiek olœnić. Patrzono na Judyma ze spokojem i bez gniewu, a te wejrzenia mówiły: "Widziało się, żeœ lew srogi, a tyœtylko dudy czyjeœ, i to kto wie, czy nie oœle..." Gdy się zupełnie uciszyło, wstał z krzesłastaruszek z faworytami, dr Kalecki, i zaczšł wyłuszczać swe zdania sformułowane i pełne życia: - Kolega Judym - mówił - dał nam rzecz pięknš, pochlebnie i wymownie œwiadczšcš ojego uczuciach altruistycznych, żywoœci imaginacji - i studiach w Paryżu. Miło jest w dzisiejszych czasach, niestety bardzo przesiškniętych utylitaryzmem, spotkać lekarza z czuciem tak żywym, z sercem takgoršcym i pełnym tkliwoœci. Toteż oœmielę się złożyć w imieniu zgromadzonych koledze Judymowi szczery wyraz wdzięcznoœci za jego pracę... Po tym zwrocie, który Tomaszowi zdał się być natrzšsaniem z jego nędzy, dr Kalecki przystšpił do odczytu ze strony krytycznejimówił: - Rzecz poruszona przez kolegę Judyma właœciwie składa się z kilku kwestii, a zahacza o niebo i piekło. Z tego wszakże, coœmy słyszeli, dadzš się, jak myœlę, wydzielić trzy sprawy główne: primo - sprawa czysto naukowa: sprawa higieny żywota klas ubogich, secundo - sprawa społeczna, tertio - œrodki zaradcze. Każdy z tych punktów - to góra obrosła dzikim lasem, zawalona odłamami skał, przecięta jarami, gdzie jeszcze wiedŸmy nocujš. A więc - co się tyczy punktu pierwszego. Nie będš wspominał o tym, co tu kolega prelegent nam przedstawił. Sš to fakty sumiennie spostrzeżone i barwnie opowiedziane. Fakty, dodam od siebie, bardzo smutne. Co się tyczy stosunków francuskich, to rzecz prosta, kwestię muszę zostawić na uboczu, gdyż jej nie badałem specjalnie. Wiem jednakże z pewnoœciš, iż cele miłosierdzia pochłaniajšw Paryżu dziesięć milionów, wyraŸnie, dziesięć milionów franków rocznie. Nie jestto sumka mała. Wiadomo również, że istniejš tam całe stowarzyszenia łotrów żebrzšcych, całe syndykaty utrzymujšce baby, które na ulicach symulujš porody, rozsyłajšce mniemanych epileptyków, obłškanych, wszelkiego rodzaju kaleki itd. W ogóle nie należy zapominać, kiedy się te sprawy roztrzšsa, o wiecznie mšdrym zdaniu Herberta Spencera: "Wymawiajšc słowa - biedny człowiek, nie myœlimy wcale- zły człowiek". Nie chcę przez to powiedzieć, że lekceważę takie zjawisko jak Cité de Femme en Culotte... PrzejdŸmy do stosunków naszych. Kolega prelegent ubolewał tutaj nad dolš parobków, żydostwa itd. W istocie rzecz sięma i tu, i tam nieœwietnie, ale z naciskiem to muszę sformułować, choćby się kolega Judym miał na mnie gniewać, że to nie sš rzeczy lekarza. Amicus Plato, sed magis amica veritas - to darmo. Tak to wyglšda, jakby lekarz pogotowia ratunkowego wezwany do dwu szewców, którzy się skłuli nożami, zamiast ich opatrzeć, rozpoczšł prelekcję o szkodliwoœci bójek. Co tu mogš zaradzić lekarze? Oœwiecać, oœwiecać ciemny motłoch folwarczny i wpływać na jego chlebodawców - to i wszystko. Ale to się robi, robi się na pewno, jak stwierdzajš koledzy praktycy z prowincji. Robi się więcej, niżby sšdzić można z daleka, z wysokoœci takich czy innych paradoksów. Jak wszędzie, tak i tutaj najlepszš czšstkę obiera sobie, a przynajmniej powinna obierać filantropia, owa siostra miłosierdzia ludzkoœci. Patrzmyna stan rzeczy. Mamy przed oczyma wzrostducha miłosierdzia, ofiarnoœci, istnego zapału klas wyższych do spieszenia z pomocš tam, ku tej nizinie, którš dr Judym z takš swadš maluje. Ileż to ofiar spłynęłodo sakwy jałmużniczej w cišgu tego roku, ile łez otartych zostało bez żadnego frazesu, w sekrecie nawet przed obrońcami "ludu". Nie będę nazywał, nie będę wytykał palcem tych spomiędzy kolegów tutaj zebranych, którzy spieszš nakażde wezwanie cierpišcej niedoli, którzy czas swój, zdrowie i życie niosš w ofierze,bez myœli o tym, że spełniajš jakšœ tam misję. Po prostu czyniš, co trzeba, co wskazuje obowišzek serca, sumienia... Ÿle mówię, przyzwyczajenia albo wprost nałogu. - Brawo! brawo!... - słychać było żywe okrzyki ze wszystkich kštów lokalu. - A teraz rzućmy jeszcze okiem... Czy w istocie tak Ÿle jest z nami? Oto powstajš wystawy higieniczne, towarzystwa przeciwżebracze, urzšdza się przytułki noclegowe, funduje kšpiele dla ludu, zabawy- a wreszcie towarzystwo higieniczne, nic nie mówišc o dziełach miłosierdzia dokonywanych w ciszy. Panowie, nie mamy potrzeby rumienić się wobec zarzutu kolegi dra Judyma, jakoby lekarz dzisiejszy był lekarzem ludzi bogatych. We wszystkich tych sprawach, na które patrzymy, stan lekarski nie tylko dawał inicjatywę, ale może z dumš o sobie mówić: magna pars fui. Kolega Judym jest młodym człowiekiem. Serce podyktowało mu słowa goryczy, bo samo, widać, wiele cierpień zniosło. Dziœ on się może jeszcze do zawziętoœci, do stronniczego uprzedzenia względem medyków warszawskich nie przyzna, ale gdy mu szron włosy ubieli, na pewno potwierdzi moje słowa, że wydał dziœ sšd zły i krzywdzšcy. My mu to wszystko już dziœ szczerze i zupełnie z serca odpuszczamy... Judym uczuł w sobie ni z tego, ni z owego coœ w rodzaju skruchy. Nawet w myœli nie postało mu nigdy przypuszczenie, że to, comówił o rzeczach higieny, można mu będziez serca odpuœcić. Zanim jednak zdołał zorientować się w gšszczu nowych a tak niezwykłych uczuć, wstał doktor Płowicz, który był jednoczeœnie z drem Kaleckim o głos prosił, i ostrym, donoœnym tonem rzekł, co następuje: - Szanowny kolega Kalecki sformułował wszystko, co o materiach przez prelegenta poruszonych rzec by można. Według mnie kolega Kalecki w jednym tylko miejscu użył barwy zbyt nikłej na odparcie zarzutów doktora Judyma. Mówię o tym punkcie, gdzie autor odczytu narzuca lekarzowi dzisiejszemu obowišzek ulepszania stosunków społecznych. Jest to pretensja dzika, a przemienia się w napaœć formalnš,gdzie surowy krytyk twierdzi, że praca lekarza polega na udoskonalaniu życia bogaczów, ażeby pospołu z nimi dzielić się okruchami zbytku. Ja tu wiele rzeczy pominę zupełnym milczeniem. Nie będę się rozwodził nad tym, że rdzeniem życiowym,istotš spraw ludzkich niezwalczonš jest dšżnoœć każdego człowieka do kultury, wyższoœci, życia w pięknym mieszkaniu, nawet horribile dictu! dšżnoœć do bogactwa.Nie wiem, dlaczego lekarz miałby być wykluczony od uczestnictwa w podziale tychzresztš marnych bogactw tutejszego padołu. Chyba dlatego, że, jak sam przyznaje nasz srogi zoil, harujemy ze wszystkich zawodowców najciężej i w najpodlejszych warunkach. Ale, jak zaznaczyłem, nie będę się nad tym rozwodził, bo, co tu w bawełnę obwijać, nie ma nad czym. Gdy doktor Judym zawiesina swych drzwiach tabliczkę z godzinami przyjęć, gdy będzie miał do okrycia i wykarmienia nie tylko swe studenckie ciało,ale także osoby drogiej kobiety i dziecka, wówczas da Bóg doczekać, może usłyszymyod niego mniej surowe słowo na temat przywar stanu lekarskiego. Chcę tu podnieœć rzecz innš, mianowicie zwrócić uwagę kolegi Judyma na tę okolicznoœć, że jego myœli i wzloty altruistyczne nie majš silnego gruntu. Lekarze nie trzymajš wcale w ręku władzy, jakš im kolega przypisuje. Gdyby najszczerzej i najusilniej chcieli zmusić szynkarza z Château-Rouge do zastosowaniatak zwanych wymagań higieny, to im się to w żadnym razie nie uda. Œwiat jest to chytry przemysłowiec, który nie myœli wcale pieniędzy zebranych wydawać w tym celu, ażeby biedny pracowniczek mógł sobielepiej a wygodniej przepędzać życie. Dla sprawdzenia, że tak jest, trzeba zstšpić z wyżyny na padół. Kazania, choćby i bardzo piękne, nic tu nie poradzš. To powiedziawszy doktor Płowicz usiadł. Nastało milczenie trwajšce czas pewien, milczenie kłopotliwe i przykre - Chciałem dorzucić parę wyrazów... - rzekł Tomasz głosem wštłym, chwiejnie dŸwigajšc się ze swego krzesełka. - Prosimy... - szepnšł ktoœ z głębi. - Otóż, otóż... nie myœlałem, że mój wywód,to jest... moje przedstawienie rzeczy sprowadzi tak niespodziewane opinie. Nie miałem myœli obrażania stanu lekarskiego, owszem, pragnšłem go uczcić za pomocš tego, com mniemał o jego roli w społeczeństwie ludzkim. Zdaje mi się to byćdziwnym, że szanowni koledzy znaleŸli w tym właœnie kamień obrazy. Przecie ja nie wymagałem od lekarzy ani filantropii, brońBoże! ani tego, żeby nie byli ludŸmi bogatymi. Czyż ja nie mówiłem? Mówiłem i powtarzam, że lekarz dzisiejszy jest sługš, lekarzem-sługš ludzi bogatych. Czy sam jest bogaczem, to rzecz drugorzędna. Ponieważ zaœ moja myœl zrozumianš nie została, więc jš rozwijam w inny sposób. Lekarz dzisiejszy nie chce nawet zrozumieć, a raczej usiłuje nie zrozumieć tej prawdy, że sprowadzajšc do zera posłannictwo swoje współdziała z chytrym, jak mówi dr Płowicz, œwiatem-przemysłowcem. Nie należy służyć "mamonie". Mieć jš można, mnie to ľAô48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż+PÜc,,fc-’6c.Č+2c/ú:aani grzeje, ani ziębi. A teraz co do mieszkań, przytułków i tych poczciwych kšpieli... Sšdzę, że szanowny kolega Kalecki Ÿle zapatruje się na znaczenie tych instytucji. Fundowanie kšpieli dla ludu przezosoby postronne, przez filantropów, uważam za dšżnoœć chybionš... - Paradne! - zawołał ktoœ na sali. - ...gdyż odwraca naszš uwagę od tego, czyim obowišzkiem jest kšpiel dla swoich pracowników urzšdzić. Jeœli dyrektor kopalni węgla wychodzi z podziemia, to ma do dyspozycji wannę urzšdzonš przez właœciciela kopalni. Cóż byœmy sšdzili, gdyby dla takiego dyrektora fundował wannę kolega doktor Płowicz z własnych, krwawo zapracowanych, a jednak marnych funduszów? Tymczasem gdy chodzi o jakiegoœ człeczynę poniżej sztygara stojšcego na drabinie socjalnej, nic nie mamy przeciwko temu, ażeby doktor Pławicz z własnego majštku fundował mu sposób ablucji zabrudzonego siedliska duszy. Oto gdzie leży kwestia. Utyskujemy, łamiemy ręce nad brudami miast, nad niechlujstwem ludu, my, lekarze, a gdy nastręcza się możnoœć od jednego zamachu skasować niechlujstwo... - Ciekawa rzecz, gdzie się ta możnoœć nastręcza? -...żšdajšc otwarcia łaŸni przez tego, w czyim interesie potem i brudem okryli się ludzie - my na miasto, do filantropa. To samo... - Ale kto ma nastawać, kto? Jaki organ, jakim sposobem? - My, lekarze! My, sól ziemi, my, rozum, my, ręka kojšca wszelkš boleœć... - Jakim sposobem, jakim cudem? - Zmówmy się między sobš, naradŸmy, wydajmy uchwałę i walczmy z głupotš społeczeństwa, które nie widzi, co to jest ulica Krochmalna albo Kazimierz krakorwski... - Kpisz pan czy o drogę pytasz! - Bynajmniej! Jeżeli przychodzš do mnie po radę, to niech jej słuchajš! W przeciwnym razie nie leczę, nie leczę wcale! Jeœli nie niszczę Ÿródeł œmierci... Mówišc to wszystko Judym tracił stopniowo a szybko poczucie pewnoœci siebie. Formalne, kategoryczne a œmiałe zaprzeczenia wydarły mu z głowy najsilniejsze argumenty. Chciał mówić jeszcze o mnóstwie kwestii, ale podobnie jak przedtem - stracił odwagę. W tej samejchwili, gdy on nie wiedział, co właœnie dalej mówić, nastało w sali zupełne milczenie. W przeciwległym kšcie grono zebrane przy stoliku zaczęło głoœno rozmawiać o czymœ innym. Gospodarz uniósł się ze swego miejsca i oczyma dał znać żonie, że czas prosić do kolacji. Większoœć zebranych wstawała... Judym usiadł na swym miejscu spocony, z uczuciem, jakby miał głowę pełnš suchego piasku. Widział, że goœcie przechodzš grupami do sali jadalnej... Nie był pewny, czy ma wyjœć, czy zostać. Gdy się wahał, usłyszał obok siebie głos dra Czernisza: - Kolega będzie łaskaw... Proszę... Wtedy wstał ze swego miejsca i wraz z innymi przeszedł do pokoju stołowego. Przy kolacji, która dla niego była prawdziwš męczarniš, miał w sšsiedztwie doktorowš Czerniszowš, która zadawała mu jakieœ uprzejme pytania, zmuszała do wypowiadania bezmyœlnych zdań o literaturze, malarstwie, nawet o jakimœ biluangielskim... Chwilami czuł dzikš wœciekłoœć; miał formalny impuls, żeby powstać i zdzielić tę pięknš kobietę pięœciš między oczy. Jak na uršgowisko nie tylko trzymał, ale ze wszystkich stron widział wumyœle racje swoje, głębokie fikcje obmyœlone w samotnoœci. Nikt nań uwagi nie zwracał, więc mógł w przerwach między pytaniami gospodyni ćwiczyć do woliswój esprit d'escalier. Kiedy niekiedy tylko zatrzymywało się na nim w przelocie czyjeœ spojrzenie i wówczas widział w nimdrwinę, której bezlitosne oblicze zakryte było kapturem towarzyskiej przyzwoitoœci. PóŸno w nocy skończyła się kolacja. Częœć zgromadzenia wróciła do salonu. Inni z cygarami wędrowali do gabinetu, niektórzy zaœ po angielsku wymknęli się za drzwi. Do szeregu ostatnich należał Judym. W bramie kamienicy, która była od dawna zamknięta, kilku z uczestników zebrania "wypukiwało" stróża stękajšcego przed opuszczeniem izdebki. Grono to milczało i gdy się drzwi otwarły, pożegnano Judyma szybkim "dobranoc" i uchyleniem kapeluszów. Zostałi szedł w tę samš stronę tylko jakiœ otyły,niski, wiekowy eskulap, którego Judym zauważył na zebraniu. Była to figura rozlana, o żydowskich rysach i ruchach. - Kolega w którš stronę? - spytał Judym. - Ja? W stronę Krochmalnej... A kolega? - Na Długš. - No to idziemy w jednym kierunku. - Niekoniecznie. - Owszem. Dlaczego? Ja mogę zboczyć. Przyznam się zresztš koledze, że milej mi będzie iœć razem. O tej godzinie... po prostustrach jest iœć piechotš. W naszej okolicy niech Bóg zachowa! - A, jeżeli tak. Judym szedł wielkimi krokami. Grubas biegłprzy nim, sapišc i wydmuchujšc dym z cygara, którego niedopałek żarzył się w samych niemal jego wšsach. Gdy już oddalili się znacznie od mieszkania doktorostwa Czerniszów, dr Chmielnicki rzekł: - Szczerze dziœ współczułem koledze... Judym miał inne wyobrażenie o tym współczuciu, zauważył był bowiem przypadkowo tłuœciocha, jak przeœcigał innych we wzgardliwym nadymaniu ust i w obfitoœci min ironicznych. - Dlaczegoż to kolega miał mi współczuć?...- Jak to dlaczego? Czy kolega może dziœ czuć przesyt z nadmiaru krytyki życzliwej?U nas, niestety, tak zawsze. Jeżeli ktoœ wyrasta nad głowy tłumu, zaraz go... - Szanowny kolego, ja nie marzyłem o wyrastaniu nad jakiekolwiek głowy. - Ja wiem, ja rozumiem! Mówię nie o zamiarze, lecz o fakcie... - Żałuję teraz, żeczytałem mojš elukubrację... - Ależ dlaczego? - Dlatego, że ten wyskok sprowadził międzyinnymi takie oto drwiny szanownego kolegi. - Kolega się mylisz! Na honor... Mnie imponujš ludzie odważni. A co znaczy być wyœmiewanym, być zadręczonym tym wiecznym œmiechem, jak chory indyk przez stado, to ja wiem najlepiej. - Jak to? - Proszę kolegi, od pierwszej klasy przez całe gimnazjum, przez cały uniwersytet, przez całe życie jestem œmieszny. Dlaczego? Ja nie wiem. Oczywiœcie przede wszystkim dlatego, że mam przyjemnoœć być z Żydów, a po wtóre dlatego, że się nazywam Chmielnicki. Przodkowie moi, nawiasem mówišc wcale nie lichwiarze ani nie oszuœci, pochodzili z miasteczka Chmielnika, więc ich zwano Chmielnickimi. Gdyby byli wiedzieli, ile z racji tego nazwiska wycierpi ich potomek, wcale niegłupi doktor, byliby wybrali dla siebie i dla mnie nie tyle kozackie nazwisko. Moglibysię byli przecie nazwać Staszowskimi, Stopnickimi, Oleœnickimi, Kurozwęckimi, Pińczowskimi, Buskimi. Byłoby to im, a i mnie najzupełniej obojętne. Ze mnie drwili nawet profesorowie. Pamiętam, w Dorpacie nasz nieboszczyk prosektor pyta mię pewnego razu przy całym audytorium: - Panie Chmielnicki, czy aby wierzysz w nieœmiertelnoœć duszy? Pytanie było żartobliwe, a kategoryczne. Odpowiedziałem: - Panie profesorze, tak jest, ja wierzę. - A gdzież ona jest ta pańska dusza? - Jak to gdzie? Jest w ciele człowieka. - W całym ciele, czy w jakiej częœci siedzi pańska dusza, panie Chmielnicki? - W całym ciele siedzi, profesorze. - A jeżeli człowiekowi urzynajš nogę, cóż się dzieje z duszš? Czy urzynajš również kawałek duszy? Pomyœlałem chwilę i mówię: - Nie. Wtedy zapewne dusza podnosi się cokolwiek wyżej. Ten dialog szeroko i daleko uczynił mnie sławnym. Gdybym dziœ dał œwiatu nieomylnysposób leczenia gruŸlicy, zawsze pamiętanoby, że to ten "Czerkies'" Chmielnicki, co manieœmiertelnš duszę, która w miarę okolicznoœci podnosi się wyżej. - Proszę kolegi, czyliż jest choć jeden człowiek, który by nie dŸwigał na plecach takiego kosza œmiesznoœci? My sami każdemu z przechodzšcych wrzucamy jakšœbryłkę ciężaru. To samo czyniš z nami bliŸni nasi. Nic darmo... - Nie nie! Co innego jest to, o czym kolega mówisz, a co innego specjalne brzemię moje. To nie kosz, który można zrzucić, lecz garb. Niosę zawsze taki, jakiego ciężar poznałeœ pan dzisiejszego wieczora. - Ależ to co innego. - Tak, co innego, bo to było, daruje kolega,zasłużone, cokolwiek zasłużone, moje zaœ jest to œmiesznoœć, którš się niesie bez własnej winy. - Więc ja dziœ zasłużyłem... - No, nie! Ja się mało znam. Ale, proszę kolegi, jak można... Takie ostre wystšpienie przeciwko uznanym prawdom, a nawet, powiem sumiennie, przeciwko... oczywistoœci. Medycyna to jest medycyna, to jest fach. Ja się nauczyłem, wydałem pienišdze, włożyłem ogrom pracy, ja umiem, mam patent - więc leczę. Dlaczego medycyna ma być zwišzana z filantropiš, a inżynieria nie, prawo nie, filologia nie! - Nic nie chcę słyszeć o filantropii! - No, to z tymi obowišzkami społecznymi. Dlaczego nie ma obowišzków społecznych rzeŸnik, stolarz, poeta, tylko lekarz? - Wie pan co, nie mówmy o tym. - Możemy nie mówić, jeżeli kolega nie życzysz sobie mówić o tym ze mnš. Ale mnie kolegi żal. - Ech, jeszcze stoję na nogach. - Kolega wspomniałeœ o tych biednych szajgecach z Parysowa... Ach, Boże! To byłakrótka wzmianka, ale w niej malowało się coœ takiego.. Dzisiaj już mało kto mówi u nas o Żydach jak o ludziach. Jeżeli się o nich mówi, to po to tylko, żeby ich przyrównać do "robactwa", które oblazło iżre "ludzi" Kiedy czytam dzisiejsze pisma, pisma, które jawnie wzywajš do nienawiœci,do wygładzania, wyrzucania, tępienia Żydów, dzisiaj, i to w imię zasad Jezusa Chrystusa... - Proszę kolegi... - Proszę kolegi, ja każde niedzielne wydaniepism... tych pism antysemickich odchorowuję... - Po cóż się wzruszać byle czym! - Byle czym! - No tak. Pisma takie wydajš szuje, nędzne łajdaki, które na szerzeniu nienawiœci między ludŸmi, na niszczeniu solidarnoœci robiš majštki. Z tego zatrutego posiewu budujš sobie kamienice Ale czy wy sami dużo zrobiliœcie dla podniesienia żydowskiej masy? - Czy wiele zrobiliœmy? Życie w to kładziemy. Pracujemy dzień i noc. - Więc dlaczegóż, kolego, mówisz, że nie mam racji wzywajšc medyków do roli, jakaim się należy? - Bo tamto robimy dla Żydów, my, Żydzi. Tu gra rolę miłoœć. - Właœnie, właœnie. Miłoœć! Mało też zrobiliœcie nadymani przez waszš "miłoœć".Ja chciałem udowodnić lekarzom, co powinni czynić pod naciskiem nie miłoœci bynajmniej, lecz wskazań zimnego rozumu. Byli na Długiej, przed bramš domu, w którym mieszkał dr Tomasz. Na odgłos dzwonka dr Chmielnicki zorientował się dopiero, że gawędzšc przycwałował aż takdaleko. Właœnie przejeżdżała dorożka, więc jš zatrzymał i gramolšc się na stopień perorował: - Kolega się mylisz! Medycyna - to fach. Zlazł raptem znowu, potknšł się w rynsztoku, chwycił Judyma za klapę paltotai mówił mu w sekrecie: - Medycyna to interes jak każdy inny. Nie zapomnij kolega o tym... - Dobrze, dobrze. Nie mam możnoœci o tym zapomnieć, nie mam nawet œrodka. Ale gdyby mi danym było przeżyć na tym œwiecie pięćdziesišt lat jeszcze, ujrzałbym wszystko to, o czym dziœ mówiłem, jako fakty zrealizowane. Medycyna będzie wykreœlała drogi życia masom ludzkim, podniesie je i œwiat odrodzi. - Mrzonki... - Tak samo z pewnoœciš mówili w zeszłym wieku ci "medycy", co to z narzędziami swego "fachu" objeżdżali dwory pańskie pokornie wypytujšc się, czy kto nie jest słaby, gdy im kto twierdził, żestan lekarski będzie zajmował to ogromne stanowisko, jakie już ma dzisiaj. Kolega się żalisz na szyderstwa, które cię spotykajš. Pomyœl, co by cię czekało, ciebie, Żyda-lekarza, sto lat temu?... Doktor Chmielnicki wwalił się w dorożkę i krzyknšł na woŸnicę pragnšc zagłuszyć wzmiankę o żydostwie: - Krochmalna!... Pierwszy smutek Pištego paŸdziernika doktor Judym wyszedł na spacer w Aleje Ujazdowskie. Był to dzień piękny. Słońce rozlewało ciepło łagodne i blask jeszcze jasny, ale już odchodzšcy za dziewištš górę, za dziesištš rzekę. Szereg drzew Alei, których widok tak dużo wspomnień nasuwał, okryło się już rdzš czerniejšcš. W dali, spomiędzy koron kulistych jeszcze, wysuwały się gałęzie bez liœci jak smutny jakiœ drogowskaz. Ze szczytów sšczyły się barwy trupie, zgniłe, czerwonorude i corazniżej wsiškało w ciemnš zielonoœć jasno żółte zniszczenie. Tu liœć jeszcze żywy otoczył płomień œmierci jakby obwódkš dziwnej żałoby, gdzie indziej strawił go dordzenia, pozostawiajšc tylko pršżki zielone.Błękit niebieski rozcišgniony nad tš wšskš smugš przestrzeni był już nikły, zasnuty przędziwem chmurek zwianych i płynšcych wiotkimi pasmami w dal niedoœcigłš dla oka.Doktor minšł bramę i wolno schodził w głšb parku. Ogromne liœcie klonów płynęły z drzew i migały przed oczyma nad ziemiš to tu, to tam, jak złote ptaki. Liœcie orzechów włoskich i drzew octowych plamiły zielonoœć trawników niby krew rozlana i skrzepła. Na dnie pustego parku, w cieniu sokor królewskich niedostępnym dla słońca, spoczywał i wycišgał się mrokchłodny. Daleko, w przecięciach szpalerowych, oœwietlone czuby żółtych kasztanów buchały płomieniami jak jęzory żywego ognia. Wszędzie stał rozlany w chłodnym powietrzu miły, ostry zapach liœci zwiędłych. Unikajšc miejsc ludnych Judym szedł dawnš alejš na koniec parku. Rosły tam najœciglejsze, prawdziwie niebotyczne topole, szeleszczšce jeszcze twardymi liœćmi; cicho szumiały srebrne, długowłosewierzby, co patrzš w obumarłe wody kanałów - i œwierki jak posępne mnichy w czarnych habitach, zamykajšce odległe widoki, marzyły w samotnoœci. Powiew œmiertelny obszedł już wokoło te drzewa i na straży ich postawił wylękłš ciszę. Dalekie głębie wydawały kiedy niekiedy szmer prędko gasnšcy, który i człowieka zmuszał do cichego westchnienia. Gdy w pewnej chwili rozległ się gwar i œmiech dziecięcy, wydał się czymœ dziwnymi rażšcym wœród surowego szeptu, który mówi o œmierci. Na gładkie łšczki, niby jeziora œnišce między kępami zaroœli, zstępowały smugi œwiatła prawie białego i ostrymi rysami przerzynały chłodne murawy. Tuż obok drogi zasłanej liœćmi taiły się baseny wodynieruchomej, œlepej i głuchej, która przyjmujšc w siebie poszarpane plamy firmamentu dawała jakieœ kłamliwe ich odbicie, brzask srebrzšcy się a niepochwytny. Rysowały się tam czarne pnie i gałęzie olch nachylonych. Każdy ptak siadajšcy dla wypoczynku stršcał z nich mnóstwo liœci. Chłodne oddechy jesienne niosły te zwłoki skurczone i osadzały na zawsze w cichej powierzchni. Zielona woda płaszczyzn bardziej otwartych pieœciła w łonie swym gałęzie kasztanów z liœćmi tak żółtymi, że się wydawało, jakoby płynna jasna farba sšczyła się z nich i w głębi odmiennej tonęła. Liœcie te były zwieszone,przejrzyste, delikatne, a rzucały na œrodekwody ruchome odblaski, które z jej barwš zlewały się w podobiznę przepysznie lœnišcego bršzu. W jednym miejscu słońce, znalazłszy wœród przerzedzonych liœci obszernš drogę, rzuciło się w głšb wody jak wytrysk roztopionego złota o barwie zbyt trudnej dla Ÿrenicy. Między drzewami co chwila migały błyszczšce pudła powozów pędzšcych na gumowych kołach. Głuchy turkot ich przerywajšcy milczenie był głosem, który z zimnem przyrody harmonizował. To był wyraz bogactwa, czegoœ tak obojętnego jak ona sama. W umyœle budziły się skojarzenia, które milczš, chociaż istniejš, podobnie jak dŸwięk w natężonych strunach. Doktor Tomasz w powszedniej trosce życiowej nie roztrzšsał ich ani kształtował, ale one z dnia na dzień jak miriady niewidzialnych mikrobów asymilowały się z umysłowoœciš. Teraz spajały się w silne sylogizmy i od zjawiska przechodziły do zjawiska, sięgajšc do głębin treœci. Były to myœli parweniusza, który trafem stanšł u drzwi pałacu kultury. Tkwiła w nich przede wszystkim skryta pod maskš miłoœci ubogich drapieżnazazdroœć indywidualna względem cudzego bogactwa. Od wieków płonęła jak piekielny ogień w sercu przodków, była najsilniejszym, choć najskrytszym ich uczuciem. W duszy ostatniego potomka nie zionęła już z niej œmiertelna, œlepa zemsta,tylko wysnuwał się głęboki, rozległy żal. Niegdyœ, za czasów dzieciństwa i młodoœci, wytryskiwała z tego samego Ÿródła potężna energia człowieka z ludu, który cwałem biec musi tam, gdzie wszyscy inni "dobrze urodzeni" równo, systematycznie i bez trudu idš. PóŸniej wyłamywały się z tej zazdroœci złudy oryginalne, hipotezy, plany i gwałtowne marzenia, które nieraz przeradzajš się w namiętnoœci i łamiš siłę nawet pieniędzy. Teraz, w dniu spaceru, wszystko pierwszy raz owiał jak gdyby chłód jesienny. Judym ie". Mieć jš można, mnie to ľAô48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż0P8c1ˆ2˜lc€3 c4 .c5#9c?É.ŕc@Š=Š drzewami szły w przestworze. Ukazywały się i cofały w ciemny obłok. Tam jedna z nich w ramie bujnych czarnych włosów, twarz biała, tak biała, że zdaje się œwiatło naokół rozlewać. Oto druga - szczupła, delikatna. Chowa w sobie milczšcš a szalonš namiętnoœć, która porywa, która wypełnia duszę zapachem, rozkoszš i westchnieniami... Swawolny Dyzio Jednego z ostatnich dni kwietnia dr Judym ukończył wszelkie rachunki z miastem Warszawš, spakował manatki do walizy, którš bez żadnego zgoła wysiłku mógł nosić z miejsca na miejsce, wręczył honoraria i napiwki starej, Zoœce, stróżowi- wsiadł do powozu i kazał się zawieŸć na dworzec. Uregulowanie rachunków odbyło się na konto przyszłej pensji w Cisach. Dr Węglichowski nadesłał był Judymowi listownie rodzaj zaliczki w kwocie stu rubli i uprzejmie żšdał przyjęcia jej celem spłaty długów i opędzenia kosztów podróży. Dr Tomasz burzył się w duchu na wydawanie pieniędzy, których jeszcze nie zarobił, ale koniec końców nie tylko zużytkował tę sumę, ale zużytkował tak gruntownie, że po opłaceniu biletu klasy drugiej w wagonie dšżšcym z Warszawy do ostatniej stacji kolejowej przed Cisami zostało mu w kieszeni trochę łupaków miedzianych i dwie marki po siedem kopiejek każda. Gdy pocišg ruszył, Judym wsunšł się do przedziału, gdzie służšcy ulokował jego walizę, i znalazł miejsce w rogu sofy. W coupé siedziały już trzy osoby: jakiœ wiekowy oficer i dwie panie. Osoby te miały dużš iloœć kufrów, a zabierały się do drogi systematycznie: pan umieœcił swš szablę i czapkę w rogu, panierozstawiły obfity zbiór koszyków, skrzynek, pudeł, neseserów itd. Gdy przebyto most, Pragę, resztki zabudowań, gdy nasunšł się pierwszy las, brzozy jak senne marzenia wynurzajšce się z ciemnej głębiny sosen, pola z ich nikłš runiš zbóż jasnych, dr Tomasz nie mógł od okna wzroku oderwać. W niebiosach, gdzie przecudny, dobrotliwy błękit zdawał się roztwierać ostatnie swoje zasłony, płynęły wiotkie chmurki. Na ziemi wszystko tchnęło życiem, rozrostem i pięknem. Czasami odmykał się przestwór równiny dalekiej, to znowu zasłaniały go wsie, dwory i piękne, prawdziwie czcigodnesylwety koœciołów. Judym nasycał oczy tym krajobrazem, gdy wtem drzwi otworzyły się i nie tyle weszła, ile wdarła się do przedziału dama wysoka i chuda prowadzšc za rękę chłopczyka mniej więcej dziesięcioletniego. Dama była niepiękna i, jak się rzekło, chuda w sposób taki, że widzowi mimo woli przychodził do głowy akt dziękczynienia zato, że istniejš, chwała Bogu, szaty damskiei że uwalniajš œmiertelnych od widoku dam tego rodzaju - w negliżu. Nowo przybywajšca miała spory nos, usta œcišgnięte i oczy zmrużone. Konduktor i jeszcze jakiœ funkcjonariusz wagonowy wrzucili za niš do przedziału kupy węzełków, skrzynek, wózków, drewnianychkoni wielkoœci Ÿrebięcia, parę walizek i pudełek kartonowych. Dama zostawiła to wszystko razem i każdš rzecz z osobna losowi naturalnemu. Zepchnęła tylko niektóre meble krępujšce swobodę jej ruchów na nogi sšsiadom... Ukończywszy to zajęcie padła na sofę i wzięła się do oglšdania towarzyszów drogi. Mały Dyzio stał poœród sprawunków nawalonych w przejœciu między siedzeniami i, gwiżdżšc, również przyglšdał się obecnym. W ręce trzymał brudny patyk ze sznurem uwišzanym do niego w kształcie bata. Włosy tego chłopięcia były szare, a rosły jakoœ naprzód, w kierunku widza. Cała postać, a szczególnie oczy, włosy i ręce przypominały rysia czy żbika. Ubranie było wytarte niepospolicie i œwiadczyło o jakichœpiekielnych walkach z ziemiš, wodš i smarowidłami. Pończochy wypchnięte na kolanach i przedziurawione odsłaniały nogi okryte krwiš i mnóstwem siniaków. - Dyziu, usišdŸ... - rzekła matka głosem omdlewajšcym. Mówišc to patrzyła nie na swego potomka, lecz na Judyma, jakby do niego mianowicie zwracała się z tš serdecznš i troskliwš radš. Dyzio zachował się tak, jakby słowo matki rzeczywiœcie skierowane było do kogo innego. Z żywš ciekawoœciš pochylił się ku oficerowi siedzšcemu w kšcie przedziału i zaczšł szczegółowo oglšdać guziki munduru bioršc każdy z nich w palce zawalane rozmaitymi substancjami. Wojskowy zgodził się bez protestu na tę badawczoœć młodocianej imaginacji i z niejakim uœmiechem czekał końca oględzin. Tymczasem Dyzio dostrzegł pałasz wiszšcyw kšcie na haku i sięgnšł œmiałš rękš po tębroń między głowy dwu pań. Wówczas oficer usunšł go od siebie i towarzyszek delikatnie, z uprzejmoœciš i w milczeniu. - Dyziu, zachowaj się jak należy... - rzekła matka - bo pan oficer wyjmie pałasz i utnieci głowę. Żywy chłopczyk znowu nie wysłuchał słówmatki z należytš uwagš. Zamierzył był właœnie dostać się do okna i ruszył w tym kierunku po nogach osób siedzšcych. Rozległ się krzyk dam i pana w mundurze, oskarżajšcy Dyzia, że włazi na odciski. Dyzio z minš tryumfatora obojętnego na wszystko przedarł się, dokšd zamierzył Rozkraczywszy nogi stanšł na dwu siedzeniach i wychylił się za szybę ruchem tak lekceważšcym wszelkie niebezpieczeństwo, że obecni w przedziale zobaczyli raptem odwrotnš częœć jego ubrania zdartš, kto wie czy nie bardziej niżpończochy. Jedna z pań zwróciła się do stroskanej matki i rzekła: - Proszę pani, synek może wylecieć za okno... - Dyziu, na miłoœć boskš, nie przechylaj siętak bardzo, bo ta pani mówi, że możesz wylecieć za okno! Znowu żadnego skutku! Przez pewien czas wszyscy byli zaambarasowani tak wypiętš pozš chłopczyny, ale krzyk trwogi buchnšł z piersi wszystkich, kiedy malec nachylił się jeszcze bardziej, widocznie chcšc dostać rękoma tabliczki przymocowanej podoknem. Dla zachowania równowagi stanšł wtedy na jednej nodze, a druga w miarę ruchów tułowia wierzgała po przestworze około głów pań siedzšcych. Oficer zerwał się z miejsca, ujšł kawalera za pasek i wcišgnšł do wagonu. Wtedy Dyzio sprezentował, co umie. Przede wszystkim wydarł się z ršk i rzucił znowu do okna. Gdy mu to po raz drugi zostało wzbronione,zaczšł szarpać się, kopać nogami na wszystkie strony bez względu na to, czy razy jego obcasów trafiały w kuferki, czy w stopy z odciskami. - Proszę pani - krzyknšł oficer - co to jest! A to œlicznie wychowany chłopak! Może pani będzie łaskawa!... - Dyziu, zaklinam cię na wszystkie œwiętoœci!- wołała zmęczona matka. Ten nie uznawał się za zwyciężonego: oficera łokciami odepchnšł, a w kierunku matki wywiesił język tak długi, że można go było za pienišdze pokazywać. Nie było rady. Zostawiono Dyzia w spokoju, ale i on się jakoœ umitygował. Patrzał tylko ze szczególnš niechęciš na oficera i spluwał przed siebie. Po pewnym czasie usiadł między matkš i Judymem. Nogi wycišgnšł aż na przeciwległš ławkę, ręce wpakował w kieszenie kurtki i wlepiał w każdš osobę z kolei swe sowie oczy. Była to cisza pozorna, wkrótce bowiem zaczšł atakować Judyma. Zaglšdał mu w oczy, wpierał się wniego ramieniem, łokciem, kolanem, wreszcie wywlókł spod ławy swój bat, koniec biczyska wtłoczył w nogę doktora Tomasza i zaczšł nim oburšcz œwidrować. Doktor odjšł patyk i usunšł rękę chłopca. Nie na wiele się to przydało, gdyż wkrótcezaczęła się ta sama historia. Matka Dyzia przyglšdała się tej procedurze z kwaœnš minš - a wreszcie wysepleniła: - Proszę cię, nie rób tego... Po co to? Czy grzeczny chłopczyk bawi się w ten sposób,czy to ładnie? Już tyle razy mama cię prosiła, żebyœ nie zaczepiał panów w wagonie. Robisz tym mamie ogromnš przykroœć... Chyba chcesz, żeby nas i z tego coupé pan konduktor wyrzucił jak z tamtego. Co? powiedz otwarcie... Dyzio skierował na rodzicielkę przelotne spojrzenie i wzišł się do nowej czynnoœci. Na ławce leżał kapelusz Judyma. Chłopczyk chwycił go w ręce sposobem cyrkowym, zaczšł kręcić, wyrzucać w górę i łapać na patyk. - Ach, Dyziu, Dyziu... - jęczała dama. - Nie rób tego, bo ręczę ci, że ten pan rozgniewasię i znowu zwymyœla mamę tak samo jak pan pułkownik. Chyba chcesz, żeby ten pan zwymyœlał mamę. Powiedz otwarcie... Chybachcesz... - No, chcę, żeby mamę zwymyœlał... - mruknšł syn nielitoœciwy. Nic tedy nie skutkowało. Dopiero znużenie wzięło górę nad żywoœciš usposobienia. Usiadł na wolnym miejscu, ku powszechnemu zadowoleniu ziewnšł raz i drugi... Wreszcie usnšł. Judym z całš pieczołowitoœciš umieœcił jego kończyny na sofie, a sam wyniósł się z przedziału. Nie wrócił tam aż w Iwangrodzie, kiedy trzeba było zabrać walizkę dla przeniesienia jej do innego wagonu. Ze szczerš satysfakcjš myœlał o tym, że się z Dyziem rozstaje. Jakaż była jego złoœć, gdy ujrzał matkę ze swawolnym synem wstępujšcych do wagonu, gdzie siedział. Była tam salka drugiej klasy wspólna dla znacznej częœci pasażerów, toteż Dyzio używał co się zmieœci. Około godziny trzeciej po południu zbliżano się do stacji, na której Judym miał wysišœć, i dalszš drogę, to jest pięć mil, odbyć końmi. Wydobywszy się z wagonu i minšwszy dworzec drugorzędnej stacyjki zastał duży, parokonny powóz i furmana wbłyszczšcej liberii. Walizę przyniósł w rękubardzo stary Żydek i umieœcił jš na koŸle. Doktor skoczył jeszcze do bufetu, żeby kupić papierosów. Gdy prędko biegł z powrotem, ujrzał Dyzia i jego matkę sadowišcych się właœnie do jego powozu. Ręce mu opadły i dawno nie używane szewskie przekleństwo splamiło mu usta. Znużona matka Dyzia już wiedziała od woŸnicy, że ma jechać z jakimœ panem, jużpoznała walizkę i z bardzo ujmujšcym wyrazem twarzy czyniła zbliżajšcemu się miejsce obok siebie. W pierwszej chwili Judym zasadniczo zdecydował się nie jechać za żadne skarby œwiata. Ale szereg prędkich zestawień i obliczeń funduszu wywołał w jego umyœle innš decyzję, a na oblicze wyraz szczęœcia i słodyczy. Z tym piętnem na twarzy zbliżyłsię do damy i zawišzał rozmowę pełnš wykwintnych ogólników. Wkrótce tobołki umieszczone zostały, gdzie się dało, Dyzio,z obawy, ażeby broń Boże nie spadł pod koła, wskutek usilnych próœb matki zasiadłna ławeczce w nogach i landara wwaliła się w bagnistš uliczkę żydowskiej mieœciny. Dama cišgnęła dyskurs nieustannie, wtedy nawet, gdy powóz przechodził istne konwulsje w dołach, wybojach, bajorach i suchych grobelkach miejskich. Judyma mdłoœci ogarniały na samš myœl, że ta zabawka towarzyska trwać będzie na przestrzeni pięciu mil, ze wzmianek bowiemmatki Dyzia okazywało się, że jadš do Cisów. Ale wkrótce za miastem doznał pociechy, gdy mu prosto w twarz wionšł oddech wilgotny, lecšcy z niedocieczonego przestworza, z pól, z lasów. Role po długich deszczach rozmiękłe, porznięte brunatnymi smugami bruzd mokrych, już tu i ówdzie jaœniały szarożółtš barwš wysychajšc w miejscach wzniesionych. Nadnimi kurzył się lekki, siwy opar. Niwki ozimin snuły się wzdłuż i w poprzek cudnš barwš swojš, która w oddali mieniła się rozmaicie, to zielono, to niebieskawo, jak kolor piórek na szyi pawia. Wysoko stały białe obłoki jakby zaspy œniegów spiętrzonych, pomalowane œlicznymi cieniami. W głębi ich skrzydeł rozlegał się istny chór skowronków. Nad jasnš runiš pastwisk migały czajki, co chwila wydajšc okrzyk swój wesoły Konie rwały ostrego kłusa i spod kół zaczęły się rozlatywać bryzgi tężejšcego błota. Wiatr przeszkadzał mówieniu, toteż "konwersacja" stawała się cokolwiek mniejdokuczliwš. Judym tonšł oczyma w nowym pejzażu. Był on dla niego nowym prawdziwie. Wsi, a raczej ziemi, gleby, przestworu w tej porze roku doktor nigdy jeszcze nie widział. Budził się w nim œwięty instynkt praczłowieczy, mglista namiętnoœć do roli, do siewu i pielęgnowaniazboża. Uczucia jego rozproszyły się i błškały w tych szerokich widokach. Tam pod lasem, który dopiero zaczęły barwić liœcie, wœród wzgórza otoczonego drzewamileży miejsce na dom. Olchy i sokory jeszczesš czarne. Tylko wysmukła, strzelista brzoza okryła się już cienkš mgłš liœci tak szczelnie, że nagie pręty już się ukryły. Dokoła pniów uœmiechajš się bladoniebieskieprzylaszczki. Obok lasu cišgnie się wšska dolina, a œrodkiem niej przepływa strumień. Jakiœ człowiek idzie po zboczu górki, schyla się, coœ tam robi, nad czymœ pracuje, coœ sadzi czy sieje... "Szczęœć ci Boże, człowieku... Niech się stokrotnie urodzi twe ziarno..." - myœli Judym i zatapia oczy w tym miejscu, jakby było domem jego rodzinnym. Ale oto staje mu w oczach inny dom: suterena, wilgotny grób, pełen œmierdzšcej pary. Ojciec wiecznie pijany, matka wiecznie chora. Zepsucie, nędza i œmierć... Co oni tam robili,czemuż mieszkali w jamie podziemnej, umyœlnie zbudowanej na to, żeby hodować w ciele choroby, a w sercu nienawiœć do œwiata?... I znowu pieœci się z oczyma to wzgórze uœmiechnięte do słońca... Powóz mijał wioski, karczmy, lasy, rozdroża, i mknšł goœcińcem błotnistym. Słupy wiorstowe doœć często nasuwały się przed oczy i upalono już ze dwie mile drogi,kiedy Dyzio dał znak życia. Do tej chwili pogršżony był w pewien rodzaj somnambulizmu. Siedział zmartwiały jak bryła soli, wyłupionymi oczyma wodzšc po rowach. Właœnie Judym tłumaczył matce coœ interesujšcego, gdy uczuł, że go maleczaczyna łechtać po łydkach. W pierwszej chwili sšdził, że mu się zdaje, ale wkrótce,rzuciwszy okiem, zobaczył na obliczu łobuza znamię chytroœci i wywieszony język, którym ten pomagał sobie niejako w procedurze łechtania. Dyzio wsuwał rękę między nogawicę spodni Judyma i cholewkę jego kamaszka, odchylał skarpetkę i wodziłpo gołej skórze długš, ostrš słomš. Judymnie zwracał na to uwagi, w nadziei że mania psotnicza ominie małego towarzysza drogi. Stało się przeciwnie. Dyzio wynalazł pod siedzeniem jakiœ zabłškany długi, ostrybadyl i tym sięgał aż do kolana. I to mu niewystarczyło: wyskubywał nitki ze skarpetek, usiłował zdjšć kamasz, zawijałineksprymable, dopóki się dało itd. Poczęło to wreszcie doktora drażnić. Odsunšł szorstkim ruchem rękę łobuza raz, drugi, trzeci. Wszystko na nic. Język, wywieszonyna bok, coraz bardziej wskazywał, że gotujš się nowe eksperymenty. I rzeczywiœcie: Dyzio zaczšł zbierać dłoniš duże i lepkie bryzgi błota, które osiadały na wachlarzu powozowym, lepił z nich wielkš pigułę i pakował na gołe ciało za cholewkę doktorskiego kamaszka. Judym wyrzucił pierwszš takš bryłę. Gdy malec ulepił drugš i wpakował jš znowu, odepchnšł go mocniej, a gdy wreszcie po raz trzeci przygotowywał się do tejże czynnoœci, rzekł do niego: - Słuchaj, jeżeli się zaraz nie ustatkujesz, to ci zerżnę skórę. Chłopak uœmiechnšł się zjadliwie, zebrał rękš nowš garœć błota i rozpostarł je na obnażonej nodze. Wtedy Judym kazał furmanowi stanšć. Skoro tylko powóz się wstrzymał, otwarł drzwiczki, jednym zamachem skoczył na ziemię i wycišgnšł zesobš Dyzia. Tam ujšł go za kark lewš rękš,przechylił w sposób właœciwy na kolanie i wysypał mu prawš około trzydziestu klapsów spod ciemnej gwiazdy. W trakcie tej operacji słyszał rozdzierajšcy krzyk damy, czuł szarpanie za rękawy, nawet drapanie paznokciami, ale nie zwracał uwagi. Matka nieszczęsnego skazańca zerwała Judymowi kapelusz z głowy, rzuciła go w pole i wrzeszczała jak obłškana. Gdy doktora dłoń zabolała od razów, wrzucił chłopaka na siedzenie powozu, wycišgnšł swojš walizkę, wzišł jšw rękę i kazał jechać. - Proszę pana doktora, jakże to jechać? - rzekł furman -jakże jechać? Niechże pan doktor wsiada. - Nie wsišdę! JedŸ do Cisów z tš paniš. Ja idę piechotš... Furman zafrasował się i zmartwił Patrzył to na Judyma, to na damę. - JedŸ, kpie, kiedy ci mówię! - krzyknšł doktor w pasji. WoŸnica wahał się jeszcze i mruczał: - Pan administrator kazał mi jechać po nowego doktora. Jakże tu?... Ładnie to tak, żeby... Ij... u Boga Ojca... Ruszył ramionami i stanšł. - JedŸ, do licha! - To choć niech pan doktor wsišdzie na kozieł! - Nie wsišdę! Słyszałeœ? - Słyszałem. Ale żeby na mnie nie było. Splunšł na bok, podcišł z lekka konie i ruszył noga za nogš. Jeszcze obejrzał się izobaczył Judyma idšcego z walizš w ręku brzegiem drogi. Wtedy ruszył prędzej i powóz oddalać się zaczšł. Doktor maszerował z ciężarem swoim sapišc potężnie i klnšc na czym œwiat stoi. Otwierała mu się przed oczyma najgłupsza pod słońcem sytuacja, ale nie chciał się nymi ak dawniej, uprzejmie; nie to ľAô48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żAPĹcB cCľí UD˘*Úc€E|9ć'już cofnšć. Nie był w stanie przywołać furmana i zmienić tonu oœwiadczenia. Jak na złoœć nigdzie nie było widać ani wsi, aniludzi. Gdzieœ daleko zza pochyłego garbu wzgórza, z jakiegoœ widocznie rozdołu wznosiły się nikłe, œniade słupy dymów. Doktor szedł w tamtš stronę suchš miedzš wœród pól rozoranych. Rzeczywiœcie ujrzał z wyniosłoœci dużš wieœ w nizinie. Było do niej jeszcze daleko, ale marzenie o wynajęciu furmanki skracało drogę. Stanšłwreszcie u progu pierwszej chaty zmęczony, literalnie w pocie czoła. Mokra iprzepadajšca rola, w której brnšł, ostre powietrze i znużenie wprawiały go we wœciekłoœć. Szedł od chaty do chaty pytajšc się o konie. Tu nie było ich wcale, tam nie chciano wynajšć, gdzie indziej przypatrywano mu się ze œmiechem. Wreszcie trafił się pewien młody gospodarz, który od razu zgodził się jechać. Zaprzšgł do wasšga parę małych bułanków i bocznymi drogami, przez dziuryiwertepy pomknšł jak strzała. Dobry humorwrócił, a nawet wstšpiła w eskulapa swada burszowska. Trafił się na rozstajnych, błotnistych szlakach sklep z trunkiem. WoŸnica tam utknšł, zaczšł koniom podwišzywać ogony, majstrować koło wozu, wchodzić do izby, wychodzić stamtšd ociężale... Judym zrozumiał, że jego towarzysz ma chęć wypić kieliszek "Leopolda". Zawołał tedy: - Gospodarzu, weŸcie sobie flaszeczkę gorzałki. - Jakšże, proszę wielmożnego pana, wzišć, małš czy dużš? - spytał tamten bez namysłu. Judym zawahał się. Jakże było powiedzieć,że małš. - Juœci z tych większych W chwili gdy to mówił, przypomniał sobie stan kasy i przeraził się, czy aby ma dosyćpieniędzy... Na szczęœcie wystarczyło jeszcze kopiejek, ale zostało ich kilka zaledwie w kieszeni. Chłop wyjšł korek piorunem i zmusił Judyma do zapróbowania. Kiedy ten obrzęd został spełniony, sam wzišł się do flaszki. Wypił z połowę, resztę schował dokieszeni i wlazł na siedzenie. Teraz zaczęłasię prawdziwa jazda! Małe, zwinne konięta rwały jak sarny, wóz wpadał w wyrwy pełne "bajecznego" błota, rozwalał kałużestojšce między opłotkami i leciał w siarczystych bryzgach. Ziemia w tej okolicybyła mocno gliniasta, toteż drogi były œliskie. Wóz na pochyłoœciach zataczał się jak na lodzie i tylko szybkoœć jazdy wstrzymywała go od wywrotu. Z każdej górki chłop popędzał konie i leciał na łeb na szyję wprost do jamy głębokiej a kisnšcej zwykle w takim "dołku". Orczyki biły szkapiny po nogach i zmuszały do wœciekłego galopu. Z jednej drogi woŸnica zawracał w innš, leciał dróżkami wšskimi jak miedze, nieraz do szerszych szlaków jechał w poprzek pola. Judym nabrał przekonania, że nie dšży w kierunku Cisów. Ale było mu najzupełniej wszystko jedno. Ta wariacka wyprawa była dlań Ÿródłem prawdziwej satysfakcji. Wiatr œwiszczał koło uszu, błoto pierzchało w nos, w oczy, trafiało do ust i kupami leżało na ubraniu. Gdy tak przejechali z półtory mili drogi, chłop zaczšł œpiewać. Po każdej œpiewce, zwykle nie nadajšcej się do druku, wysšczał z butelki potężny łyk i zacinał konie. Mijali jakieœ wsie, objeżdżali lasy, pędzili przez pastwiska. - Daleko do Cisów? - spytał doktor. Furman zwrócił na niego białe oczy i coœ wybełkotał. Zarazem wrzasnšł ochrypłym głosem i z szerszego nieco goœcińca skręcił co pary w szkapach na bocznš drogę. Miejsce było pochyłe i wóz szedł naukos. W pędzie szturchnšł się o przykopę. Judym nagle uczuł, że leci w przestrzeń, i padł głowš w miękki zagon. Leżał tam bez ruchu nie majšc siły poruszyć ani ršczkš, ani nóżkš. Widział obłoki, głębię firmamentu i gdzieœ daleko smugę lasu. DŸwignšł się wreszcie, usiadł i zaczšł się trzšœć ze œmiechu. Był cały okryty glinš, gdyż rozwalił po drodze ze trzy zagony. W sšsiedztwie leżał chłop wœród błota, przysypany słomš siedzeń, i martwym wzrokiem patrzał na wóz wywrócony do góry nogami. Konie zeszły w rów i z apetytem szczypały młodš trawkę. Od czasu do czasu spoglšdały obojętnymi oczyma na gospodarza, jakby mu miały zamiar wyrazić zdanie: "Widzisz, oœle, coœ tu narobił" Po długiej bezwładnoœci woŸnica ruszył sięwreszcie i wzišł do dŸwigania wasšgu. Okazało się wtedy, że wóz ma złamanš rozworę. Gdy go postawiono na koła, wyglšdał jak człowiek z przetršconym kręgosłupem. Chłop krzštajšc się koło odrobienia złego miał ruchy coraz bardziejmdlejšce, a koniec końców wgramolił się na wóz i runšł do jego wnętrza z jakimœ œpiewnym bełkotem. Judym był w położeniurozpaczliwym. Nogi jego aż do kolan tonęływ rzadkiej glinie, palto, kapelusz, twarz, ręce okryte były urodzajnš, wymierzwionš glebš. Zgnieciona walizka dzieliła losy jej właœciciela. Nie było rady... Zostawił lekkomyœlnego woŸnicę wraz z końmi i wasšgiem na drodze, a sam wzišł walizkę i ruszył przed siebie. Zbliżał się wieczór. W odległoœci kilku wiorst widać było wieże koœcielne i jaskrawe dachy miasteczka. W tę stronę cišgnšł eskulap pogwizdujšc i co chwila parskajšc œmiechem. Upalił już tym trybem ze dwie wiorsty drogi, gdy nagle usłyszał za sobš tętent kilku koni. Z szerokiej alei przecinajšcej goœciniec wypadły dwie amazonki, a obok nich dwaj jeŸdŸcy, i ostrym kłusem pędzšc zrównały się z Judymem. Konie ich były zmydlone, zbryzgane błotem i buchały parš. Pierwszaz amazonek jechała w szeregu z młodym człowiekiem, który siedział na œlicznym, gniadym koniu. Był pochylony na siodle w stronę swej damy i coœ żywo mówił. Zaledwie obydwoje zwrócili swe twarze w stronę wędrowca... Ale doœć było dla Judyma tego momentu, żeby poznać pannę Natalię. Ona raz jeszcze odwróciła głowę, ale tylko na sekundę, na jednš sekundę... Widziała go niewštpliwie, uœmiechnęła się, ale wnet skierowała oczy gdzie indziej, jakby nie miała chwili czasu do stracenia, jakby nie miała prawa zajmować się nawet rzeczš tak œmiesznš, jak Judym w tej chwili. On stał zmaltretowany. Słyszał szatański, parskajšcy œmiech panny Wandy, która w drugim rzędzie z jakimœ starszym towarzyszem jechała galopem, ale nie zwrócił na to uwagi. Wszystkę pochłonęła tamta, przechylona w siodle ku lewej stronie, z mocš i wdziękiem jak w krzeœle osadzona, podajšca się wraz ze skokiem rumaka, cudowna w każdym ruchu... Stał tak długo w miejscu zgłupiały, œmieszny dla samego siebie i nieszczęœliwy nad wszelki wyraz. W rowie bełkotała woda zbrudzona iłem, jakby i ona œmiała się do rozpuku. Jeszcze za dnia doktor był w miasteczku i wnet otoczony został przez chmary Żydków, dziadów, włóczęgów, którzy go witali chichotem. - Co to za miasto? - spytał pierwszego z brzegu. - Miasto? Dlaczego miasto? - No? - To miastu nazywa się Cisy. - Dobrze! - krzyknšł Judym z radoœciš - Szajgec, weŸ ten kuferek i nieœ go za mnš do zakładu. Wiesz, gdzie zakład? - Jak ja nie mam wiedzieć, gdzie zakład? Pan dobrodży z daleka? Pan dobrodży sze cokolwiek zabłoczuł... - To nie twoja rzecz, krajowy cudzoziemcze! Nieœ to do zakładu. Długie, starodrzewne aleje, zniżajšce się ku wielkiemu parkowi, otwarły się przed oczyma doktora. Tragarz objaœniał go, gdzie jest zakład, gdzie kursal gdzie zamek, gdzie pałac "hrabiny", gdzie czyja willa. W alejach i w parku było pusto, toteżnikt nie spostrzegł przybycia doktora odzianego w gliniany kostium. W dużym przedsionku zakładowym Żydziak wynalazł człowieka mianujšcego się portierem, któryz rozdziawionš gębš i niedowierzaniem odprowadził przybysza do pokojów "młodego doktora". Judym jšł co tchu zrzucać z siebie mokre obuwie i ubranie, myć się i przebierać w suchy, czarny kostium. Wkrótce był gotów. Za chwilę miałwyjœć, chciał bowiem przedstawić się swoim nowym zwierzchnikom. Czekał tylko na paltot, który portier zabrał do czyszczenia. Skorzystał z tej chwili, żeby przypatrzeć się mieszkaniu. Składało się z dwu pokojów, a raczej z dwu salonów. Za oknami, przy których stał, o jakie pół łokcia wyniesionymi nad poziom, cišgnęła się na wprost nich wšska aleja młodych drzew, przeważnie grabowych. Jedne z nichbyły już tęgimi pniami, kiedy inne trwały jeszcze w okresie pacholęctwa. Gałęzie ostatnich były poobcinane i wyglšdały jak urwisy w szkole, ze łbami ostrzyżonymi przy samej skórze. Równolegle z tš alejš cišgnšł się duży, kilkułokciowy, stary i gruby mur, nakryty mocnym daszkiem z cegieł. Oblekła go już pleœń, zielona wilgoć powyżerała od ziemi. Teraz z wiosnš i na nim puszczał się młody, aksamitny porost. Między szeregami drzew szła w odległš dalparku wšska, wygracowana dróżka. Œrodkiem była już sucha, ale w zagłębieniach jej grzbiet ograniczajšcych nęciły oko ciemnosiwe pasy wilgoci. Młode listki grabowe, które dopiero co na œwiat się urodziły, zmarszczone i tak delikatne, jakby się kurczyły nawet od pocałunków promieni słonecznych i od westchnień pachnšcego wiatru, zdawały się badać za pomocš delikatnych cieniów swoich żółty piasek, ciemnš, pulchnš ziemię i mdłe trawki wybijajšce się z gruntu. Były tak cudne i tak wesołe jak oczy dziecięce. Gruby mur, za którym już się kryło słońce, rzucał na alejkę i jej œliczne tajemnice cień czarny niby drzwi więzienia.Tylko w samym końcu parku, gdzie się mur zwracał pod kštem prostym i przecinał odległy wylot alei, jeszcze chropawa powierzchnia miała na sobie œwietlistš suknię. Zdawało się, że ciężka œciana ma wtamtym miejscu jakby swoje oblicze pełne zadumy, że w głšb rozkwitajšcego parku spoglšda niewidzialnymi oczami i że powszechny, radosny uœmiech stamtšd wypływa. Bliżej okien, za murem, rosły dwie kolosalne topole. Pnie ich sękate wydzierały się z głębi wiotkiej tkaniny młodocianego zadrzewienia jak torsy okute w kolczugę kryjšcš mięœnie tak silne i nie dajšce się przebić, jak ona. Skšdœ z wysoka, nie wiadomo z którego drzewa, leciały na œcieżkę złotoróżowe łuski pęków... Judym stał przy otwartym oknie. Czuł w sobie zjednoczenie z tym, na co spoglšdał. Przez jego ciało zdawała się płynšć siła natury stwarzajšca rozrost drzew i wykwitanie liœci. Judym uczuł w sobie tę siłę i uczuł władzę spożytkowania jej w wielkiej pracy. Nadzieja trudów, które przewidywał w tym miejscu, poiła go rozkoszš. Patrzał w przestrzeń i uderzał jš silnymi oczyma. Nareszcie, nareszcie! Oto miejsce, gdzie mu będzie wolno włożyć jarzmo i drzeć starš glebę głęboko sięgajšcym pługiem. Będzie tu siał, będzie pracował za tłum ludzi, będzie oddawał œwiatu wszystko, co wzišł od niego. Nie pożałuje ramion, nie będzie skšpił potu! Niechże wiedzš, jak się wywdzięcza ten z motłochu, kogo przyjmš do swej kultury, komu udzielš czšsteczki swych praw do czynu. W owej chwili siły jego duszy spoczęły na czymœ nieuchwytnym, jakby na dŸwięku płynšcym w przestrzeni, jakby na szeleœciegrabowych liœci, który poœród drzew zamierał. Było to krótkie, radosne błogosławienie tajemnych potęg œwiata za owo œwięte prawo człowieka do pracy i za siły, za mocne barki, które do niej służš. Cisy Zakład kuracyjny Cisy leży w dolinie międzydwoma łańcuchami wzgórz porosłych pięknym lasem. Œrodkiem doliny przepływa strumień tworzšcy w samym parku dwa stawy, z których drugi jest motorem maszyn zakładowych. Dokoła stawów œcielesię olbrzymi park łšczšcy się z lasami na wzgórzach sšsiednich. Zakłady kšpielowe (tj. łazienki, hydropatia, natryski etc.) mieszczš się w gmachu zwanym, Bóg raczy wiedzieć dlaczego, "Wincentym", a stojš nad drugim stawem. Z tej samej strony na wzgórzu œwieci się wspaniały kursal, otoczony gajem roœlin, klombów kwiatowych, gazonów, trawników, alejek zacisznych i szpalerów. W obrębie parku tudzież poza nim, przy drogach dšżšcych wróżne strony, a nawet wprost wœród lasu stojš wille. Jedne z nich skupiły się w szereg jak chaty we wsi, inne szukajš samotnoœci i odgradzajš się od œwiata gšszczami ogrodów. Z drugiej strony stawu, w połowie wyniosłoœci królujšcej nad okolicš, wznosi się pałac i liczne murowane zabudowania dominium Cisy. Jeszcze wyżej za pałacem, na szczycie góry widać koœciół z dwiema strzelistymi wieżami, które ukazujš się oczom wszędzie, gdziekolwiek by się w okolicy było. Nazajutrz po przyjeŸdzie dr Judym składałwizyty, zwiedzał miejscowoœć, uczył się tajemnic zakładu, był oszołomiony. Miał tutaj nie tylko poznać wszystko z dokładnoœciš przed zacięciem zbliżajšcego się sezonu, ale nadto brać udział w rzšdzie... Dziœ tedy oznajmił się ze składem chemicznym Ÿródeł, jutro studiował maszyny wprowadzajšce wodę do wanien, badał system ksišg kancelaryjnych, orientował się w procedurze gospodarczej,w prowadzeniu hotelu itd. To tu, to ówdzie ukazywały się przed nim całe perspektywyrzeczy, których wcale nie znał, i nikły, przywalone innym szeregiem zjawisk. Nade wszystko interesował go szkielet przedsiębiorstwa, jego budowa materialna. Zakład leczniczy Cisy był instytucjš akcyjnš o kapitale stałym wysokoœci blisko trzechkroć stu tysięcy rubli. Spólników byłodwudziestu kilku. Ci wybierali spoœród siebieradę zarzšdzajšcš, złożonš z prezesa i dwu wiceprezesów, komisję kontrolujšcš, również z trzech członków, tudzież dyrektora, administratora i kasjera. Obowišzki prezesa rady zarzšdzajšcej pełnił wybitny adwokat stale mieszkajšcy w Moskwie. Jednym z wiceprezesów był honoris causa wspólnik Leszczykowski zamieszkały aż w Konstantynopolu, a drugim bogaty przemysłowiec warszawski pan Stark. Dyrektorem był dr Węglichowski,administratorem Jan Bogusław Krzywosšd Chobrzański, wreszcie kasjerem oraz szczęœliwym małżonkiem damy, z którš dr Tomasz podróż odbywał z Warszawy, i ojcem swawolnego Dyzia niejaki pan Listwa.Sporo czasu upłynęło, nim dr Tomasz nauczył się historii tego zakładu, która w Cisach była istotnš magistra vitae. Historia,a raczej rozmaite minione historie miały tam wpływ dobitny na bieg spraw codziennych. O ile jš dr Tomasz mógł poznać z ust wielu, historia zakładu była następujšca: Cisy znane były ze swych wód jeszcze w poczštkach zeszłego stulecia. Tu i ówdzie trafiajš się w pamiętnikach wzmianki, że wCisach leczył się taki a taki dygnitarz. Nie była to jednak miejscowoœć kuracyjna w szerszym znaczeniu tego wyrazu. Korzystały z wód rozmaite osoby, ale tylkodzięki uprzejmoœci właœciciela dóbr cisowskich, Ÿródła bowiem znajdowały się w parku otaczajšcym stary zamek rodowy. Od niepamiętnych czasów majštki te należały do rodziny Niewadzkich. Ostatnio był ich właœcicielem mšż owej staruszki, którš Judym poznał w Paryżu. W cišgu siódmego dziesištka lat tego wieku ów pan Niewadzki wyjechał z kraju. Kiedy powrócił do Cisów, był starcem złamanym i nieuleczalnie chorym. Ogrom cierpień przeżytych zmienił zasadniczo jego poglšdy.Głównš myœlš starca było teraz dobro bliŸnich, a że sam był chory, więc i uczynkijego miłosierne skierowały się przede wszystkim do wspomagania ludzi cierpišcych. Kšpiele w wodzie ze Ÿródeł w jego parku uznane zostały za skuteczne, więc pan Niewadzki wszystkie siły wytężyłw tym celu, żeby urzšdzić zakład leczniczyw Cisach. Dla przyspieszenia tej sprawy darował projektowanej instytucji miejscowoœć obejmujšcš kilkadziesišt morgów przestrzeni wraz z parkiem, Ÿródłem, częœciš przyległych lasów i z budynkami, jakie się w obrębie terenu znalazły. Sam stworzył spółkę, do której wcišgnšł przyjaciół, przeważnie po œwiecierozsianych. Największš sumę udziałów wzišł stary kolega i towarzysz, kupiec znad Bosforu, Leszczykowski. Inne rozebrali adwokaci, lekarze, przemysłowcy. Na czele zakładu stał w pierwszych latach dyrektor nieodpowiedni, który usiłował z tej nowo powstajšcej miejscowoœci uczynić od razu kurort europejski. Budowano tedy wspaniałe gmachy i wille, a urzšdzano je z przepychem, który by mógł zadowolić najdalej sięgajšce wymagania. Te ryzykowne eksperymenty popchnęły całe przedsięwzięcie ku ruinie. Do Cisów zjeżdżały z całego kraju, a nawet z dalekafamilie arystokratyczne dla rozrywki. Zakład usiłował zyskać sobie opinię stacji letniej europejskiej i urzšdzał się coraz wykwintniej. W tym czasie zmarł założyciel, Niewadzki. Na posiedzeniu rocznym okazało się, że Cisy nie tylko nie dajš żadnego dochodu, ale wykazujš deficyt. Wobec tego, a głównie, jak to zwykle u nas, wobec ubytku podpory, któratę rzecz dla idei dŸwignęła, całe , uprzejmie; nie to ľAô48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żFPcGUKcH [cIű-îcJéżczasów Księstwa Warszawskiego, dopełniony przez Krzywosšda w ten sposób, że spłowiałe wypustki zastšpione zostały innym, mniej więcej zbliżonym kolorem, a guziki i szlify odpowiednimi guzikami i szlifami uniformu piechoty francuskiej z czasów Napoleona III. Za szkłem wisiał żupanik atłasowy zeœcibany z nie pasujšcych do siebie kawałków - stałdziwny, pokruszony sprzęcik, zwany apteczkš Stanisława Augusta, leżała faja zterakoty na zgiętym cybuchu, zwana fajkš Stefana Batorego itd. Nie wszystkim jednak i nie zawsze "wójt" pokazywał swe zbiory. Było na przykład kilku ludzi wœród młodej kolonii, którzy go irytowali i wpędzali w zły humor. Jeden z takich, zetknšwszy się z antykwariuszem, zaraz po stereotypowym pytaniu o zdrowie dodawał: - A cóż Van-Dycki, jakże tam? W robocie, co? No, i jakże, udajš się? Drugi wymoczek udawał głuptasa i kiedy Krzywosšd pokazywał zbiory, wtršcał œlamazarne pytanie: - A ja gdzieœ czytałem, tylko nie pamiętam,w jakim dziele, że Szczerbiec, miecz Bolesławowski, to podobno jest w pańskichrękach, tylko pan unika o tym rozgłosu, żeby go panu stańczycy przez nastawionychzbirów nie wykradli. Nam by go pan mógł pokazać... Złożylibyœmy przysięgę, że ani mru-mru... Miał jednak Krzywosšd i swoich wielbicieli. Tym pokazywał wydobyte z dna inkrustowanej szafy kawałki haftowanej materii i zapewniał, że jest to urywek szaty, której druga częœć znajduje się w Cluny jakšœ miniaturkę w sczerniałej ramce... O tym obrazku szeptem i z mruganiem mówił, że jest przez pewnego handlarza ukradziony z Brery w Mediolanie... Gdy zarzšd Cisów przeszedł w ręce doktora Węglichowskiego, Krzywosšd poczšł się przed M. Lesem uskarżać w listach na tęsknotę i pisywał te listy tak często, że to wnet uderzyło chytrego kupca. M. Les mruknšł do siebie: - Ta zielona małpa coœ knuje. Miał on dziwnš predylekcję do Krzywosšda.Bardzo często kupował jego bezcenne antyki, jego Rubensy i Ruysdaele, buławy hetmańskie i pamištki autentyczne po królach. Składał to wszystko w pewnym zielonym kufrze i nazywał go "gabinetem zielonej małpy". Nareszcie pewnego razu Krzywosšd wyznałw liœcie, że ma zamiar wracać. M. Les nie sprzeciwiał się i biedny wędrowiec wrócił do Warszawy, a wkrótce potem objšł administrację zakładu w Cisach. Lokal jego tutaj mieœcił się na dole starego"zamku". Prowadziła do tego mieszkania brama (rozumie się: gotycka), a właœciwie jej resztki grożšce ruinš, które Krzywosšdstarannie podpierał. Dalej szły na prawo wšskie strome schodki aż do drzwi mieszkania. Przed progiem wisiał krużganekotoczony żelaznš balustradš. Zarówno schody, jak krużganek były œwieżo dobudowane przez administratora. Dla przyœpieszenia procesu archaizacji tych gotyków nie zamiatano tam nigdy œmieci i nie sprzštano œladów pobytu wróbli, które całymi stadami pod drzwiami wysiadywały. Krzywosšd kochał ptaki. Rozmawiał z nimi isypał tyle okruszyn chleba, że wróble miały tam istnš synekurę i nie odlatywały zkrużganku. Kiedy doktor Tomasz zbliżał się z uszanowaniem wolnym krokiem do drzwi administratora dla złożenia mu pierwszej wizyty, zobaczył scenę tego rodzaju. U wejœcia na schody tłoczyło się, wrzeszczało wniebogłosy kilkanaœcie sztukdzieci folwarcznych, Żydków z miasteczka iinnej hołoty. Wysoko stał Krzywosšd w pantoflach i reniferowej sczerniałej kurcie. Na poręczy ganku siedział chowany sokół, o którym słyszał już doktor Tomaszcałš historię. Sokół ten chorował przez całš zimę i ulegał kuracji. Krzywosšd lał mu w gardło oliwę i sadzał go przy kaloryferze w takim goršcu, że biedne ptaszysko dostawało, widać, czegoœ w rodzaju pomieszania zmysłów, bo palacze znajdowali je częstokroć leżšce obok drzwiczek wielkiego pieca, wœród węgli i popiołu. Tylko błyskanie oczu wskazywało wówczas, że jeszcze żywot kołacze się w nieszczęsnym pacjencie. Teraz, gdy słońce wiosenne œwieciło tak jasno, sokół pierwszy raz wyniesiony został na dwór. Siedział na balustradzie mocno œciskajšc pręt żelaza, rozglšdał się, ruszał i dawał wielostronne znaki zdrowia. Krzywosšd pragnšł widocznie pokazać chłopakom nie tylko ptaka, ale i jego sztuki. Schylił się tedy i tkał mu pod dziób swš głowę przemawiajšc jednoczeœnie: - Kšsi pana, kšsi..: Chodziło o to, że sokół powinien był pieszczotliwie szczypać dziobem resztki farbowanych włosów. Czy œwieże powietrze, czy może lepszy stan zdrowia wpłynšł na sokoła tak fatalnie, doœć że kiedy administrator uklškł i podstawiał coraz bliżej łysinę, ptak dŸwignšł się na łapy, nasrożył i z całej siły huknšł "pana" dziobem w czerep, aż szczęknęło. Zgromadzeni wydali okrzyk radoœci, zaczęli klaskać w ręce i podskakiwać. Tymczasem Krzywosšd przyniósł długi pręt i przemówił do sokoła: - To ja do ciebie, łajdaku, jak do rodzonegosiostrzeńca z pieszczotami, a ty mię będziesz kuł po łbie! Va-t'en! To mówišc zrzucił ptaka na ziemię i zaczšłgo okładać prętem, aż pierze leciało. Sokółrozpuœcił skrzydła i na piechotę z wrzaskiem uciekł w głšb mieszkania, do którego drzwi zostały zatrzaœnięte. Judym otwarł te ciężkie podwoje i wszedł ostrożnie do wnętrza. Składało się ono z dużej, sklepionej sieni o kamiennej posadzce tudzież z dwu izb mieszkalnych. Z przedsionkiem sšsiadowało pomieszczenie na kaloryfer, gdzie właœnie sokół znosił wtej chwili tak bardzo zasłużonš karę. Dawały się stamtšd słyszeć jego zuchwałewrzaski. Judym wkroczył do izby na lewo i zaraz w progu szepnšł: - Twardowski! Jak mi Bóg miły, Twardowski... W istocie mieszkanie to przypominało do złudzenia lokal mistrza. Mury tu były ogromnie grube, okna zakratowane, sufity sklepione. W pobliżu okna stały warsztaty gospodarcze i krzesło z wysokim oparciem,skórš obite. W głębi było szerokie, drewniane, starożytne łoże z baldachimem opartym na słupkach misternie rzeŸbionych.W kštach leżały stosy żelastwa, rzemieni, klepek. Na œcianach wisiały owe sławne obrazy, o których Judym tyle już słyszał. Gdy Krzywosšd po egzekucji przyszedł wreszcie do izby, zajšł się goœciem z żywoœciš. Posadził go w fotelu, co na Judyma wywarło taki urok, jakby go zanurzono w wannie, i puœcił się w dyskursuprzejmy. Gdy rozmowa zeszła na Cisy, Krzywosšd wyrażał się o całej instytucji ztakš samš niedbałoœciš, jaka cechowała jego mowę w trakcie pokazywania rysunków Rubensa. Judym zauważył również, że administrator używał takich tylko zwrotów stylowych, które by dobrze malowały jego władzę w tym miejscu. Mówił tedy: - Kazałem przebudować cały zamek... Muszę wzišć się jeszcze do urzšdzenia parku. Mam na myœli całkowite odrestaurowanie łazienek, tylko że oto jak na złoœć brak mi czasu... Mówił cišgle: - To się zrobi, to się każe zrobić. Szczególnie często powtarzał zdanie: - To mi, wie pan doktór, pasowało... To mi dobrze robiło... Bawiło mi oko, więc kazałem zbudować... Judymowi ten rodzaj pewnoœci mšcił nieco wyrazistoœć spostrzeżeń. Wiadomš było skšdinšd rzeczš, że na przykład przebudowanie gmachów zależało nie tylko od tego oczy administratorowi "dobrze alboŸle robiły", ale również od innych przyczyn, głównie zaœ od decyzji rady zarzšdzajšcej. PóŸniej przekonał się, że jednak taki sposób wyrażania gustów i wpływu tych gustów na bieg spraw cisawskich - wcale nieŸle malował istotny stan rzeczy. Kasjerem zakładu był pan Listwa, którego Krzywosšd w oczy i za oczy nazywał starym niedołęgš albo jeszcze złoœliwiej - przedętš fujarš. Pan Listwa był mężem matki Dyzia i ojczymem tego chłopczyka. Niedołęgš w œcisłym znaczeniu tego wyrazu, a tym mniej "przedętš fujarš" kasjer cisowski nie był, ale też i do rodu farysów już się nie mógł kwalifikować. W gruncie rzeczy był to człowiek zgipsiały wciężkich warunkach, a osobliwie w kajdanach małżeństwa. Żona i Dyzio tak urozmaicali życie pana Listwy, że praca w kancelarii zakładu, zimnej i wilgotnej, wysiadywanie tam wœród ksišg, kwitów, rachunków - była dla niego jedynš wprawdzie, ale za to istotnš rozkoszš. Kasjer czuł, że żyje wtedy dopiero, gdy wychodzi z domu. W obrębie progów rodzinnych przypominał coœ w guœcie złamanego parasola: krył się w ciemnych kštach, ustępował z placu i milczał. Mimo tak skromnej postawy był kozłem ofiarnymwe wszelkich zatargach z Dyziem, który na wiekowym ojczymie wprawiał się w dowcip.Były chwile, że pan Listwa próbował opozycji. Ale te eksperymenty mijały szybko i trafiały się coraz rzadziej. Wszystko sprowadzał do absolutnego poziomu jeden jedyny dŸwięk padajšcy z "jej" ust: - Hipolicie! rozdziały 7 - 9 Kwiat tuberozy Poznanie Cisów zajęło Judymowi tyle czasu i tak go absorbowało, że o zwiedzeniu szpitala nie było mowy. Co dnia prawie obijał się o jego uszy ten wyraz: "szpitalik". Dr Węglichowski kilkakrotnie wspominał mu wœród innych wiadomoœci: - Pamiętaj, kochany panie, że masz pod sobš szpitalik... - Może byœmy go mogli obejrzeć... - goršczkował się Judym. - Nic pilnego! Poznaj no kolega zakład, tamto rzecz uboczna. Mówię dlatego, że i tamto... Tak schodziło. Nareszcie pewnego dnia doktor nie mógł wytrzymać. Rozpytywał siędelikatnie, gdzie ów szpital się mieœci, i poszedł sam, żeby przynajmniej zobaczyć rozmiary i jakoœć budynku. Nadzieja pracy samoistnej w swoim, niemal własnym szpitalu nęciła jego entuzjazm. Za bramš parku rozchodziły się pod kštem prostym dwie ogromne aleje lipowe. Jednš znich przybywało się do Cisów ze œwiata, odstrony kolei - druga prowadziła do pałacu, koœcioła i szpitala. Było tej drogi więcej niż wiorsta, drogi szerokiej, ale bagnistej. W chwili kiedy jš Judym przebywał, podsychała już, ale jeszcze tu i ówdzie gładko z wierzchu zmulona i wymyta glina pod nogš rozstępowała się i lgnęła do niej bryłami. Wielkie drzewa stojšce nad tš drogš już okrywały się liœćmi; w rowach szumiały strumienie płynnego iłu, szybko zgóry biegnšce. W duszy Judyma było takie wesele jak chyba nigdy jeszcze w życiu. Gdy się zbliżałdo zabudowań folwarku rozrzuconych na dużej przestrzeni, serce silnie biło mu w piersiach. Wiatr wiosenny owiewał go jakimiœ marzeniami, po prostu uczniowskimi. Œniły mu się na jawie zdarzenia, bohaterstwa, szalone operacje i niewysłowione pocałunki czyichœ ust pachnšcych. Z obojętnš minš, jak na trzeŸwego eskulapa przystało, wyminšł kilka domów, mieszkań rzšdcy, kasjera, ekonoma, i szedł na lewo ku koœciołowi, zostawiajšc po prawej stronie szerokš drogę wjazdowš w stronę pałacu. Obok koœcioła œwieżo wzniesionego z czerwonej cegły - budowy pięknej, z dwiema strzelistymi wieżami w stylu gotyckim - mieœciło się probostwo. Dalej krył się w drzewach znacznie dawniejszy, obszerniejszy dom: szpital. Judym nie miał zamiaru wchodzić do œrodka. Pragnšł to uczynić w towarzystwieswego zwierzchnika Poszedł najprzód obejrzeć koœciół, który właœnie był otwarty. Brakowało tam jeszcze posadzki, bocznych ołtarzów w nawach, konfesjonałów, malowideł, ławek. Ceglane filary stały w piasku. Tu i ówdzie mieœciły się ławy zbite naprędce z tarcic. Tylko w prezbiterium były już stalle rzeŸbione. Panowało tam œwiatło różnobarwne, przyćmione przez kolorowe witraże. Właœnie ksišdz odprawiał mszę cichš. Przed głównym ołtarzem stała gromadka ludzi. Judym obszedł lewš nawę i wolno, bez żadnego szelestu, po piasku, który zupełnie tłumił odgłos jego kroków, zbliżył się do prezbiterium. Gdy tam stanšł,ujrzał w ławkach kolatorskich trzy swoje znajome paryskie - panny: Natalię, Joannę iWandę. Z brzegu siedziała panna Natalia. Doktor poznał jš bardziej przez słodkie zemdlenie zmysłów, przez jakiœ chłód wewnętrzny œciekajšcy po twarzy i piersiach niż siłš wzroku. Miała na głowie lekki kapelusik, a twarz zasłoniętš woalkš barwy rudawo rdzawej. Tło ciemnych, bršzowych tafli rzeŸbionego drzewa otaczajšce jej głowę sprawiało, że wyglšdała jak przecudny rysunek sangwinš.Ostre, medalowe rysy jej nosa i brody znaczone były w tkaninie woalki, podczas kiedy oczy znać było tylko jak ciemne wgłębienia. Judym przez chwilę miał wzrokdo tej głowy wprost przykuty. Nie wiedział, czy ma się ukłonić, gdyż nie był pewien, czy go spostrzeżono. Za chwilę dopiero złożył ukłon. Panna Natalia ledwie widocznym ruchem schyliła głowę. Wtedy także oczy Judyma spotkały się z oczami panny Joanny i oddały sobie w przelotnym błysku przywitanie dusz młodych i czystych, tułajšcych się na ziemi we wzajemnej tęsknocie. Twarz panny Joanny pełna była uœmiechów, pomimo że oczy i wargi jej starały się nie wyrażać ich szczerze. Nabożeństwo skończyło się wkrótce i garstka mieszczek gwarzšc opuszczała koœciół. Doktor szedł pospołu z tłumem, aby nie było œladu, że czeka na wyjœcie panien. Ale za drzwiami koœcioła kršżył to tu, to tam, niby dla poznania architektury pięknej œwištyni. Gdy tak stał z głowš zadartš obserwujšc kamienne łuki, otworzyły się boczne drzwiczki prowadzšce do zakrystii i wyszedł tamtędyksišdz jeszcze młody, który dopiero co mszę odprawił, a z nim trzy panny. Nastšpiło spotkanie. Doktor przywitał panienki i przedstawił się księdzu. Ten wzišł go wnet pod ramię i wszczšł miłš rozmowę, pełnš życzliwoœci i smaku. Był toksiężyna zażywny, z oczami siejšcymi blaskwesoły, z ustami do œmiechu. Ledwie kilka srebrnych włosów plštało się w jego bujnej czuprynie, a czerstwa twarz sprzeczała się nawet z tymi nitkami. - Kto nogš stšpił na księże terytorium, ten idzie do księdza na œniadanie! - zawyrokował młody pleban. - Z wyjštkiem panien! - protestowała pannaPodborska. - Bez żadnych wyjštków. Ksišdz, panna i anioł trzeci - to rodzone dzieci. Zresztš ja tu rozkazuję, nie jakieœ tam młode panny. Ato mi się podoba! Nieprawdaż, doktorze? - A, skoro takie prawo... Muszš się panie poddać. - No? I cóż teraz? Ksišdz i doktór, to jest,Ÿle mówię, doktór i ksišdz zdecydowali, więc już jesteœmy na plebanii... - mówił proboszcz otwierajšc furtkę w nowym murze, który otaczał cmentarz koœcielny. W dużych, wygodnie umeblowanych pokojachksiężego mieszkania pełno było kwiatów, obrazów (oleodruków), pism, ilustracji. W sali jadalnej zmieœciła się szafka z wydawnictwami dla ludu, w ustronnym gabinecie leżały na stole pisma tygodniowe,miesięczne, gazety i stała spora biblioteka. Ksišdz bawił goœci swym jowialnym humorem który wszakże usiłował być humorem lepszego tonu, i dopytywał się u zgrabnej gospodyni o œniadanie. Wkrótce je podano. Proboszcz znał już historię paryskš dziewic i doktora. Ciekawy był przede wszystkim drogi do Lourdes, wybierał się tam bowiem od lat kilku. Pannyegzaminowały go, czy duże zrobił postępy w języku francuskim. Przy końcu œniadania proboszcz wywołał Judyma do gabinetu na papierosa, a dziewice przeglšdały tymczasem w salonie œwieże pisma. Okna gabinetu wychodziły na drogę lipowš. Proboszcz mówił żywo i tak rozumnie, że Judym co chwila myœlał: "Patrzajcież, jaki to mšdry i jaki miły pomidorek..." Ksišdz z ciekawoœciš pytał się doktora o różne rzeczy wielkomiejskie, gdy wtem rzucił okiem na drogę i skrzywił się brzydko. Tš drogš szedł właœnie prędkim krokiem młody człowiek w eleganckim demi-sezoniku i jasnym kapeluszu. Dr Tomasz poznał w zbliżajšcym się młodzieńcu kuracjusza, którego był widział jadšcego konno w dniu swego przybycia do Cisów, a póŸniej dostrzegł przy ogólnym stole w zakładzie. Nazwiska nie pamiętał, więc spytał o nie księdza: - A to jest pan Karbowski, wasz przecie kuracjusz. Choć taki on chory, jak ja aptekarz! - Dlaczegóż to? - Widzi pan... to jest łobuzina. Pochodzi, jakmówiš, z bardzo dobrego rodu, odziedziczył po ojcu majštek - no i puœcił go we dwa lata, ale to co do gronia. Bywał w Monte Carlo, w Monaco, w Paryżu, gdzie kto chce. Gra w karcięta, ale to nie tak po naszemu, tylko z premedytacjš. W tym sęk!... - Nie spostrzegłem... - No, to doktór jeszcze zdšży. W sezonie, co tylko przyjedzie bogatszego, a z fiu fiu w główce, młodzież złotš, a nawet rozmaite damule, ogrywa tak, że z płaczemwyjeżdżajš. Z tego żyje. - Czyż tu bywajš tacy? - Bagatela! Ten pan Karbowski - ho-ho... Zimš, gdy się urwie kompania bogatsza, siedzi jak suseł. Czasem wyjedzie, znowu wraca... Gdy go nędza przyciœnie, pożycza e to ľAô48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żQP–cRćŔ ]SŚó6€T™$ßc €Ux3ř P od lokajów, od kšpielowych, od Żydków, felczerów, od każdego, kto na placu. Mówiędlatego, że i doktora nie ominie. - Ech, ode mnie trudno pożyczyć, szczególnie w tym czasie... - zaœmiał się Judym. - No, no... Straciłem do niego serce, bo umie oszwabić biednego człowieka. Przychodzi, dajmy na to, do felczera, któryprzez sezon uskładał sobie pewnš sumkę, iprosi go o zmianę dwudziestu pięciu rubli. Głupi Figaro zachwycony poufałoœciš "takiego pana" wywleka z szuflady rubeliansy i rozkłada na stoliku. Ten zgarnia to do pugilaresu, póŸniej udaje, że zapomniał wzišć ze sobš dwudziestopięciorublowego papierka, i każe felczerowi przyjœć do hotelu. Zajdziesz, mówi, to sobie weŸmiesz, bo mi się teraz nie chce lecieć po pienišdze - idę akurat do zamku... Lokaje nauczeni nie dopuszczajš golibrody do "pana hrabiego", a on tymczasem rżnie w karty liczšc na to, że wygra owe dwadzieœcia pięć rubli i odda. - Ale czy oddaje przynajmniej? - Dziœ jeszcze oddaje, gdy go nacisnšć. Ale co zrobi jutro? Za numer w hotelu nie płacichyba od roku. A zresztš teraz on tu ma coinnego na myœli. Gdy to dobrodziej mówił, dało się słyszeć lekkie stukanie we drzwi prowadzšce z przedpokoju do salonu. Ksišdz coœ mruknšł i wyszedł pocišgajšc za sobš doktora. W drzwiach przeciwległych stał ów pan Karbowski. Był to wysmukły, blady brunet. Maleńki, nie podkręcony wšs ocieniał jego czerwonewargi. Ciemne, mgliste oczy zdawały się niewidzieć nikogo w pokoju. Gładko od lewego kšta czoła przyczesane włosy harmonizowały z całš osobš pełnš szczególnego czaru. Modny smoking leżał na nim i uwydatniał zgrabnoœć powolnych ruchów. Karbowski przywitał młode panienki ogólnym ukłonem, księdza cmoknšłw ramię. Judymowi z miłym skinieniem głowy podał rękę i usiadł obok panny Wandy, a naprzeciwko Natalii. Ta od chwili wejœcia do salki młodego człowieka była blada jak papier. Usta jej przymknęły się w sposób szczególny, jakbymiała za chwilę wybuchnšć płaczem, a cała twarz stała się tak piękna, że niepodobna było oczu oderwać. Karbowski mówił do panny Joanny o ksišżce, którš ta trzymała w ręku. W czasie tej rozmowy pewnym, jakby ociężałym ruchem uchyliły się jego powiekiioszalałe, bezmyœlne, dzikie z miłoœci oczy wlepiły się w twarz panny Natalii. Ona także nie miała już siły ukrywać wyrazu swoich. Panna Joanna pełna trwogi i wzburzenia mówiła żywo do Karbowskiego, ale słowa jej plštały się i więzły w gardle.On pytał się, uœmiechał, rozumował, z pozoru sšdzšc, trzeŸwo i chłodno, ale tylkona przelotne i bolesne chwile odrywał wzrok od tamtej. Mówił wolno i dŸwiękami tak widocznie obcymi jego mowie, że wydawały się nie tylko jemu, ale i wszystkim przytomnym czymœ dalekim i kłamanym. - Pan długo jeszcze zabawi w Cisach? - zapytała go panna Natalia. - Tak, jeszcze dosyć długo. Nie wiem... Może umrę... - rzekł z uœmiechem prawdziwie œmiertelnym. - Umrze... pan? - szepnęła. - Tak długo, tak dawno... tu leczę się bezskutecznie... Straciłem nadzieję. - Może by panu jaki inny kurort pomógł... - wtršcił ksišdz oglšdajšc swe paznokcie. Karbowski musnšł wšsika i przelotnie dotknšł proboszcza spojrzeniem, które, zdaje się, mogłoby zabić. W tej chwili rzekł jak gdyby do siebie: - Ach, tyle czasu... Tak, tak... Ksišdz proboszcz ma rację, inny kurort... Może być, że pojadę. - Kiedy? - zapytała znowu panna Natalia. Po tym słowie niewinnym panna Joanna drgnęła i wstała ze swego miejsca. - JedŸmy już! - rzekła do towarzyszek - babunia będzie niespokojna. Panna Natalia udała, że nie słyszy tych wyrazów, tylko Ÿrenice jej zaszkliły się białym blaskiem okrutnego gniewu jak żywesrebro. Panna Wanda, która przerzucała ułożone z całego roku numery jakiejœ ilustracji, podniosła głowę i zapytała: - Więc jedziemy? Nikt nie odpowiadał. Ksišdz siedział przy osobnym stoliku i bębnił weń palcami. Oczy jego patrzały w przestrzeń, a wargi były odęte. Taki wyraz twarzy nie zdradzał wcale zadowolenia z wizyty pana Karbowskiego ani z toku rozmowy. Ale panna Natalia i Karbowski tego nie widzieli. Było rzeczš jasnš, że chodziło im o wyzyskanie tych sekund per fas et nefas, onapatrzenie się sobie wzajem w oczy, o przypomnienie w uœmiechach i dŸwięku. słów obojętnych, mórz bezdennych tęsknoty. Słowa płynšce z ust młodego człowieka panna Natalia witała dziwnymi, pełnymi boskiego wdzięku ruchami warg i nozdrzy, jakby czuła zapach każdego wyrazu i na każdym niby na róży przysłanej składała pocałunek. Panna Joanna żegnała się z proboszczem. Za jej przykładem uczyniły to obydwie towarzyszki. Gdy nadeszła kolej pożegnaniaJudyma i panna Natalia stanęła przed nim, ujrzał jej srogie oczy skamieniałe z żalu, a jednak wydajšce jak gdyby krzyk rozpaczy. Przez chwilę myœlał, że oddałby życie, gdyby te oczy jednš godzinę tak za nim tęskniły... Ale zahuczał w duszy jego diabelski œmiech i coœ złamało się wœród głuchego bólu. Obydwaj z Karbowskim wyszli jednoczeœnie z probostwa. Przed gankiem stał lekki odkryty wolant, doktórego wsiadły wszystkie trzy panny. Konie szybko z miejsca ruszyły... Panna Natalia nie obejrzała się ani razu. Zato Karbowski patrzał w stronę oddalajšcego się pojazdu wtedy nawet, gdy ten znikł już na zakręcie alei. Oczy jego miały wyraz dziwnej sennoœci, a twarz była skrzywiona cierpieniem, którego nie mogła pokryć ani maska dumy, ani uœmiech towarzyski. Judym zazdroœcił temu młodzieńcowi wszystkiego, nawet cierpień, jakich tamtendoœwiadczał. Tš samš drogš szedł przed godzinš z sercem pełnym ognia. Rwał się do pracy w szpitalu, silnie pragnšł przynajmniej ujrzeć mury tego budynku, gdzie będzie kładł duszę w twardš pracę lekarskš, a oto teraz cały ów szpital tak nie istniał dla niego, jakby się w ziemię zapadł. Co więcej, aspiracje odczuwane przed godzinš wydawały mu się w owej chwili jak coœ głupiego do absurdu, jak coœz nie istniejšcej krainy dubów smalonych. Rzeczywistoœciš było to, że panna Natalia jest zakochana w Karbowskim. Judym przypatrywał się z ukosa postaci tego franta, jego ruchom, gestom z natury i wystudiowania zgrabnym i w smutku tak bezbrzeżnym, jego ubraniu pełnemu smaku i elegancji. Nie byłby pewno wyznał tego przed nikim ani nawet przed sobš, ale czuł to, że całe życie, wszystkie wysiłki, plany,dšżenia, jest to jedno wielkie głupstwo w stosunku do życia Karbowskiego. Po cóż to wszystko? Po co zabiegi, idee, trudy? CzyliżKarbowski nie zrozumiał życia tak, jak je rozumieć należy? Być człowiekiem pięknym,wykwintnym i dla tych przymiotów być kochanym przez najcudowniejsze zjawisko ziemi, przez takš pannę Orszeńskš. Wszystko w Karbowskim zdało się Judymowi doskonałym i logicznym, nawet jego karciarstwo i szacherki Nie przywišzywał do tego wszystkiego wagi, jak nie przywišzujemy wagi do niczego oprócz pięknoœci patrzšc na tajemniczy kwiat tuberozy. "Przecie - myœlał Judym - taki kwiat jest owocem Bóg wie jakich trudów, wydatków, zachodów, jest bezużyteczny i szkodliwy, gdy go porównać ze ŸdŸbłem tymotejki, kłosem żyta albo kwiatem koniczyny, a przecież komuż by przyszło do głowy deptać go za to nogami..." Z głębi duszy młodego lekarza wychylił sięznowu żal gorzki i nienasycona zazdroœć, czemu i on, czemu i on... PrzyjdŸ Burza już przeszła... Zdawało się, że wszystko ucicha, gdy wtem zaczynały trzepać nowe bicze kropel ogromnych, ciężkich, sznurem idšcych na ziemię. Wzdłuż œcieżek wypukłych, rumianych od starej cegły, płynęła bez ustanku lœnišca woda. Po placach nieco głębszych stały jeziorka pełne baniek szklistych a wzdętychjakby przez usta swawolnych dzieci. W cieniu kasztanów chowały się zielone smugi, a w nich widać było pnie wywrócone. W górze, między ogromnymi kępami wierzchołków jaœniał wyimek nieba o tle pozłocistym, œwiecšcym niby owe niebiosa, które oglšdać można w ołtarzach koœciołów wiejskich. Po nim pędziły kłęby chmur pierzastych, rozwianych, cienkich, fioletowych, tak prędko jak dymy. Co chwilaodzywał się jeszcze grom daleki, grom wiosenny... Najbliżej stała akacja o pniu grubym i czarnym a gałęziach jakby wykręconych z żelaza. Te potworne konary roztršcały zasłonę delikatnych, jasnych liœci. Z cieniówstarego muru biły w górę tysišczne gałšzkimłodych akacji, które jeszcze krzewem być nie przestały. Młode pędy osnute żywymi liœćmi, a na samych końcach maleńkimi ich œladami, wycišgały się ku chmurom, gdyby pieszczone ręce dziewicze,których dotšd słońce nie skalało. Czasami przylatał wiatr, rozbujał ten krzew lekko, równo, cicho - i wtedy cudowne strofy liœcikołysały się w ciepłym, wilgotnym powietrzu sennymi akordami niby muzyka, która oniemiała i, przybrawszy na się kształt tak przedziwny, zastygła. Judym siedział u otwartego okna w swoim mieszkaniu. Płonšł od głębokiej radoœci. W pewnych sekundach wznosiły się w jego sercu jakieœ tchnienia uczuć podobne do tych, co kołysały wierzchołki drzew. Wówczas na jego usta wybiegały dŸwięki pieszczotliwe a zapalajšce, jakby z ognia. Mówił nimi do drzew wielkich, do młodych krzewów, do jaskółek szybujšcych wysoko nad szczytami po œwietlistej otchłani. Tajemnicza radoœć pocišgała wzrok jego kukońcowi alei, a serce ulatywało z głębi piersi jak zapach. Na coœ niesłychanego czekał, na przyjœcie czyjeœ... Zwierzenia 17 paŸdziernika. Dziœ rocznica mego przyjazdu do Warszawy. Więc to już szeœć lat upłynęło! Szeœć lat! Ogromny tydzień mojego wieku. Wtedy miałam siedemnaœcie, dziœ już dwadzieœcia trzy "wiosny". Jeżeli porównać tamtš Joasię z dzisiejszš - jakiż to deficyt! Joasiu, Joasiu... Postanowiłam pisać dziennik na nowo, a raczej wskrzesić z martwych dawny. Uczyła nas przecie wszystkie tej sztuki Stacha Bozowska. Ona pierwsza w Kielcach pisała dziennik umiejętny, to jest dziennik szczerych uczuć i "prawdziwych" myœli. Biedna po stokroć Staszka... W jednym z ostatnich listów pisała do mnie: "Właœciwie byłam w tym życiu uzdolnionš autorkš mojego dziennika - i niczym więcej.Teraz napaliłam w moim szkolnym piecu trzynastoma księgami oprawionymi w grubštekturę i czarne, zrudziałe sukno. Żegnaj, dzienniku..." le zrobiła! Dlaczegóż tępić zwierzenia, które nikomu wadzić nie mogš, a dla nas samotnic zastępujš (wielki Boże!) kochanków, mężów, braci, siostry i przyjaciółki? Nie - będę pisała w dalszym cišgu! Czuję do tego nałóg taki, jak np. mężczyŸni do palenia tytoniu. Pod wpływem szyderstw frazesowicza S. przestałam pisać, a teraz niewymownie żałuję. Odmawiałam sobie przyjemnoœci przez lat szeœć - i dlaczego? Dlatego, że S. na ten temat dowcipkował? Mniejsza zresztš... Ileż to zmian! Henryk w Zurychu, Wacława nie ma, Staszka już dawno w grobie... A u mnie? Ileż to zmian! Jak dziœ pamiętam tę noc ostatniš, gdy przyszedł telegram od pani W. W cišgu czterech godzin zdecydowałam się opuœcić Kielce, jechać do Warszawy - i pojechałam.Telegram brzmiał (umiem na pamięć te słowa): "Miejsce u Predygierów jest. Przyjeżdżać niezwłocznie. W." Ach, ten dzień, ten popłoch! Zbieranie rzeczy, bielizny, drobiazgów, szybko, szybko, drżšcymi rękoma, wœród łez i wybuchów odwagi... Poczciwa pani Falikowska "użycza" mi pieniędzy na drogę - i wyjazd! Głęboka, ciemna noc w jesieni... Jak to wówczas dorożka dudniła w pustychulicach kieleckich, jakie dziwne wywoływała echa i wrzaski między œcianami starych kamienic! Sama jazda kolejš była to już czynnoœć co się zowie. Pod sekretem mówišc, przecie to pierwszy raz jechałam wówczas "kolejš żelaznš". Pierwszy raz - i prosto w œwiat! Nie zmrużyłam oka, tylko z głowš wspartš o deski wagonu marzyłam bojaŸliwie o życiu. Tyle akurat o nim wiedziałam, co człowiek idšcy do lekarza pod naciskiem nękajšcych go a zagadkowych cierpień. Jak on nic nie wie o istocie samej choroby, nie rozumie, co ona jest, co z niej może wyniknšć, dokšd rzuci jego ciało, losy, myœli. uczucia - i tylko marzy ostrymi a przebiegłymi wiedzeniami, usiłujšc wszystko zrozumieć -tak samo ja wtedy... Waliłam w życie z kapitałem skł adajšcym się z biletu kolejowego, z tobołka rzeczy, pięciu złotówek "grosza gotowego", no i z telegramu pani W. Za sobš zostawiałam dwu braci, ciotkę Ludwikę, która (w braku kogoœ bardziej odpowiedniego) zastšpiła mi matkę, gdym "uczęszczała" do gimnazjum, która dzieliłasię ze mnš małym kawałeczkiem swego chleba - i chyba nic więcej... Ach nie, nie "nic więcej"! Kochałam Kielce, różne tam osoby, braci, Wacka i Henryka, Dšbrowskich, Multanowiczów, Karezówkę, Kadzielnię i tak w ogóle wszystkich. W tych latach tak łatwo człowiek właœnie wszystko miłuje! Cóż dopiero Kielce! Tej nocy w wagonie było mi tak żal! Koła uderzajšce o szyny wołały na mnie okrutnymi słowami. Zgrzyty ich kruszyły mš wolę i siłę na jakšœ mgłę trwogi. Przypominam sobie te chwile przestrachu, kiedy nim jak płomieniem objęta postanowiłam wysišœć na pierwszej stacji i wrócić. Wrócić, wrócić! Ale wagon mój rwał w nocy jesiennej wskroœ jakichœ miejscowoœci ponurych i żelaznš, dzikš mocš swojš preczmię unosił od wsz ystkiego, com czule kochała. Zresztš, czyż mogłam? Wrócić do biednej ciotki utrzymujšcej stancję uczniowskš? Mieszkać znowu w nędznej, ciemnej i ciasnej izdebce! Sypiać na starej kanapie, wœród zaduchu sosów, wœród wiecznego deficytu ciotczynego, trosk o masło i żalów na drożyznę kartofli, ach, i wœród afektów ósmoklasistów, zepsutych, niemšdrych i rozpróżniaczonych; Nie mogłam, żadnš miarš nie mogłam... Zresztš musiałam przecie, według œlubu tak solennie złożonego u œwiętej Trójcy, przygotować drogi dla Wacława, który był wówczas w siódmej klasie, pomagać Henrykowi. Dawne, dawne dzieje... Ranek dnia przy końcu jesieni, ranek chory i jakby spłakany, gdy drżšca z zimna i (powiedzmy szczerze, co tam!) - ze strachu, trzęsłam się jednokonnš dryndulš do pani W. Przybywam, trafiam na tę uliczkę Bednarskš, co niby jakaœ figura czybestia wiła się w moich uczuciach - i wkrótce idziemy we dwie z paniš Celinš do Predygierów. Mijam ulice, które pierwszy raz widziane wtaki dzień (przez oczy struchlałe z niedołęstwa) sš zimne, obmokłe, niegoœcinne, niby owa "skorupa", w której "pływa jakiœ płaz". Wchodzimy. Zmierzone jak łokciem okiem lokajskim, wyczekujemy w pysznym gabinecie. Po długim udręczeniu słyszę wreszcie jedwabny szelest sukien. Ach, ten jedwabny szelest sukien... Ukazuje się pani Predygierowa. Nos wprawdzie żydowski, ale za to spojrzenie arystokratyczne, całkowicie według wzorów sarmackich. Mówimy o mnie, o moim patencie, o tym, comam wykładać Wandzie, mojej przyszłej uczennicy, wreszcie przerzucamy się mimo woli z języka polskiego we francuski. Koniec końców - pytanie: ile żšdam miesięcznej pensji? Minuta wahania się. PóŸniej ja, kielczanka, zdobywam się na heroizm i własnym uszom nie wierzšc wygłaszam maksymalnš cyfrę, jaka kiedykolwiek powstała w mojej imaginacji: piętnaœcie rubli. Pokój osobny, utrzymanie całkowite i piętnaœcie rubli miesięcznie! Czy słyszycie wy, które oœwiecacie głupie dzieci między rogatkami biskupiej stolicy? Pani Predygierowa nie tylko się zgadza, ale "z chęciš"... Tej samej nocy już spałam w zacisznym pokoiku od ulicy Długiej. Niech będzie błogosławiony rok, który tam przeżyłam! Nie znajšca Warszawy tak dalece, że mogłam pod tym względem z artyzmem reprezentować cielę (gdyby Warszawę porównać do wrót malowanych), wzorowo siedziałam w domu, pracowałam nad Wandš i czytałam. "Biblioteka pana Predygiera stała przede mnš otworem"... Nigdy w życiu, ani przedtem, ani potem tyleksišżek nie wchłonęłam. Czegóż to wówczas nie miałam w ręku! Ale co tam! Byłam wówczas dobra jak cukier lodowaty... "W tym rzecz!" - jak mówił zacny pan Multanowicz. Kochałam Wandzię, mojš uczennicę, kochałam jš szczerze jak rodzonš młodszšsiostrzyczkę. Kochałam nawet paniš Predygierowš, choć była względem mnie zawsze twarda, wyniosła i z góry wielkoœciš olœniewajšca jak latarnia gazowa. Byłabym może szerokim sercem miłowała i pana Predygiera, gdyby nie to, że był bogatym, niezrozumiałym, obrzydliwym, tłustym mężcz yznš, w którego oczach widziałam przez cały rok tylko dwa uczucia: albo chytroœć, albo e to ľAô48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żVP"c WrQc XĂ–c YY.c Zi=˙ tryumf. Stopniowo wszystkie afekta zgasły.Nie zakwitła w tamtym mieszkaniu między mnš i tymi ludŸmi nawet przyjaŸń, nawet życzliwoœć. Dziœ już wiem, że nie ma w tymnic dziwnego... Bo czyliż najnędzniejszy ze wszystkich, najlichszy kwiatuszek może sięrozwinšć w lodowni? Pamiętam mojš pierwszš bytnoœć w teatrze, na koncercie "Lutni", na odczytach. Dziœ tylko słabš reminiscencjš poznaję te urocze, prawie mistyczne wzruszenia, kiedy zobaczyłam na scenie... Mazepę. Gdym usłyszała œwietnych aktorówgłoszšcych cudowne wiersze Słowackiego, które umiałam na pamięć, "moje" wiersze...Wówczas także los dał mi możnoœć "ujrzenia" kilku literatów, których miałam w prostactwie moim, z miasta Kielc importowanym, za wiodšcych ród swój od Apollina. PóŸniej, ale dopiero póŸniej, przekonałam się, że daleko częœciej wywieœć by się mogli od Bachusa i Merkurego. Teraz już wiem, że talent to w większoœci wypadków - torba, czasem cennych klejnotów pełna, którš na plecach nosi z przypadku byle facet, a nieraz byle rzezimieszek. Wtedy! Ta groza wielka, kiedywchodziłam do pokoju, gdzie zaproszony przez pana Predygiera na pieczeń siedział on, sam on... Ale swojš drogš... I dziœ jeszcze tak bym pragnęła zobaczyć z jakiegoœ kšcika: Tołstoja, Ibsena, Zolę, Hauptmanna. Chciałabym także słyszeć mówišcych: Przybyszewskiego, Sieroszewskiego, Tetmajera i jednego tylko i c z a (rozumie się - Witkiewicza ). Od tych wielkich wolę dziœ œwiat, z którym zetknęłam się tutaj. Ten, co mię najmniej rozczarował, œrodowisko czujšce bez afektacji, nasze "matki-panny", ludzie pokornego serca, o wykrzywionych butach izrudziałych mantylach. Zdawało mi się niegdyœ, że œwiat z nich się składa. Reszta,sšdziłam, sš to czasowo zaniedbani, którzyotrzymawszy prawdę zwrócš się ku niej i zacznš nowe życie. Utwierdzały mię w tychrojeniach listy Staszki Bozowskiej pisane z zapadłej dziury, dokšd pojechała. Te listy było to nic więcej tylko wzniosłe nieprawdy, obcowanie dusz łatwowiernych. Dziœ oto już Staszka umarła. Ja mam łez pełne serce i oczy... 18 paŸdziernika. Kiedy zaczęłam pisać, chciałoby się uprzytomnić sobie i to, i tamto. Tyle nasuwa się szczegółów, tyle osób, zdarzeń i uczuć. Wszystko to nie dajesię objšć i złšczyć, rozpierzcha się jak żywe srebro i leci w swoje strony. Takie jest nasze życie: ruchliwe, prędkie, bez steru... Myœlałam dziœ w nocy o Wacławie i znowu mam ten ucisk serca. Jest to rzeczywiœcie jakaœ szydercza fatalnoœć: Henryk, który został wyrzucony z szóstej klasy, siedzi wZurychu, chodzi sobie na "filozofię" i ma się dobrze, a Wacek, który opuœcił gimnazjum ze srebrnym medalem, œwietnie pracował tutaj na przyrodzie, był przez wszystkich poważany - tak bezużytecznie skończył. Potworna jest logika tych faktów. Ciotka Ludwika rzekłaby pewno: "To wszystko dlatego, że jesteœcie za małoreligijni..." Często mi się zdaje, że ludzie majš jakieœ ukryte podobieństwo ze zwierzętami: osobniki wyróżniajšce się przeœladujš jednomyœlnie, a bez porozumienia między sobš, jakimœ odruchem stadowym. 24 paŸdziernika. Byłam w teatrze. Grano Nauczycielkę, utwór wyróżniony przez gremium krytyków. Dziwi mię, dlaczego autor przedstawia swš heroinę jako uwiedzionš, kiedy takie fakty nie majš chyba miejsca. Prawda życiowa jest z pewnoœciš brutalna. Wiem np. jakich tentacjidoœwiadczała Hela R. albo panna Franciszka W. Cnotliwi mężowie spod pantofla sš w tych szrankach stokroć bystrzejsi od kawalerów. Guwernantki bywajš mšdre albogłupie, złe albo dobre, brzydkie albo ładne, ale wszystkie muszš być pod tym względem bez zarzutu. Może cudzoziemki tego nie wiem. Tam zachód, podobno łatwiejsię opłaca. Ale żywioł miejscowy... Guwernantka, jako istota obca, zazwyczaj społecznie niższa, jest cišgle na cenzurowanym. Gdyby dała tylko powód do wzmianki - już po niej! Cenzura może być łaskawš, nawet życzliwš, nawet pochlebnš,ale nie ustaje nigdy. Przy tym już to samo, że się zajmuje stanowisko trudne i niższe, a jest się częstokroć znacznie wyżej - tworzy i udelikatnia uczucie dumy, szlachetne uczucie, które jak kij służy do podparcia w chwili znużenia i do obrony przed wrogiem. Ono samo już jest hamulcem niemałym, kto wie, może całkowicie wystarczajšcym. 26 paŸdziernika. Czytam Ludwikę Ackermann. Ona mówi w pewnym miejscu, że kobieta piszšca poezje jest œmieszna. Zdaje mi się, że ma rację. Dlaczego? Poezjajest to szczery głos duszy ludzkiej, wybuch pewnej formy namiętnoœci. Ten rzutducha musi być walkš o rzeczy nowe, głoszeniem tajemnic nieznanych. Kobieta dotychczas za twórcę uważać się nie ma prawa. Œmieszna jest, gdy przeoczy całš a tak ogromnš wyrwę, która jš dzieli od człowieka szczerego. Jakież to nowe prawdy duszy kobiecej jej poezja zawiera? Tylko miłoœć (nota bene męskš). Czasami wrzask rokoszu, to jest czegoœ przejœciowego, co raczej uboży, niż zbogaca... Doœć często bunt o prawo głoszenia tego, co już zostało powiedziane przez mężczyzn. Najczęœciej zaœ obłudę albo pięknie, ciekawie, zagadkowo (dla mężczyzn) czujšce niedołęstwo miłosne. Wszystkie prawdziwe poetki osobistoœć swojš rzeczywistš zostawiajš w cieniu (np.Ada Negri). Jeżeli Safo nowoczesna chce mówić zrozumiale jako człowiek, musi mówić jak mężczyzna. W rzeczywistoœci wszystkie te same uczucia ona posiada, może nawet serce jej zawiera ich więcej i daleko subtelniejszych,ale nie może ich, nie œmie wyrazić szczerze. Myœli jej biegnš odmiennym łożyskiem, mianowicie sš czystsze, a raczej nie tak brutalnie zmysłowe, namiętnoœci zaœ zgoła inne, wcale nie takie,jak je przedstawiajš dzisiejsi autorowie, i to nie tylko mężczyŸni, ale i kobiety. MężczyŸni wszyscy sš zmysłowi w sposób ohydny, na przykład, dla młodego dziewczęcia. Tak się malujš w sztuce, któršstworzyli. I tacy sš naiwni w tej swojej zwierzęcoœci, że litować by się trzeba nad nimi jak nad małymi dziećmi. Co tylko w ichsšsiedztwie "caca", to zaraz do buzi! Nie uważajš sobie wcale za obowišzek z większa ostrożnoœciš wyrażać swych brutalstw, choćby przez grzecznoœć, przezwzglšd, że może "płeć słaba" inaczej to samo czuje... Wszystko zaœ, co w wielkiej sztuce mogłoby wyjœć od kobiet (rozumie się: równie silnego), dotychczas przynajmniej, mu i się wpierw ukształtować na modłę męskš. Toteż można czasami czytać utworypisane przez kobiety i malujšce niby to uczucia niewieœcie, utwory skłamane œwiadomie od a do z. Jest to kokietowanie przez damy rodzaju męskiego za poœrednictwem literatury. MężczyŸni tymczasem doskonale broniš swego ustroju i potępiajš wszelkie próby wyodrębnienia się duszy odmiennej i nowego, jeszcze nie znanego rodzaju sztuki wraz z jej bezgranicznš sferš tajemnych sposobów. Panowie œwiata musieliby ulec nowej, z gruntu i n a k s z e j krytyce, co nie mogłoby być miłe. Toteż sšdy dzisiejsze w tej dziedzinie nie tylko mężczyzn, ale w ich szkole wychowanej masy kobiet, bardzo sš zbliżone do pojęć Indusów, którzy uważali białogłowę za nieczystš, gdyż... bywa takš czasami. Jedno i drugie nie od jej woli zależy, ale traktowane jest z prostotš prawdziwie indyjskš jako fakt, który sam w sobie jest rozważany. Czyliż mężczyŸni uczuć najbardziej wzniosłych poeci, szanujš w kobietach ducha ludzkiego? Wydaje mi się, że nie. Oni uwielbiajš pięknš istotę, o ile jest skarbnicšwłaœciwoœci dla nich rozkosznych, chociaż posiadanie tych cnót nie może być liczone na karb jej zasług. Najbardziej zawsze sławiony był typ kobiety wywierajšcej jakiœ wpływ demoniczny. Może mniej, ale szczerze i œlicznie wychwalano dusze czyste, cierpišce bez skargi, słodkie istoty, które nie myœlš bronić się ani mœcić,jak Ofelia. Istoty korzystajšcej z praw do szczęœcia osobistego użytkujšcej z sił przyrodzonych ducha i zdolnoœci umysłu - prawie nie ma. Daleko łatwiej znaleŸć w literaturze szlachetne dšżenie mężczyzn do rehabilitacji kobiety winnej niż oddanie praw i szacunku pokrzywdzonej. To drugie nie jest ani sielankš, ani tragediš, więc nie może budzić estetycznego wrażenia. DopieroIbsen, nieœmiertelny prawdomówca, ten, copostaciš Jadwigi w "Dzikiej kaczce" œmieje się jak szatan, jak nieczłowiek z kultury ludzkiej - zaczšł przezi erać istotę rzeczy.Ale i on nie może się powstrzymać od hołdowania prawom kierowniczym sentymentu męskiego. Istotna poezja kobieca drgała może, ale w pieœni niewolnicy, gdy na tarasie rzymskiego magnata, wobec tłumu rozwalonych patrycjuszów musiała œpiewać dla ich zabawy pieœń swego kraju... My jej nie znamy. Kiedy się wmyœlam w ten œpiew i chcę go odgadnšć, zda mi się czasami, jakbym słyszała go gdzieœ za czwartš œcianš. Niekiedy sięga do mego serca i wówczas przez cały dzień słyszę w sobie dŸwięk tych strun szarpanych w boleœci przez zakrwawione palce. Wtedy poetka mówiła prawdę: "Oto jest, co ja czuję! To jest w mym sercu! Wszystko mi jedno, co powiesz o mojej pieœni. Ja sobie samej, sobie jedynej œpiewam..." Ale dziœ... I dziœ istnieje ten sam płacz kobiety oszukanej, sprzedanej przez rodzinę, niewolnicy mężowskiej, która kocha innego, upadłej i wzgardzonej przez obłudnš cnotliwoœć gromady. Istniejš marzenia zakochanej niewinnie i namiętnie, tej, co poczęła i pod sercem nosi dziecię... Cóż znowu! Takich dŸwięków nie można wydobywać z "liry"! Byłoby to niemoralne, szerzyłoby zepsucie... 27 paŸdziernika. Przeczytałam, co tu stoi od wczoraj i nadal będzie stojało ku oœwieceniu wieków. Chciałabym pisać prawdziwie i szczerze, a to jest trudnoœć niesłychana. Mam dużo myœli na pół œwiadomych, jakby zabłškanych z cudzej okolicy, które, jeżeli nawet sama sobie zechcę sformułować, już się zmieniajš podpiórem i nie sš takie... Jak to zapisywać? Tak jak nadchodzi, czy też jak się w słowiezmienia? To drugie przypomina mi z "Nieboskiej komedii" tę chwilę, kiedy mšż, rozpaczajšcy pięknymi zdaniami nad niedolš żony obłškanej, słyszy obcy głos: "Dramatukładasz"... 30 paŸdziernika. Pisałam dwa dni temu o większej czystoœci kobiet. Zdarzyło mi się już nieraz, że gdy jestem jakšœ myœlš szczerze i głęboko zajęta, w œwiecie otaczajšcym znajduję jeœli nie rozwinięcie dalsze, to w każdym razie szczegóły i ułamki, które do niej należš: Prawdopodobnie to skupiona myœl jak œwiatło w ciemnoœci wyławia z otoczenia wszystko, czego by w innych warunkach niedostrzegła, gdyby nie wiem jak nasuwało się przed oczy. Byłam u Maryni. Rzadko się z niš widuję, a lubię jš - jakby to wyrazić? - odruchowo, wbrew, a może na przekór woli. Ona jest do gruntu niewinna, czysta, bielutka i bardzo prostego serca, a przecież bardzo lubi więcej niż jednego, niż dwu lub trzech mężczyzn. Pierwiastek erotyczny stanowi wtym wszystkim tylko pewnš domieszkę. Nie chcę powiedzieć, żeby nie grał żadnej roli, ale jest to daleko bardziej coœ w guœcie manii wielkoœci. Gdy jej fundowałam delikatnš uwagę, odrzekła mi ze szczerozłotš naiwnoœciš, że nie wie, czemuby nie można było kilkoma na raz być "zajętš". ("Nie zakochanš - cóż znowu!") Te sympatie sš w zupełnoœci odrębne, łšczš się przecież między sobš, podobnie jak na przykład warstwy w torcie. Każda zosobna jest inna i bardzo dobra, a czyliż z tego wynika, żeby wszystkie razem wzięte miały Ÿle smakować? A przecie, mimo tej łobuzerskiej filozofii, Marynka nie byłaby zdolnš wyładować ze siebie ani krzty tej "bezbożnoœci", na którš skarży się w swej piosence Ofelia. 4 listopada. Jeden z tych dni ciężkich, co towydajš się być podobnymi do istot srogich inikczemnych Dzień taki trwa długo i nie chce odejœć, jak lichwiarz, który wszystko swoje musi w tym terminie wydusić. A gdy już wreszcie zdechnie, zostawi po sobie czarny cień, noc bezsennš, pełnš łez, widzeń i strachów. Jedna z "życzliwych mi"osób, pani Laura, w której domu od trzech lat daję lekcje dziewczętom, z emblematamiżywej jakoby litoœci zakomunikowała mi smutnš wiadomoœć. Czerpie jš od współplotkarki œwieżo przybyłej z wojażu. Oto - Henryœ podobno nie "robi doktoratu", jak mię tysišce razy upewniał, ale robi długi, skandale i awantury. Miał jakiœ pojedynek, uczestniczył w burdach knajpiarskich, siedział w kozie miejskiej, był przez policję zršbany szablami. Jest tego wszystkiego tyle, że trudno wyliczyć, a najważniejsze ze wszystkiego - kłamstwo. Jakby wcale od dwu lat nie chodził na wykłady. Brak mu minimalnej iloœci semestrów potrzebnych do egzaminu -słowem, plugawe bagno faktów. Słucha łam tego cierpliwie, z uœmiechem, jednoczeœnie mówiłam ustami: - Wiem, wiem, proszę pani, jaki to łobuz... W duszy miałam co innego. Musi w tym być sporo prawdy jeżeli mu cofnięto stypendium muzealne. Wszystko to zresztš nic, ale kłamstwo, "nabieranie" głupiej siostrzycy. Gdyby opisał, jak jest, ani bym mu robiła wymówek, ani bym nawet nie uważała za złe. Od tego jest tęgibursz, żeby robił skandale. Tylko to dowiadywanie się z boku, od ludzi obcych, którzy pomimo woli wyładowujš na mnie gnijšcš w każdej duszy człowieczej Schadenfreude. 5 listopada. Mało snu, bo dopiero nad ranem zapadam w stan drzemania i dziœ łażę z wdziękiem zmokłej kury. Lekcje odbywałam jak ciężkie roboty. Zgnębienie dusi, sprawia, że człowiek usuwa się, kurczy nędznieje. Postanowiłam z tej dusznej ciasnoty, gdziem była zatarasowana przez gorzkš wiadomoœć, siłš się wydobyć. Nie, nie opuszczę Henryka! Będę dwa razy więcej pracowała, wezmę nowe lekcje, może nawet ranne. Niech skończy choć jakiekolwiek kursa, to przecież będzie mógł tutaj lżej pracować. Nigdy nie odżałuję, że nie zdał do politechniki - ale to trudno. Te "freifachy" trwały już rzeczywiœcie nieco za długo. 6 listopada. Dla oszczędnoœci biorę do siebie pannę Guépe. Zagrodzi mi to życie więcej niż o połowę, ale trudna rada. Już moja izba będzie tylko w częœci kryjówkš, nawetten dziennik będzie się tylko dorywczo pisało. Wpłynie wszakże tym sposobem co miesišc prawie osiem rubli. Muszę dać Wacławowi na kożuch, walenki... Jegierowskie ubranie. Trzeba by po dwie pary. Pamiętać, pamiętać, że pani F. jed zie18, 18, 18! 13 listopada. Wzięłam nowš lekcję. Wcisnęłam jš między Lipeckich i Zosię K. Nowa robota jest to przygotowanie dziewczynki, Heni L., do klasy wstępnej na pensję. Nie zna się jeszcze na niczym. Ani dyktanda, ani tabliczki mnożenia, ani żadnejrzeczy. Pokój duży, ciemny jak piwnica, o jednym oknie wychodzšcym na ciasny dziedziniec. W tej porze jeszcze słońce niezachodzi, ale tam już jest wieczór. Siedzimy z tš Heniš naprzeciwko siebie przystole i wydajemy, to jedna, to druga, dziwne głosy. - Ces enfants ont trouvé leurs mouchoirs, mais ils ónt perdu leurs bonnes montres. Najprzód ja to mówię wielkim głosem, póŸniej ona z usiłowaniem wydobycia ze siebie dŸwięków takiej samej gruboœci. Myœli pewno, że po francusku trzeba mówićtak grobowo. W dużym i ciemnym mieszkaniu rozlega się to wszystko gdyby jakieœ wywoływania wolnomularskie. Czasami małej przychodzš do głowy dziwnekombinacje. Zadaje mi pytania, na które żadnš miarš nie można dać odpowiedzi... Stamtšd, wysiedziawszy godzinę, pędzę co koń skoczy na gumach kaloszowych w głębie Powiœla do Blumów z pilnš wiadomoœciš, że "trybem oznajmujšcym wypowiadamy czynnoœci w stosunku do odnoœnego podmiotu rzeczywiste - rozkazujšcym rozkazane lub zakazane, warunkowym czynnoœci tylko możebne, przypuszczone, zamierzone..." Tam czeka zawsze czuły kuzyn. Teraz dzień już jest napchany, formalnie napchany jak żydowskatorba, lekcjami. Tak się przyuczyłam do systematycznego chodzenia w oznaczonych terminach, że w niedzielę, trawišc poobiednie godziny lekcyj na czczej gawędzie albo czytaniu, doznaję co chwila odruchów przestrachu i zrywam się jak wariatka. Same nogi skaczš i wykonywujš jakieœ logarytmy kursów na Smoczš lub na Dobrš. Któż by uwierzył, że ja, nędzny twór kielecki, dojdę kiedyœ w samym œrodku Warszawy do 62 rubli miesięcznego zarobku z wysiewania po różnych ulicach tajemnic wiedzy! Guépe już się sprowadziła.Ma kardynalnš wadę Francuzek: jest gadatliwa. Wprawdzie ja korzystam z tego, bo wieczorami muszę z niš gwarzyć i małpiarskim, czysto kobiecym trybem nabieram paryskiego akcentu we , albo e to ľAô48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż[Pc \g–b ]ýŔc ^˝-c _Ó< francuszczyŸnie, ale za to œpię kiepsko. O dwunastej jeszcze się œmieję z jej przygód.Często póŸniej nie mogę usnšć. Bijš godziny... Wstaję słaba i wówczas coœ dygoce we mnie jak w naszym starym œciennym zegarze, gdy go było poruszać. Dziwne jestto, że w takich razach wcale mi się spać nie chce. Chyba że się zmęczę, zmorduję ażdo upadku. Gdy to nastšpi, jestem wprost bez przytomnoœci, nie wiem, co do mnie mówiš, i trajkoczšcej "Giepce" odpowiadamtrzy po trzy. 15 listopada. Czytałam w niedzielę dużo rzeczy pięknych. Dotšd je mam w głowie niby jakieœ przedmioty nie moje, słabo zroœnięte z mojš osobš duchowš. Niewiele uczuć może takš żšdzš pożytecznego działania napełnić serce, jak oschła œwiadomoœć, ile cierpiano, ile znoszono dla szczęœcia pokolenia dziœ żyjšcego, którego czšstkę my tu stanowimy. Jest jakieœ dziwne braterstwo idšce wstecz do tych, co już wszystko spełnili. Nikogo z żywych nie można otoczyć w myœli takš czciš, œwiętš czciš, jak tych, co zostajš za nami w mroku niepamięci. Przyszłam do wniosku, że i bardzo ciężkie cierpienia moralne, troski subtelne, tkliwe igłębokie, można jeœli nie leczyć, to w każdym razie znieczulać pewnego rodzaju naciskami. Gdy się jest tak smutnš, że łzy płynš z oczu za lada powodem, trzeba czytać, na przykład jakieœ "Sprawozdanie zsiódmego okresu czynnoœci Banku Handlowego" albo "Jedenaste zgromadzenie ogólne, zwyczajne, akcjonariuszów Drogi Żelaznej Warszawsko-Terespolslkiej"... Gdy się takie rzeczy w chwilach odpowiednich uparcie i œwiadomie studiuje, to działajš one swojš olbrzymiš obcoœciš, swoim bezwzględnym, gustalowym egoizmem na subtelne i czułe uczucia tak mocno jak roztwór Schleicha. Ta sól na pewien czas odrętwia pnie nerwowe tak do gruntu, że można okolice przez jej pole działania zajęte krajać bez bólu lancetem. Inna rzecz, gdy cierpienie jest srogie. Wtedy "Jedenaste sprawozdanie" samo z ršk wyleci jak ciężar nadmierny. 17 listopada. Zdaje się, że spisywać pamiętnika takiego, jak zamierzałam, nie mogę. Zbyt skromny mam zapas stałoœci. Trudno by mi było utrzymywać, że dzisiaj rano spokojna i prawie wesoła, nie będę o zmroku tonęła w rozpaczy, niestety! - nawet bez wielkich powodów. Brak pieniędzy, milczenie Wacka, myœli o Henryku, jakieœ czcze, drobne, małe dziejednia jesiennego, które Krasiński tak słusznie mianował "podłymi..." Najczęœciejjakaœ niedola daleka, daleka, nie moja ani twoja, tylko tutejsza... Wtršca mię to w smutek, a raczej w jakšœ bolesnš oziębłoœć. Nie jest to bynajmniej spokój! O,nie! Spokój to stan bezcenny. Troski i biedy uczš odczuwać spokój jako szczęœcie. Tych stanów przejœciowych niepodobna tu zanotować, tak samo jak nie można patrzećw lustro, gdy się jest czymœ do głębi wzruszonš. Nie sposób ich także odtworzyć, używajšc równoległych i tej samej miary słów pięknych, gdyż i tak byłoby to coœ wręcz innego. Mnóstwo rzeczy minęło i cišgle mija, a ja nie tylko nie mogę ich przytoczyć, ocenić , ale nawetwskazać. Czasami jestem tak bez sił, że nie sprawiłoby mi wielkiej trudnoœci usišœć na brzegu trotuaru, którym pędzę z lekcji na lekcję, i wypoczywać wœród œmiechu przechodniów. Jakże szczęœliwe sš te damy, które mijam, wolnym krokiem idšce na spacer czy tam dokšd. Toczš miłe, urocze, wesołe rozmowy z modnie ubranymi panami. Kto sš ci ludzie? Co oni robiš, gdzie mieszkajš? Nie znam ich wcale. Œwiat jest tak mały, taki ciasny, a taki zarazem olbrzymi! Człowiek na nim jest to biedny niewolnik biegajšcy wcišż tš samš œcieżkš, tam i z powrotem, jak wilanowska kolejka. Cofnęłam się myœlš do miejsc, gdzie dawniej była, i samš siebie przypomniałam sprzed lat kilku. Byłam wtedy lepsza. Dziœ nie mogłabym jużtak zamęczać się pracš, byle "coœ dobrego zrobić". Cóż to będzie? Czy cišgle będę coraz gorsza, coraz gorsza? Wtedy w Kielcach, wnaszych Głogach, w Mękarzycach, a i tu dawniej, w Warszawie, robiłam wysiłki, żeby być innš. Teraz jestem jakaœ popędliwa, pełna złych myœli. Jakaż to dawniej byłam ascetka we względzie wygód! A teraz drobnostka mi dokuczy. Długo nad tym myœlałam, co się mianowiciewe mnie zmieniło. Miałam dawniej wiele wiary w dobroć ludzi i dlatego byłam gotowa spieszyć się ku nim. Miałam łaskę zupełnego, całym sercem oddania się myœlio rzeczach niematerialnych, o sprawach innego porzšdku. Dziœ jestem taka zimna! Tamte krynice rozkoszy ledwie pamiętam. Zrobiłam się jakaœ nieczuła na cierpienia innych. Mogę powiedzieć, że bardziej chłodno (a może tylko nie tak) odczuwam biedy własne. Naprawdę mam i teraz dla wielu osób dużo uczucia, ale takiego często doœwiadczam złudzenia, jakbym już Henryka ani Wacławanie kochała dawnym sercem. Zrobię jeszczedla nich i dla innych ludzi, co mogę, ale nie czuję już szczęœcia z tej prostej racji, że ija przecie do czegoœ służę. Mam jeszcze dużo entuzjazmu dla dobrych i płonšcych natur, dla wszystkich, co się męczš a pogardzajš złem ukrytym, ale to już jest inne. Nie wiem, nie mogę tego szczerze wyznać, czy kocham takich ludzi, czy tylko chciałabym iœć z nimi w szeregu z tego wyrachowania, że to jest szereg, w którymiœć najbezpieczniej, bo do zwycięstwa. Jestto ta droga, po której "dusza w ciemnoœci schodzi, w ciemnoœci noc bezdennš..." Dawniej istnieli dokoła mnie szlachetni ludzie, natury głębokie, ciche, skromne, tkliwe, często w swej poczciwoœci wytrwałe jak żelazo, skłonne do zupełnegozaniedbania siebie dla innych. Cechowała ichjednolitoœć dšżeń i usposobienie równe. W ich obecnoœci było tak dobrze, tak ufnie i tak cicho na sercu... Byli to moi rodzice, sšsiedzi, niektóre osoby w Kielcach. Czy to była dusza inna, czy może tylko zdolna do œlepej łatwowiernoœci? W moim dawnym œwiecie nie było ani jednej osoby, do którejczułabym odrazę. Dzisiaj ileż jest takich! Na przykład ten jakiœ kuzyn u Blumów, który zawsze drzwi mi otwiera i pomaga zdjšć okrywkę. Czekam z cierpliwoœciš, że mię kiedyœ w tym korytarzu zechce zaczepić w sposób licujšcy z jego wejrzeniami. Wydaje mu się apetycznš ta nauczycielka przychodzšca do jego kuzynek... Nie mogę przecie żšdać, żeby mi drzwi nie otwierał i nie pomagał zdejmować mantyli, ale darzę go takš odrazš, jakbym patrzyła na stonogę albo nabrudny gęsty grzebień. Dziwię się, że on nieodczuwa tego afektu. Zdaje mi się, że to zemnie promieniuje. A może w miłoœci tego rodzaju, jakš on ma na myœli, uczucia wstrętu strony słabszej nie wchodzš wcalew rachubę... Nie powinno mię to wszystko wcale obchodzić. Mam zupełnš możnoœć traktowania tej osoby z takš przedmiotowoœciš jak, dajmy na to, barana albo innego reprezentanta fauny, ale nie mogę... W ogóle trochę za dużo interesuję się tš sprawš, tyle o tym piszę, że to budzipodejrzenie. Czy tylko w tej "odrazie" nie kryje się krzyna jakiej satysfakcji? 18 listopada. Na Waliców tramwajem. Kiedy wsiadłam do przedziału i już zapłaciłam konduktorowi, dopiero spostrzegłam, że w rogu siedzi ten œliczny jegomoœć w cylindrze. To już trzeci raz go spotykam. Œcierał co chwila rękš parę i wyglšdał przez oczyszczony kawałek szyby. Na co on czekał? Jeżeli to miała być kobieta, to jakaż jest szczęœliwa! Kto on jest? Co robi?Jak mówi? Jakież myœli kryjš się w tej przeœlicznej, w tej arcygłowie? Mam cišglew oczach jego twarz zamyœlonš i wyobrażenie całej postaci. Dziœ na lekcji u F. bezwiednie i bez żadnego wysiłku, na półwiedzšc o tym co kreœlę, zrobiłam ten profil o bardzo subtelnej kombinacji rysów,pełen harmonii i jakiejœ walecznej siły. Jakto dobrze, że sobie wyskoczył na rogu Ciepłej, bo, kto wie, może bym się była w nim zakochała. Przez cały dzień cišgle było mi bez żadnego powodu przyjemnie, jakoœ tak radoœnie, jak gdyby za chwilę miało mię spotkać coœ nad wyraz miłego. Gdym usiłowała zrozumieć, co mi się dobrego zdarzyło, płynęła z ciemnoœci jego twarz i te o czy szukajšce czegoœ za szybš. Niech go spotka w życiu wszystko dobre... 19 listopada "Najzacniejsza pieœń Salomonowa" mówi: "I któż to jest, który wychodzi z puszczy, jako słupy dymu, kurzšc się od mirry, od kadzidła i od wszystkich prochów wonnych..." Najzacniejsze słowo! Jest to realny opis uczucia... Tego, które przychodzi z puszczy... Słowa bez sensu tłumaczš istotęuczucia tak œciœle jak algebra. 20 listopada "Na łożu moim w nocy szukałam tego, którego serdecznie miłuję, szukałam go, alem go nie znalazła A przetoteraz wstanę, a obejdę miasto, będę szukaćpo ulicach i po miejscach przestronnych tego, którego z duszy miłuję. Szukałam go,alem go nie znalazła..." Nieskromne, upokarzajšce!... Te słowa - to rumieniec. Każda litera pali się ze wstydu. Cóż, kiedy prawda, cóż, kiedy prawda... 22 listopada. Znowu ten kuzyn ze swoim uœmiechem przyklejonym do warg gumš arabskš! Kiedy on staje we drzwiach w chwilę po naciœnięciu przeze mnie dzwonka,jestem wprost bezsilna. Czuję od razu, że robię się czerwona jak burak. I żebym nie wiem jak usiłowała zblednšć - wszystko darmo. Tracę władzę nad głupim czerwienieniem się, ręce mi drżš. Ten frantgotów pomyœleć, że wywiera na mnie tak piorunujšce wrażenie, a on mi tylko ubliża. Czemuż to nie jest tamten z Pieœni nad pieœniami? Rumienić się w towarzystwie osób dobrych i delikatnych nie jest wcale tak bardzo przykro. Jest to wówezas, jakby się nie chciało wymawiać pewnych słów ordynarnych, ciapać wargami albo patrzeć na rzeczy nieprzyzwoite. Ale tu! Czytałam gdzieœ, że w Egipcie sprzedawanotalizmany, które miały strzec kupujšcego od uroków. Mówiono wtedy: "Od spojrzeń dziewezyn, ostrzejszych niż ukłucie szpilkš, od oczu kobiet, ostrzejszych niż noże, od spojrzeń chłopców, bardziej bolesnych niż uderzenie batem, od spojrzeńmężezyzn, cięższych niż ude rzenie siekierš". Jakżebym chciała być zabezpieczónš od ostatnich spojrzeli, od "tych" spojrzeń!... Dzisiaj pani B. przytrzymała mię w swym "zagraconym" salonie, a ten "literat" wsunšł się tam niezwłocznie jedwabnymi kroki. Czułam jego osobę, mimo żem nie podnosiła oczu. Zaczšł mówić rzeczy oklepane, które pewno słyszał od kogoœ mšdrzejszego. O Nietzsehem! Mam silne poszlaki, że uważasię za nadczłowieka i za ucznia filozofa, którego sšdzi z "artykułów" pism warszawskich. Specjalnie jest znakomity, kiedy rozpoczyna zdanie w sposób pełen obietnic: - Bo trzeba pani wiedzieć... Albo: - Pewno pani sšdzi, że... otóż... I dopiero wygłasza myœl znanš mi i niepotrzebnš jak wyœwiechtany komunał. Rozmowa jego zmierzała do tego, żeby podkreœlić pewne w niej wyrazy. Ciekawam,czyby się ten nadfacet odważył tak te wyrazy akcentować w rozmowie z jednš z pań bogatych, która mogłaby mu na to odpowiedzieć z całš œmiałoœciš? Ale niech go tam Pan Bóg ma w swojej opiece! Cóż z tego, że ktoœ mi da dowód swego lekceważenia, korzystajšc z tego, że jestem nauczycielkš? Czy to mię ma boleć? Jest wcale nie zasłużone... Znosić tego nie mogę bez udręczenia, ale mogę przecie lekceważyć. Muszę zresztš, bo nie starczyłoby mi innejodpornoœci na takie szarpanie nerwów. Tegorodzaju zdarzenia wstrzymujš mię od poszukiwania towarzystwa. Jest to także brak odwagi cywilnej. Wiem, że nie odstšpiłabym osoby dobrej dlatego, że jš lekceważš, a samej siebie nie mam œmiałoœci ostro bronić. 23 listopada Będę zmuszona do porzucenia lekcji u B. Trudna rada! Nie mogę robić awantur w przedpokoju ani zanosić skarg do tej pani. Musiałam się bronić. Dziœ ch. m.w. w p. i m. Popamięta on tę sekundę! Ale swojš drogš, jakież to jest wszystko podłe! Dawniej myœlałam, że złš jest nienawiœć. Gniewać się, mieć urazę - to inna rzecz, alenienawiœć. Przecie to jest pragnienie krzywdy. Nic złego nie zrobiłabym sama temu nawet adonisowi, ale wiedza o tym, żemu się coœ takiego zdarzyło, nie byłaby mi już wstrętnš. Powoli może przyjdę do pragnienia zemsty. Czemuż nie? Idšc po stopniach, zstępuje się koniecznie tam, dokšd one prowadzš. Wiem o tym, ale nie czuję złoœci do siebie, gdy jestem tak wrogo usposobiona. I któż wie, czy w istocie rzeczy nienawiœć jest zła i niemoralna? Taka nienawiœć... Któż to wie? tylko po co j a o tym wszystkim muszę się dowiadywać, na co to wszystko muszę roztrzšsaé? 26 listopada Cicho, cichutko umarła panna L. W niczyim sercu zapewne nie zostawiła uczucia głębokiego żalu. Kochano jš, jeżeli tak można powiedzieć, przez obowišzek. Mój Boże, a nieraz najgorsze osoby, gdy umierajš, budzš żal żywy i szczery. Któż może być poczytywany za wzór nie tylko człowieka, ale za wzór ucznia Chrystusowego, jeœli nie ona, ta matka-panna? To była nie tylko istota duchem czysta, ale przedziwnie czysta ciałem, jeden z posłańców bożych, co na wzór Jego "trzciny chwiejšcej się nie złamie i lnu kurzšcego się nie przygasi", jak mówi œwięty Mateusz. Całe życie spędziła w nauczycielstwie jakby w jakimœ zakonie. Może i ona miała wady ukryte, może w tajemnicy przed bystrzejszym okiem popełniała jakie grzechy, o których nikt nie wie, ale po handlarsku ważšc jej życie, owo życie oœmieszonej starej nauczycielki, nie znajduję w nim występku. Praca, głucha praca - praca-instynkt, praca-namiętnoœć, praca-idea, ułożona systematycznie jak teoremat geometrii. Życie rozłożone na latai kwartały szk olne, a z jego rozkoszy czerpanie tylko owoców rodzinnej kultury. Nie widziałam nikogo, kto by się tak radował istotnym "weselem wielkim", kiedyzjawiały się w literaturze piękne dzieła, jak "Potop" albo "Faraon". Ona doprawdy czuła się szczęœliwš, że żyje w tym samymczasie, kiedy tworzy Sienkiewicz, a portrettego pisarza miała w swej izdebce opleciony bluszczem. W wielu sšdach nie mogłam się zgodzić ze zmarłš, a raczej nie potakiwałam jej w głębi serca, gdy to mówiła. Bo kiedy indziej!... Nie mogła zrozumieć pewnych nowych sił œwiata. Żyła w dawnym zakonie,który przez "Macht" Bismarcka nogami zdeptany został. Jakimże sposobem przystosowała owe dawne prawa do nowego życia? Zrobiła to prosto, jak nie można proœciej. Oto entuzjazm zaklęła w pracę, wtłoczyła go wewnštrz swoich obowišzków. Było to trudne, z pewnoœciš trudne, takie skroplenie uniesienia. Trzeba było powoli, wcišgu całego szeregu lat wytwarzać system, murowany system. Tak uczyć gramatyki, stylistyki, uczyć pisania, jak to czyniła panna L. już nikt nie potrafi. W tej nauce pedanckiej, prawie dokuczliwej, zajadłej, był właœnie entuzjazm. U trumny panny L. postanowiłam sobie naœladować jš. Nie przedrzeŸniać, ale właœnie naœladować. Jej życie było tak wysoce kulturalne, że z naszej strony byłaby to oœla głupota, gdybyœmy mieli zaniedbać stosowania tych doskonałych wzorów. MężczyŸni naœladujš przecie Anglików, ludzi innego kraju i typu, ludzi zza morza, a my majšc w domu taki widok... A więc: 1) tłamsić w sobie upadki, osłabienia, czułoœci, a głównie, głównie, głównie wzdychajšcy smutek; 2) cišgle podniecać wytrwałoœć i kształtować wolę; 3) układać z premedytacjš i krytykš plan zajęć; 4) œciœle wykonywać, co się po rozwadze zdecyduje, choćby kije z nieba leciały. To w szczególnoœci. A w ogóle: zachowywać czystoœć duszy i nie dawać do siebie przystępu niczemu podłemu. Wprost nie dawać przystępu. Jeżeli bierze na się formę kuszšcš jako nowoczesnoœć, nowotnoœć, uderzać łajdactwo w piersi całš mocš ducha. U trumny panny L. przyszła mi do głowy myœl, że człowiek sprawiedliwy żyje tu na ziemi daleko dłużej niż głupiec. Małe, skurczone, uœmiechnięte zwłoki panny L. oddziałały dziœ na mnie daleko silniej niż niejedna rozprawa mędrca. Jej nauczycielstwo nie skończyło się z chwilš œmierci. Owszem, zaczęło być całkowicie zrozumiałe to, co czyniła, niby doskonała ksišżka, której ostatniš stronicę wraz z ostatnim przeczytaliœmy wnioskiem. Tak nie tylko żył, ale i leczył po swojej œmierci doktór Müller, zmarły na dżumę, który w chwili zgonu przepisywał, jak ma być zdezynfekowane jego ciało, ażeby komukolwiek z bliŸnich nie przyniosło zarazy w cztery dni po jego zejœciu. To sš ludzie, którzy osišgnęli na ziemi głównš siłę: nie bali się zstšpienia do grobu. Toteż ich œmierć jest tylko jakšœ tajemnicš poważnš, pełnš czci i smutku. Œmierć ludzi,którzy jej się lękali, ciska urok wstrętny, e to ľAô48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż`P”c aäoc bSŠc cü-sc do=ă eR?- przerażajšcy, każe myœleć, a raczej topić się i dusić w myœlach o tym rozkładzie ciała, pełnym nieopisanej ohydy. I wówczas jest jak potw ór obmierzły i bezmyœlny, a nade wszystko wszechwładny.Ale jeszcze rzecz jedna. Czy życie panny L. byłoby równie pożyteczne, gdyby została mężatkš i miała dzieci, a właœciwie, czy byłoby pożyteczniej dla œwiata, gdyby zamiast tylu uczennic wychowała dobrze tylko swe dzieci? I czyby je wychowała takdobrze? Zdaje mi się, że to jest również macierzyństwo, a raczej macierzyństwo wyższego stopnia - tak kształtować dusze ludzkie, jak to panna L. czyniła. Nasze matki lekceważš sobie znaczenie matek-wychowawczyń. Tymczasem urodzić dziecię to wielka i cudowna sprawa natury, ale znowu nie dyplom na wychowawczynię. Potrafi to samo byle obywatelka z rodu Kafrów czy Papuasów. Może popełniam herezję wypisujšc tutaj to zdanie, ale je uważam za słuszne. Myœl moja jest taka: na œwiecie pełno jest kobiet niemšdrych i niedobrych, ale za to pięknych i zdrowych. Sš to Sabinki, które na pewno zostanš porwane. Nie wynika jednak z porwania, ażeby każda Sabinka stawała się przez to skarbnicš wiedzy. Obowišzek (ale już wtedyiprawo) wychowania pokoleń coraz lepszych, jeżeli idzie o to, ażeby pokolenia były coraz lepszymi, musi być odjęty niemšdrym i niedobrym Sabinkom i oddany brzydkim pannom L. 28 listopada. Dziœ w myœl powziętych zasad zrobiłam obrachunek dochodów i wydatków.To materialistyczne pojmowanie dziejów mego życia z ostatnich trzech miesięcy i jeszcze bardziej materialistyczne wysiłki przewidzenia przyszłoœci okazały, że prawie dwa razy więcej wydaję, niż zarabiam. Kupiłam wprawdzie bieliznę dla W. i posłałam H. na dwa miesišce, a co najważniejsza, spłaciłam ze starego długuciotki Ludwiki 40 rubli Siapsi Bożęckiemu, ale znowu zacišgnęłam u samej Marynki długów na 100 rubli z czubem. Przeraziłamsię tš mojš rozrzutnoœciš, a właœciwie nędzš, i postanowiłam do minimum ograniczyć wydatki. Zaczęłam od tego, że razem z Marynkš kupiłam bilet do teatru. Grano Moliera Chorego z urojenia. Obydwie z M. przyszłyœmy do jednego wniosku... Częstokroć daje się czytać, a szczególniej słyszeć, zdanie, że na œwiecie "wszystko już było". Na tym fundamencie, że wszystko już było, rozmaici panowie i damy pozwalajš sobie na takie rzeczy, które istotnie możliwe były tylko w przeszłoœci. Przypatrujšc się takiej sztuce Moliera widzi się dopiero, jak ludzkoœć postšpiła naprzód, i to nie tylko w zakresiemedycyny, ale przede wszystkim w dziedzinie etyki. Takš dzicz, jakš widzimy na tej scenie, z pewnoœciš może, kto zechce, zobaczyć jeszcze w Radomskiem, Kieleckiem, a nawet w Sandomierskiem, a niewštpliwie wszystko to należy już przeciedo epoki, którš opisuje Molier. Małe to i już osobiste spostrzeżenie. Jestem niby to zgnębiona œmierciš panny L. i innymi okolicznoœciami, a przecie potrafię pękać ze œmiechu za lada konceptem. Zawsze miałam to pochlebne o sobie mniemanie, że jestem lekkomyœlna. Teraz ten przymiot zdaje się wzmagać. Nic we mnie stałego, niezmiennego. Gotowam jak najswobodniej się bawić, i to nie tylko w teatrze, ale z pierwszym lepszym knotkiem na lekcji, pomimo że niby to mam swoje smutki. Jakże wobec tego można sobie ufać, gdy w człowieku jest jakieœ licho ukryte, nie dajšce chwycić się za uszy. Musi to być, widocznie, siła tej ziemskiej powłoki, siła zwierzęca, dla której œmiech jest konieczny, jak targanie przez wicher dla roœlin. Należałoby umartwiać to mieszkanie ducha... 30 listopada. Nazywa się: doktór Judym. l grudnia. Nie jestem wcale przesšdna, nie wierzę w znaki, a swojš drogš, gdy się coœtakiego zdarzy, jest mi bardzo przykro. Teraz szczególniej, po dzisiejszej nocy. Zdaje mi się, że stoję wobec jakichœ brutalnych i potężnych osób, które mię skrzywdzš. Usnęłam póŸno, w znużeniu i smutku. Ujrzałam we œnie salę ciemnš, coœ jakby sšd w Zurychu, gdziem nigdy przecie nie była. Wprowadziły mię tam osoby w ciemnych, skromnych uniformach. Szczególniej jeden... Skšd taka twarz?... Widzę go jeszcze. Osoby te rzekły do mnie,że Henryk popełnił zbrodnię morderstwa. Ogarnšł mię przestrach, jakiego nigdy w życiu nie doœwiadczyłam. Zarazem uczułamw sobie decyzję tak przejmujšco silnš jak ta wiadomoœć: nie pozwolę! Stałam przy oknie wpuszczonym w gruby mur, które prowadziło do groŸnej izby złote i jasne œwiatło słoneczne. W dali było granatowe, faliste jezioro i białe góry. Wtem dał się słyszeć głos: - przyprowadzić! Henryk wszedł do sali. Na jego twarzy bladej i wychudłej był uœmiech, ale jakiż straszny! Czułam się tym uœmiechem na wskroœ przeszyta. Gdy chciałam zbliżyć się, wszedł człowiek pospolitego wyglšdu, ze stalowymi nożyczkami w rękach: Henryk usiadł na krzeœle i wtedy jego uœmiech stałsię jeszcze bardziej, jeszcze bardziej... podłym. Felczer strzygł włosy, piękne, jasne włosy mojego drogiego braciszka. Pukle ich toczyły się po czarnym ubraniu i spadały na brudnš ziemię. Ktoœ mię wtedy ujšł za rękę. Ale któż to był... O, Boże! Usiłowałam przemówić, krzyczeć, ale ani jednego dŸwięku nie było w mojej gardzieli.Nawet płacz nie mógł się z piersi wydobyć.Guépe zawołała na mnie. Obudziłam się i usiadłam pełna jakiegoœ strasznego uczucia. Nie mogę tego wypowiedzieć... Ten ból senny stokroć boleœniejszy niż jakikolwiek za dnia, i owo tajemne a samo z siebie widzšce przeczucie... Może, ach, najpewniej wieszczba nie znanych mi cierpień przyszłych, a tak głębokich, że objšć je - już jest boleœć... Nie mogłam poruszyć ani rękš, ani nogš. Z wolna odlatywała od mojego serca zmora, i cicha radoœć, że to był sen, radoœć jak œwięty promień słoneczny sšczyła się do jego głębi. Cóż bykto mógł tak na œwiecie kochać, jak ja tej nocy mojego brata? Zdaje się, że ludzie najsilniej kochajš swojš familię. Ja nie lubiętych moich uczuć rodzinnych ani je cenię, anic nie ma nade mnš takiej okrutnej, takiej niezgłębionej władzy, jak one. I co to jest? Czy należy mieć takie uwielbienie dla osób, które może tego nie sš warte? Przecie tyle zjawisk, osób i spraw na ziemi... Jakież to zdanie wypisałam tutaj?... 2 grudnia. Henia ma odrę, a ja godzinę wolnš. Wpadłam do domu i siedzę sama. Ach, jak niemiło... Mgła o barwie œniadej wlała się w zaklęsłe podwórza. Dopiero godzina czwarta, dzień jeszcze, a nie widać odległych wieżyc dachów, które zawsze rysujš się na moim horyzoncie. Tylko bliższe kominy, zarówno kwadratowe,ceglane, jak wšskie, okršgłe, z blachy odbijajš się w zmoczonych, oœlizgłych płaszczyznach swych dachów, jak pale i słupy w wodzie stojšcej. Co dzień szare i żółtawe mury sš teraz jakieœ sine, przeziębłe. Okna znikły prawie albo majaczejš niby zapadnięte doły oczne twarzy œmiertelnie chorej. Asfaltowy trotuarek na dnie podwórza œlini się rzadkim błotem. Tuż blisko za oknem słychać monotonny szelest. Wychylam się, natężam wzrok i przez zapocone szyby, niby przez pajęczynę, dostrzegam coœ we mgle. Kupa żółtej gliny, a w niej coœ się rusza, coœ się gmera, jak u nas mówiš. Czapka z daszkiem wciœnięta na bezbarwnš głowę ciasno jak czepiec, brudny kubrak, fartuch okrywajšcy figurę od pasa, buty, ręce, rydel. To chłopiec od zduna "wyrabia" glinę. Co chwila dolewa wody w rzadkš masę i przerzuca to kleiste błoto. Ruchy ma jakieœ żabie, prędkie, trzepišce się. Nogi jego brodzš w żółtym, rozbabranym ile, szybko odrywajš się i głęboko tonš, odrywajš się i głęboko tonš...Przemokłe buty, oblepione bryłami... W mojej stancyjce gospodyni kazała napalić. Ciepło tu i milutko, ale przez szczeliny okienne wciska się dech jesieni. Mgła coraz gęstsza już nie spada, lecz walisię zewszšd, lgnie do murów, pełza, rozcišga się, kurczy i pływa w przestrzenijak lotne błoto. Czyż to mgła? Serce stęka z duszšcej bojaŸni. Zda mi się, że to coœ obłudne wzięło na się postać mgły, że to coœ bada ziemię, siedliska ludzkie, zaglšda do okien i patrzy w nie, usiłujšc zobaczyć struchlałe serca. To œmierć. W bramie przesuwa się jakaœ postać, jakaœbryła o ludzkim kształcie. Zapalono pierwszš latarnię i żółty błysk jej rozłazi się w rudym mroku, dosięga kupy gliniastej i przetršca się na postaci małego zduna. Zapalam i ja œwiecę co prędzej, co prędzej - i usiłuję czytać. Daremnie. Ciapanie rydla iblaszany szczęk wiadra odbijajš się we mnie jak echo w kamiennej zaklęsłoœci. Słyszę każdy krok tego dziecka, czuję każdy ruch w mokrych gałganach. Zdaje mi się, że już dawno, dawno widziałam taki dzień, że nawet przeżyłam te same uczucia. Tak mniemam patrzšc w miazgę œwiata pochłanianš i trawionš przez ciemnoœć i nie wiem, kiedy myœli moje wpływajš w słowa harmonijne, w dŸwięki czcigodne, które to wszystko zawierajš w sobie: Nie budŸcie ich, aż ciemnoœć się odmieni, Przeklęty mrok, gdzie œwiętym oczy œlepnš,Nie budŸcie ich w tę smutnš noc jesieni, W ten zgniły chłód, gdy duchom skrzydła lepnš. Dziœ pracy plon i pełne krwi zasiewy Z rozkisłych pól wchłonęły już kantory... Nie budŸcie ich modlitwš i pieœniami... Skšdże ja wiem te słowa? Czyje to słowa? I oto tam, w tych mokrych falach przesuwa się i znika mała, obdarta, skulona postać mojego starego, mojego kochanego nauczyciela, Mariana Bohusza. Szarpie jš wicher, osacza przebiegłe zimno, ostatni goniec ziemi: siedliska zbójców. Biegnę za nim myœlami po jakichœ bezdrożach, po miejscach samotnych, opustoszałych, gdzie na nieszczęœliwych ludzi œmierć cierpliwa wyczekuje; szukam go i œcigam nad brzegami rzek, w nurtach iw głębinach iłu wodnego, między trzcinš zeschniętš w szuwarach i karpach wodnych.Gdzież jest ten dół œmierci, w którym zgasiło się to serce najbardziej czułe, serce na miarę niewidzianš i niesłychanš, spalone od uczuć wiecznych. Cieniu bolesny... I oto z mroku ogarniajšcego œwiat, we łzach, co moje oczy zalały, ukazuje się twarz. Na pół oœlepłe oczy wpatrujš się we mnie,zuchwałe, obłškane oczy mędrca. Strugi łez spłynęły z nich, toczš się po zwiędłej twarzy i wyżerajš na policzkach długie krwawe bruzdy. Wieczny odpoczynek... 4 grudnia. Po bardzo długiej niebytnoœci odwiedziłam wczoraj pannę Helenę. Nie sš to już five o'clock, lecz zebrania póŸnowieczorne. Dla kochanej panny Heleny mam wiele wdzięcznoœci z owych jeszcze czasów, gdy mię tu nikt a nikt nie znał. Onami pomogła dostać niejednš lekcję i uczyniła to (co jest rzeczš godnš pamięci) bez wyrachowania. Swojš drogš, na tych jej recepcjach nie czuję się w swoim żywiole. Może dlatego, że hasam tylko za lekcjami i wyzbywam się wielu szczególików salonowych, a może dlatego, że się tam zgromadza towarzystwo zbyt wielkich literatów i artystów. Główny kontyngens stanowiš młodzi nieœmiertelni bieżšcego sezonu. Muszę wyznać, że nie lubię ani ksišżek modnych, sezonowych, ani ludzi tego autoramentu. Wczoraj, idšc po schodach do mieszkania panny Heleny, czułam formalne tchórzostwo. W chwili kiedy trzeba wejœć do saloniku, gdzie zgromadziła się już pewna iloœć osób, nota bene mężczyzn, czuję, jak dalece jestem do tego czynu nie przygotowana. Zapomniało się o tysišcu rzeczy służšcych ku temu, żeby ładnie wyglšdać. Wówczas formalna trema... Z tego się okazuje, że towarzystwo mężczyznjest bardzo pocišgajšce. Ja, przyznam się, mocno je lubię, ale koniecznie mężczyzn delikatnych, rozumnych, a przy tym nie pedantów, którzy by lekceważšco traktowali moje myœli i słowa. MężczyŸni wszyscy interesujš się pannami, a kłamstwem byłoby przeczyć, że jest miło,ach, jeszcze jak miło wywoływać zajęcie. Wchodzšc w celu (nie uœwiadomionym) wywołania tego mianowicie zajęcia kogoœ swojš osobš, znajduję zawsze tyle wad i braków w mojej posturze, że mam chęć sromotnie zmykać. Salon panny Heleny jak dawniej: œliczne, duże palmy, sofy i krzesła w stylu chińsko- japońsko - maison-niponowym. Œwiatło, jak dawniej, przyćmione. Na sofach tkwiły już rozmaite wielkoœci. Wszystko - nasi sławni. Wejœcie moje nie zostało dostrzeżone i nie przerwało rozmowy, która była bardzo żywa. Znowu opłakana kwestia kobieca. Roztrzšsał jš (przeważnieza pomocš zwycięskich aforyzmów) poeta Br. Dla niego ta kwestia "nie istnieje". Któż broni kobiecie robić, co jej się żywnie podoba? Chce się uczyć, to się uczy, chce działać jak mężczyzna, wolno jej i to... Ze swej strony poeta Br. "oœmielał się twierdzić", że białogłowa powinna korzystać z praw przysługujšcych jej, ale przeważnie w zakresie etyki... Udoskonalać swš duszę, czynić jš niepochwytnš, niedoœcignionš dla grubej i ciężkiej siły mężczyzny. Cóż z tego, że kobieta będzie adwokatem, doktorem medycyny albo profesorem matematyki, kiedy jš z tych zawodów (prawdziwych dla niej zawodów) wyrwie dziwna tęsknota za czymœ nieuchwytnym... (Z ofia Kowalewska ). Według niego kobiety dšżšce do tak zwanej emancypacji pozbawiajš się jednej ze swych sił faktycznych - uroku, gdy chcš zniszczyć w sobie pełnš wdzięku nieœwiadomoœć różnych rzeczy i spraw tegoœwiata. Dla poety Br. jest coœ brutalnego w tym, gdy kobieta nie ma już o co spytać mężczyzny. W końcu swego wywodu zadał œwiatu babskiemu w istocie trudne pytanie: czy można twierdzić œmiało, że kobiety uzyskanej absolutnej wolnoœci nie użyjš na złe, tak jak to robiš dzisiaj mężczyŸni? Przecie jest masa złych kobiet, a jak twierdzi psychiatra, daleko więcej pierwiastka zła wskazuje sprawowanie się obłškanych kobiet niż mężczyzn. Poeta zgadzał się, gdy go zaczęto przyciskać do muru, że to jest właœnie suma uczynków œwiata, ale nie wierzył, żeby można było wpłynšć na zmianę tego stosunku œrodkami,które przedsiębiorš kobiety. Z mojego kšta pod palmš oœmieliłam się wydać głos, rozumie się, słaby, nie mój i drżšcy (co niechaj policzone mi będzie na karb trwogi wobec tylu liryków, dramaturgów, nowelistów, "estetów") i za pomocš tak niskiego organu wyraziłam niezdarnie parę sentencji. Czepiajšc się ostatniej wštpliwoœci mówcy, rzekłam, że nie można jej żadnš miarš podzielać, jeżeli się wierzy w siłę dodatniego działania kultury na duszę człowieka. Panna, która skończyła uniwersytet, może być tak samoniedobra jak chłopka, ale uczynki moralne pierwszej z musu będš lepsze niż uczynki chłopki, na czym œwiat otaczajšcy bezwarunkowo zyskuje. W miarę wzrostu kultury wyższej zacierajš się różnice wywołane niższoœciš umysłu kobiecego i brakiem pracy nad jego rozwojem. Jeœli w duszy kobiety jest próżnia, którš mogłaby zajšć dšżnoœć do jakiegoœ œwiatła, to w tejpróżni naturalnš kolejš rzeczy rosnš owocezłoœci, głupoty, złego wychowania. Dlategoto w szpitalach jest statystyka tak fatalna dla kobiet... Co do twierdzenia, że emancypantka, która już nie ma o co zapytać mężczyzny, jest zjawiskiem brutalnym, to wyznałam, że takiej kobiety dziœ jeszcze wcale nie ma. Doœcignšć mężczyzny nie może wprost z powodu mniejszego zasobu sił fizycznych (gdyby nawet miała przed sobš drogę bez przeszkód i... pułapek). Jeżeli zatem "nieœwiadomoœć" nie tylko "grzechu nie czyni", ale prócz tego nadaje "urok", to pomimo wszelkich wysiłków, jeszcze długokobieta będzie "bardzo uroczo" głupsza od mężczyzny. Dziœ zresztš nie chodzi wcale o to, żeby mężczyznom dorównać, lecz o to, żeby coraz mniej zostawać w tyle we wszystkim, nawet w szpitalu obłškanych. Wkońcu oœmieliłam się wtršcić małe żšdło, jakby na œwiadectwo, że guwernantki istotnie gorsze sš od poetów płci męskiej. Rzekłam, iż może to jest bardzo urocze potrzebować opieki, ale dopiero wówczas, gdy jej zabraknie, gdy jej na całym wielkimœwiecie wcale nie ma, wtedy czuje się, jak dalece w tym nie ma najlichszego uroku. Takie maksymy wygłaszałam w tym zgromadzeniu. W czasie powrotu do mojej izby myœlałam jeszcze o tym wszystkim i czułam pewien niepokój. Nawet nie pewien, ale duży niepokój! Czy uwolnione kobiety nie użyjš nazłe swobody, tak samo jak jej dziœ zażywajš mężczyŸni? TeraŸniejsza dola płcinadobnej z pewnoœciš jest następstwem jejstanu moralnego. Gdyby szło o jakšœ walkę i o samo zwycięstwo, to trzeba by powiedzieć: gdy mężczyŸni majš prawo być wolnymi i robić sobie, co zechcš, to takie samo prawo powinno przysługiwać kobietom. Ale to przecie nie chodzi o walkę,48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żfP#c gsƒc höžc i´-Łc jW= tylko o dobro. Zresztš sumienie moje, gdy mowa o tych sprawach, tak łatwo dostaje dreszczów! Jest to widocznie moc przesšdu, odziedziczonego po szeregu prababek. Ja nie znam życia. Parę razy zdarzyło mi się czytać takie rzeczy, od których włosy powstajš na głowie i ciało drży jak w malarii (Guy de Maupassant, Owidiusz ). Idšc ulicami trafiam często na widok, który mię nie tylko przeraża, ale wprost ogłupia. Tymczasem setki ludzi przesuwajš się obok tego jak obok latarni albo szyldu. Egzystujš jakieœ nie znane mi łotrostwa, rzeczy pełne okrucieństwa i hańby, w których kobiety biorš udział. Któżje wyuczył tych potwornoœci? A jeżeli one same odnalazły w swych duszach to wszystko? Oto dlaczego boję się zdania poety Br., że babiny mogłyby nadużyć wolnoœci. Czy to ma się tak tłumaczyć, że trzeba opuœcić ręce? Nie, przenigdy! ktokolwiek jest winowajcš straszliwych grzechów rodu ludzkiego, trzeba dŸwigać się z brudu! Niech to czyniš mężczyŸni i kobiety. 5 grudnia. Wczoraj wspomniałam o Owidiuszu. Sama nie wiem, czemu przyszła mi myœl przeczytać go jeszcze Guépe ma wœród mnóstwa swych romansideł dwie œliczne, stare ksišżeczki z zeszłego wieku wydane w Londynie, pt. "Les oeuvres amoureuses d'Ovide". W tomiku drugim sš dowcipne, pełne uroku i... zepsucia "Elégiesamoureuses", i najładniejsza z nich, zaczynajšca się od słów: L'oiseau le plus charmant qu'on pűt voir dans le monde, monfameux perroquet. Tłumaczę to sobie moim nieudolnym językiem w taki sposób: Papuga, wielomówny goœć z Indii - nie żyje!SchodŸcie się na pogrzeb, ptaki nabożne. IdŸcie za zwłokami tłumem smutnym, bijcie się w piersi skrzydłami. Szarpcie pazurami policzki, targajcie z braku włosów zwichrzone pióra na głowach. Niech zamiast tršby pogrzebowej zadzwoniš wasze pieœni wdzięczne. Philomelo-słowiczku, zapomnij już o zbrodniTereusza, który ci język urżnšł. Długie latapowinny były osłabić twój smutek. Los Itysa-bażanta smutny jest z wszelkš pewnoœciš, ale przecie to było tak dawno! Płaczcie, wszystkie stworzenia skrzydlate,co lotem skrzydeł swych kierujecie w przezroczystym powietrzu, ale nade wszystko rozpaczaj ty, synogarlico, towarzyszko zmarłej. Tak, o papugo! Czym był Pylades dla Orestesa, tym dla ciebie była synogarlica. Ale na cóż ci wiernoœć i piękna barwa twych skrzydeł? Cóż z tego, że spodobałaœ się natychmiast przeœlicznej kobiecie, kiedym cię przyniósł jako podarunek miłoœci... Jest w tym jakaœ dziwna swoboda, maluje się samo życie kontemplujšce, próżniacze, ale równe i jasne. Owidiusz sam się oskarża, że jest "poetš swej własnej lekkomyœlnoœci". Widać z innych utworów, że zna on straszne pieczary boleœci, ale od nich ucieka do swoich niewiast pięknych, zepsutych, nikczemnych, z cudnymi oczyma i włosami o barwie "cedru z wilgotnych dolin pochyłej Idy". Na lirze swojej kocha jednš strunę, która dŸwięczy przez tyle wieków i dla tylu pokoleń. Jest to œliczne i jakieœ takie dziwne. Tuż obok pięknego smutku, który można odczuć tak żywo, jakby się w sercu naszym znajdował, sš karty niepojęte, straszliwe w swym nieludzkim cynizmie, jak np. potworna elegiatrzydziesta ósma. Dech zamiera w piersiach, gdy się to czyta, jakby go œmierćchwytała. Niestety, w ohydach jest tak samo cudna poezja. Z tych kart starych ulatuje jak zapach mocnych perfum czy przed tysišcem lat zerwanych róż, które wieńczyły skronie poety. 7 grudnia. Zmęczenie; zmęczenie... Jest póŸny wieczór. Œnieg z deszczem zmieszanypłacze za oknem, dudni w rynnach jak skarga nędzarza i szkli się na kamieniach podwórza, które oœwietla chwiejny błysk latarni. Oczy mimo woli wlepiajš się w kałuże słabo błyszczšce, co drżš od padajšcych kropel. Pod sekretem muszę sobie wyznać, że teraz jestem daleko bardziej zmienna niż dawniej. To sš pewno jakieœ zmęczenia nerwowe. "Nerwy", których wytrzymałoœcitak ufałam, jak sile rzemiennych naczelników prowadzšcych bryczkę, gdy sięzjeżdżało z góry ku Głogom... A teraz po każdym wzruszeniu - bicie serca, po usilnej pracy - ból głowy, ociężałoœć, na przemiany to roztargnienie, to automatycznoœć. Tak Ÿle sypiam! Po nocy bezsennej mam tę cišgłš nierównoœć bicia serca, oczy jakby piaskiem zasypane, szumw uszach, ból w gardle - i jakšœ obmierzłš trwogę w duszy. Choćbym w taki dzień miała sumienie czyste, choćbym wytężała wszystkie siły, żeby się niczym nie splamić- nie jestem szczęœliwa ani swobodnej myœli. Biegnę na lekcje jak rzecz popchnięta, odrabiam je jak idiotka. Gdy na przykład rozwišzuję zadanie arytmetyczne z Anusiš, to tylko pierwsze słowa każdej myœli jasno rozumiem, dalsze cišgi gadam jak katarynka swš melodię. Dopiero po wymówieniu zdania słyszę jego sens w głowie niby wyrazy czyjeœ, które dokładniezrozumieć przeszkadzała mi dyskusja z kiminnym. Brak siły nerwowej. Biedne, strudzone, ogłupiałe nerwiska nie majš odpoczynku. Każda przeszkoda staje się dla nich ucišżliwš, a naprawdę płakać się chce,gdy zdarza się sposobnoœć rozrywki, a i doniej brak ocho ty. Ze wszystkiego jednak najcięższy powrót z lekcji do domu. Nogi idš niby spuchnięte. Przemokłe, jak dziœ na przykład, buciki dolegajš i ciężš, zabłoconasuknia nie czyni wrażenia stroju ani odzieży, tylko jakiejœ paskudnej szmaty. Ach, to ubranie do ziemi! Jest ono zapewne miłe, doskonałe i piękne, ale dla pań, którenigdy nie chodzš po zabłoconych ulicach, tylko jeżdżš w karetach. Dla nas, co musimy grasować po bagnach dzielnic ubogich - jest to prawdziwa katusza. Obrzydłe jest podkasać suknię wyżej (zresztš niemożliwe, bo wnet dziesięciu panów zacznie się przyglšdać), a ręce kostniejš trzymać jš, dbać o niš - albo zachlapać i nosić na sobie kupy brudu. W jednej ręce niosę parasol, ksišżki, kajety, drugš muszę wiecznie piastować swój ogon i w tym kształcie upędzać się po trotuarach. Skromnoœć pozwala dekoltować się, odsłaniać nagie ramiona i piersi, ale zakazuje demonstrowania œwiatu nogi wyżejkostki, w grubej pończosze i wysokim trzewiku. Ciekawam, czy też w chwili gdy moda każe nam przyczepiać sobie z tyłu ogon kangura, będziemy wykonywały jej polecenia z takim samym pietyzmem jak teraz, gdy dŸwigamy ogony sukienne? Dziœ biegnšc na trzecie piętro do Lipeckich, zabłocona, przemokła i buchajšca parš jakzdrożony koń pocztowy, w œrodku tych krętych schodów kamiennych usłyszałam muzykę. Ktoœ grał bardzo biegle za jakimiœ trzecimi drzwiami. Zatrzymałam się na minutkę, z poczštku żeby usłyszeć, co to grajš, a póŸniej nie chodziło mi już o to - ido tej chwili nie wiem. Harmonijne tony wzięły mię opływać dokoła, niby pytania jakieœ bolesne; zaczęły patrzeć we mnie jakby wielkie, pełne łez oczy błękitne. Litowały się nade mnš jakoby dobrzy, kochani bracia, ujrzały we mnie coœ litoœci godnego, jakieœ, widać, zmiany niepożšdane, bo łkały z żalu. Ale wnet zaczęły się w sercu moim uœmiechać wołać mię jak gdyby pieszczotliwymi nazwami, a tak dziwnie, taknadziemsko, jak tego już nie usłyszę nigdy na œwiecie. Otoczyła mię całš od stóp do głów wiosenka jedna, dawno, dawno, przedlaty w Głogach spędzona, kiedy jeszcze żyła mama i ojciec. Widziałam w oczach zamkniętych œcieżkę do stoku pod wielkš gruszš, wokoło jaskry u Ÿródlanej wody, długie smugi kaliny, jeżyn i dzikiego chmielu. Widziałam wodę połyskujšcš za upustem, zielone pręty sitowia. Srebrne płotki przekręcały się do słońca pod samym wierzchem i okonie z ciemnymi pręgami wychylały swe ostre grzbiety z zimnego nurtu. Drewniana figura œwiętego Jana stała wœród grobli nad stawem i czarne olchy z krzywymi pniami... Nie mogęnapisać... 9 grudnia. Gdy się tak człowiek od lat kołacze po œwiecie, wcišż mijajšc nowe osoby, nabiera dziwnej wprawy w zgadywaniu ludzi. Nie jest to wcale zdolnoœć poznawania myœlami, lecz prędzej widzenia Ÿrenicš. Daleko lepiej i z większš stanowczoœciš udaje mi się przeczuć człowieka, niż gdybym się zabierała do długich i systematycznych studiów, do obserwacji œwiadomych (chociaż i tych nie przerywam). Czasami złudzi mię jeszcze œwiatowa gra życzliwych uœmiechów, często tak dobrze oddana, ale omyłka trwachwilę, bo wewnętrzna nieprzyjemnoœć zaraz mię ostrzega. Czekam wówczas cierpliwie i poczciwe życie przynosi stwierdzenie szeptów instynktu. Ileż to już razy tak było! Oprócz tego "czuja" mam jeszcze kilka swoich œrodków wydobycia prawdy. Oto - nie zaspokajam ciekawoœci i nie odpowiadamna złoœliwoœć. Wprost "nie raczę" uczuwaćpewnych uœmiechów, słów, aluzji. Szlachetni współobywatele prędko przychodzš do wniosku, że to pień jakiœ, twór wyjštkowo tępy, który wcale ukłuć nie czuje. Wtedy odsłania się prawda... Czy kiedy miałam skłonnoœć do takich badań? Zdaje się, że nie. Życie wszystko potrafi wykrzesać. Nie ma w tym dawnej mojej a tak naiwnej pokory - och, ani odrobiny! - prędzej jest jakaœ zła pycha. Nieraz myœlę sobie, że coraz dalej jestem sercem od ludzi. Dokšdœ odchodzę, do jakichœ sennych widziadeł, dojakichœ bohaterskich, czystych cieniów. Oneto stanowiš prawdziwe towarzystwo. Œwiat nasz, otaczajšcy, półinteligentny, półbarbarzyński, a główna - chytry... Przebiegłoœć służy w nim złoœliwoœci, a złoœliwoœć praktykuje się dla niej samej. Zawsze chodzi o stwierdzenie czyjejœ niższoœci, i to tym bardziej, im ciężej tę niższoœć odnaleŸć. Kobietki, nasze anioły domowych ognisk, te z maestriš uprawiajš sztukę! Jesteœmy wszystkie tak zaawansowane w sztuce mielenia językiem na szkodę bliŸnich,że kiedy mężczyzna zbliża się pierwszy razdo obcej, z pewnoœciš formułuje sobie pytanie: jaki też to rodzaj zwierzęcia? W tym czczym życiu panuje wszechwładna obłuda. Kłamstwo wcale nie tylko nie jest tępione, ale nie budzi nawet odruchowego wstrętu. Wszystko złe toleruje się z obiektywizmem,a w razach natarczywych daje się rzeczomza pomocš sofizmatów wyglšd nieprawdziwy albo się wprost udaje, że nie sš wiadome najdokładniej roztrzšœnięte fakty. W tej atmosferze oddycha kwiat wychowania domowego niewinnych dzieci. Nawet gdybyœmy mieli wrodzone zamiłowanie kłamstwa, trzeba by je niszczyć dla krzywd, które wyrzšdza. Ale wszelkie moralne dšżenia tnie batem cišgła œwiadomoœć, że obok nas żyjš ludzie, którzy wprost nie majš potrzeb moralnych,których wcale nie czyni nieszczęœliwymi widok nadużyć. Męka moralna samotnych jednostek wydaje się być czymœ przybłškanym, niezdatnym do niczego bez zwišzku z czymkolwiek, niby jakaœ właœciwoœć osobliwsza, przedawniona czy za wczesna. A czyliż te uczucia mogš być tak samotne? Toż zaginš jak ziarna zboża wcierniach z boskiej przypowieœci. Ileż to razy usiłowałam wytworzyć w duszy tej luli owej uczenniczki takie ogniskomiłoœci prawdy, rozchuchać przygasły węgielek cudnej władzy, która tyle szczęœcia daje człowiekowi. I ileż razy znajdowałam tam opór oszańcowany murem szyderstwa... Moja misja rodziła drwinę. Wtedy zawsze czuję się tak samotnš i opuszczonš. I dziœ znowu to samo... Maniusia Lipecka jest to tak zwana "główka". Zdolnoœci jej sš rzeczywiœcie bardzo piękne, ale pewno pójdš w jednym kierunku. Oto, co wymyœliła. Gdy przychodzidziadek Hieronim, Maniusia cichaczem prosi go o czterdziestówkę na tak zwane "pieczštki". Gdy wpada wujaszek Zygmunt - to samo; z ciociš Teklš - to samo. Tymczasem mała figlarka ani myœli kupować pieczštek. Zebrane pienišdze chowa do skarbonki. Gdy chciałam przeciwdziałać temu talentowi gromadzeniapieniędzy w ósmym roku życia, mama oparła się z wytrzeszczeniem oczu. Jest to, według niej, zapowiedŸ sprytu i oszczędnoœci. Uczucia nasze nie mogš drzemać, muszš mieć jakiœ wyraz w czynach. Budzi się we mnie głęboka awersja do tego, co na mieszczańskich piętrach uważane jest za moralnoœć. Stempel obłudy wyciœnięty przezmatadorów starczy tam za wszystko. Każdaz jednostek zadrżałaby na samš myœl, że może być Ÿle ostemplowanš. A i ja sama czyż mogę się chełpić, że mię nie obchodzi,co szepce pani Lipecka, Blumowa albo inna "matka", zajęta systematycznym psuciem duszy swego dziecka pod pretekstem edukacji? Bynajmniej! Liczę się z tym wszystkim. I jak jeszcze! Tylko już was znam, bydlštka boże! Już wiem, że jeœli mięboli i nęka opór waszych dzieci wobec mojej etyki, to nie dlatego, żebyœcie wy jako gromada były mšdre i dobre. 10 grudnia. List od Wacka. Oto, co pisze: "Droga zmęczyła mię i znudziła, a na dobitkę zšb mię bolał nie dajšc w cišgu dziewięciu dni ani chwili spokoju. Właœciwieto nie tak sama droga nuży, jak noclegi w powarniach. Nie wiadomo, co wtedy robić ze swojš osobš. Wyjœć na czas dłuższy nie można, gdyż pięćdziesięciostopniowy mróz to nie żarty, czytać trudno, przy tym stan cišgłego wyczekiwania, obawa, że reniferyrozbiegnš się i trzeba będzie z koniecznoœcikilka dni zatrzymać się w takiej dziurze, wszystko to, razem wzišwszy, wywoływało nasz poœpiech. Renifery rozbiegały się kilkakrotnie, ale udało się nam z Jasiem doœć prędko je gromadzić do kupy. W cišgu całej podróży nie straciłem ani jednego dnia. Nulla dies sine linea. Widzisz, jak to dobrze umieć łacinę! Taka linea w tych stronach znaczy kilkadziesišt wiorst. Renifery wszędzie dobre, droga z małymi wyjštkami znoœna, więc mknęliœmy z szybkoœciš dziesięciu (do dwunastu) wiorst na godzinę. Powarnie czasami okropne! Tyle się już o nich czytało, tyle słyszało, a jednak rzeczywistoœć znacznie przechodzi wyrobione o nich pojęcie. Sš to ogromne, niskie landary bez podłogi, bez par, z dymišcym kominem, ze szparami w œcianach- jednym słowem, do mnie podobne: ze wszystkimi wadami, ale za to bez żadnych zalet. Na pierwszy rzut oka przedstawiajš się poetycznie, szczególniej kiedy ogień oœwietli œciany pokryte białym szronem, soplami, i niby tysišcem znikajšcych diamentów zacznie migotać. Ale estetyczne zadowolenie ustępuje miejsca rozczarowaniu, kiedy ta fantastycznoœć zaczyna kapać na nos i ubranie wędrowca. Na noc w powarniach nigdy się nie rozbierałem, przeciwnie, ubierałem się ciepło, co do przyjemnoœci nie należy. Przytym, dopóki ogień się pali, takie gorońco, jak mówiš twoje Litwinki, że nie wiadomo, gdzie się ukryć, a jednoczeœnie nogi i plecy marznš. Czasami zamiast w powarni udawało nam się nocować w jurcie, ale i techambres garnies nie sš bez "ale". Kilkanaœcioro ludzi płci męsk iej, żeńskiej inijakiej gnieŸdzi się w małej jurcie razem z psami, cielętami, w bezpoœrednim sšsiedztwie bydła. Dołšczony do tego zapach gnijšcych ryb powoduje to, że trzeba było wyskakiwać na jednej nodze dla złapania tchu. Rano znowu jazda. Wytrzymałoœć reniferów- zadziwiajšca Trzeba je widzieć (choć nie radzę...) obcišżone naładowanymi nartami, gdy się wdzierajš na pionowe urwiska gór lub gdy pędzš po błotnistych kępach, ledwie-ledwie pokrytych œniegiem. Pędzimy przez błota! Narty skaczš, chyboczš się pokępach jak łódŸ w czasie wiatru na wodzie.Noc ciemna, widać tylko jakšœ nikłš, białš płaszczyznę. WoŸnice krzykiem poganiajš zwierzęta do szybszego biegu. Za sobš słyszę coœ w rodzaju sapania lokomotywy ico chwila to z prawej, to z lewej strony ukazuje się poczciwy, rogaty pysk jelenia, obroœnięty szronem, buchajšcy parš, z wywieszonym jak u psa jęzorem. Gdy œcisnęły silniejsze mrozy, jelenie przestałysapać i stuliły buziaki. W czasie jazdy trzeba się cišgle przechylać to w tę, to w owš stronę dla zachowania równowagi albo,dla przywrócenia jej, uderzać nogš w ziemię. Wjeżdżamy w las, przecinamy wzgórza, po czym szalonym pędem staczamy się znowu w dolinę. Jelenie pędzš jak wiatr i narty lecš, aż dech zamiera w piersiach. N a dole przednie narty zwalniajšbiegu, następnie wszystkie z trzaskiem uderzajš się o siebie i rozskakujš na wsze strony. W dolinie znowu kępy, znowu podskoki nart niby po wzburzonych falach. Zmuszonemu do cišgłych ćwiczeń gimnastycznych - ciepło, ale nogi marznš, aprzy szalonym pędzie po kępach w ciemnoœci nie może być mowy o rozgrzaniu się w jakikolwiek sposób. Nareszcie w oddali ukazuje się słup iskier. To jurta! Witamy jš radoœnie jak żeglarze latarnię morskš. Po chwili rozgaszczamy się w cieple jamy i pijemy jak bohaterowie Homera, a zaraz potem spać, spać! No i take to przecie nie chodzi o walkę,48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żkPrc lÂŢc m Wc n÷+c o ;N co dzień - przez trzy miesišce i dwa dni. Mój aparat, szkło, przybory dowiozłem w całoœci, czemu się okrutnie dziwuję. Majš mi przysłać z Jakucka klisze, papier i w ogóle wszystko. Cóż tam u ciebie, moja słodka dziewczyno, moja miła siostrzyczko..." 15 grudnia. Od pewnego czasu łaknę i poszukuję widoku radoœci. Szukam ksišżek wesołych. Wielkš by mi przyjemnoœć sprawiło, żebym widziała czyjeœ życie pełne szczęœcia. Mam dokoła siebie albo nędzne, chorowite egzystencje, albo zapasyz przeciwnoœciami nad siły. Co krok można spotkać osoby zadowolone (z siebie), ale nigdzie nie widać wesołych. Zadowolenie jest tam, gdzie sš małe potrzeby, a szczęœcia, z którego tryska wesele, tak jakby nigdzie nie było. Człowiek stworzony jest do szczęœcia! Cierpienie trzeba zwalczać i niszczyć jak tyfus i ospę. 24 grudnia. Wróciłam z pasterki. Byłyœmy wszystkie, to jest panna Helena, Iza i mojebębenki. Mróz. Sypki œnieg iskrzy się i chrupie pod nogami. Z mojego okna widzę tylko dachy ze srebra. Szeregi zaczarowanych pałaców stanęły w biednej dzielnicy. Księżyc œwieci. Druty telefoniczne osędziały. Sš białe jak sznury grubej bawełny, którš zwija na kłębek jakaœ babcia, ogromnie, ogromnie wiekowa. Jest coœ dziwnego w tej nocy jasnej, w tej nocy czystej. Niewysłowiony wdzięk leży na murach oblanych œwiatłem miesięcznym. Już chyba wszystkie walki ze znużenia w tej ciszy ustały i żelazna pięœć przemocy osłabła z żalu. Gdyby w tej chwili zbójca chciał sztylet utopić w piersiach swojej ofiary - zemdlałaby mu ręka. Bo teraz aniołowie zstępujš z niebios na ziemię i tulšdo serc przeczystych westchnienia skrzywdzonych ludzi. Kto teraz modlić się będzie... W żłobie, gorzej niż niemowlę ubogiego parobka, leży ten, o którym mówiłIzajasz, że "uderzy ziemię rózgš ust swoich". Może to Jego królestwo już się zaczęło, może już idzie "rok Pański wdzięczny". Niech się umocniš dusze cierpišce dla dobra wielu, niech wytchnš, Panie... 26 grudnia. Œwięta! Œpię, próżnuję i chodzę na wizytki. Zniosłam do siebie stos ksišżek i rzucam się od jutra w srogie czytanie. Guépe wyjechała na tydzień. Do naszego apartamentu wyniesiono dla braku miejsca od państwa S. choinkę. Mam w nocy miły zapach œwierczyny. Ach, żeby tak przejechać się sankami wœród lasu obsypanego œniegiem, œwiecšcego soplami, w zimowy wieczór, kiedy to gonty na dachach strzelajš! Jak to tam jest teraz? Puste pola. Ani szmeru, ani szelestu. Księżyc idzie nad rozległym przestworem. Gdzieniegdzie gruszka polna stoi wœród œniegów samotna, obdarta. Rzuca swój cieńbłękitnawy... 7 stycznia. Wacław umarł. Odebrałam wiadomoœć od tej pani przed tygod... 23 marca. Przerzucajšc rupiecie w szufladzie mojego stolika, znalazłam ten sekretnik. Gdym go otwarła, wzrok mój trafił na słowa przed dwoma miesišcami pisane. Jak gdyby coœ nowego!... Zarazem takie samo zimno, obojętnoœć. Czyliż to ma być moje nieszczęœcie? Gdzież ono jest? Ja go nie czuję. Słowa te sš puste wewnštrz itylko majš formę, powłokę bólu znanego ludziom. Dawno, gdy jeszcze byłam w domu, nieboszczyk tatko pokazywał mi w Głogach pszenicę, którš œnieć zjadła. Szliœmy rano o œwicie, obok niwy pod góra nad strumykiem Kamiennym. Tatko urywał kłos,wyjmował z niego ziarno. Było całkiem podobne do ziarna pełnego, miało zewnętrznš barwę. Tylko gdy było dotknšć go palcem, wylatywał ze œrodka złotej łupiny murz czarny, pyłkowaty, sypki. Tak i moje uczucia... Nie ma w nich czystego chleba uczuć siostrzanych tylko œnieć spróchniała... 25 marca. Chciałabym tu opisać... Zaczynam czuć potrzebę wyjawienia, jakby ekstyrpacji z głębi siebie. Jestem taka zabita! Żadnych uczuć, żadnych nawet poruszeń. Jestem podobna do owej sadzawki Siloe, gdy od niej anioł odleciał. Czuję, że coœ w mej duszy, jakaœ dawniejsza jej władza - przestała istnieć, a to, co zostało, jest dlamnie już na nic. Jest to tchórzliwe i oziębłe. Nic już nowego na ziemi zrobić niepotrafię. Sš jeszcze dobre istoty, które ceniš we mnie i te resztki, ale ja sama czyż mogę przystać na myœl, żeby jakškolwiek wartoœć nadawać czemuœ, co jest jak nędzny łachman, pozostały z dawnej odzieży. Był czas, kiedy sšdziłam, że jestem zdruzgotana ze szczętem Dziœ widzę, że tak nie jest. Złamane jest tylko moje osobiste szczęœcie.Chcę rozbudzić w sobie siłę życia, biczuję się wspomnieniem panny L., biorę się pazurami do robót ciężkich. Ale to wszystko, to wszystko... Takie mam cišgle uczucie, jakby mi ktoœ podpowiadał, co trzeba, uczył mię, jak trzeba, wysilał na to duszę swojš, a ja mustale, z chłopska nie dowierzam. Często przybiega do mnie to ta, to owa znajoma i mówi o swych strapieniach Wówczas mię to"mile zajmuje", ale ów sposób bardzo zbliżony do wzgardy. Myœlę sobie patrzšc na łzy cudze, jak szczęœliwymi sš ci, co takie tylko wylewajš. Ja milczę. Znam jednomšdre słowo, o którym Wacek nic nie wiedział. Słowo: Hart sei! Byłby mię zabił wzrokiem, gdybym mówiła,że życie trzeba kochać nade wszystko. 26 marca. Często teraz wcale nie wiem, co jest dobre, a co złe. Zdaje się, że nic "złego" nie robię, ale też żadnej nie mam pewnoœci, że takie sprawowanie ma jakškolwiek wartoœć. Chwilami wydaje mi się, że "dobrym" uczynkiem byłoby właœniewręcz coœ innego. Rozumieć rozumiem wszystko tak samo jak przedtem, tylko żadne już pewniki nie mogš mnš władać. 27 marca. Na cóż się zda cierpienie? Czy można wierzyć, że taka męka jest zwyczajnš, ordynarnš koniecznoœciš? Czyjš? Gdy długie dnie sš tym wypełnione, staje się ono dla umysłu niepojętš zagadkš,tajemnicš udręczajšcš, której znaczenie, nad wyraz doniosłe, ukryte a władcze, jakptak mistyczny kršży nad głowš. Czarny, złowieszczy kruk niedoli! 29 marca. Miałam długš chwilę wmyœlenia się w jakiœ krajobraz. Kępy błotniste, ledwo pokryte œniegiem. Jest mi bardzo niemiło... 2 kwietnia. Nie wiem, co mi jest. Jakieœ uczucie ze wszystkich najsilniejsze inajbardziej przejmujšce smutkiem... Tęsknota... Smutek, któremu brak wszelkiego przedmiotu, celu i myœli. Ach, nie - jest tej myœli jakaœ nędzna, uciekajšca, bezradna drobina. Taki błędny okruch mieœci w sobie tylko przeœwiadczenie, że to, co mię o smutek przyprawia, jest najważniejszš, najcenniejszš, jedynš wartoœciowš sprawš.Dziwna rzecz: za pomocš tego małego atomu odgaduje się prawdziwš treœć życia, widzi przestwory, œwiaty rozległe i dalekie, o których nic nie wie codzienny, zdrowy rozum. Tęsknota, tęsknota... Uczucie najbardziej niewypowiedziane, stan próżny wszelakiej ulgi, ucisk serca cišgły ijednostajny. A przecie on sam w sobie jest upragniony, bo daje jakby lękliwe pożšdanie ujrzenia znowu onej niedoli. Oziębłoœć zimowa, któršprzeżyłam - nie był to stan dobry. Teraz zaczynam pamiętać każde z tych zimnych uczuć, niby jakieœ narzędzia z żelaza, którerozdzierajš. Dawno już temu, z osiem lat może, szliœmy pewnego razu z Henrykiem przez nasz gaj brzozowy. On miał w kieszeni rewolwer. Chcšc się pochlubić przede mnš, wyjšł tę broń, wycelował i strzelił. Kula przebiła na wskroœ młodš brzozę. Z tego miejsca trysnęła struga soku i uchodziła tak długo,tak długo, aż nie mogšc znieœć, uciekłam zlasu. Gdym była na jego skraju i odwróciłam głowę, widać było jeszcze strugę sšczšcš się po białej korze. Słońce w niej przeglšdało się i iskrzyło tak samo,jak się przeglšda w nędznej kałuży na drodze, po której brodzš cielęta. 3 kwietnia. Już sama nie wiem, czego chcę. Tęsknię, a raczej usycham z tęsknoty. Chciałabym pójœć, uciec... Jestem jak człowiek bardzo chory, który sam nie wie, co go najwięcej boli. le mu jest, a poruszyć się nie ma siły. Gdyby zresztš zdołał, to i zmiana położenia szkodę mu przynieœć może. 5 kwietnia. Zdaje mi się, że gdybym mogła usłyszeć trochę dobrej muzyki, może bym była tak samo nieszczęœliwa, ale mniej bezradna. Łzy silniejsze sš niż wola. Dlategocierpię i nic w sobie zmienić nie umiem. Wszystko pozostaje tak, jak było, te same cele, te same obowišzki. Rozumiem to i wcišż jestem bez sił. Nie mogę się uskarżać na brak postanowień... Jest ich tyle w mych ustach! Brak tylko jakiejœ małej, drobnej rzeczy... 6 kwietnia. Wstaję rano, idę na lekcje, odbywam wszystko jak się patrzy - i œmiejęsię z tego wszystkiego. Jest to tyle warte, co wiatr karmić. Do niczego nie mam ochoty. Sama siebie pytam, czego mi się chcieć może i cišgle, nie mówišc sobie tego,stwierdzam, że pragnęłabym jednej tylko rzeczy: nie być. Ta myœl wysuwa się bez żadnych przejœć od minionego usposobienia,łzy płynš i w nich jest to życzenie... 7 kwietnia. Z Antosiš L. przechodzę teraz literaturę... greckš. Sama umiem z niej (z literatury greckiej) tyle, com zasłyszała od Wacka. Czytałam wszakże onego czasu wszystko, co on przechodził, a nawet greczyny samej sporo wchłonęłam. Obecnieczytamy tragedie Eschylosa, Sofoklesa, Eurypidesa, w przekładzie Z. Węcewskiego iK. Kaszewskiego. Któż by pomyœlał, że w kartach tych utworów można swój ból spotkać: że już wówczas były siostry, którym zabraniano chować w ziemi braci... Moja uczennica czytała równym głosem Eschylosa. Siedmiu przeciw Tebom. I oto, cotam mówi Antygona: Przemożne sš krwi zwišzki, która mię jednoczy Po rodzicielce biednej i niebogim ojcu! Więc znoœ cierpliwie krzywdę, serce me, naktórš On zżymał się, i poœwięć życie dla zgasłegoZ siostrzanej tej miłoœci. Ciała jego wilcy Żarłoczni nie rozszarpiš. To się nie pokaże!Bo grób wykopię własnš rękš i ostatniš Posługę, cioć niewiasta, oddam sama jemu. Wyniosę go w buchastej szacie tej płóciennej I sama go pochowam. Nikt mnie nie powstrzyma! Skuteczny ten wynajdzie sposób, kto odważny... Szalona dziewczyna! Nie, nie! Precz z takimiwzorami! Ja jestem rozsšdna, mój ideał - to posłuszna Ismena, szanujšca rozkazy Kreonowe. Ja nie pójdę kopać grobu dla Polinejkesa. 11 kwietnia. Œwięto. Nigdzie dzisiaj nie wyjdę. Tak jestem rozbita i tak mi Ÿle, jakbym siedziała w ciemnym i dusznym lochu. W cišgu ostatnich dni napada mnie płacz. Gdy na lekcji nie mogę beczeć, duszęten płacz w sobie i dŸwigam go z miejsca na miejsce. W œwięto, gdy Guépe wyjdzie i nikt mnie niewidzi, całymi godzinami pozwalam sobie na tę niekosztownš rozrywkę. 20 kwietnia. Szłam dziœ z lekcji niezwykłš drogš: Alejami Jerozolimskimi. Było ciepło ijakoœ bardzo widno w powietrzu. Daleko, zaWisłš, cišgnęły się przed oczyma lasy niebieskie. I oto bez żadnej racji serce zaczęło znowu trzšœć się i trwożyć we mnie jak biedne, głupie dziecko. Uciekam odpłaczu, bo jeœli tylko w dzień szlocham, w nocy nie œpię na pewno, a potem zaraz idš kolejš straszne zmory, jedna za drugš. Och, widma nocne! Powinnam była wyrwać zaraz oczy z tej przestrzeni, ale nie mogłam. W żaden żywy sposób! Pójdę już z tego miasta! Nie chcę! Wydrę się ze siebie samej, z moich myœli, postanowień, prac, obowišzków, ze wszystkiego! Ziemio, nigdy przez człowieka nie zasiewana! Szczery, pusty, bezpłodny gruncie! Wysokie, szumišce swobodne drzewa leœne! Tamtędy idzie w nasze strony kolej nadwiœlańska. Nic nie zdoła oddać porywu radoœci, jaki się mieœci w tym głupim pewniku. Gdyby tylko do czerwca przewlec duszę..: Tam jš obmyję w œnieżnych wodachmojej dziedziny. 13 maja. Ciepły, jasny wieczór. Na kamieniach mojego podwórza œcielš się łudzšce, srebrnoszare figury miesięczne wdeseń czarodziejski. Stary, brudny, splugawiony zaułek jest jakiœ inny, niepodobny do siebie, jakby i on marzył... Wtej nocy nawet ubodzy nędzarze dŸwigajš się i kierujš oczy ku jasnym gwiazdom, które im przypominajš dawno wygasłe uczucia. Ileż mocy widoki te wlewać powinny w serca nasze, w serca istot młodych, które nie cišgnš ze sobš ciężkich wozów złej doli, w serca tych, co duszę swojš ceniš nade wszystko, kochać bardzo głęboko umiejš i nie sprzedali jeszcze siły płynšcejz czystego serca ani męstwa ciskajšcego rękawicę wszelkiej podłoœci!... 4 czerwca. Piszę te słowa zardzewiałš stalówkš w Kielcach, w hotelu. (Unaju, w Kielcach, jak pamięć ludzka wstecz sięgnšć zdoła, wieczyœcie w hotelach ku wygodzie podróżnych leżały zardzewiałe stalówki.) Co za katastrofa! Jestem znowu tutaj w moim poczciwym mieœcisku... Wczoraj zerwałam wszystkie lekcje, odrzuciłam dwa zaproszenia na wakacje, u Lipeckich i u tej pani Niewadzkiej z Cisów - spakowanegraty powierzyłam "Giepce", która przez lato zostaje w Warszawie, a sama, obarczona trzydziestkš rubli i małym sakiem, ruszyłam na łeb na szyję. Nic mię nie obchodzi, co się dziać będzie z mojš osobš. Wiem tylko tyle, że będę w Krawczyskach na grobie mamy i ojca, w Głogach... A zresztš wszystko mi jedno! Zapewne pojadę do Mękarzyc, do wujostwa Krzewińskich. Może zabawię tam całe lato, a może tylko kilka godzin. Wszystko mi jedno... (Patrz wyżej!) Teraz już nie ja rzšdzę, tylko podmuchy wzruszeń, Lelum-Polelum... One mię niosš, dokšd chcš, jak bujne konie. Długo więziłam je w żelaznej stajni, co dzień zatrzaskiwałam wrótnię, wbijajšc place w płytę z granitu, teraz niech sobie pędzš, jako chcš. Jechałabym natychmiast, ale deszcz jak z cebra. Niedobre, przebrzydłe Kielce! Co wyjrzę oknem, to zamiast upragnionego błękitu - nowa gromada chmur i strugi ulewy. Ale niech tam! Musi się wyjaœnić. Przyjechałam w nocy, blisko o czwartej i ztrudnoœciš znalazłam ten numerek. Tak to -już w mieœcie Kielcach panna Joasia nie ma nikogo... Szybko wygasa domowe ognisko i rozwiewa się w ostrym wietrze wonny dym rodzinnego namiotu. Gniazdo człowiecze trwa tak samo długo jak gniazdo pajška. Przebieram w myœli osoby tutejsze, które pewno siedzš jeszcze między Karczówkš a Pocieszkš, ale nie znajduję nikogo, kto by zajrzał mi w oczy z braterskim zrozumieniem, gdybym powiedziała dzieje mego żalu, dzieje grobowego smutku, którybył jak cień œmierci. Nie mogę nikogo wymyœlić - jakby to powiedzieć - z oczami widzšcymi. Sš to wszystko poczciwi ludzie, których tępe serce nie przebija œcian domu familijnego. Ale Bóg z nimi! Umiem już chodzić wœród zimnych ludzi jak między nagrobkami cmentarza. Mniejsza o to! Moja aleja ku Karczówce, mój wyœniony latami wWarszawie daleki widok górski! Bije godzinaszósta na dzwonnicy katedralnej. Miły, spiżowy dŸwięku zegara, bšdŸ pozdrowiony!Jakże ci się obawiałam niegdyœ, jak z głębokš trwogš słuchałam cię pierwszy raz po przyjeŸdzie z Głogów do szkoły! A oto... Ale precz ze wszelkimi wspomnieniami!Nie wolno myœleć o rzeczach dawnych, bo znowu zacznš się brewerie płaczowe. Cicho, tylko deszcz gada w rynnach i od czasu do czasu przemknie się z łoskotem wehikuł kielecki. Tegoż dnia, w Mękarzycach. Już jestem tutaj, u wujostwa. Bardzo póŸno... Jaka błogosławiona cisza. Nocuję sama, na "drugiej stronie", w tej starej "salce". Jestem szczęœliwa, ach jakże jestem szczęœliwa! Cicho, na palcach stšpam w tympustym pokoju, gdzie stojš dawne graty, które pamiętajš umarłych - i nasycam się œwiadomoœciš, że to nie złuda. Tu, w Mękarzycach! W tych niskich stancjach bywałam z mamš nieboszczkš, gdym miała trzy, cztery lata... Powała z dwiema belkami, cokolwieczek skrzywiona; œciany wybielone wapnem, które tu i ówdzie odpada, ukazujšc suche i twarde drewna modrzewiowe. Okno zasłonięte kępami georginij, malw i bzów. Z ram jego deszcz spłukał pokost. Zasuwki, stare zasuwki dziwnej formy, ozdobnie wykute przez jakiegoœ ucznia Tubalkainowego, powleka rdza warstwš tak grubš, że uczyniła z tych żelazek rzeczy doprawdy piękne. Gdy się wmyœlam uparcie, to zda mi się, że jak przez sen widzę tego, kto te zasuwki przybijał. Był to młody kowal... Miałam wtedy może cztery lata. Wszy stko to: przepalone szyby, drzwi, œciany, sprzęty i stare litografie noszš na sobie jakšœ cechę wzruszajšcš. Istniejš bez żadnej zmiany w cišgu kilkudziesięciu lat, na tych samych swoich miejscach, wytrzymujš działania pór roku i stajš się jakby niezbędnymi czšstkami tutejszej przyrody. Każdy z tych przedmiotów ma swojš historię i wprost należy do familii. Stary dwór schyla się, paczy i garbi, ale trwa w gruncie rzeczy taki sam jak przed laty. Jest to dom rodzinny, zroœnięty z polem; z sadem, z take to przecie nie chodzi o walkę,48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żpPbc q˛c rşĄc s[.Ďc t*=, drzewami i kwiatami. Kiedyœ może się w próchno rozsypie i zginie z powierzchni, taksamo jak umiera człowiek... Psy szczekajš. Zwabione œwiatłem w oknach pokoju, gdzie zwykle wieczorem bywa ciemno, sadowiš się tuż za szybš i ujadajš okrutnymi głosy. Ale do rzeczy. Każde "extemporale" trzeba pisać według punktów. Najprzód wstęp... A więc: wyjechałam dziœ z Kielc przed południem. Deszcz był troszkę nacichł, choć nie ustał. Siał sobie swoje mokre plewy, czasami tylko puszczajšc grubsze ziarno. Najęłam dorożkę za cztery ruble (słuchajcie, słuchajcie!) - i jazda! WoŸnica mój podwišzał chudym szkapom ogony, otulił dobrze nogi (swoje) derkš i z niebywałym trajkotam wyruszył z miasta. Gdy wpadliœmy na szosę, naszš starš, szczerbatš od wybojów, kochanš szosę, gdy zaczęło spod kół pierzchać rzadkie błoto... Nie mogły go wstrzymać wachlarzedryndy, dzwonišce zupełnie na wzór janczarów, tylko obdarty fartuch jak mógł mię, poczciwiec, zasłaniał. Na tym poczciwcu stworzyło się wkrótce jezioro wody, przebiegajšce z miejsca na miejsce jak żywe srebro. Byłam znużona, senna i jeszcze bardziej szczęœliwa niż teraz. Uwagę mojš, a raczejmój uœmiech błškajšcy się w przestworze, skupiały co chwila na sobie dwie latarnie, służšce, jak sšdzę, ku ozdobie pojazdu. W gruncie rzeczy wybite szyby i odwalone wierzchy nic im innego, doprawdy, nie zostawiły prócz tego honoru. Jeden z tych szczštkowych organów powozu przywišzanybył do macierzystej sztabki żelaza rozmokłym szpagatem. Kadłub foszmana, wopończy koloru błękitnego z odcieniem słoty, zasłaniał mi œwiat, a jedyny, samotny, żółty guzik w pasie z wyobrażeniem jakiegoœ herbu - przycišgał oczy. Przestrzeń widzialnš obsiewał drobnydeszczyk. Daleko, w mgławym, burym powietrzu snuły się zarysy wzgórz. Ich kształty, raz po raz uciekajšce we mgłę przed oczyma, były dla mnie prawdziwymi wyrazami żalu. Jeżeli tylko dosięgłam ich wzrokiem, wnet uczuwałam, jak mię bolš. Tak ongi małej dziewczynie wiezionej do gimnazjum œciskało się serce, gdy żegnała wzrokiem te ukochane wzgórza... Dorożka skacze z dziury w dziurę, chwieje się co moment niby osoba chora na tabes, która wszakże ukrywa swój defekt, żeby nie stracić posady - œlizga się na zakrętach, jakby w złych momentach rozpaczy pragnęła raz wreszcie rzucić się samobójczo do rowu. Oto wysuwa się wieœ, złożona z chałup szarych jak pole, choć œciany ich niegdyœ bielono. Wierzby z grubymi pniami, z których strzelajš młode, jasne, bujne pręty; dzikie gruszki w polach, dzikie tak samo jak za owych czasów. Tam, gdzie się grunt nachyla, jest rzeka w nizinie. Ta rzeka idziez mojej wsi, z Głogów. Zjeżdżamy ze wzgórza na długi most. Zmoczone konie idš noga za nogš, para z nich wali. Ja wychylam się z budy i sięgam wzrokiem czystej wody sšczšcej się po kamieniach i grubym piasku, wody, która przepłynęła koło domu moich rodziców. Szlaban. Powóz się zatrzymuje. Trzeba płacić kilka groszy. Szukam ich w kieszeni, nie - ja szukam wszystkimi zmysłami dŸwięku tej rzeki, która tam w dole coœ do mnie pluszcze. Ruszamy znowu wolno pod górę. Obok idš ludzie zgarbieni, zaciapani w błocie, okryci włosem, który może się nazywać tylko kudłami. Coœ gadajš do siebie, drš się obrzydle i swarzš. Jednš twarz poznaję. Tonasz chłop, Wicek Michcik. Taki sam był zaczasów mego dzieciństwa. Trochę się zestarzał. Konie ruszajš, i w brzęku żelastwa, w turkocie kół słyszę słowa niedawno w Biblii przeczytane. Żyła, widać,ta skryta myœl we mnie, jak gdyby stalowym rylcem na ołowiu wypisana: "Nie będzie pamięci tak mšdrego, jak i głupiego na wieki, gdyż przyjdš dni, kiedy wszystkiego zapomnę, a jak umiera mšdry, tak też i głupi..." Ta cyniczna mšdroœć rzucona przez zuchwałego króla, znawcę "wszystkich spraw pod słońcem", nie niosła mi przykroœci. Była prędzej jak prawda doskonała; harmonizujšca ze wszystkim, niby płyn, co wypełnia każdy punkt żšdny nasycenia. Wszystko cichło we mnie, uœmierzało się i jak gdyby kładło do snu. Wtuliłam się w kšt powozu i przesuwałam w pamięci ponure słowa, które przychodziły, nie wiem czemu. Ze wzgórza roztoczył się widok na płaszczyznę. Daleko, daleko ujrzałam drzewa mękarzyckie. Wtedy znowu żarzyć się we mnie poczęła cicha radoœć, która mię do tej chwili nie opuszcza. Wiedziałam, że nie znajdę tu tego, czego szukam, ale widok lasów sennych, długich i szerokich pustek zarosłych małym jałowcem - ciepło rozlewał po moich żyłach. Tam bór, w którym nigdy nie byłam, obcy i niemiły, alez drugiej strony mękarzyckie aleje, roztopione we mgłach i jakby z mgły utkane... Wtedy także przyszło mi na myœl, że nikogo nie zawiadomiłam, że właœciwie nie wiem, czy tu wujostwo mieszkajš. A może już się wprowadzili, może poumierali?Tyle lat do nich nie pisałam! Zaczęłam liczyć... To już dziesięć z górš, jakem tu niebyła. Nad wieczorem moja drynda zboczyła z szosy i wjechała w szpaler topolowy. Stare, obdarte budynki, dwór w ziemię zapadły, rozwalone płoty... Weszłam w znajomš sień: - nikogo... Uchyliłam pierwsze drzwi i skoczyłam jak trzyletni bęben: stary poczciwiec fortepian,nad nim ksišżę Józef... Ależ rozumie się! A teraz, gdy piszę te zdania, czuję, że tu jestem obca, cudza, samotna. I cóż z tego?Szum starych topól, który mię tylekroć przerażał, gdyœmy stšd w póŸnš noc z mamusiš odjeżdżały... Do niegom się przywlekła. Czyliż może być czulszy głos na tej ziemi? 5 czerwca. Minšł dzień i krótki wieczór. Byłam w stajni, w oborze, na czworakach, w polu, na łšce. Nie wiem, czy to jest rzeczywiste, czy złudne uspokojenie, ale czuję się bardzo dobrze. Żadnej skłonnoœci do płaczu, nawet pewien (niemiły) wstręt do wzruszeń. Opowiadanie o Wacławie formalnie męczy. Wacław w dniu œmierci swojej przekazał mi jak gdyby spadek. Twardym prawem dziedzicznym narzucił mipróżne miesišce zimowe, dni, w poprzek których płynęły same tylko łzy, i noce bezsenne, zapchane pracš ducha tak bezpłodnš jak zgadywanie przyczyn rzeczy,a tak samo twardš, przymusowš i koniecznš, żeby żyć, jak oddech. Teraz ledwo-ledwo rozumiem, że się to ze mnš zdarzyło. Przeszło jak powódŸ w górach. Tylko rozmiecione bryły kamieni i muł wiszšcy na krzewach wskazujš, dokšd sięgało zniszczenie Tak, bez wštpienia: wieœ stworzył Pan Bóg,a miasto diabeł, i to diabeł bourgeois. Ludzie mieszkajšcy na wsi sš tak zdrowi i szczerzy w swym zdrowiu, że po prostu przedstawiajš mi się jak niewiarygodna anegdota. I to sš właœnie ludzie, z których ja się wywodzę! Gdy dziœ o godzinie pištej czy szóstej rano mój wujaszek zaczšł krzyczeć na kogoœ z ganku, zerwałam się i w bieliŸnie wypadłam jak fiksatka, sadzšc, że to pożar czy napad zbójów. Okazało się, że wujaszek wyhałasił kogoœ przed stajniš. Nic nadto. Może to jest Ÿle i nieszlachetnie opisywać osoby, u których się bawi (a w dodatku krewnych), ale nie mogę powstrzymać się i wyjœć ze zdumienia. Czyżto jest naprawdę ciotka Waleria, wujaszek Hipolit i córka ich, a moja siostra cioteczna, Tecia? Ja znałam tych ludzi, ale oni byli całkowicie inni! Nie! To ja byłam inna. Widziałam ich dawnš parš oczu... tutejszych. A teraz tamtej mnie - już ani œladu! Oni zapewne sš ci sami. Tu się mało co zmienia. Lat przybywa, plecy się wypaczajš, włosy siwiejš, dom wchodzi w ziemię a okrom tego wszystkiego po staremu. Gdyby wstał z trumny dziadek Józef, niewiele by znalazł rzeczy obcych sobie. A ze mnš, ze mnš co się zrobiło! Z istoty takiej właœnie, osiadłej na gruntach ojcowskich, stał się laufer biegajšcy po œwiecie za lekcjami, coœ w rodzaju motyla wykwitłego z poczwarki (jeœli wolno użyć tak wyszukanej metafory). W całodziennychrozmowach dzisiejszych z ciotkš Waleriš i Teciš wobec samej siebie zdawałam jak gdyby egzamin z mojego życia. Przypomniałam sobie żywo nie tylko te obydwie krewne, ale w całej pełni - siebie samš. Daleko więcej materiału do zdumienia ja muszę dla nich przedstawiać. Tak przynajmniej chciałabym sobie tłumaczyć obojętnoœć ich wszystkich. Nie jest to zimno zewnętrzne. Całujemy się i płaczemydoœć często, ale w tym wcale nie ma serca ani nawet litoœci. Ciotczysko całujšc mię wylewa łzy dlatego, że myœli o drugiej, młodszej swej córce, która wyszła za technika mieszkajšcego aż pod Ufš. Tecia duma o sobie, zestawia me wolne życie z jej ciężkš niewolš rodzinnš i płacze nad sobš. Wuj ani myœli płakać, gdyż nie leży tow jego atrybucjach ("baby sš od szlochów"), natomiast przemyœliwa, po co ja też zawitałam w te strony, i cišgle mię wtajemnicza w swe fatalne interesy, biada na kiepskie oziminy, procenta, posuchy, motylice, choroby pyska i racic... Przewiduje, nieszczęœnik, że lada chwila wypalę orację o pożyczkę pieniędzy. Odetchnšłby pełnš piersiš, gdyby wiedział, że ja tylko do powietrza, do wody i ziemi... Tak, to jest dla mnie œwiat zgoła obcy. Ci ludzie nic nie spostrzegajš na ziemi oprócz Mękarzyc i nie majš żadnych innych widoków oprócz swoich pieniężnych skojarzeń. Starzy wujostwo zajmujš się tym tylko, co jest w granicach folwarku. Promieniem ich życia jest Felcia, obecnie Balwińska, ciemnš stronš- Tekla, która "niewyszła" i, obym była fałszywym prorokiem, zostanie starš pannš. To familijne zamknięcie horyzontu jest tak szczelne, że ja wcale się w nim nie znajduję, nawet w tej chwili, kiedy tu siedzę. Moje całe życie byłoby mocno podejrzane, gdyby nie to, że jest do gruntuobojętne. Czytam to, w ich oczach, gdy szczerze mówię wszystko i gdy oni z uœmiechami niby współczucia słuchajš. Historia Wacława! W istocie jesteœmy dla siebie obcymi ludŸmi.Słucham długich i szczegółowych pieœni epickich o tym, jak to Felcia "spodobała się" owemu inżynierowi na balu w Kielcach, jak przeszły "konkury", oœwiadczyny, œlub,wyjazd, urodzenie dziecka. W tych sagach familijnych Felcia jest jak gdyby heroinš. Jšto wszystko już spotkało. Już spełniła, co do niej należy. Tecia jest smutkiem rodziny.Ona jeszcze... nikomu się nie spodobała i jeœli była celem jakich konkurów, to mówićo nich szkoda, bo nic z tego. Z myœlš i uczuciem "Tecia" łšczy się zgryzota: "tych kilka tysięcy" posagu i "wyprawa". Poczciwa ciotka urzšdza mi interwiew, jak też ja sšdzę: czy lepiej dać więcej w gotówce, czy więcej "włożyć w wyprawę"? Jak też ja sšdzę? "Bo to wy tam na szerokim œwiecie lepiej te rzeczy macie sposobnoœć widzieć niż my na wsiach.Tu u nas rozmaicie sšdzš. Okolicami panuje zwyczaj, że się do wyprawy nie daje tego atego..." Ciotczysko sšdzi, że lepiej jest, włożyć tyle a tyle w srebra, bo "srebra zostajš na całe życie..." Z jakim uczuciem wygłasza tę maksymę! Stanęłam twardo postronie sreber. Biedna Tecia siedzi w Mękarzycach i czeka. Cała jej istota przypomina nogę Chinki, od dzieciństwa urabianš w drewnianej formie. Tecia uœmiecha się, mówi, opowiada, żartuje i płacze na wzór ciotki i wuja. Wujaszek ma zwyczaj okreœlania pewnych rzeczy, obcychmu, terminem: - "głupstwo!" - albo łagodniej: - "pewno jakieœ głupstwo!" - albo (w najlepszym razi e): - "tego nigdy dawniej nie bywało", bez wytykania palcem, może przez grzecznoœć, samego terminu: - "tego głupstwa nigdy dawniej..." Otóż i Tecia używa tych samych zwrotów. Czasem, gdy ja mówię coœ dziwacznego dla Mękarzyc, Tecia szybko bada okiem twarze rodziców i przybiera na swojš ich uœmiech. Nie mówię o myœlach i sšdach. Wszystkie tesšdy o rzeczach sš takie same, jak były kilkadziesišt lat temu, kiedy ciotka Waleria była pannš i uczyła się w Ibramowicach. Tecia, dziœ żyjšca, jest, właœciwie mówišc,pannš z czasów Klementyny z Tańskich Hoffmanowej... Œwiat przeszedł sto mil ze swoim dobrem i złem. W pokoju Teci, któryprzylega do sypialni wujostwa i jest z przewidujšcš czujnoœciš strzeżony, znajduje się nieco ksišżek. Sš to zabytki bibliograficzne, tak zwane "ksišżki dobre". Rozumie się: ta Klementyna z tych Tańskich,stosy przekładów z angielskiego... Wœród tych wszystkich dobroci leżš, o zgrozo! Poezje ni mniej, ni więcej, tylko samego Kazimierza Przerwy-Tetmajera! Skšdże ten tutaj? Trafił przypadkiem, pożyczony z sšsiedztwa jako "coœ do czytania". Został odczytany tudzież (pochlebiam sobie!) wyrokiem familijnym zganiony. Czy jednak czšstka Tekli nie jest lepsza od mojej? Och, na pewno jest lepsza! Dom rodzinny, cisza, opieka, ta jakaœ spokojnoœć, do której tak wzdychałam w Warszawie! Tu przez mur nudów nie dochodzš wzruszenia, ale wraz z nimi nie wciskajš się bóle. Tu nie wpada w rękę Owidiusz ani w ucho zła mowa, nie rani hakpodstępnej myœli ani nagoœć obrazów życia. Tu jest tak cicho... Jeœli przyleci głos jaki ze œwiata, to niby echo żywej rozmowy prowadzonej za trzema œcianami. Ale, kochana Teciu, gdyby mi przyszło wybrać twój los (nawet przy boku moich rodziców) - już bym się nie zgodziła. Przenigdy! Ja już jestem człowiek. Sucha kromka chleba, ale moja własna; niebogata przyszłoœć, ale urobiona własnymi rękami. Z obu stron mojej samotnej, kamienistej œcieżki, po której idę, roztacza się œwiat nowoczesny jak dojrzewajšce zboża pól nie ogarniętych oczami. Rozum mój i serce karmiš się kulturš żyjšcego œwiata, w której z dnia nadzień przybywa pierwiastku dobra. I ja tym wzrostem cieszę się i żywię. Gdzieon tam płynie w żyłach ludzkoœci, "jak krew po swych głębokich, niewidocznych cieœniach". 6 czerwca. Dziœ jeŸdziłam na grób mamy i ojca do Krawczysk. Szłam od goœcińca szerokš miedzš. Na tej drodze nie ma kolein, sš tylko œcieżki, często deptane stopami ludzkimi. Obok, z prawej i lewej strony, kołysze się ciemne, stalowe żyto o kłosach brunatnych, które dopiero œwiat ujrzały. Z dala, w nizinie, widać ogromne drzewa i biały mur. To tam. Cmentarz już się zapełnił mogiłami, więc rozszerzone zostały jego granice bez usuwania œcian dawnych. Otaczano zuchelek szczerej wydmy u wejœcia do dawnego cmentarza ledwie ociosanymi żerdziami i żółte mogiły już się chłopskim rzędem układajš pod tym œwierkowym, pod płotem... Bramę dawnego cmentarza zamknięto. Nikt tam już nie wchodzi ani z żywych, ani z umarłych. Jest to miejsce poœwięcone tym,co przed wieloma laty zasnęli w Panu. Gontyw daszku, który niegdyœ stare mury osłaniał, zgniły i wypadły. Tylko spróchniałe, obnażone krokiewki jak piszczele œwiecš się ku słońcu. Gdzieniegdzie połyskuje żelaznym łebkiem gwóŸdŸ-gontal osamotniony, bez racji sterczšcy. Ruszyłam wrótnie bramy, złšczone ze sobšżółtym od rdzy ryglem dużego zamka. Rozsunęły się cicho, bez zgrzytu ani oporu.Tak może odmykajš się przed duszami drzwi raju... Weszłam na ten ugór œwięty. Bujne, aż czarne trawy, okryte rosš, œlicznie czerwone kwiaty koniczyny, maków... Deptałam je nogami za każdym poruszeniem. Mogił już nie znać. Ani jednej!Tu i ówdzie grunt się zaklšsł. Przyszło mi do serca uczucie, że w takich dołach muszš leżeć ludzie nieszczęœliwi. W pewnymmiejscu runšł na ziemię wielki krzyż drewniany, w próchno się rozsypał i krwawy œlad w postaci krzyża leży tam w bujnych, soczystych trawach, jakby płonšcš żagwiš wypalony. Mogiły rodziców nie były wcale niczym oznaczone. Nie wiem, gdzie sš. Szukałam ich z poczštku wzrokiem, póŸniej cały cmentarz obeszłam. Ani œladu! Szukałam tego krzewu, który mi wówczas został w pamięci, gdy obok niego mamę złożono. Daremnie. Rozłożyste kępy jasnej brzeziny, którš mójojciec tak lubił, utworzyły całe gšszcze i smugi. Może u jego wezgłowia się pleniš nadobne i woniejšce... Œpiš tu pospołu wszyscy rolnik przy rolniku, którzy tę ziemię orali, sami dzisiaj kwiatami jak łškazasiani Cisi - osiedli dziedzicznie tę ziemię cmentarnš. Wysoko i nisko œpiewały ptaszyny. Kiedy niekiedy ciepły wiatr niósł tu na skrzydłach swoich odgłos szelestny młodego zboża, rozchylał gałęzie krzewówi cicho przechodził po trawach nie tkniętych nogš niczyjš, jakoby anioł-odŸwierny, œwiętej ciszy troskliwie pilnujšcy. Pod przejrzystymi jego stopami uginało się ziele. Wysmukła akacja, której pniak strzelisty i œcigłe, czarne gałęzie zdajš się lecieć ku niebu, szumiała z trwogš i ze wszystkich drzew najwyraŸniej, kołyszšc się pod jasnych słońcem przezroczystymi listkami. Zdawało z take to przecie nie chodzi o walkę,48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żuPœc věEc w1 c x<-¨> yä5x B €mi się, że coœ mówi to poœwięcone drzewo,zdawało mi się, że usłyszę œpiewne jego wyrazy. Gdy się zasłuchać, wtedy wiadomym się staje, że ono tylko wzdycha wieczyœcie. Prosiłam się w głębi duszy mojej, czy spotkam kiedy... 7 czerwca. Jutro wyjeżdżam. Tak przynajmniej zdecydowałam. Nie mogę sobie dać rady! Zamiast ukojenia, którego doœwiadczyłam z poczštku, cišgnęłoby to za sobš irytację wewnętrznš albo jakie spory, czego nie chcę za skarby œwiata. Stosunek do chłopów, do służby, do ludzi zatrudnionych na folwarku! Może to sš sobie œmieszne idealizacje miejskiej panny, bardzo wszystko być może, ale ja nie znoszę dziczy. Nie mogę w tym oddychać. - Żebyœ tak pomieszkała wœród tych łotrów...- mówi wujaszek - bo to tam u wasłatwo gospodarować przy stoliku, z ksišżeczkš w ręce... Otóż nie będę już mieszkała wœród "łotrów" i uciekam. To jest właœnie jedynymój sukces, że mogę odejœć, dokšd mi się chce i kiedy mi się podoba. Taki stan emancypacji przeżywali chłopi mojego dziadka Józefa za czasów Księstwa Warszawskiego, kiedy zdjęto im z nóg kajdany, ale razem z butami. Ja zdjęłam z nóg także kajdany razem z trzewikami, to jest fakt historyczny, ale też mogę chodzićswobodnie z miejsca na miejsce, jak chłopiowego czasu. Dokšdże tedy idę jutro? Płaczze szczęœcia, serce moje... Do Głogaw. 10 czerwca. Znowu Kielce, w hotelu. Już siękończy wyprawa, bo się kończš fundusze. "Wracam na Liban, do mojego domu..." Już za mnš zostały Głogi, Krawczyska, Mękarzyce... Jestem zupełnie spokojna i zdrowa. Trzeba tylko jeszcze po porzšdku wszystko, jak było, wyłuszczyć. Z Mękarzyc uciekłam dziewištego, chłopskš furmankš, bardzo rano. W dniu poprzedzajšcym to zdarzenie zamówiłam sobie na wsi parę szkapišt i wasšg, ładowany słomš. Zrobiłam ten "afront" wujostwu z umysłu, ale nie dlatego wcale, żeby im dokuczać, lecz żeby nie będšc zwišzanš ich grzecznoœciš robić ze sobš, co mi się podoba. Gdy pewnego razu bšknęłam w rozmowie, że chcę być w Głogach, wszyscy wytrzeszczyli na mnie oczy, jakbym ogłosiła œwiatu coœ obrażajšcego uczucia ludzkie. - Po co?! - dał się słyszeć trójjedyny okrzyk.- Przecie tam mieszka obecnie Żyd, Lejbuœ Korybut. Cmentarz w Krawczyskach - to jeszcze było zrozumiałe, ale myœl jazdy do Głogów, gdzie mieszka Korybut, traktowanojak rzecz wprost głupiš, a z punktu widzenia folwarczno-stajenno-mękarzyckiego nawet niemożliwš, gdyż jakieœ tam siwki cugowe...Tecia pytała mię ze swym familijnym uœmiechem, co ja tam myœlę robić. - Zajedziesz - mówiła - do tych Głogów - no i cóż zrobisz? Gdzież wysišdziesz? Przecie we dworze mieszkajš Żydy... W istocie, gdybym zajechała końmi i bryczkš z Mękarzyc, skupiłabym na sobie uwagę wszystkich. Toteż zdecydowałam sięużyć podstępu. Gdy furmanka zaszła przed ganek, dopiero oœwiadczyłam, że jadę do Kielc, i to niezwłocznie. Za użycie takiego fortelu przeprosiłam jak tylko umiem najpiękniej, oddałam i przyjęłam pocałunkirodowe, których się używa w oznaczonej (bardzo wielkiej) proporcji zupełnie tak, a bez potrzeby, jak na przykład tytułów w listach... Odjechałam. Za wsiš, gdyœmy się zbliżali do szosy kieleckiej, zagadnęłam mojego woŸnicę, co będzie chciał. - Odwieziecie mię - rzekłam - najprzód do Głogów, a dopiero póŸniej do miasta. Chłop aż konie wstrzymał na drodze, tak się wzišł namyœlać. Mruczał coœ o sianie, obroku, o dniu zmarnowanym, o czterech milach drogi, które trzeba nałożyć, aż wreszcie wypalił, że muszę mu dołożyć pięć rubli. Naturalnie, że się zgodziłam. Gdyby, głupi, zażšdał był dziesięciu, a nadto okrywki i kuferka - także bym przystała. Zaraz skręciliœmy i przez pastwiska, omijajšc Stróżów, pocišgnęliœmyw górę. Była może godzina szósta rano. Dzień był ciepły, umyœlnie zesłany, tylko przymglony jasnymi i cienkimi włóknami nocnych tumanów, które jeszcze wysypiałysię w nizinach podleœnych - niby sieci pajęcze. Ja sama zapadłam w jakšœ obłudnš martwotę. Serce moje było czujne jak nigdy, ale rozpostarła się nad jego uniesieniem nasza górska i leœna cisza. Wózmój wolno dosięgnšł przełęczy i znalazł się w kolejach starej, trawš zarosłej drogi, zwanej "na górę". Leszczyny i brzozy rozrosły się tam w las prawie. Chłopina podcišł konie, minęliœmy wšwóz gliniasty pod szczytem - i oto daleko w doleukazały się przed mym i oczyma - Głogi. Z łšk, z rzeki, ze stawu dŸwigały się mgły znikajšce w wyżynie. Dom nasz białymi œcianami jaœniał w zieleni ogrodu i przeglšdał się w głębi wody... Młode szkapki, nie przyzwyczajone do drógtamtejszych, nie mogły utrzymać wasšga. Orczyki biły je po nogach, toteż pędziliœmy ze stromego zbocza góry co tchu, wskróœ jałowców. Dopadliœmy strumienia. Tam dopiero konięta wydobyły swe małe łby z chomšt, które im wyprężone naszelniki wcisnęły aż za uszy. WoŸnica stanšł, a ja wysiadłam. Wskazałam mu drogę, którędy ma przejechać na drugš stronę Głogów, aż do szynku przy trakcie kieleckim. - Przyjdę tam w południe - mówiłam. Chłop patrzał spode łba, ale walizka moja zostajšca na wozie dodała mu otuchy. Gdy wreszcie odjechał, poszłam œcieżkš. Trawynie były jeszcze skoszone. Otoczyły mię kwiaty moje, zaroœla. Szłam w szczęœciu niby w jakim obłoku. Oto kwiaty, które poznaję nozdrzami, zanim ujrzę oczyma, wychylajš się z łški. "Jaskółki" bladofioletowe, siostrzyczki moje rodzone, najdroższe moje. Nie zrywałam żadnej, tylko stawałam nad nimi, całujšc je spojrzeniem. One pytały mię także, czemu odeszłam z tej krainy, dlaczego nie mieszkam we wsi rodzinnej... Ale oto przy mojej œcieżce na pastwisku ujrzałam coœ nieznanego: duży krzak rokiciny. Stał samotny... - Nie znam cię... - rzekłam mu. Ale w tej samej chwili rozsunęło się przede mnš wspomnienie... To on! Do kuchni naszej w tym dniu, kiedy ja przyszłam na œwiat, zabłškał się biedny, wędrowny pies. Nikt nie wiedział, skšd jesti jak się zowie. Ze w takim dniu przyszedł, dano mu jeœć jak goœciowi. Od tej chwili został przy dworze. Przezwano go "Rozbojem". Był dobry, poczciwy i wierny. Lubiła go mama, bracia i ja bardzo. Gdyœmydo domu na wakacje wracali, zawsze jego szczekanie słychać było pierwsze, z daleka. W chwili odjazdu patrzał nam w oczy z takš żałoœciš... Kiedy ja miałam lat czternaœcie, on już był tak stary, że się z miejsca nie ruszał. Osiwiał cały, ogłuchł iprzestał szczekać. Leżał na słońcu i starczym, smutnym, sennym wzrokiem spoglšdał dokoła. Gdy było zbliżać się ku niemu, machał jeszcze ogonem, dŸwigał łeb i uœmiechał się jak człowiek. Pewnego dnia rano, o œwicie, usłyszeliœmy,że skowyczy. Rzuciłam się do okna i ujrzałam na pastwisku strzelca Gšzwę. O kilkanaœcie kroków od niego szarpał się "Rozbój", przywišzany do kamienia. Blask fuzji, błękitny dymek... PóŸniej huk. "Rozbój" szczeknšł raz, drugi... Gdyœmy z Wackiem, z Henrysiem, jęczšc przypadli, już Gšzwy nie było, a on leżał zabity. Przednia łapa jeszcze drgnęła. W moich rękach ostygła. Tuœmy dół wykopali i na grobie starego psiska posadziliœmy gałšŸ rokiciny. To on jest. W tych prętach krew jego ciepła... Zbliżyłam się i dotknęłam go rękš. Cały w białš rosę nalistnicę jak w albę obleczony. Może pniak czarnego drzewa wyda radosne szczekanie, może martwe liœcie się poruszš. Nic. Tylko zimne, milczšce, rzęsiste krople spadły na moje ręce. Przyszłam łškami do Ÿródła. Stara grusza pod urwiskiem i stok w głębi zupełnie te same zostały. Nawet głazy, po których siędochodzi... Tak samo ze zdroju wyskakujš kłęby i banie wodne, zakwitajšc na wierzchu niby róże wieczne, latem i zimš żywe. Siadłam przy Ÿródle i straciłam œwiat z oczu. Ptaki œpiewały w gęstwinach, wœród których lœniš się strugi płynšce kilkoma łożyskami ze stoku. W pobliżu przecina je droga piaszczysta. Nad Ÿródliskiem czerwieniła się obfitoœć centurii, którš zrywałyœmy w tym miejscu z mamš nieboszczkš. Odwar tego ziela pomagał jej na ból głowy. Œcišgnęłam rękęimachinalnie zerwałam kilka tych kwiatów opornych, ale natychmiast, jakby kara za œmierć ich przeszyła mię straszna œwiadomoœć. Uczułam w ustach smak goryczy centurii i krople jej płynšce do serca. Odeszłam stamtšd. Przede mnš była grobla prowadzšca do dworu. Wszystko inne, inne... Nowe gaje drzew wyrosły. Tylko iskry palšce się na falach stawu i na œliskich łodygach sitowia, tylko zapach tataraku i wilgotna woń rokit - ta sama. Biało-żółte lilie wodne ze swych szerokich liœci uœmiechały się do mnie i sšczyły w serce wino radoœci. Spostrzegłam, że wielkie olchy nad wodš zostały œcięte i że œw. Jana już nie ma. Upust, widać, powódŸ zniosła, bo zastšpiono go œluzš, z której płynie nadmiar wody. Teraz nie sšczy się wcale, toteż uderzył mię brak melodyjnego szumu,który trwał talk długo jak moje szczęœcie w dzieciństwie... I już tego wszystkiego nie ma, jak wody, która wtedy płynęła, już tego nie znaleŸć, jak kropel, co uciekły i w morzu utonęły. Stary, czarny młyn za groblš tak samo tonšł w zieleni. Modrzew nad drogš rozrósł się jeszcze bardziej. Dwie iwy obokczworaków spróchniały już zupełnie i tylkopara łodyg zielonych wyrasta z ich pniów umierajšcych. Stanęłam wobec domu naszego. Jakież zniszczenie! Płoty, klomby, dróżki - wszystko skasowane bez œladu. Nawet dzikie wino przy ganku wydarte, ganek sam rozwalony, œciany odrapane, okna zabite. Weszłam do sieni, uchyliłam drzwi dużego pokoju, w którym umarli moi obydwoje rodzice. Było tam pełno gratów żydowskich. W tym kšcie stoi łoże z mnóstwem pierzyn. Uciekłam co prędzej. Nikt z dorosłych nie widział mię zrazu, tylko mały Żydek, pewno szeœcioletni, skšdœ wylazł i zabiegał mi drogę. Gdy stanęłam na podwórzu, obskoczyło mię z dziesięć osób. Szli ze mnš, dopytywali się, com za jedna, czego żšdam. Coœ im mówiłam. Jeden stary Żyd dreptał tuż przymnie badajšc słowem i wzrokiem. Minęłam dziedziniec, lipy i skierowałam się ku Bukowej. Ów stary Żyd w atłasowym chałacie szedł i coœ gadał bez przerwy. Nie mogłam mówić. Wlokłam się... Nareszcie został. Œledził każdy mój krok zoddali, a zza krzaków wyglšdały jego dzieci. Dusza moja była owiana mrokiem, serce zastygło i nie mogło wydać ze siebieani jednego uczucia. Tylko myœl sroga, bolesna i mœciwa, jak błyskawica oœwietlała to miejsce. Miejsce zostało to samo. Wszystko przeminęło w czasie, odpłynęło z wodš. Grunt obojętny został sam jeden i jak przed wiekami zielenił się do końca. Nic tu nie ocalało po moim ojcu, po mojej matce, po mnie i braciach. Obszar,przesiškły pracš, myœlami i uczuciami na wszystkich, wzišł inny człowiek. W tym miejscu, gdzie ostatni jęk wydali oni,które jest dla mnie œwiętym œwiętych - szwargocš cudzy ludzie. Drzewa, co żyły wcišgu lat tęsknoty w duszy mojej jak œwięte, tajemnicze symbole spraw zakrytych przed œmiertelnymi oczyma, koleje dróg wyżłobione w żółtym piasku, co jak złote liny cišgnęły mię do tego krajupoœród łez i mroku nocy zimowych, łški moje i błysk wody w zakrętach rzecznych między olszynš - wszystko dziedziczy przychodzień! Dla niego te wszystkie skarbyduszy mojej sš tylko przedmiotami lichego zarobku. I on tak samo jak my przeminie i zstšpi ze swoim handlarskim mózgiem w tę ziemię, która wszystko pożera. Ujrzałam wtedy jejprawdziwe oblicze! Jej uœmiech do wiecznego słońca, w którym było jakby drwišce natrzšsanie się z miłoœci mojej dlaniej, jakby cyniczna spowiedŸ, że ona mię nigdy nie widziała, że nie wie wcale, kto jestem! Ona nie taka jest, jakš kochałam. Na miłoœć serca ludzkiego nie odpowiada. Agdy ku niej z całej mocy dusza się wydziera, ona odsłania w błysku sennym jakiœ cel zaziemski, którego niczym, co jestw mocy człowieka, nie można dosięgnšć. Obok wšwozu, w tym cichym kšciku między polami, nagle stanęłam. Zwróciła mię moc, której w sobie nie znam. Byłam tak blisko moich rodziców, że prawiesłyszałam ich osoby, mogłabym dotknšć ich rękoma. Zdało mi się, że sš za mnš, że jeœli odwrócę się i wejdę w bramę folwarku, to ich zobaczę pod lipami. Łaski takiej bliskoœci nie miałam nawet w Krawczyskach. Było cicho. Złuda trwała przez małš chwilę. Po niej dopiero objęłam piersiami strasznš egzekucję, którš œmierć spełnia. Gdzież onisš? W co się obrócili? Dokšd odeszli z tego miejsca? Całe moje ciało trzęsło się aż dogłębi serca. Rozsypywałam się w proch przed œmierciš,z błaganiem, ażebym była godna posišœć tajemnicę. Gdzie jest mój ojciec, gdzie jest matka: gdzie Wacław?... Wtedym usłyszała w sobie znowu te słowa, jak wówczas, w drodze do Mękarzyc. "Takowyż przypadek schodzi na ludzi, jako ina zwierzęta, gdyż jako zwierzę tak i człowiek umiera i jednakowego ducha majš wszyscy; a nie ma nic w człowieku przed bydlęciem, bo wszystko jest próżnoœć". I jeszcze dalej, jak niewysłowionš boleœć, struchlałymi ustami szeptałam do siebie wiersze Mędrca Pańskiego: "Któż wie, czy duch człowieczy idzie w górę, a duch zwierzęcy zstępuje na dół, pod ziemię. Wszystko idzie na jedno miejsce, a wszystko jest z prochu". Bez sił, w głuchej rozpaczy dowlokłam się w zaroœla na wzgórzu. Weszłam między brzozy i, nic nie widzšc ani słyszšc, błškałam się. Nie przypomnę sobie, kiedy, inie wiem, w którym miejscu, upadłam na ziemię. Zeszła na mnie żšdza œmierci. Tylkojš jednš czułam i ona była ostatnim tętnemmojego serca. Tak trwało długo... Ale wtedy z cmentarza w Krawczyskach moja matka przyszła do mnie z głębi ziemi.Wskroœ iłu, piasku, opoki przedarła się ziemiš. Nie leżałam już na martwym ugorze. Uczułam się na łonie matki mojej, w którym jej serce uderzało. Szły we mniegłębokie, zimne, ciche wzruszenia. Słowa moje próżno by chciały wyrazić to; co się odbyło. Œmierć zlękła się i odeszła, ustał płacz i żal: O, jasne kwiaty mojej doliny... Tom drugi, rozdziały 1 - 3 Poczciwe prowincjonalne idee Doktor Judym niemało miał pracy w czasie sezonu. Zrywał się rano, tym skwapliwiej, że już przed godzinš szóstš jego izdebka pod blaszanym dachem dokšd w czerwcu zewspaniałych salonów wyniesiono jego "lary i piernaty"- wprost tliła się od żaru. Notował na stacji meteorologicznej, zwiedzał izby, gdzie kšpielowi stosowali "zabiegi" hydropatyczne, badał porzšdek włazienkach, u Ÿródeł, a przed ósmš był w swoim szpitalu. O dziesištej siadał w gabinecie i przyjmował pewnš kategorię chorych (przeważnie młodych zdechlaków) aż do godziny pierwszej. Po obiedzie zajmował się bawieniem dam, uczestniczył w organizowaniu teatrów amatorskich, spacerów, przeróżnych rekordów, wyœcigów pieszych itd. Zabawki tego rodzaju musiał traktować jako pracę swš obowišzkowš, czy do nich miał chęć, czy nie. Pochłonęło go to jak nowy żywioł. Otaczały go roje kobiet młodych, zdenerwowanych, rozpróżniaczonych, żšdnych tzw. wrażeń. Judym przedzierzgnšł się, sam nie wiedział kiedy,w młodego franta, odzianego modnie i paplajšcego wesołe komunały. To zabawne,ciekawe, miłe a deprawujšce życie małej stacji klimatycznej, gdzie w cišgu kilku miesięcy gromadzi się i skupia w jednš jakby familię ze wszystkich końców kraju ize wszelkich sfer towarzyskich ludnoœć chwilowa - oszołomiło go zupełnie. Ni z tego, ni z owego bawił się towarzysko z bogatymi damami i wchodził, nie doœć że jako œwiadek, ale jako arbiter w najsekretniejsze ich tajemnice. Był poszukiwany, a nawet wzajem wydzierany sobie przez "koterię" - a nieraz ze œmiechem wewnętrznym decydował o czymœ, co sam zwał tonem i smakiem. Czasami, gdy do siebie wracał póŸno w nocy z jakiejœ pysznej uciechy, zastanawiałsię nad pięknoœciš życia, nad tymi nowymi jego formami, które poznawał. Zdawało musię, gdy o tym œwiecie cisowskim myœlał, że czyta romans z końca zeszłego wieku, pełen somatyzmu, gdzie widać życie godne zniszczenia, które wszakże posiada jakiœ taki urok... Siła zmysłów, umyœlnie w piękne formy skryta, staje się czymœ nie znanym dla ordynarnej, zwyczajnej natury. Były chwile, że wprost zachwycał się wymowš dyskretnego milczenia, symbolikš kwiatów, barw, muzyki, słów cišgle bojšcych się czegoœ... Na balach i reunionach bywał czasami i "pałac". Wówczas berło królowej przechodziło do ršk panny Natalii. Gdy ukazywała się w jasnej sukni, była tak ke to przecie nie chodzi o walkę,48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żzP1c {Ëc |LÔc } -c ~:< oœlepiajšco piękna, że wszystko, co żyło, na œmierć się w niej kochało. Ona przeczuwała zapewne ten szał masowy, który wœród mężczyzn szerzyły jej królewskie oczy, ale nie raczyła go widzieć. Była zawsze zimna, obojętna, jakby wyrwana z tego życia. Czasami bawiła się z większš ochotš, uœmiechała powabnie, ale zaraz póŸniej, gdy tylko dostrzegła, że ten lub ów chce z chwilowego jej usposobienia wycišgnšć wniosek na swojš korzyœć, sprowadzała gona padół jednym spojrzeniem i jednym uœmiechem innego rodzaju. Było tak i z Judymem. Rozzuchwalony powodzeniem u dam dr Tomasz zbliżał się œmiało do panny Natalii. W trakcie jednego z reunionów wybrała go kilkakrotnie, wesoło się z nim bawiła, sama wspomniała o Paryżu i wycieczce wersalskiej. Judymowi zakręciło się w głowie. Wzburzony tym wszystkim, w jakimœ obłędzie œmiałoœci zdecydował się wykonać istny zamach i w następnym kontredansie poczšł mówić o Karbowskim, którego od paru tygodni nie było w Cisach. Panna Orszeńska zgadzała się, gdy mówił, że ten Karbowski nie wydaje mu się być człowiekiem sympatycznym, witała jego słowa za pomocš krótkich skinień głowš i dyskretnych okrzyków. Flirt wesoły trwał w dalszym cišgu. Tylko gdy póŸniej doktor zbliżył się jeszcze i, zachęcony sukcesem, chciał rzecz cišgnšć dalej już nie o Karbowskim, lecz o sobie, struchlał ujrzawszy w jej oczach taki blask ponurej dumy, jakiego jeszcze nie widział w życiu. Zdawało mu się, że ten wzrok hetmański, ubliżajšcy mu bez wzruszenia, z głębi przymkniętych powiek wbija się w niego i szarpie na sztuki, rozdziera na strzępy, podobnie jak pazury orlicy ćwiertujš żywš zdobycz. Słowa, które chciał powiedzieć, zwinęły się i niby garœć pakuł utkwiły w gardle. Blady, ze œciœniętymi zębami, siedział jak przykuty na łańcuchu, nie będšc w stanie ani odejœć, ani pozostać. Wszystkie te okolicznoœci stawały doktorowi na przeszkodzie w zajęciu się sprawami szpitalnymi. Były w nim tego lata jak gdyby dwa pršdy œcigajšce się wzajem. Im bardziej jeden z nich pomykał naprzód izabiegał drogę, tym mocniej natężały się siły drugiego. Doktor czuł w sobie cišgłš przeszkodę w staraniu około chorych i zwalczał jš za pomocš silnej pracy, ale skoro tylko zetknšł się ze œwiatem zabaw, ulegał mu z tym większš bezwładnoœciš, imnamiętniej pracował w szpitalu. Było mu wszakże z tym wszystkim bardzo dobrze naœwiecie. Żył bez przerwy i nie miał wcale wyobrażenia, co to jest refleksja, nuda, zniechęcenie. Szpital powstał właœciwie dopiero przy nim. Budynek stał od lat kilku, dŸwignięty przez "idealistę" Niewadzkiego, ale po jegoœmierci traktowany był rozmaicie. W razie potrzeby administrator majštku składał w salkach szpitalnych buraki, rozsypane klepkikuf z gorzelni, zepsute częœci młocarni itd.Kiedy indziej lokaje, rzšdca, ekonom, kasjer i inni funkcjonariusze pożyczali dla swych goœci łóżek, a naczynia i utensylia rozkradziono ze słowiańskš starannoœci., Nieraz leżała tam jakaœ bezdomna położnica, nad którš ktoœ się wzišł i zlitował - jakiœ parobek folwarczny chory na kolki albo jakie dziecko z ospš... Opiekę nad szpitalikiem sprawował dr Węglichowski. Kłamałby, kto by twierdził, że dyrektor zgadzał się na składanie w szpitalu kup żelastwa, owszem, wyznać trzeba, że czasami œmiał się z tego do rozpuku, ale nie można również utrzymywać, żeby się zajmował chorymi. Gdy ktoœ był bardzo kiepski, a złożono go w szpitaliku dla "umiejscowienia zarazy", dr Węglichowski czasem przyszedł i skrobnšł receptę. Zwykle nawet pomagało jego lekarstwo. Częstokroć wynajdywał jakieœ cherlactwo proboszcz, panny albo sama babka dziedziczka. Wówczas pakowano takiego szczęœliwca do szpitala. Jeżeli to był pupil księdza, to z plebanii przynoszono mu talerz rosołu albo jakš nogę kury gotowanej w potrawce. Jeżeli protegowany miał za opiekunki panny ze dworu - zajadałnajpyszniejsze ochłapy z półmisków, częstokroć ze szkodš dla zdrowia. W ogóle ten domek szpitalny stojšcy w odosobnieniu, a wœród budynków folwarcznych, służšcych do wytwarzania zysku sposobami wiadomymi, reprezentował na skromnš skalę los szlachetnej idei wœród œwiata materialnego.Stał smutny, opuszczony, bezradny, nieœmiały, jakby z założonymi rękami. Dr Tomasz ulegał głębokiej, a nie dajšcej się stłumić pasji, ilekroć zbliżał się do tego domostwa. Kiedy myœlał o człowieku, któryje postawił w pewnym celu, który przemyœliwał długo, jak to należy zbudować, i gdy z tym wszystkim zestawiałrezultat przedsięwzięcia, czuł takš wœciekłoœć, jakby go tamten nieznany zmarły biczował słowami pogardy. I nie tylko to jedno. Skoro urzšdził sobie z pierwszej widnej salki gabinet przyjęć, od razu zwaliła mu się na kark lawina Żydów, dziadów, obieżyœwiatów, biedaków, suchotników, rakowatych - wszystka, słowem, płaczšca krwawymi łzami bieda polskiego cuchnšcegomiasteczka i nie inaczej cuchnšcych wiosek.Doktor rozsegregował ten materiał i zabrał się do niego. Jednych musiał przyjšć do szpitala na czas pewien, trzeba więc było uporzšdkować sam szpital. Do tego wzišł się par force. Odszukał przez płatnych agentów każde z wywleczonych łóżek i odebrał je w sposób najbardziej nieubłagany. Historia zdobywania nowych sienników, kołder, poduszek, przeœcieradeł - mogłaby zajšć tom in folio. Na kupno dwu wanien i urzšdzeń do ogrzewania wody grały teatr amatorski najpiękniejsze i najbardziej dystyngowane kuracjuszki. Każdy sprzęt do gabinetu, apteki, kuchni itd. młody eskulap zdobywał na ludziach. Tu wycyganił szeœć talerzy, tam wyflirtował noże, widelce, łyżki; tę zmusił do kupienia szklanek, z kiminnym wygrał zakład o sztukę perkalu na bieliznę szpitalnš. Stara pani-dziedziczka interesowała się zabiegami młodego doktora, nawet miała dla niego łzy w oczach i podziękowania "w imieniu nieboszczyka", ale sama była pod tak silnym wpływem plenipotenta, który nie cierpiał tych fanaberii rozgrymaszajšcych parobków, że od siebie nic wielkiego uczynić nie mogła. BšdŸ co bšdŸ na jej zlecenie otoczono terytorium szpitalne nowym, silnym parkanem i wydano rozkaz ogrodnikowi, ażeby starannie utrzymywał sad dookoła budynku. To była pierwsza ważna zdobycz, gdyż od tej chwili panem owego templum okolanego parkanami stał się Judym. Nikt tam już ze służby i rozmaitych przychodniów nie miał prawa nie tylko nic wynieœć, ale nawet postawić kroku. Drzwi kute były szczelnie zamknięte i uzbrojone w dzwonek... Drugš ważnš zdobyczš była pani Wajsmanowa. Osoba ta była wdowš po jakimœ "mężu nieboszczyku", który posiadał "pewien kapitalik", wszakże w tymczasie pozbawionš jakiegokolwiek funduszu.Pani Wajsmanowa przyjęła miejsce dozorczyni szpitala z pensjš 400 rubli (którš, rzecz prosta, z "cichej kasy" pod najtajemniejszym sekretem wypłacał z pedantycznš regularnoœciš za poœrednictwem Judyma M. Les) - z mieszkaniem, œwiatłem, opałem, co wszystko znowu wzięło na siebie dominium.Trzecim faktem fundamentalnego znaczenia było zaopatrzenie chorych kurujšcych się -w żywnoœć. Tu Judym postępował jak Makiawel. Działał na plenipotenta-materialistę za pomocš nastawionych kuracjuszek, dopuszczał się względem niego niskiego pochlebstwa, kusiłgo obietnicami, wreszcie wydał go w ręce trzech panien z pałacu i uzyskał swoje. Plenipotent zgodził się dostarczać szpitalowi jak rok długi okreœlonš iloœć kartofli, mški, kaszy, mleka, masła, warzyw, owoców etc. i podpisał własnoręcznie cyrograf chytrze ułożony przez Judyma. Zakład leczniczy nie był w stanie odmówić swej pomocy, w pewnej zresztš mierze. Wreszcie proboszcz, dostawca mięsa do zakładu i dworu, bogatsi łyczkowie z miasteczka, zniewoleni przez proboszcza i doktora, obowišzali się dawać szpitalowi potrzebne materiały spożywcze w naturze. Tak tedy już w połowie lata szpital był ożywiony i pełen zdechlactwa. Kaszlano tam, stękano, sapano - aż się doktorskie serce radowało. W ogródku wygrzewały się na słońcu stare, uschnięte babska, zgniłe dzieci dygocšce w potach malarii, rozmaite "głupie" Żydki i wszelkie inne ptaki niebieskie, co ani siejš, ani orzš... Nie było tygodnia, żeby doktor nie palnšł operacji. Wycinał kaszaki, bolšczki, wiercił, przekłuwał, ekstyrpował, urzynał, przylepiał itd. Co było w tym wszystkim istotnie złego, to brak pomocy felczerskiej i przechodzšce wszelkie granice ubóstwa narzędzi oraz œrodków opatrunkowych. Pani Wajsmanowa nie znosiła widoku krwi (osobliwie chłopskiej i, horribile dictu! - żydowskiej), brzydziła się tałatajstwem i w ogóle gardziła motłochem. Doktor musiałjš na każdym kroku pilnować i przymuszać do tego, żeby się strzegła objawów wzgardy dla chłopów. Sfery "miarodajne" kierujšce zakładem leczniczym przypatrywały się działalnoœci młodego chirurga, jeœli można się tak wyrazić, spod oka. Nie można mówić, żeby ktokolwiek sprzeciwiał się albo nawet miał za złe Judymowi jego postępowanie, ale z drugiej strony nie można utrzymywać, żebyktokolwiek podzielał jego w tej sprawie entuzjazm. Dr Węglichowski wszelkie zabiegiswego asystenta zdšżajšcego do postawienia szpitala na stopie tak niebywałej traktował w sposób tak samo ironiczny, jak rozkradanie przez lokajów łóżek szpitalnych. Jeżeli Judym domagał siępomocy czynnej w materiałach, dr Węglichowski zgadzał się postękujšc i wydzielał iloœci, rozumie się, do najwyższego stopnia zmniejszone. Gdy szpitalik był naładowany, dyrektor doœwiadczał niesmaku, choć tego nie dał poznać nikomu ani uczuć Judymowi. Ale żarty z zapalczywoœci "ordynatora" brzmiały wówczas w ustach dr "Węglicha" w sposób pobłażliwy, może cokolwiek zanadto przesadnie. Od czasu do czasu stary medyk zachodził do szpitala i po dawnemu tam rzšdził. Wkraczał do izb w kapeluszu na głowie, z cygarem w ustach, mówił głoœno, zadawał pytania, zżymał się, łajał paniš Wajsmanowš, pokrzykiwał na chorych, i zbadawszy przelotnie tego i owego, kreœlił szerokim pismem recepty albo radził Judymowi, żeby temu dać to, innemu tamto... "Ordynator" słuchał tych rozkazów z najzupełniejszym posłuszeństwem i każde zlecenie wykonywał w sposób nieodwołalny.Chodziło mu o zyskanie dra Węglichowskiego dla idei szpitala, o wcišgnięcie go do pracy, toteż puszczał mimo uszu żarty i przepisy, na które się nie godził. Jeżeli nawet dyrektor kazał kogoœ znanego sobie, jakiegoœ "ptaszka", wydalić bez pardonu z granic szpitala, Judym i wtedy zmuszał się do uległoœci. Taki stan rzeczy trwał do końca sierpnia. W ostatnich dniach tego miesišca liczba goœci zaczęła się zmniejszać. Bryki, powozy i omnibusy zakładowe wywoziły codziennie jakieœ towarzystwo, a przynajmniej jakšœ rodzinę. Dr Judym rujnował się na bukiety pożegnalne, w których nad innym kwieciem przeważały niezapominajki. Stanšł już w głębi parku pierwszy chłód ranny, słał wieczorami na murawach zimnš, białš rosę, a w szczyty drzew wplótł tu i ówdzie żółty liœć, jakby pierwszy siwy włos w czuprynę dojrzałegomężczyzny. Cichy smutek ogarnšł rozbawione kółka. Teraz właœnie wydobywały się na jaw sympatie ukrywane starannie. Nad osobami, które wtedy dopiero miały sobie mnóstwo słów do powiedzenia, zawisł złoœliwy dzień wyjazdu. Serce Judyma zostało nie tknięte, a przemijajšce "wrażenia" były dlań czymœ w rodzaju deszczu, który rozkwasza ziemięi czyni jš niby to do niczego nie zdolnš, a właœciwie udziela jej wtedy władzy stwarzania. Przelotne smutki szybko uschły, dusza Judyma stężała i pchnęła go do roboty zdwojonej. W pierwszych dniach wrzeœnia, kiedy przyszły słoty, w czworakach folwarcznych zapadło mnóstwo dzieci na tak zwanš frybrę. Czworaki owe mieœciły się za dużym i wilgotnym parkiem, który jak płaszcz ogromny spływał po pochyłoœci wzgórza od szczytu dworskiego aż do rzeki płynšcejw łškach. Tam były owczarnie, obory i mieszkania służby folwarcznej. Plenipotent majštku, człowiek nadzwyczaj energiczny iœwietny agronom, z rzeczułki bezpożytecznie płynšcej skorzystał w ten sposób, że na skraju parku, w trzęsawiskupodmytym przez tajemne Ÿródła, wybrał kilka sadzawek idšcych jedna za drugš. Woda przez właœciwie urzšdzone "mnichy" spadała z jednej do drugiej. Sadzawki te wykopane były w torfiastym gruncie. Ił, porzucony na brzegach i groblach, macerował się w słońcu i we właœciwym czasie służył do użyŸniania roli. Woda odpływajšca stamtšd łšczyła się podłużnym basenem ze stawami, które rozlewały się w parku zakładowym, co bardzo upiększyło wiecznie kwaœne pobrzeża. Miejsce i tak już makre, przez wstrzymanie zbiorników martwej wody wyziewało ze siebie ciężki opar, którego słońce strawić nie mogło. Tam to właœnie (w czworakach i we wsi leżšcej na drugim brzegu łški) grasowała frybra. Dzieci przyprowadzone stamtšd do Judyma były wyschnięte, zielone, z wargami tak sinymi, jakby je miały poczernione węglem, z oczyma, które nie patrzały. Periodyczne ataki goršczki, cišgłe bóle głowy i owa jakby œmierć duszy w żywych jeszcze ciałach zmusiły Judyma po długim badaniu do smutnego rokowania, że ma przed sobš ofiary malarii. Wówczas wybrał się cichaczem na zwiedzanie miejscowoœci leżšcych w dole. Przekonał się, że wiele rodzin było dotkniętych tš klęskš. Mieszkańcy wioski, autochtonowie, znosili jš, widać łatwiej, ale ludnoœć folwarczna, wędrowna, przybywajšca z innych okolic, padała ofiarš w bardzo wielkiej iloœci. Judym brał do szpitala tylko dzieci bardzo chore, leczył je chininš i trzymał na słońcu w ogrodzie, zapędzajšc do różnych robót, a po trosze i do nauki. Ale nie mógł zabrać ani czwartej czšstki. Ci zaœ, co "na górze", w cieple doœwiadczyli poprawy, musieli wracać do swych mieszkań nad wodš. Mieszkania owe, dawno wzniesione, były stosunkowo bardzo porzšdne, murowane z cegły, tak samo jak owczarnie, stodoły, spichlerze itd. Nie mogło być mowy o umieszczeniu tych rodzin w innym miejscu, gdyż to pocišgnęłoby szalone koszta. Tam koncentrowało się życie folwarku. Kiedy pierwszy raz Judym zapytał mimochodem plenipotenta, czy nie dałoby się przenieœć czworaków na miejsce bardziej suche, ten zaczšł mu się przypatrywać z uwagš, a w talki sposób, jakby doktor ni z tego, ni z owego w towarzystwie osób starszych i godnych szacunku zatańczył kankana albo wywróciłkoziołka. Judym nie stracił przytomnoœci i nie spuœcił oczu. Czekał jeszcze chwilę, czy mu wszechwładny agronom nie odpowie, a gdy się niczego nie doczekał, rzekł z całš delikatnoœciš: - Tam, w tych czworakach panuje malaria: Przyczyniajš się do tego w znacznej mierze... przyczyniajš się do tego... zaprowadzone sadzawki. Plenipotentowi lica i oczy krwiš zabiegły. Sadzawki były to jego ulubienice. Sam je wymyœlił, zarybił i osišgnšł z nich dla majštku znaczny dochód. Ryby w cišgu całego roku szły na sprzedaż i do kuchni zakładu leczniczego, czynišc już dużš pozycję, a na przyszłoœć cała sprawa, prowadzona umiejętnie, miała stanšć jeszcze lepiej. Prócz tego lód, szlam itd. Toteż wielkorzšdca i teraz nic nie rzekł, tylko błysnšł oczami, a póŸniej przeszedł na inny temat w sposób zabójczo grzeczny. Taki wstęp nie zwiastował zgody ani jakiegokolwiek kompromisu. Trzeba było wywierać nacisk. Do pani dziedziczki w kwestii tak czysto folwarcznej droga prowadziła jedynie via plenipotent. Panny załamywały białe dłonie, ale nic poradzić nie mogły. Jesień nadchodziła. Po dżdżystych nocach stało nad łškami i dolnym parkiem jakby błoto w przestworze.Gdy nim kto długo oddychał, uczuwał ból głowy i jakiœ pulsujšcy szelest w żyłach. Wtedy również Judym zauważył, że i w zakładzie około stawów było powietrze jeżeli nie takie samo, to bardzo siostrzane. Liœcie zlatujšce z olbrzymich grabów i wierzb sypały się w stojšce baseny wody i tam w niej gniły. Na powierzchni stawów pleniła się masa wodorostów, które gdy było wyrwać i rzucić na brzegu, szerzyły woń cuchnšcš. Kuracjusze przybywajšcy doCisów dla pozbycia się malarii nie tracili jej, a były nawet dwa wypadki febry zdobytej. Kiedy Judym zakomunikował te swoje obserwacje doktorowi Węglichowskiemu, ten zmierzył go takim samym wzrokiem jak plenipotent i żartobliwym, a jednak cierpkš esencjš k ke to przecie nie chodzi o walkę,48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPĎc €W vŐc €‚K 3c ƒ~/c „’>Ĺ zaprawionym tonem oœwiadczył, że to nie jest wcale ani febra, ani tym mniej - malaria. - Główna rzecz - dodał - nie należy o tym wcale mówić... Cmoknšł go przy tym w czoło i uderzył bratniš, przyjacielskš dłoniš po ramieniu. Judym zdziwił się, ale... nie mówił nikomu. We wrzeœniu izby szpitalne pełne były dzieci większych i mniejszych. Ociężałe, mrukowate, senne istoty siedziały i leżały,gdzie się dało. W izbach panował zaduch i jakaœ nieopisana nuda. Zdawało się, że tu spędzono pijanš szkołę, która za nic na œwiecie nigdy się niczego nie wyuczy. Dziecite wlepiały we wszystko œlepie bez żadnegowyrazu, bez chęci nawet do jadła. Jeżeli które z nich wypędzono za drzwi, lazło bezmyœlnie przed siebie, wtulajšc głowę w ramiona. Gdy trafiło się wolne miejsce, wnet je ktoœzajmował i przymykał oczy nie po to, żebyspać, tylko żeby na œwiat nie patrzeć, żebywcišgnšć się w siebie jak œlimak w skorupęidoznać ciepłej ulgi. Zwiędłe kadłuby dziewczyn, na których twarzach malował się ból głowy, pozawijane w chustki i zapaski siedziały nieruchomo na ziemi, gotowe trwać całe doby w tej samej pozycji, byleby tylko nie łazić po błocie i deszczu. Kiedy doktor wchodził, wszystkie oczy patrzały na niego jakoby ten dzień jesienny. Czasami gdzieœ, w głębi przewinšł się uœmiech... Ta sentymentalna goœcinnoœć dla podrostków nie chorych obłożnie, sprzeciwiajšca się tak jaskrawo tradycjom szpitala, zaczęła ludzi irytować. Plenipotentwprost mówił, że zanosi się na demoralizację "w grubym stylu", a nawet ze swej strony "za nic nie ręczył" i "umywał ręce". W gruncie rzeczy Judym sam nie wiedział, co ma robić dalej. Chininęekspensował jak mškę, miał "rezultaty", ale do czego to summa summarum prowadzić miało - nie bardzo wiedział. Gdy chore dzieci przychodziły jak owce do owczarni, pozwalał im rozkładać się i siedzieć, a gdy je stamtšd "ojcowie", nasłani przez ekonomów i karbowych, wycišgali do roboty walšc pięœciš po karku,nie protestował, bo nie wiedział w imię czego. Tak stały rzeczy, gdy pewnego dnia dr Judym otrzymał bilet od pani Niewadzkiej, w którym wyrażona była proœba, żeby się niezwłocznie pofatygował do pałacu. Skorosię tam udał, wprowadzono go do małej alkowy, gdzie stara dama zwykle przebywała. Były tam obydwie wnuczki i kilka osób z familii dalszej, które zazwyczaj bawiły w Cisach przez sezon. Judym był już w tym pokoju kilka razy, alezgromadzenie tylu osób odebrało mu pewnoœć siebie. Pani Niewadzka wycišgnęładoń rękę i kazała usišœć obok siebie. - Prosiłam cię, panie doktorze, na naradę. - Służę z gotowoœciš. - Co do tych bębnów folwarcznych. Nie ma sposobu, prawda? - Nie ma żadnego. - Worszewicz ani słuchać podobno nie chce pańskich projektów przeniesienia Cisów na inne miejsce, na przykład w Góry Œwiętokrzyskie? - Nie chce nawet paru czworaków posunšć wyżej na tutejszš, cisowskš górę, a cóż dopiero mówić o Górach Œwiętokrzyskich... -rzekł doktor w tym samym tonie. - Hm... To Ÿle! Bo tutaj Joasia proponowała innš kombinację. - Panna Podborska? - Tak, tak... Chciała oddać swój pokój w skrzydle na pomieszczenie malaryków, żebyod nich szpital uwolnić. Ona tam zresztš majakieœ swoje mrzonki, na czym się nie znam. Ale że to jest przecie jasne jak płomyk i czułe jak powój, więc nie mogę temu nie ulegać. Samo chciało w pasażyku, uważasz, doktorze, obok stancyjki gospodyni... Otóż uradziłyœmy tu, żeby jej na urodziny, w listopadzie, zrobić siurpryzę. Jest w lewej oficynie od południa stara piekarnia, całkiem dziœ pusta. Tam jest izba ogromna, sucha i widna. Prosiłam pana Worszewicza, żeby kazał stamtšd wynieœć wszelkie rupiecie, obielić œciany, wyrestaurować piec, opatrzeć okna... Może byœ zgodził się, paniedoktorze, tam te dzieci przetranslokować! Niechże się to w zimie tam grzeje i ratuje... To dla niej, dla panny Podborskiej...na wišzanie... - Czyżbym się zgodził!... Ależ... - A, no to chwała Bogu. - Te dzieci kuracji nie potrzebujš, tylko suchego mieszkania tu, na górze. Gdzież jest panna Joanna? - Nie, nie, jej mówić nie trzeba! Dopiero w listopadzie otworzy się tę salę malaryjnš i odda jej pontyfikalnie. Uważasz? Ona tam będzie sobie z tymi brudasami radziła. To jej rzecz... Pod pańskim zresztš dozorem lekarskim... - Ach, tak... - szepnšł Judym. Uczucie niesmaku, a nawet odrazy przewinęło się w mroku jego duszy. Starcy Domek zajmowany przez dyrektora Cisów dra Węglichowskiego mieœcił się na wzgórzu, z którego obejmowało się wzrokiem cały park i jego okolice. Dworek ten należał do M. Lesa. Kiedy dr Węglichowski zdecydował się przyjšć obowišzki dyrektora, M. Les zaczšł niezwłocznie pod dozorem uproszonej kompetentnej osoby stawiać w Cisach "budę" dla siebie, w której, jak pisał, pragnšł żywota dokonać. Była to willa drewniana, z zewnštrz niepokaŸnš i doœć ciasna. Miała jednak rozmaite zalety wewnętrzne: były tam alkowy, piwniczki i spiżarki, skrytki, strychy itd. tak pobudowane, że czyniły, z niej bezcenne gniazdo. Kiedy dom był gotów, M. Les prosił Węglichiowskiego listem gwałtownie różnojęzycznym o zamieszkanie w tej chałupie, a to w celu po prostu ustrzeżeniajej od złodzieja, ognia i wojny. Węglichowski odrzucił propozycję. Nie miałzamiaru korzystać z darowizny domu (gdyż taki był podstęp M. Lesa, zbyt prostacko sklejony, żeby się ktokolwiek na nim nie poznał). Wtedy Leszczykowski napisał list jeszcze bardziej nieortograficzny, w którym wymyœlał po turecku "starym futurom", którzy dach przyjaciela uważajš za cudzy. "Nie ma już - pisał - dawnego koleżeństwa! Wszystkoœcie zamienili na pienišdze, a skoro tak, to płać, płać komorne, jak Żydowi albo Grekowi! Ponieważ jednak ja ani Żydem, ani Grekiem,ani żadnym hyclem być nie myœlę na stare lata, więc żšdam, żebyœcie ten czynsz dzierżawny obracali na kształcenie jakiego osła z Cisów czy spod Cisów w pożytecznym kunszcie, w jakim koszykarstwie, tkactwie, co by póŸniej w okolicy rozwinšł - czy ja tam wiem zresztš, w czym i jak? Głupi jestem przecie w tych sprawach, jak zresztš we wszystkim, co się nie tyczy bezpoœrednio targów z Azjatami..." To dr Węglichowski przyjšł z ochotš. Czynsz dzierżawny oznaczono kolegialnie i wypłacono, według woli M. Lesa, najprzód ogrodniczkowi, który się uczył w Warszawie, a póŸniej innemu chłopcu. Szczególnie zadowolona z mieszkania była żona dra "Węglicha", pani Laura. Była to osoba nadzwyczaj interesujšca. Miała już pięćdziesištkę z dużš górš, ale trzymała się wybornie. Siwe pasma włosów wymykajšce się spod czarnego ubrania głowy podczerniała tak starannie i systematycznie, że przybrały kolor szczególny, kolor zmulonego siana, które wyschło wprawdzie na słońcu, ale nie może się pozbyć odcienia czarnej, głębokiejzieleni. Policzki jej były zawsze rumiane, oczy żywe, a ruchy prędkie i gwałtowne podawnemu, jak u osiemnastoletniej dziewczyny. Pani Laura była to osoba małego wzrostu i szczupła. Od czasu zamieszkania w Cisach stopniowo zmieniała się na "gospodynię", bardzo wiele czasu poœwięcała "drelowaniu", smażeniu, pieczeniu i gotowaniu. Nie można powiedzieć, żeby rondel œwiat jej zasłonił. Owszem, pani Laura lubiła patrzeć na życieszersze, i to okiem przenikliwym, co zresztš prowadziło nieraz do zbyt kategorycznego (między pieczeniš a deserem) rozstrzygania zawiłych kwestii. Życie jej obfitowało w szczegóły, które mogłyby zapełnić romans, a właœciwie opispodróży. Młodoœć, pierwsze jej lata poœlubne upłynęły za œwiatem, w wertepach, w pracy ordynarnej, w ciężkichi twardych cierpieniach. Ów sposób życia ujšł wrodzony temperament pani Laury w mocne kluby i urobił go w szczególnš całoœć. Doktorowa na pierwszy rzut oka sprawiała wrażenie babiny gadatliwej, chętnie decydujšcej i chłodnej. Nie cierpiała wszelkiej "egzaltacji", mazgajstwa, uczuć i tkliwoœci. Palnęła nieraz takie zdanie, że się aż kwaœno robiło. W gruncie rzeczy jednak czuła żywiej niż całe otoczenie. Były materie, które jš elektryzowały w mgnieniu oka. Wtedy robiła wrażenie nasrożonej kocicy. Mówiła w takich momentach krótko, węzłowato, jak dowódca wydajšcy rozkazyswemu oddziałowi piechoty. W tej piechociestał, rozumie się, na pierwszym miejscu drWęglichowski. Czy siedział pod pantoflem, to jest wieczna tajemnica... W kwestiach szerokich, ogólnych, zasadniczych sprawiałwrażenie podkomendnego. Za to w interesach wszelkiego gatunku, wymagajšcych przebiegłej kombinacji, był panem i rozkazodawcš. U państwa Węglichowskich prawie co dzień gromadził się œwiatek cisowski. Listwa, Chobrzański, plenipotent Worszewicz, ksišdz, Judym, kilka osób z kuracjuszów i kuracjuszek dłużej w zakładzie przesiadujšcych. Latem, a szczególnie pod jesień grywano w winta na małej werandzie domu, ocienionej dzikim winem. Kiedy Judym przybył do Cisów, zastał już między stałymi bywalcami tych posiedzeń wintowych nie tylko przyjaŸń, ale jakieœ zroœnięcie się myœlami, wyobrażeniami, całš masš upodobań i antypatii. Niektóre osoby lubiły się tam wzajem a bezinteresownie. Pani Węglichowska lubiła tak Listwę, a on jš. Młody proboszcz wiecznie pokpiwał sobie z tych "amorów" w sposób dystyngowany, a Krzywosšd w sposób rymarski. Pani Laura wyœmiewała się nieraz ze starego kasjerzyny, a lubiła go i brała w obronę zarówno od udręczeń żony, Dyzia, jak całego œwiata. Za tę opiekęListwa odwzajemniał się formalnym uwielbieniem, admiracjš stałš i wykluczajšcš krytykę. Krzywosšd wsunšł się między Węglichowskich, przywarł do nich i, poznawszy wszystkie ich zalety, błędy, dziwactwa, czynił, co trzeba, żeby zostać panem placu. Udało mu się to w zupełnoœci. Dr Węglichowski miał w nim istotnš prawš rękę. Krzywosšd wykonywał wszystko po myœli dyrektora, przewidywał na cztery tygodnie jego życzenia, ale w zamian rozszerzał krok za krokiem terytorium swojej władzy. Pomimo rozumu, siły woli i tęgoœci charakteru dr Węglichowski ulegał nieraz Krzywosšdowi, ustępował mu, a nawet pokrywał jego czyny urokiem swego autorytetu. Ci dwaj ludzie dopełniali się i tworzyli jakšœ całoœć władzy silnej i zgołanierozerwalnej. Plenipotent lubił towarzystwo tych osób i był lubiany. Dzień w dzień spierał się z Chobrzańskim, który go raził wszystkim, co robił i mówił, a mimo to przepadał za wszechstronnym administratorem. Całe to kółeczko stanowiło œwiat odrębny. Byli to ludzie wypróbowanej, nieposzlakowanej uczciwoœci, ludzie, którzyw życiu owym strasznš masę rzeczy widzieli, toteż uchodziło dla najbliższej okolicy za honor być na wincie u dyrektorstwa. Judym i proboszcz weszli do tego grona jak gdyby ex officio, z natury swego położenia towarzyskiego. Byli, rzeczprosta, dobrze przyjęci, ale nie mogli wejœć w œcisłe pobratymstwo z tamtymi. Judym nigdy nie mógł osišgnšć tego, żeby znajdował posłuch, żeby mówił przekonywujšco dla kogokolwiek. Słuchano go z uwagš, odpierano jego zdaniaalbo się na nie godzono, ale on czuł dobrze,że jest to tylko rozmowa. Między nim i grupš był jakiœ płot nie do przebycia. Uderzało go zawsze patrzenie tamtych osóbna teraŸniejszoœć, a raczej modła traktowania, z której pomocš ujmowali każde zjawisko bieżšce. Życie współczesne w Cisach stanowiło dla grupy dyrektorskiejjak gdyby tylko ramę wypadków ubiegłych. Wszystko, cokolwiek było i mogło być ważnego - leżało w przeszłoœci. Ludzie, wypadki, kolizje, przejœcia, radoœci i cierpienia z tych czasów dawnych miały jakšœ moc aktualnoœci, która przytłaczała rzeczy nowe. Wszystko co współczesne - było dla nich prawie niedostrzegalne, jakieœbłahe, bez wartoœci i wpływu, a najczęœciej œmieszne. Tymczasem Judym żył takš pełniš sił, tak rzucał się na teraŸniejszš chwilę i porywał jš w swe ręce, że owe dawne rzeczy tylko go nudziły. Toteż w żaden sposób nie mógł znaleŸć drogi do tych ludzi. Czuł to na każdym kroku, że musi albo wzišć z ich ršk ster spraw cisowskich, albo z nimi współdziałać w taki sposób, aby im się wydawało, że to oni robiš. Już po upływie kilku miesięcy przekonał się, żetylko to drugie jest możliwe. Administrator idyrektor byli tak silnie ze sobš złšczeni i tak œwiadomie trzymali wszystko, że o pracowaniu pomimo nich mowy być nie mogło. Kiedy Krzywosšd po skończeniu sezonu sam, własnoręcznie reparował rury prowadzšce ogrzanš wodę do wanien, a Judym zrobił mu uwagę, że tak być nie powinno, że naprawianie rur - to rzecz specjalisty, gdyż w przeciwnym razie w cišgu sezonu wyniknš awantury w kształciepękania tych szlachetnych naczyń, Krzywosšd odpowiedział mu kilkoma anegdotami i robił dalej swoje. Dyrektor, do którego zwrócił się młody asystent z tšsamš radš, uœmiechnšł się i odrzekł grzecznie, że to jest terytorium administratora, który w swoim poœwięceniudla Cisów idzie aż za daleko, który oto własnymi rękoma pracuje, żeby zaoszczędzić grosza, który, krótko mówišc, jest fenomenem. Zacytował mu nadto ze szeœć przykładów nieposzlakowanej uczciwoœci Krzywosšda. Gdy Judym zastrzegł się, że on o szlachetnoœci nie tylko nie wštpi, ale nawet nie mówi, rury zaœ... - dyrektor powtórzył myœl swojš i urwał na niej rozmowę. Taki proces powtórzył się z dziesięć razy, i to w najrozmaitszych okolicznoœciach. Wszystkie one wykazywały, że nie można wżaden żywy sposób wpływać na bieg sprawcisowskich, jeœli się nie idzie ręka w rękę zadministratorem. Wówczas młody lekarz umyœlił współdziałać z Krzywosšdem i tymsposobem go opanować. Zabrał się tedy w sezonie jesiennym, kiedy wszelkie rozrywkiustały, do prac przeróżnych. Układał w zastępstwie starca księgi kancelaryjne, które tamten mazał w sposób niemożliwy, wglšdał jako ekspert w sprawy kuchni, ogrodu, folwarku, sadził drzewa, jeŸdził do miasta na sšdy, budował, przerabiał, zajmował się wszelkiego rodzaju restauracjami mebli, spisywał kontrakty itd. Nie tylko Krzywosšdowi, ale wszystkim podobała się ta gorliwoœć. Chętnie wyręczano się doktorem, który imał się każdej pracy. Były to dla niego œrodki, które uœwięcał daleki cel: osuszenie Cisów, skasowanie sadzawek, stawów, basenów i cały na tym tle szereg chytrze przemyœlanych reform. Od czasu do czasu nieznacznie, jak gdyby nigdy nic wysuwał łapę i badał sytuację, czy nie można by jużruszyć się w znanym kierunku... Ale za każdym razem musiał jš cofać i wracać dopospolitego wykonywania robót za Krzywosšda, za dyrektora... Skoro tylko spostrzegano, że "młody" filozofuje, delikatnie usuwano go nawet od czynnoœci, na które już zezwolono jak małemu, obiecujšcemu chłopczykowi, gdy był grzeczny. Judym nie zrażał się niczym.Robił cišgle z myœlš, że nauczy się z czasem tych Cisów tak na pamięć, że je od a do z ogarnie pracš swojš i tym trybem posiędzie. Z wolna, w głębi ducha pierwotna chęć do pracy zamieniała się na zgubnš pasję. Cały zakład, park, okolica stawały się jego skrytš namiętnoœciš, żyjšcym, jak płód, wewnętrznym œwiatem. Jeżeli się zamyœlił głęboko i chwytał na goršcym uczynku, o czym też myœli, to zawsze okazywało się, że coœ knuje: nowe urzšdzenia, inne wanny, szpalery, ogrody dla dzieci, sale gimnastyczne, przytułki dla wyrobników zakładowych i inne, inne rzeczy - aż do białego słonia, aż do samego "muzeum cisowskiego". Nieraz w nocy, zbudziwszy się, łamał sobie głowę nad jakaœ drobnostkš, nad czymœ, co nikogonie interesowało, czekał niecierpliwie ranka i, wstawszy o œwicie, coœ sam robił,dŸwigał, kopał, mierzył. Pewne przedsięwzięcia niezbędne dlań w systemacie, w owym planie zmierzajšcym do higienizowania, wykonał sam całe, z prawdziwš furiš. Nikt nie mógł zrozumieć, dlaczego raptem zajmował się rzeczš postronnš, nie zwišzanš z życiem rokrocznym, z formułš zakładowš. Uœmiechano się wtedy pobłażliwie, układanocichaczem anegdoty - nie żeby mu szkodzić albo go dotknšć, lecz idšc za natchnieniem przyrody uczciwych, spokojnych, osiadłychludzi. Już w zimie młody doktor stał się figurš tak niezbędnš w Cisach, tak do nich pasujšcš, jak na przykład Ÿródło albo łazienki. Służba, robotnicy, chłopstwo okoliczne, interesanci, dwór, goœcie - słowem, wszyscy przywykli do tego, że jeżeli trzeba coœ ciężkiego zrobić na k ke to przecie nie chodzi o walkę,48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż…P˙c †O"c ‡qˆc ˆů+Éc ‰Â:š pewno, coœ z forsš "odwalić" - to do "młodego". O każdej porze dnia, a nieraz wzimowe noce, w mrozy, zawieje, roztopy, na małych saneczkach albo piechotš, w grubych butach snuł się po drożynach między wsiami do chorych na ospę, na tyfus, szkarlatyny, dyfteryty... Jak to zwykle bywa na œwiecie z ludŸmi silnymi nie ominšł go ani jeden wyzysk. Brał jego pracę każdy, kto tylko mógł. Ale Judym drwił sobie z tego. Czuł się tak dobrze jak inny, gdy zbija majštek albo buduje sobie sławę. Im silniej pracował, tym więcej czuł w sobie mocy jakiegoœ rozmachu i owej pasji, która potężniała i wyrabiała się od trudu jak mięsień. W tym życiu całš piersiš brakowało mu jednak towarzysza. Czasami popełniał błędy, leciał niepotrzebnie w jakimœ kierunku i u końca jego dostrzegał, że się oœmiesza w mniemaniu tych, co siedzšc na uboczu przypatrujš się tylko i wiedzš z góry o œmiesznoœci tego, co on czyni. Istniał jeden wspólnik, ale daleko. Był nim M. Les. Od samego przyjazdu Judym wszedłz nim w korespondencję, która z czasem zamieniła się na cišgłe obcowanie. Kochanek dla kochanki nie ekspensuje takichstosów papieru jak ci dwaj praktyczni marzyciele. Judym podawał swoje projekty i uzasadniał je, M. Les wskazywał drogi urzeczywistnienia. Z poczštku Leszczykowski usiłował przekonać w listach radę zarzšdzajšcš, żeby wprowadzała takie a takie ulepszenia w Cisach. Wszyscy, rozumie się, powstali na niego z wyrzutami, że bierze się do rozstrzygania spraw instytucji, której na oczy nie widział. M. Les musiał położyć uszy po sobie i zamilkł skompromitowany. Zaczęto się domyœlać, kto to inspiruje starego filantropa, i odgadnięto bez trudu. Zgadł to przede wszystkimi Krzywosšd i zabezpieczył się z tej strony. On sam poczšł pisywać sšżniste listy do Leszczykowskiego i przedstawiać mu sprawy w innym oœwietleniu. Na szczęœcie stary kupiec znał "zielonš małpę" do gruntu i zbyt kochał rzecz samš, żeby mu można zwichrzyć o niej pojęcie. W listach Judyma widział ciała swych planów urodzonych w tęsknocie, jakby dalsze wywody swych myœli. Toteż nie ustawał gdynie pomagały przerozmaite chytre oddziaływania na dyrektora i Krzywosšda, M. Les polecał Judymowi uciekać się do "cichej kasy". Tak było ze szpitalem i mnóstwem innych rzeczy. Jeżeli nie chcianozgodzić się na jakšœ innowację, to jš wprost M. Les za poœrednictwem Judyma fundował dla Cisów. Rada zarzšdzajšca krzywiła się, uœmiechała ironicznie, szeptała dowcipne słowa, ale koniec końców czuła się zmuszona do podziękowań. W cišgu całej jesieni Judym obserwował, badał i mierzył stawy zajmujšce œrodek parku, a głównie basen wprowadzajšcy wodę do pierwszego z nich. Basen urzšdzony był w ten sposób, że u samego wejœcia rzeczki do stawu zbudowano groblę, która podnosiła poziom szyi rzecznej o jaki łokieć z górš. Nadmiar wody spadał z szumem do stawu. Ten zbiornik wody skonstruował Krzywosšd, ażeby ozdobić park w takim rodzaju, jak towidział w przeróżnych rezydencjach pańskich. Judym przyszedł do wniosku, że dla osuszenia Cisów trzeba przede wszystkim skasować ten wynalazek, póŸniejpierwszy staw, a dopiero drugi uczynić zbiornikiem poruszajšcym maszyny zakładowe. Należało tedy dŸwignšć dno rzeczki do wysokoœci poziomu w niej wody ipuœcić strumyk po tym dnie twardo ubitym kamieniami W tym celu trzeba było zbudować rodzaj tamy przed parkiem i podnieœć wysokoœć wody w rzeczce płynšcej wœród otwartej doliny, na dużej przestrzeni. Pršd podniesionej wody zlatywałby na twarde dno w parku, sšczył się po nim bystro i spływał do pierwszego stawu. Tym sposobem liœcie z drzew nie gniłyby w wodzie basenu, roztopy wiosennenie znosiłyby ich wraz z mułem do stawu, wskutek czego te zbiorniki wody nie byłybytak szkodliwe. Judym czuł przestrach na samš myœl wypowiedzenia tego projektu osobom zarzšdzajšcym sprawami Cisów, to jest dyrektorowi i "małpie", a wykonać całej roboty na koszt M. Lesa również nie było możnoœci. W tym czasie, to jest w lutym, przypadał właœnie termin wizyty w Cisach komisji rewizyjnej. Komisja, składajšca się z trzech osób wybranych z grona wspólników, rzeczywiœcie zjeżdżała rokrocznie do zakładu, zwiedzała go, przerzucała księgi, jadła obiad i odjeżdżała do swych zatrudnień, gdyż wiadomš było rzeczš, że instytucja pod rękš Krzywosšda i Węglichowskiego idzie œwietnie. Pewnego dnia, wchodzšc do sali jadalnej, Judym spostrzegł trzech nie znanych sobie panów, którzy z ożywieniem rozmawiali o Cisach w sposób zdradzajšcy ludzi œwiadomych rzeczy. "Komisja..." - pomyœlał Judym. Dreszcz przebiegł wzdłuż jego nerwów i jakby na końcu swej drogi tajemniczej spotkał silnš decyzję: "Teraz im wszystko wyłożę!" Przy obiedzie zawišzała się żywa rozmówka, w której Judym brał udział, alewięcej w celu zbadania przybyłych, wysondowania, co to za jedni. Niewiele mógł dociec. Raz mówili doskonale, bezwiednie popierajšc plany reform, a kiedy indziej zdradzali się z tak ordynarnymbrakiem wiadomoœci, że ręce opadały. Dr Węglichowski zaprosił kontrolerów na radę do kancelarii, gdzie po drzemce mieli się zejœć, przejrzeć księgi, rachunki, a międzyinnymi nowe plany kwitariuszów zaproponowanych przez Judyma. Korzystajšc z grzecznoœci, których mu wobec rewizorów nie szczędził ani dyrektor, ani Krzywosšd, asystent wyraził Węglichowskiemu na uboczu proœbę, ażeby mu pozwolono być obecnym na tej radzie. Dr Węglichowski, skręcajšc według zwyczaju papierosa, wlepił w niego swe przenikajšce oczy i spytał otwarcie: - Dlaczego kolega chcesz być na tym posiedzeniu? - Chcę panom przedstawić mój projekt podniesienia zdrowotnoœci w Cisach. - Podniesienia zdrowotnoœci w Cisach... Pięknie. Ale przecie my tu wszyscy myœlimy, jak możemy, o tej samej sprawie. Twoje uwagi sš cenne, ani wštpię, ale czyżbyœ kolega miał powiedzieć jeszcze coœ nadto więcej, niż wiemy wszyscy, na przykład taki Chobrzański, ci panowie z komisji, których słyszałeœ mówišcych ze znawstwem, no, wreszcie ja? - Chciałem istotnie powiedzieć coœ odmiennego. Może to jest niewłaœciwa myœl... Panowie osšdzš. Chciałbym jasno to wyłożyć i poddać do rozważenia. - Czy znajdujesz kolega - mówił Węglichowski powolnie i uœmiechajšc się leciuchno - że my Ÿle coœ w kierunku przeciwzdrowotnym broimy? - Bynajmniej... To jest, ja się tak zapatruję,że wilgotnoœć jest zbyt wielka w Cisach. - Czy aby w niej znowu nie znajdziesz twojej sławnej malarii? Tej, co to w lecie?Mówił to ze œmiechem niby dobrotliwym, toteż Judym nie mógł wytrzymać i powiedział: - Zdaje się, niestety, że ominšć jej nikt nie potrafi. Dr Węglichowski cmoknšł ustami, póŸniej zacišgnšł się mocno i patrzšc zza dymu na swego asystenta rzekł: - Widzisz, kochany panie Tomaszu, musimy postępować w myœl ustawy, która nie daje ci prawa uczestniczenia w naradach. Nie jesteœ członkiem. Musimy się trzymać ustawy. Ten nasz brak poszanowania ustaw - to jest wada narodowa... Owo: co tam! prawo prawem, a przyjaŸń przyjaŸniš. Naszym hasłem... - Panie dyrektorze... - Przepraszam, że ci przerwę; naszym hasłem powinno być co innego... Dura lex, sed lex... - A... jeœli ustawa zabrania... - szepnšł Judym - w takim razie... Ta odmowa nie tyle zmartwiła go, ile jakoœ zdegradowała. Judym w ogóle łatwo ulegałzłudzeniu, że w samej rzeczy nie ma prawa do mnóstwa przywilejów, które sš udziałem innych ludzi. Obecnš w nim była pamięć na rzeczy dawne, na pochodzenie i owo jak gdyby bezprawne wejœcie do życia stanów wyższych. Toteż po rozmowie z doktorem Węglichowskim doznał w głębi serca tego spodlenia dumy, tchórzostwa rozumnej woli.Odszedł do siebie, rzucił się na sofę i chciał zdławić uczucie nędznej pokory. W chwili gdy biedził się z tym bezowocnym usiłowaniem, zastukał we drzwi jego numeru stary kšpielowy, pełnišcy zimš w domu dyrektora obowišzki lokaja, i wyraziłprzysłane "na gębę" zaproszenie pani dyrektorowej. Judym wiedział, że będš tamkontrolerowie, toteż z umysłu wybadał starego Hipolita, kto właœciwie to zaproszenie przysyła. - Pana dyrektora nie było od rana na górze rzekł stary. - No, a kogóż tam dzisiaj będziecie podejmowali? - Tych ta panów z Warszawy, trzech, pana administratora i pana rzšdcę ze dwora. - Dobrze, przyjdę - rzekł Judym. Wiedział teraz, że zaproszenie wydane zostało rano, a teraz pani Laura wprowadzała je w życie, nic nie wiedzšc o utarczce poobiedniej. Wieczorem, znalazłszy się w saloniku, przywitany został przez dyrektora w sposób jak tylko być może najuprzejmiejszy, otoczony grzecznš, miłš i jakby tkliwš atmosferš opieki. Czuł, jak mu trudno będzie przełamać tę sieć pajęczš, a jednak wiedział, że jš zerwać musi, musi... Wspomnienie odczytu warszawskiego było tak dławišce, że chwilami nie zdawał sobie sprawy, o czym to ma mówić... Jeszcze przed kolacjš, kiedy zwyczajne kółko goœci dopełniło trójcę przyjezdnych,Judym wmieszał się do rozmowy i zaczšł w sposób kategoryczny wykładać teorię swego kanału. Dr Węglichowski cierpliwie słuchał przez czas pewien, a naraz, we właœciwej chwili odtršcił tę kwestię zręcznym aforyzmem. Wprowadził na stół innš kwestię, mianowicie kosztorys nowej, willi dochodowej dla chorych niezamożnych. Dyskusja zeszła na inne tory... Judym wiedział, że wystawi się niemal na œmiesznoœć, jeżeli znowu zanuci jak maniakswojš piosenkę o dŸwiganiu dna rzeki, a jednak zaczšł: - Panowie pozwolš, że ja raz jeszcze wrócę do sprawy z rzekš. - Ależ prosimy, prosimy... - rzekł dr Węglichowski. Judym spojrzał na niego i zobaczył w tym wzroku błysk, który mógłby otruć człowieka. Zaczšł się wykład ab ovo, dowodzenia szczegółowe o ruchu kropli wodnej i sile jej spadku z rzeki do stawu, o rodzaju mgły zalegajšcej łškę w sšsiedztwie wód...- Basenu niszczyć nie możemy - rzekł raptem Krzywosšd - gdyż na wiosnę w nim się utrzymuje nadmiar wody. Gdy przyjdš roztopy, wtedy pan doktór zobaczy, co to jest. Jeœli podnieœć dno rzeki, to woda z brzegów wystšpi i zaleje park... - Łškę, nie park - rzekł Judym. - Tak, łakę, a na niej myœmy posadzili najpiękniejsze krzewy. - To i cóż z tego? Cóż kogo mogš obchodzić pańskie krzewy? - Jak to? - rzekł dr Węglichowski - Ja koledze pokażę, ile te krzewy kosztowały! Posadziliœmy tam tuje, jesiony, najpiękniejsze sosny Weimutha, nawet platany, nic już nie mówišc o tych œlicznychzagajnikach grabowych... - Panie dyrektorze, co obchodzi chorego, który tu przyjeżdża po zdrowie, zagajnik, anawet tuja? Tam jest błoto! Łška nasišknięta jest zgniłš wodš; która stoi w nieruchomym kanale. Ten kanał trzeba zaraz zniszczyć, a łškę przerznšć kilkoma rowami. Osuszać, osuszać... - Osuszać... - œmiał się Krzywosšd. - Mnie się wydaje, że może pan doktór Judym ma rację - rzekł jeden z członków komisji. - Ktoœ w rzeczy samej skarżył się przede mnš na wilgoć w Cisach, na dziwne zimno, jakie tu panuje po zachodzie słońca.Na polach okolicznych, mówiła ta osoba, jeszcze ciepło, jeszcze żar idzie z ziemi, anad stawami już tak chłodno, że kaszel drapie w gardle. Ja nie znam się na tym, ale skoro doktór Judym potwierdza... Nawetmoja żona... - Ach, z tymi młodymi lekarzami! zawołał na pól żartobliwie doktor Węglichowski. - Zdaje im się, że gdzie oni postawiš nogę, tam z pewnoœciš leży Ameryka, którš, rozumie się, należy co tchu odkryć. Przecieja tu, moi panowie, siedzę zimš i latem, znam ten zakład i życzę mu dobrze... Jak sšdzicie, czy mu życzę dobrze? Otóż tedy - cóż mi zależy na tym, żeby istniał jakiœ kanał, który wilgoć wytwarza, gdyby jš wytwarzał. Ale ja ręczę, że to sš fikcje, szukanie w całym dziury. Kanał jest potrzebny tak samo jak most, jak staw, jakdroga, a więc go trzymamy. Okaże się, że jest szkodliwy - to go zniesiemy, ale dla fantazji rozpoczynać jakieœ prace i rzucać w to kilkaset rubli, pieniędzy nie naszych przecie, pieniędzy, które żadnego dochodu nie dadzš, które będš zmarnowane... - Należy w takim razie zrobić tylko małš poprawkę w ogłoszeniach, w opisach Cisów.Nie należy twierdzić, że tu leczš, przypuœćmy, febry uparte, choroby dróg oddechowych, bo tego tutaj spodziewać się nikt nie może. Dr Węglichowski chciał coœ powiedzieć na to, ale się wstrzymał. Tylko szczęki jego kilka razy drgnęły. Po chwili dopiero rzekł lodowatym głosem: - Ja także jestem lekarz... i mniej więcej wiem, co tu można leczyć, a czego nie. Zapewne... nie wiem tego tak dokładnie jak szanowny kolega doktór Judym, ale o tyle, o ile... Miałem tu wypadki malarii znakomicie wyleczonej, wypadki bardzo częste, więc nie widzę potrzeby nic wykreœlać z opisów... - Mnie się zdaje - zwrócił się do Judyma któryœ z kontrolerów - że może pan cokolwieczek za krańcowo bierze tę sprawę. Przecież frekwencja goœci stale się zwiększa. - Frekwencja goœci, proszę pana, niczego nie dowodzi. Jeden artykuł uczonego lekarza, udowadniajšcy, że Cisy nie sš zdrowe dla tych, od kogo się przecie bierzepienišdze za powietrze majšce ich jakoby uleczyć, może całš sprawę obalić. Zakład może upaœć w cišgu jednego roku. Ja także Ÿle nie życzę temu kochanemu miejscu i dlatego to mówię. - "Jeden artykuł uczonego lekarza..." uważasz?- mruknšł z cicha dr Węglichowskido Krzywosšda, zwijajšc grubego papierosa. - O cóż zresztš chodzi, o koszta? - A tak, my wiemy! - zaœmiał się Krzywosšd. Pan doktór znajdziesz sumę potrzebnš na pokrycie wydatków... w kieszeni tego zacnego Lesa. Ale czy to jest sprawa jak należy? Stary da, rozumie się, ale on nawet nie wie, na co daje... - I czy to dobrze, czy to dobrze namawiać tego samotnego człowieka do wydatków takwielkich?- mówiła pani Laura. - On jest wprawdzie zamożny, ale nie milioner, nawetnie krociowy pan. Co zarobi, to rozda. Jeszcze tak być może, że na stare lata nie będzie miał gdzie głowy położyć. - Tak, panie doktorze - mówił ów kontrolertrzymajšcy stronę Judyma - Leszczykowskiza wiele na te rzeczy wydaje. My wprost na to zezwolić nie możemy. Rozumiem jakiœ drobiazg, ale takie sprawy fundamentalne, to nie uchodzi. Judym zawstydził się. Przyszła mu do głowy myœl, że w tej chwili Krzywosšd podejrzewa go o intencję skorzystania z sum, które by M. Les przysłał na podniesienie dna rzeki... Myœl ta była tak niespodziewana i tak ogromna, że przydusiła wszystkie inne. Judym zamilkł i siadł na uboczu. Tak obalił się projekt do prawa o przekształcenie zbiorników wody w parku cisowskim. Po wyjeŸdzie komisji wszystko szło dawnym trybem i na pozór w stosunkach nic się nie zmieniło. Dyrektor był dla Judyma uprzejmy, Krzywosšd przesadzał się w grzecznoœciach. W głębi kryła się zimna nienawiœć. Judym upokorzony widział swój projekt w œwietle jeszcze lepszym. Odrzucenie go wydało mu się i ruinš zdrowia kuracjuszów, i postępkiem przeciwspołecznym. Mała w istocie swej kwestia wyrosła w jego myœlach do niebywałych rozmiarów i zakrywała inne sprawy, stokroć większej doniosłoœci. Tak gzems dachu chlewika stojšcy na prost okna, z którego patrzymy, zakrywa rozległy łańcuch gór dalekich. Antagoniœci: dyrektor, Krzywosšd, Listwa, plenipotent, spierali się właœciwie nie o podnoszenie dnarzeki. Każdy z nich załatwiał w tej sprawiejakiœ rachunek z Judymem. Dyrektor obliczał się z nim za szpital, Krzywosšd za swe upokorzenia, Listwa za mšcenie ciszy, która była jego rozkoszš życiowš, plenipotent za projekty przeniesienia czworaków. Przede wszystkim jednak wszystkich czterech złoœciła jego młodoœć. Gdyby o tym, co projektował Judym, którykolwiek znich mruknšł przy kartach, zyskałby, nie liczšc krótkich wyprysków starczego uporu, zgodę, rozumie się, z tym zastrzeżeniem, aby ten kto ma piękne myœli, dokonał pracy. Skoro jednak wystšpił z tš samš kwestiš człowiek młody, starcy czuli się tak dotknięci w swej ambicji, jakby ich sponiewierał. Toteżzamknęli się i postanowili bez umowy wzajemnej nie dać przewodzić takiemu "smykowi". Osobliwie mocno uwzišł się dyrektor. Prócz młodoœci drażnił go w Judymie ten sam zawód lekarski. Nie zdajšc sobie z tego sprawy, stary medyk nie uznawał Judyma za równego sobie lekarza i kiedy ten przemawiał albo uœmiechał się w imię ke to przecie nie chodzi o walkę,48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŠPŽ \ ‹Ţ c €Œň!c ,ƒc Ž–:Ö" €"medycyny", dyrektor siłš woli trzymał zazębami krótkie obelżywe nazwisko. Cóż mówić, gdy młody wydarł się spod wpływui samopas działał. Nie ma takiego œrodka, który by w imaginacji dra Węglichowskiego nie przesunšł się i nie mamił go nadziejš rychłej i absolutnej satysfakcji. Żaden jednak nie okazywał się dosyć i chwalebnie skutecznym. Usunšć entuzjastę dla jakiegoœ powodu, który ustami plotki można by rozdšć do miary występku. Tuż jednak nasuwała się refleksja, że wówczas trzebaby samemu prowadzić szpital, i to w taki sposób, jak to czynił tamten. W przeciwnym razie sława Judyma wzrosłabyu tłumu do wysokoœci niebywałej i wprost szkodliwej... Zmusić go szykanami, szeregiem drobnych ukłuć, upokorzeń, drażnień, oœmieszeń do ucieczki dobrowolnej. Ale czy wówczas ten szewski synek nie zemœci się w swój sposób "naukowy", czy nie przyczepi Cisom w jakimœ piœmidle takiej łaty, że jej póŸniej sam diabeł nie odpruje? Dr Węglichowski przeklinał dzień, w którym zwrócił się do Judyma z propozycjš objęcia posady. W pasji targał sieć, którš się dobrowolnie oplštał. W tej sieci bowiem były pewne okaszczególne. Doktor Węglichowski szedł w życiu dotychczasowym drogš prostš, zawsze, jak to lubił mówić o sobie, "rznšł" prawdę, a o resztę nie pytał. Nigdy nie trudnił się matactwem, podstępem, nie walczył z żadnš istotš ludzkš ukrytym dla jej oka puginałem. Ludzie znali go wszędzie jako człowieka "zacnoœci". Sam nawykł nie tylko do tego przydomka, ale i do tego rysu swego charakteru, jak się przywyka do swego futra albo laski - aż oto, po raz pierwszy w życiu, dla walki z tym "młodym" macał w ciemnoœci i szukał w sobie czegoœ nieznanego, jakiejœ innej broni. Judym czuł to wewnętrznie i dlatego chciał ich wszystkich zwalczyć tym goręcej, że bez reform zdrowotnych, które zaczynały się od wzniesienia dna rzeki, jak sztuka czytania od abecadła, nie warto było w Cisach pracować. Toteż w zupełnej ciszy i wœród grzecznych ukłonów, wspólnego picia herbaty wraz z czytaniem gazet kipiała walka ukryta. W pierwszych dniach marca po tęgich mrozach, trzymajšcych œwiat w cišgu całego prawie lutego w żelaznych pazurach, nastała odwilż. Œniegi raptownie spłynęły i ziemia do gruntu odmarzła. Rzeka w parku wezbrała,zniosła sztucznš tamę nad pierwszym stawem i wystšpiła z jego brzegów. Judym stał nad tš zamulonš wodš, gdy waliła się głębokim nurtem, i patrzał na potwierdzenie swych wywodów. Było ciepło, jasno, po wiosennemu. Zadumany, nie dostrzegł, kiedy zbliżyli się do niego Krzywosšd i dyrektor. - A co? - rzekł administrator - co by teraz było, panie doktorze, gdyby tu nie było kanału. Którędy szłaby ta wszystka woda? - Raczej zapytaj pan, gdzie się podziewajš fury zgniłych liœci z kanału. Idš w tej chwili do stawu, żeby wydzielać ze siebie "powietrze"; za które pan każesz płacić ludziom z daleka przyjeżdżajšcym. - Znacie tę bajeczkę - więc posłuchajcie...- œmiał się dyrektor klepišc Judyma po ramieniu. - Piorunujemy w gazetach na publicznoœć owczym pędem dšżšcš za granicę, do tak zwanych b a d ó w. Jakiż tob a d zniósłby podobne rzeczy? - Kochany panie... - Nie, nie, ja się nie zapominam! Ani trochę!Ja mówię o samej rzeczy, kiedy panowie tego chcecie. Wpuœćmy tu Niemca, i patrzmy, co by on zrobił. Co wpierw urzšdzi: wspaniały salon do tańca czy szlamowanie stawu? - No, chodŸmy, Krzywosšd, chodŸmy... - rzekł dyrektor - mamy jeszcze niejedno nagłowie... Ta łza, co z oczu twoich spływa Kilkaset rubli złożone przez doktora Tomasza umożliwiły jego bratu wyjazd za granicę. Parę dni Wiktor spędził w domu wœród płaczu i perswazji familijnych. Kiedywszakże nadeszła chwila odpowiednia, ruszył w œwiat. Był to wczesny ranek w lutym. Jednokonna dorożka z woŸnicš znużonym i zagrzebanymw kożuch wlokła się ulicami. W cieniu nastawionej budy siedział Wiktor z żonš. W nogach mieœciły się dzieci, którym ta ostentacyjna jazda sprawiała niewymownš uciechę. Chudy, zbiedzony koń-wyrobnik œlizgał się na obmarzłych kamieniach, utykał, gdy zerwane nogi trafiały w jamy zadęte przez zaspy œniegowe i wlókł przekleństwo swego żywota, budę na kółkach, ulicš Żelaznš w kierunku wolskich rogatek. Z przecznic, od Wisły, dšł wicher i z furiš miotał się na wszystko. Bił w nozdrza i w pyski, rozwarte przez wędzidła, strudzone konie pocišgowe, którez całej siły, wszystkimi mięœniami wlokły po barbarzyńskim bruku wielkie fury frachtowe. Cišł w oczy biednych ludzi, od œwitu dnia pędzšcych dokšdœ po kawałeczek nędznego chleba. Szarpał na wszystkie strony małš, zabłškanš psinę, która przytulała się do zimnych schodów. Usiłował wyrwać haki i zatrzasnšć drzwi prowadzšce do sklepów. Zdawało się, że w pewnych sekundach doznaje szalonej wœciekłoœci na widok szyldów, że ciska się, chwyta zębami ogromne litery, targa je we wszystkie strony, jakby zamierzał strzšsnšć z nich na ziemię głupie napisy. Skoro w swej drodze dalekiej spotykał wysokie kamienice, wdzierał się na ich dachy i stamtšd wydymał zaspy œniegu w brudne ulice. Cieniutkie włókienka przecinały widownię jakoby żywe, ruchome sieci pajęcze. Lotne płatki snuły się tak szybko itak cišgle w jednym kierunku, że zostawiały w oczach wrażenie długich nici.Zdawało się: że poczštki ich snujš się, nibyz kšdzieli, z zaspy pod rudym parkanem, w oczach rosnšcej, a przeciwległe końce zwijajš na druty telefonowe, kršżš mechanicznie dokoła słupów z poprzecznymi ramionami i lecš w maszynowym pędzie dokšdœ nad rynny. W sieci tej uwikłany miota się na rogu uliczny posłaniec. Skacze i tupie, uderza nogš o nogę, rozciera sobie ręce i biega na małym dystansie tam i z powrotem, tam i zpowrotem. Gdy zwrócił się twarzš ku północnej stronie, wicher czyhajšcy za węgłem rzuca się nań jak tygrys, wszczepia w niego pazury i oddech wtłaczado gardła. Wówczas ten mały, zgarbiony człeczyna odwraca się i drepce w miejscu,a wicher bije go w plecy i pcha przed sobš,podwiewajšc szarš sukmanę. Sš chwile, kiedy posłaniec przyczaja się przed wichrem, wtula się w zagłębienie muru i stoi tam bez ruchu, jakby bez życia... Tam dalej idzie szerokimi krokami ogromny Żyd-furman z biczyskiem w ręku. Głowę maobwišzanš jakimœ dużym, czerwonym gałganem, na sobie ze trzy opończe, nogi w buciorach z wojłoku. Twarz jego, zaroœnięta, krwawa, schłostana przez wiatry, góruje wœród tłumu, przekrwione oczy patrzš jak wicher spod brwi zsuniętych. Ten człowiek z pola, człowiek należšcy do drogi jak słup wiorstowy albo bariera mostu, przygotowany do obcowania z burzš, ze œniegiem i mrozem, zaciekawia do żywego Karolę i Franka. Zapominajš o œwiecie i, gdy dorożka daleko już odlazła, widzš go jeszcze i pokazujš sobie nawzajem palcami. Na Srebrnej i Towarowej, gdzie wskutek œcisku fur dorożka idzie wolno, noga za nogš, i huœta się w wybojach jak łódka, dzieciom aż oczywyłażš z ciekawoœci. Oto wozy frachtowe trzeszczšce pod ciężarem pak z towarem, czarne fury naładowane węglem, inne lodem, cegłš, drzewem. Obok nich idš woŸnice zadęci œniegiem, z osędziałymi brodami na czerwonych twarzach, i wrzeszczšc poganiajš zwierzęta. Spomiędzybrudnych kamienic wyrywajš się tu i ówdziedzikie kształty murów fabrycznych, nawet wœród takiej zamieci nie tracšc swej barwyczarnej, jakby wiecznš œniedziš okrytej. Dachy o formie spiczastych schodów, zza których szklš się ciemne, stalowe szyby, nie po to wprawione, żeby przez nie na œwiat boży oczy ludzkie patrzały... Wœród duszšcych murów uderzajš te szyby blaskiem nie swoim, obcym ich naturze, niby oczy kota pod œwiatło widziane. Gdzie indziej wyrywa się w niebo wielki komin z cegły albo czernieje żelazny, przymocowany drutami, i rzuca olbrzymie kłęby burego dymu na mury sšsiednich domów i w okna ich mieszkań. Konwulsyjne ruchy budy spychały jadšcym na brwi kapelusze i zasłaniały oczy. Wiktor siedziałbez ruchu. Spod obwisłej linii ronda patrzałna przesuwajšcy się obraz. Kiedy niekiedy zoczu jego wytaczała się łza i przez nikogo nie dostrzeżona biegła po wynędzniałej twarzy. Gdy minęli rogatkę, wrzawa ustała. Otoczyły ich parkany, pustki, sady, rozległe dziedzińce zawalone węglem, wapnem, deskami. Gdzieniegdzie nawijał sięprzed oczy samotny, chudy dom, jakby wydmuchnięty z czerwonego piasku. Drzwi jego piętra wychodziły w szczere pole, a nie znajdujšc przed sobš balkonu, dokšd miały prowadzić, tylko dwie rude szyny sterczšce w murze, zdawały się żywić zamiar wyrwania się z zawias i rzucenia w przepaœć. Wkrótce i te ostatnie siedziby znikły i za jakimœ parkanem odchyliło się pole, dziedzina wichru. Daleko zostało miasto rysujšce się nikłymi liniami jak symbol czegoœ niejasny, a pełne boleœci i takiego żalu, takiego żalu... Do budy wdzierał się teraz tęgi, zimny wicher. W drzwiach przydrożnych huczał złowrogo, czasem między orczykami, jakbyu tylnych kopyt szkapy, gwizdał przeraŸliwie. Cała rodzina przytuliła się do siebie. Judymowa niby to instynktownie pod wpływem zimna cisnęła kolanami nogi męża. On siedział sztywny, ręce wsunšł w rękawy i patrzał przed siebie. Myœlami był już daleko, w podróży. Badał swojš nieznanš, przyszłš drogę za pomocš błędnych przeczuć. Skšdœ, z dalekich, Bóg wie kiedy odebranych wrażeń, z napomknień słyszanych wytwarzał sobie dziwne narzędzie poznania niewiadomej doli.Wzrok jego błšdził po œniegach przydrożnych, tak dziwnych jak wypadki, jak myœli, jak wszystko. Oto kształty zasp dziewiczych, bez żadnej formy, niezgodne zniczym, przeładowane jakimiœ szczególnymiefektami, jakby ornamentem w rodzaju barokowym. To jakby liœcie powykręcane, krzywe, pełne zgięć do wnętrza, niby to przypominajšce naturę, ale od form jej prawdziwych dalekie; liœcie nie istniejšce, liœcie wielkie a niepełne; to znowu jakby strzały tytaniczne, którymi można by przebić koœciół œwiętokrzyski. Tu cišgnęły się jakieœ chwilowe wzgórza, co zalecały się oku łagodnym kształtem swoim, gdzie indziej ohydne jamy, przypominajšce najgorszš a niewiadomš i ciemnš boleœć życia, a przypominajšce tak żywo, niby krzyk przeraŸliwy... Œwiat z prawej i lewej strony zasłonięty był burš czarniawš, z której łona wicher wydymał i niósł nad ziemiš œniegi lotne. Około południa dorożka przybyła wreszcie na miejsce i zatrzymała się przed samotnym budynkiem w szczerej pustce, którš łšczył ze œwiatem plant kolejowy. Nadole był sklepik z jaskrawym szyldem. W głębi mieœcił się lokal rodziny żydowskiej, której liczni przedstawiciele ukazali się we drzwiach, gdy dorożka obok nich stanęła. Dzieci skostniałe prawie od zimna wytrzeszczonymi oczyma przypatrywały się tej "kamienicy", zbudowanej z belek na pół zmurszałych, zapewne po spadłej z etatu karczmie lub stodole, a umalowanej na kolor cielisty z czerwonymi ornamentamiokoło drzwi i okien. Wiktor wysiadł i poprosił jednš z osób przypatrujšcych się, czy nie można by dla rozgrzewki dostać kieliszka monopolu. Zaraz wyniesiono przed dom butelkę i cała rodzina wychyliła po kieliszku. Dryndziarz zmuszony był przełknšć dwa, gdyż po pierwszym całkiemnie mógł dojœć istotnego smaku. We mgle widać było jakieœ szare zarysy. Żydkowie objaœnili, że to właœnie jest dworzec kolejowy. Pocišg idšcy w stronę Sosnowca miał ukazać się za jakie trzy kwadranse. Judym musiał się spieszyć. Familia miała go odprowadzić jeszcze kawałek drogi, a nie dochodzšc miasteczka cofnšć się, wsišœć w czekajšcš dryndę i wrócić do Warszawy. Szli tedy wszyscy prędko, prędko, brzegiemplantu, po zmarzniętej grudzie œcieżki. Wiktor biegł przodem. Zdawało mu się, że już póŸno, że pocišg idzie... Wtedy biegł szybko... Oni pospieszali za nim, naœladujšc jego ruchy. Czasami znowu zwalniał kroku i mówił jeszcze urywanymi zdaniami, radził żonie zrobić to i tamto... Ona chciała jeszcze poruszyć tysišce rzeczy, miała nadzieję, że go co może zatrzyma, choćby na dzień, na parę godzin. Myœli w jej głowie splštały się i tak jak te płatki œniegu snuły po mózgu. Czuła w ustach, w gardle, wewnštrz siebie palšcy smak wódki i jakieœ odurzenie zmysłów. Było jej wszystko jedno, a razem taki żal! Serce œciskało się jakby je cienka nić przewišzała i rznęła. Ale nade wszystkim stała nierozumna pewnoœć, że cokolwiek kto kiedy zrobił na œwiecie i w jakimkolwiek celu, to ona jedna jedyna musidŸwigać ciężar tego wszystkiego. Musi wyżywić te dzieci. On, Wiktor, odchodzi. To nie ma gadania, musi... Och, jak pali ta wódka! Taki dym w głowie, taki głupi dym...Trzeba przecie rozumieć, co i dlaczego. Skoro urodziła dzieci, to je musi nieœć na sobie. Jak to zwierzę, jak to zwierzę. Wiadoma rzecz. Ojciec może odejœć, a ona nie. Ona matka. To się nazywa tak matka. Rozumie się, że on musi iœć, jeszcze jak sięto rozumie! Pod sercem leży to rozumienie niby dziecko poczęte, jak rana leży otwarte, w którš się wieczny piasek sypie. We wnętrzu piersi leży zgoda na to odejœcie. O kilkaset kroków przed pierwszymi domamimieœciny Wiktor zatrzymał się i rzekł, jakotrzeba się już pożegnać... Głos jego drgnšł.Po obydwu stronach twardej i szerokiej szosy, na którš weszli, czerniały rokiciny. Ciemnobrunatne, œliskie, okršgłe pręty ich gałšzek tłukły się o drewna mocnej bariery pomalowanej czarnš farbš. Był to okrutny, przejmujšcy głos. Wiatr cišł dołem, pod barierami, i zmiatał z drogi cienkie fałdy œniegowe, odsłaniajšc lód ciemny i grzebienie grudy startej przez koła wozów. - Wiktor - jęknęła Judymowa - nie rzucisz mię? Bój się ty Boga, Wiktor..: - Masz ci... teraz... - Bo jakbyœ mię puœcił kantem! - No i teraz pora na takie rzeczy... Kolej idzie. Trza przecie mieć rozum. - Żebyœ wiedział, że te dzieci, to przecie twoje... Wiktor, Wiktor... - łkała cichym, bojaŸliwym, umierajšcym głosem. - Ale napiszę, jak tylko pierwszš robotę dostanę. I pierwszy pienišdz to samo przyœlę. Cóż tymyœlisz... Prędko jš objšł, uœcisnšł. PóŸniej dzieci. Nim się obejrzeli, odszedł drogš. Wlekli sięza nim, ale machnšł rękš raz i drugi, nakazujšc im powrót. Z dala jeszcze raz krzyknšł, żeby wracali, bo dryndziarz zniecierpliwi się i odjedzie. Stanęli tedy w miejscu i patrzeli na jego postać. Widać było palto odsiedziane, spodnie z nędznego kortu, wypchnięte na kolanach, szerokie, nie zakrywajšce cholewek kamaszków, kapelusz zrudziały, płaski "melon". Tylko twarz już im zginęła. Judymowa rzekła do dzieci wœród łkania: - Widzicie, to ojciec tam idzie... Ta ojciec... tam... Franka nie zdziwiła ani trochę ta wiadomoœć. Stał sobie najspokojniej i dłubał palcem w nosie. Postać Judyma coraz słabiej czerniała wœród lecšcego œniegu, wreszcie raptem zsunęła się za pochyłoœć gruntu i znikła z oczu Wtedy Judymowa chwyciła Karolę za rękę i biegła z powrotem, żeby jak najmniej tracić czasu, za który płaciło się dorożkarzowi. Jęła przywoływać Franka, który z niekłamanš satysfakcjš puszczał na szosę bryłki zmarzniętej grudy... rozdziały 4 - 6 O œwicie Bardzo rano doktor Judym wybrał się na rewizję swoich zdechlaków we wsiach okolicznych. Miało to miejsce w pierwszychdniach kwietnia. Jeszcze łški były mokre, role ciemne, na goœcińcach kisły głębokie bajora. Powiększał je drobny, nieustanny deszczyk, siejšcy mgłę ruchomš, lecšcš z głębi płynnych, wolnych westchnień wietrzyka. Można było, skaczšc tu i ówdzieprzez rowy, czepiajšc się pleciaków, iœć bez zamoczenia choćby i kilka wiorst drogi. Doktor miał na sobie ciepłš kurtę, a na nogach grube buty z cholewami. Szedł tonšcw srogich myœlach i wygwizdujšc pewnš znanš arię z takim fałszowaniem głównegomotywu, jakie Europejczykowi mogło ujœć na sucho tylko w okolicach Cisów, i to w szczerym polu. Droga cišgnęła się brzegiemlasu, po gruncie pagórkowatym i urwistym. To zapadła w wšwóz, to pięła się na wzgórza, to znowu jak prosty szew odcinała pole rozesłane na placu wykarczowanym w lesie. W nizinach o gruncie bardzo wilgotnym leżały już jasne murawy, budzšce wspomnienie przecudownego rumieńca życia na obliczu człowieka, który był w ciężkiej chorobie œmierci bliski. W działkach włoœciańskich stała jeszcze mokra martwota. Doktor pospieszał, żeby wejœć na punkt wyższy, ie chodzi o walkę,48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPîc >‚c ‘Ŕzc ’:,o “Š-čc€”‘<Îpanujšcy nad okolicš, a to w celu zobaczenia tarczy słonecznej, która jeszcze nie wychyliła się zza przeciwległejgóry, choć już płynęła nad ziemiš. W lesie,którego brzegiem postępował, chwiała się wilgoć wiosenna. Mchy wiszšce na sękach œwierków jak siwe, obmarzłe futra zimowebyły mokre i co chwila kapały z nich ciemne krople. Tylko one sprawiały ruch między uœpionymi drzewami. Zdawało się, że to z nich wydziela się ostry, wilgotny, leœny zapach. Tu i ówdzie na pniach wisiały obdarte płaty kory, które wiosna niby brzydkie łachmany syciła wodš i wolno œcišgała ku ziemi. Głębie przetrzebionego lasu zalegała jeszcze mokra ciemnoœć, w której miętosił się opar leœny. Pnie osiczyny były jakieœ żółtawe. Graby od deszczu lœniły się i czerniały jak stal. Na jasnej podszczytowej korze sosen tworzyły się zacieki niby rysunki dziwnego kształtu, kontury jakichœ rzeczy, sylwetki szczególnych twarzy... Między obmokłymi pniami i gęstwinš gałęzi zwisajšcych pod ciężarem dżdżu przywabiała oczy, niby senna mara nie dajšca się żadnym sposobem odegnać, to brzózka schylona, to młoda osika mnóstwem œwieżych pšków obrzucona jakby rozżarzonymi węglami. W człowieku się coœ cieszyło na widok tych drzewek i coœ je pozdrawiało z głębokš czułoœciš. Doktor Judym czuł nawet, że w tym jest może trochę jakiego sentymentalizmu albo tam czego jeszcze gorszego, ale nie mógł na to poradzić. "Pewno, że tego sentymentu- myœlał - nie można ani krajać mikrotomem, ani zgoła obejrzeć pod mikroskopem, ale cóż z tego, kiedy sentyment istnieje i jest takim samym faktem spełnionym jak najlepiej opisany bakcylus". Zajęty tak pierwotnymi myœlami wszedł między drzewa, usiadł na starym pniaku i czekał. Ciemne chmury tworzyły jakby włok szeroki, który cišgnšł się od jednego do drugiego krańca widnokręgu i zwisał długimi matniami. Każde ich oko wytrzšsałodeszcz sypki, ciepły, lecšcy jakoby puch. Wgłębi zostawał czysty przestwór, rozkoszna, seledynowa toń, w którš wcielała się purpura zorzy rannej. U samego brzegu dalekiego horyzontu pokazały się białe i rumiane obłoczki, budzšce widokiem swoim dziwne wzruszenie, niby otwarte, przeœliczne oczykobiece, gdy marzš. Było cicho, tak cicho, że dawało się słyszeć sišpanie cichego dżdżu w kałużach dziobatych od padajšcychkropelek. Po ziemi sšczyły się wszędy małestrumyki, jak dzieci pełne wesela, które nie wiedzš, z jakiej przyczyny i dokšd z radoœciš w podskokach lecš. W tej ciszy ucho doktora uderzył szorstki odgłos turkotu wozu. Wkrótce na szczycie góry ukazały się konie okryte tumanem pary i bryczka. Konie były zdrożone, zachłastane tak błotem, że z gniadych stały się szarymi, bryczka unurzana w bagnie, a nawet furman i figura zajmujšca siedzenie - dŸwigali œlady długotrwałej podróży. Judym wpatrzył się pilnie w rysy damy siedzšcej na bryczce i poznał "osobę" z pałacu, pannę Joannę. Miała na sobie francuski jasnozielony płaszczyk z kapiszonem. Ten kapiszon wcišgnęła na głowę dla ochrony jej przed deszczem. Zdawała się drzemać. Doktor żywo zaciekawiony, skšd może wracać panna Podborska o tej godzinie i drogš nie prowadzšcš w stronę œwiata, półwiedzšc, w jakim celu to czyni, wstał ze swego pniaka i szedł brzegiem goœcińca naprzeciwko wolanta. Gdy był od niego w odległoœci kilku kroków, panna Joanna dŸwignęła głowę i spostrzegła go. Na twarzy jej odmalował się wyraz pomięszania, a nawet jakby przestrachu. W pierwszej chwili pocišgnęła kaptur na oczy,póŸniej odwróciła głowę... Doktor pozdrowił jš ukłonem i z pytajšcym uœmiechem na ustach stanšł przy bryczce. - Cóż to za eskapada, panno Joanno? Skšd pani wraca? - Jak pan widzi... Z podróży - Widzę, widzę nawet, że podróż musiała być daleka: Furman zatrzymał konie. Przez chwilę panna Joanna skubała w zakłopotaniu brzegokrywki. Na jej "niemożliwie", jak mówiono, prawdomównej twarzy malowało się usiłowanie zatajenia czegoœ. Rumieniec rozpalał się na policzkach. Rzekła cicho: - JeŸdziłam do spowiedzi... do Woli Zameckiej - Aż do Woli? I dlaczegóż nocš? Niechże pani drugi raz tego nie robi. Któż widział?... Deszcz pada, chłód w nocy, panicała zmoknięta. Proszę mi darować, że wchodzę nieproszony ze swš interwencjš, ale jako lekarz uważam sobie za obowišzek zrobić tę uwagę. Tymczasem robił jš z pobudek bynajmniej nie lekarskich. Serce mu biło w piersiach. Ta twarz ze spuszczonymi oczami w głębi zielonego kaptura, przepyszne, rozrzucone włosy, wysuwajšce się na czoło a szczególnie oczy, oczy i płomień rumieńca... Było to jakby urok dziwnego lasu, jakby się łšczyło ze słońcem, które zza mgieł wypływało nad cichš, sennš leœnš głuszš. Judym stał bezradnie przy stopniach bryczki i zmrużonymi oczyma wpatrywał się w płochliwe rysy. - E proszę łaski panienki, cóż ta ukrywać przed panem, przed doktorem... - rzekł znienacka furman odwracajšc się bokiem. - My nie do spowiedzi, proszę pana doktora, jeŸdzili z panienkš. - Felek! - krzyknęła panna Podborska. - Jeżeli sobie pani nie życzy... - rzekł Judym uchylajšc kapelusza. - Nie chciałbymzrobić najmniejszej przykroœci. - No, przecie się ta rzecz nie ukryje, choćby my na głowie stanęli. Już i tak ludzie mielš jęzorami... prawił Felek. - Cóż takiego? - My jeŸdzili, proszę pana doktora, szukać jaœnie panienki, panny Natalii. - Jak to szukać? - szepnšł Judym ze zdumieniem. - Jak to szukać? Zamiast odpowiedzi panna Joanna zerwała się szybko i wysiadła z bryczki. Twarz jej była udręczona. Całe ciało trzęsło się jak w febrze. Dała Judymowi znać oczyma, że chce mu całš prawdę powiedzieć, ale nie wobec furmana. Odeszli kilka kroków drogš w górę. Felek zrozumiał swš rolę i wstrzšsnšł z lekka lejcami. Konie ruszyły inoga za nogš, wolniuteńko zstępowały ze wzgórza. Stukanie kół bryczki o korzenie sosen i œwierków przerzynajšcych drogę zagłuszało rozmowę. - Natalka - mówiła panna Joanna - odjechała z domu bez wiedzy babki. - Czy sama? - Nie. - Z panem Karbowskim? - Tak... z panem, z panem... Karbowskim. Mówiła otulajšc się zarzutkš, jakby jš przejmowało dręczšce zimno. - Biedna babunia... Tak strasznie nad tym cierpi. Poszła zaraz na grób pana Januarego i leżała w kaplicy krzyżem. Nie wiedzieliœmy... nie wiedzieliœmy, gdzie jest. Taki popłoch! - No, a skšdże wiadomo? - Pan Worszewicz powzišł skšdœ wiadomoœćjeszcze wczoraj, że Natalka odjechała do Woli Zameckiej. Nie mogę zrozumieć, skšd to mógł wiedzieć. To taki bystry człowiek...Domyœlił się, że wezmš œlub w tym właœniekoœciele, w Woli. Jest tam ksišdz, jakiœ, podobno, niesympatyczny. I rzeczywiœcie... Zgodził się dać œlub. Widać na tej podstawiebabunia wysłała mię wczoraj na noc. Pojechałam niezwłocznie. Pędziliœmy co końskoczy, ale wszystko na nic. Istotnie tam œlub wzięli. Gdym przyjechała, już było po wszystkim: wyjechali. Kazali powiedzieć, gdyby się ktoœ dopytywał, że jadš wprost za granicę. - Proszę pani, to było... Może było do przewidzenia, nie to właœnie, ale coœ w tym rodzaju. - Ach, panie doktorze! Cóż za rola moja w tej całej sprawie. - Rola pani? - Byłam jej nauczycielkš, mentorkš, niby powiernicš. Ja domyœlałam się, ja nawet wiedziałam o tej miłoœci. Nie cierpiałam tego pana i widać dlatego sšdziłam, że całyafekt minie. Teraz każdy może powiedzieć, że to zapewne mój wpływ. Każdy może to powiedzieć i, niestety, będzie nawet miał słusznoœć. Ja często rozmawiałam z Natalkš o tym, że sš w małżeństwie bez miłoœci rzeczy potworne, które mnie przejmujš wzgardš, że nie powinna, że nie powinna nigdy w życiu... Któż mógł przewidzieć, że ona tak to zrozumie! - Niech się pani uspokoi. Na pannę Natalię tego rodzaju dyskusje małe wywarły wrażenie. To była natura samodzielna, œmiała, bezwzględna. - O, tak, bezwzględna. W liœcie do babki, który wiozę, zaznaczyła wyraŸnie, że majštek swój złożony w banku, majštek swój osobisty, odziedziczony po matce, podniesie w całoœci, gdyż jako pełnoletnia ma do tego prawo. Tak napisała do tej babuni... "Jako pełnoletnia"... - Czy to duży majštek? - Podobno bardzo znaczny. - Będzie miał pan Karbowski przez czas pewien co puszczać. Panna Joanna stanęła, jakby sobie coœ przypomniała. Rzuciła na Judyma oczami pełnymi blasku i jakby chytroœci. - Ale ja mówię to wszystko i ani mi na myœl nie przyjdzie, jakš to panu musi sprawiać przykroœć... - Mnie? przykroœć? - Ach, przecież... Przecież to i pan kochał się w Natalce... Przepraszam pana bardzo...- Ja? - rzekł Judym - ja się kochałem? - Niech mi pan wierzy, że nie przez złoœć mówiłam to wszystko! - Próżno by mię pani żałowała, bo nie czuję się wcale zmartwiony. Daję pani na tosłowo uczciwego człowieka, że nie kochamsię w pannie Natalii. Nie, nie! - zawołał z radoœciš w głosie i oczach - nie kocham sięw niej wcale! To przeczšce wyznanie było niby ostatni dŸwięk rozmowy. Do dna jš wyczerpało. Szli jeszcze obok siebie kilkadziesišt kroków w milczeniu, po prostu nie będšc w możnoœci mówić więcej. Panna Joanna przyspieszyła kroku i rzekła: - Muszę już jechać. Judym odprowadził jš do bryczki. Gdy mu podawała rękę, miała na twarzy wyraz jakiejœ bolesnej trwogi, niby człowiek, który siłš przeczuć coœ dostrzega, czego zmysły objšć jeszcze nie mogš. Judym patrzał na niš szerokimi oczyma. Gdy jej pomagał wskoczyć na stopień bryczki, która zatrzymała się wœród błotnistej drogi, i uczuł ciało jej przy sobie, prawie w objęciach, miał jakieœcudne złudzenie. Któż by uwierzył, że to ta sama, ona, że tozapach jej włosów? Widział w niej dotšd siostrę-człowieka, rozum i serce, istotę zeswej dziedziny, z tego kręgu, gdzie o jednonic, wysokie a niezrozumiałe dla motłochu egoistów, kłopocš się bez wytchnienia i trudzš z radoœciš braterskie duchy. I oto szalał ze szczęœcia: ona nie tylko taka! Iœcie czartowskie marzenie jak wšż œlizgało się po jego piersiach. Tak z nim było, jakby kolor jej włosów, jakby ich nikły zapach na wieki stał się jego własnoœciš. Jakaœ bolesna troska i niewysłowiona czułoœć przystšpiła do serca, jakaœ omglona litoœć niby kwiaty pachnšca. Było to obce duchowi i budziło swym przyjœciempodziw i zadumanie. Bryczka oddaliła się i znikła na zakręcie. Judym wtedy uczuł, jak serce jego œciska się i drży. Stał na brzegu lasu i wyrzucał sobie z okrucieństwem czemu nie rozmawiał dłużej. Tyle jeszcze trzeba było powiedzieć, tyle rzeczy niezmiernie ważnych! Każde ze słów, które teraz z mroku się wysuwały, miało przedwieczny swój byt, swój jakiœ własny kształt, swój sens i miejsce, treœći logiczne znaczenie, jak ton w symfonii niezbędny, konieczny, doskonale umieszczony. W każdym z nich były zamknięte całe obszary, całe jakby okolicewiosenne, gdzie mokre pola woniejš i wysokie drzewa szeleszczš. Leniwym krokiem wlókł się w swojš stronę, ku wsi stojšcej na drugiej stronie doliny. Gdy był u szczytu wzgórza, słońce wydzierało się z chmur nad odległymi lasami. Dusza Judyma szła ku temu œwiatłujak olbrzym, którego barki dosięgajš nieba. Zatrzymał się na dawnym miejscu i wœród błotnistej drogi ujrzał œlady małych trzewików panny Joasi. Wzrok jego padał na te foremne wyżłobienia w piasku i w zachwycajšcej wizji oglšdał stopy, które tych miejsc dotknęły. Widział ciało wysmukłe, subtelnie piękne, budzšce nieopisanš rozkosz, które się nad nimi przemknęło. Zamknšwszy oczy patrzał w głębinę swej duszy. W tej chwili schyliła się ku niemu cicha wiedza, wesoły szept męczšcej zagadki, rozstrzygnięcie trudnego pytania, proste jak czysta prawda. Powitał je radosnym œmiechem: "Ależ tak! Rozumie się! Przecie to jest mojażona". W drodze Na poczštku czerwca Judymowa dostała list od męża ze Szwajcarii z żšdaniem przyjazdu. Pisał, że zarabia w fabryce więcej niż w Warszawie, że musi dużo wydawać na siebie, gdy się w knajpie stołuje, że mu jadło szwajcarskie ani weŸ nie służy. Wyliczał potrawy, jak zupę z sera szwajcarskiego, kartoflane sałaty, napoje, jak most, i w podziw wszystkich wprowadził dziwacznoœciš takiego stołu. Judymowa nie miała żadnego wyjœcia. Zarobić na dom, dzieci i ciotkę sama nie mogła, lękała się, że jš mšż może opuœcić i zginšć gdzieœ na kraju œwiata. Skoro chciał, skoro kazał, żeby przyjeżdżała - nie pozostawało nic innego. Graty sprzedała i uzyskawszy paszport ruszyła w drogę. Ktoœ ze znajomych powiedział jej, że przez granice niemieckiezabraniajš przewozu sukien materialnych, więc wszystko, co miała lepszego, popruła, okręciła się cała najrozmaitszymiszmatami i tak, z zielonym, drewnianym kuferkiem w ręku odjechała. Na dworcu zebrało się gronko przyjaciół Wiktora. Ciotka łkała... Dzieci były zrazu uszczęœliwione. Ona sama, odwykła od bezczynnoœci, drzemała cišgle w wagonie. Kupiła bilet wprost do Wiednia, gdzie miał jš na dworcu czekać jeden towarzysz, gadajšcy po polsku. Judymowa nie umiała ani jednego obcego wyrazu. Ponauczano jš słów: Wasser, Brot,zwei, drei, itd. ale i to jej się splštało w głowie. Przejechała granicę, noc nastała, a tymczasem w wagonie wcišż jeszcze po polsku rozmawiano. Judymowa była dobrej myœli: "Taka ta i zagranica! Przecie się tu doskonale z ludŸmi rozmówi... Troszkę jakoœinaczej gadajš, ale po naszemu". Ułożyła przy sobie dzieci, sama się skurczyła. Jej nerwy, przywykłe do wiekuistej czujnoœci, skorzystały z chwili. Zapadła w sen, ów sen w wagonie klasy trzeciej, w stan dziwnej półjawy, kiedy czuje się wszelkie łoskoty i drżenia, wie wszystko, a zarazem jest o tysišc mil... Pocišg leciał w ciemnoœci. Częstokroć w szyby wagonu uderzały œwiatła stacji i po krótkiej chwili ginęły, jakby dokšdœ uniesione przez œwist lokomotywy. Gdy pocišg stawał, słychać było dygotanie dzwonków elektrycznych. Skowyczał w nichjakiœ frazes złowieszczy, rozbity na tysišce jednolitych wzdrygnięć... Judymowa czuła to w sennym marzeniu. To na niš zewszšd wiał strach olbrzymiooki, to się przeistaczał w widzenia miłe, w rozmowy z ludŸmi bliskimi albo w pospolity,znany, obrzydły widok wnętrza fabryki cygar. Zmysły, przyuczone jak pocišgowe bydlęta do zaduchu, łoskotu, wrzawy i męki, wpływały teraz w jakieœ nieznane przestwory. Snuła się w nich słodkawa, tchórzliwie-zwycięska podœwiadomoœć o wyższoœci nad wszystkim, co zostało w Warszawie, co teraz w brudach pracuje. Ona jedzie w œwiat, w œwiat, w œwiat. Do Wiednia... Gdy kiedyœ zjawi się w Warszawie, już nie pozwoli ciotce imponować sobie radami, dobrymi na każdy wypadek. Co ciotka wie? Co ciotka może wiedzieć? Była ciotka, na przykład, w takim chociażby Wiedniu? Widziała ciotka œwiat, Europę? I dostrzega w sennym złudzeniu starš tuż obok siebie. Zbeczane ciotczysko siedzi na kuferku pod oknem. Gdzie to jest, w starymmieszkaniu na Ciepłej czy gdzie indziej? Jakaœ stancja na poddaszu czy w suterenie... Kšty izby zalega mrok, wilgoć i smutek. Tylko na jeden policzek ciotki Pelagii i na chudš, zaciœniętš rękę pada z okna blade œwiatło. Stara nic nie mówi i wiadomo, że się nie odezwie. Zaciekła się. Beczała swoim zwyczajem przez całš noc, a teraz już milczy i tylko patrzy spode łba zimnymi oczami. Czasem po jej wargach zamkniętych przewinie się blady, chory, krótki uœmiech. Ale żeby westchnęła... Żeby się choć przemówiła z człowiekiem... Wie ona wszystko - ho! ho... Nic się przed niš nie ukryje. We trzy miesišce po takim dniu wymieni, co było wtedy a wtedy, o której godzinie jakie słowo albo wejrzenie padło. Judymowa czuje jakiœ głupi, nieznoœny żal. Chciałaby zwrócić się do ciotki, chciałaby jš z wrzaskiem zapytać: "I czegóż ciotka siedzi, u diabła, jak Kopernik na słupie! O co ciotce chodzi? Skradli my co, czy my kogo spalili?" Ale nie to, nie to! Wcale nie to chciała do niej mówić... Na takie słowa miałaby ciotka nie jednš, ale sto odpowiedzi. Tu chodzi o co innego. Przecie musiała wyjechać, musiała iœć za mężem, gdzie jej kazał. Niechże ciotka powie, że to Ÿle zrobiła! Tak, dobrze!! Uwolni się raz na zawsze od starej... Tylko to jedno, to jedno... Taki żal! Nie może patrzeć na starš, tak jej już obrzydła, ale zarazem nie może oczu od niej oderwać! Nagle coœ jš potršciło i cisnęło na œcianę. nkt wyższy, ie chodzi o walkę,48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż•Pĺc–5Šc—Ţ8c˜-Ńc™ç;•Drzemišc pochyliła się i wsparła ramieniemo człowieka siedzšcego obok niej na ławce.Był to wysoki, barczysty mężczyzna z fajkš w zębach. Zmierzył jš złymi oczyma i coœ mruknšł. Twarz jego była ciemna, duża, nos orli. Wszedł do wagonu, gdy zasnęła. Przy skšpym œwietle Judymowa obejrzała ukradkiem tę nowš figurę i kilka innych zapełniajšcych przedział. Byli to jacyœ nowi ludzie. Widać wsiedli doœć dawno, bo zdšżyli się pospać. Ktoœ z nich głoœno chrapał. Naprzeciwko kiwał się jakiœ mężczyzna w twardym, okršgłym kapeluszu. Widać było tylko ten kapelusz, gdyż cała głowa zwisła na piersi, a twarz skryła się w postawionym kołnierzu paltota. Kapelusz zniżał się bardziej i cały korpus coraz œmieszniej szedł naprzód. Zdawało się, że lada chwila runie na Karolęœpišcš w rogu przeciwległej ławy. Judymowa chce krzyknšć, ale dziwny lęk dreszczem jš przenika. W kšcie spał ktoœ inny. Twarz chuda, oparta o œcianę, trzęsłasię wraz z niš i z hałasem się tłukła. Z ustœpišcego, roztwartych jak można sobie wyobrazić najszerzej, wydzierało się spazmatyczne chrapanie... Judymowa zlękła się czegoœ patrzšc na tych ludzi. Wyjrzała oknem i ze zdziwieniemzaczęła dostrzegać okolicę. Krótka wiosenna noc miała się już rozwiać. Szary zakres dalekiej płaszczyzny majaczył przed oczyma, a widok ten œcisnšł serce tak boleœnie, jakby je dławił. "To już musi być obca ziemia..." - pomyœlała sobie Judymowa. Wówczas z wielkim strachem i z jakimœ pokornym uszanowaniem rozejrzała się po obliczach ludzi œpišcych w wagonie. Pocišg pędził. Okolica stawała się coraz ludniejsza. W szczerym polu czerwieniały fabryki. Wszędzie widać było domy, koœcioły... Był już dzień zupełny, gdy ukazała się wielka rzeka, szeregi czarnych, zadymionych murów. Wkrótce pocišg stanšł.Wszyscy wysiedli z wagonu, więc i Judymowa ruszyła się z miejsca. Dzieci były zaspane, znużone, blade, ona sama chwiała się na nogach. Gdy stanęła wœród szerokiego peronu, zbliżył się do niej jakiœ człowiek biednie ubrany i przemówił po polsku: - Zaraz-em was poznał. Judymowa wpatrzyła się w rysy nieznajomego i przypomniała je sobie. Towarzysz zabrał jej rzeczy i kazał im iœć ze sobš. Wyszli namiasto i długo maszerowali różnymi ulicami.Wiedeńczyk mówił dużo i chętnie. Był to dobry znajomy Wiktora. Zetknęli się znowu ze sobš tu, we Widniu. Tamten pisał do niego, żeby się zajšł żonš, gdy będzie w oznaczonym dniu przejeżdżała. Wyprawi jš dalej. Nie poszedł dziœ do fabryki, bo chce festownie zajšć się nimi. Sš znużeni - ba, ba - tyli œwiat. Wprost z Warszawy! I cóż ta w tej Warszawie? Miła to jest mieœcina,ta Warszawa, nie można powiedzieć, wesołe miasteczko, choć ani się nie umywała do Widnia... Judymowa mówiła półgębkiem. Wstyd jej było nieznajomego. Pragnęła spoczšć co prędzej... Zeszli w dzielnicę uboższš, wdrapali się na czwarte piętro wielkiego domu. Wkrótce byli w zwyczajnym, ciasnym, robotniczym mieszkaniu. Przyjaciel Judyma żonaty był z wiedenkš, która ani słowa po polsku nie rozumiała. Plotła jednak do dzieci i do Wiktorowej œmieszne jakieœ wyrazy, zadawała im tysišce pytań, œmiała się, ocierała oczy... Po œniadaniu zasłano betamiszerokš kanapę i Judymowa złożyła na nichswš głowę, ale mimo zmęczenia oka zmrużyć nie mogła. Godzina za godzinš upływała jej na rozmyœlaniu o tym, jak to jechać dalej. Teraz dopiero pojęła, że jest między obcymi. Towarzysz Judyma, który mówił popolsku, stał się tak dla niej bliski i drogi jakby brat rodzony. Gdy wychodził z pokoju, drżała na samš myœl, że już odszedł i nie wróci. Pod wieczór musieli wyruszyć na dworzec. Opiekun ulokował ich w wielkim furgonie przewozowym jak œledzie w beczce i odstawił na Westbahn. Tam kupił Judymowej bilety do samego Winterturu w Szwajcarii, a gdy wyczekiwali na drugi dzwonek - prędko jš uczył rozmaitych słów niemieckich. Przede wszystkim kazał jej spamiętać dwa: umsteigen i Amstetten. Wlepiał w niš swe wyłupiaste, blade oczy i poruszajšc grdykš szyi, gadał: - Amstetten - to jest stacja, gdzie będziecieprzesiadali na Zug, co rznie do Salzburga - a umsteigen - to znaczy przesiadać. Pytajcie się c i ę g i e m. konduktora: Amstetten? Amstetten? Jak powie, że tak, albo kiwnie głowš, wtedy przesiadać na Zugdo Salzburga - umsteigen! Rozumiecie? - Rozumiem... - szeptała Judymowa drżšc ze strachu. Uczył jš prócz tego kilkunastu niezbędnych wyrazów, gdy wtem uderzył drugi dzwonek. Tłok ludzki walił się we drzwi i do wagonów. Towarzysz Kincel znalazł dogodne miejsce izdobył je dla swych protegowanych nie beztrudu. Przy okazji stoczył kłótnię z jakimœ grubasem, który na tę właœnie ławkę usiłował się wpakować. Judymowa nie rozumiała, rzecz prosta, o co chodzi, ale ztonu mowy wnosiła, że ma się na awanturę.Zaczęła tedy prosić swego przewodnika, żeby dał spokój, gdyż bała się teraz wszystkiego. Towarzysz Kincel udobruchał się. Dzieci ulokował, pakunki złożył na górnej ławce i cišgle jeszcze uczył Judymowš. Ale oto trzeci dzwonek rozległ się jakby krótki zły krzyk i towarzysz zgasł w wšskich drzwiach przedziału. Wagon był pełen ludzi. Panował gwar... Judymowš ogarnęła rozpacz, gdy wsłuchujšc się z całej siły w tę mowę nie chwytała ani jednego zrozumiałego dŸwięku. - Amstetten, umsteigen, Amstetten, umsteigen... szeptał głos towarzysza, choćjego samego już dawno nie było. Pocišg wolno ruszył się z miejsca. Ogniste, białe latarnie co pewien czas przyskakiwały z zewnštrz do okien wagonuna podobieństwo jakichœ pysków pałajšcych, które zdawały się œcigać to ruchome gniazdo ludzkie. Błysła ostatnia - ipocišg runšł w ciemnoœć, jakby się urwał iodleciał od œwiatła. Dzieci były rozkapryszone. Karola beczała na głos, Franek sprzeczał się o jakieœ głupstwo. Judymowa była wprost rozszarpana w sobie. Dusił jš brak punktu oparcia. Była w tym strasznym kręgu czucia, kiedy człowiek niepanuje nad sobš, kiedy w nim coœ się rozrywa, wybucha jak ładunek prochu i kiedy jego ciałem œlepy czyn rzucajak chce. Czuła dusznoœć w gardle i zamęt,zamęt. Siedziała cicho na ławce; ale nie była pewna, czy za chwilę nie porwie się, nie roztworzy, drzwi i nie uciecze wraz z tym pocišgiem dokšdœ naprzód, w głuchš, straszliwš, w bezbrzeżnš ciemnoœć Nie umiałaby powiedzieć, jak to długo trwało. Nagle drzwi się otwarły i prosto w oczy zaœwieciła jej latarnia konduktora. Judymowa wydobyła swe bilety i podała je urzędnikowi Ten je obejrzał starannie, przecišł i oddajšc, monotonnym głosem wymówił: - Amstetten, umsteigen... Słowa te w uchu Judymowej zabrzmiały jak najczulsze pocieszenie. Może Bóg da, żebędzie rozumiała wszystko tak samo jak tewyrazy. Chwała Panu Bogu Najwyższemu... Niech będzie imię Jego błogosławione... Blask latarki konduktora zgasł we drzwiach. Wagon zaległa półciemnoœć. Panował jeszcze gwar rozmów, z przeciwnego kšta wybuchały co chwila œmiechy i wrzaski jakichœ bab obrzydliwych, ale już to wszystko nie było takie bolesne. Pocišg huczy, huczy... A gdy się dobrze wsłuchać, to można uchwycić słowa, nie-słowa, które spod jego kół płynš. Ach, nie, nie słowa... To jest jak ta odmiana, którš œpiew robi z człowiekiem. Sam niewiadomy grot muzyki, który na wzór żšdła zostawiajš w duszy człowieczej głębokie, œwięte tony. To jest sama sprawai skutek melodii, do której najeżš wyrazy "Gorzkich żalów" rozlegajšce się pod sklepieniem wielkiej głębiny koœcioła Œwiętojańskiego: Zasłona się potargała, Ziemia drży, łamie się skała... Pieœń ta unosi człowieka, bierze go od obecnych, przeszłych i przyszłych męczarni żywota, wydziera z kleszczów wszelkiej niedoli, usuwa bez bólu od męża, od pamięci rodziców, od miłowania i nienawidzenia, nawet od Franka i od Karoli. Wszystko obce, zimne, cudze. Tam gdzieœ daleko, daleko cišgnie ze sobš na œwięte pole jasnš murawš zasłane. Perliste rosy na kwiatach stojš. Komu te białe wody obmyjš bose, skrwawione nogi, ten znowu staje się człowiekiem, samym sobš, całš, samotnš, swobodnš duszš. Łzy łagodne płynš do serca jako cudotwórcze lekarstwo, które ogień każdej rany uœmierza. Chłodny pokój czy może wiatr pachnšcy owiewa znękane czoło. Czasami jeszcze schyla się rozpacz... Czasami trwoga œmiertelna tak oczy zaostrzy, że widzš tuż obok siebie jakieœ przerażajšce widma nieszczęœcia, ale to wszystko z wolna zacicha, zacicha... Poczšł szemrać cichy deszcz. Zaludnienie wagonu zmieniało się. Wchodzili ludzie proœci, chłopi w krótkich spencerach, z fajkami w zębach, jechali dwie, trzy stacjei wysiadali ustępujšc miejsca innym gromadkom. Powietrze było straszne, tak straszne, że mała Karola dostała mdłoœci. Gdy się nieco uciszyła i zasnęła, Judymowasiadła obok niej w rogu i przespała okrzyki"Amstetten!" rozlegajšce się za oknem. Większoœć jej towarzyszów podróży wysiadła, weszli znowu całkiem inni, a onao tym wszystkim nie wiedziała wcale. Gdy się ocknęła, był już dzień. Wagon był prawie pusty. Z okien widać było kraj pagórkowaty i dziwnie zielony. Œliczne łški cišgnęły się tam między wzgórzami. Przed południem wagon stanšł i wszyscy pasażerowie wysiedli. "To musi być przecie Amstetten..." - pomyœlała Judymowa. Œcišgnęła swoje tobołki z góry, zebrała jeiwysiadła. Drżšc przeczytała na dworcu stacyjnym innš nazwę. Wtedy jš znowu opanowała wielka bojaŸń: czy aby nie stałosię co złego?... Była to niewielka stacyjka. Pocišg, którym przyjechała, zwekslowano na drugš linię, odczepiono lokomotywę. Stał pusty jak wóz bez koni. Podróżni rozeszli się, nawet tragarze znikli z peronu. Judymowa nie wiedziała, co ma robić. Stała obok swych rzeczy, z przestrachem rozglšdajšc się dokoła. Zdawało jej się, że w tym oczekiwaniu na coœ niewiadomego upłynęły godziny... Nareszcie z biura stacji wyszedł urzędnik kolejowy, zbliżył się i o coœ zapytał po niemiecku. Nie zrozumiała oczywiœcie nic a nic. Po długiej chwili zdołała wydobyć z gardzieli bojaŸliwie pytajšcy dŸwięk: - Amstetten? Kolejarz spojrzał na niš z uœmiechem, zadał znowu jedno, drugie pytanie, a gdy nie otrzymał żadnej odpowiedzi, usunšł się.Wrócił po chwili i znowu rzucał jakieœ wyrazy. Widzšc, że nic nie rozumie, wzišł jš za rękę, wyprowadził z peronu na dziedziniec i wskazał gestem miasto leżšce w dali. Wtedy zrozumiała, że z niš coœ złego się dzieje. Wydobyła z kieszeni bilet ipokazała urzędnikowi. On przeczytał to, cotam stało, wytrzeszczył na niš oczy, wzruszył kilkakroć ramionami, oddał jej bilet i znowu, jak tylko mógł najwyraŸniej, gadał wywijajšc rękami. Wreszcie mruknšłcoœ ostro, chrapliwie i poszedł. Czekała natym samym miejscu w nadziei, że może wróci i jakoœ niš pokieruje, ale daremnie. Już się więcej nie ukazał. Tymczasem zaczęły na dziedziniec wjeżdżać wozy frachtowe, dorożki, karety. Gdy chciała znowu wyjœć na peron, zastšpił jej drogę portier i, nagadawszy się do syta, odprowadził z powrotem na dworzec. Był upał. Dzieci głodne, spragnione kwiliły.Chora Karola chwiała się i skarżyła na ból głowy. Trzeba było dostać gdzie trochę herbaty, gdyż dziecko płaczšc o niš prosiło. Judymowa powlokła się w stronę miasta dŸwigajšc rzeczy w rękach i na plecach. Szła szosš pustš, zalanš słońcem,po której wœród tumanów kurzu waliły ogromne fury. Była udręczona, bez sił i prawie bez duszy. Nie zdziwiłaby się wcale, gdyby jš kto zrzucił z drogi do rowu i kopał nogami. Oczy jej widziały cišgnšce bryki, domy w oddali, zarysy wysokich wież, kominów fabrycznych, ale prócz tego chłonęły w siebie co chwila jakieœ niebywałe rzeczy. Zdawało się, że wygięty parkan, obielony wapnem coœ tu innego ma do czynienia. Z ogrodu zasadzonego burakami coœ biegło, coœ niewidzialne, a tak straszne tak obmierzłe. Dojrzała to w oparze drżšcym nad ziemiš. Uczuła jego straszne oczy w piersiach swych w stawach, w sercu, w korzeniach włosów, w palcach zdrętwiałych... To Zły tam szedł zza parkanu, na giętkich nogach,w ziemię wroœniętych. Œmiechem się dławił... Rozszerzał się, trzšsł, wydłużał,miętosił. Miał ręce tak długie i oczy, oczy,co gryzš jak psia paszczęka... - Zbawicielu, Zbawicielu miłosierny... Obcierała rękami pot z twarzy i tarła oczy, żeby zegnać widmo, ale nie mogła sięuwolnić. Strach jš oplštywał jak sieć szeroka, którš dokoła niej ktoœ okręca, okręca, okręca. I ten szept cichy, ten szept znany, pamiętny jeszcze z dzieciństwa... Franek szedł przodem i wnetwzišł się do zabawy. Zbierał kamienie i frygał do ogrodów. Cisnšł tak raz, drugi, trzeci. Za czwartym razem gdzieœ daleko brzękła stłuczona szyba. Judymowa usłyszała ten dŸwięk, pojęła, że to Franekstłukł szybę, i z nagła uczuła do tego chłopca strasznš niechęć. Tak sobie to pomyœlała: "Wezmę tego psa i uduszę! Jeszcze mię tu zacznš tyrpać o szybę. Tylko patrzeć, jak się zlecš..." Szła drogš i dzikim wzrokiem patrzyła na głowę Franka, który, wygwizdujšc, z rękoma w kieszeniach rozglšdał się po okolicy. Co chwila zmuszona była wstrzymywać się, opierać swe pakunki o pryzmy tłuczonego kamienia albo je składać na ziemi. Pot zalewał jej ciało, każdy szew wrzynał się w skórę. Ociężałe i jakby rozdęte nogi zdawały się krwiš broczyć. Mała Karola wlokła się obok matkii nie sprawiała na niej wrażenia idšcego dziecka, istoty drogiej i lubej, lecz jakby wiadra wody, pod którego ciężarem ramię drętwieje. Tak przypełzli do mostu nad szerokš wyrwš, w której głębi toczyła się jasnoniebieska woda. Na moœcie panował hałas. Każde uderzenie koła, każde stšpnięcie nogi końskiej wywoływało huk długo nie milknšcy. U wejœcia na most Judymowa siadła w zupełnym omdleniu. Spoglšdała na miasto jaœniejšce w słońcu z drugiej strony rzeki... Czuła w sobie przez małš chwilę myœli jakieœ czyste i spokojne. Zdawały się radzić jej, żeby szła ku jasnej łšce, namawiać jš mšdrymi słowy. Ale już łški tej nie mogła zobaczyć w sercu swoim. Uderzyła w niš rozpacz jak wicher halny. - Po cóż ja tam idę? - pytała samej siebie złkaniem wewnętrznym, co zdawało się wydzierać z niej wnętrznoœci. - Przecie to nie jest ani Wintertur, ani Amstetten... Co tomoże być za miasto! - wołała głoœno, patrzšc w nie wyschłymi oczami. Siedziała tam głupia i bezsilna, jak plewa przeœladowana od wiatru. Dzieci zeszły z chodnika i bawiły się rzucaniem kamieni w głšb wšwozu. Mogły były pozlatywać w przepaœć, a nie byłaby tego dostrzegła. Z tego odrętwienia zbudził jš głos jakiœ. Stał nad niš wysoki policjant w mundurze i kasku i gadał coœ, wskazujšc oczyma rzeczy i dzieci. Spojrzała mu przelotnie w oczy i głoœno rzekła po polsku: - A szczekaj, psie, choć i cały dzień! Wszystko mi jedno. Żołnierz powtórzył swoje głoœniej. Judymowa rzekła ze złoœciš: - Jak się to miasto nazywa? Niemiec wytrzeszczył oczy i znowu coœ zaczšł mówić. Gdy mu nie odpowiadała i niezwracała uwagi, chwycił w rękę tobół i wskazał jej gestem, żeby go zabierała na plecy. Tchnęła nie tylko najszczerszš chęciš, ale wprost porywem fizycznym, żeby mu plunšć w œlepie, i tylko siłš wstrzymała się od tego. Szła kilkadziesišt kroków na powrót, zupełnie martwa. Zimnezdrętwienie wolno kształtowało się w jakiœplan mętny. Nie miała siły rozumieć tego. Resztkami myœli chwytała to błędne, zaskórne chcenie, żeby tylko wiedzieć, co to jest, i zaraz wykonać... Policjanta już nie było.. Więc znowu wsparła tobół o żelaznš barierę i tak stałana miejscu, œlepy wzrok toczšc naokół. Czuła już tylko, że ciężar tłomoka parzy jšw plecy, i owo zachcenie zdradliwe, dajšce nadzieję spokoju. Stała tam bardzo długo, jakby żelaznymi mutrami przyœrubowana do żwiru chodnika ido bariery. Œrodkiem ulicy po okršgłych kamieniach toczyły się w stronę dworca kolejowego omnibusy i powozy. Nagle wzrok Judymowejzatrzymał się na jednej parokonnej dorożce i osobach w niej siedzšcych. Byli tomłodzi i piękni państwo, ubrani wykwintnie.Dama w skromnym słomkowym kapelusiku zasłaniała jasnš parasolkš młodego człowieka. Obydwoje œmiali się czegoœ i rzucali wokołosiebie szczęœliwe, rozbawione spojrzenia. Judymowa drgnęła, jakby jš kto pchnšł naprzód. Przywołała dzieci i poszła za tš dorożkš. Idšc tak głoœno mówiła do siebie: - Takie szczęœliwe ludzie, takie szczęœliwe...ę,48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żšP°c›ÍcœÍrc?,’cžŃ:Ś"Może mi pomogš... Zbawicielu, Zbawicielu miłosierny... Dorożka toczyła się wolno i Judymowa biegnšc co sił, miała jš cišgle przed oczyma. Głowy osób jadšcych co chwila pochylały się ku sobie. Dwa razy prędzej niż w tamtš stronę Judymowa przebyła odległoœć między dworcem a mostem. Stanęła na podwórzu stacyjnym mało co póŸniej niż dorożka. Właœnie młodzi państwo wysiedli i stali obok, gdy tragarz odbierał z ršk woŸnicy dwa kufry. Judymowa nie wiedziała, co pocznie, ale czekała na chwilę, kiedy do tych ludzi przemówi. Dlaczego do nich - nie wiedziała. Istota jej zmieniła się teraz w jeden tylko wybuch woli: przemówi!... Nagle młoda pani rzekła do swego towarzysza po polsku: - WeŸ od niego numer i chodŸmy do sali. Judymowa zachwiała się na nogach. W oczach jej pociemniało. Zbliżyła się do tej pani jak pijana i zaczęła bełkotać wyrazy przeplatane œmiechem, krzykiem i łkaniem: - Pani! Pani! O, moja przenajœliczniejsza... Pani, pani anielska! Nieznajomi z uœmiechem życzliwoœci zwrócili się do niej. Zamienili ze sobš kilkanaœcie wyrazów francuskich, a potem żywo i ze współczuciem słuchali bezładnejhistorii przygód. Szczególnie młoda kobieta wypytywała się ciekawie o wszystko. Judymowa pokazała im bilet i to ich ostatecznie upewniło, że nie majš przed sobš żebraczki ani oszustki. Na rozkaz tej pani tragarz wzišł rzeczy z ršk Judymoweji odniósł je na salę razem z walizami. Dzieci dostały po kubku mleka. Wtedy dopiero Judymowa mogła zapłakać. Pani anielska sama przez chwilę miała łzy w oczach. On poszedł z biletem do kasy i siedział tam długo. Wrócił z wiadomoœciš, że wszystko jest dobrze, że na skutek jegoreklamacji Judymowa wróci do Amstetten, astamtšd pojedzie we właœciwš drogę, kiedyoni przesišdš się na pocišg idšcy do Włoch. Sama wzmianka, że się z nimi rozstanie, przejęła Judymowš dreszczem. Uspokoili jšobydwoje zapewnieniem, że teraz jej zginaćnie dadzš, że zobowišżš konduktorów i władze, aby jš odstawiono na miejsce, do Winterturu. Młoda pani zaczęła pytać się z żywoœciš o rozmaite rzeczy. Między innymi rzekła: - Pani jedzie z Warszawy? - Tak, proszę pani, z Warszawy? - A jakże się pani nazywa? - Nazywam się, proszę paniusi, Judymowa. - Jak, Judymowa? - ze zdumieniem pytała piękna dama, otwierajšc swe œliczne, błękitne oczy. - Takie nazwisko, proszę paniusi - Judymowa. - To jest - mšż pani nazywa się... jakże? Judym? - Tak, Judym. - Doprawdy? - szepnęła z zaciekawieniem.- A może jakim kuzynem męża pani jest doktór Judym, pan Tomasz Judym? - To rodzony brat męża! Brat rodzony! - wołała Judymowa. - To paniusia zna brata?- Tak, znam troszkę - rzekła pani Natalia. Zwróciwszy się do męża, szepnęła: - Czy słyszysz? - Okazuje się, że miałaœ wielbicieli ze wszystkich sfer towarzyskich... - rzekł panKarbowski. - Chciałabym widzieć teraz naszego ambitnego doktorka... - Istotnie, byłoby to ciekawe! Jakby też witał swojš rodzinę podróżujšcš w tak oryginalny sposób... Sala zaczęła się napełniać. Uderzyły dzwonki, zaszedł przed peron pocišg i Judymowa została usadowiona w klasie trzeciej. Państwo Karbowscy jechali pierwszš. Miało się już pod wieczór. Na stacjach, gdzie zatrzymywano się po kilka minut, młodzi małżonkowie wysiadali ze swego wagonu i przechadzajšc się po peronie gwarzyli z Judymowš, z dziećmi. Pani Natalia interesowała się zdrowiem małej Karolki, która spała niespokojnie na ręku matczynym. Przynosiła jej to wina, tocoœ do zjedzenia, to jakieœ lekarstwo otrzeŸwiajšce. Dała im nieco nadwiędnięty bukiet kwiatów, pół flaszeczki perfum, wachlarz swój - chłopakowi różne wykwintne drobiazgi. Gdy ukazywali się na peronie i chodzili ze sobš, żywo mówišc, pieszczšc się wzajemnie oczyma, ustami i każdym ich wyrazem, Judymowa nie spuszczała z nich oka. Wargi jej szeptały czułe nazwy, słodkie, prostackie, półludowe spieszczenia, a cała dusza oddychała błogosławieństwem tych dziwnych, przeœlicznych postaci. - Żeby cię tak wiecznie chciał twój mšż jakteraz!... - szeptała. - Żebyœ mu była zawsze luba... Żeby się w tobie kochał do samej œmierci... Żebyœcie mieli œliczne, duże, zdrowe, mšdre dzieci... Żebyœ je bez bólu wielkiego rodziła... Żebyœ nad nimi po nocach łez dużo nie wylewała... Bukiet róż trzymała przyciœnięty do ust i poiła się jego zapachem. Wšchała perfumy z luboœciš i czciš dla jasnej pani. Ta woń podniecała jej wdzięcznoœć i zamieniała jš na tęskny zachwyt. Każdy ruch pani Natalii Judymowa chłonęła oczyma, œledziła jej postać i widziała jš w Ÿrenicach wtedy nawet, gdy pocišg ruszał z miejsca i biegł wœród wzgórz ozłoconych zachodem słońca. W nocy w Amstetten państwo Karbowscy rozstali się ze swš protegowanš. Zanim wszakże to nastšpiło, konduktor pocišgu dšżšcego w stronę Innsbrucku zajšł się nišw sposób tak niesłychanie gorliwy, że ta furia pieczołowitoœci œwiadczyła o memento co najmniej pięcioguldenowym. Podróżujšca familia ulokowana została w osobnym przedziałku, na klucz zamykanym. Judymowa do takiego stopnia była znużona,że przez całš noc nie mogła zmrużyć oka. Leżała na twardej ławce i wytężonym wzrokiem patrzyła w szybę okiennš. Noc była widna, księżycowa. Rozległy horyzont nad ranem zasłoniły góry. Grzbiety ich, z poczštku okršgłe, coraz bardziej szczerbiły się i biegły wyżej. Judymowa widziała góry pierwszy raz w życiu. Ten widok tak niesłychany dla człowieka z nizin i z miasta był jak gdyby dalszym cišgiem dnia minionego. W duszy jejte widoki i zdarzenia odbijały się gdyby w wodzie i tworzyły tam obraz zadziwiajšcy. Patrzyła przez okno nie na góry, lecz na ten obraz w głębi siebie samej. Serce jej drżało i wzrok wewnętrzny wlepiał się w to cudne skupienie rzeczy. "Co to jest ta ziemia? I czy to ziemia? Kto sš ci przepiękni ludzie, których ujrzałatam pod tym miastem bolesnym? I czy to ludzie? Kto jej powiedział, żeby szła za nimi? I...?" Przed tym pytaniem serce jej mdlało i we łzach tonęło. Wtedy w niewysłowionym struchleniu pytała się głębin nocnych, łańcuchów górskich i tego œwiętego odbiciaw samej sobie, odbicia w czymœ czułym i wiotkim, jak gdyby w morzu łez. "Kto ich posłał?" Najwyższe szczyty były niby posrebrzone blaskiem księżyca. Ich ostre kły miały teraz łagodny ludzki wyraz. Zdawało się, że dumajš, że zamyœliły się i patrzš kamiennymi oczyma w lazur bezchmurny, usiany gwiazdami. I jeszcze zdawało się, że tak samo jak człowiek - nie mogš zobaczyć... Kiedy niekiedy wzrok Judymowej spadał w otchłań gdy pocišg leciał na skalnych gzymsach arlberskiej drogi. Gdzieœ w głębi,w przepaœci, w niezmiernych szczelinach snuły się białe, zielonkawe piany wód Innu po sennych, œliskich, czarnych głazach. Widoki te nie dziwiły Judymowej. Serce przyjmowało je i cicho, ostrożnie, troskliwie jak drogi skarb, chowało w sobie. Czasami dokoła wagonu roztaczała się głucha ciemnoœć, którš wypełniał dym iłoskot. Judymowa nie wiedziała, co to jest,ale nie czuła lęku. Była tej nocy jakby nad słaboœciš swego ciała i nad wzruszeniem ducha. W pewnej chwili srebrne brzegi szczytów pogasły, jakby je kto zdjšł z wyżyny. Coraz bardziej nasuwały się z cienia szare zręby i granie skał, rozdzierajšc sobš ciemnoœć leżšcš w dole. Z wysoka zstępował górski poranek. Jechali tak przez cały następny dzień i całš noc. Znużenie dzieci stało się jakšœ tępš omdlałoœciš. W ustach, z braku właœciwego napoju, utworzyły im się krosty. Kaszlali wszyscy troje i rzucali się we œnie. W Buchs konduktor austriacki doręczył Judymowš szwajcarskiemu, który ironicznym okiem oglšdał tych podróżnych. Zrewidowano ich rzeczy, zamknięto znowu w wagonie i ruszyli dalej. W blasku nowego dnia ukazało się wkrótce coœ nieziemskiego, coœ, na co patrzšc Judymowa oczom wierzyć nie chciała: błękitne, zimne, tajemnicze jezioro Walensee. Pierwszy promień zza szczytów wypadajšcy w nizinę œlizgał się na falach, które się chwiały w chłodnym mroku. Ta głębia przezroczysta, a zstępujšca w ciemnš otchłań, znowu do drżenia zmusiła serce Judymowej. Wydało jej się, że widziała we œnie te wody, że przez nie szła z rozkoszš i że tam na ich dnie kamienistym leży ów sekret œwięty. Tymczasem brzeg jeziora wygišł się prędkoi jakby zamknšł przed oczyma błękitnš wodę. Pocišg wybiegł na szerokie błonia. Góry znikły i tylko regle œwierkowe snuły się w dali. Łški białe od miodownika, wœródktórych stały gęsto drzewa owocowe, tworzšc jeden sad nieprzejrzany, cišgnęły się jak okiem rzucić. Około godziny jedenastej pocišg stanšł w Winterturze. Usłyszawszy tę nazwę Judymowa przelękła się i bała ruszyć z miejsca. Konduktor otworzył drzwi i dał jej znak, żeby się wyniosła z wagonu. Gdy dŸwigajšc swe toboły i dzieci złaziła ze stopni, ujrzała Wiktora, jak przeciskał się wskroœ tłumu i szukał ich oczami. Zaraz wzłoœć wpadła. Gdy ich zobaczył i podbiegł, sypnęła od razu: - Gdzieżeœ, ty, człowieku,miał rozum, żeby nas w tyli œwiat!... O, Jezu, Jezu... - A cóżem ci - rozkazywał? Mogłaœ nie jechać. Widzisz jš! Powitanie małżeńskie! Od trzech dni przylatuję, jak kto głupi, na każdy pocišg... - Ale, powitanie! Spojrzyjnose, co się z tymidzieciami zrobiło. W gębach majš jakieœ krosty, nawet nie wiem... Masz ty rozum! Jeżeli my nie pomarli w drodze, to prawdziwe zdarzenie. - Takaœ znowuż delikatna! I ja przecie jechałem tš samš drogš. Cóżem miał zrobić, skrócić jš czy co? - Ij, stuliłbyœ gębę, bo doprawdy... - To ty mi stul gębę, żebym ci na powitanie czego zaœ nie ofiarował. Jak ci się nie podoba, to siadaj w kolej i rznij, gdzie ci wypada. Wzišł na ręce Karolę, tobół pad pachę i wyprowadził ich za peron. Szli jakiœ czas wmilczeniu po szosie usypanej żwirem. Obok drogi stały domy, przeważnie piętrowe, w małych ogródkach z żelaznymi sztachetami. Każde okno było zasłonięte zielonš żaluzjš. Te mieszkanka, jak wszystko dokoła, zdawały się kwitnšć i posiadać w sobie zieleń roœlinnš. Na œcianach zwróconych ku południowi rozpięte były gałęzie wina, którego szarozielone gronka gęsto między liœćmi zwisały. - Ty masz, Wiktor, jakie mieszkanie? - cichszym głosem spytała Judymowa, - Przecie że mam. - Jednš izbę? - Dwie nieduże i kuchenkę. Ciasne, ale niczego. - Daleko to? - Kawałeczek drogi. Nie bardzo daleko. W istocie, minšwszy kilka ciasnych krzywych uliczek, wprowadził ich wkrótce do sieni szczupłej kamienicy i na schody wšziutkie, czysto umyte a wydeptane tak, że z desek stopni tylko cienka warstwa została. W klatce schodowej panował zaduch, pomimo że wszystkie sprzęty były tam wyczyszczone i błyszczšce. Na drugimpiętrze Wiktor otworzył drzwi i wpuœcił swojš rodzinę do mieszkania. Było istotnie ciasne i niskie tak dalece, że się głowš dotykało powały, ale miłe. Obadwa pokoiki były wyłożone drzewem i malowane olejno na kolor błękitny. Aż na œrodek pierwszej izby lazł ogromny piec z brunatnych kafli. Całš œcianę zewnętrznš zajmowały okna, których w dwu stancyjkach było cztery. Judymowa z uœmiechem patrzyła na ten lokal i doznawała wrażenia, że wcale jeszcze nie wyszła z pocišgu, tak bardzo te dwa pudełka wymalowane i lœnišce przypominały przedział wagonu. Ale oto w drugiej izdebce dostrzegła łóżko, łóżko pod sam sufit zasłane betami. Zaczęła się co tchu rozbierać. Judym wyszedł do swej fabryki. Dzieci nie chciały iœć spać i wybiegły z ojcem na miasto. Tonšc w puchu, Judymowa wodziła oczami po czystych œcianach, po prostych sprzętach, które nie miały na sobie ani jednej plamki, i usiłowała zatrzymać je w miejscu. Wszystko jej w oczach szło, szło,szło bez końca jak wagony. Œciana wysuwała się ze swego miejsca i przechodziła... Krzesło, komoda, szafa, tłumok, leżšcy na œrodku pierwszego pokoju wszystko to sunęło dokšdœ, bez przerwy... Gdy zamykała oczy, żeby usnšć, natychmiast w nich i w głębi mózgu snuły się nieskończone szeregi wagonów. Koła ichstukajšc pędziły przez całe ciało, przez głowę i piersi, ze drżeniem, z hukiem z zgrzytem. Ani usnšć, ani odpoczšć... Czuła doskonale, jak mija czas, słyszała głosy zewnętrzne, rozumiała, gdzie jest, ale odegnać owego pędu wagonów ani na sekundę nie była w stanie. Z dŸwięków ulicznych zajmował jš i nęcił szczególniej jeden. Był to jakby œpiew, jakby wydawanie lekcji czy chóralne odmawianie pacierza przez gromadę dzieci. Judymowa słyszała nie tylko ogólny ton, ale każdy głosik z osobna, wymykajšcy się z harmonii. Było w tym coœ wesołego nad wszelki wyraz, coœ tak miłego, że nie mogła dać sobie z tym rady. Wstała z łóżka, narzuciła odzienie i czajšc się w głębi izby zaczęła wypatrywać, skšd te głosy pochodzš. Z drugiej strony wšskiej uliczki na tej samej wysokoœci były roztwarte okna jakieœ dużej sali. Na małych drewnianych stołeczkach siedziało tam kilkadziesišt, pewno ze czterdzieœci sztuk indywiduów w wieku lat od czterech do szeœciu. Osoby te gwarzyły, beczały, œmiały się, spierały, swawoliły, ale co pewien czas, na znak dany przez otyłš kobietę w latach, każde ujmowało w ręce szydełko i rozpoczynało pracę. Wtedy to za głosem przewodniczki cały chór, wykonywujšc szydełkiem każdy ruch, kiwał się i œpiewał owš jakby piosenkę. Judymowa nie rozumiała wyrazów, ale nie mogła się wstrzymać, żeby nie powtarzać płynšcych dŸwięków: Ine stache, Fadeli ume g'schluh': Use ziehe. Abe Loh'... Bawiło jš to i zajmowało do żywego. "Cóż też to może być? myœlała. - Szkoła? Ale czyżby kto posyłał do szkoły takie małe berbecie?" Tymczasem w uczelni znowu wybuchały gwary, zabawa, krzyki, gonitwy, a po upływie jakiegoœ czasu dawała się słyszećrecytacja: Ine stache... Patrzšc na tę swawolę połšczonš z robotš,słuchajšc chóralnego gwarzenia, które nie było jeszcze œpiewem, ale już było rytmempodniecajšcym do wykonania bez przykroœcipracy, doznała dziwnego uczucia. Przytulona do œciany, z oczyma utkwionymi w ten obraz, który miała przed sobš, myœlała o czymœ, co jej nigdy przenigdy nieprzychodziło do głowy. I wnet, ledwie pojęła tę rzecz głębokš i mšdrš uczuła w sobie żal œmiertelny. W głowie jej sunęły się wcišż mury, okna, żaluzje, a z oczu leciały łzy rzęsiste. Wzdychała nad sobš i nie tylko nad sobš... Trzymała w sercu bezsilnš mękę patrzenia na dzieci swoje rosnšce ponad rynsztokiem.Z tej zadumy wyrwało jš gwałtowne stukanie we drzwi. Ktoœ ruszał klamkš i pukał. Bała się otworzyć, więc jakiœ czas siedziała przyczajona, ale gdy dobijano się coraz gwałtowniej, przekręciła klucz w zamku. Wszedł do mieszkania mężczyzna wysoki, w kamizelce, z minš tak nasrożonš i oczami tak wœciekłymi, że Judymowa ze strachu aż siadła na krawędzi łóżka. Przybysz zaczšł wrzeszczeć i machać rękami. Pokazywał co chwila liœcie, które trzymał w ręce, ciskał je na podłogę, znowu brał ipchał w kieszeń... Zbliżał się do Judymoweji zadawał jakieœ pytania, a gdy ona wcišż jednako skromnie milczała, wrzeszczał coraz głoœniej. Używał tak z kwadrans. Wreszcie trzasnšł drzwiami i wyszedł. Ledwie Judymowa zdołała oddać się uczuciu szczęœcia, znowu wrócił z całymi garœciami liœci. Kładł je na stole i błyskajšc białkami oczu, co kilka słów powtarzał: - U se! Nie wiadomo skšd jej taka chęć przyszła, doœć że zaczęła ziewać. Osłaniała wprawdzie usta rękš, ale jegomoœć widziałto i doœwiadczał paroksyzmu furii, bo trzšsł się cały i tupał nogami. Przyglšdałamu się uważnie, od stóp do głów, poprzysięgajšc sobie w duszy, że gdyby tak, co daj Boże, drugi raz wyszedł z izby,to już nie głupia otwierać mu drzwi z klucza. W istocie awanturnik wyskoczył krzyczšc jeszcze na schodach. Co tchu zamknęła drzwi, położyła się do łóżka i przykryła pierzynš. Tak w półsennym odurzeniu leżała ze dwie godziny, aż jš znowu zbudziło stukanie we drzwi. Był to Wiktor w towarzystwie owego złego Szwajcara i dzieci. Wiktor coœ bškał, ale prędzej dla okazania żonie, jak się to rozmawia po niemiecku, niż dla wyjaœnienia sprawy. - Czegóż ten od nas chce, Wiktor? - spytałaJudymowa. - A to nasze dzieci obdarły mu wino. - Co za wino? - Wiesz, oni tu majš winne krzewy na œcianach... Ten biurger miał calutki front domu pokryty. Przyszedł Franek z Karolš, wzięłyi obdarły wszystkie liœcie, powyrywały e...ę,48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŸPI C ™ şc€ĄSsc˘Ć': cŁ5b Gbadyle ze ziemi. No i trzęsie hajba morowe powietrze ze złoœci. - Po cóżeœcie wy toto zrobiły? - Wielkie œwięto, że my liœcie urwali! - zaperzył się Franek. - Masz mama o co piekło robić... - Ten hajb mówi, że tu już do ciebie przychodził - rzekł Wiktor do żony. - A przychodził. Nawet dwa razy. Gadał sobie coœ, ja słuchała. Wygadał, co wiedział, i poszedł. - Ech, już z tym narodem to człowiek nigdydo ładu nie dojdzie. To prawdziwy kryminałten kraj! Tu o godzinie dziesištej wieczoremjuż ci nie wolno we własnym mieszkaniu tupnšć obcasem w podłogę, bo się cały dom zleci. Nie wolno ci rozmówić się z drugim głoœniej, nie wolno ci w kuchni trzymać wišzki drzewa, palić ognia, jak wiatr wieje, nie wolno chlusnšć naftš dla podpalenia w piecu, bo zaraz dwadzieœcia pięć franciszków kary - diabli wiedzš, co tuwolno... Szwajcar tymczasem wcišż do nich gadał. Judym wytłumaczył żonie, że on siętak dopytuje, po co te dzieci zrobiły mu takš krzywdę, żeby niszczyć dojrzewajšcš gałšŸ winnš. Kto ich tego nauczył, żeby takimi łotrami być już w dzieciństwie. Sprawa została odłożona do póŸniejszego czasu, gdyż sam Judym nie rozumiał dobrze, co tamten gada. Wiedział tylko, że z tego mieszkania stanowczo go wylejš i żedrugiego w mieœcie bezwarunkowo nie znajdzie. To go wprawiało we wœciekłoœć. Przeklinał hajbów na czym œwiat stoi, wymyœlał im po polsku i po szwajcarsku. Wreszcie rzekł do żony: - Ja ci otwarcie powiem, że ja tu nie myœlęsiedzieć. - Gdzie? - A tu. - Cóż ty znowu gadasz? - Ja rznę do Ameryki. - Wiktor! - To jest niewola, nie kraj! Zarabiam tu wprawdzie więcej niż w Warszawie, ale wiesz ty, ile przy Bessemerze płacš w Ameryce? Pisał mi Wšsikiewicz detalicznie. To jest dopiero pienišdz. - Cóż ty mówisz, cóż ty mówisz... - mamrotała. - To my już do dom nigdy... - Do Warszawy? Masz ci! Jakże ja mam wracać? Zgłupiałaœ? A zresztš po jakie stotysięcy diabłów? Myœlał chwilę, a póŸniej mówił głoœno, wstrzšsajšc głowš: - Moja kochana, Bessemer jest wszędzie naœwiecie. Ja idę za nim. Gdzie mi lepiej płacš, tam idę. Mam tu siedzieć w tej dziurze? Nie ma głupich!... W oczach Judymowej wędrowały wcišż œciany, okna i sprzęty. Upadła na poduszki jak bezwładne drewno i osłupiałymi oczyma patrzyła się w malowane deski sufitu, który się z niš dokšdœ, w nieskończonoœć, w zaœwiaty posuwał, posuwał... O zmierzchu W życiu doktora Judyma zaczšł się okres szczególny. Na pozór była to taka sama egzystencja, te same obowišzki, takież dšżnoœci i starcia. W gruncie rzeczy jednakmłody lekarz stał się jak gdyby innš osobistoœciš. To, co czynił, czym się zajmował, była zewnętrznš powłokš jego istotnej natury, czymœ niby ciało, w którego głębi wykwitł duch samoistny. Leczenie chorych, rzeczy szpitalne i zakładowe, wyjazdy do dworów i wsi okolicznych nie uległy zmianie, owszem, przychodziły z większš jeszcze łatwoœciš, ale była to tylko eksploatacja żywej, kipišcej siły. Głšb duszy doktora Tomasza zajęło coœ tak nowego, jak nowš jest wiosna po twardej zimie. Między jednym a drugim wschodem słońca zamknięte były jakby gaje czarodziejskie, dalekie od tego œwiata, schowane za wysokimi murami. Cišgle trwało to pachnšce wrażenie, jakiego doznał w dniu kwietniowym, kiedy, przybywszy po raz pierwszy do Cisów, stał w oknie i patrzał w głębinę alei. Jeszcze gałęzie drzew wysokich sš nagie, szare i chude jak chrusty leszczynowe. Barwa ich sprzecza się z dziwnym błękitem, co się kurzy i stoi tuż nad ziemiš, między pniami, niby rzadki, rozwiany dymek. Zaledwie pierwsze, zmarszczone i słabe liœcie wyprysły z końców cienkich gałšzek bzu. Ciężkie pęki jak złotolite gruzły zdajš się spływać z brunatnych prętów kasztana. Słońce to płomienistym pożarem spada na wilgotnš ziemię, to odlatuje do modrych królestw swoich i ginie w różnobarwnej sukni obłoków. Jasne murawy ukazały się na szarym, parujšcym gruncie. Pierwsze ich pióra drżš, odwracajš się i chylš ku słońcu. Radosny œwiergot ptaków i z oddali wesołe krzyki dzieci dajš się słyszeć, a cały przestwór pełen jest woni fiołków. W tej dziedzinie wstawała z każdym wschodem słońca ostra noc duszy. Ona to sprawiła, że oczy widziały teraz wszystkoz podwójnš jasnoœciš. Rzeczy i sprawy zewnętrznego œwiata łšczyły się i rozchodziły inaczej, a wszystkie przedmioty ukazały swe fizjonomie pełne mšdroœci i porzšdku. Myœli codzienne wypadły ze swoich siedlisk i były jak młode ptaki spłoszone z gniazda, co na wszystko patrzš w zdumieniu. Po co jest wiosna? Czemu noc przemija i czemu dnieje? Dokšd żeglujš pracowite chmury, czasem niewinne jak sny dziecięce, a czasem straszliwe jak trzewia rozršbane toporem, z których czerwona krew się leje? Dla kogo rosnš kwiaty wiosenne i czemu zapach z nich się rozszerza? Co to sš drzewa i z jakiej przyczyny w biały dzień upuszczajš na ziemię coœ jakby noc: czarujšce cienie swoje? Wieczory, kiedy księżyc był wystawiony w jasnych niebiosach, które, jak mówi Biblia, sš sprawš palców bożych, przemieniły się w œwięte misterium. Były tajemnicš niedocieczonš, do której dusza jak do skończonej formy swojego szczęœcia w tęsknocie wzdychała. O zmierzchu panna Joanna częstokroć przychodziła do parku z jedynš teraz uczennicš swojš, pannš Wandš. Tam przypadkowo spotykały doktora Tomasza. Chodzili we trójkę w ciemnych alejach, rozmawiajšc o rzeczach obojętnych, naukowych, artystycznych, społecznych. Był w tym szczególny urok, że prawie nie widywali swych twarzy ani oczu. Tylko ciemne postaci, ciemne osoby, ciemne istoty, jakby same dusze... Tylko z dŸwięku głosu mogli poznawać wzajemnie upragnione marzenia. Czasami, z rzadka, spotykali się w towarzystwie i wówczas, gdy usta tak samo jak w parku wymawiały obojętne frazesy, oczy prowadziły innš rozmowę, pełnš zapytań, odpowiedzi, próœb, wyznań i obietnic, rozmowę stokroćwymowniejszš niż słowna. Judym był jakby szalony na samš myœl, że zobaczy swojš "narzeczonš". Tak jš mianował w myœlach, chociaż nigdy jeszczenie wyjawił jej ani swojej miłoœci, ani proœby o rękę. A gdy mógł widzieć te oczy,w których uœmiechał się z rozkoszš cudowny wdzięk miłoœci, zdawało mu się, że krew zaczyna wypływać z jego serca, że słodka œmierć na podobieństwo fali oceanu otacza go i niesie do stóp tego zjawienia. Radoœć i słodycz tych obcowań była tak niezrównana, że nawet wszelkie żšdze cielesne tłumiła. Judym nie pragnšł panny Joasi jako kobiety, nigdy z niej w marzeniu nie zdzierał szat dziewiczych. Pachnšce dymy błękitne otoczyły jš i zasłaniały od myœli pożšdliwych. Nade wszystko, nad pięknoœć, dobroć i rozum kochał w niej swojš czy jejmiłoœć, ów zaklęty wirydarz, gdzie człowiek wchodzšcy zdobywał nadziemskš zdatnoœć pojmowania wszystkiego. Drżał nasamš myœl, że jeœli tej łaski niebios, którš,Bóg jeden wie dlaczego, zobaczył na swej drodze, dotknie się wolš, jeœli wycišgnie rękę i zechce ujrzeć lepiej to coœ zaziemskie, to ono zginie natychmiast. A myœl o zniknięciu szerzyła w nim zimno œmierci. I tak cišgle płynęły w jego sercu dwie strugi: tęsknota i trwoga. Gdy przypatrywał się wykwintnej i delikatnej postaci panny Joasi, stawała mu w oczach,jak nieodłšczne widmo, suterena z ulicy Ciepłej. Wszystko zdobyte znikało. Pamiętało swojej rodzinie rzemieœlniczej, o ciotce, która go wychowała, o towarzyszach jej zabaw... Zdawało mu się, że skulony, obdarty, głodny i zdeptany, stojšcy na samym brzegu upodlenia, jest w ciemnej izbie piwnicznej. I oto zstępuje po schodachciemna osoba. Słychać cichy szelest jej sukien, pachnšcy szmer jej nadejœcia... Z wolna schodzi, zatrzymuje się na każdym głazie. Niesie w oczach dalekowidzšcych przedziwne posłannictwo swojej miłoœci. Wolno mu na niš patrzeć, ale jeœli się dŸwignie i przemówi jedno słowo błagalne, jeœli dotknie jej ręki wycišgniętej, to wówczas nastšpi coœ przeczuwanego, coœ, co czyha, co czeka cierpliwie i wlepionymi oczyma patrzy na każde postanowienie. Pewnego dnia w drugiej połowie czerwca Judym szedł do jednej z odleglejszych wiosek. Z umysłu skracał sobie drogę, idšcna przełaj œcieżkami, dla prędszego załatwienia "wizyty" i powrotu jeszcze przed zachodem słońca. Œcieżka szła nad brzegiem rzeki, która u jednego krańca rozległej łški w dolinie między dwoma płaskowzgórzami, wiła się wœród zaroœli. Dróżka ta, kryjšca się w cieniu drzew, wyciœnięta na miękkim gruncie, była tylko z wierzchu obeschnięta,a głšb jej uginała się jeszcze pod nogš. Naokół były trawy, wikle i rokity. Judym szedł prędko, z rękami w kieszeniach i oczyma spuszczonymi, nic prawie dokoła siebie nie widzšc, gdy wtem na zakręcie drogi zobaczył pannę Joannę. W pierwszej chwili był tak oszołomiony, że nawet się z niš nie przywitał. Szedł kilka kroków myœlšc o tym, czy ona czekała tu na niego,czy to może jest sen... Nie zdziwiłby się wcale, gdyby znikła w powietrzu jak mgła znad łški. Nie czuł także szczęœcia. Spoglšdał na jej twarz bladš, pomięszanš i obojętnie zauważył, że jej prosty nosek z tej strony widziany jest jakiœ inny... Po niejakiej chwili domyœlił się wreszcie, że to jest jakby cud... Nie będzieczekał na niš w parku, nie będzie spieszył do chorych, nie będzie skracał sobie godzinpozostajšcych do zmierzchu różnymi sposobami, bo ona tu jest z nim razem, sama jedna... Był w tym nawet pewien jakby zawód. - Pani na spacer?... - rzekł czujšc w tej samej chwili, kiedy mówił te wyrazy, że postępuje jak zupełny, ordynarny głupiec, bo przecie ta chwila, która mija, jest najważniejszš i będzie pamiętnš w całym życiu. Ale zaraz po sekundzie tego przeœwiadczenia nadeszło zapomnienie o wszystkim i obojętnoœć taka zupełna, jakbykto poprzedzajšce wrażenie przysypał worem piasku. - Ja chodzę tutaj co dzień, jeżeli, rozumie się, deszcz nie pada... - odpowiedziała panna Joanna. Judym wiedział, że skłamała. Wiedział, że przyszła w to miejsce pierwszy raz i dlatego, żeby go spotkać. Słowa jej słyszał dobrze, ale zdawało mu się, że przychodzš z jakiejœ oddali. Nie rozumiał ich zresztš, zajęty radoœciš patrzenia w jej serce. - A panna Wanda? - Wanda o tej porze jeŸdzi konno z panem plenipotentem. - Pani nie jeŸdzi konno? - Owszem... Bardzo lubię. I niegdyœ, niegdyœ... mój Boże... Teraz już nie mogę. Muszę mieć troszkę, tylš odrobinkę wady serca czy czegoœ takiego, bo każda przejażdżka nabawia mię bólu tu właœnie, gdzie bije to przebrzydłe. Mam póŸniej bezsennoœć. Judym, słyszšc te słowa, uczuł w swym sercu literalny, fizyczny ból i taki żal, taki niezgruntowany, bezbrzeżny żal, że musiał œcisnšć zęby, aby nie wybuchnšć płaczem. - Dlaczegóż się pani nie poradziła jakiego dobrego lekarza w Warszawie? - Ech!... Dobry lekarz nie poradzi na takie rzeczy. A zresztš, kto by tam zwracał uwagę. Nie jeŸdzić konno - to taka łatwa rzecz do zrobienia... - To nie jest wcale wada serca i ani cienia choroby w tym nie ma... - mówił z uœmiechem. - Zwyczajne, najzwyczajniejszezmęczenie. Organizm nieprzyzwyczajony... - Mój organizm? - ...Pod wpływem forsownego wysiłku ulegana czas pewien wyczerpaniu... Może byłoby dobrze, gdyby się pani przemogła i jakie dwa, a nawet trzy razy w tygodniu bez zmęczenia, rzecz prosta, jeŸdziła na tej siwce. - Tak pan myœli? - Naprawdę. Pani musi przeœlicznie wyglšdać na koniu... Powiedział to zdanie bez chwili namysłu i faktycznie bez wiadomoœci, jaki sens majš te słowa. - A to dopiero terapia! - rzekła panna Joanna nie patrzšc na niego. Złoty uœmieszek, najpiękniejszy z uœmiechów, otoczył jej twarz jakby blaskiem słonecznym. Brwi i wargi drgnęły wesoło. Judym przez chwilę daremnie czekał, aż usta powiedzš wyraz skrzydlaty, który chował się w tym przeœlicznym uœmiechu. Nikły rumieniec jak zorza płynšł po jej policzkach. - Proszę pana - mówiła rumienišc się corazbardziej - pan jeŸdził czasami tramwajem na Chłodnš czy na Waliców? - JeŸdziłem... Rozumie się... A dlaczego się pani pyta? - Tak się tylko pytam. Kilka razy widziałam pana jadšcego w tamtš stronę. Był pan wówczas troszkę inny, nie taki jak teraz. Może zresztš w cylindrze tak się pan wydawał. To było ze trzy lata temu, a może nawet więcej. - Dlaczego pani zwróciła wtedy na mnie uwagę? - Nie wiem, dlaczego. - Za to ja wiem dobrze. - Czyż tak? - Wiem na pewno. - Niechże pan powie, dlaczego. - Dlatego, że... Judym pobladł. Uczuł, jak skóra cierpnie mu na głowie i jak zimny dreszcz falš spływa przez całe ciało. - Nie - mówił - nie powiem teraz. Kiedy indziej... Panna Joanna zwróciła na niego oczy, przyjrzała mu się szczerym, rzetelnym spojrzeniem i zamilkła. Szli długo. Na kresach łški, po urwisku płaskowzgórza rozrzucone były chaty wsi,do której Judym zdšżał. Droga, wšska w nizinie, zmieniała się w szeroki wygon pokryty mnóstwem kolein i wygrodzony żerdzianym płotem. Panna Joanna szła tš dużš drogš kilkadziesišt kroków. Z nagła stanęła i mówiła: - Pan idzie do wsi? - Tak, do chorych. - Ja tam już nie pójdę. - Dlaczego? - Nie, nie pójdę. - Już pani wróci do domu? - pytał z żalem w głosie i oczach. - Tak, już trzeba wracać. Zresztš... Długo pan tam zabawi? - Nie bardzo, z jakie pół godziny. - A tak... Ja tu poczekam. Albo lepiej... - Panno Joanno... - Albo lepiej tam, na krajutego wzgórza. - Ach, to dobrze, to œliczna, œliczna myœl! Poszedł szybko tš drogš. Byłby biegł pędem, byłby zresztš całkiem, do licha, zaniedbał chorych. Wstrzymywał go tylko przesšd, że ona tam czeka. Gdyby nie spełnił... Ta pewnoœć sprawiała mu rozkosz bezbrzeżnš. Czuł, że jest to już zbliżenie, coœ jakby schadzka, jakby umówiony czas radoœci wspólnej, a zarazem przesšdnie cieszył się, że szczęœcie samo przyszło, że go nie wołał ani wypraszał. Chciał załatwić się z chorymi co tchu, ale jak na złoœć przed każdš chatš, do której wchodził, zgromadzały się baby z dziećmi, chłopi z okaleczonymi palcami... Musiał ich badać i opatrywać. Był już prawie zmierzch, gdy wreszcie wybiegł ze wsi i rozpalonym wzrokiem szukał panny Joanny.Były chwile, że tracił władzę nad sobš. - Odeszła... - szeptał połykajšc łzy jak dziecko. Zobaczył jš wówczas dopiero, gdy blisko podszedł do wzgórza. Siedziała na ziemi między ogromnymi jałowcami. - ChodŸmy nie tędy łškš, bo już mgła się œciele i wilgoć... - mówił zbliżajšc się do niej. - A którędy? - Można przejœć górš, wprost przez pola, astamtšd brzegiem łazińskiego lasu. - No, dobrze, tylko musimy się bardzo spieszyć, bo już noc prawie. Weszli na szczyt urwiska i znaleŸli się w polu otoczonym z trzech stron lasem. Z dwu stron był to bór liœciasty, z trzeciej - sosnowy. Słońce padało na milczšcš œcianędrzew, złocšc nieruchome kępy grabów i brzóz barwami tak żywymi, że oko chwytało dokładne kształty liœci bardzo dalekich. Za parowem, z którego wyszli, w nieskończonym oddaleniu, u kresu pól mienišcych się od zboża, słońce zachodziło. Poziome jego promienie leżały na jasnych drogach, na szybach wód, zwykle skrytych, na bezbarwnych powierzchniach domostw wieœniaczych Figury idšcych, Judyma i panny Joasi, rzucały dwa cienie, jak gdyby dwa niezmierne widma ich bytów, które przed nimi idš, łšczš się, zbliżajš i odsuwajš od siebie. Purpurawozłocisty blask przedmiotów trwał krótko. Tarcza słoneczna wlała się w ziemię i utonęła. Wówczas daleki gaj liœciasty przygasł. Zaczšł oddalać się, oddalać, odchodzić... Judym wpatrywał się w tę okolicę i doznał niewytłumaczonego uczucia. Był już tam nieraz, to prawda, ale zdało mu się, że jużpodobne uczucie przeżył w tym samym miejscu. Już niegdyœ, niegdyœ... To jest miejsce, do którego szedł przez całe swoje długie, tułacze życie. "Dlaczegóż to tak? - marzył wpatrujšc się w tę dziwnš polanę. - Dlaczegóż to tak?" I oto przez chwilę, przez mgnienie Ÿrenicy,goœciło w jego wiedzeniu coœ niby odpowiedŸ, tak jakby dŸwięk słowa, które wiatr przyniósł z oddali, ale natychmiast z ucha wyrwał i rozwiał. Częœć tego pola, jakby wzgardzonego przezludzi, była zasiana. Obok cišgnęła się niwa zorana i zawleczona, co było widokiem niezwykłym o tej porze roku. Ta ziemia była jeszcze ciepła, pulchna i miękka. Nie liœcie, powyrywały e...ę,48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż¤PO NĽŸ c€ŚĄKc§ě'~/¨j.c€Š…<Ówięziła nóg, jak piasek na wydmie, lecz je ogrzewała delikatnš głębiš swojš. Stopy panny Joanny, obute w pantofle, zupełnie ginęły w roli. Obydwoje nie zwracali na ten szczegół uwagi, ale o nim dobrze wiedzieli. Z szarej gleby zaczęła się dŸwigać w górę jej barwa, zaczęła wchłaniać połyskujšce przed chwilš kolory lasu i słać dokoła, daleko i blisko, zmrok cichy, zmrok ciepły, zmrok wonny. - Nie powiedziałem wtedy - rzekł Judym - dlaczego pani zwróciła na mnie uwagę, gdy jechaliœmy tramwajem w stronę ulicy Chłodnej... Otóż mnie się zdaje, że wiem. - Pan to wie? - Tak, wiem. - Bardzo jestem ciekawa. - Pani musiała wówczas po prostu przeczuć... - Co przeczuć? - Wszystko, co ma nastšpić.- Cóż takiego? - Że to ja właœnie będę mężem twoim. Panna Joanna nie okazała zdziwienia. Szła w spokoju. Blada jej twarz wydawała się uœpionš. Judym nachylił się ku niej. - Czy aby dobrze, czy z rozwagš pan to czyni?- mówiła cichym, głębokim głosem. -Niech pan dobrze nad tym pomyœli... - Już wszystko przemyœlałem. To twarde oznajmienie istoty rzeczy nie wyrażało, ale dŸwięk jego był tak decydujšcy, że panna Joasia nic nie odrzekła. Judym teraz dopiero uczuł, jak bezgranicznie jej pragnšł. Wszystko zginęło mu z oczu. Mrok wdarł się do głębiduszy i wszystko w niej zgasił. Zdawało się, że opór miękkiej, głębokiej ziemi, w której nogi brodziły, nie ma końca, że cišgnie się setki godzin. Szary zmierzch, to pożšdliwe zrzekanie się œwiatła, sprawiałodzikš rozkosz. Był to niewiadomy żywioł, który zdawał się rozdymać w jakiœ płomień i poprzedzać tę œwiętš, boskš, tajemnš noc, jak krzyk wesoły wołajšcy wszerokiej pustce nad ziemiš. Prawš rękš Judym objšł swš "żonę" i leweramię jej uczuł na swej piersi, a głowę tuż przy policzku. Schylił się i zanurzył usta w bujne, wzburzone, czarne włosy dziewicze, owiane czymœ pachnšcym... Łzy płynęły z jego oczu, łzy szczęœcia bezgranic, które zamknięte jest w sobie i którego już się nie doœwiadcza po wtóre. Wzdrygnęli się, gdy stopy ich uczuły grunt twardy na skraju lasu, ale nie zwolnili kroku. W gšszczu sosen stała już ciemnoœćjak czarny marmur, którš kiedy niekiedy niby złota żyłka przecinał lecšcy robaczekœwiętojański. Wzrok ich spostrzegał te złote nici i omijajšc œwiadomoœć umieszczał piękny, nikły ich półblask na wieczne czasy w pamięci jak drogocenny skarb życia. Było tak cicho, że słyszeć się dawał jakiœ odległy, odległy szmer wody, gdzieœ sšczšcy się z upustu. Pannie Joannie wydało się, że ten głos coœ mówi, że to onwoła... Podniosła głowę, żeby usłyszeć... Wtedy uczuła na swych wargach niby rozżarzone węgle. Szczęœcie jak ciepła krew wpłynęłodo jej serca falš powolnš. Słyszała jakieœ pytania, słowa ciche, œwięte, spod serca. W ustach swych wyrazów znaleŸć nie mogła. Mówiła pocałunkami o głębokim szczęœciu swym, o dobrowolnej ofierze, którš witała... rozdziały 7 - 9 Szewska pasja Sposobem z roku na rok praktykowanym Krzywosšd załatwiał szlamowanie stawu, gdy wtem już w pierwszej połowie czerwca zjechało tyle kuracjuszów, że ukończyć roboty nie było można. Tylko z częœci stawu od strony rzeki muł był wybrany do głębi. Reszta przedstawiała sięw postaci bagna, które woda ledwo była w stanie przykryć. Po spuszczeniu jej błotko wysychajšce okryło się zielonym kożuchem wodorostów i szerzyło woń ohydnš. Robotnicy pracujšcy przy rydlu i taczkach dostawali febry, nawet sam Krzywosšd miał goršczkę i dreszcze. W okolicznoœciach tak trudnych, gdy przy obcych nie było sposobu wywozić za park furami zgniłego szlamu, Krzywosšd wpadł na myœl genialnš. Nic nikomu nie mówišc, kazał w pewnym miejscu rozkopać groblę do gruntu, wstawić w ten otwór pochyłš rynnę z desek szerokoœci łokcia i puœcić naniš strugę wody, która sšczyła się na dnie spuszczonego stawu. Utworzyło to rodzaj kaskady, która zlatywała doœć bujnie do koryta rzeki. Wówczas Krzywosšd postawiłkilkunastu silnych ludzi z taczkami, innych zrydlem, rozkazał im wybierać szlam, zwozić go po narzuconych deskach do rynnyi rzucać w to drewniane łożysko strumienia. Woda pędzšca z wysoka porywała szlam i niosła go w stronę MorzaBałtyckiego. Był to figiel tak wyborny, że wszyscy zdumieni byli jego oryginalnoœciš. Ciężkie wozy nie roznosiły po parku ciekšcego szlamu, brudni ludzie nie łazili œcieżkami - itylko sam staw cuchnšł jeszcze ile się dało. Liczono jednak, że przy wzmożonym natężeniu pracy za dwa, trzy tygodnie dno stawu obniży się i wodę można będzie wstrzymać. Judym zatopiony po uszy w miłoœci nie wiedział o niczym. Gdy idšc przez groblę dozakładu na obiad zobaczył po raz pierwszymaszynerię wodnš, stanšł oniemiały. Tak dalece nie rozumiał, co to ma znaczyć, że zapytał pierwszego z brzegu pracownika: - Co to, chłopcy, robicie tutaj? - A szlam na wodę puszczamy, proszę pana doktora. - Na wodę szlam puszczacie? - Juœci. - A przecież nad tš wodš stojš wasze wioski. Jakże ludzie będš bydło poili i korzystali z tej wody? - A to nie nasze dzieło. Pan administrator kazał, my wywalamy, i spokój. - A... skoro pan administrator kazał, to wywalajcie, i spokój. - Tu już chłopy przylatywały z Siekierek - rzekł któryœ - prawowały się z panem, z administratorem, że, padajš, w całej rzecewoda zmulona, ale ich pan sklšł i wygnał. Tyle wygrali. Judym odszedł. Udał się brzegiem strumienia w zamiarze, nie bardzo zresztš wyraŸnie sformułowanym, zbadania, czy wistocie woda jest zmulona. Szedł długo po łšce œwieżo skoszonej i z wzrastajšcš wœciekłoœciš patrzał na burš, gliniastš ciecz, która leniwie toczyła się w korycie rzeki. W pewnej chwili złoœć ta ustała. Zastšpiło jš promienne przypomnienie czegoœ miłego... Judym zapomniał o rzece. Zapomniał tak doskonale, jak gdyby stracił z oczu rzeczywistoœć, i sam widział senne marzenia, daleko bardziej realne i niewštpliwe niż staw, rzeka, szlam, chłopi,Krzywosšd... Dopiero w parku ocknšł się i podniósł głowę. Przy œwieżo zbudowanej œluzie stał Krzywosšd i dyrektor. Na ich widok młody lekarz uczuł wstręt fizyczny. Uczuł, jakby te dwie figury wydzielały ze siebie ohydny fetor szlamu. Postanowił, że nie zbliży się do nich, uda, jakoby ich nie widział, i odejdzie innš drogš. Cóż go, u stu tysięcy, obchodzš wszelkie sprawy ze szlamem! Czy ta rzecz jest jakimœ ważniejszym nadużyciem w szeregu miliarda innych? Czemuż jej właœnie ma poœwięcić tyle uwagi? A niech robiš dziady, co im się żywnie podoba! To ich rzecz. Zamiast leżeć od dawna, niech bryka jeszcze ten chodzšcy cmentarz! Doœć się z nim i tak nasiepał. Wykazał wszystko, co uważa za złe i dobre. Nie chcš go słuchać,robiš swoje - no to niech będzie! Szybkimi kroki szedł w swojš stronę i na samym szczycie wszelkich innych argumentów znalazł w głowie jeszcze jeden: "To jest rola zakładu leczniczego: dostarczać najciemniejszej warstwie ludnoœci zmulonej wody do picia. Zamiast tę warstwę... Cha, cha... Pyszna ilustracja całej afery. Ten œmierdzšcy szlam w rzece- to jest działanie zakładu leczniczego. Ilustracja szumnych frazesów o >>roli społecznej zakładu w Cisach<<". Nie mógł wytrzymać. Ten tylko dowcip im powie - no i basta! Powie to Krzywosšdowi, nie, nie, nie Krzywosšdowi! Powie dyrektorowi w żywe oczy i raz na zawsze skończy dyskusję. Będzie to ich Pyrrusowe zwycięstwo. Zdawało się, jakby ten argument ujšł go za kołnierz i nawrócił z drogi. Jasnoœć faktu i logika rozumowania była tak oœlepiajšca, że wobec niej wszystko znikło jak cień wobec œwiatła. Gdyby kto biciem zmuszał Judyma w owej chwili do wyszukania argumentu który by osłabił siłę konceptu o tej mniemanej roli zakładu, nie wydusiłby z niego ani jednej myœli. Dyrektor i Krzywosšd widzieli zbliżenie się młodego asystenta, ale udawali, że prowadzš ze sobš dyskurs ważniejszy niż wszystko na œwiecie. Dopiero gdy witał się z nimi, zwrócili się doń nie przerywajšc zresztš ani na chwilę ożywionego traktatu o jakimœ włosieniu do materaców. Judym długo milczał, obojętniepatrzšc na chłopów unurzanych w błocie, bosych, bez ubrania, którzy pchali przed sobš wielkie taczki. Wszystko kipiało w nimiprzewracało się do góry nogami. W myœli powtarzał swój dowcip i układał go w formę literackš. Chciał to wyrazić w uwadze niewinnie zjadliwej, która by pomogła treœci wejœć jak lekkie ukłucie, a na zawsze otruła umysły przeciwników. Rzekł wreszcie, pasujšc się ze sobš, żeby ani jeden dreszcz muskułu nie zdradzał wzruszenia: - Co to panowie robiš tutaj? Czy można zapytać? - Jak kolega widzi rzekł dyrektor, troszkę blady. - Tak, widzieć widzę, ale wyznaję, że nie rozumiem. - Wozić teraz nie można, więc Krzywosšd wymywa staw wodš. - A... wymywa staw... Dyrektor umilkł. Po chwili zapytał tonem zimnym i zdradzajšcym gniew: - Panu się to nie podoba? - Mnie? Owszem. Dlaczegóż miałoby mi się nie podobać? Jako motyw do rodzinnego pejzażu... - Jako motyw do rodzinnego... - Jest to zasada dobrego gospodarstwa, żeby zużytkować każdy œrodek na korzyœć przedsięwzięcia. Skoro mam... - mówił Krzywosšd. Judym, z ostentacjš nie słuchajšc tego, co mówił administrator, powtórzył z naciskiem, zwrócony tylko do dyrektora: - Jako motyw do rodzinnego pejzażu. Przekonałem się, że to, co częstokroć zowiemy rolš zakładu w historii okolicy, przypisywanie mu jakiegoœ społecznego czyhigienicznego znaczenia, jest tylko rodzimš blagš, efektem, reklamš, obliczonš na głupotę histeryczek. Dla mnie tedy jest to widok taki sam jak każdy inny. - Nie lubię tych pańskich lekcji! Jestem człowiek stary... - A ja jestem człowiek młody, który starcem w danej chwili żadnš miarš być niemoże. - Mój łaskawy panie! - Jestem lekarz! Uważam za rzecz ze stanowiskiem lekarza niezgodnš to, co pan dyrektor pozwala czynić swemu totumfackiemu. - Mój dobrodzieju! - mruknšł groŸnie Krzywosšd - rachuj no się, z łaski swej, ze słowami! Także! Totumfacki... Nec sutor ultra crepidum. - No, no! daj no pokój z twojš tam łacinš...- krzyknšł dyrektor. - Ja ci tu dam łacinę! Zwracajšc się zaœ po chwili do Judyma, mówił z cicha, ale dobitnie: - Pańskie admonicje nie wywrš tutaj żadnego wpływu ani na mnie, ani na nikogo.- Wiem o tym dobrze. Ja... - Jeżeli pan wiesz o tym dobrze, to nie rozumiem, po co się mięszasz w nie swoje rzeczy. To do pana, kochany panie, wcale nie należy. - Czy kwestie higieny należš do pańskiego totumfackiego? - Tu nie ma wcale ani kwestii higieny, ani tym mniej nie ma totumfackiego. Co się panu wydaje? Gdzie Rzym, gdzie Krym? Higieny! - Higiena jest, ale dla ludzi bogatych. Chłopyi ich bydło niech pijš muł z naszego stawu.Otóż ja panu dyrektorowi krótko powiem: przeciwko temu, co się tu robi, ja kategorycznie protestuję! - A protestuj sobie, kochany panie, ile wlezie... Ile tylko wlezie! Krzywosšd, najmiesz mi na jutro dwa razy tyle robotników co dziœ. - Panie Piórkiewicz - zawołał Krzywosšd doekonoma - każ pan pójœć komu po wsi, żebydo roboty przyszło jeszcze z oœmiu, z dziesięciu. Zwracajšc się do Judyma, administrator zaœmiał się szyderczo, z całego serca, i rzekł: - No, i cóż pan na to, panie reformatorze? - Ja nic na to, stary oœle! - rzekł Judym spokojnie Krzywosšd przez chwilę patrzał w niego wlepionymi oczyma. Wtem zbladł i, wznoszšc pięœć, o krok się posunšł. Judym dostrzegł ten ruch i stracił œwiat z oczu. Jednym susem przypadł do Krzywosšda, chwycił go za gardziel, targnšł nim z dziesięć razy, a potem pchnšł go od siebie. Administrator stał tyłem do stawu. Rzuconyprzez Judyma, zleciał z grobli, runšł w szlam i zanurzył się w rzadkie bagno, tak że ledwo go było widać. Chłopi cisnęli rydlei pospieszyli mu z pomocš. Judym nie widział, co było dalej. Oczy mu zaszły wœciekłoœciš, jak bielmem. Szedł drogš klnšc głoœno, ordynarnie... Gdzie oczy poniosš Nad wieczorem oddano mu list dyrektora zesłowami: "Wobec tego, co zaszło, spieszę oœwiadczyć Sz. Panu, że umowę naszš, zawartš przed rokiem w Warszawie, uważam za rozwišzanš. Sługa - Węglichowski". Judym przeczytał to pismo z niedbałoœciš, odwrócił się na drugi bok i sennym wzrokiem patrzał w deseń pokrowca kanapy. Wiedział doskonale, że lada chwila taki list mu przyniosš. Wmawiał w siebie, że nań ze wzgardš oczekuje. Starał się nie myœleć o niczym, wypoczšć, uciszyć się, ostygnšć i dopiero przyłożyć ręki do wszystkiego, co trzeba przed wyjazdem załatwić. Był nawet kontent ze siebie, z tego mianowicie, że się uspokaja œwiadomie, systematycznie. Przenikliwym wzrokiem wewnętrznym spostrzegał dygocšcš chorobliwie namiętnoœć do Cisów, która teraz musiała być zwalczona, żeby się nie mogła zmienić w coœ głupiego. Przymknšł powieki i zaczšł usilnie wyliczaćpółgłosem pewne zwišzki chemiczne. Ledwie jednak szepnšł trzy nazwy, uczuł pytanie, które go pchnęło z miejsca jak cios fizyczny: "Czemu ja przed tš awanturš nie poszedłem do domu?" Żałoœć ukryta w tych słowach była tak nienasycenie bolesna, tak ostra, tak wydzierajšca z wewnštrz, że można jš przyrównać chyba do haka, którego koniec utkwił w żywym płucu, drze je, a zarazemcałe cišgnie za sobš. Ale kiedy jego żelazo największš szerzyło boleœć, kiedy zdawałosię wyczerpywać swš siłę, wtedy ukazała się jeszcze inna katusza: uœmiech panny Joasi spotkanej na łšce. W całym tym zdarzeniu Judym o niej zapomniał, a raczejnie mógł pamiętać. Teraz zjawiła się niby zdumienie bezsilne, bolesne, milczšce... "Cóż tu teraz poczšć? Wyjechać, rozstać się? Teraz właœnie? Dziœ, jutro, pojutrze?"Uczucie, które go wtedy opanowało na samš myœl o wyjeŸdzie, było głupie, tchórzowskie i nędzne. Trzšsł się wewnštrz ze strachu i szalał z żalu. Wszystko zerwało się w jego duszy. Męskieuczucia rozprysły się jak kupa zgonin, w którš podmuch wichru uderzył. Nadszedł wieczór. Roztwarte okno wpuszczało do pokoju zapach róż kwitnšcych. Nad murem, który częœć parkuotaczał, między pniami drzew, lœniła się jeszcze zorza złotoczerwona. Ciepły mrok napełniał już pokój i wolno zaœciełał uliczkę w œrodku grabów. Judym spostrzegł jeszcze głšb jej czarujšcš i szary mur w oddali, ale w pewnych momentach tracił wszystko z oczu, jak gdyby ciemnoœć wzrok mu wyżerała. Pomimo wszelkich usiłowań obrony zapadał coraz głębiej w jakšœ nieprzeniknionš ciemnicę. Czuł to, że z nim razem idš tam wszystkie wzruszenia miłosne i że na dnie przeraŸliwym zostanš w pył rozsypane. Leżał bezsilny jak drewno, doœwiadczajšc tylko dreszczu nagłych postanowień, o których w tej chwili miał dziwne wiedzenie,że zwiastujš tylko obecnoœć w duszy jakiejœ nędznej choroby. W pewnej chwili posłyszał szelest, który mu sprawił ból, jakby od ukłucia. W błękitnej tafli okna ukazała się postać kobieca. Judym bardziej po łzach płynšcychdo serca niż siłš wzroku uczuł Joasię. Gdy stanšł przy oknie i złożył jej głowę na swych piersiach, zaczęła coœ mówić do niego, prędko i cicho... Nie był w stanie tych słów pojšć, czuł tylko, że teraz dopiero ma w sobie swojegoducha. Z piersi jego wydarło się westchnienie: - Już jutro... - Jutro... - Nie mogę być ani chwili, ani chwili. - Po cóż to było, po co to było? - Musiałem tak zrobić. To nie ode mnie zależało. Teraz mszczš się na mnie moje własne usiłowania. Gdybym był człowiekiem spokojnym, gdybym się zgodziłna wszystko... "Kto zmaga się ze œwiatem, zginšć musi w czasie, by żyć w wiecznoœci". Mówił to zdanie z rozkoszš, z pewnym szczególnym a przyjemnym samochwalstwem, z jakšœ czułš dumš. Wtedy pierwszy raz pachnšce, małe usta znalazły jego wargi i złożyły na nich cudownš pieszczotę. - Dokšd pojedziesz? - pytała wyrywajšc sięz jego ramion. - Czy ja wiem? Zapewne do Warszawy. Jeszcze o tym nie myœlałem. - A o czym? - Zupełnie o czym innym. - O czym? Zamiast odpowiedzieć, wycišgnšł ręce, ale w tejże chwili znikła mu z oczu. Miał pełneserce i usta najczulszej mowy... Tymczasemjuż ani jeden wyraz nie mógł być przez nišwysłuchany. Judym patrzał w mrok ogarniajšcy ogród, w mrok, co zdawał się być jej żywiołem, z którego ona pochodzi, który jest niš samš. Pachnie i napełnia szaleństwem... Długo, do póŸna w nocy, został sam, kka. Nie liœcie, powyrywały e...ę,48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŞP=cŤäcŹq]c­Î-´cŽ‚<ŇŻT?)zatopiony w sennym oczekiwaniu, na które z ciemnoœci zdawały się patrzeć jej oczy. W pewnej chwili ten urok zgasł, jakby spłoszony przez mokry wyziew idšcy z ciemnego parku. Judym przypomniał sobie, że rano ma jechać. Nie myœlał ani przez chwilę, dokšd się uda,ale znowu przyszły go szarpać parkosyzmyżalu. Zapalił lampę i martwym wzrokiem oglšdał swój lokal zimowy. Były to dwie ogromne sale na parterze starego zamku. Zostały tu w nich jeszcze niektóre œlady dawnej, zeszłowiecznej okazałoœci. Œciany zastawione były makatami w ramach, drzwii okna ujęte w boazerie pełne wdzięku. Dokoła biegły stare, proste, złocone gzymsy, które tu i ówdzie rozkwitały w filigran królewskiego stylu. W kštach pokojui między oknami błyszczały stare konsole, złożone z kilku tafel lustrzanych. Nad pięknym kominkiem uœmiechał się w głębi starych ram portret młodej kobiety zodsłoniętymi ramionami i z uœmiechem, który do każdego widza zdawał się przemawiać: "kochaj życie nade wszystko..." Gęste i bujne zwoje włosów leżały u jej czoła jak pęki czarnych kwiatów. Purpurowe usta, jeden policzek i ramię oœwietlone były jakimœ blaskiem rozkosznym, niby srebrem marzycielskim księżyca. W rysach tej twarzy zamknięty był szatański czar, może miłoœć twórcy tego malowidła. Judym lubił patrzeć w "swój" portret. Piękne bóstwo wystawione na tym płótnie było dlań jakby siłš, która pocišga w przeszłoœć, w lata zamierzchłe. Ono sprawiało, że w subtelnej wizji przypatrywał się tym, co te pokoje zamieszkiwali, co tam cieszyli się i cierpieli, byli dumnymi panami, a póŸniej dokšdœ odeszli jak obłoki przesuwajšce się w górze... Teraz, gdy œwiatło lampy upadło na portret, na te miłe, wykwintne, przyjemne sale, na sprzęty wygodne - Judym zadrżał. Rozumiał, że nie ma siły, aby to wszystko opuœcić. Każdy mebel zdawał się wychodzić z mroku i coœ wspominać. Każdy z nich był jak najwierniejszy przyjaciel, który w siebie przyjšł jakiœ szczegół, jakšœ czšsteczkę sekretu miłoœci dla panny Joasi,a teraz wszystko wyznawał. Tu, w tym apartamenciku, wszystko było niš samš. Anirazu w nim nie była, ale radosne marzenia i myœli pełne rozkoszy ukryły jš tutaj niby tajemniczš mieszkankę, której nigdy niczyjeoczy nie zobaczš. Wiedział o niej stary portret i uœmiech jego grozić się zdawał, że lada chwila rozpowie wszystkim cudownšplotkę. Ileż niewysłowionego uroku chowało jego milczenie! Mały stoliczek w rogu zarzucony ksišżkami... Na jego widok Judym łkał i szlochał wewnętrznie. Wówczas gdy wbiegłdo tego pokoju z radosnš tajemnicš, którš w sobie odkrył ujrzawszy Joasię na skrajuleœnym, zatopiony w muzyce rozkwitajšcej rozkoszy siedział nad nim podparłszy głowę rękami... Teraz żal brał w nikczemne swe dłonie tamtš chwilę, chwilę jak przeœliczne kwiatynadobni, których siedem kielichów zawsze razem wykwita. Teraz żal obrywał i gniótł ich płatki podobne do płomienia. Na widok tych wszystkich rzeczy Judym spostrzegł w sobie nędzne uczucie, które swój łeb obrzydły jak czoło foki wysuwało od chwili do chwili z ciemnej głębiny. Zamyœlił się i, przymknšwszy oczy, badał, w jakiej by formie pogodzić się z Krzywosšdem, przeprosić dyrektora. Przyszła mu na myœliintrygantka Listwina, żona starego kasjera.Jej użyje... Rzucił się na sofę i głęboko, rozpaczliwie, nikczemnie marzył, jak przeprowadzić to wszystko. Sto razy układał swój plan, swšintrygę. Wyjedzie za dwa dni, wyjedzie pojutrze. Jutro! Nie, nie jutro, za skarby œwiata! Przez cały dzień będzie się krzštałokoło tego, żeby zjednać dyrektorowš i tamtš jędzę. Te baby urzšdzš porozumienie między nim i dyrektorem. Dyrektor ze swej strony udobrucha Krzywosšda. Gdy wróci, zacznie nowe życie. Och, moje, ciche, domowe życie! Raz trzeba skończyć z głupotš! Raz trzeba stać się człowiekiem poważnym! Cicho wezmš œlub jeszcze w tymmiesišcu... I znowu odsunęło się wszystko na plan daleki. Oto spacer we dwoje po alejach. Mijajš wystrojone kuracjuszki, piękne i brzydkie panie. Wszyscy zwracajš na nich uwagę. Judym czuje coœ podobnego jak chudopachołek, który za pan brat rozmawia z wielkim i sławnym mężem wœród tłumu, który zazdroœci... Chełpi się narzeczonš, pyszni się niš, jej olœniewajšcš, wszechwładnš pięknoœciš, jejkażdym ruchem, gibkim jak drżenie młodej gałęzi. Idš poœród tłumu nikogo nie widzšc,zatopieni w sobie jak w zapachu tuberozy... Był już brzask, gdy Judym zasnšł na krótko. Zbudził się przeziębły. Usiadł na łóżku i zdumionym wzrokiem patrzał dokoła siebie. Jak młyński kamień spadła wtedy na jego piersi koniecznoœć wyjazdu. Już nie rozmyœlał nad niš ani jej pragnšł odsunšć, tylko zbierał w sobie siły do dŸwigania. Ze trzy godziny pakował swe rzeczy, ubranie, ksišżki w starš walizę. Około ósmej, kiedy wózek pocztowy odchodził do kolei, był gotów. Zostawało jeszcze kwadrans czasu na œniadanie. Judym wypił filiżankę kawy w restauracji z takim poœpiechem, jakby go kto gonił, i szedł rzucić jeszcze okiem na szpital. Gdy stanšł u furty tego zakładu, w który tyle włożył swych namiętnoœci, trysło w duszy jego nowe, niewiadome Ÿródło. Uœmiech wyniosłoœci otoczył mu usta, oczy nabrałylodowatego wyrazu. Z tym uœmiechem na twarzy minšł salki szpitalne, prędko obejrzał chłopca chorego na tyfus i nikogonie żegnajšc wyszedł. Nie spojrzał nawet w stronę pałacu i w okna, za którymi mieszkało serce jego serca. Tylko w rogu uliczki, nim na zawsze stracił widok szpitala, odwrócił się i przez kilka sekund wpatrywał się weń przymrużonymi oczyma.Twarz skurczyła mu się od tego i spazmatycznie zadrgała. Wtedy odszedł dużymi kroki. Już wózek pocztowy stał przed werandš zamkowš i furman prosił z oddali o poœpiech. Judym szybko wbiegł do mieszkania i coœ jeszcze chciał włożyć do walizy. Odpišł prędko sprzšczki pasów rzemiennych, otworzył wieko, umieœcił co trzeba we właœciwej przegródce i poczšł jš co tchu zapinać. Gdy tego dokonał, zdało mu się na chwilę, że jest nie w tym miejscu... Jest w przedpokoju ciotki. Spieszy się na lekcje, co żywo, co żywo! Musi się spieszyć, bo, po pierwsze, od tego zależy jego życie, po drugie, może dostać złe œwiadectwo, po trzecie, ciotka może zauważyć, że tu jest jeszcze, może się we drzwiach ukazać i z wœciekłoœci kopnie go nogš w zęby albo mu plunie w oczy. Musi iœć, musi iœć... Co prędzej, psie nikczemny! Czemuż go coœ w sercu tak niewysłowienie boli? Czemuż daleko gorzej niż wtedy? Zawsze i wszędzie... I jakby cień jego osoby, na małš, na niewymownie małš miareczkę czasu stanęło przy nim coœ tak wiadome, coœ bliskie, coœ najbardziej bliskie, coœ tak bliskie jak trumna: samotnoœć... Zdawało się, że mówi niezrozumiałym językiem, od którego zimno przejmuje i włosy się jeżš na głowie: - Nic, nic, ja poczekam. Po chwili był już na bryczce. W drodze ku stacji czuł w głębi siebie zewnętrzny spokój, który był nawet przyjemny i zaciekawiajšcy, jak pierwsze napady goršczki, z których jakaœ ciężka choroba wykwita. Nie myœlał o sprawach cisowskich, nie żałował niczego. Czuł tylkonieprzezwyciężony wstręt do nowych nasuwajšcych się krajobrazów i formalnš obawę stacji, wagonu, podróżnych. Gdy jednak znalazł się w sali dworca kolejowego, wszedł między motłoch i zapomniał o tej przykroœci. W przedziale klasy drugiej, do którego się wcisnšł, nie było nikogo, toteż zaraz rzucił się na wyœciełanš sofę z pragnieniem snu. Spać, spać... Był znużony, czuł na sobie ciężar tysišca pudów. Ćmił jednego papierosa za drugim. Oczy jego ustały. Zwrócone na szybę chłonęły w siebie kolor nieba, czasami szczyty drzew, słupy i druty telegraficzne,zupełnie jak martwe lustra, które w sobie obraz trzymajš, ale nic o nim nie wiedzš. Po szybie z góry na dół i z dołu w górę biegły nieustannie równoległe kresy drutówtelegraficznych. Oto wolno, wolno idš, czajšsię w kierunku dolnej ramy, aż gwałtownym rzutem kryjš się za niš, jakbyupadały w ziemię. Po chwili wylatujš stamtšd jak spłoszone ptaki i mknš w górę przez całš wysokoœć szyby. To znowu w jej samym œrodku nieruchomo stojš jakby w zadumaniu, dokšd pójœć teraz... "Jeżeli pójdš do góry... - marzy Judym - jeżeli pójdš..." Serce jego œciska się i łka, bo ta wyrocznia w małym templum przejrzystym schyla się na dół i wolno idzie z jakimœ niemym œmiechem szyderstwa. Wtedy obwijały się koło jego duszy przywidzenia, półuczucia bezimienne, przesšdy, dziwy, strachy. Biegły skšdœ niespodziewane, jakby chropawe smugi na lustrzanej tafli wodnej. Westchnęły i przepadły... To znowu snuły się jak wodorosty, jak zielenice, jak długie żyły, zktórych wykwitajš na powierzchni białe lilie- jak płaskie wstęgi i nici wodne, co oplštujš ciało topielca, gdy tylko zachłyœniesię wodš, utraci tęgoœć swych ruchów i bezsił idzie na dno. Zdajš się czekać tam ze skurczonymi szponami w cišgu długich dni i nocy, ustawicznie z głębiny wypatrujšc ogarniętego rozpaczš. Stwory te sš łudzšcoczarowne, jakieœ takie niepodobne do niczego na ziemi, głupie, bez sensu. Ni to krzewy, trawy, roœliny... Chwiejš się uroczyœcie i dotykajš wzajem œliskimi ciałyo barwie zielonej, brunatnej, żółtej. To jakby sprawiały zagadkowe wiece, to jakbycoœ nuciły kołyszšc się w takt melodii fal płynšcych nad ich głowami. Jakie sš przedziwne, gdy ich postaci zaglšdajš w oczy topielca! Człowiek rozsšdny, który je z wody wydrze i na brzegu zdychajšce rzuci, który je rozdzieli i zbada, widzi, że to tylko nędzne chwasty wodne. Ale ten inny, kto patrzy w ich łodygiz zielonymi włosy, z rękami, które się jak u polipa rozłażš, z wargš, która całuje chichoczšc, z oczyma zakrytymi przez kudłate, obmierzłe rzęsy... Judym błškał się wœród przeczuć jak topielec po dnie wody. Od chwili do chwili natężał ramiona, wstrzšsał się i wypływał. Wtedy miał w oczach coœ jakby widmo Joasi, w głowie szelest jej sukien, azapach jej ust na ustach. Chwile te trwały krócej niż słowo. Zdmuchiwała je œwiadomoœć jak œmierć, za którš w te tropy szedł żal niestrudzony, jednaki, a wiekuiœcie nowy. Płynšł z serca, zaczepiałsię o każdy widok znikajšcej przestrzeni, okażdš krzewinę, co zostawała gdzieœ tam bliżej Cisów - i jak pracowity robotnik ukazywał coraz większš, coraz większš odległoœć. Nade wszystko wszakże były dokuczliwymi pewne podrażnienia, œlepe rzuty nerwów. Niektóre obrazy, rzeczy, myœli, ułamki rozumowań, sylogizmy, koncepty - wprost szarpały go kleszczami. Wówczas ogień najdokuczliwszej boleœci parzył duszę. Płomienne szpony bezsilnoœciwszczepiały się w niš, wywracały na niš i trzęsły. Darmo samego siebie znieważał jak pijanego żebraka, który się wałęsa bezcelu. Pocišg zatrzymywał się na stacjach, biegł, znowu stawał... Judym nic o tym nie wiedział. Dopiero na wielkiej stacji, gdzie krzyżowało się kilka dróg żelaznych i gdzietrzeba było czekać całš godzinę, musiał wysišœć i wejœć do sali. W tłumie uczuł siętak słabym, skrzywdzonym, bezradnym i nieszczęsnym, jak nigdy jeszcze w życiu. Jakiœ sprzęt przypomniał mu jego zimowe mieszkanie w Cisach, wykwintnš jego ciszę i spokój. Był tym wspomnieniem wzruszony do łez. Żałował tamtych miejsc z bólem w sercu, z niemocš w rękach i nogach. Wyrzucał sobie do nieskończonoœci upór, kłótliwoœć i zajœcia, a nade wszystko - ostatnie. Z jasnowidzšcym niesmakiem spostrzegał całš głupotę wszystkiego, co zrobił ostatnimi czasy. Usiłował wyrzucić to wszystko z pamięci, zatrzeć te wspomnienia. Teraz przyznawał zupełnš, bezwzględnš słusznoœć Krzywosšdowi i dyrektorowi. Widział, jak rozsšdnym i taktownym było postępowanie Węglichowskiego... Gdyby się w tłumie ukazały ich twarze, jakże miłym byłyby zjawiskiem! Ktoœ w tłoku wymówił słowo: - "Cisy". Wtedy Judym nie mógł dłużej wytrzymać. Chodził między ludŸmi, œciskajšc zęby i pięœci, duszšc w piersi wybuch łkania. W takiej chwili, jakby klštwę, zobaczył między osobami kršżšcymi po sali twarz znajomš. Machinalnie odwrócił się od tego widoku i w pierwszej chwili chciał uciekać. Za żadne skarby œwiata nie był w możnoœciz nikim: a szczególnie z tym człowiekiem, mówić. Usiadł w ciemnym kšcie i spod oka go œledził, żeby nie dać się poznać, a w razie koniecznoœci twarz ukryć w dłoniach. Gotów był spełnić najdziwaczniejsze grubiaństwo, byleby tylko uniknšć zetknięcia. Owym znajomym był inżynier Korzecki, wysoki, szczupły brunet, lat trzydziestu kilku. Judym spotkał się był z nim w Paryżu, a póŸniej odbywał razem przejażdżkę po Szwajcarii, gdzie Korzecki siedział dla zdrowia. W charakterze po trosze lekarza, a właœciwie w charakterzeziomka i towarzysza włóczył się na swój koszt z inżynierem z zakładu do zakładu, w cišgu jakich trzech miesięcy. Korzecki był wówczas przepracowany i chory na wyczerpanie nerwowe. Mieli ze sobš długie rozmowy, a w gruncie rzeczy staczali zacięte kłótnie i, dogryzajšc sobie nawzajem, przez pewien czas błškali się we dwójkę. Wreszcie, po jednej z ostrzejszych dysput, rozeszli się w przeciwne strony œwiata: Judym wrócił do Paryża, a Korzecki do kraju. Teraz widok towarzysza szwajcarskiego był dla doktoraprzykry nie do zniesienia. Tamten chodził wolnym krokiem po sali, wydalał się na peron, znowu wracał... Był to przystojny mężczyzna. Wysoki, kształtny, pełen dystynkcji. Ubrany był nietylko według ostatniego wzoru mody, ale u doskonałego krawca. Jego jasne palto i podróżna czapeczka, żółte trzewiki i ręczna walizka tak dalece wyróżniały się od wszystkiego, co było w sali, że wyglšdał niby jakiœ utwór cywilizacji zachodnioeuropejskiej na tle szarych kulfonów małopolskich. Pierwszy pocišg zabrał znacznš częœć goœci i odwiózł w któršœ stronę œwiata. Judym nie wiedział, dokšd ci ludzie wyjechali. Było mu najzupełniej wszystko jedno, w którš stronę i do jakiego celu samsię uda. Jechał w kierunku Warszawy, do wspólnego, wielkiego domu wszystkich tułaczów, ale kiedy tam przybędzie, czy sięw drodze zatrzyma i gdzie to nastšpi z tegowcale nie zdawał sobie sprawy. Zatopiony w sobie, nie zwrócił wcale uwagi, że Korzecki przed nim stanšł. Spostrzegł się wtedy dopiero, gdy tamten mówił: - Przeczże to szanowny eskulap ma minę tak zmachlajdezowanš? Judym drgnšł i krzywe spojrzenie cisnšł wnatręta. Wycišgnšł rękę i dotknšł jego œliskiej rękawiczki. - Skšdże i dokšd jedziecie? - mówił wolno, w sposób prawie obelżywy. - Ja do siebie. Awy? - A ja... przed siebie. - Jest to wcale oryginalny kierunek! Prowadzi niby do jakiego mieszkania, czyli też na wzór punktu poruszajšcego się w przestrzeni?... Judym formalnie dławił się wyrazami. Z niechęciš, z przymusem podniósł oczy na towarzysza. Była to ta sama twarz, ale jeszcze bardziej trudna. Jak niegdyœ, podobnie do dwu płomieni pełgały jej oczy.Czarne, głębokie, smutne oczy. Częstokroć zarobione do cna i upadłe, kiedy indziej œwiecšce się od nienawiœci i potęgi, jak białe kły tygrysa. Jedno z nich, lewe, byłojakby większe i bardzo często całkowicie znieruchomiałe. Najszczerszy ich wyraz, najbardziej prawdomówny - był ironiš. Ten wzrok nieznoœny, przenikliwy jak promień Roentgena, uparty, ciężki, zapierał czasem mówišcemu dech w piersi, niby ciemny otwór lufy rewolweru raptem przystawionej do czoła. Judym bał się zawsze tych spojrzeń, bardziej niż najlepiej zbudowanych sylogizmów. Bezlitosna ich badawczoœć nie ufała ani jednej sentencji wypowiadanej przez usta i zdawała się zapuszczać palce do korzeni każdej myœli, każdego wzruszenia, każdego odruchu, do tych rzeczy skrytych, jakich człowiek sam w sobie spostrzec nie ma siły. Wzrok Korzeckiego szpiegował w rozmówcy każdš, choćby najlepiej schowanš, nieprawdę, pozę, każdy drobny fałsz. A znalazłszy takš gratkę, rzucał sięz radoœciš, z dzikš uciechš i bawił się jej podrygami, jak kot myszš schwytanš w szpony. Tysišce udanych zdziwień, sfabrykowanych wylewów admiracji, chytrych podnieceń do dalszej, niewinnej blagi strzelały z jego czarnych Ÿrenic, jakby żywym srebrem powleczonych. Aż wreszcie wypełzało z nich wejrzenie prawdziwie szatańskie, tępy cios w piersi, który odbierał mowę i paraliżował myœli. - Słyszałem coœ, pište przez dziesište, że zamieszkaliœcie na wsi - mówił siadajšc ,48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż°PÖ cą&Vc˛|ecłá,˝c´ž;śľT?*przy stole. - W zakładzie leczniczym... - Ach, prawda! W Cisach. - Tak, w Cisach. - No i dobre to miejsce? - Niezupełnie. - Pochlebiam sobie, że jednakmożna wytrzymać? - Właœnie wyjechałem stšd. - Na długo? - Na zawsze. - Voilá! Na zawsze... Nie lubię tego wyrazu: "na zawsze"... Czyżby warunki rzeczowe? - Powiem wam, Korzecki otwarcie: jestem bardzo rozklekotany. Do tego stopnia, że mimówić trudno. Nie gniewajcie się, z łaski swojej. - Już to zauważyłem i przepraszam. Dobrzeprzynajmniej, że człowiek gada otwarcie. Znam się na tym i pierzcham jak senne marzenie. Tylko jedno maleńkie słóweczko: dokšd jedziecie? Może wam trzeba pieniędzy albo czegoœ w rodzaju pomocy? - Nie, nie! Jadę, zdaje się, do Warszawy. W tej chwili, gdy to mówił, usłyszał gdzieœniedaleko, w pobliżu siebie, głos Joasi. Serce œcisnęło się w nim i oczy zaszkliły, jakby z nich życie uciekło. - Powiem parę frazesów... - rzekł Korzecki- odejdę. Czy można? - Ależ mówcie. - Otóż tak: jedŸ dobrodziej ze mnš do Zagłębia. Na krótko czy na długo - to wasza rzecz. Odpocznie ciało, odpocznie duch, rzucicie okiem... - Nie, nie! Ja nie mogę nigdzie jechać. - Powiem nawet więcej: w jednym przedsiębiorstwie jest tam teraz wakujšce miejsce lekarza. Moglibyœcie ubiegać się o nie. Zresztš - to póŸniej. - Ja do Warszawy... - mruknšł Judym, sam nie wiedzšc, dlaczego odrzuca tę propozycję. Mierziła go przede wszystkim niezbędnoœć rozmowy z Korzeckim. Tamten,jakby zgadujšc jego myœli, mówił: - Ja nie będę z wami ani gadał, ani się o nic rozpytywał. No? - Nie, nie. - Gdzież chcecie stanšć w Warszawie? W hotelu? Gdy człowiek jest zmęczony i ma z nerwami... - Ja wcale z żadnymi nerwami nic nie mam do roboty! Jeszcze ja będę chorował na nerwy, na te jakieœ głupie nerwy! Znosić nie mogę tego szafowania nerwowoœciš... Korzeckiemu z lekka rozszerzyły się powieki i mały uœmieszek przemknšł się wskroœ twarzy. Wnet znikł i jego miejsce zajšł wyraz niezwykły na tym obliczu: głęboki szacunek i uwaga. Judym spojrzał na swego towarzysza i doznał ulgi. W istocie: dokšdże pojedzie? Będzie się błškałw ulicach Warszawy, tłumišc w sobie drgawki nienawiœci i tęsknoty? - Ależ ja wam zrobię piekło swojš osobš... -mówił głosem daleko mniej szorstkim. - Pojedziemy w oddzielnych przedziałach, nawet wagonach, jeœli o to chodzi. Dadzš wam pokój do spania i także będziecie mogliwcale mię nie widywać. - Cóż znowu? - Nic znowu. Ja wiem, co mówię. Zresztš jamam w tym pewne wyrachowanie. - Co za wyrachowanie? - Takie jedno. - Ależ przecie ja już bilet kupiłem do Warszawy. - No więc cóż z tego? Zaraz pójdę i kupię w o m a bilet do Sosnowca. SiedŸcież tu spokojnie i martwcie się, ile wlezie w tak mały przecišg czasu, a ja skoczę do kasy. Judym powiódł okiem za odchodzšcym i doznał przyjemnego wrażenia na widok jasnego kostiumu, który przesunšł się w tłumie. Westchnienie ulgi wymknęło się z jego piersi. Przez krótkš chwilę myœlał o tym, co to jest Zagłębie, i pomimo całej odrazy, jakš miał dla miejsc nowych i do tego szczególniej, co może w sobie zawierać ta nazwa, wolał to niż Warszawę.Niebawem Korzecki wrócił i z ostentacjš pokazał bilet, który zresztš co prędzej schował do kieszeni. Zaszedł pocišg i Judym udał się machinalnie za swym nowymprzewodnikiem do wagonu klasy pierwszej. Był sam w przedziale i zaraz usiłujšc o niczym nie myœleć, rzucił się na sofę. Gdy wagon drgnšł i ruszył się z miejsca, doznał zupełnej przyjemnoœci z tego powodu, że nie jedzie sam i nie do Warszawy. Nikt tam nie wchodził. Dopiero po upływie godziny wsunšł się cicho Korzecki ze swš głębokš skórzanš walizkš w ręku. Usiadł w drugim kšcie przedziału i czytał ksišżkę. Gdy zdjšł swš płytkš czapeczkę, Judym dostrzegł, że łysina jego powiększyła się bardzo. Rzadkie, krótko przystrzyżone włosy czerniały jeszcze na ciemieniu, ale już naga skóra bieliła się manifestacyjnie. Korzecki czytał z uwagš. Na jego œlicznych ustach przewijał się od czasu do czasu wyraz zimnej pogardy, quasi-uœmiech, taki właœnie, jak wówczas gdy z kimœ pozujšcym na wielkoœć ten "cynik" prowadził ożywionš dyskusję. Oczy wlepione w stronicę maltretowały jš jak człowieka. Judym spod rzęs przyglšdał się Korzeckiemu i znienacka przyszła mu do głowy dziwna myœl: co stałoby się z Joasiš, gdyby została żonš takiego człowieka. Chciał w tejże chwili zobaczyć jej Ÿrenice, chciał je sobie przypomnieć, ale oto wzrok jego utopił się we własnych łzach, oczy i twarz jak powódŸ zatapiajšcych. Leżał tak nieruchomy, z całym wysiłkiem pracujšc nad zdławieniemw sobie dreszczów cierpienia. W pewnej chwili uczuł goršcš chęć, istnš żšdzę rozmowy z Korzeckim o Joasi, wyznania mucałej prawdy, wszystkiego. Już, już miał otworzyć usta i zaczšć, gdy wtem coœ innego, jakaœ nikła reminiscencja niosła to na dół, niby ciężka œrucina, która ugodzi ptaka szybujšcego przez powietrze. Zapominał o tym, gdzie jest, co się z nim przytrafia, i w stanie owej półœmierci, w stanie tęsknoty, jak mógł, się grzebał. Około godziny pištej z południa Korzecki złożył ksišżkę i œcišgnšł z półki ciężkš walizkę. Przygotowujšc się do opuszczenia wagonu rzekł z cicha: - Wstawajcie, Judym; jesteœmy u celu. Wyszli na peron dużej, ruchliwej stacji, minęli jš szybko i wsiedli do oczekujšcego powozu. Spasione konie niosły ich ostro przez miasto, powstałe jakby w cišgu tygodnia. Domy były nie tylko nowe i ordynarne, ale zbudowane byle jak, z poœpiechem. Ulicami cišgnęły się głębokie bajora i wšdoły. Zeschłe bryzgi błotniste widać było na wysokoœci okien pierwszego piętra. Obok nowych kamienic tuliły się jeszcze stare budy i domostwa w stylu piastowskim Okolica za miastem sprawiała wrażenie rzeczy wcišż przetrzšsanej, i to nie w tymcelu, żeby jš uporzšdkować, lecz dla wydobycia metodš rabunku tego, co zawiera. Wszystko zostajšce na miejscu było resztkš. Co chwila dręczyły oko jamy,rowy, kanały, œcieki. Gdzieniegdzie stała jeszcze kępa sosen, z rzadka rosnšcych jak żyto na piasku. Przezten las widać było, co się za nim dzieje. Pewne przestrzenie były zaroœnięte krzywšsoœninš, skarłowaciałym wyrodkiem drzewa, inne - jałowcem. Ogół miejsca byłpustkš, nieużytkiem. Na wszystkie strony biegły goœcińce, drogi, œcieżki. Co pewien czas koła powozu stukały o szyny drogi żelaznej. Wszędzie widziało się kominy, kominy i dymy cišgnšce w dal po lazurowymniebie. Droga biegła obok przeróżnych zabudowań fabrycznych, które już to łšczyły się w dziwne gromady, już rozpryskiwały w szeregi mieszkań ludzkich. W sšsiedztwie tych skupień ukazywały się oczom jamy ogromne, głębokie, w których stała nie majšc gdzie odpłynšć brudna, splugawiona, żółtoryża woda. Judyma widok tych dołów przyprawiał o smutek niewysłowiony. Był to bolesny obraz sromoty. Nie może nigdzieodpłynšć, odejœć, uciec, ruszyć się ani w tył, ani naprzód, nie może nawet wsišknšć i bez œladu, bez pamięci, œmierciš zginšć. Nie służy już do niczego, bo ani za napój, ani za œrodek oczyszczenia jakiegokolwiek ciała. Nie dano jej nawet odbijać w sobie chmur i gwiazd niebieskich. Jak oko wybite,patrzy w górę ze straszliwym błyskiem, z niemym krzykiem, który goni człowieka. Przeklęta od wszystkich, służy za zbiornik zarazy. I tak musi istnieć na swoim miejscubez końca, bez œmierci. W pobliżu takich wyrw wznosiły się "hałdy", ogromne zwały piachu węglowego, tworzšce istne wzgórza. Gdzieniegdzie rozerwały je deszcze i burze na częœci i utworzyły między jednš a drugš doliny poprzeczne. Te dziwne nasypy o barwie cegły wypalonej, wktórych stlił się miał węglowy połšczony złupkiem, tu i ówdzie przerzynały obszar jak krwawe, zaognione obrzęknięcia tej schorzałej, zmaltretowanej ziemi. Gdy powóz wtoczył się wreszcie na szerokš, dobrze utrzymanš szosę, ukazał się w oddali cel drogi: kopalnia "Sykstus". Widać było jej zewnętrzne budynki, podobne do trzech zlepionych wiatraków, okryte czarnym pyłem tak dalece, że jakieœdwie szyby u spodu jednej z tych wież drewnianych nęciły oko przychodnia miłym stalowym blaskiem. Na szczytach dwu najwyższych graniastosłupów w kłębach pary i dymu obracały się to w tę, to w innšstronę koła od wind podziemnych. Węgiel czarnymi groblami rozchodził się od zabudowań na wszystkie strony, a nad nimiwznosiły się ogromne żebra drewnianych pomostów. Z dala już słychać było mowę kopalni. Na jednej z belek stał człowiek w grubych butach i kurcie do kolan. Był cały czarny Coœ musiał gadać, bo wywijał rękami, widocznie rozkazujšc ludziom, którzy w dole pracowicie sypali i sypali łopatami czarne bryły. Naokół w rowach i zagłębieniach stała woda, nie woda, jakiœ płyn ciemny, bez barwy, martwo i ciężko leżšcy w porozdzieranej ziemi, która już nie ma siły okryć trawš swoich obnażeń. Czarne prochy walš się na niš z przestworui wszystko na jej powierzchni, co tylko słońce zasieje, wytracajš. Za ogrodzeniem terytorium kopalnianego cišgnęły się rumowia kamieni zmięszanych z węglem. Dalej rozwalał się szmat czarnego miału jak łata na poszarpanej odzieży. Za nim jeżyła się chropawa przestrzeń pniaków, którš łupi burza, zjada skwar i miałki kurzpływajšcy w powietrzu zasiewa. Te wystajšce resztki odziemków drzew bujnych a dawno œciętych były dla oczu Judyma niby twarze jakichœ krzywd, jakichœ niedoli zdławionych i wdeptanych w ziemię. Zdawały się łkać płaczem rozdzierajšcym i strasznym, którego nikt nie słyszy. Wszędzie, dokšdkolwiek oczy wybiegły, niespodziewane "zawalisko" cišgnęło na dół te martwe grunta, których racja bytu zniweczonš została. Judym spoglšdał na nie jakby na krajobraz swej duszy. Widział doskonale wszelkie logiczne koniecznoœci, wszystkie mšdre, twórcze prawa przemysłu, ale w tej samejchwili wyczuwał bezrozumne wzruszenia płynšce obok nich samopas jak rzeki niespokojne burzliwe - albo ciche, sobie tylko samym i swym własnym prawom podległe. I płakał we wnętrzu duszy swej nad tš ziemiš. Jakiœ łańcuch niezgłębionej sympatii spoił go z tymi miejscami. Coœ widział w tym wszystkim, czego rozum nie ima i czemu wyobraŸnia nie jest w możnoœci dotrzymać kroku... Korzecki kazał stanšć przed domem zbornym i o coœ zapytał. Powóz wjechał nadziedziniec kopalni. Obok sortowni obaj z Judymem wysiedli i weszli do kantoru. Był to mały parterowy domek, zabrudzony jak odzież kominiarska. W pierwszej izbie, dokšd weszli, Judym zastał wolne krzesło pod oknem i tam usiadł. Korzecki prosił go,żeby tutaj czekał, a sam poszedł do następnej, skšd dochodziły odgłosy dyskusji, prowadzonej przez ludzi z wybornymi płucami. Stancja, w której Judym został, była pusta. W kštach groŸniesterczały dwie szafy z papierami, powleczone czarnš farbš. Stół i regestry leżšce na nim okryty był kryształkami węgla wdzierajšcego się przez szczeliny okien, które dygotały pospołu z całym domostwem. Za szybami z hurgotem i trzaskiem pędziły "koleby" popychane na szynach przez silne robotnice. W te ruchome wagony zlatywały z rusztów sortowni bryły węglowe. Słychać było jakby grzmot nieustanny, wrzask surowy albo drgajšcy œmiechem prostaczym. Lampa elektryczna, przytwierdzona do stołu, zaczęła się słabo żarzyć. Głowa Judyma upadła na splecione ręce. To œwiatło wniosło do jego serca uczucie przeraŸliwej boleœci. Zdało mu że to przez jego barki lecš wagony, że na jego głowę spadajš czarne, połyskujšce bryły o kantach ostrych jak siekiera. Dziki wrzask robotnic, krzyk dozorców, nieopisany łoskot, jaki wydajš sita sortowni, i wpoœród tego wszystkiego rozlegajšcy się co pewien czas jęk dzwonka, gdy szala windy szła w przepaœć sztolni... Spadało tona niego jak głosy upiorów. Szczególniej dŸwięk dzwonka... PrzeraŸliwy, jakiœ stłumiony, a sięgajšcy do samego serca, prawdziwie głos na trwogę - miał w sobie coœ z ludzkiego jęku, niby owa vox humana w organie fryburskiej katedry. Judym nierychło dŸwignšł głowę i spostrzegł przed sobš atrament, pióro i jakiœ skrawek szorstkiego papieru. Zaczšł pisać krzywymi literami: "Joasiu, Joasiu! Cóż pocznę bez Ciebie! Życie moje zostało przy Tobie, całe serce, cała dusza. Zdaje mi się cišgle, że któreœ z nas umarło, a drugie błška się po ziemi wœród nieskończonego cmentarza... W duszy mojejjęczy przeraŸliwy dŸwięk dzwonu. Jak jškała wymawia sylaby pewnego wyrazu, którego dosłyszeć nie mogę..." Przerwał, czujšc, że nie pisze tego, co jest w istocie,że prawdy samej, bezwzględnej, narywajšcej w sercu, nie sposób zeznać słowami. Gdy tak siedział nad papierem zgarbiony, odczuł, że ktoœ nad nim stoi. Był to Korzecki. Judym podniósł się z krzesła i wtedy dostrzegł, że tamten zna jego tajemnicę. - Przebaczcie - rzekł Korzecki - rzuciłem mimo woli okiem na papier, nie przeczuwajšc, że list piszecie. Czytałem tylko pierwsze wyrazy. - To nie był list! - mruknšł Judym. Rozdarł papier na kilka częœci i schował jedo kieszeni. - Przepraszam was! - mówił Korzecki miękkim, delikatnym głosem, jakiego Judymjeszcze nigdy w jego ustach nie słyszał. - Czy tu zostajemy? - Ale gdzież tam! Jedziemy dalej. - A dokšd? - Do mnie. Ja tu przecie nie mieszkam. To wy się tu może z czasem przyczepicie. Po drodze rzucimy okiem na lecznicę. - A do was daleko? - Trzy wiorsty drogi. Jesteœcie znużeni? - Dosyć. Chciałbym się przespać. - Zaraz będziemy w domu. Powiem jeszcze tylko przez telefon, żeby nam przygotowali herbatę. - Co znowu! Nie trzeba wcale. Ja przynajmniej nic jeœć nie będę. Nic do ust nie wezmę. Powiedziawszy te słowa Judym nie wiedziećczemu zarumienił się. Korzecki to spostrzegł i cicho wymówił: - A jeżeli wamkażę zjeœć befsztyk w imieniu panny Joasi?Wzišł go silnie za ramiona i ucałował w usta. Judym oddał mu uœcisk, ale czuł się upokorzonym i milczał zmięszany do gruntu.Miał to gnębišce przeœwiadczenie, jak wówczas wobec Węglichowskiego, że staje się niewolnikiem, zależnym od czyjejœ mocnej woli. Z najgłębszš odrazš pomyœlał,że i sekret o Joasi, sprawa tajemna i œwięta, był oczywisty dla Korzeckiego, który zdawał się wszystko wiedzieć. Przyszła nawet taka sekunda, że te rozkoszne i bolesne dzieje straciły coœ ze swego uroku. W powozie Korzecki znowu zapadł w milczenie, w swojš martwš, nieruchomš zdrętwiałoœć. Ożywił się tylko na chwilę, gdy wskazywał towarzyszowi dom w kształcie pudła, z oknami w równych odstępach i płaskim blaszanym dachem. Była to lecznica. Stał tam tłumek ludzi szarych: jeden z okiem szmatš zawišzanym, drugi z rękš w grubym bandażu, inny z fizjonomiš wyrażajšcš silnyból na wnštrzu. Judym widział ich wszystkich jakby przez deszcz ulewny. Myœl o tym, że może mu przyjdzie leczyć tych ludzi, zajmować się ich cierpieniami, była mu tak wstrętnš jak samo cierpienie. Zastanawiał się nad tym, że niegdyœ słyszał od kogoœ wyraz: - motłoch. Od kogo mianowicie?... Od kogo? Zachodził w głowę, męczył się, był tuż, tuż obok zjawiska, obok wszelkich okolicznoœci, które towarzyszyły temu zdarzeniu... Po długich wysiłkach znalazł się w Wersalu wpokoikach Marii Antoniny i usłyszał ten wyraz z ust Joasi. Jak dobrze, jak zupełnieto słowo malowało istotę rzeczy! - Gdybyœcie zechcieli, to może udałoby się zajšć miejsce lekarza przy kopalni "Sykstus" - mówił inżynier. - Nie teraz, nie teraz! Muszę przez kilka dni wypoczywać. - Ja też mówię o przyszłoœci. Rozmawiałemz jednym wpływowym człowiekiem. Dobra by to rzecz była, gdybyœcie tu osiedli. Nudno tu i smutno, to prawda... Zamilkł i przez chwilę siedział ze zwieszonš głowš. PóŸniej œpiewnym szeptem mówił do siebie: "Asperges me hysopo et mundabor; lavabis me et super nivem dealbabor..." Zwrócił się do Judyma itrochę zawstydzony, z bladym rumieńcem na twarzy, tłumaczył się: - Czasami przychodzi skšdœ taki obraz nieoczekiwany. Uczucie jakby spod ziemi... Właœnie w tej chwili myœlałem sobie o naszym koœciele. Pewien stary koœciół w górach... Otyły ksišdz wychodził w białej albie, z nim dwu ludzi: organista i koœcielny.Ten zapach ziół, zboża, leszczyny z młodymi orzechami, bo to 15 sierpnia! Ksišdz intonował: "Asperges me..." i odchodził na koœciół, między ludzi, tym jakby wygonem, który tworzy się poœrodku 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żśPrcˇÂc¸ßcší,ü"şé1‰ Z€chłopów. Kropił na prawo i na lewo, wolno wznoszšc rękę. Tymczasem organista sam œpiewał. Głos jego był czysty, męski, spokojny. Ogolona twarz wyrażała skupienie, prawie surowoœć. Gdy œpiewał tesłodkie wyrazy: "super nivem...", tony jegogłosu były nieco ostre, schrypłe. Słyszę go w tej chwili... Ach, Boże! Zazwyczaj, gdy po wtóre zaczynał werset,ksišdz wracał i wtedy krople wody œwięconej padały na czoła pańskie, którzy staliœmy w ławce kolatorskiej. Krople wodyœwięconej... Œwięte, chłodne krople... A ta melodia błagajšca, ufna, ten œpiew dziecka,to westchnienie duszy prostej, która się nieboi... Czy pan nie widzi, że z głębi tych wyrazów patrzš w niebo oczy wytężone, zalane łzami? "Lavabis me et super nivem dealbabor..." Wieczór zapadał. W oddali widać było lampyelektryczne rozlewajšce dokoła siebie bladoniebieskš zorzę. Dawał się słyszeć gwar oddalony. Powóz pędem wjechał w uliczkę czegoœ w rodzaju mieœciny i zatrzymał się przed piętrowym odrapanym domem. Judym wszedł za swym gospodarzem na górę. Mieszkanie było doœćobszerne, ale puste jak psiarnia. W jednym pokoju sterczały wieszadła niby jakieœ dziwaczne straszaki na wróble, w drugim tuliło się do œciany łóżko żelazne, w trzecim stał na œrodku stolik kartowy i znowu łóżko oraz trocha niezbędnych gratów. - Rozgoœćcie się w tych salonach, jak potraficie, a ja zajmę się zdobyciem jadła tudzież napoju - żartował Korzecki wychodzšc z mieszkania. Za chwilę wszedł człowiek czarny jak węgiel, niosšc walizy. Pocałował Judyma wrękę, licho wie z jakiej racji, i zaczšł znosić z sšsiednich lokalów szklanki, powyszczerbiane talerzyki, widelce, noże. Wkrótce potem zjawił się Korzecki z wiadomoœciš, że będzie befsztyk i piwo. - Czy nie podziwiacie spartańskiej skromnoœci tego apartamentu? - zapytał rzucajšc swój kostium wykwintny. - Będzie tu ładniej, gdy przyjdzie gospodyni...- rzekł Judym, aby tylko coœ powiedzieć. Korzecki rozeœmiał się głoœno, zanadto głoœno, z chichotem, który niemile raził. Wnet jednak umilkł i hałaœliwie poczšł myćsię, chlustać wodš na głowę, parskać i fukać. Gdy póŸniej wycierał twarz ostrym ręcznikiem, mówił: - Wygłosiliœcie rzecz okropnš. Gospodyni... cha!... cha!... Gospodyni!Co za wyraz! - Dlaczegóż okropnš? Jesteœcie może o rok,o dwa starsi ode mnie. - Ale cóż to staroœć ma do tego? Tu nie chodzi o staroœć ani o młodoœć. - Więc o cóż? Ba! - O cóż... - Chcecie, to wam znajdę pannę. - Ja sobie już sam znalazłem. Oczy jego zabłysły złowrogim, srebrnym blaskiem i nieruchomo patrzył w Judyma. Po kolacji siedzieli naprzeciwko siebie w milczeniu. Judym, aczkolwiek znużony, nie miał chęci spać, owszem, rad był rozmowie. - Pragnšłbym - mówił z cicha Korzecki - żebyœcie tu osiedli na "Sykstusie", nota bene z czysto egoistycznych pobudek. - A cóż wam ze mnie przyjœć może? - Bagatela! Przecie i teraz œcišgnšłem was nie dlaczego innego, tylko dlatego, żebym sam coœ na tym zyskał. - No? - Znacie mię przecie, a raczej znaliœcie cokolwiek przed kilkoma laty. Od tego czasuposunšłem się dzielnie w kierunku raz obranym. - Czy wówczas kuracja szwajcarska nie pomogła? - Gdzież tam! Pomogła. Ja i teraz jestem zdrów jak bawół. Pracuję tu przecie jako inżynier, wstaję o pištej, póŸno idę spać, amuszę mieć siły i zdrowš głowę, żeby temu wszystkiemu podołać. To nie o to chodzi, nie o zdrowie... jakże to powiedzieć? - zewnętrzne... - Ech, znowu mistyczne terminy. - Niech sobie będzie! Otóż tedy... Właœnie chciałbym, żebyœcie tu gdzieœ byli niedaleko, z waszymi rzetelnymi oczami, z waszš szkolarskš nomenklaturš medycznš, z waszš mocnš duszš, duszš... nie obrażajcie się tylko!... z sutereny, z waszš nawet tajemniczš pannš Joasiš... - Słuchajcie no, tylko o tym...! - Nic, nic! Ja przecie nie mówię nic złego. Tak mi dobrze, gdy siedzicie przy moim stole! Judym usłyszał w tym głosie to, co było we wzroku Korzeckiego: dŸwięk za wysoki, który się chybocze bezsilny w jakimœ zawrotnym, niedoœcignionym zenicie.- Cóż wam jest? Powiadajcie... - rzekł do niego życzliwie. - Będę wam służył z całego serca i sił, choć wiem, że mi nierazdokuczycie. I wyleczę was! - Nie bójcie się tylko dokuczania, nie ma czego. Ja z wierzchu jedynie jestem pomalowany na kolor stalowego bagnetu. W œrodku wszystko jest kruche jak stearyna. A zresztš... je m'en vais... - Cóż to znowu ma być? - To nic, takie sobie lokucje. Ja, proszę was, jestem zajęty pracš duchowš, która powinna by się nazywać kształtowaniem woli, a właœciwie - zwalczaniem strachu. Chciałbym osišgnšć tego rodzaju panowanienad cielskiem i jego tak zwanymi nerwami, żeby nie być od niego zależnym. - Żeby od nerwów nie być zależnym? - No! le mówię? - Bardzo Ÿle. - Chcę znać życie i œmierć tak z bliska, abym mógł obojętnie spoglšdać na jedno i na drugie. - To sš frazesy. Człowiek tak może znać tylko życie. - Na przykład André! Ludzie, którzy wsiadali do jego balonu, znali œmierć dokładniej niż życie. Widzieli białe pola, szkliste od lodu, w blasku zorzy polarnej. Widzieli tam siebie samotnych i jš, z daleka przychodzšcš. Widzieli jš przez całš zimę w ciepłych, wygodnych mieszkaniach, wœród banalnych rozmów z subtelnymi kobietami. I oto pewnego dnia wstali i wyszli na spotkanie tej nieznajomej. Żebym mógł wytworzyć w sobie taki spokój! - Nie wiemy wcale, jakimi oczyma zaglšdali w œlepie œmierci tamci ludzie. Może w nich był tylko namiętny wybuch ambicji, może wcale nie było spokoju, może była tylko żšdza sławy - i strach. - Ambicji! To mi się podoba! Umrzeć dlatego,że taka jest moja wola, umrzeć wtedy, kiedy chcę, kiedy ja chcę, ja - pan, duch, i za to, co biorę pod mojš silnš rękę, co ja biorę w obronę. Rozumie się, że w tym może być trocha jakiejœ ambicji! André i jego towarzysze wykształtowali swš wolę do tego stopnia, że mogli spełnić czyn zamierzony. Chodzi o to, żeby obudzić się ze snu i œmierć, gdyby stanęła przy naszym wezgłowiu, powitać z takim samymuœmiechem jak kwietniowy poranek. O, Boże!Nie baé się œmierci... - To jest niemożliwe...To jest wbrew naturze. - To jest tylko bezmiernie trudne. Dla innychludzi zresztš nie jest ta sprawa ani tak ważna, ani nawet, choć to głupio brzmi, pierwszorzędna. Ale dla nas, nieszczęœników z chorymi nerwami... Możnazwalczyć obawę œmierci jako takiej, jej samej; ale niepodobna, dla mnie niepodobna,zdusić obawy czegoœ, bojaŸni niespodziewanej, dziecištka bezsennych nocy. Ostatnimi czasy nie mogłem sypiać sam jeden. Nocował u mnie w przedpokoju pewien górnik. - Widzicie, to sš chore nerwy... - Zaraz. Ten górnik jest wcale niegłupi, raczej mšdry. Rozmawiałem z nim do upadłego, żeby się poddać jego sugestii i usnšć, ale mi się wœród frazesów walił na łóżko jak kłoda. Tyle miałem pociechy, że przy mnie chrapał. Ja przez całe noce siedziałem na tej sofie. Gdybym go tak był obudził z północka, tego z przewybornymi nerwami, tego z nerwami jak stalowe liny, ipowiedział mu: Człowieku, zaraz umrzesz...- widzielibyœmy, co by się z nim działo! Byłby dygotał, byłby się wił po ziemi, modlił się i mdlał ze strachu. A ja, który sam tu marzyłem w proch zamieniony, którego nerwy zdawały się błšdzić po wszechœwiecie, ja chory, dotykałem jej palcem, wyzywałem jš na rękę, patrzyłem na niš z mojš ironiš jak na człowieka, którego nienawidzę. Teraz doœwiadczam takiego wrażenia, że gdybyœcie wy tu zostali w okolicy, ja mógłbym sypiać. Mógłbym w takš noc myœleć: tu Judym jest niedaleko. Mógłbym myœleć: wstanę rano, zobaczę go, pójdę do niego... Gdy to mówił, doktora przechodziło zimne mrowie. Jakieœ uczucie niby zielony œliski wšż lazło po jego ciele. Oczy Korzeckiego jakoby patrzyły, ale właœciwie wzrok ich zwrócony był do wnętrza duszy. Na ustachjego był uœmiech... Uœmiech niepojęty, a cišgnšcy do siebie jak błysk, który czasamimożna widzieć w górskiej przepaœci. W wyrazie jego twarzy nie było proœby ani żšdania współczucia. Było tylko detaliczne, konkretne i umiejętne przedstawienie istotyrzeczy. - Więc nie boicie się œmierci? - pytał Judym. - Ja z niš walczę. Raz ja zwyciężam, kiedy indziej ona. Wówczas mam pavor nocturnus,jak małe dziecko. Oto siedzę tu z wami, rozmawiam, jestem spokojny i wesoły. Nie wiem nawet, czy może istnieć smutek? Co to jest smutek? Nic o nim nie wiem. Jestemjak filister, którego œmiech by ogarnšł, gdyby mu kto mówił, że jest na ziemi dojrzały człowiek, który się "czegoœ" boi. A oto może minšć godzina i stanie nade mnšto bezosobowe widmo. Zacznę się bać samotnoœci, zacznę cierpieć tak strasznie, tak przerażajšco! W języku ludzi nie ma na to imienia. Pavor... Tylko straszliwa muzyka Beethovena czasami roztworzy podwoje tego cmentarza, gdzie w skrwawionych dołach leżš obdarte trupy, gdzie w nocy wiecznej wyje płacz jakiejœ istnoœci ludzkiej, która straciła rozum i błšdzi, błšdzi, błšdzi bez końca, szukajšc ratunku.- Powinniœcie, jak można tylko, chodzić w pole. Każdš wolnš chwilę poœwięcać na rozrywki. JeŸdzić kolejš, a najgłówniejsza rzecz - unikać wszelkich wzruszeń. - Tak: pójœć po rydel i wykopać się z błota,w którym się leży. Dla mnie na ziemi nie mamiejsca. - Ech, z tymi tam! - Wiem, co mówię. Ja nie mogę żyć jak miliony ludzi. Przecie nieraz uciekam na dwamiesišce w Alpy, w Pireneje, na jednš wysepkę u brzegów bretońskich. Rzucam gazety, ksišżki, nie odpieczętowuję listów...I cóż mi z tego? Zawsze i wszędzie widzę odbity œwiat w sobie, w mojej duszy nieszczęsnej. Gdy się nie spodzieję, wybucha tam wœciekły gniew przeciw jakiejœ podłoœci dawno widzianej, zbudzi mię ze snu, przypomni wszystko, ukaże wszystko... Gniew bezsilny, a im bardziej bezsilny, tym większy! - Może by zupełnie zmienić sposób życia? Rzucić wszelkie obowišzki? Wzišć się, czy ja wiem, do roli? Korzecki zamyœlił się i milczał przez kilka minut. PóŸniej mówił: - Nie, to niemożliwe. Człowiek już do œmierci musi nosić pewien rodzaj ubrania, mieć takš a nie innš bieliznę. To darmo. Muszę zarabiać dużo. Ja nie mógłbym chadzać w tutejszym, łódzkim korcie. Musi mi go facet przynieœć z zagranicy. To darmo! Potrzebuję także jeŸdzić do Europy,widzieć w Paryżu salony wiosenne, wiedziećwszystko, czytać rzeczy nowe, poznawać, co się zjawia nowego w mózgu ludzkim, iœć ze œwiatem, płynšć w fali. To darmo! Ach, ja rozumiem, co mówicie. Wrócić gdzieœ, tam, w mojš leœnš okolicę, pędzić życie rolnicze, ziemiańskie, życie tych ludzi szczęœliwych, ludzi zupełnie od nikogo niezależnych! Rozumiem was. Ale to już nie dla mnie. Ja już za dużo wiem, zbyt dużo potrzebuję - a zresztš... ja mam naturę niespokojnš; i tam bym sobie znalazł bałwana, z którym staczałbym walki. - Ach, tak... - œmiał się Judym. - Mówicie znowu: unikaj wzruszeń. Ja nie tylko unikam, ale nie mam wzruszeń. Co ja się mam wzruszać! Niech się filantrop wzrusza! Ale jakieœ nie znane mi wzruszenie leży we mnie, pomimo mej wiedzy, jak złodziej, który się zakradł do mego mieszkania i wyłazi ze swej kryjówkidopiero w nocy. Podłoœci, nadużycia, łajdactwa, krzywdy, niedole... Przechodzę obok tego ze spokojem, z zimnym spokojem, kopię to nogš, pluję na to. Mówięsobie zawsze te najwyższe, najpotężniejsze, te boskie słowa, które z cieniów języka rodu ludzkiego On wyjšł: "Comnie i tobie, niewiasto?" I, nie wiedzšc wcale, wlokę w sobie zarazę. Umarł tutaj przed kilkoma tygodniami mały chłopczyk, syn jednego biednego œlepca Przywiozłem mu był z Mediolanu czerwony kapelusik, podarunek z drogi... za franka. Tu w tym ogrodzie biegało to i skakało po całych dniach. Ta czerwona główka... Gdy się dowiedziałem, że zmarł na dyfteryt, umyœlnie wzišłem sprawy najważniejsze, robiłem plany, żeby o nim nie myœleć. No i jakoœ przeszło. Aż oto raz nad wieczorem siedzę w tym fotelu... Podnoszę oczy i widzę: sunie się wzdłuż œcian czerwona plama. A w uszach słyszę ten głos wesoły.Czy ja wiem zresztš, czy to była plama? Był to smutek czerwony, smutek przerażajšcy jak sama œmierć takiego niewinnego życia. Nadeszła noc, a w niej - moje troski. I oto bezsennoœć Jedna noc, druga, trzecia, czwarta... Wyjechałem na dwa dni. Pędziłem kurierami, gdzie oczy poniosš. Stojšc w oknie cišgle patrzyłem nakrajobraz. No i, chwała Bogu, znikła czerwona plama. Usnšłem w pewnym hotelu. Będziecie się może œmieli ze mnie, ale tak było: ta czerwona plama została pokonana, starta przez zielonš, jasnozielonš... - Macie chore nerwy. - O, tak. Ale ja mam także innš jeszcze chorobę. Ja mam zanadto wyedukowanš œwiadomoœć. To jest œcierwo obolałe! Nieszczęœciem, katuszš jest posiadanie prawdy. Zanadto duża przestrzeń leży między niš a padołem, czyli Zagłębiem. Glikauf! Obudziwszy się następnego dnia rano, Judym nie zobaczył już gospodarza. Był sam w tym pustym mieszkaniu, którego nie ozdabiał ani jeden sprzęt milszy, wytworniejszy. Zdawało mu się, że znowu jest w Paryżu, na Boulevard Voltaire, i że otacza go cudze, przemierzłe powietrze. Na œcianie izby, gdzie nocował, wisiał niewielki portret olejny człowieka z chudš twarzš, w której uderzało od razu podobieństwo do Korzeckiego. "To musi być jego ojciec - myœlał Judym. - Co za nieprzyjemna twarz! Gdyby kto chciałwymalować pychę w postaci człowieka, to mógłby za wzór œmiało wzišć to oblicze. Zdawało się, że te oczy ani na chwilę nie zwalniajš widza i że cišgle maluje się w nich wyraz: ty chamie, ty obdartusie!" Judym nie mógł usiedzieć w tym mieszkaniu. Wypił szklankę mleka, którš znalazł w sšsiednim pokoju, i wyszedł. Wlókł się ze zwieszonš głowš uliczkami osady fabrycznej i przypatrywał wszystkiemu, co spotykał, z badawczš uwagš, która chyba tylko w chwilach najgłębszego smutku opuszcza człowieka zludu. Murowane, po większej częœci piętrowe domy zbite były w kupę i tworzyły niechlujne miasteczko. Jednš z ulic zajmowały dwa długie budynki, o jakich pięćdziesięciu okienkach na dole i na piętrze, przypominajšce owczarnię. Zewnętrzne ich mury były obłupane z dawnego, dawnego tynku i œwieciły nagoœciš sczerniałych cegieł, brudem i zaciekami wilgoci. Dokoła nich nie rosło ani jedno drzewo, niesterczał ani jeden badyl. Od frontu i z tyłuznajdowały się drzwi i sienie, przed którymi gniły kałuże pomyj i leżały kupy œmieci. Wgłębienia okien każdorazowy mieszkaniec danej izby ozdabiał jak mógł, malujšc je farbš jasnoniebieskš albo bršzowš. Toteż futryny okien tworzyły istnš polichromię w tym dziwnym schronisku ludzi. Tu i ówdzie wisiał biały kawałek tiulu w kształcie firanki i mokła w glinianym wazoniku jakaœ zielona roœlinka.Dalej, za osadš, wzdłuż szosy stały po jednej i po drugiej stronie domy, które wypada nazwać murowanymi chatami. Każdyz nich podobny był do sšsiedniego jak dwie krople wody. Te budy, ciemne od urodzenia,gdyż nigdy ich nie tynkowano, były oberwane, chylšce się ku ruinie, wyzute z jakiejkolwiek ozdoby. W głębi czarnego muru, który sypał się na wsze strony, dziwacznie połyskiwały okna z szyb przepalonych, rumianych, zielonkowatych i niebieskich. Mieszkania te nosiły na sobie cechę a raczej piętno tymczasowoœci pobytu tych, co tam goœcili. Nikt nie dba o ich całoœć, zarówno ci, do kogo należš, jakich chwilowi mieszkańcy. Nikt nie przywišzuje się do tych izb hotelowych, gdzie wędrowiec ukrywa przed zimnem i deszczem głowę strudzonš, ale je lada chwila opuszcza, idšc dalej. Te szczególne budowle wywoływały w pamięci Judyma obraz miasteczek niegdyœ widzianych na włoskim zboczu Alp w okolicach Bellinzony, Biasca i Lugano. Mieszkał tam jak i tu człowiek zgłupiały od walki z przyrodš, która mu nic nie daje prócz kromki chleba iłyka wódki, przerzucany z miejsca na miejsce, wegetujšcy z dnia na dzień. Od jednej do drugiej zagrody lazł znudzony pies, z najgłębszš obojętnoœciš spoglšdajšcy na przechodnia, wlokło się babsko zniedołężniałe, w kiecce szarej koloru bagna i tułało się zamoczone, brudne i smutne dziecko. Z jednego boku szosy w dużym rowie, ujęta w twarde brzegi, żywo płynęła rzeczka. Woda jej, pompami wypchnięta z dna kopalni, była ryża, osadzajšca na piasku, na badylach trawy i odpadkach w głšb rzuconych muł ę poœrodku 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żťPycźÉ;c˝cž-Ecża<rudy jakby startš cegłę. Był dzień mglisty. Prószył co pewien czas lekki deszcz. Od chwili do chwili w oczy idšcego Judyma rzucał się nowy, czerwony mur z cegły albo domostwo mieszkalne, które już przed dwudziestoma laty waliło się w gruzy. Œwisty lokomotyw, we mgle na wszystkie strony pędzšcych, głuche wzdychanie sygnałów kopalnianych, oddech maszyn, wszędzie, daleko i blisko, robišcych, wprowadzały uczucia Judyma do jakiegoœ dziwnego kraju. Nie był sobš. Nie mógł znaleŸć i pochwycić swych uczuć. Żyły w nim te same, ale się z nimi coœ stało. Było mu Ÿle, ciężko; rozpaczliwie, ale nie tylko dlatego, że nie ma Joasi. Tysišce bolesnych wzruszeń wdzierały się do jego serca. Niektóre widoki i dŸwięki, zdało się,pochłonęły tęsknotę za Joasiš, zżarły jš olbrzymimi gardłami, i tylko słabe, zgubione jej echo odzywa się w ich mowie. Tak przemawiał krzyk, zupełny krzyk dzwonka kopalni, odzywajšcy się z dala, skoro tylko z zabudowań zionęły wielkie kłęby pary i szpule na ich szczycie puszczały się w ruch swój niespracowany. Tak przemawiał turkot wagonów z węglem,pędzšcych po ziemi w głębi wydršżonej. Wolno idšc szosš Judym co pewien czas mijał przecinajšce jš szyny. Przy jednej z takich bocznic jak przez sen widział czarnego, zestarzałego człowieka, który siedział w budzie na pół w ziemi wykopaneji mętnš, prawie oœlepłš Ÿrenicš pilnował jakiegoœ porzšdku. Dalej na szynach, które szły wprost w terytorium kopalni, gdzie panował nieustajšcy ruch dużych wagonów obładowanych węglem, uwijał się inny człowiek. Ubrany w baraniš czapkę, sam podobny do ruchomej kupy węgla, gdy chciał zatrzymać wagon siłš rozpędu lecšcy, pełen czarnych brył, skropionych zwierzchu wapnem, siadał na dršg przytwierdzony do hamulca i podwinšwszy nogi, mocš swš i ciężarem wstrzymywał koła. W duszy Judyma błškało się dla tych ludzi przywitanie czy pozdrowienie, ale na usta nie miało siły wypłynšć. Obchodził ich w milczeniu. Piersi jego trzęsły się, a w nich serce. Najtajemniejsze, najbardziej istotne uczucie wewnętrzne witało w tych ciemnych i brudnych figurach ojca i matkę. - To mój ojciec, to moja matka... - szeptałyjego wargi. Około szerokiego, drewnianego domu pewien człowiek zatrzymał go słowem: - Pan inżynier prosi. Judym wszedł do tego budynku i spotkał się z Korzeckim. Olbrzymia izba, oœwietlona lampkami elektrycznymi, zastawiona jakimiœ beczkami, w jednej częœci przecięta była balustradš jak w urzędach gminnych. Tam był stół, przy którym zasiadał starszy sztygar i dozorca. Czytano listę robotników idšcych do kopalni na przecišg czasu swegozatrudnienia, czyli na szychtę. Czytanie odbywało się numerami. Zawiędły, silny Niemiec, który jednak klšł i wymyœlał expedite po polsku, czytał numery. Czarne figury stojšce dokoła odpowiadały nazwiskami kolegów, którzy się nie stawili. Dozorca, awansowany z robotnika, huczał co chwila: - Cicho! Milczeć! Co za hałasy! Tunie karczma! W drugim końcu sali rozdawano chleb. Co pewien czas nowy górnik wchodził, klękał pobożnie na œrodku i odmawiał modlitwę, twarzš zwrócony do stołu, zupełnie jakby się oddawał adoracji majestatu sztygarskiego. Czasami spod powiek, niejako z głębi oblicza, błyskały białka oczu. Był to jedyny wyraz tych twarzy, jak u Murzynów. Gniew, radoœć, uœmiech - wszystko inne okrywała szczelna maska sadzy węglowej. - Czy mógłbym zobaczyć kopalnię? - zapytał Judym Korzeckiego. - Ij, dzisiaj? Co wam po tym? - Jak to, co mi po tym! - Zamknijcie oczy i będziecie widzieli zupełnie to samo. - Więc nie można? - Ale gdzież tam, można, tylko nie myœlałem, żeby wam to dziœ kwadrowało. Skoro jednak... Więc chcecie zejœć? - Chcę, chcę... - Buła - zwrócił się inżynier do kogoœ w tłumie - idŸ no i przygotuj tam dwa kaganki, buty dla pana, kurtę i kapelusz. Wkrótce póŸniej weszli na dziedziniec. Znowu otoczyło Judyma wczorajsze uczuciena widok sortowni, na widok walców połyskliwych ze spiralnymi karbami, wijšcych się w oku, jakby się wkręcały w oprawę swojš. Wózki z węglem, przez windę wyrzucone z głębi kopalni, stawały w maleńkich relsach i wysypywały się, pchnięte silnymi rękoma, na ruszty ze spiralnych walców. Stšd grube i kostkowe bryły zlatywały na ruszty niżej położone, a drobny miał i orzeszek węglowy sypał się w sita, które go wypychały na brzeg pochylni. Sita żelazne na wygiętych wałach, czynišceruchy ręcznego przetaka, które wytrzšsajšdrobny węgiel, tworzš jakby upusty dwu rzek formalnych. Rzeki te leniwie, bez końca płynš ku wyjœciu nad wagonami kolei.W sšsiedniej hali, obok szybu, Judym przypatrywał się motorowi parowemu, który obraca dwie szpule szczytowe. Na nich okręcajš się liny ze stali podtrzymujšce windy, z których jedna idziedo sztolni, gdy druga w górę wstępuje. Spoglšdajšc na błyszczšce cylindry, w których pracowały tłoki, Judym szukał właœciwie tylko ukrytego gdzieœ dzwonka... Ubrani w grube buty, w skórzane kaftany zapięte na sprzšczki, trzymajšc w ręku mosiężne lampy, w których płonie knot umoczony w oleju, stanęli w szali. W pierwszej sekundzie, kiedy jej deski stojšce na równi z podłogš drgnęły, Judymdoœwiadczył takiego wrażenia, jakby mu kto œcisnšł gardło. Wkrótce przyszło otrzeŸwienie, szum w uszach i lekka bojaŸńw sercu. Czarne belki cembrowiny migały się w oku niby szeregi jakichœ schodów nieskończonych. Gdy szala stanęła, wyszli na korytarz suchy i oœwietlony lampkami elektrycznymi. Uwijało się tam mnóstwo ludzi, przychodziły i odchodziły szeregi wozów cišgnionych przez wyuczone konie. Ztych pierwszych, widnych galerii dostali sięprzez kręte szlaki do maszyn pompujšcych wodę. W ich okolicy skończyło się œwiatło. Jedynym jego Ÿródłem stały się odtšd kaganki niesione w ręku. Miejsce było gładkie. Spód korytarza zajmowały szyny. Po nich wędrowały cišgle szeregi wózków zfedrunkiem, cišgnione przez konie. Drzwi, niewidoczne w ciemnoœci, ustawione tu i ówdzie dla skierowania powietrza do tych chodników, gdzie się "nie œwieci", otwierały tajemnicze ręce ludzi zgrzybiałych, którzy na miejscu odŸwiernych dokonywujš żywota. Inżynier mijajšc takie drzwi rzucał wyraz: - Glikauf! - Glikauf! - odpowiadała ciemnoœć. Było w tym dŸwięku coœ œciskajšcego serce. Przywierał do mózgu obraz figur tych starców, ledwie dajšcych się z mroku wyróżnić, tych czarnych brył, które za życia mieszkajš w grobie, œniš w nim przezresztę dni swoich jak pajški, czekajšc cierpliwie na chwilę, kiedy już na zawsze wstšpiš do ziemi, kiedy wejdš w jej zimne łono na "szychtę" wiecznš. Łańcuch ciemnej niedoli przykuwa ich do miejsca. W starczym drzemaniu widzš pewno ciepłe słońce wiosenne i jasne łški, kwiatami zasiane... Korytarze mało różniły się między sobš. Jedne z nich były wykute li tylko w węglu, inne posiadały wręby ze œcianami z cegły, wmurowanymi dla zatamowania ognia i mokrego a sypkiego piasku, który zowiš "kurzawkš". Zwyczajny chodnik o stropie półokršgłym zamieniał się stopniowo na korytarz ze stemplami, na których leżały kapy podtrzymujšce rodzaj sufitu, czyli "okorki". Te korytarze doprowadziły do brzegu pochylni idšcej w kierunku upadu warstw węgla. Z boku czarnej czeluœci sunęła się w dół drewniana rynna, po której spychano drzewo. Obok szła stalowaczy żelazna lina wcišgajšca wózki. Ciemnoœć, ciemnoœć gęstš od kwaœnego czadu rozœwiecał tylko czasem daleki ognikniewidzialnej postaci. W pewnych miejscach były tam schody, a właœciwie szczeble do tarcic przybite; gdzie indziej szło się po oœlizłej desce. Na dnie kopalni, w głębokoœci dwustu kilkudziesięciu metrów pod ziemiš, zimny i wilgotny przecišg wlókłsię korytarzami. Była ich tam sieć cała, w której przychodzień doœwiadczał bolesnegoniepokoju, jaki wstrzšsać musi rybš, gdy się spotyka z gęstymi okami matni. Szli w jakimœ kierunku, który wydawał się stronš prawš, do lochu dŸwigajšcego się w górę pochyło a stromo i tworzšcego œlepš sztolnię. Wkrótce musieli schylić się w pałšk, gdyż piętro było tak niskie, że pod nim ledwo mógł się przesunšć wózek z "urobkiem". Gdzieœ daleko, jakby u szczytu tej góry, widać było chodzšce z miejsca namiejsce bladożółte œwiatełka. W zaklęsłej komorze, która się nagle znalazła, słychaćbyło pracę kilku ludzi. - Glikauf! - rzekł Korzecki. Odpowiedziano chórem przyjaznymi głosami, które dziwne i głębokie zrobiły naJudymie wrażenie. "Glikauf, glikauf..." - mówił do nich i on w głębi duszy. Właœnie wtedy przerwało jakby tamę swojš nowe Ÿródło tęsknoty za Joasiš, tęsknoty tak bolesnej, bardziej bolesnej niż w chwili pożegnania... Górnicy w czarnych "kapach" i w "berglederach" nabijali prochem, grubym jak ziarna kukurydzy, długie tuleje papierowe. Otwory w miejscach właœciwychjuż były wyœwidrowane długimi "laskami" ze stali, o zakończeniach podobnych do grotów piki. Gdy ładunek został nabity, lontweń włożony i przystemplowany z wierzchu szczelnie gruzem za pomocš stępora, jak nabój w lufie - jeden z pracowników zapalił dwa żygadła, drugi - dwa, trzeci - dwa. W mroku gęstym od pyłui dymu ukazały się niby jakieœ niebieskawe strugi cieczy sšczšcej się od góry. Płomyczki doszły do muru - i znikły. Wówczas drabiny szybko odstawiono i wszyscy z poœpiechem weszli do sšsiedniego chodnika Tam czekali z dziesięć sekund, nim się odezwał pierwszy wybuch. Pršd powietrza runšł w sšsiednie galerie i komory, dŸwigajšc na sobie ostry zapach prochu. Bryły węgla huczšc waliły się za przyległym filarem, a na wszystkie strony w œcianach coœ sypało się z prędkim trzaskiem i szelestem, na podobieństwo stada szczurów biegajšcych za makatami. Potem nastšpił drugi wybuch, za nim trzeciiczwarty. Dym wypełnił galerie i cišgnšł leniwie do przejœć, w których się "œwieci". W dali słychać było huk ładunków dynamitowych i czuć słodkawy ich zapach. W pewnym miejscu Korzecki przywołał kogoœ po imieniu i zostawił go z Judymem, a sam odszedł. Musiał obejrzeć robotę w innej całkiem stronie. Doktor został w ciemnoœci z widmem trzymajšcym swš lampę. W sšsiedztwie tego miejsca kilkunastu ludzi zajętych było podstemplowywaniem "piętra". Chwilę obydwaj z górnikiem stali nic nie mówišc dosiebie. Wreszcie Judym podniósł lampę do góry i zobaczył sczerniałš twarz starego człowieka, którego siwe włosy wymykały się spod "kapy". - Co robiš tutaj, ojcze? - zapytał. - A caliznę wyrabiamy między chodnikami. - Caliznę? - Juœci. Filar wybieramy. Bierzemy jedno pojęcie za drugim na długoœć i na szerokoœć, podpieramy strop słupem - i dalej. Po boku stawia się "organy"... Proszęłaski... pan może i nie znajomy z kopalniš? - A nie. Pierwszy raz widzę. - Tak ci... - Cóż to za organy? - To zaœ sš kłody na sztorc stawiane, żebysłużyły tak jakby za œciankę. Z przodu też,od chodnika przy kończeniu œtreki drugš takš œcianę się buduje, a zostawia się zaœ miejsce próżne, niby tak jakby drzwi. A wyrobi się całš œtrekę z okruchów się jš wyczyœci, to się dopiero te słupy zaczyna wyjmać, a inne się tnie toporem. Gdy pracowity górnik usłyszy w cichoœci największej pierwszy, aby maluœki trzask piętra, wtedy kilof do garœci i umykaj z pojęcia! Ziemia się urwie w tym miejscu i rumowiem całe to zawali. Na wierzchu, na górze zawalisko w dół wcišgnie, tak jakby lej... Judym podniósł do góry swš lampę i przyglšdał się œcianom. Gładkie albo chropawe ich płaszczyzny tu i ówdzie miały na sobie rysy ostrego żelaza, jakby pismo jakieœ klinowe pracowicie wyryte. Idšc z wolna obok gładkiej œciany, miał złudzenie, jakby je czytał. Ze znaków koœlawych, kierujšcych się to w tę, to w innš stronę składała się historia tych czeluœci. Zdawało mu się, że stoi w cudownym lesie,w puszczy odwiecznej, nie sianej, przez którš nie szła jeszcze stopa człowieka. Rosły naokół olbrzymie paprocie z pniami, jakich nie obejmie trzech ludzi, skrzypy w drzewa wybujałe, straszne widłaki i inne, niewidzianych form, mistycznej pięknoœci albo potwornej brzydoty, jakieœ sigillaria, odontopterydy, lepidodendrony... Te wielkie potwory, splecione między sobš łańcuchamilian, krzewiły się na pulchnym trzęsawisku,gdzie mchy przepyszne i niewysłowione kwiaty pachniały w czarnym goršcu wieczystych cieniów. Słodkie, upalne lata wycišgały z ziemi pod chmury te pnie i gałęzie, dostępne tylko dla wzroku i skrzydeł, wilgotne, deszczowe zimy zasilały glebę na wieki. Swobodne wichry, w dalekich stepach i w œniegach łańcuchówgórskich zrodzone, przylatywały bić puszczę ryczšc jako szczenięta lwie. Wtedy kołysała w łonie swoim pieœń huczšcš na podobieństwo morza. Jakże często trzaskał w niš piorun, a huragan jš deptał, łupił i rwał! Dzikie chmury iskrš czerwonš zapalały jej głębie œpiewajšce. Wtedy gorzała jak wielki stos. Ale gdy deszcz ustawał, przychodziła wieczyœcie młoda, lilioworamienna wiosna, jak dziewczštko szukajšce kochanka, i swawolnymi usty zdmuchiwała pyły roœlin w ziemię rozmokłš, marzšcš o cieniu konarów. Nowe morze zieleni wylewało się na ten sam grunt, przez który pędziły krzemienne kopyta ognia i szprychy jego wozu tak samo prędkie jak wicher. I znowu na ciszę gęstwin młodej puszczy przypadał niespodziewany krzyk wojenny jaguara i rozdzierał jš wrzask, œmierć głoszšcy, bezlitosnego orła. Aż oto wielkie jakieœ morza w głębi lšdów próżnujšce wyrwały się ze swoich grobel i puœciły pršdy szalone, które zdjęły z korzeniem olbrzymie lasy, niosły je w pianach swych niby flotę okrętów zdruzgotanš i pchały w te zaklęsłe niziny. Tu je niezmiernš masš wwaliły jakby do grobu. Przykryły je warstwami gruntu zdjętymi z gór. W cišgu tysięcy lat w ciałach tych krzewów, na których gałęziach ptaki niezliczone gniazda sobie słały, ustało życie i poczšł się tajemny rozkład. Wielkie ciœnienie zapadniętych warstw, napływy wód i czas wiekami idšcyczyniły sprawę podziemnš: stwarzanie wody z tlenu i wodoru tych cielsk obumarłych, wydobywanie z nich kwasu węglowego i tlenku węgla. Został tylko węgiel sam, jedyny, w olbrzymim nadmiarze, nie majšcy się z czym połšczyć, jak samotny duch ciemnoœci. Straszliwe jego cielsko martwiało, stygło iumierało w sobie samym tysišce lat. W męczarni zrastało się samo ze sobš, tuliło się do siebie jak byt przeklęty. Z dawnej budowy nic nie zostawił czas długi. Tylko jakby jedyne echo z ojczyzny, gdzie wszystko kwitło, rosło i kochało się w niebiosach - został nikły rysunek warstw pnia albo odcisk powiewnego liœcia w czarnym, żałobnym kamieniu. Długie prace przyrody, nie dajšce się myœlšogarnšć zaczyny i odczynienia, człowiek chwyta jako łup swój za pomocš pracy krótkotrwałej, chytrej i ułatwionej. Przychodzi w œwięte czeluœcie z bladym płomykiem i krótkim swoim kilofem. Siłš nędznego ramienia wyniesie to, co tu schował ocean. Bierze cały pokład do cna, od wychodni do upadu, zgrzebie okruszyny ina œwiat wyda. Zostawi tylko hałdę na wierzchu i próżnię w głębinie. Ziemia nie oddaje swej pracy i swojego dorobku bez walki. Prosta i obojętna jak dziecko, od człowieka uczy się zdrady. Czyha na niego z bryłami, które ruszył, ażeby mu je cisnšć na głowę, gdy się nie obejrzy. Rozsiewa w jego komorach œmiertelne gazy i czeka, jakby w niej biło serce pana puszcz zmarłych - tygrysa. Wylewa zaskórne, niewidzialne wody. Spuszcza ciemne jeziora, od wieków nieprzeliczonych kropla po kropli zebrane, aœnišce na zimnych granitach. Otwiera podziemne baseny kurzawki, którš zawaliska ruszyły, i gliniastym jej mułem napełnia galerie pracowicie wykute. - Nie porwał was skarbnik? - zawołał znienackaKorzecki wynurzajšc się z mroku. Poszli długim chodnikiem. Z bliska i z dala szły szeregi wózków cišgnionych przez konie. Każdy z tych pracowników wlókł tak za sobš całymi latami przeklęte wozy. Gdy mijali postępujšcego w ciemnoœci odwracał na bok głowę i oczy, które już razi żółty blask œwiatła. Przyszli wreszcie do szybu, który ich z dnakopalni miał podrzucić o sto metrów wyżej.Woda lała się tam strugami, kapała w szalę, ciekła po drzewie cembrowiny. Stanęli w mokrej windzie wœród ludzi wrzeszczšcych, przemokłych, ze złymi twarzami, i w cišgu jednego momentu wyniesieni zostali na powierzchnię górnš ę poœrodku 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŔP›<Áëă c€ÂÎÄ cÒ$cĢ2Ů WSzli stamtšd ciemnym i nieskończenie długim korytarzem. Było w nim zimno i wilgotno. Strop walił się tu i ówdzie, wyginał kapy i miażdżył okładziny. Œmiertelnej czarniawy nie rozœwietlały nawet ogniki górnicze. Czasami tylko słyszeć się dawał odległy turkot i krzyk wozaka. I znowu z mroku wynurzał się koń-górnik, odwracał swe smutne, stęsknione, beznadziejne oczy, jakby mu był wstrętny widok człowieka i ginšł w wiecznym grobie. W pewnej chwili Judym usłyszał przed sobš w ciemnoœciach rozmowę, a raczej monolog. Ktoœ mówił dobitnym głosem: - Fuks, mówię, nie zwalone! Chwilę trwało milczenie i znowu odzywał się ten sam głos z podwójnš natarczywoœciš: - Nie zwalone, Fuks! Kiej nie zwalone, to nie zwalone... Korzecki pocišgnšł Judyma do œciany i szeptem objaœnił, co to znaczy: - Czasami koła jednego z wózków, sczepionych między sobš, z szyn wyskoczš.Wówczas koń, imieniem Fuks, staje, gdyż nie ma siły ucišgnšć, a zresztš i następne wózki zaraz się wykolejajš. Poganiacz musi nadnieœć i wstawić wózek w szyny. Gdy to uczyni, woła na konia, że już tę robotę wykonał. Ale nieraz przyczepi mu o jeden wózek za wiele i wówczas koń również staje sšdzšc, że to skutek wykolejenia. Poganiacz zapewnia go krzykiem, że "nie zwalone", ale koń, pocišgnšwszy z lekka, nie rusza się z miejsca, gdyż czuje ciężar większy niż należy. Wówczas furman musi go przekonać: idzie wzdłuż wózków aż na sam ich koniec i stamtšd dopiero jeszcze raz uroczyœcie krzyczy swoje: "Fuks, nie zwalone!" Natenczas biedny koń godzi się zmyœlš, że go wyzyskujš, zbiera siły i wlecze dalej w ciemnoœci swojš dolę. Może nawet przychodzi do œwiadomoœci, co to jest, może nawet po cichu wzdycha albo œciska zębce, ale przystać musi na taki układ, bo gdyby marzył albo usiłował protestować za pomocš, dajmy na to, stania, toby mu poganiacz batem grzbiet wyłoiłił na tym skończyłoby się polepszenie stosunków. - No, ale wy powinniœcie tego zabronić... - rzekł Judym. Inżynier podniósł wyżej swš lampę i rzekł z maltretujšcym, szyderczym uœmiechem: - A, ja zabraniam, surowo zabraniam... Po chwili rzekł jeszcze: - Ja zabraniam, zabraniam z całej duszy, ale już nie mam siły... rozdziały 10 - 13 Pielgrzym Któregoœ z dni następnych Judym w towarzystwie Korzeckiego udał się do samego Kalinowicza. Była to chytra machinacja, istna konstrukcja inżynierska przedsięwzięta w celu zapoznania się z figurš decydujšcš. - Któż jest Kalinowicz? - pytał Judym zmierzajšc ulicš, która prowadziła do mieszkania jednej z potęg Zagłębia. - Tego nie wiedzieć! Takich rzeczy elementarnych nie wiedzieć! No, rozumie się, że inżynier, ale wielki. - To dopiero... Dlaczegóż dziœ koniecznie mamy iœć do niego! - Dlatego, że tak rozkazuje chytroœć tudzież przebiegłoœć. - Zanosi się na burzę. Jest parno jak w piekle mówił Judym. Po chwili dodał: - Wolałbym dostać batem od ciotki Pelagii, niż iœć dzisiaj z tš wizytš. - IdŸcie, będzie burza - mówił Korzecki rozglšdajšc się po okolicy. Stali na wzniesieniu. W głębi leżało miasto. Były to szeregi domów jednakowych, czarnych, zadymionych. W małej stosunkowo odległoœci z wielkich pieców wybuchały ognie jak z krateru wulkanów. Wicher porywał ich płaty, jakby je od masy udzierał i chciał cisnšć na miasto. Drzewa zasypane kurzem i dymem wyglšdały niby robotnicy. Zielonoœć murawybyła obleczona żałobnym pokrowcem. Za lasami i łańcuchem wzgórz rozcišgała się na horyzoncie stalowa chmura z ciemnymi w sobie dołami. Szła wolno. Leciał od niej zimny wicher. W pewnych sekundach przycichał. Zdawało się, że łaziokoło murów, snuje się pod płotem, zaglšda do œcieków i siada na drzewach drżšcych wierzchołkami niespokojnie i w bojaŸni. Czasami pędził w cwał œrodkiem bezludnych ulic z hukiem i gwizdaniem, jak najezdnicza awangarda wojsk, które z dala cišgnš. Naokół widać było kominy i kominy.Waliły się z nich pochyłe dymy szarpane przez wicher. Z wyschłych bajor, zalegajšcych całš długoœć i szerokoœć ulic, zrywały się co chwila góry œniadego kurzu, mknęły ponad domy, ponad dziwaczne retorty fabryk i ciskały się z wysoka na mieszkania ludzkie.Te latajšce błota zasłaniały co chwila miasto smutne dla oczu, dziwaczne, nieprawidłowe i zimne jak geszeft pieniężny. Za nim na pewnej wyniosłoœci stał w cienistym ogrodzie "pałac" dyrektora. Gdy wchodzili po wšskich schodach wysłanych dywanem, Korzecki przesadnie idšc z boku, żeby zaœ nie nastšpić na ten chodnik, mówił półgłosem: - Teraz zbierzcie wszystkie siły, albowiem nadszedł czas próby... Wprowadzeni przez lokaja do mieszkania, znaleŸli się w salonie, którego okna wychodziły na miasto. Miękki, puszysty dywan tłumił echo ich kroków. Rolki krzeseł wyœciełanych atłasem ginęły w nim zupełnie i toczyły się bez szelestu. Na œcianach wsiały obrazy i sztychy w ramachniesłychanie szerokich i "bajecznie" ozdobnych. Korzecki usiadł na fotelu ze skromnš minkši przybrawszy pobożny wyraz prezentował Judymowi oczami sufit i tapety. Idšc mimo woli za tš wskazówkš doktor zobaczył malowidło wyobrażajšce jakiœ pejzaż z ruinami i pastuszkiem. Zanim wszakże zdšżył przyjrzeć się tapetom, ozwał się we drzwiach głos gospodarza: - Szanownego inżyniera dobrodzieja, goœcia miłego a rzadkiego... Korzecki przywitał się z wchodzšcym i zaraz głosem pełnym powagi wymówił nazwisko towarzysza: - Doktór Judym. Gospodarz wycišgnšł rękę i uœcisnšł podanš prawicę z ukłonem, który go ze względu na tuszę musiał kosztować nieco fatygi. Zajęli atłasowe miejsca, pogršżyli nogi w miękkoœciach dywanu i toczyli rozmowę de nihilo, to jest o przedmiotach nie majšcych najmniejszej wartoœci. Mówiono o fizjonomii okolicy, o warunkach klimatycznych i higienicznych Zagłębia oraz o tym podobnych romansach. Gospodarz byłto pan wyniosły i prawie otyły. Czaszkę miał nagš, błyszczšcš i mocno sklepionš. Taki czerep mógłby dŸwigać przyłbicę z żelaza. Nastroszone i w górę zadarte wšsypasowały do niej także bardzo. Nos prosty,oczy duże, srogie pod krzaczastymi brwiami, znamionowały krew szlacheckš silnie pulsujšcš w żyłach. Delikatnoœć obejœcia, miękkie ruchy zdawały się być utrudniajšcymi dla tej figury potężnej. Niemniej - płaty szerokie œwietnego kortu, obejmujšce kadłub jej i nogi, sprawiały efekt odzieży przypadkowej i tymczasowo narzuconej. Korzecki rozglšdajšc się z szacunkiem po salonie nachylił, się w kierunku jego właœciciela i szepnšł: - Widzę coœ nowego... - No, co? - Jakaœ niewielka sztuczka, ale aż oczy bolš. - Ten zegar?... - To, to! - Kupiłem go - rzekł dyrektor z satysfakcjš ukrywanš dyskretnie - w Monachium. Szczerze mówišc, za bezcen. Po chwili dodał: - Za bezcen! Wstał wkrótce i ułatwił goœciom zbliżenie się do zegara empire stojšcego pod kloszemna gzymsie konsoli. W istocie było to coœ bardzo ładnego w skromnoœci swych linii i naiwnoœci płaszczyzn - No, a Uhde oprawiony? - żywo zapytał Korzecki. - A jakże, a jakże! - i powiem koledze - bajecznie. Chcecie może zobaczyć? - Ależ, jeœli łaska... - Proszę, proszę tędy. - Jakże panna Helena, czy wcišż jeszcze zajęta Ropsem? - A tak, ona swym Ropsem... proszę panów tędy... Wszyscy trzej weszli do sšsiedniego gabinetu urzšdzonego z przepychem. Zaœciełał go dywan i wypełniało mnóstwo sprzętów, nad którymi królowało niejako wspaniałe biuro. Kandelabry, figurynki, fotografie w ramach stojšcych, przyciski i mnóstwo ksišżek - piętrzyło się na nim. Œciany zawieszone były malowidłami i rysunkami, a biblioteka, rzeŸbiona misternie, połyskiwała od złoconych tytułów. - Widziałeœ pan to głupstewko? Korzecki przymrużył powieki i z wyrazem najgłębszej ciekawoœci badał wskazany obrazek. - Kupiłem tę sztuczkę w Mediolanie, w tej, wiecie panowie, budzie, co to Cenacolo Vinciano. Otóż zaszedłem tam... Był upał. Zaoknem, słyszę, musztruje jakiœ oficerek z wrzaskiem oddział tych rycerzy, których póŸniej rozmiata jak œmiecie byle Menelik... Patrzę, że kopiuje Wieczerzę jakiœ młody włochino. Œliczny, szelma, jak najcudniejszy obraz. Włosy na łbie wzburzone, nos, panie, usta, oczy jak u jastrzębia. Maluje, maluje... Przyskoczy do swych sztalug i tnie pędzlem, ale to w całym znaczeniu tego wyrazu - tnie. Widzę - zrobił tylko jednš figurkę, a reszta ledwo, ledwo naszkicowana. To mię, powiempanom, tak uderzyło, że tysišc razy bardziej niż oryginał. Co za wyraz, co za twarz! Jak te oczy patrzš! To jest przecie apostoł... I nie tylko apostoł, ale człowiek,który z boleœciš pyta: "Czy ja cię mam wydać, Mistrzu i Panie?" Ani sposobu wytrzymać; mówię do tego malarzyka. - Signore pittore, quanto tego ten cndro? Spojrzał na mnie i mruknšł, że jeszcze nienamalowane. Gadam mu, jak umiem, że mi jest wszystko jedno, pokazuję mu palcem na tego apostoła i krzyczę, że go chcę mieć i takiego, jak jest. Łypnšł tylko okiem jak wilk i maluje dalej. Kiedy ja znowu do niego, warknšł: - Mille lire... - O - mówię - signore pittore to trochę molto. Wreszcie targ w targ wpakowałem bestii szeœćset franków i zabrałem obraz ledwo podmalowany. Tu w domu wystrzygliœmy z córkš tylko naszego apostoła, a resztę się wyrzuciło. Ale co to za fizys! Nieprawdaż? - O tak, w istocie... Jest to coœ, coœ... Korzecki nachylił się do Judyma i szepnšł mu do ucha w taki sposób, że gospodarz słyszał wyrazy: - Prawda, z jakim smakiem urzšdzone mieszkanie? Dyrektor uœmiechnšł się pod wšsem i mówił: - Ech, ze smakiem... Pochlebstwa... Jakkolwiek, aby, aby... Trudnoż mieszkać ponaszemu, po sarmacku. Oœmielony słowami Korzeckiego prowadził goœci do następnego salonu, który nazwał "pracowniš". - Ale mieliœmy zobaczyć Uhdego! - przypominał pochlebca. - Właœnie... w pracowni. Kiedy tam weszli, na spotkanie ich wstała zza szerokiego stołu młoda panna, lat może dziewiętnastu, w sukni różowej i tak lekkiej, że dozwalała nie tyle widzieć, ile odczuwać œliczne kształty. Włosy miała jasne, prawie białe, o kolorze połyskujšcym œwieżo heblowanego drzewa œwierku - oczy błękitne, tak samo jak ojciec, tylko bez surowoœci i zimna tamtych. Z dala wywarła na Judyma dziwnewrażenie róży ledwo, ledwo rozkwitłej. Coœpisała czy rysowała. Nieoczekiwane wejœcie obcych panów trochę jš zmięszało.W prawej ręce œciskała bezradnie ołówek idopiero witajšc przybyłych zmuszona była rzucić go na stół. Spotkanie jej w pracowniuwolniło Judyma i Korzeckiego od zwiedzania dalszych ubikacji apartamentu. Wrócili do pierwszego salonu. Panna Helena szła z Korzeckim rozmawiajšc swobodnie i życzliwie. Twarz jej ładna, okršgła, kwitnšca od rumieńców, które cišgle ukazujš się i znikajš, zwracała się w jego stronę i jasne, niespokojne oczy wpatrywały się z natarczywš ciekawoœciš. Korzecki w jej towarzystwie spochmurniał, jakby się raptem zestarzał. Mówił głosem oziębłym,bez sarkazmu i złoœliwoœci. Patrzał na niš w zamyœleniu, ale z pewnym rodzajem niechęci. Judym wysłuchujšc z fałszowanš uwagš zdań dyrektora o rozwoju przemysłu w Zagłębiu, słyszał urywki dialogu tamtych dwojga. Obijały się kilkakrotnie o jego uszy nazwiska: Ruslkin, Maeterlinck. Zanim wszakże zdołał pochwycić sens tej rozmowy, wszedł do salonu młodzieniec lat dwudziestu paru i witał się z Korzeckim za pomocš silnego wstrzšsania jego prawicy. Za chwilę przedstawił się Judymowi: - Kalinowicz. "Zapewne syn..." - pomyœlał doktor: Młody zwrócił się do Korzeckiego z widocznš satysfakcjš i zawišzał z nim rozmowę. Panna Helena przysłuchiwała się jej także, a nawet stary dyrektor zwrócił wkrótce wtamtš stronę swoje krzesełko. Judym onieœmielony i pełen dziwnego smutku słuchał szelestu wyrazów, ale uczuciami błšdził daleko. Zdawało mu się, że słyszy dziwny, piękny œpiew, tak jakby jednš z pieœni Griega, oddalajšcš się w górach wysokich i, szczególna rzecz, w pewnej miejscowoœci na Righi, pod samotnym szczytem Dossen, gdzie był raz w życiu. "Kto to œpiewa i dlaczego to właœnie?" - marzył ustawiajšc swe nogi na puszystym dywanie w sposób, o ile to było w jego mocy, ozdobny. - Ani myœlę uznawać się za zwyciężonego! - wołał młody człowiek. - Ani trochę! Tego pan nie dowiedzie! Istniejš na pewno kryteria dobra i zła. - A... skoro istniejš... - z cicha mówił Korzecki. - Wiemy przecie, że niewolnictwo jest formš życia, do której wracać nie należy. Pan wiesz to samo i tak samo jak ja. I każdy człowiek... - Więc cóż z tego? - Nasza œwiadomoœć jest już kryterium. Dobro społeczne... - Właœnie: dobro społeczne! Zawsze to mówimy i jakoby wiemy, co to jest szczęœcie i dobro społeczeństwa, ale nigdynas nie zajmuje szczęœcie jednostki. - O, toto! Szczęœcie pojedynczego człowieka, jednostki... - wtršcił dyrektor machajšc rękš. - Szczęœcie jednostki musi być podporzšdkowane dobru ogółu. - To jest właœnie mowa przemocy nad duszš człowieka... - mówił Korzecki porozumiewajšc się oczyma z dyrektorem. Szatański uœmiech jak błysk iskierki elektrycznej latał w jego oczach i na wargach. Ileż to ludzi œwięta inkwizycja spaliła na stosie dla tej zasady, dla tego kryterium. - Œwięta inkwizycja! - pienił się młody. - Copan za rzeczy wywłóczy; u licha! Ale co to jest szczęœcie jednostki? Niech no mi pan na to odpowie! Ja tego nie rozumiem. - Istotnie, jest to coœ tak od nas dalekiego,że pan tego nawet wcale nie rozumie. Coœ, czego wcale nie znamy... O czym mówił Leopardi, że "jego lubej mary już nie nadzieja znikła, lecz pragnienie..." To jest jasna łška, kwiatami zasłana, gdzie dusza ludzka może stawiać krok swój swobodny... Możnoœć uczynku, mówienia, myœlenia, a przynajmniej czucia, przynajmniej wzdychania według swej woli. Szukanie zadowolenia... - Rozumiem: hedone. - Masz pociechę, znowu jakieœ hedone! - Rozumie się. Ale tylko jedna uwaga. Chory umysłowo z maniš przeœladowczš albo jeszcze lepiej: samobójczš - szuka zadowolenia w dšżeniu, na przykład, do wydłubania sobie oka. Czy mamy prawo zezwolić, żeby znalazł to zadowolenie? - Człowiek chory umysłowo podlega fatalnej sile, która, rzecz prosta, do góry nogami wywraca jego myœli i uczucia, która... Ale, panie, jaki to zły przykład! - Dlaczego? - Niech sobie pan przypomni tego doktora, co to zdjšł pierwszy kajdany z nóg i ršk obłškanych. Bo nie wiem, czy panu wiadomo, że niegdyœ "kryterium" nakazywało trzymać chorego w kajdanach. PóŸniej nakładano im kaftan i zamykano w celi. Obecnie wynaleziono zasadę: no restrain. Ja mam nadzieję, że kiedyœ pobyt w szpitalu obłškanych będzie prawie wolnoœciš, że tam nieszczęsna chora głowabędzie snuła swe marzenia bez przeszkody.- No, ja nie znam się na tych subtelnoœciach. Ale weŸmy inny przykład: wychowanie dzieci. Najmilsze zadowolenie, gdy byłem w szkole, dawały mi "wagary", rozkosz prawie, jakieœ szczytne oszukanie belfra, jakieœ "nabieranie", "œcišganie"... - Tak, tak... Wychowanie. Jeszcze niedawno Wincenty Pol wzdychał, a jego czytelnicy również, nad metodš kształcenia dorosłychBenedyktów Winnickich za pomocš batoga, za pomocš wsypywania im pro memoria na kobiercu. Pan już nie zgodziłby się na system pana Wincentowy? - On nie, ale ja... kto wie... - westchnšł dyrektor. Młody człowiek spojrzał na ojca z uœmiechem i szczególnym przymrużeniem powiek. - Pan by się już nie zgodził. Jesteœmy stamtšd o tysišc mil w kierunku... jasnej łški. To samo z tym wychowaniem maleńkich ludzi. Jesteœmy o tysišce mil od chederów, które lokujš się, być może gdzieœ w sšsiednim domu. Ta sprawa wychowania dzieci pędzi jak pocišg. Widziałem dobrze szkoły szwajcarskie... - Gdzie istnieje przymus szkolny. - Gdzie szeœcioletnie dziecko z największš przyjemnoœciš idzie do wspólnego domu zabawy. Opowiadajš mu tam cudowne baœni. Zawiera tam pierwsze w życiu znajomoœci idoznaje tajemnych pierwszych rozkoszy poznawania. Ale i z tej szkoły myœl idzie dalej. - A idzie dalej... Nie ulega jednak wštpliwoœci, że wyuczenie się abecadła, sylabizowanie i bazgroły kaligraficzne - jest to męka. - W chederze... jeszcze jaka! Jaka piekielna! - W szkole również. A tej torturze dziecko musi być poddane. Każde, które tylko przyjdzie na œwiat i dożyje wieku właœciwego. Cierpienie! Wszelka praca jest u 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żĹPücĆLcÇNťcČ -Ő cÉŢ:” cierpieniem. Cóż tu mówić! Taka sprawa higieny. Za pomocš czego mogš zwalczyć w naszych miasteczkach epidemię? Rozumie się, że za pomocš przymusu. Co czynić ze zbójami, rzezimieszkami? - Dajmy pokój zbójom. Ilekroć kto zbyt nastaje na różnych zbójów, takiego doznajęwrażenia, jakby się o coœ mœcił na nich. - Więc cóż byœ pan z nimi zrobił? - Ja... ja zrzekam się na to pytanie odpowiedzi. Korzecki mówił to z oczyma płonšcymi. Zdawało się, że między jego otwartymi powiekami stojš przezroczyste ognie. - Dlaczego? - cichym głosem zapytała panna Helena. - Dlatego, proszę pani... dlatego... Nie umiem na to odpowiedzieć. - Dlaczego? - nastawała raz jeszcze. - Nie umiem. Trochę mię głowa boli. Młoda panna zarumieniła się. Usta jej drgały i wyraz upokorzenia skrzywił je na chwilę. Zapanowało milczenie doœć przykre.Słychać było wycie wichru i uderzenia deszczu w szyby wielkich okien. Korzecki zdawał się tego wcale nie odczuwać. Jadowite uœmiechy mieniły się w jego twarzy. Zaczšł mówić nie podnoszšc oczu: - Myli się pan twierdzšc, że każda praca jest cierpieniem. Wcale tak nie jest. Pomijam to, że w dziedzictwie otrzymujemypo przodkach nałóg do pracy, co możemy stwierdzić na bardzo wielkiej liczbie ludzi bogatych, którzy po całych dniach bezinteresownie pracujš, ale weŸmy... WeŸmy co innego. Wszystkie poœwięcenia, trudy, ofiary, bohaterstwa. Mickiewicz mówi - niech pan posłucha tych słów przedziwnie mšdrych: "Przez ofiarę ducha rozumiem czyn człowieka który otrzymawszy prawdę, utożsamiwszy się z niš, roznosi jš, objawia, służy jej za organ, za twierdzę i za wojsko, nie zważajšc na spojrzenia, na głosy i rysy nieprzyjaciela". Otóż, czy taka"ofiara ducha" jest, czy nawet może być cierpieniem? On sam mówi że to jest "najbaleœniejsza ze wszystkich ofiar", ale wydaje mi się, że ma na myœli tylko jej wysokoœć, jej wyniosłoœć. Człowiek, który utożsamił się z prawdš, musi czuć radoœć, rozkosz, wtedy nawet, gdy został pobity. Tak przypuszczam. Wtedy nawet, gdy zastał zmiażdżony... - To chyba paradoks... - rzekł Judym. - Zdaje mi się, że w istocie jest to najboleœniejsza ze wszystkich ofiar. - Nie sšdzę. Taki człowiek w czynie swoim doznaje szczęœcia. Objawia prawdę, którš otrzymał, to znaczy wyładowuje szczęœcie, które w nim jest. W tym musi leżeć takie samo zadowolenie jak w zabiegach i matactwach skšpca albo w szwindlach szachraja giełdowego. Gdy się ta rozmowa toczyła, huczały cišglegromy i zbliżajšcy się łoskot burzy wstrzšsnšł całš kamienicš. Nikt na to uwagi nie zwracał, tylko panna Helena po każdym silniejszym ataku wichru spoglšdaław okna. Pociski nawałnicy biły w nie, jakbykilka pięœci chciało skruszyć ramy. Było prawie ciemno. Zaczšł prać deszcz ulewny,ponury i bezlitosny. Kiedy niekiedy przeraŸliwy blask oœwiecał pokój. Wtedy wszystkie bršzy, okucia, œwiecidła i lœnišcepowierzchnie rzucały się w oczy i nagle gasły jakby wchłonięte przez szybkie westchnienie, które w głębi piersi twardy strach zapierał. - Odbiegliœmy od przedmiotu... - rzekł młody. Głos jego wydał się czymœ dziwnymw pomruku napełniajšcym przestwór. - Nie odbiegliœmy wcale - mówił Korzecki, którego burza, widać, podniecała, bo mówił z jakšœ wewnętrznš nagłoœciš. - Czydla człowieka, który otrzymał prawdę, istniejš pańskie kryteria? Czy pan postawisz je na drodze takiego człowieka? - Rozumie się! Każdego obywatela należy przytrzymać za rękę, gdy coœ przedsiębierze, i zapytać, czy działa z pożytkiem, zbadać, czy nie idzie wbrew czynie psuje tego, co ród ludzki pracowicie zbudował. - Na mocy takich zasad przybito Jezusa Chrystusa do krzyża. Powiedzieli mężowie: "My mamy prawo nasze i według prawa on umrzeć powinien". - Przez to cierpienie œwiat został zbawiony.- Potęga zbawienia nie leżała w cierpieniu, lecz w nauce. - Więc dla pana nie istniejš żadne pewniki? Czyliż nie wiemy na pewno, że dzieciobójstwo albo chińskie mordowanie starców - to sš złe rzeczy, a uczucie solidarnoœci między ludŸmi - to jest rzecz dobra? Że mówić prawdę jest dobrze, a kłamać Ÿle? I kto by chciał propagować ideę dzieciobójstwa albo niszczyć uczucie solidarnoœci, powinien być usunięty... - Że mówić prawdę jest dobrze, a kłamać -Ÿle, tego ja, na przykład, który tu z panemsiedzę w jednym pokoju, wcale nie jestem pewny. Częstokroć mówienie, a nawet wyznawanie kłamstwa jest najwyższš cnotš, zasługš i bohaterstwem. Jest ono zupełnie takie samo jak mówienie prawdy. Pozostawiam człowiekowi zupełnš swobodęmówienia prawdy albo kłamania. Co jeden człowiek może wiedzieć o prawdzie albo fałszu duszy drugiego człowieka? W sercu ludzkim sš takie oceany, pustynie, góry i wędrujšce lodowce... Chrystus powiedział: "Nie sšdŸcie, abyœcie nie byli sšdzeni". Oto wszystko. A co do tych dzieciobójstw, niewolnictw, to dialektycznie pan mię pobije, bo z takich pytań wywinšć się nie zdołam. Nie mam wyjœcia. Istotnie, wszyscy wiemy na pewno, że wypoliczkowanie paralityka to jest zła czynnoœć. I kto by to uczynił, powinien byćskrępowany. To jest sylogizm - nie ma co. Ale czy pan sobie może wyobrazić człowieczeństwo, jakie mamy na myœli, i tego rodzaju uczynek? Szerzenie idei niewolnictwa jest niemożliwe wœród takich ludzi tak samo, jak niemożliwa to jest rzecz, żebyœmy dwaj weszli do towarzystwa, gdzie zgromadziły się subtelnie wychowane kobiety i żebyœmy tamzaczęli prowadzić jakšœ karczemnš rozmowę albo, dajmy na to, pozrzucali ubranie. Dialektycznie można dowieœć, że jest możliwe takie nasze zachowanie się, ale sam postępek de facto - nie jest możliwy. A przecie nie ma żadnego pisanegoprawa, które by zabraniało tej swobody. Toczšsteczka właœnie tego uczucia solidarnoœci, które wszystko przeniknie, dyktuje nam tok rozumnej, miłej i dla wszystkich przyjemnej rozmowy. Złe niewštpliwie jest tylko jedno: krzywda bliŸniego. Człowiek - jest to rzecz œwięta, której krzywdzić nikomu nie wolno. Wyjšwszy krzywdy bliŸniego, wolno każdemu czynić, co chce. - Idylla, proszę pana, idylla, czyli Arkadia. Krzywda bliŸniego... Dobre sobie! A cóż to jest krzywda? Gdzież jej granica? - Granica krzywdy leży w sumieniu, w sercu ludzkim. - No, proszę pana, czyż to nie sš żarty? - Nie. To jest myœl najbardziej twórcza ze wszystkich. Na niej œwiat stoi. Niech no pan pomyœli, co by z nim było, gdyby wymazać te słowa: "Po tym poznajš, żeœcieuczniami moimi, jeœli się wzajem miłować będziecie". Miłoœć między ludzi należy siać jak złote zboże, a kškol nienawiœci trzeba wyrywać i deptać nogami. Czcij człowieka...- oto nauka. - Szybkoœć postępu ludzkiego zależy od rozwalenia czynników, które w poprzek jego łożysk się kładš. Dyrektor nachylił się do Judyma i półgłosem szepnšł: - Wyznam panu, że wcale nie wiem, o co ci panowie sprzeczajš się między sobš z takš zajadłoœciš. Korzecki, rozmawiajšc w dalszym cišgu ze swym antagonistš, zwrócił się raptem w tę stronę i rzekł: - W istocie.. de lanu caprina. - Jakże zimno... - szepnęła piękna panienka,z trwogš spoglšdajšc w okno. - Boi się pani trochę - pytał Korzecki. - Prawda, boi się pani? - Ależ gdzież tam... Tylko tak raptownie się oziębiło. I ta ciemnoœć... - Aha, ta ciemnoœć... - Po chwili mówił: - Jakże biednym jest ten, kto teraz iœć musi nieznanš, strasznš drogš. Kto spieszy się do niewiadomego celu, kto idzie, idzie bez końca... Ten "pielgrzym, co się w drodze trudzi przy blaskach gromu..." Ziarna gradu zmięszanego z deszczem zaczęły cišć szyby. Rozmowa przycichła. Judym wstał ze swego miejsca i patrzał wokno. Poœród ulewy i mroku buchał kiedy niekiedy płomień wielkich pieców. Doktor był nieswój. Myœlał o narzeczonej. Ulegał złudzeniu, że gdy się skończy ta burza, gdy zblednie ciemnoœć, to jakaœ wieœć, jakieœ echo, jakiœ wyraz da się słyszeć... Ciche westchnienie niby-pociechy wyrwało się z jego piersi. Pisał już list i podał adres. Któż wie, może jaki traf dziwny stamtšd, z tych miejsc ukochanych, przyniesie słowo... Może i ona w tej chwili patrzy się w burzę, może te same uczucia jak prędkie błyskawice oœwietlajš żałobne mroki... - Pan doktór, jak słyszałem, wraca właœnie z Paryża? - zagadnšł znienacka dyrektor. - Dwa lata już minęły od mojego powrotu... Korzecki zwrócił się z żywoœciš w ich stronę i czekał tylko chwili, żeby się do tego dialogu przyłšczyć. W tym samym momencie lokaj odchylił portierę i złożył ukłon pannie Helenie. Ta wstała i prosiła na herbatę. Przeszli do sšsiedniego pokoju i zasiedli przy obszernym stole zastawionym mnóstwem talerzy, półmisków, szkieł lœnišcych. Młody Kalinowicz siedział przy Judymie. Zawiadomił go, że dopiero co skończył politechnikę w Charlottenburgu, że wraca tam jeszcze dla "zrobienia doktoratu", a tymczasem przypatruje się temu rynsztokowi, którym złoto płynie do Francji. - Panie! - wołał - włosy powstajš na głowie, kiedy się patrzy na to, co się tu dzieje. Nie chcę ubliżać nikomu, ale taka, na przykład, pomoc lekarska odbywa się w sposób zupełnie pocztowy. W dniu oznaczonym lekarz, "majšcy pod sobš" z osiem fabryk, jedzie z miejsca na miejsce...Czy to panu nie sprawia czasem przykroœci? - Nie, Boże broń... Pragnšłbym sam znaleŸćtutaj zatrudnienie, więc muszę poznać stosunki do gruntu i z każdej strony. - Czy tak? A wie pan, że to ciekawe... Więc pan pragnšłby tu osišœć... I poczynił pan już w tym celu jakieœ kroki? - Nie, wcale. - Czy ma pan jakie znajomoœci? - Żadnych. - Ach, tak. - Niech pan doktór nie bierze czasem do serca wszystkiego, co mój syn mówi o Zagłębiu - wmięszał się dyrektor. -Jest to niechęć specjalna. Proszę pana... - Tak, jest to niechęć, a właœciwie antypatia specjalna! - cedził młodzieniec. - Ci ludzie zamordowujš tych poczciwych eskulapów. Jest lekarz za darmochę, więc do niego kto żyw. Chory, nie chory, z przywidzeniami, z imaginacjš... Tu u mnie wlecznicy nasz doktorek ma na swej godziniepo szeœćdziesięciu chorych. Niechże kto powie, czy może być tyle ludzi istotnie chorych w małej osadzie... - Faktem jest - rzekł młody- że w całym kraju korzysta z porady lekarskiej na kosztwłaœcicieli 41% a wcale jej nie doznaje 59. - Skšdże znowu takie cyfry? - Z 856 przedsiębiorstw zbadanych w 818 nie było żadnej pomocy lekarskiej, w 10 ta pomoc istniała faktycznie, w 24 była znoœna, a tylko w 4 należyta. Judym przymrużył powieki i zaœmiał się w głębi swego serca. Jak mara mknęło przed nim wspomnienie walk warszawskich. - Egzageracja nie tylko we wnioskach, ale nawet w cyfrach - mówił stary z flegmš wytrawnego polemisty. - Rozumiem do gruntu koniecznoœć pomocy lekarskiej, jestem jej zwolennikiem... fanatycznym, że się tak wyrażę higieny... etcetera. Ale oto fakt œwieży. Przy wielkich piecach istniejš szale do wcišgania rudy. Pod najsurowszš karš nie wolno człowiekowi siadać w szali ani dla wjazdu, ani celem szybkiego spuszczenia się z góry.Czy pan uwierzy, jaka jest statystyka wjeżdżań i zjeżdżań windš? To jest także statystyka, którš powinien byœ notować sobie w którejkolwiek półkuli mózgu... - Nie ma gwałtownej potrzeby. - Aha. - Z wszelkš pewnoœciš. - Albo drugie. Między dwoma piecami jest pewne zagłębienie, obok którego przechodziszala. Nikomu do głowy by nie przyszło, żetam wleŸć można. Cóż panowie powiecie? Usiadł sobie w tej dziurze na połowie wysokoœci i gwizdał gapišc się na dół. Szale idš cicho. Huknęło w czerep i na miejscu. Za to odpowiada fabryka! Tam daszka nie było, uważa pan, daszka nie było! - Pochlebiam sobie, że w tym miejscu jest teraz daszek... - rzekł młody Kalinowicz nabierajšc z półmiska ogromnš porcję rostbefu. - Taki człowiek przy piecach martenowskich, przy walcach, przy drucie zarabia dziennie parę rubli. I jakże to żyje,co robi z tymi pieniędzmi? - Ciekawa rzecz... - Hula, żyje nad stan i wpada w długi. Zobacz no pan w niedzielę takiego ryfusia: krawacik modny, chusteczka... Wchodzi do sklepu i rozkazuje:"Daj no pan kołnierzyki, tylko przecie z lepszych, z modnych". Mydła pachnšce sprowadzajš sobie specjalne. Teraz właœniew modzie sš mydełka pachnšce. - Czy to w samej rzeczy nie może oburzać? - mamrotał młody zajadajšc z wilczym apetytem. - Jest to nie tyle oburzajšce, ile smutne. - A czegóż znowu smutne? - Wszędzie zbytek, zbytek! We wszystkich warstwach społeczeństwa życie nad stan, rozrzutnoœć... - Mydełko - to jest rozrzutnoœć? - Nikt nic nie oszczędza. Przy takich zarobkach jest to zbiorowisko bankrutów... - Zmniejszyć bestiom zarobki, to się zaraz utemperujš! Nie będzie ani mydełek, ani tych oburzajšcych krawatów. - Przeciwnie, trzeba podnosić, co tchu podnosić! Niech sobie posprowadzajš cylindry z Paryża, paltoty z Wiednia... Lokaj obniósł półmisek i zmienił talerze. Był to już wieczór, kiedy po wypiciu herbaty wszyscy, z wyjštkiem panny Heleny, opuœcili jadalnię i znaleŸli się w gabinecie. Palono cygara. Korzecki z przepysznš minš trzymał w ustach olbrzymie jak marchew. Młody Kalinowicz rozpoczynał dalszy cišg swej dysputy z ojcem, gdy wtem znowu wszedł lokaj, ostrożnie zbliżył się do Korzeckiego i coœ mu szepnšł do ucha. - Ach, do mnie... Zapewne z listem?..: - Nie wiem, proszę łaski pana inżyniera. Mówi, że ma pilny interes. - Tutaj? - spytał Korzecki z niedbałym ruchem. Nie wyjmujšc z ust cygara poszedł za lokajem. Judym pragnšł przyœpieszyć koniec tej wizyty, wyjœć co prędzej. Ujšł pod rękę młodego Kalinowicza i zapytał, dokšd poszedł Korzecki. - Rozmawia z jakimœ posłańcem, który go aż tu odnalazł. W sercu Judyma przesunęło się marzenie: list od Joasi... - Panie - rzekł cicho do młodego człowieka czy nie mógłbym zobaczyć tego posłańca? Oczekuję na pewnš wiadomoœć, która mię bardzo niepokoi... Może to list do mnie... - Proszę uprzejmie... - krzyknšł młody bursz rozsuwajšc krzesła po drodze. ZnaleŸli się w pustym korytarzu, z którego drzwi wychodziły na schody. Schody te nie były załamane, lecz stromo jak drabina stały przyparte do budynku, prowadzšc z piętra na ziemię. Judym, stojšc we drzwiach sieni, zobaczył na dole œwiatło. Korzecki trzymał w ręku œwiecę, której płomieniem chwiał wicher wdzierajšcy się przez szczeliny desek. Drzwi na dole były zamknięte, ale bryzgi deszczu wpadały wszystkimi otworami. Ulewa dudniła po dachu przybudówki. Obok samych drzwi stał posłaniec. Był plecami wsparty o œcianę. Miał na głowie czapkę z daszkiem, na sobieobszerne letnie palto, grube buty. Był przemoczony do suchej nitki. Struga wody lała się z niego i dokoła nóg tworzyła kałużę. Przypatrujšc się z uwagš, Judym spostrzegł, że ten człowiek drży na całymciele. Głowa jego zwisła na piersi i była charakterystycznie bezwładna, jak u ludzi z przemoczonš koszulš. Inżynier rozmawiał z nim półgłosem, który ginšł w szumie wiatru. "To nie do mnie..." - pomyœlał Judym i serce jego œcisnęło się od bezbrzeżnego żalu. Korzecki wzišł w rękę pakunek przyniesiony przez mokrego drapichrusta i szedł w górę po schodach. Gdy na ich szczycie ujrzał Judyma, żachnšł się i ostrym głosem krzyknšł: - Co tu robicie? - Myœlałem, że to może do mnie z poczty.. - Nie, nie... Co znowu! To ten głupiec, przemytnik. - Przemytnik? - Tak. Dowiedział się od kogoœ, że tu jestem... Widzicie, jakie to nerwy! Nie myœlałem, że was tu zastanę, i od razu... Piękny głosik ze siebie wydobyłem, ani słowa... Samemu głupio go usłyszeć, a cóż dopiero mówić o delikatnych bliŸnich. - Przepraszam was, bo to ja niepotrzebnie... - Ale gdzież tam! Przemytnik... - mówił szeptem. - W Katowicach dwa tygodnie temuzostawiłem paczkę kortu na ubranie. Kupiłem ten kort w Krakowie. Bardzo lubię taki gatunek. Może i wy weŸmiecie dla siebie. Nie chciało mi się płacić... Szepnšłem temu frantowi, żeby mi to przyniósł którego dnia. Dziœ miał chwilę pomyœlnš, więc mię aż tu wygrzebał. - Ten człowiek się rozchoruje. Widziałem, jak drży. - Tak sšdzicie? - Cóż tu sšdzić? - Trzeba mu dać kieliszek wódki. Trzeba co prędzej... Człowiek się rozchoruje! Poszedł prędko i zdybawszy przy drzwiach stołowego pokoju lokaja mówił: - Mój bracie, weŸ też z łaski swej i wynieœczłowiekowi, co tam stoi, kieliszek wódki. ca jest u 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żĘPů cËI÷%Ě@; c€Í{ ›cÎ/cĎ0=9Daj mu, wiesz, zresztš dwa kieliszki, a nawet trzy. - Niech wypije trzy kieliszki... - dorzucił Judym. - Wiecie co, doktorze, bšdŸcie tak dobrzy i sami mu zanieœcie. Zobaczycie, czy w samejrzeczy tak przezišbł... - Z chęciš... Judym wzišł z ršk lokaja ozdobnš flaszkę zwódkš, kieliszek, œwiecę i zeszedł po schodach. Przemytnik stał w ciemnoœci. Zdawał się drzemać... Judym postawił œwiecę na ziemi i nalał płynu w kryształowš lampkę. Wtedy drab podniósł głowę i otworzył oczy. Były to duże, jasnoniebieskie oczy... Ręka Judyma, w której trzymał kubek, zdrętwiała jakby od gwałtownego zimna. Przemytnik wypił chciwie jeden kieliszek, drugi, trzeci. Potem, nie kiwnšwszy głowš,otworzył drzwi i znikł w czarnej czeluœci nocy, którš zalewała nawałnica. We dwie godziny póŸniej Judym wracał z Korzeckim do domu powozem. Deszcz ustał.Była ciemna noc, pełna oparu i wstrętnego chłodu. W mroku niezdobytym zdawały się chodzić cielska mgliste, białawe, zgniłych wyziewów. Drogi były zalane wodš, która spod kół z wrzeszczšcym sykiem rozlatywała się na wsze strony. Gdy wyjechali z zaułków, Korzecki wstał ze swego miejsca i trzymajšc się rękoma sztaby przedniego siedzenia coœ furmanowi tłumaczył. Siadajšc rzekł do Judyma: - Może zechcecie przejechać się? Czas pyszny! Wilgoć... Po chwili dodał: - Możemy jechać do krawca, któremu oddam zaraz ten materiał na ubranie. Po coto mam trzymać w domu? Nieprawdaż? Miejsce tylko zawala i nic więcej... - Jak uważacie. Co do mnie, to przejechałbym się z ochotš. - Więc wal, bracie, a ostro, ostro... Dostaniesz tylego rubla jak przednie koło. Konie, œcišgnięte batem, skoczyły z miejscai poszły. Jechali dosyć długo, w milczeniu. W pewnym miejscu ukazały się lampy elektryczne otoczone grubymi mgłami. Œwiatło zanurzone tworzyło dokoła siebie kręgi smutne niby obwódki, które sš cieniami oczu ludzi chorych. Między drogš atym œwiatłem leżały jakieœ martwe wody. Sinawe lœnienie pełzało po ciemnych falach płaskiego zawaliska. Szło z biegiem powozu, biegło z nim, jakby pewna wskazówka ostra, z ciemnoœci nocnej wychodzšca. - Gdzie my jesteœmy? - Nad kopalniš. - A skšd tu ta woda? - Pokład węgla jest tu bardzo gruby, ale w głębokoœci paruset metrów. Ten węgiel jestjuż wybrany Ziemia się osunęła w próżnię, wgięła się jej powierzchnia. Teraz w takiej miednicy gromadzi się woda.Umilkł. Znowu jechali długo, nic do siebie nie mówišc. Byli w jakichœ polach. Korzecki siedział wtulony w kšt trzymajšc na kolanach swój pakunek. Zaczšł coœ szeptać.- Co powiadacie? - zapytał doktor. - Nic, ja tak do siebie często mamroczę. Czy pamiętacie taki wiersz: Żem prawie nie znał rodzinnego domu, Żem był jak pielgrzym, co się w drodze trudzi Przy blaskach gromu... Judym nic nie odpowiedział. - "Żem był"... Co za straszne słowo!... Była to niewymowna minuta wcielenia się dwu ludzi w jedno... Korzecki odezwał się pierwszy: - Musiały wam się głupimi wydawać moje dzisiejsze popisy. Paplałem jak pensjonarka. - Jeżeli mam prawdę powiedzieć... - Właœnie. Ale to było konieczne. Miałem w tym swój interes. Czy nie rozumieliœcie, o co mi chodzi? - Były chwile, że doœwiadczałem wrażenia, jakbyœcie mówili na przekór sobie. - A gdzież tam! To nie. - Więc myœlicie, że zbrodnia jest to absolutnie to samo co cnota? - Nie. Myœlę tylko, że "zbrodnia" powinna być tak samo wyzwolona jak cnota. - Ach! - Duch ludzki jest niezbadany jak ocean. Spojrzyjcie w siebie... Czy nie zobaczycie tam ciemnej otchłani, w której nikt nie był? O której nikt nic nie wie? Siłš przymusu ani żadnš innš nie może być wytrzebione to, co nazywamy zbrodniš. Wierzę mocno, że w tym duchu nieogarniętym sto tysięcy razy więcej jest dobra - ależ co mówię! - w nim wszystko, prawie wszystko jest dobre. Niech tylko będzie wyzwolone! Wtedy okaże się, że złe zginie... - Czyliż w to można uwierzyć? - Widziałem gdzieœ rycinę... Na słupie obwieszony został zbrodniarz. Tłum sędziów schodzi ze wzgórza. Na każdym obliczu maluje się radoœć, zwycięstwa... Każš mi wierzyć, że ten człowiek był winien. - A cóż wam dowodzi, że tak nie było. Możeto był ojcobójca? Co wam pozwala czynić przypuszczenie, że tak nie było? - Mówi mi o tym... Dajmonion. - Kto? - Mówi mi o tym coœ boskiego, co jest we mnie. - Cóż to jest? - Mówi mi to w głębi serca. W jakimœ podziemiu to słyszę... Poszedłbym i całował stopy tego, co zawisł. I gdyby tysišce œwiadków wiarogodnych przysięgły,że to jest ojcobójca, matkobójca, zdjšłbymgo z krzyża. Na podstawie tamtego szeptu...Niech idzie w pokoju... Furman zatrzymał się przed jakimœ domem.Było tak ciemno, że Judym ledwo odróżniałczarnš masę budowli. Korzecki wysiadł i znikł. Przez chwilę słychać było szelest jego kroków, gdy brnšł w kałużach. PóŸniej otwarły się jakieœ drzwi, pies zaszczekał... Asperges me... W sšsiedztwie miał Korzecki jeden dom znajomy gdzie czasem, raz około Wielkiejnocy, bywał z wizytš. Była to niezamożna, prawie uboga familia szlachecka. Ci państwo dzierżawili kilkusetmorgowy folwark donacyjny w lichej, kamienistej glebie. Jechało się do tejwioski lasami, po wertepach, jakich œwiat nie widział. Pewnego dnia, wróciwszy z włóczęgi pieszej na obiad, Judym zastał we wspólnym mieszkaniu ucznia gimnazjum, który czerwienišc się i blednšc rozmawiał z Korzeckim daremnie usiłujšcym go oœmielić. Gdy Judym wszedł, gimnazista ukłonił mu się kilkakroć i jeszcze bardziej spuszczał oczy. - Pan Daszkowski... - rekomendował go inżynier. - Przyjechał prosić was, czybyœcie, panie konsyliarzu, nie chcieli odwiedzić jego chorej matki. Sš konie. Ale was uprzedzam, że to dwie mile drogi. Prawda, panie Olesiu? - A tak, droga... bardzo zła... - Ech, Ÿle panusposabia doktora! Trzeba było zapewnić, że jak po stole... - A tak... ale ja... - Niechby pocierpiał. Uczeń, nie wiedzšc, co mówić, mišł tylko czapkę w rękach i przestępował z nogi na nogę. - A na co chora mama pańska? - zagadnšł Judym tonem jak najbardziej delikatnym, tym głosem, co jest jak ręka czuła i dŸwigajšca do góry z całej mocy, z całej duszy. - Na płuca. - Czy kaszle? - Tak, proszę pana doktora. - I dawno to już? - Tak, już dawno. - To jest... jakie dwa, trzy lata? - Jeszcze dawniej... Jak tylko zapamiętam... - Jak tylko pan zapamięta, mama była chora? - Kasłała, ale się do łóżka nie kładła. - A teraz leży? - Tak, teraz już tylko cišgle w łóżku. Już mama nie może chodzić. - Dobrze, proszę pana, to pojedziemy. Można zaraz. - Jeżeli tylko pan doktór... - O, musimy naprzód zjeœć obiad - to darmo!- wtršcił się Korzecki. - Ale jeœli pan doktór... - z poœpiechem mówił uczeń. W tej samej chwili zauważył, że pali głupstwo, i do reszty się zmięszał. - Widzi pan... doktór musi się najeœć. A i panpewno głodny, panie Olesiu. - Ja... o, nie! Ja nie. Pan inżynier tak łaskaw... Wkrótce dano obiad. Uczniaczek wzbraniał się, jadł półgębkiem i ani na chwilę nie odrywał oczu od talerza.Korzecki tego dnia był jakiœ zimny i skulony. Rozmawiał z trudem. Gdy konie przed dom zaszły i Judym już schodził, inżynier ujšł młodego chłopczynę za szyję i wlókł się tak z nim po schodach. Na samym dole rzekł: - Niech się pan pokłoni ode mnie mamie, ojcu. Chętnie bym państwa odwiedził, ale cóż... Żadnš miarš... Tyle tu roboty. Niech pan jednakże powie mamie, że da Bóg, zobaczymy się wkrótce. Judym przypadkowo rzucił okiem na jego twarz. Korzecki był jakiœ szary. Z oczu jego płynęły dwie łzy samotnice. - Da Bóg, zobaczymy się wkrótce... - powtórzył na swój sposób Licha, rozklekotana bryczka ruszyła się z miejsca. Cišgnęły jš dwie szkapy zbiedzone i w dodatku nierówne. Jedna z nich - było to kobylsko chłopskie, z wielkim, spuszczonym łbem, a druga pochodzić musiała z jakiejœ "stajni". Teraz już tylko grzbiet jej, wystajšcy jak piła, imponował towarzyszce z gorszej rasy. Na koŸle siedział chłop w kaszkiecie i guńce, który budził z odrętwienia c h a b e t y wiozšce godne osoby takimi samymi œrodkami, jak wówczas gdy odstawiał nawóz albo ziemniaki W istocie, droga prowadzšca do owego folwarku należała do bezwzględnie polskich.Jechało się wcišż lasem. Jakaœ chmurna ciemnoœć kryła się między martwymi drzewami, co rosły w sapowatej glebie. Droga zaroœnięta zdeptanš trawš, pełna kamieni, które w niš wrosły, wiła się wœród gęstej, młodej œwierczyny. Skręty jej wcišż przepadały między zieleniš, jakbysię leœnym obyczajem, na wzór zwierzšt, kryły przed oczyma ludzkimi. Wzrok Judyma błšdził w zadumaniu po miękkich mchach i biało-zielonych listkach borówek. Każda łodyżka mchu była zbudowana z gwiazdek œwietlistych, jakby zpromieni słońca, co zetknšwszy się z ziemiš w czułe roœlinki się przeistoczyły Gdzieniegdzie poœród tej królewskiej, kochanej, miękkiej zieleni widać było kamionkę szarosinych głazów. Szpakowate, w mech suchy obleczone pnie jodełek przecinały widnokršg daleki. Gdy konie weszły w las głębszy, pod cień jodeł i œwierków, przecięły drogę wężowiska czarnych korzeni. Co chwila wózek trzeszczał, gdy jego szprychy zanurzały się po osie w głębokie bajorka kisnšce w tych miejscach od wieków. Już tam mchy ledwo się mogły wybić z głębi żółtaworudej powłoki zeschłych igieł. Wszędzie leżały szyszki i obłamane, suche,białawe gałęzie. Tu i ówdzie czerniał stos gnijšcego chrustu daleko rozmiecione trzaski po drzewie œciętym. Czasami wózek wlókł się w głębokim, szczerym, żółtym piasku, który sypał się zobręczy cicho syczšc. Był to jedyny szelest w tym obszarze. Raz tylko gdzieœ w oddali rozległo się chrupišcewołanie żołny. Słońce wchodziło do głębi leœnej jakby ukradkiem. Cienie drzew i gałęzi były tak głębokie, że o tej porze stała tam jeszcze rosa. W jakimœ miejscu otwarła się przed oczyma polanka, ze wszystkich stron lasemjakby ramieniem kochajšcym objęta na œmierć i życie, na wieczne czasy. Wœród tejdarni zielonej czerniały kępy jałowcu. Pod przeciwległš œcianš œwierków bielał jak czaszka samotny, obdarty z kory pniak drzewa nisko œciętego. W ciszy latał biały motyl siadajšc na listkach kędzierzawej murawy, ledwie okrywajšcej nieurodzajnš ziemię. Pomiędzy siwymi kamieniami stał żółty, przyziemny kwiatuszek i patrzał w słońce rozwartš Ÿrenicš. Była cisza tak głęboka, że słyszało się ciche, drżšce dzwonienie œwierszcza polnego. Człowiek mógł liczyć bicie swego serca i uczuwać szelest krwi biegnšcej w żyłach. Przychodziły myœli dziwne, natchnione, jakby nie myœli człowieka, tylko jej, tej zaklętej, zaczarowanej polany. Widziało się, że ten skrawek leœnej łški jeden jedyny jest na œwiecie, że człowiek po to żyje, aby weń zatopił ducha swego i marzył. Żeby marzył o tych rzeczach, które leżš w głębi, w ciemnoœci, w zamknięciu, które nie przemijajš, nie ginš, które sš proste, naiwne i bezczelne jak ta polanka. Żeby dozwalał z serca swego płynšć wszystkiemu, co w nim jest, wszelkiej œwiętoœci i brzydocie. Uczniaczek wcišż milczał. Był z uszanowaniem zwrócony w stronę Judyma itylko tak i nie odpowiadał na jego pytania. Około godziny czwartej las się urwał, a zanim odkryły się pola. W dali widać było grupę drzew i folwark. - To już Zabrzezie... - rzekł uczeń. Wkrótce wjechali na podwórze folwarku. Była ta nędzna siedziba. Dwór opuszczony, jeszcze bardziej niż budynki folwarczne, przed którymi gnił nawóz i szkliła się fioletowa gnojówka, bielał w cieniu czterech lip rzędem rosnšcych u wejœcia. Tam stało posłanie, na którym leżała chora. Zjawienie się bryczki wywołało istny popłoch w otoczeniu domu. Biegały tam różne osoby. Naprzeciwko Judyma wyszedłjegomoœć mocno szpakowaty, ogorzały i rekomendował się jako mšż chorej. Za nim sunęły z ciekawš trwogš dwie nieładne panny, dla których ten przyjazd był zapewne fenomenalnym zdarzeniem. Judym wzišł się bez zwłoki do badania chorej. Była to kobieta lat czterdziestu paru, zeschnięta niby wiórek. Ceglasty wypiek jak równa elipsa płonšł na jej lewym policzku. Pierwsze zbadanie wykazało od razu suchoty w ostatnim stadium. Tylko dla zamaskowania istoty spostrzeżeń Judym długo i szczegółowo słuchał, jak resztkš siły pracujš te biednepłuca. Gdy już nic nie zostawało do zrobienia, uczuł dziwny smutek. "Cóż tu powiedzieć? - myœlał. - Czy kłamaćiudawać?" - Jakże pan konsyliarz znajduje stan mego zdrowia? - spytała chora, gdy usiadł na krzesełku i myœlał. - Proszę pani... nie będę ukrywał, że to jest stan doœć ciężki, ale z tym ludzie żyjš,osobliwie na wsi. Znam wiele wypadków tego rodzaju. Ja pani przepiszę szczegółowš kurację. - Ach, będę panu konsyliarzowi wdzięczna do œmierci... - szepnęła patrzšc w twarz jego płomiennym wzrokiem. - Tak pragnę żyć jeszcze, tak pragnę... Dzieci, całe gospodarstwo na mojej głowie, a ja tu leżęi leżę. Gdyby mi tak piasku na oczy nasypano, cóż by się stało. - Proszę pani, o gospodarstwie trzeba zapomnieć zupełnie. - Ach, czyż to można, panie konsyliarzu... Te łotry, chłopy tutejsze! Czy można mieć takš służbę, żeby sobie dać radę. Wszystkoto złodziej na złodzieju. - Dobrze, dobrze. Musi pani zapomnieć, że oni na œwiecie istniejš. Trzeba leżeć na œwieżym powietrzu, jeœć... - Ja tu piłam odwar wygotowany z kory sosnowej. - Z czego? - Z kory sosnowej. To się suszyło na blasze... - Teraz już pani tego nie będzie używała. Trzeba pić koniak i mleko. Przez cały czas wykładu o kuracji, jakš stosować należy, w pokojach dworu słychać było bieganie, szepty, szczęk talerzy. Wkrótce szlachcic prosił Judyma do stołu. Chorš, za chwilę, wobec zbliżajšcej się nocy, miano przenieœć do sypialni. Puklerz słoneczny schodził we mgły szerzšc w nich krwawe koło. Ciemny opar rozpoœcierał się nad ziemiš i wchłaniał słońce, które ociężale zapadało w jego toń głębokš i pełnš stokrotnego smutku. Do serca wkradał się bolesny zgiełk i trwożliwy żal, jakby ta œwięta, płomienna kula już nigdy wstać nie miała z ciemnoœci. Judym doznał żałobnego tchnienia w samej głębi siebie. Nie mógł zrozumieć, co mu jest. Oczy jego przypadkiem zwróciły się na chorš... Siedziała na swym posłaniu w koszuli, takabiedna, znędzniała, taki ubogi szkielet... Wargi jej szeptały słowa modlitwy, dłonie były złożone, œciœnięte, a z oczu kapały łzy ciche. Oczy te patrzały daleko, w słońce, które szło w zaœwiaty, w noc niewiadomš, w drogę wiecznš. Judym pierwszy raz w życiu swym wsłuchiwał sięw ciszę takš, w ciszę polnš i leœnš. Wówczas gdy siedział zadumany, rozdarł to milczenie krzyk przerażajšcy. To stary paw, który co noc siadywał na szczycie dworu, wydał ze siebie ten dziki, surowy, żelazny, zardzewiały wrzask. Echo jego leciało przez pola utopione w milczeniu, przez mgły, przez lasy otaczajšce. Chora wzdrygnęła się i chuda jej ręka spotkała się z rękš doktora... - Jak ja się boję, paniedoktorze... - Czego, pani? - Czegoœ takiego... - Nic, nic... Niech pani œciœnie mię za rękę. Czegóż się tu bać... - Tak nie lubię, kiedy ten stary paw krzyczy. Zdaje mi się, że to nie on, tylko... - Ach, któż to widział! Zniżyła głowę i, wlepiajšc ogromne płomienie oczu swych w jego twarz, szeptała: - Panie konsyliarzu, niech się pan zlituje i trochę, trochę przedłuży mi jeszcze życie. Ja pragnę, muszę jeszcze żyć! Chcę wiedzieć, co będzie z Olesiem! Chcę wiedzieć, co się z nim stanie... Judym podniósł oczy i zobaczył figurkę ucznia stojšcš przy plecionym parkanie. Tenchłopiec płakał ukrywszy twarz w dłoniach. - To taki jedyny mój syn... On mię tylko jeden kochał... I córki to samo, ale on... Któregoœ tu dnia nasza kucharka poszła na jarmark, bo to już teraz każdy robi, co musię żywnie podoba, to on wzišł, sam zabił, oprawił i upiekł mi kurczę na rożnie. Ale zapomniał osolić... Zjadłam calutkie, słowa mu nie mówiłam, że bez soli... Łzami sobie osoliłam te kosteczki... Słońce zagasło. Zorza jego była ruda i skšpa, siejšca nie œwiatło, lecz trwogę. - Tak żałuję - mówiła chora - że pan Korzecki nie może przyjechać. Obiecał, że nas odwiedzi, a już tyle czasu nie był... Kiedy się też znowu zobaczymy... - Pan Korzecki - odezwał się Oleœ - mówił, że ma nadzieję niedługo zobaczyć się z wódki. ca jest u 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żĐPb&Ѳ0c€ŇâW-Ó9Äc€Ôý(¤cŐĄ7ą4mamusiš... Judym zjadł na kolację mnóstwo kurczšt, sałaty ze œmietanš i wieczorem odjechał. Milczšcy furman wiózł go tš samš drogš. Było ciemno. Księżyc nie œwiecił, tylko gdzieniegdzie rozpraszała swój cichy blask gwiazda samotna. Czarny las tonšł w mroce, we mgle chłodnej, co jak woda lałasię przez gałęzie. Judym zamknięty był w sobie. W duszy jegobudziły się myœli, jak dzieci, które dotšd spały, a teraz podnoszš cudowne główki i szczerymi usty wypowiadajš, co przez serce ich płynie. Dziwne myœli... Zdawało mu się, że ta chorakobieta, której nic pomóc nie mógł, jest to najbliższa jego istota. Były chwile, kiedy mu się widziało, że to on sam leżał na tymposłaniu, wpatrywał się w gasnšce œwiatło, że jego usta szeptały cichš modlitwę... Sennym, drzemišcym okiem wpatrywał się w całe życie tej kobiety, przechodził je wzdłuż ostrymi myœlami i widział jak na dłoni. Bryczka wtoczyła się na polankę. Jasna mgła rozlała się tam jakby œnišca woda. Nieruchome szczyty œwierków ledwo się odbijały na ciemnym tle nieba. Niżej stał mrok leœny, nieprzebity, kamienny. Judym wytężył oczy i zaczšł szukać białego pniaka, który tu przejeżdżajšc widział - i oto nagle zlškł się aż do gruntu serca. Z dala, z dala nadleciał po rosach krzyk pawia: Doktor zamknšł oczy, głowę wtulił w ramiona, zgarbił się i drżšcymi wargami coœ do siebie szeptał. Dajmonion Doktor Judym otrzymał urzšd lekarza fabrycznego i zamieszkał w pobliżu kopalni węgla. Życie jego weszło w fazę zwyczajnej, poziomej pracy. Korzecki, który blisko o milę drogi rezydował, był jedynym jego znajomym. Zjeżdżali się wieczorem od czasu do czasu i trawili na rozmowie parę godzin. Było to jednak towarzystwo niezdrowe. Korzecki męczył. Zjego zjawieniem się wchodziła do mieszkania trwoga i jakiœ bolesny smutek. Pewnego popołudnia w sierpniu Judym otrzymał list przez umyœlnego człowieka. Była to rękš Korzeckiego na jakimœ urywkuschematów kancelaryjnych skreœlona cytataz Platonowej Apologii Sokratesa: Objawia się we mnie jakieœ od Boga czy od bóstwa pochodzšce zjawisko... Zdarza się toze mnš poczšwszy od dzieciństwa. Odzywa się głos jakiœ wewnętrzny, który ilekroć się zjawia, odwodzi mię zawsze od tego, cokolwiek w danej chwili zamierzam czynić,sam jednak nie pobudza mię do niczego... To, co mnie obecnie spotkało, nie było dziełem przypadku; przeciwnie, widocznš dla mnie jest rzeczš, że umrzeć i uwolnić się od trosk życia za lepsze dla mnie sšdzono Dlatego właœnie owo Dajmonion, ów głos wieszczy nie stawił mi nigdzie oporu. Judym bez szczególnego niepokoju przeczytał te wyrazy. Był przyzwyczajony do dziwactw Korzeckiego i sšdził, że ma przed sobš jemu tylko właœciwš formę zaproszenia do odwiedzin. Mimo to żšdał koni. Ledwie wyjechał za bramę, ujrzał powóz, co koń skoczy, w tumanach kurzu, bocznymi drogami pędzšcy w stronę jego mieszkania. Myœlał, że to konie ponoszš... Kazał swemu furmanowi stanšć i czekać. Tamten pojazd wypadł na szosę i gnał co pary w koniach. Gdy obok przelatywał jak burza, Judymowi udało się spostrzec, że siedzi w nim tylko furman na koŸle. Człowiek ten coœ krzyczał. O jakie ćwierć wiorsty zdołał zatrzymać swe konie i nawrócić. Płaty piany padały z ich pysków,powóz okryty był szarš masš pyłu, Furmankrzyczał: - Pan... inżynier... - Kto taki? - Pan inżynier! - Korzecki? - Tak, pan... Korzecki... Judym wysiadł ze swego powozu i ruchem instynktownym skoczył w tamten. Konie poleciały znowu jak huragan. Patrzšc na ichmokre kadłuby lœnišce w burym kurzu, Judym myœlał tylko o tym, jak pięknš jest taka jazda. Było mu dobrze, miło, pysznie, że to po niego mianowicie pędzono z takš furiš. Rozparł się, wytężył nogi... Zanim zdšżył przejœć do jakiegokolwiek innego uczucia, powóz stanšł przed mieszkaniem. Jacyœ ludzie rozbiegli się. Ktoœ przytulił siędo œciany na schodach, aby nie tamować drogi. Drzwi były otwarte. W drugim pokoju, na sofie, która służyła za łoże goœcinne, leżał Korzecki w ubraniu, okropnš masš krwi do szczętu zwalanym. Głowa jego była roztrzaskana. Na miejscu lewej częœci czoła i na całym lewym policzku stała kupa krwi stygnšcej. Judym rzucił się do tego ciała, ale natychmiast wyczuł, że ma przed sobš zwłoki. Serce nie biło. Rozstawione palce jednej ręki były twarde i czarne jakby z żelaza. Doktor przymknšł drzwi i bezmyœlnie usiadł. Huk rozlegał się w jego głowie, i trzask kopyt, w galopie pędzšcychpo twardych kamieniach. Trzask kopyt, w galopie pędzšcych po twardych kamieniach...Oczy szły leniwie z przedmiotu na przedmiot. Wszystkie sprzęty były rozwarte i odzież znich wywalona. Oto nie zamknięta szufladka stołu. Leżał tam wielki atlas anatomiczny. Rozłożony był na karcie z wizerunkiem głowy. Od tyłu czaszki ku przodowi szła grubo naprowadzona czerwonym ołówkiem kresa w kierunku lewego oka. Tuż przy niej były kilkakroć wypisane jakieœ cyfry i literki. Judym odrzucił ten atlas i usiadł w kšcie. Był tam rodzaj niszy między dwiema szafami. Tyle razy widział już œmierć, tyle razy badał jš jak zjawisko... Dziœ pierwszy raz w życiu spostrzegał niby to rysunek jej istoty. I oddawał jej pokłon głęboki. Linia czerwona ze strzałkš u końca swego zdawała się zbliżać, i rzecz dziwna, przypominała tę wskazówkę na wodzie zawaliska widzianš tamtej nocy. Drżenie tajemnicze przejmowało go w najgłębszej komorze serca, jakby miał usłyszeć bicie okrutnej godziny. Gdy tak siedział zatopiony w sobie, drzwi się cicho otwarły i ktoœ wszedł. Był to wysoki blondyn. Miał duże, jasnoniebieskie oczy. Judym go poznał. Człowiek ten wszedł szybko do izby, gdzie leżał umarły. Nie dostrzegł wcale Judyma.Oczy jego skierowały się na bezduszne ciało z jakimœ dziecięcym zdumieniem. Wylękłe usta coœ szepnęły. Schylił się nad zwłokami, podłożył delikatnie i ostrożnie ręce swoje z dwu stron pod głowę nieżywš, unosił jš do góry, jakby pragnšł ocucić œpišcego. Z kolei wzišł w swoje dłonie rękę lewš. Usiłował rozprostować pięœć zaciœniętš, zgišć palce. A gdy nie poddawały się zmartwiałe członki, chuchał na te bolesne stawy i rozgrzewał je wargami. Zdziecinniałymi w bólu ruchy poprawiał włosy zmarłego, zapinał guziki jego surduta. Dopiero po długiej chwili zatrzymał się i stanšł nieruchomy. Trwożliwš rękš otarł swe czoło... Judym widział głębinę jego duszy, która wtedy ujrzała istotę œmierci. Nieznajomy przychodzień usiadł obok nóg Korzeckiego i patrzał nań szerokimi oczyma. Piersi jego wznosiły się z jękiem urywanym i rzeżšcym, jakby z nich miał wybuchnšć krwotok. Skrzywione usta ciskały jakieœ krótkie, urwane słowa... Rozdarta sosna Rano przed ósmš Judym zdšżał piechotš na dworzec kolejowy. Był to jeden z pierwszych dni wrzeœnia. Jeszcze słońce pieœciło się z ziemiš i posępne, czarne domy obłóczyły na się szaty jego œwietliste. Poprzedniego dnia Judym otrzymał kartkę od Joasi z zawiadomieniem o jej przyjeŸdzie. Razem z babkš i pannš Wandš dšżyła do Drezna, gdzie miały się spotkać z Karbowskimi. Babka chciała spędzić dwa dni w Częstochowie. Ona, panna Joasia, jeden dzień miała poœwięcić na odwiedzeniekuzynki mieszkajšcej w pewnej miejscowoœci Zagłębia. Donosiła, że wysiadłszy na dworcu, pragnie zobaczyć twarz kuzynki, że chciałaby spędzić ten cały dzień "kochany" na zwiedzaniu fabrykirzeczy godnych widzenia. Podkreœliła także grubymi liniami sentencję,gdzie wyrażona była decyzja nieodwiedzania nikogo. Judym czytajšc te wyrazy doœwiadczył wrażenia, że litery krwiš spływajš i kurczš się z bólu... Szedł na dworzec myœlšc właœciwie tylko o tym, co zawierało się w tym życzeniu. Œwist lokomotywy na stacji œciskał mu serce. - Ach, gdyby to nie dziœ, gdyby tylko nie dziœ... Żeby się to chociaż już było zdarzyło... - szeptały jego blade wargi. Na dworcu spotkał już kilka osób, które gouchyleniem kapelusza witały. To jeszcze bardziej odbierało mu pewnoœć siebie. W dali rozległ się sygnał zwiastujšcy pocišg i wkrótce, jak barwne dzwona węża,długie ciało zaczęło się przeginać w zwrotnicach. W jednym z okien doktor zobaczył Joasię. Była ubrana w skromny kapelusik podróżny. Miała szarš suknię. Gdyszła ze schodków wagonu cudna jak uœmiech szczęœliwy, jakoœ dziwnie urocza, rozpiękniona, Judym doœwiadczał œmiertelnych dreszczów. Zdawało mu się, że u jej stóp u jej nóg najdroższych umrzez boleœci... Przez chwilę nie mogli przyjœć do słowa. Nawet uœciœniecie ršk wydało mu się czymœ dziwnym, a wzajemna obecnoœć i możnoœć rozmowy bez œwiadków, gdy szli ulicš poza obrębem dworca, zdumiewajšcš niespodziankš. Judym czuł na prawej dłoni rozkosz dotknięcia œliskiej, delikatnej, ogrzanej rękawiczki. Jak drogi skarb, nieznacznie przycisnšł tę rękę swš do piersi, niby dla wyprostowania klapy surduta, i powierzył ten uœcisk sercu, w którym wiła się zamknięta żmija. Szli szerokš ulicš, po bruku uwalanym w błocie,mówišc o rzeczach obojętnych. Panna Joasia zmuszona była dbać o swš suknię. Kiedy niekiedy podnosiła oczy pełne blasku iwówczas odrobina żalu za tak sztywne przyjęcie ukazywała się na jej czystej twarzy. Judym dostrzegł i to także. - Będzie pan łaskaw pokazać mi fabryki tutejsze? - spytała z odrobinš zalotnoœci. - Z wielkš chęciš... Właœnie idziemy... Gdy nie protestował przeciwko tytułowi "pan" i gdy natychmiast zgodził się na to zwiedzanie fabryk, lekka mgła bladoœci przebiegła po jej twarzy. Weszli w podwórze fabryczne. Otoczyła ich puszcza machin i warsztatów. Tu hale otwarte, w których wiły się złote węże drutu, gdzie indziej zionęły ogniem jamy pieców martenowskich, dalej jęczały młoty parowe bijšce w belki białej stali. Kupy węgla, szmelcu, stosy szyn, "gęsi" - zagradzały im drogę. Judym miał już wyrobione pozwolenie zwiedzenia wszystkich robót, a nawet delegowanego specjalistę technika, który miał go, wraz z"kuzynkš", oprowadzić Technik nawinšł się wkrótce, bardziej zapewne usposobiony do oprowadzania "kuzynki", choćby też w towarzystwie lekarza, niż do œlęczenia nad jakimœ rysunkiem w kantorze. Poszli tedy we troje. Technik był człowiekiem młodym o wykwintnych manierach. Powierzchownoœć "kuzynki" sprawiała mu widocznš "dystrakcję" w układaniu zdań, objaœniajšcych procent żelaza w rudzie miejscowej i rozmaitych gatunkach sprowadzanej. Weszli po schodach na wielki piec. Widzieli kaskadę ochładzajšcš mur rozpalony, tršbę, która prowadzi do jego wnętrza upalne powietrze i która zdaje się oddychać jak aorta. Joasia nie mogła się dosyć napatrzeć cienkiej smudze szlaki tryskajšcej jak krewz górnego otworu. Właœnie przy nich przebito piec i ognista rzeka wylała się na ziemię. Cudne iskry strzelały z tego złotego strumienia. Fale jego posłusznie płynęły do łożysk swoich, które im długimidršgami otwierali czarni ludzie w siatkach na twarzy. Łuna stała jeszcze nad tš sadzawkš ognistš, gdy jš opuœcić musieli dšżšc gdzie indziej. Wprowadzono ich do sali maszyn pompujšcych goršcy wicher. Olbrzymie kołao kilkunastu metrach œrednicy, do połowy zanurzone w ziemię, toczyły się w swych miejscach bez szelestu, w jakimœ milczeniu i chwale. W cylindrach, błyszczšcych jak lustra, coœ nieustannie cmokało, jakby wielka gęba niechlujnego potwora chłeptałanapój. Z innego miejsca wyrywał się dŸwięknie istniejšcy. Był to krótki, urwany œmiech szatana. Serce Joasi było strwożone. Czuła, że ten głos do niej się stosuje, że radosne marzenia o szczęœciu, jej cichš miłoœć zobaczył. Spojrzała na Judyma szukajšc w jego oczach zaprzeczenia, ale ta twarz droga była martwa... Obejrzeli piece martenowskie, które wytwarzajš stal odlewanš w kubłach na belki. Te "kolby" wędrujš stamtšd do walcowni, gdzie znowu w czeluœć pieca wrzucone zostanš i do białoœci się rozpalš. W wielkich halach wyłożonych żelaznymi płytami wszystkie wrota stały otworem. Przecišgi rwały wzdłuż i w poprzek, ochładzajšc czoła, plecy i ręce, które pali białe żelazo. Nie istniejš tam płuca chore, nie ma nerwów. Kto chory, ten umiera. Jak ognista kula, pędzi na ręcznym wózku przezhalę biała belka. Nie widać ludzi, którzy jš dŸwigajš. Pada na ruszt, który się z posadzki wydobywa. Jest on jak plecy o kilkunastu metrach długoœci, wyginajšce sięzupełnie wzorem kręgosłupa i niby z kręgów złożone z kół wydłużonych. Czterej olbrzymi czarni ludzie z jednej i czterej z drugiej strony walców, w siatkach na twarzy, dzierżšc w ręku długieobcęgi, ujmujš belkę w swš władzę. Pchnš jš mocno między szeroko rozdziawione walce dolne. Jak bryła masła stal się między niš, wœlizguje. Po tamtej stronie czeka na niš ruszt, który się z ziemi wysunšł. Czyny ludzi sš płynne, rytmiczne,prawie jak taniec. Gdy biała płyta zgnieciona i wygięta, niby podpłomyk, zjawia się przed nimi, ujmš jš wraz długimi rękoma swymi i popchnš między cylindry górne. Wypływa po drugiej stronie dwa razy cieńsza, gdzie czterej na niš czatujš. Przystšpiš pewnymi ruchy, jak machiny z żelaza, raz - dwa - trzy - cztery. Wycišgnšdługie ręce zbrojne w żelazo, uderzš jš i odepchnš. Zanurzš w wodzie szczypce rozpalone. Pochwycš inne i jak żołnierze czekajš. Wstęga białej blachy coraz dłuższa, coraz dłuższa, niby pływajšca smuga ognia, ukazuje się to w górze to na dole, to tu, totam. Pływa w powietrzu... Zdaje się uciekaćz poœpiechem, jak gad bajeczny œcigany przez złoœliwe dzieci. Chowa się w szczeliny i męczy. Ruszty szczękajš i drżš. To się dŸwignš do wysokoœci poziomu szczeliny między górnymi walcami, to się do najniższej zsuwajš. Wysoko w milczeniu stoi nieruchomy człowiek obracajšcy korbę, która œciska walce. Tuż obok latajš po ziemi węże stalowe. Biały ucinek sztaby płonšcej, wprowadzonyw ciasny otwór, wybiega co chwila w przestrzeń, zmierzajšc do coraz węższychkryjówek. Tam stojš młodzi ludzie z krótkimi szczypcami, którzy chwytajš pysk węża, gdy się wysuwa, i niosš go swobodnie na salę. Dopiero gdy ogon stukać zacznie po ziemi, kierujš go do innej szczeliny. Drut pędzi z szalonš szybkoœciš. Ogon, ginšc w otworze, trzepie się na prawo i lewo jak żywy... Ogłuszajšcy huk... Belka stalowa spada na kowadło. Nieruchomy młot parowy zlatuje na niš jakpiorun, razem prostym niby uderzenie pięœci. Zgnieciona kolba przybiera formę płaskiego kręgu. Wtedy w œrodek jego stawiajš przyrzšd, który ma wybić otwór, doskonale okršgły. Młot spada raz za razem ze wœciekłš siłš. Dzwoni potężnym językiem, który odbija się w halach, w powietrzu, w ziemi... Z hukiem rozlega się lwi ryk żelaza... Stęka w nim gniew kopalni zwyciężonej przez silne ramię człowiecze. Kršg z wybitym otworem jest kołem lokomotywy. Jako kupa żółtej gliny z głębinwydobytej, ma teraz wzdłuż i w poprzek ziemi, do najdalszych zakštków, nosić szczęœcie i rozpacz, przemoc i braterstwo,cnoty i zbrodnie. Nim stanie na szynach, walczy z ujarzmicielem. Wyżera mu oczy, a twarz zalewa potem; płomieniami którym je poddał, napełnia jego płuca i serce, na ostre przecišgi wystawione. Szarpie mu nerwy w tej samej minucie, gdy młot parowy szarpie i rozbija jego czšsteczki... Zdjęte z kowadła umieszczono na zakrzywionych widłach i w bok wysunięto. Przyszło doń dwu ludzi jeden z ostrym młotkiem w rodzaju ciupagi tatrzańskiej, drugi z młotem na długim toporzysku. Ostrze siekierki przystawiono do wystajšcego brzegu koła i młot spadać zaczšł na jej obuch. Ani jeden cios nie chybił. Słychać było suchy szczęk żelaza ożelazo... Joasia doznała wrażenia, że to jest œpiew. Po wielkim huku organów w jakiejœ katedrze daje się słyszeć œpiew, œpiew z tłumu, bojaŸliwy, strwożony... Stygnšce koło poszło dalej w swš drogę. Judym nachylił się do swej towarzyszki i zapytał: - Czy widzi pani dobrze pracę tychludzi? - Widzę... - rzekła głosem zdumionym. - Tak, tak... niech się pani dobrze im przyjrzy. Nie mówili nic więcej ani w halach, ani na ogromnych dziedzińcach zawalonych istnymigórami miału, gruzów, piasku. Wiatr porywał i nosił z miejsca na miejsce pyły idziwne jakieœ rdze lotne. Gdy pożegnali uprzejmego mentora, minęli wrota fabryki i gdy jej mury daleko zostały, szli za miasto. Było już blisko południe. edługo zobaczyć się z wódki. ca jest u 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żÖ@“ c×Ó ŽcŘań cŮR*ť˙˙Domy obok drogi i jej kanałów zarażonych zjadliwymi wyciekami fabryk były coraz mniejsze, coraz bardziej nędzne. Na końcu miasta wzdłuż drogi cišgnęły się budy, resztki chałup wiejskich, imitujšce domy miastowe. Grunt tam był bagnisty. Dookoła stały zamokłe pastwiska, na których czarnym dnie ropiała zohydzona woda. Nieco wyżej cišgnęły się glinianki napełnione wodš deszczowš. Gdzieniegdzie sterczała jeszcze sosna po wyciętym lesie. Judym wchodził z Joasiš napodwórza domostw œmierdzšcych, otwierałdrzwi nie proszony i oczami wskazywał jejludzi. Były tam dzieci robotników z cynkowni. Wynaturzone okazy gatunku ludzkiego, przedwczeœni starcy z obliczami trupów i wzrokiem, który wołał o pomstę do nieba. Spoglšdały na nich babska paskudne i złe, twarze chorych, którzy może sšdzili, że to œmierć nareszcie drzwi uchyliła... Szli tak od domu do domu... Zanim stamtšd zdołali się wydostać, Judym spytał nie podnoszšc oczu: - Gdzie zamieszkamy? Długo nie odpowiadała. Oczy jej tylko jaœniały. - Czy tu? - szeptał rysujšc coœ na piasku. - Gdzie zechcesz... - Ale czy chciałabyœ tutaj? - Tak... - Dlaczego tutaj? - Chciałabym pomagać ci w pracy. - Mnie... w pracy... - Myœlisz teraz: - "Co mnie i tobie niewiasto..." Judym spojrzał na niš straszliwymi oczami i rzekł cichym, sennym głosem: - Skšdże ty te wyrazy... - Założymy szpital,jak w Cisach. Och, mój Boże! Będzie to coœ zupełnie innego. Ja będę twojš felczerkš... - Dobrze... Ale czy potrafisz dom prowadzić?... Dom? - Ho! ho! Nie traciłam czasu na darmo. Wstawałam co dzień, w cišgu całego czasu, rano i szłam do gospodyni uczyć się gotować, prać, prasować, smażyć... - Konfitury... - Ale jakie! Żeby mój pan wiedział, jakie... - Czy tak? - A właœnie, że tak. Ułożyłam już wszystko, od a do z, jak to będzie w naszym domu. - W domu... - W naszym własnym domu... Nie myœl, że chcę dużego mieszkania albo mebli. Och, wcale! Brzydzę się meblami, politurš, lakierem. Firanki, dywany, jakież to wszystko brzydkie! Poczekaj, ja ci powiem... - Joasiu... - Poczekaj... Będziemy wszystko albo prawiewszystko, co inni obracajš na zbytek, oddawali dla dobra tych ludzi. Ty nie wiesz, ile szczęœcia... Z tej resztki, którš dasz swej żonie, z tej najostatniejszej, zobaczysz, co ona zrobi. - Cóż ona zrobi? - Ani się obejrzysz, kiedy nasze mieszkanie pełne będzie sprzętów prostych jak u najuboższych ludzi, ale za to pięknych jak unikogo. My tu stworzymy Ÿródło poczucia piękna, nowego piękna, sztuki jeszcze nie znanej, która obok nas œpi jak zaczarowanakrólewna. Będš to stołki sosnowe, ławy, stoły. Będš je okrywały proste kilimy... - Tak, tak... - Chodnik do sieni, utkany w chłopskim warsztacie ze skrawków niepotrzebnej materii, jest tak samo miły jak perski dywan. Œciany wyłożone drzewem œwierkowym sš cudnie piękne... - Masz rację!... - rzekł Judym patrzšc w jej twarz pełnš szczęœcia szeroko rozwartymi oczyma - to jest tak, niewštpliwie. Tak i ja myœlałem. Człowiek tak samo przywišzuje się, musi się przywišzać do prostego kilimka jak do gobelinu, do zydla jak do otomany, do œwiatłodruku wystrzyżonego z czasopisma jak do cennego obrazu. - Wszystko to pokochamy, bo będzie nasze w krwawym trudzie zdobyte, bez krzywdy niczyjej. Gdzież tam! Za każdš rzeczš będš szły przyjazne spojrzenia tych, co z miłoœciš dla ciebie będš próg nasz opuszczali. Wszystkich ludzi, których ty uzdrowisz, dobry lekarzu... Dobry lekarzu... Boski szept uwielbienia płynšł z jej ust. - Istotnie, jak ty wiesz wszystko, jak ty wszystko widzisz dokładnie! Wszystko to pokocham, bo będzie pochodziło od ciebie, zršk twoich czystych Te przedmioty stanš się częœciš mojej osoby, tak jak ręka, noga, może jak sama głowa, jak samo serce. I gdyby przyszło to wszystko porzucić, odtršcić jednym zamachem... - Gdy przyjdzie goœć albo pacjent, sam się zadziwi, że ludzie żyjš szczęœliwie, a tak inaczej. Proste, czyste sprzęty, polne kwiaty w glinianym wazonie... Po cóż nam zimny blask wyrobów fabrycznych? Po co stroje, powozy? Nigdy nie czułam większejrozkoszy, jak kiedy ojciec mój zabierał mięna wózek bez resorów i wiózł do lasu po drodze pełnej wystajšcych korzeni drzew, przeciętej wyrwami. Żaden resor nie potrafił uginać się tak doskonale jak dębowa "literka" wystrugana przez cieœlę. Ach, ja już tak dawno straciłam gniazdo rodzinne! Prawie nigdy go nie miałam. W pištej klasie byłam zaledwie, gdy mię ojciecodumarł! Mamy prawie nie pamiętam... Każda istota ma swe ognisko, swój dach. Mały skowronek - i ten... Gdy pomyœlę, że teraz moje życie tułacze ma się już skończyć... - A cóż się stanie z tymi chałupami, coœmy je widzieli przed chwilš? - zapytał Judym głosem pełnym jakiegoœ jškania się i zgrzytu. Stanęła na drodze i ze zdumieniem czekała.Patrzył na niš - to prawda, ale jej nie widział. Oczy jego były jakby zezowate i zbielałe. - Cóż zrobimy z nimi? - pytał się stojšc na tym samym miejscu. - Z kim? - Z nimi! Z tymi z budów! - Nie rozumiem... - Ja muszę rozwalić te œmierdzšce nory. Nie będę patrzał, jak żyjš i umierajš ci od cynku. Polne kwiaty w doniczce, to tak... To dobrze... Ale czy można? Wzięła go za rękę, gdyż pewne przeczucie wolno jak zimna stal wpychało się w jej serce. Wyrwał rękę i mówił szorstkim, obrażajšcym głosem, patrzšc przed siebie: - Muszę ci wszystko powiedzieć, chociaż todla mnie gorsze od œmierci. Doprawdy, doprawdy wolałbym umrzeć, jak Korzecki...- Korzecki? - Gdybym to mógł słowem nazwać! Ja tak cię kocham! Nigdy nie myœlałem, że może się z człowiekiem stać coœ takiego... Twoje uœmiechy, które odsłaniajš serce, jakby zdejmowały z niego zasłonę. Twoje czarne,puszyste włosy... Budzę się w nocy i, już nie œpišc, widzę cię, czuję cię na sercu moim. Minie długa, œwięta chwila i dopiero wiem, że nie ma nikogo... A odkšd tu przybyłem i zaczšłem patrzeć, coœ we mnie rozdmuchuje ogień. Pali się we mnie! Nie wiem, co to płonie, nie wiem, co trawi ten pożar... - Mój Boże... - Widzisz, dziecko... - Mój Boże, jakš ty masz twarz!... - Widzisz... Ja jestem z motłochu, z ostatniej hołoty. Ty nie możesz mieć wyobrażenia, jaki jest motłoch. Nie możesznawet objšć tego dalekim przeczuciem, co leży w jego sercu. Jesteœ z innej kasty... Kto sam z tego pochodzi, kto przeżył wszystko, wie wszystko... Tu ludzie w trzydziestym roku życia umierajš, bo już sš starcami. Dzieci ich - to idioci. - Ale cóż to ma do nas? - Przecie to ja jestem za to wszystko odpowiedzialny! Ja jestem! - Ty... odpowiedzialny? - Tak! Jestem odpowiedzialny przed moim duchem, który we mnie woła: "nie pozwalam!" Jeżeli tego nie zrobię ja, lekarz, to któż to uczyni? Tego nikt... - Tylko ty jeden? - Otrzymałem wszystko, co potrzeba... Muszę to oddać, com wzišł. Ten dług przeklęty... Nie mogę mieć ani ojca, ani matki, ani żony, ani jednej rzeczy, którš bym przycisnšł do serca z miłoœciš, dopókiz oblicza ziemi nie zniknš te podłe zmory. Muszę wyrzec się szczęœcia. Muszę być sam jeden. Żeby obok mnie nikt nie był, niktmię nie trzymał! Joasia stanęła w miejscu. Powieki jej były spuszczone, twarz martwa. Nozdrza chwytały powietrze. Z ust padło krótkie słowo: - Ja cię nie wstrzymam... Były to wyrazy ciche i oblane krwiš wstydu. Zdawało się, że z żył, gdy to mówiła, krew rozpalona wytryœnie. Judym odrzekł: - Ty mię nie wstrzymasz, ale ja sam nie będę mógł odejœć. Zakiełkuje we mnie przyschłe nasienie dorobkiewicza. Ja siebieznam. A zresztš... nie ma już co mówić... Wzdrygnęła się, jakby jš to słowo w tył pchnęło. Szli obok siebie w milczeniu, daleko, daleko... Cišgnęły obok nich furmanki z rudš galmanu, przeróżne bryki, powozy... Szło dużo ludzi... Nie widzieli tego wszystkiego. Goœciniec zaprowadził ich do lasu. Tam usiedli pod drzewem. Joasia uczuła, że ramię Judyma wsparło się o jej ramię, widziała jego głowę zwieszonš na piersi. Nie była w stanie poruszyć rękš. Siedziała, jakby w twardy sen pogršżona, kiedy wypijamy morza boleœci, nie majšc siły wydać jednego westchnienia. W pewnej chwili Judym usłyszał jej płacz samotny, jedyny, płacz przed obliczem Boga. Nie dŸwignšł głowy. O jakieœ gadzinie usłyszał jej głos cichy, zgłębi łez: - Szczęœć ci Boże. Nie mógł odpowiedzieć sam za siebie, ale jakiœ głos obcy, tak jakby Dajmonion, o którym pisał przed œmierciš Korzecki, wymówił z głębi jego serca: - Daj Panie Boże. Joasia wstała. Przez chwilę widział spod bezwładnych, ciężkich, obwisłych powiek jej twarz bolesnš. Była jak maska poœmiertna z gipsu.Za chwilę stracił jš z oczu. Siedział tam długo. Kiedy znowu rzucił oczyma na drogę, nie było już widać nikogo. Wiatr tylko porywał z niej kurz wapienny, miotał go w górę jak plewy. Kurz wapienny,naœmiewajšcy się... Judym uciekł. Szedł brzegiem lasu, póŸniej œrodkiem pastwisk błotnistych. Gdzieœ błšdził. Nad wieczorem ujrzał przed sobš w polu szkielet zabudowań kopalni. Straszna nienawiœć do tego widoku i wyniosła wzgarda, jak pysk w kły uzbrojony, otwarła się w jego piersiach. Szedł dalej. Stanšł nad brzegiem szerokiej wody, płytko rozlanej. W niskich, nędznych, zżółkłych trawach kisł ten czarny zalew œmierci, który nad otchłaniš kopalni chwieje się lichymi falami. Ciemna woda zdawała się marzyć, zdawała się czekać, kiedy runie w głębinę wydršżonš, kiedy napełni puste lochy, kuszšce próżnie, którejš cišgnš, ssš, wzywajš. Judym jš poznał. To ona! Widział jš w nocy Tej nocy... Szukałna falach œwietlistego znaku, długiej ruchomej wskazówki, która przeszywa jak doborowa stal damasceńska I uczuł w sobie ostrze. Daleko, daleko za lasami łkał œwist pocišgu, niby słowo tajemnicze zawierajšcesens życia. Tuż obok stóp Judyma było szerokie, suche zawalisko, otwór w postacileja zwróconego wierzchołkiem na dół. W głębi ziemi pod nim były niegdyœ galerie kopalni. Warstwy skał piaskowca i łupku gliniastego, wskutek "wyrabowania" budynku podtrzymujšcego piętro, zerwały się od własnego ciężaru i spadajšc, odłamami swymi napełniły puste przestrzenie pokładów węgla. Gleba zewnętrzna zsunęła się w przepaœć wraz zmurawš, krzewami i utworzyła dół głębokoœci dwudziestu metrów. W miejscu rozdarcia widać było pręgi piachu siwe i jasnożółte. Naokół stały karłowate, nędzne sosny. Jedna z nich rosła na samym brzegu zawaliska. Oberwana ziemia œcišgnęła w głębinę prawy jej korzeń, a lewy został natwardym gruncie. Tak jš dzieje kopalni rozdarły na dwoje. Pień jej stał jednš połowš swojš w górze, a drugš szedł wraz z zawaliskiem, niby istota ludzkš, którš na pal wbito. Tamten, z bryłami ziemiw dół œcišgnięty, prężył się jak członki natorturach. Wszczepione w glebę pazury górne trzymały się z całej siły. Judym zsunšł się w zawalisko, żeby go niktnie widział. Rzucił się na wznak. Pod sobš w głębi ziemi słyszał od czasu do czasu huk wystrzałów dynamitu i prochu. W górzewidział obłoki sunšce po niebie lazurowym. Obłoki jasne, œwięte, zaczerwienione obłoki... Tuż nad jego głowš stała sosna rozdarta. Widział z głębi swojego dołu jej pień rozszarpany, który ociekał krwawymi kroplami żywicy. Patrzał w to rozdarcie długo, bez przerwy. Widział każde włókno, każde œcięgno kory rozerwane i cierpišce. Słyszał dokoła siebie płacz samotny, jedyny, płacz przed obliczem Boga. Nie wiedział tylko, kto płacze... Czy Joasia? - Czy grobowe lochy kopalni płaczš? Czy sosna rozdarta? Zakopane. Jesień 1899 r. -------Konwersja: RPG ojrzała na Judyma szukajšc w jego oczach zaprzeczenia, ale ta twarz droga była martwa... Obejrzeli piece martenowskie, które wytwarzajš stal odlewanš w kubłach na belki. Te "kolby" wędrujš stamtšd do walcowni, gdzie znowu w czeluœć pieca wrzucone zostanš i do białoœci się rozpalš. W wielkich halach wyłożonych żelaznymi płytami wszystkie wrota stały otworem. Przecišgi rwały wzdłuż i w poprzek, ochładzajšc czoła, plecy i ręce, które pali białe żelazo. Nie istniejš tam płuca chore, nie ma nerwów. Kto chory, ten umiera. Jak ognista kula, pędzi na ręcznym wózku przezhalę biała belka. Nie widać ludzi, którzy jš dŸwigajš. Pada na ruszt, który się z posadzki wydobywa. Jest on jak plecy o kilkunastu metrach długoœci, wyginajšce sięzupełnie wzorem kręgosłupa i niby z kręgów złożone z kół wydłużonych. Czterej olbrzymi czarni ludzie z jednej i czterej z drugiej strony walców, w siatkach na twarzy, dzierżšc w ręku długieobcęgi, ujmujš belkę w swš władzę. Pchnš jš mocno między szeroko rozdziawione walce dolne. Jak bryła masła stal się między niš, wœlizguje. Po tamtej stronie czeka na niš ruszt, który się z ziemi wysunšł. Czyny ludzi sš płynne, rytmiczne,prawie jak taniec. Gdy biała płyta zgnieciona i wygięta, niby podpłomyk, zjawia się przed nimi, ujmš jš wraz długimi rękoma swymi i popchnš między cylindry górne. Wypływa po drugiej stronie dwa razy cieńsza, gdzie czterej na niš czatujš. Przystšpiš pewnymi ruchy, jak machiny z żelaza, raz - dwa - trzy - cztery. Wycišgnšdługie ręce zbrojne w żelazo, uderzš jš i odepchnš. Zanurzš w wodzie szczypce rozpalone. Pochwycš inne i jak żołnierze czekajš. Wstęga białej blachy coraz dłuższa, coraz dłuższa, niby pływajšca smuga ognia, ukazuje się to w górze to na dole, to tu, totam. Pływa w powietrzu... Zdaje się uciekaćz poœpiechem, jak gad bajeczny œcigany przez złoœliwe dzieci. Chowa się w szczeliny i męczy. Ruszty szczękajš i drżš. To się dŸwignš do wysokoœci poziomu szczeliny między górnymi walcami, to się do najniższej zsuwajš. Wysoko w milczeniu stoi nieruchomy człowiek obracajšcy korbę, która œciska walce. Tuż obok latajš po ziemi węże stalowe. Biały ucinek sztaby płonšcej, wprowadzonyw ciasny otwór, wybiega co chwila w przestrzeń, zmierzajšc do coraz węższychkryjówek. Tam stojš młodzi ludzie z krótkimi szczypcami, którzy chwytajš pysk węża, gdy się wysuwa, i niosš go swobodnie na salę. Dopiero gdy ogon stukać zacznie po ziemi, kierujš go do innej szczeliny. Drut pędzi z szalonš szybkoœciš. Ogon, ginšc w otworze, trzepie się na prawo i lewo jak żywy... Ogłuszajšcy huk... Belka stalowa spada na kowadło. Nieruchomy młot parowy zlatuje na niš jakpiorun, razem prostym niby uderzenie pięœci. Zgnieciona kolba przybiera formę płaskiego kręgu. Wtedy w œrodek jego stawiajš przyrzšd, który ma wybić otwór, doskonale okršgły. Młot spada raz za razem ze wœciekłš siłš. Dzwoni potężnym językiem, który odbija się w halach, w powietrzu, w ziemi... Z hukiem rozlega się lwi ryk żelaza... Stęka w nim gniew kopalni zwyciężonej przez silne ramię człowiecze. Kršg z wybitym otworem jest kołem lokomotywy. Jako kupa żółtej gliny z głębinwydobytej, ma teraz wzdłuż i w poprzek ziemi, do najdalszych zakštków, nosić szczęœcie i rozpacz, przemoc i braterstwo,cnoty i zbrodnie. Nim stanie na szynach, walczy z ujarzmicielem. Wyżera mu oczy, a twarz zalewa potem; płomieniami którym je poddał, napełnia jego płuca i serce, na ostre przecišgi wystawione. Szarpie mu nerwy w tej samej minucie, gdy młot parowy szarpie i rozbija jego czšsteczki... Zdjęte z kowadła umieszczono na zakrzywionych widłach i w bok wysunięto. Przyszło doń dwu ludzi jeden z ostrym młotkiem w rodzaju ciupagi tatrzańskiej, drugi z młotem na długim toporzysku. Ostrze siekierki przystawiono do wystajšcego brzegu koła i młot spadać zaczšł na jej obuch. Ani jeden cios nie chybił. Słychać było suchy szczęk żelaza ożelazo... Joasia doznała wrażenia, że to jest œpiew. Po wielkim huku organów w jakiejœ katedrze daje się słyszeć œpiew, œpiew z tłumu, bojaŸliwy, strwożony... Stygnšce koło poszło dalej w swš drogę. Judym nachylił się do swej towarzyszki i zapytał: - Czy widzi pani dobrze pracę tychludzi? - Widzę... - rzekła głosem zdumionym. - Tak, tak... niech się pani dobrze im przyjrzy. Nie mówili nic więcej ani w halach, ani na ogromnych dziedzińcach zawalonych istnymigórami miału, gruzów, piasku. Wiatr porywał i nosił z miejsca na miejsce pyły idziwne jakieœ rdze lotne. Gdy pożegnali uprzejmego mentora, minęli wrota fabryki i gdy jej mury daleko zostały, szli za miasto. Było już blisko południe. edługo zobaczyć się z wódki. ca jest u 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż”üżN¸÷ż@