ĺbkŃÉ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙őđGî’ŕGđ@îŕ@>ŕBđEîoŕEńŮő>ŕB>RŕG>˙ęÁńŮ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙ĂUÎíffĚ sƒ ˆ‰ÜĚnćÝÝٙťťgcněĚÝܙŸťš3>CLAS MKDP €003™ ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙Copyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. óÍĆ>˙ęŔúPę ŔúQęŔ1ţ˙Íb͛ >ęa>ŕ&>ę Ŕ>˙ę ŔÍđ͜Í:Í\ÍćÍóÍ ÍBÍS ú‚˙§(Ţú ŔOÍŕ>ęŔͧ ÍÓ ÍŽ Íż ÍÓ ÍŽ ÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔÍ|ÍĹÍr>ęÁ>xŕE>@ŕAŻŕ>ŕ˙>Óŕ@űÍ ÍvúÁˇ(ńŻęÁ́Ë VËw cËoÂÄËgÂŐË_ 9ËW -ËO ËG Ăú Ŕ<ţ >OÍŕĂú Ŕ<ţ >OÍłĂÍ ĂÍS ĚĹĂú Ŕţ(ţ(ţ(#ú Ŕţ("ţ(*ţ( *Í/ĂÍĹĂÍËĂ͘ĂÍ^ĂÍ÷ĂÍĂÍ#Ăú Ŕ=ţ˙ >OÍ|Ăú Ŕ<ţ >OÍ|Ă!>w# űÉ!6# ú6˙#6# öÉ! 6˙#6# ö6# úÉÍB͜ÍĹÉú ŔţČÍw Í ÍÓ úÁO> ‘O͜úÁOÍŽ úÁ<ţ 8>ęÁÉú Ŕţ ú ŔGÍ3 8 ř Í3 8 řÍ#@Íw  Í  úÍÓ úÁţ(=> ęÁúÁO> ‘ţ >O͜úÁOÍŽ ú Ŕţ 0<ę ŔÉú ŔţČŐĹúÁO ú Ŕţ ͟ Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  Ü{ę ŔÁŃÉĹú Ŕţ ú ŔĆ GÍ3  úÍ3  úúÁO Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  é> ę ŔÁÉ>ę Ŕ>ęÁ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍŃ!ĐŔ*§ úaŔ*§ úúŔOúŔG>š >¸ >>ęŔÉ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍ- űÍŃúŔ=ęŔ Í3  úÍĹÉÍ-(ÍŃ>ęŔúŔć€(ěÍĹÉÍŃ>ęŔúŔć€Ę˜ÍĹÉ Í3  úÍuĘ,ÍŃúŔţÂúŔţĘ#>ę Ŕ>ęŔúŔć€(ÖÍĹÉĺŐĹúŔoúŔg #F+NxĄ<(,xą úŔęŔ͡ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔ$úŔţ(>ęŔÍŻ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔÁŃáÉĺŐĹú Ŕţ˙(!В@§(=ůÍ3 yę Ŕ!В@y§( řÍ3 ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕ>ęŔÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔú ŔO>˙ę ŔÍ|ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕţ(ţ(ţ(ţ( ţ($ţ((!pÍ(!€Í !Í! Í!°Í!ŔÍÁŃáÉÍćĺĹ~î˙" ů ôÁáÉĺŐĹú Ŕ!ů ţ(q! ţ(j!H ţ(c!p ţ(\!˜ ţ(U!Á ţ(N!Ň ţ(G!ę ţ(@! ţ (9!: ţ (2!b ţ (+!Ň &ĺŐĹ!ˆ ĺŐĹ!ŔĺŐĹ!Ú ĺŐĹ!ą ĺŐĹ!aŔ˛Ŕ*§ úÁŃáÉ Przewiń Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlättern: Zeil Seit Kapt AlleDéfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Línea Página Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Línia Plana Cap. Tot ĺŐĹúŔGúŔ<¸8Í-(ÍŃ>>ę Ŕ7 ęŔ>ę Ŕ§ÁŃá§ÉĺŐĹúŔţÂO úŔţÂO úŔţ(úŔţ ÍuÍŃúŔ>ę Ŕ7 =ęŔ>ę Ŕ§ÁŃáÉĺŐĹúŔG!Đx§(~#§ ÷ô˛Ŕ*§ úÁŃá§ÉĺĹ!€6# xą řÁáÉĺŐĹy!ţ(#!@‘ţ(!€’ţ(!Ŕ“ţ(!€@y§(=ů]T! ÁÍćP* úÍćP* úÍćP* úÍćP* úÁŃáÉ> ę>ęA!  y§( ĺ>""Ŕ " úáúN"úO">ęúŔćęAÉ> ę>ęA!  y§( *GúN¸ 6*GúO¸ .Ŕ * ú>ęúŔę!úŔćęAÍŃ Í3  úÉ> ę>ęA!    ž # ÷őúŔćęAńÉĺŐĹ! Á@6# xą ř!˛Ŕ~#§(Í÷ öÁŃáÉĺĹÖ o&MD)))  0úŔţ( 8 V#F#Í' yţ őzƒ_ÁáÉĺŐĹk&)}ćđo Á ÁĹË!Ë ÁĹ{ć§(Ë8Ë=öxśw#wyśw#wÁŃáÉđ˙ˇŕ˙Íćđ@ćŕ@É>‘ŕ@É>äŕGŕHŕIÉĺŐÍć!`˜Ŕ>đ" üÍćŔ" üŃáÉĺŐ!`˜ y§(=ů> ‘W>ÍćÍ'(Í'(Í'(éőy§ ńń!`˜QÍćÍ'(Í'(Í'(éŃáÉĺĹú‚˙§(,>˙ŕO!˜`>" xą ř€>" xą ř`>" xą ř>ţŕOÁáÉĹw#< ú 6# úÁÉ!˜>"< ű! ˜"< ű!@˜6ń# úÉ!ŕ™ 6ň# ú!š>("< ű! š "< űÉ́Ĺ> ŕđđđđ/ćË7G>ŕđđđđđđđđđđ/ć°Gú€˙¨ ę˙xę€˙>0ŕú˙ÁÉţ(Ż>˙ę‚˙ÉĹ>˙ŕ$ˆ xą ű>ŕ$ÁÉőđ@ć€(đDţ‘ ôńɇ‡‡Ć€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙@ióúA˙ć ů*âű ňɇ‡‡Ć€ęj˙kóúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęj˙k@óúA˙ć ů*âű ňÉ˙ď=ď=|˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=ŕ˙ď=˙ď=ď=˙ď=ď=ď=ď=<ď=ď˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙MBFONTMonospaced @@@@@@   ŕ ŕ @ŔŔŕ``@€ @€ @ @@  `@@ @@@@@ @ @@ŕ@ @ŕ@ @`@ @@@€€ŕ     ŕ@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ@@ @ @€@ ŕŕ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕ ŕ     ŕ      @     @ŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ     @@     ŕ    @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕ`@@@@@`€€@@@ ` `@ ŕ@ ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    @@@@@@ @€€  Ŕ  @@@@@@  ŕ   Ŕ    ŕ   ŕŕ  ŕ€€ŕ  ŕ Ŕ €€€ŕ€ŕ ŕ@`@@@     ŕ    @   ŕ   @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ @@@@@@@€@@ @@€`€ŕŕŕŕŕŕŕ@ €`€ @ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ   @ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€  @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ @€@    ŔŔŕŕ`@ŕ@@ @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ@@@@@@@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕ @ ŕ  ŕ   0@@@@@@ŕ€ŕ ŕ ŕ ŕ€ŕŕ ŕ ŕ @€@ ŕ Ŕŕ€€@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`@Ŕ@@@€ŔŔŔŕ€€       @€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕ€@ @€@@@€ ŕ @@@ŕ @ŕŕ`ŕ€ ŕ @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ  @ŕ ŕ @ ŕ ŕ `€ŕ ŕ  ŕ ŕ @ŕ ŕ @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕ @ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@ŕŔ  ŕ  Ŕ @ ŕŕ  €@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ  ŕ @ ŕ  ŕ  ŕ€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€ŔŔ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€@@@@@ €€€€ @@@@@ @  ŕ ŕ @ŕ   €@ŕ ŕ @ŕ  ŕ@ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ŕ ŕ ŕ€@  ŕ @  ŕ@   ŕ   ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ ŕ€€   ŕ ŕMBFONTVariable pitch €€€€€€  PPřPřPP x ř(đ ŔČ @˜ŕ  @° Đ€€@€€€€€@€@@@@@€@ŕ@ @ŕ@@€Ŕ€ @@@€€@     @@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ€€@@€ @€@ ŔŔ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕˆŘ¨ˆˆˆˆˆˆČ¨˜ˆˆŕ     ŕŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ      @ˆˆˆ¨¨¨P   @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕŔ€€€€€Ŕ€€@@@ Ŕ@@@@@Ŕ@ ŕ€@ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    €€€€€€@@@@@@€€€  Ŕ  €€€€€€€ř¨¨¨¨ŕ    @   @ŕ   Ŕ€ŕ   ` ࠀ€€ŕ€ŕ ŕ€Ŕ€€€Ŕ    ŕ    @ˆ¨¨¨P  @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ €€€€€€€€@@ @@€P ŕŕŕŕŕŕŕ`€€`€€`ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ  ¨@ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€P @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ@€€@HHŔŔđřP ü\T @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ€€€€€€@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕˆpPpˆŕ  ŕ  °€€€€€€ŕ€ŕ ŕ ŕ x„´¤´„xŕ ŕ ŕ$HH$ŕ Ŕx„´¤„x@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`Ŕ@@@@€   ŕ€€ĐĐPPPPP€€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕH$H€€€  (8€€€°ˆ 8ŕ ŕ(č @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ   @ŕ ŕ  @ ŕ ŕ P ŕ ŕ  ŕ ŕ  @ŕ ŕ  @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ ŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@@ŕpHHčHHp¨ˆČ¨˜ˆ€@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕPpˆˆˆp @ řˆ˜¨Čˆř€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€Ŕ@ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€€€€€@ @@@@ @@@@@ @ p` @ŕ    €@ŕ  ŕ @ŕ   ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ř¨¨ř@€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ  ŕ€€   ŕ ŕ`SłÉc€|i&ĺČc€­#Ncű2up3 P€ Mikołaja Doœwiadczyńskiego Przypadki Ignacy Krasicki PRZEDMOWA   Przedmowa do ksišżki jest co sień do domu, z tš jednak różnicš, iż domowi być bez sieni trudno, a ksišżka się bez przedmowy obejdzie. Starożytni autorowie nie znali przedmów - ich wynalazek, tak jaki innych wielu rzeczy mniej potrzebnych, jest dziełem póŸniejszych wieków. Wielorakie bywajš przyczyny pobudzajšce autorów do kładzenia przedmów na czele pisma swojego. Jedni, fałszywej rnodestii pełni, zwierzajš się czytelnikowi (choć ich o to nie prosił), jako pewni wielkiej dystynkcji i nie mniejszej doskonałoœci przyjaciele przymusili ich do wydania na œwiat tego, co dla własnej satysfakcji napisawszy chcieli mieć w ukryciu. Drudzy skarżš się na zdradę, że mimo ich wolš manuskrypt ich był porwany. Trzeci, czynišc zadosyć rozkazom starszych, dajšcksięgę do druku uczynili ofiarę heroicznš posłuszeństwa; i jakby to bardzo obchodziło ziewajšcego czytelnika, te i podobne czyniš mu konfidencje. Nieznacznie przedmowy weszły w modę; teraz jednak ta moda najbardziej panuje, gdy kunszt autorski został rzemiosłem. Bardzo wielu, a podobno większa połowa współbraci moich, autorów, żyje z druku; tak teraz robiemy ksišżki jak zegarki, a że ich dobroć od gruboœci najbardziej zawisła,staramy się ile możnoœci rozcišgać, przedłużać i rozprzestrzeniać dzieła nasze. Jak więc przedmowy do literackiego handlu służš, łatwo baczny czytelnik domyœlić się może. Oprócz wzwyż wyrażonych przyczyn sš wielorakie inne pobudki zachęcajšce, a niekiedy przynaglajšce do pisania przedmów. Zwierza się częstokroć autor czytelnikowi, jaki miał cel, jakowš intencjšw pisaniu księgi swojej; jakoż godna szacunku, godna wdzięcznoœci tak przykładna, tak zdatna poufałoœć. Mógłżeby się inaczej domyœlić czytelnik, żeksišżka do nabożeństwa na to pisana, aby się na niej modlić? komedia, żeby się œmiać? tragedia, żeby płakać? historia, żeby stare dzieje wiedzieć? Byłby zapewne w nie-pewnoœci i powštpiewaniu; i gdyby go dobroczynny autor łaskawie nie przestrzegł, œmiałby się może z tragedii, płakał czytajšc komedie, ksišżkę do nabożeństwa mógłby wzišć za romans, a modliłby się na kronice. Sš tacy autorowie, którzy znajšc wytwornoœć dzieła swojego, a miałkoœć umysłu innych ludzi, pełni kompasji nad czytajšcym gminem, raczš się upodlać i zniżać dla dobra pospolitego, tłumaczšc to w przedmowie, czego w księdze zrozumieć trudno. Ja z miejsca mojego, wielbišc tak wielkš ich duszy wspaniałoœć, biorę jednak œmiałoœć dać im radę, aby zamiast przedmowy pisali postscriptum. Czytanie przedmowy zwykło poprzedzać czytanie ksišżki; na tym fundamencie czytelnik znajdzie na pierwszym wstępie ułatwienie trudnoœci, o których nie wie, tłumaczenie zawiłoœci, o której nie słyszał. Cóż zatem nastšpić może? Oto, przerażony i nie wiedzšcy, czego się trzymać, porzuci księgę i z niewypowiedzianš narodu ludzkiego szkodš zostanie w pierwszej dzikoœci swojej. Zachęca autor czytelnika obietnicami i naówczas przed-mowa jest delikatnš dziełapochwałš; żeby zaœ ujœć samochwalstwu, odmienia kunsztownie postać swojš. Jest toprzyjaciel, który modestiš przyjaciela zgwałcił; jest to drukarz, który mimo wiadomoœć autora przedmowę napisał; jestto, na koniec, nieznajomy obudwom literat, który - dowiedziawszy się o przyszłym na œwiat wyjœciu tak pożytecznego dzieła - niemógł tego na sobie przewieœć, żeby ukontentowania swego z czytania przypadkowego tego manuskryptu nie wyraził. Sš melancholiczne pióra; te stylem elegii jęczš nad niewiadomoœciš, nad zaœlepieniem, nad niewdzięcznoœciš żelaznego wieku tego. Nie chwali się autor w żałobnej swojej przedmowie, ale z przyzwoitš modestiš daje do wyrozumienia,iż na złe czasy trafił, a w Atenach i w Rzymie miałby był statuy... Szkoda, że się dawniej nie urodził. Tantae-ne animis coelestibus irae? Sš (mówię z żalem) takowi autorowie, którzy na wzór owego hiszpańskiego rycerza z wietrznego młyna olbrzymy robiš. Ci gniewajš się prorockim duchem. Jeszcze ich dzieła nikt nie czytał, już oni zoilów łajš. Niekontenci z szczególnej bitwy, wyzywajš wszystkich przeœwiadczonych', nieuważnych, płochych,letkich, zazdrosnych, głupich. Sš zaœ przeœwiadczonymi, nieuważnymi, letkimi, płochymi, zazdrosnymi, głupimi ci wszyscy, którzy ich aprobować i wielbić niebędš. Jest jeszcze rodzaj jeden autorów, wcale przeciwny tym, o którycheœmy dopiero mówili. Ci, przeœwiadczeni o niedoskonałoœci swojej, a może udajšcy przeœwiadczonych, pragnš wzbudzać me takpodziwienie, jak kompasjš. Drżšcy i na klęczkach (jak mówi satyryk francuski), w pokorne przedmowie chcš zmiękczyć i przeprosić rozgniewanego, a bardziej znudzonego czytelnika. Starania ich daremne: W zepsutym i zupełnie skażonym tym naszym wieku największe nieprawoœci ujœć mogš - to, co nudzi, jest grzechem nieodpuszczonym. Radziłbym takim nie pisać; ale choroba pisania jest nieuleczona. Ja sam, niegodny współtowarzysz tego przezacnego cechu, jeszczem był tej ksišżki nie skończył, a już kilka nowych projektów na pisanie innych ksišżek ułożyłem. Jeżeli ta znajdzie aprobacjš, wdzięcznie przyjmę łaskawy sšd czytelnika; jeœli nie, zasmucę się, ale będę pisał. KSIĘGA PIERWSZA ROZDZIAŁ PIERWSZY   Ktokolwiek opisanie życia mojego czytać będzie, niech wie zawczasu, że to ani spowiedŸ, ani panegiryk. Nie dla próżnej chwały ani dla upokorzenia mojego tę pracšprzedsięwzišłem; ale siedzšc na wsi, gdy mam czas wolny, wolę go obrócić na to pisanie niż łamać kark za zajšcem albo w kuflu pedogry szukać. Urodziłem się w domu uczciwym, szlacheckim; którego roku,, nie wyrażam, bo to się na nic nikomu nie zda; do mojej historii chronologia mniej potrzebna, a mnieteż nie bardzo milo przypominać sobie, żemstary. Gdybym się chciał zasadzać na œwiadectwach konkluzyj i panegiryków przypisanych przodkom moim, które zbutwiałe dotšd u mnie w kaplicy wiszš, znalazłbym się może w pokrewieństwie ze wszystkimi panujšcymi familiami w Europie;alem ja od tej próżnoœci daleki. Niesiecki nas w swoim herbarzu na złoœć Paprockiemu i Okolskiemu pomieœcił; i mnie samemu dostało się czytać w jednym starym manuskrypcie, iż podczas owego sławnego gliniańskiego rokoszu Gabriel Doœwiadczyński niósł buńczuk przed Rafałem Granowskim, marszałkiem naówczas i hetmanem wielkim koronnym. Nim zacznę mówić o moim wychowaniu, nie od rzeczy zda mi się namienić cokolwiek o tych, od których życie powzišłem, to jest po prostu o moim ojcu i o mojej matce. Ojciec mój, po stopniach: skarbnik, wojski, miecznik, łowczy, czeœnik, podstoli, szeœćdziesištletnie ziemi swojej i województwa usługi a ustawiczne na sejmiki elekcyjne i gospodarskie peregrynacje przy kresie życia szczęœliwie nadgrodzone i ukoronowane zobaczył: został stolnikiem. Do tego nawet stopnia konsyderacji już był przyszedł, że go podano ostatnim kandydatem do podsędkostwa, ale przeciwna cnocie fortuna nie pozwoliła dojœć tego stopnia; prędko się jednak uspokoił zwyczajnš nieszczęœliwym refleksjš nad marnoœciami œwiata tego. Dopomogła do takowej rezolucji nader szczęœliwa natura: był albowiem z tego rodzaju ludzi, których to pospolicie nazywajš "dobra dusza". Nic on o tym nie wiedział, co robili Grecy i Rzymianie, i jeżeli co zasłyszał o Czechu i Lechu, to chyba w parafii na kazaniu. Co mu powiedział`. niegdyœ jego ojciec (a jak starzy twierdzili, jeszcze lepsza dusza niż on), to też samo on nam ustawicznie powiadał; tak dalece, iż u nas nie tylko wieœ, ale i sposoby mówienia i myœlenia były dziedziczne. Wreszcie, był to człowiek rzetelny, szczery, przyjacielski; ichoć nie umiał cnót definiować, umiał je pełnić. Z tej jednak nieumiejętnoœci definiowania pochodziło, iż się był względem ludzkoœci nieco pomylił; rozumiałalbowiem, iż dobrze w dom goœcia przyjšć jest toż samo co się z nim upić. Stšd poszło, że się i inwentarz zmniejszył, i zdrowie nadwerężyło; znosił jednak pedogrę sercem heroicznym i kiedy mu czasem pofolgowała, często natenczas powtarzał, iż miło cierpieć dla kochane, ojczyzny. Matka moja, z dzieciństwa wychowana na wsi, dla odpustu chyba nawiedzała pobliższe miasta; skšd każdy łatwo wnieœć sobie może, że jeb na wielu teraŸniejszych talentach brakło. Nie obchodziło jš to bynajmniej i gdy raz strofowana była od jednego modnego kawalera, iż zdawała się mieć zbyt surowe maksymy i dzikoœć niejakš, obrażajšcš oczy wielkiego œwiata, rzekła mu w szczeroœci ducha, że woli prostackš cnotę niż grzeczne występki. Pierwsze lata niemowlęstwa mojego przepędzone były w orszaku niewiast. Niedobrze jeszcze artykulowane słowa tłumaczyły piastunki i niańki za dziwnie roztropne odpowiedzi; te z niesłychanš skwapliwoœciš zaraz opowiadano matce mojej, która zwyczajnie od tego punktu zaczynała dyskursa w każdym posiedzeniu; potakiwali ziewajšc sšsiedzi, a niejeden byłby może na koniec i zasnšł, gdyby niebudził ich ojciec częstymi kielichy. OrzeŸwieni naówczas, wynurzali kolejš obfite życzenia, aprekacje i proroctwa; a mój ojciec płakał. W dalszym czasów przecišgu nieraz mi na myœl przychodziły zdrożnoœci pierwiastkowe edukacji i zastanawiałem sięnad tym, jako jest rzecz zła i szkodliwa w niemowlęcym nawet wieku poruczać dzieci osobom nie majšcym żadnego oœwiecenia. Tkwiš mi do tego czasu w głowie baki i straszne powieœci, którychem się aż nadto nasłuchał; i częstokroć mimo rozumnš konwikcjš muszę się z sobš pasować, żebym gusłom i zabobonom nie wierzył lub wykorzenił bojaŸń jakowšœ i wstręt, gdy zostaję bez œwiatła albo na osobnoœci. Nadto wkradał się nieznacznie gust obmowy; słyszšc albowiem, jako każdego zdworskich obyczaje niewiasty krytykowały,te zaœ powieœci mile przyjmowane przed starszymi bywały - wzišłem to sobie za punkt pozyskania łaski matki lub ochmistrzyni cokolwiek też przed nimi na drugich mówić; a gdy brakło okazji, udawać się musiałem do kłamstwa. Uważałem i to, że jak wieczorne rozmowy były zwyczajnie o upiorach, czarownicach istrachach, tak ranne o snach: jedna drugiejz kobiet opowiedała, co się jej œniło; a z ich tłumaczeń i wróżek nauczyłem się, iż gdy się komu ogień marzy, goœcia się w domu spodziewać trzeba; a gdy zšb wypadnie, zapewne natenczas ktoœ z krewnych umrze. Tak do lat siedmiu przebywszy w domu, trafiło się, iż przyjechał do nas brat matkimojej, człowiek urzędem, naukš i wiadomoœciš œwiata znamienity. Przypatrowałem się pilnie wujowi memu, tym bardziej iż widziałem, że go rodzice moi bardzo szanowali; dziwowałem się, iż dwa dni u nas siedzšc, jeszcze się był nie upił; księdzu lektorowi mówišcemu o upiorach wierzyć nie chciał. To mi wstręt do niego zaczęło czynić, iż się ze mnš nie tak jak drudzy bawił; a co najgorsza, zapędzonš w pochwały mojš matkę niepomału, mnie zaœ niezmiernie zmieszał, gdy się spytał, czy ja umiem czytać, pisać i inne wiekowi przyzwoite mam wiadomoœci.Pierwszy raz obiły się o moje uszy natenczas takowe słowa; matka z poczštkuchciała o czym inszym dyskurs zaczšć, ale gdy coraz bardziej nalegał, rzekła natenczas i ledwo nie słowo w słowo jej dyskurs pamiętam: - Podobno się zdziwisz, braciszku, gdy ci powiem szczerze, że nasz Mikołajek dotšd ani pisać, ani czytać nie umie; ale nie będziesz nas z mężem moim winował, gdy ci opowiem przyczyny, dla których nie chcieliœmy się spieszyć z jego naukš. Najprzód, dziecię jest delikatne, słabe, mogłaby mu zaszkodzić zbytnia sedentaria, którš i nad alamentarzem mieć trzeba. Potem, jak sam waszmoœć pan widzisz, niezmiernie jest bojaŸliwe: gdybyœmy mu dyrektora dali, straciłoby fantazjš, ta zaœ,raz stracona, powetować się nie może. Trudno też znaleŸć doskonałego takiego człowieka, jakiego byœmy chcieli mieć do jego edukacji; a na koniec, już to ostatnia rzecz, jak mówiš, młode Ÿrebię łamać. - Dobrze mówisz, moja panno - odezwał sięjegomoœć - œwiętej pamięci nieboszczyk mójojciec (Panie, œwieć nad duszš jego) toż samo o mnie mówił; ale jednakowo, kiedy jegomoœć tak mówi, podobno lepiej dać Mikołajka do szkół.Opatrzy z łaski swojej imiejsce, i człowieka; a tymczasem wypijmyza zdrowie jegomoœci, mojego moœciwego pana i kochanego dobrodzieja. Z jakš radoœciš mojš, a może i matki, odjechał nazajutrz ten wspólny nasz nieprzyjaciel, wyrazić trudno. Jednak jego dyskurs zostawił w umyœle ojcowskim fatalnš impresjš. Coraz dyskurs zaczynał oszkołach, nawet kupiono alamentarz i tablice do pisania. Bolało to niezmiernie matkę; jednak, jako była bogobojna, gdy jej w tym uczyniono skrupuł, że mnie na zgubę mojš pieœci, uczyniła zapewne najheroiczniejszš w życiu swoim ofiarę, gdy zezwoliła na to, abym był wysłany do szkół publicznych; ojciec albowiem upornie i z wielkš natarczywoœciš ganił domowš edukacjš dla tej przyczyny, że tego przedtem w Polszcze nie bywało. Co na to odpowiadała matka, nie pamiętam; to onem i dobrze pamiętać będę, że po długich utarczkach, troskach, pożegnaniach, błogosławieństwach, na koniec rzewliwym płaczu do szkół wyprawiony zostałem. ROZDZIAŁ DRUGI   Nim dalszy proceder szkolnej edukacji mojej opiszę, niech mi się godzi zastanowićnad niektórymi okolicznoœciami, a osobliwie wewnętrznš naówczas umysłu mojego sytuacjš. Przez siedm lat nie tak wychowania, jak pieszczot domowych byłem wolen nie tylko od nauki, ale od najmniejszego chęciom moim sprzeciwienia się; stšd ten pierwszy krok poniewolnego wyjazdu zdawał mi się nieznoœny. Pierwszyraz dopiero poznawałem ciężar podległoœci; oddalałem się pierwszy raz odobecnoœci rodziców, od pieszczot matki, od pochlebstw domowników. Najbardziej jednak (jak zapamiętam) przerażał mnie cel, dla którego wysłany byłem: nauka. Niemogłem jš mianować dobrem, bo mi mš grożono i obiecywano za karę; wnosiłem więc sobie, iż nie może być, tylko przykra idolegliwa. Nie widziawszy przedtem nikogo w domu naszym, który by, oprócz koœcioła,na ksišżce czytał, mniemałem, iż na tym szczęœliwoœć starszych zasadzona, iż się nie uczš. Przymnażało umartwienia pełne narzekania pożegnanie domowych, żałujšcych panięcia, iż się będzie musiał uczyć; i lubo mi rodzice powiadali, iż mi to wyjdzie na dobre, jam to brał za sposób słodzenia nieszczęœcia mego, wewnętrznie przekonany, iż jeżeli nauka jest karš, jam na niš zasłużył i dlatego mnie do szkół wiozš. Długo pożšdany dyrektor był człowiek młody, bez żadnego doœwiadczenia, sam sięjeszcze uczšcy, synowiec rodzony jegomoœci księdza prefekta tych szkół, do których jechałem. Chłopiec do posługi w domu i szkole - syn naszego pana podstaroœciego, dobrze mi z dawna znajmy,prawie rówiennik i wszystkiej domowej rozpusty wierny i nierozdzielny towarzysz. Reszta wyprawy składała się z starego szafarza i gospodyni wyuczonej w sekretach domowej apteczki, a to dla poratowania (broń Boże choroby) zdrowia mojego. W wigiliš wyjazdu zawołany do ojca z panem dyrektorem, byłem œwiadkiem instrukcji onemu danej; i wtenczas poznałem, jak dobre dusze sposobne sš do przyjęcia łatwego przeciwnych skłonnoœciom swoim impresji. Najprzód albowiem, zlawszy na niego władzę swojš rodzicielskš, zaklinał na wszystkie obowišzki, aby nie folgował: wchodził w wielkie pochwały plag, zdobył się, podobno natenczas pierwszy raz, na cytacie, powtarzajšc owe wiersze z alamentarza: "Różdżkš Duch Œwięty dziateczki bić radzi" etc. ; te przedziwne maksymy kończyły wielokrotnie doœć zwięzłe periody jego oracji. Na koniec, na znak podobno jurysdykcji, dał mu w ręce kańczuczek, prawda, że mały i cienki, ale jakem sam potem sprobował, bardzo bolesny. Gdyœmy już z izby wychodzili, właœnie jak gdyby najpotrzebniejszej rzeczy zapomniał, uchyliwszy drzwi zawołał na pana dyrektora: - Bijże, bo ja ci za to płacę! Co się ze mnš działo, jakem truchlał, drżał, płakał, dorozumieć się każdy może;pobiegłem natychmiast do matki i wszystko,co się działo, nie bez rzewnego płaczu opowiedziałem. Kazała więc zawołać dyrektora i w krótkoœci słów dała mu do wyrozumienia, iż leżeli się tknie dziecięcia, i służbę straci, i skórš odpowie. Pocieszyłomnie to trochę i zaraz nazajutrz puœciliœmy öˆŠj ľAź 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj ě ˆiC `c q uc€ v  y"éc€ b14–1ß \€się w drogę, któršm ja prawie całš przejęczał, pan dyrektor przemyœlał podobno nad tym, kogo miał słuchać: czy pana, czy pani. Przyjechaliœmy bez żadnego przypadku, przyjęci z wielkš radoœciš. Pierwiastki szkolne szły trybem zwyczajnym. Pojętnoœćmiałem wielkš, ale wstręt od nauk jeszcze większy. Pan dyrektor, pamiętniejszy na groŸby pani niż rozkaz pana, obchodził się zrazu ze mnš dyskretnie, ale wzišwszy samw swojej szkole plagi od profesora, pełen zapalczywoœci, lubom był niewinien, oddał mi tylo dwoje. Od tego czasu czynił kolejno zadosyć obowišzkom włożonym od rodzicówmoich: pieœcił, gdzie nie było potrzeba, bił,kiedy nie należało. Wzišwszy na koniec w dzień swoich imienin parę sukien od matki w podarunku, napisał przez pierwszš pocztę rodzicom, iż jegomoœć pan Mikołaj czasu swego w nauce samego nawet Herkulesa przejdzie. Sposób dalszy sprawowania się mojego w szkołach podobien był pierwiastkom; przyjaŸń współuczniów, a bardziej wspólneswywoli uczestnictwo było przyczynš mniejuważanych, lecz nie mniej szkodliwych konsekwencji. Jużem dochodził lat szesnastu, gdym odebrał wiadomoœć o œmierci ojca i zaraz rozkaz powracania do domu. Czułem, prawda, żal wrodzony, ale gdy się ten uœmierzył, stanęła w oczach pochlebna perspektywa swobody. Goœć w domu pożšdany, we dwójnasób powiększone zaczšłem odbierać domowych adoracje; sam pan dyrektor przyœwiadczał, iż mi już szkoły nie były potrzebne. Dołożyli się do tak rozsšdnego zdania sšsiedzi perswadujšcmatce, iż już właœnie byłęm w tej porze, aby sobie zasługiwać na afekt braterski i wspierać zadziedziczałš popularnoœciš sławę domu Doœwiadczyńskich. Na tym więc fundamencie, dobrze się wprzód opatrzywszy w amunicjš piwnš, miodowš, winnš i gorzałczanš, zaczšłem być rad w domu moim. Zrazu ten sposób życia nie bardzo się był matce mojej podobał, osobliwe gdym, podczas kuligu wywrócony z sanek, trochę był sobie ziobra nadwerężył; ale przekupieni obietnicami i datkiem domowi umieli niektórez moich awantur taić; drugie jeżeli nie usprawiedliwiać, przynajmniej dawać im pozór obojętny. W tak słodkim życiu szły dni raptownie, gdyby był osnowy szczęœcia mojego wuj me przerwał, testamentem ojcowskim wyznaczony opiekun. Przyjechawszy do nas, żadnego wstrętu niepokazał i już zaczynałem tryumfować; wtem, drżšcy i od strachu zbiedniały, przypada do mnie mój nowej kreacji z chłopca pokojowy oznajmujšc, iż moje psy gończe, legawe, charty, kondysi co do jednego już w stawie potopione; korne jedne przeprowadzone do inszej wsi, drugiewyprawione na jarmark; dworzanom podziękowano, a co najgorsza, kozaczek bandurzysta 1, wzišwszy na drogę bolesny wiatyk, sromotnie wypędzony z domu. Zawołany do wuja, zastałem z nim matkę i na pół żywy z wstydu, złoœci, żalu i upokorzenia, musiałem rad nierad słuchać napomnienia i reguł na nowo mi przepisanych. Trzeba było zrobić z potrzeby cnotę; obiecałem odmienić sposób życia, z mocnym wewnštrz przedsięwzięciem, iż tego, com obiecał, niewykonam. Czyli się ogłosiła w okolicy ta awantura, czyli obwieszczono umyœlnie niektórych ichmoœciów - żadnegom z dawnych kompanów przez całš, a doœć przewlokłš bytnoœć wuja mego me obaczył,ale natychmiast ustawicznie się ze mnš bawili ludzie roztropni, uczeni i trzeŸwi, których natenczas dopierom poznał; i hak uważałem, rozrywki z nimi, choć nie tak ochocze i wrzaskliwe jak moje przeszłe, przecież szły cišgle i coraz nieznacznie dawały okazjš i wstęp do nowych zabaw. Że zaœ po odpędzeniu dawnego nauczyciela nie trafiał się naprędce drugi, a wuj tymczasem w dalekš podróż odjechał, wyperswadowała matce mojej niedawno z Warszawy przybyła sšsiadka, iż w moim wieku kawalerowi nie łacmskiego, jak dla żaków, inspektora, ale guwernora mieć potrzeba takiego, który by języka francuskiego, a co największa, maniery dobrej i prezencji mógł nauczyć. Nastręczyła zaraz na ten urzšd w domu u siebie bawišcego kawalera rodem z Francji,który lubo był do niej za kamerdynera przystał, przecież (hak powiedał) uczynił to był umyœlnie, chcšc ukryć wielkoœć cnienia swojego: inaczej, poznany, byłby w odpowiedzi ` za zabicie w pojedynku pod samym bokiem królewskim w Wersalu pierwszego prezydenta parlamentu francuskiego . Żałowała niezmiernie tak nieszczęœliwego przypadku matka moja i zaraz posłano po jegomoœci pana Damona. ROZDZIAŁ TRZECI   Pierwsze dni bawienia jegomoœci pana guwernora, póki się dobrze ze wszystkimi nie poznał, oznaczone były pokazywaniem grzecznoœci ogólnej ku wszystkim, atencji osobliwe dla matki mojej. My z naszej strony ile możnoœci staraliœmy się o to, abysię nie pokazać grubianami i prostakami w oczach jegomoœci pana markiza. Zaœ pan Damon (który lubo nam objawił, że był markizem, prosił jednak, aby go nie czczono tym tytułem, dla lepszego utajenia)coraz większe prezentował postaci grzecznoœci nadzwyczajnej i w naszych stronach me widzianej. Po kilku dniach, gdy go matka moja usilnie prosiła, ażeby nam awantury swoje opowiedział, z poczštku wielki od tego wstręt pokazował, ale uproszony na koniecnie bez wielu poprzedzajšcych darowizn, odkrył nam ledwo nie najjaœniejsze urodzenie swoje, przypadki ledwo słychanena morzu i na lšdzie, awantury miłosne, niektóre pomyœlne; niektóre z złym sukcesem; ta zaœ najfatalniejsza, która go na koniec przywiodła do owego pojedynku zpierwszym prezydentem parlamentu. Skończył powieœć zaklinajšc na wszystkie obowišzki, aby go nie wydawać; gdy się albowiem odkrył, życie jego zostawało w ręku naszych, a już się nawet dowiedział otym od pewnego podufałego przyjaciela, ksišżęcia, iż król francuski pisał do naszego z proœbš, aby go wszędzie po Polszcze szukano. Obiecaliœmy. jegomoœci panu markizowi zupełne w domu naszym utajenie, z tym jednak ostrzeżeniem, iż co do oka będzie traktowany jak guwernor, zaœ w prywatnym posiedzeniu jako domowy przyjaciel i ze wszech miar dystyngwowanykawaler. Ledwo mogła utaić w sobie i pohamować zbytek pociechy matka moja, iż nie szukajšc daleko, taki skarb w domu swoim znalazła; że zaœ ten sekret trochę jej na sercu ciężał, jako ostrożna i wielce dyskretna, powierzyła go pod wielkim zaklęciem dwom tylko wypróbowanej roztropnoœci sšsiadkom i nie wiedzieć, jakim sposobem, po całej okolicy wieœć się rozeszła o strasznych przypadkach jegomoœci pana markiza; wszyscy jednak tęmieli dyskrecjš, iż tylko w prywatnych posiedzeniach o nich gadali. Byli niektórzy małowierni, ale tę resztę dzikoœci sarmackiej umiały poskramiać damy, które z natury skłonne do litoœci, z żalem zapatrywały. się na tak wielkie poniżenie zacnej osoby. Nieskończenie przypadł mi do gustu mój nowy pan guwernor; stšd jednak najbardziej, gdy jaœnie i oczewiœcie matce mojej wyprobował , iż szkolna nauka żakom tylko przystoi, zacnego zaœ panięcia dowcip regułami zacieœniony na to by się tylko przydał, żeby go palcem po Paryżu wskazowano. - U nas bowiem w Paryżu - dodał - język łaciński w takowej jest pospozycji, iż kto go umie, nie może się w uczciwej kompanii pokazać, damy się na niego krzywiš, a kawalerowie nazywajš go pedantem. Edukacja dobra zaczyna się od nabierania prezencji i fantazji, cišgnie się i kontynuujeprobowaniem wspaniałoœci umysłu, kończy się zaœ doœwiadczaniem sentymentów serca.Przyznać się muszę, iżem tej planty edukacji najmnieszej rzeczy nie zrozumiał,a może i moja matka; z tym wszystkim tak się nam zdała być piękna, dowcipna i pożyteczna, iż z ochotš wszyscy na tym przestali, abym się ćwiczył w wspaniałoœciumysłu i doœwiadczeniu sentymentów serca, nie przepominajšc jednak francuskiego języka, bez którego (jako twierdził pan Damon) i sentymentów, i wspaniałoœci mieć nie można. Zostawił był w domu mój wuj gramatykę francuskš; tę nazajutrz rano ofiarowałem jegomoœci panu Damonowi, aby mi z niej lekcje dawać poczšł; ale mnie zadziwiła niezmiernie odpowiedŸ jego: - Widzę - prawi - iż waszmoœć pana ledwo nie więcej niż z gruntu sentymentów uczyć potrzeba. Namieniłem niedawno, iż reguły umysł zacieœniajš; cóż jest gramatyka, jeżeli nie zbiór reguł? Porzuć waszmoœć pan te żakowskie narzędzia, a idŸ torem wielkiego œwiata. Nauka kawalerska zawisła na konwersacji z równymi sobie; nie będziesz więc waszmoœć pan miewał inszych lekcji nad ustawicznš ze mnš konwersacjš; z niej i wiadomoœci rzeczy będziesz nabierał, i w sentymentach kawalerskich będziesz się ćwiczył. Zdało mi się, iżem się już wszystkiego nauczył, takš mnie nabawiła radoœciš odpowiedŸ Damona. Zaczęliœmy zaraz uprojektowanš plantę do skutku przyprowadzać i przyznać należy, iż w krótkim czasie doœć dobrze pojmować, dalej rozumieć, na koniec i mówić po francusku zaczšłem. ROZDZIAŁ CZWARTY   Wprawiony już nie tylko w rozumienie, ale imówienie po francusku, żebym nie tylko coraz bardziej wzmacniał się w tym języku, ale i poczšł nabierać pierwsze sentymentów elementa, osšdził za rzecz potrzebnš jegomoœć pan Damon, abyœmy sięudali do ksišg miłosnomoralnych. W domu oprócz Heloizy, Głosu synogarlicy i Ołtarzyka wonnego kadzenia żadnej inszej ksišżki me znaleŸliœmy. Za wielkim jegomoœci pana Damom staraniem po kilkumiesięcznym oczekiwaniu przybyły na koniec romanse Cyrusa i Klelii. Nie przestraszyła mnie bynajmniej niezmiernoœć tak przecišgłych historu; owszem, takiegom nabrał gustu w słuchaniu, gdy je pan Damon czytał, iż chcšc czasem dojœć koniecznie końca zawiłej intrygi, trawiłem bezsenne nocy dla wielkiego Alkandra Iub wiernej Mandany.Duchem bohaterstwa napełniony, nie majšc jeszcze żadnej Dorynny lub Kleomiry, wzdychałem przecie, uskarżałem się na bogi i ażeby mogło powtarzać echo żałosnejęczenia, nieraz wykradałem się do bliskiego rezydencji naszej gaiku. Raz gdym właœnie najżałoœniejszy rozdziałczytał historii Hippolita, leżšc u stoku na miętkiej murawie, wołać poczšłem żałosnym głosem: - Czemuż się nade mnš zlitować nie chcesz,kochana Julianno? Pastwisz się nad tym, który uznałby się za najszczęœliwszego, gdyby mógł być wiecznym twoim sługš... Rozkaż!... wszystko dla ciebie uczynić gotowym, byleœ mnie tylko nie chciała tak niemiłosiernie przeœladować!... Pójdę w œwiat, gdzie mnie oczy poniosš... - Ach! nie czyń mi waszmoœć pan tej krzywdy - rzekła w tym punkcie stojšca przy mnie młoda matki mojej wychowannicategoż właœnie imienia, która trefunkiem prze chodzšc się po tym lasku, właœnie za mnš stała wtenczas, gdym się ja na te heroiczne okrzyki zdobywał. - Nie rozumiem - rzekła dalej - iżby postępki moje miały komukolwiek czynić przykroœć, a dopieroż synowi tej, która w moim sieroctwie matkš mi się staje! Nie wiem, czyli tak osobliwy przypadek, czyli głos wdzięczny i zarumienienie się, gdy mówiła, Julianny, czyli natężona z romansów imaginacja ten we mnie w momencie sprawiła skutek, iż w tym punkcie zdała mi się być boginiš. Padłem jej do nóg, łzami oblewajšc jej ręce; uczyniłem protestacjš miłoœci wiecznej; i gdyby była gwałtem z ršk moich nie wydarła się, rozumiem, iż cokolwiek Cyrus Mandanie, Hippolit Julii powiedział, wszystko by to była usłyszała przy tym pierwszym moim wstępie w sentymentowe awantury. Respekt nadzwyczajny nie pozwolił mi dalej sprzeciwiać się jej rozkazom. Zostałem na tymże miejscu i tracšc jš z oczu, dopierom rozmawiać poczšł z rzeczkš, drzewami i pagórki; zgoła, kopiujšc wszystkie, które mi tylko przyjœć mogły na myœl, oryginały, nie opuœciłem najmniejszej okolicznoœci z tych; które w romansach czytałem przy każdym pierwszym poznaniu. Do tego czasu pięknoœć Julianny, lubo była wyborna, nie nader wielkš czyniła we mnie impresjš. Przyzwyczajony do jej widoku, zachowywałem się w granicach należytego względem płci damskiej uszanowania; ten osobliwy przypadek tak mi się zdał być niezwyczajnym losu przeznaczeniem, iż każde Julianny wzruszenie wskroœ serce moje przerażało; te zaœ, majšc już prawdziwe obiektum, nie zatrudniało się fantastycznymi awanturami. Gdym do domu powrócił, postrzegłem, iż za moim przybyciem twarz jej się zarumieniła i skorom wszedł, spuœciła oczy. Niedobrze jeszcze istotnych romansów œwiadom, zdało mi się, iżem niedyskrecjš mojš na jej gniew zasłużył, i tak mnie ta myœl zasmuciła, iż nadzwyczaj byłem ponury i zamyœlony czekajšc czasu spoczynku, żebym w cichoœci zgryzotę serca ulżył. Noc ta była prawie bezsenna; Julianna, raz w takiej postaci, jakom jš w lasku widział, zagniewana drugi raz, stała mi ustawicznie w oczach i gdy przede dniemzmożone powieki sen zamknšł, marzyła sięprzecie ustawicznie jej postać wdzięczna i miła. ROZDZIAŁ PIĽTY   Gdybym chciał na wzór inszych amantów opisać pięknoœć tej, któršm ukochał, fatygowałbym czytelników zbyt przecišgłym wyobrażeniem; lilie i róże, perły i rubiny, kształt Diany, wdzięk Wenery byłyby zapewne na placu. Ale jako pięknoœć prawdziwa nie potrzebuje przysad, tak styk mój prosty i szczery nie wyrównałby żšdaniu mojemu. Julianna nie miała tego blasku płci, która - jak mówi romanse - lilie zawstydza; nie chcę ja różom ani liliom krzywdy czynić, powiem więc z prosta, iż była biała, rumieniec miała piękny, a co najbardziej przymilało jej postać, była skromnoœć przedziwna w ułożeniu. Oko czarne, lubo żywe i pełne, nie bujało przecie na wszystkie strony ani zbyt pierzchliwš jaskrawoœciš uprzedzało cudze spojŸrzenia; chód był pomiarkowany, choć letki; głos wdzięczny, lubo niepieszczony. Może by się dla tych przywar innym nie podobała - mnie przypadła do serca. Niedaleko naszego dworu był staw obszerny; ku tamtej stronie matka moja z Juliannš wyszły na przechadzkę i chodziły w cieniu drzew zasadzonych na grobli; ja tymczasem, obaczywszy u brzegu małš łódkę, wsiadłem w niš i puœciłem się na wodę. Gdym prawie był na samym œrodku, zawołany od matki, gdy raptem skręcić bieg łódki chciałem, ta się tak nagle przechyliła, iż straciwszy wagę wpadłem w wodę i zanurzyłem się. Skoczyli zaraz domowi i już nieraz pogršżonego, z wielkš ciężkoœciš i hazardem wpół prawie nieżywego na brzeg wynieœli. Gdym pierwszy raz po otrzeŸwieniu oczy otworzył, postrzegły płaczšcš Juliannę. Widok ten takš we mnie uczynił rewolucjš, iż straciwszy powtórnie zmysły, wtenczas dopiero przyszedłem do siebie, gdy mnie, zaniesionego do domu, na łóżku położono. Szukałem ciekawie, skorom do siebie przyszedł, jeżeli Julianny nie zobaczę, i gdym się o niš matki pytał, odpowiedziała, iż powtórna moja słaboœć tak jš przestraszyła, że zemdlonš ledwo się było można dotrzeŸwić: teraz dla nabrania sił u siebie spoczywa. Jeżeli słaboœć Julianny była mi przyczynš żalu, okazja słaboœci orzeŸwiła serce moje; skutek jednak czyli przestrachu, czyli zaziębienia tak był dzielny , iż przez kilka niedziel z łóżka wstać nie mogłem. Przez czas słaboœci mojej ustawicznie prawie przesiadywała przy mnie matka. Raz, gdy wyszła z pokoju, kazała Juliannie zostać się przy mnie, mówišc, iż zaraz powróci. Skorom się sam, bez œwiadków, z Juliannš obaczył, uczułem takowš bojaŸń i pomieszanie, żem ust otworzyć nie œmiał; przezwyciężajšc jednakże wstręt nadzwyczajny rzuciłem drżšcym głosem - Mamże mieć nadzieję, że moja, niedyskretna może, porywczoœć znajdzie odpuszczenie?... Czyż wiarę pozyskam, gdy to, com przyrzekł, stokrotnie potwierdzę?... Z poczštku zbyła milczeniem pytania; jam wniš oczy wlepiwszy, czekał wyroku szczęœcia lub nieszczęœcia mojego. Na koniec, westchnšwszy ciężko, na tę się zdobyła odpowiedŸ: - Nie zdaje mi się, aby to było z dobrem domu tego, w którym się prawie z miłosierdzia mieszczę, iżby jedyny tak znacznej fortuny dziedzic do takowego brałsię postanowienia, które by mu nic więcej może nie przyniosło nad prawdziwe przywišzanie i wdzięcznoœć. Nie taję się, że bym była szczęœliwš; ale lepiej będzie, że mnie powinnoœć uczyni nieszczęœliwš aniżeli niewdzięcznš. Przestańmy o tym mówić; postrzegam, iżem więcej powiedziała, niż mi mówić należało. Rozrzewniony tak bolesnš, a niemniej pożšdanš odpowiedziš, otwierałem usta chcšc jej niewczesnš delikatnoœć przełamać, matka w tym punkcie nadeszła i zaraz sig o czym inszym dyskurs zaczšł. y öˆŠj ľAź 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj ě @”ŞjüŠj{ˇ÷żPw3Çżc€†ú P€"&c€Ś1Ŕ!f6 < €Szukałem przez długi czas sposobnej okazji do wynurzenia żšdań moich. Widzšc raz matkę w dobrym humorze, rozmawiajšcš o przyszłym moim postanowieniu, mówišc niby w powszechnoœci, rozwodzić się szeroce nad tym poczšłem, jako w zamęœciu szukać posagu i bogatej wyprawy fest to upodlać tak œwięte zwišzki; zaczšłem dalej wyliczać przymioty, jakie by chciałem znaleŸć w przyszłej małżonce, i nieznacznie czyniłem definicję Julianny. Niewiem, czy się domyœliła fortelu mojego matka, czy postrzegła w atencjach moich więcej niż grzecznoœć, czy oczy Jutiannę wydały: pod pretekstem doskonalszej edukacji postanowiła odwieŸć jš do bliskiego klasztora panien zakonnych i żadnej w tym nie używajšc afektacji, w potocznym dyskursie spytała mnie, czyli jestem w tej mierze jednego z niš zdania. Wydał mnie, nieprzygotowanego, nagły rumieniec; ocuciwszy się jednak nieco, zaczšłem szeroce przekładać defekta edukacji klasztornej i tak - mniemam - natenczas byłem wymownym, iż gdyby nie była wiadoma matce przyczyna tych remonstracji , przedsięwzięta podróż nie wzięłaby skutku. Przyszedł na koniec dzień smutny rozstanianaszego. Coœmy wzajemnie ucierpieli, wieleœmy skrytych łez wylali, wiele przysišg i oœwiadczeń zobopólnie uczynionych było, ten chyba pojmie który się w podobnym razie znajdował. Po odjeŸdzie Julianny postrzegła matka moja nadzwyczajnš we mnie melancholiš; strzegłem się towarzystwa, a najmilsza i prawie jedyna zabawa moja była uczęszczać do miłego, a teraz deszcze szacowniejszego laska. Bojšc się więc, żebyzbyteczna melancholia zdrowiu mojemu nie zaszkodziła, chcšc uczynić dywersjš tak niewczesnemu, jak mniemała, kochaniu, za radš brata swego umyœliła mnie wysłać do cudzych krajów. eby zaœ, raz poznany od wuja mego, pan Damon nie był odłšczony od mego towarzystwa, tak wyjazd mój naglił, iż w niedziel kilka wszystko już byłogotowo do podróży. ROZDZIAŁ SZÓSTY   Gdyœmy już prawie byli na wsiadaniu, nagle zaszłe interesa przymusiły matkę mojš do tego, iż mnie do jednego z najcelniejszych królestwa miast wyprawić umyœliła, ażebym tym lepiej rzeczy wykierował. Odwlekła się, z niezmiernym moim i jegomoœci pana Damona żalem, podróż do cudzych krajów; że zaœ te miasto doœć było dalekie od domu naszego, dany mi był list do jednego z krewnych, który tam przemieszkiwał. Przyjechaliœmy na to miejsce bez żadnego przypadku; osób, do których się stosował interes, nie zastałemikrewny mój aż za miesišc miał powrócić. Gdym więc, ile bez żadnej znajomoœci, czasdoœć smutnie trawił, namienił mi jegomoœć pan Damon, iż szczęœcie zdarzyło nam doœćpomyœlnš okolicznoœć; znalazł albowiem w tymże mieœcie znajomš sobie damę, baronowš de Grankendorff, która urodzeniem Polka, niedawno owdowiawszy przyjechała z cudzych krajów dla objęcia znacznej na siebie spadłej substancji i przez kilka niedziel w tym mieœcie bawić umyœliła. - Nie przyjmuje w dom swój, tylko afidowanych przyjaciół, i waszmoœć pan, gdy tam będziesz przeze mnie introdukowanym, staraj się, żebyœ o jej tu bytnoœci przed nikim nie wspominał. Wzišwszy więc naprędce instrukcjš, jak mam sobie w tak dystyngwowanej kompanii postępować, uzbrojony w dobrš fantazjš, pierwszy krok nie bez wewnętrznego wzruszenia uczyniłem na teatrum wielkiegoœwiata. Weszliœmy zatem do domu doœć przystojnego, w którym znajdowała się białogłowa jedna podeszła i córek dwie tejdamy. Po pierwszych ukłonach i ceremoniach odezwała się gospodyni, iż masobie za honor przyjmować tak dystyngowanego kawalera; prezentowała mnie zatem całej kompanii, w której było czterech ichmoœciów bardzo maniernych , ajakom uważał, przyjaciół jegomoœci pana Damona; często albowiem z nim po cichu rozmawiali. Uderzyła mnie w oczy butelka wina szampańskiego, któršm na stole postrzegł; koło niej leżało kilka grów kartiwszystkie inne do tego rzemiosła narzędzia. Jeden z czterech ichmoœciów niedał się długo rozmowom szerzyć i gdy ruszony wyskoczył czopek, pienistym winem zaczšł zdrowie przybyłego do kompanii goœcia. Nie mogłem tego na sobie przewieœć, żebym ochoczej gospodyni zdrowa nie wypił, a gdy obeszły rzęsiste koleje godnej konsolacji , pomyœlnych sukcesów etc., wino, rozweselajšce serce, przydało ustom wymowy na oœwiadczenie, jak byłem uszczęœliwiony tak miłym posiedzeniem. Twarz jejmoœć panny baronównej starszej zdała mi się przedziwna; jużem chciał wstęp czynić do pożšdanej z niš konwersacji, gdy mi ofiarowano karty i uczyniono przeto dywersjš wynurzenia afektów. Ochota długo w noc trwała; ja zaœ, obudziwszy się nazajutrz około południa z ciężkim bólem głowy, gdy piłem herbatkę, dowiedziałem się od jegomoœci pana Damona, iż i pieniędzy niemało wygrałem, i pozyskałem serce jednej z tych bogiń, która mnie była dnia wczorajszego wymownym uczyniła. Nie mógł się wypowiedzieć pan Damon, z jakš satysfakcjš zapatrywał się na mojš pięknš prezencjš, i upewnił, iż pozyskałem estywacjš matki, a starsza jejmoœć panna baronówna coœ męce niż dobrš przyjaŸń kumnie powzięła. Uczęszczaliœmy codziennie do tego domu takwielce przyjemnego; uznawałem coraz większe progresy w sentymentach jejmoœć panny baronównej, ale mnie dziwiła odmiana szczęœcia w karty: przez pierwszealbowiem dwa dni powróciłem się do domu z korzyœciš, zaœ od tego czasu i w tryszaka dziewištki mnie mijały, i w mariasza pamfil ode mnie stronił; na koniecgdym chciał rewanżować w pikietę, musiałem się z tuzami pożegnać, a co najgorsza, i z pieniędzmi, tak dalece, iż gdyby nie znajomy w mieœcie kredyt matki mojej, dawno by już było trzeba do domu powracać. Cieszył mnie w takowym utrapieniu jegomoœć pan guwernor nadziejš odmiany szczęœcia i sam o sobie powiedał, iż grajšc raz w chapankę z kardynałem de Fleury, przez jednš noc przegrał był sto szeœćdziesišt tysięcy liwrów; nazajutrz zaœi przegrane pienišdze odegrał, i jeszcze zostało mu się w zysku czterdzieœci tysięcy. Na dobitkę zaœ pocieszenia przydałz misternym uœmiechem, iż kto w kochaniu szczęœliwy, w kartach zyskować nie może. Byłbym z całego serca gry przestał, ale tobyło na przeszkodzie, iż jejmoœć panna baronówna starsza, która była zniewoliła serce moje, rada sama zabawiała się kartami, a jam był w jej partii. Oprócz ustawicznej przegranej gnębiły mój worek bardzo częste, a jakby na przemiany kolejno następujšce urodziny i imieniny jejmoœć pani baronowej i jej pociech; nie obchodzić zaœ tych uroczystoœci wišzaniem i ucztš byłoby to wykroczyć przeciw wspaniałoœci umysłu i sentymentów, od jegomoœci pana Damona zaleconych. Już mijał czwarty tydzień proby sentymentowej, gdy raz na kolacji jegomoœć pan Damon, winem nieco rozgrzany, przemówił się z jednym kawalerem naszej kompanii. Z poczštku doœć politycznie dawali sobie do wyrozumienia wzajemne nieukontentowanie;od słowa do słowa przyszło do tego, iż adwersarz jegomoœć pana Damona nazwał go oszustem i filutem. Nie mogšc wytrzymać tej zniewagi jegomoœci pana markiza, porwałem się z miejsca, tamten do szpady, w momencie wszyscy do oręża. Stał się rozruch wielki i bitwa powszechna,z naszym jednak awantażem, albowiem przeciwnik jegomoœci pana Damona dostawszy ciosu padł na ziemię. Po długiej utarczce tamci tył podali; ja ich gonišc wyparowałem na ulicę; obskoczony od żołnierzy, odbieżony od wszystkich w tym punkcie, gdy bagnety ucinać zamyœlam, nie wiem, pałaszem czyli berdyszem w głowę cięty, padłem bez zmysłów na pobojowisku.Co się dalej ze mnš stało, nie pamiętam; towiem, iż gdym pierwszy raz oczy otworzył, zobaczyłem się w miejscu nieznajomym; a gdym się spytał, gdzie gestem, dowiedziałem się, iż byłem w kordygardzie . Prosiłem natychmiast otaczajšcych mnie żołnierzy, ażeby przyszedł do mnie oficer majšcy nad nimi zwierzchnoœć; przyszedł natychmiast i gdym mu nazwisko moje powiedział, zaraz mnie własnš karetš odesłał do stancji. Niech każdy osšdzi, co się ze mnš wtenczas działo, gdym tylko cztery mury zastał i tę niepociesznš od zdziwionego gospodarza nowinę, iż jegomoœć pan guwernor dnia wczorajszego w nocy, zabrawszy wszystkie rzeczy, pocztš wyjechał opowiedziawszy wprzód, ażem ja go już był uprzedził odebrawszy wiadomoœć o œmierci matki mojej. Strapiony niezmiernie, zaczšłem czynić starania, aby się dowiedzieć o zbiegłym Damonie, ale usiłowania moje były niewczesne. Chciałem się o nim informowaćw domu jejmoœć pani baronowej, ale i tej nie zastano; pokazało się albowiem naówczas, iż to była awanturnica, od niedawnego czasu w tym mieœcie bawišca, która kilku młodzieży powabami mniemanych córek swoich złudziła i oszukała. Za pewne zaœ bojšc się dla siebiezłych konsekwencji, po ostatnim przypadkuuciekła z zabranym łupem nieostrożne, młodzieży. ROZDZIAŁ SIÓDMY   Prędzej, niżelim się spodziewał ani sobie życzył, odebrała matka moja wiadomoœć o mojej awanturze; i list; którym w dni kilka odebrał, chociaż me był według tonu wielkiego œwiata, dał mi jednak do wyrozumienia, iż akcje moje nie miały aprobacji. Bojšc się złego w domu przyjęcia rozpisałem listy do różnych przyjaciół i krewnych, aby ile możnoœci usprawiedliwiali przed matkš i winem letkoœć procederu mojego, pochodzšcš bardziej z niewiadomoœci niż z złego charakteru. Więcej mi dopomogła miłoœć wrodzona niż cudze remonstracje, osobliwie gdym sam list napisał przyznajšc błšd i zupełnš odmianę życia obiecujšc. Respons był pomyœlny. Może pretekst obaczenia jedynaka najwięcej dopomógł; poznałem to doœwiadczeniem; gdy albowiempo pierwszym, niby zimnym przywitaniu wzięła mnie matka na stronę i tam przygotowanš perorę z przyzwoitš powagš zaczšć chciała, szły słowa oporem; a gdym jej padł do nóg, płacz jš wydał. Jam, rozrzewniony, pomógł jej płakać i natym się skończyło, iż rozeszliœmy wcale inaczej, niżeœmy się oboje spodziewali: ona z większym niż przedtem jeszcze do mnie przywišzaniem, ja z szczerš chęciš poprawy, nauczony doœwiadczeniem, iż nie masz takowej w dzieciach zdrożnoœci, której by miłoœć rodziców nie mogła przezwyciężyć. Osiadłem więc na nowo w domu i czyli żarliwoœć œwieżego nawrócenia, czyli pamięć wstydliwej dla mnie awantury, czy widok przykładnej matki takiego był cudu przyczynš, iż przez cały miesišc wiodłem życie przykładne i nieposzlakowane. ZabrałDamon romanse; żeby zaœ były zabawne albo pożyteczne księgi w języku polskim, nawet żeby być mogły, nie wierzyłem temumajšc w œwieżej pamięci dyskursa jegomoœci pana Damona, iż w samym tylko francuskim języku wszystkie umiejętnoœci osiadły. Wszedłzy raz do apteczki, gdziem według starodawnego zwyczaju co dzień przed obiadem, a czasem i dwa razy chodził, gdym po wódce pierniczków cukrowych szukał, znalazłem w kšcie historiš o Aleksandrze Wielkim. Zadziwiony, że się mogła w języku polskim znaleŸć insza jaka księga oprócz nabożnych, wzišłem jš i zaniósł do stancji z mocnym przedsięwzięciem, że jš będę czytał; jakożtegoż samego dnia przeczytałem pół karty.Dziwiły mnie niesłychane awantury, gdy sięw morze spuszczał i na wózku gryfami zaprzężonym bujał po powietrzu; przecież przyznać się muszę, iż srogi gwałt czynić obie musiałem, żeby zaczętego dzieła dokończyć. Jużem był doszedł rozdziału dwudziestego, a przeto znajdowałem się napołowie heroicznej pracy mojej, gdy wszedłszy do mnie pewien często goszczšcy w domu naszym zakonnik a wzišwszy mi z ršk ksišżkę, skoro kilka periodów przeczytał, zgromił mnie straszliwie, iżem œmiał czytać ksišżkę pogańskš i framasońskš. Przestraszony takimi słowy, odniosłem księgę do apteczki, a matka, informowana o jej złoœci, kazała jš spalić. Między wielu, którzy się do nas częstokroć zjeżdżali, sšsiadami i sšsiadkami była jejmoœć pani podstolina, doœć bliska krewnamatki mojej; ta niegdyœ bywała u dworu, a co większa, raz w Warszawie na sejmie. Zwyczajnie, skoro gdzie przyjechała, zaczynała dyskurs o wspaniałoœciach miejsca tego, o różnych, które za jej czasów bywały, awatrturach, o grzecznoœci dam, o galantomii kawalerów, owybornych obojej płci sentymentach. Tymi dyskursy wzięła zupełnie górę nad całym sšsiedztwem: w parafii nikt przed niš w ławce nie siedział; w procesji podczas odpustu tuż szła za księdzem; nasz pleban,kiedy rozdawał kolędy, zawżdy jš najpierwej czcił i mianował, a chociaż te dystynkcje nieskończenie parafianów obchodzić' zwykły, taka była przemożnoœć jej reputacji, iż nawet pani podczaszyna stara, niegdyœ pierwsza w całej okolicy, cierpliwie znosiła krzywdę swojš. Ta tedy jejmoœć pam podstolina, wszczšwszy raz dyskurs o czytaniu ksišg, powiedała całej kompanii, jako za jej czasów w Warszawie i damy, i kawalerowie czytali Kaloandra wiernego. Gdym się jej spytał, czyli ten kawaler tak jak mój Aleksander latał po powietrzu i bił się z całym œwiatem: - Mylisz się waszmoœć pan - rzecze - kiedy na takich sprawach zasadzasz i ustanawiasz zacnoœć kawalerów doskonałych. Kaloander, lubo w wielu potyczkach mężny, nie tym się zaszczycał, ale sam jego przydomek dowodzi, iż nienaruszona raz ulubionej kochance przychylnoœć, szczere i heroiczne, choćby z największym życia hazardem, dla niej usługi, najżywszych sentymentów dozgonnatrwałoœć -to emu nadało imię wiernego; imię wspanialsze nad te wszystkie, którymi się zaszczycali rycerze i monarchowie œwiata. Sam waszmoœć pan zważ, iż być wiernym w kochaniu, jest to być razem wielkim, wspaniałym, mężnym, sprawiedliwym. Nie miałem co odpowiedzieć na takie zagadnienie, a przypomniawszy sobie owegoCyrusa, którego mi mój pan guwernor eksplikował, prosiłem jš po obiedzie, skorosię goœcie rozjeżdżać poczęli, ażeby mi chciała pożyczyć tej wybornej w polskim języku historii. Z poczštku trudnić poczęła,gdym na koniec ze łzami o to nalegał, dałasię użyć proœbom moim i tegoż samego wieczora przybył pożšdany do domu mojegoKaloander. ROZDZIAŁ ÓSMY   Nie było jeszcze doszło do wiadomoœci matki mojej, iż wielu dłużników' mieli kartyz moimi podpisami na znaczne sumy, z których pan Damon z towarzystwem swoim korzystał. Z poczštku nie œmiałem o tym wspominać, bojšc się jednak, żeby dłużnicyprosto do matki rekursu nie uczynili, gdym dobrš porę upatrzył, opowiedziałem jej wszystko szczerze. Odpuœciwszy więcej, darowała mniej. Kazała napisać do dłużników, aby się z kartami stawili, z upewnieniem, iż każdy odbierze, co mu się będzie należało. Mogłaby była wprawdzie, według rady plenipotenta swego nie zapłacić dłużnikom, ale delikatnoœć jej sumnienia me chciała zostawować w odpowiedzi ludzi niewinnych za cudze przestępstwa; i tak, czyli nie umiejšc, czylinie chcšc czynić różnicy między sprawš prawnš a sprawiedliwš, wolała, ile majętniejsza, szkodować niż być przyczynšszkody ubogim; mogę bezpiecznie mówić "ubogim", bo to byli obywatele kupcy i rzemieœlnicy stołecznego miasta naszego województwa. Czytanie Kaloandra wiernego wzbudziło we mnie nieznacznie chęć do kontynuowania sentymentowej, zaczętej przez jegomoœci pana Damona edukacji. Zdała mi się wieœ zbyt szczupłym teatrum do praktykowania reguł, którymi byłem napojony. Julianny w domu nie było; jużem był wynalazł cel afektów moich, jejmoœć pannę podwojewodzankę, ale gdym pierwsze krokizaczynać poczšł, zagadł mnie z góry jegomoœć pan podwojewodzy obiecujšc córkę, proszšc o zapis i ostrzegajšc dożywocie. Przejęło mnie wskróœ takowe barbarzyństwo i zbrzydziwszy wieœ do ostatka, tylem na matce wymógł, iż mnie przy wuju, który z naszego województwa został był posłem na sejm, wysłała do Warszawy. Każdy człek młody pierwszy raz przyjeżdżajšcy ze wsi do stołecznego miasta zatłumiony zostaje wieloœciš i rozmaitoœciš rzeczy, które się przed jego oczyma snujš. Ta impresja tym była we mnie żywsza, im większe miałem pragnienieobaczyć i poznać (jak teraz mówiš) œwiat wielki. Przyrównywajšc niezgrabnoœć mojš ziemiańskš do cudnej udatnoœci kawalerów stołecznych, z poczštku czułem wstyd wielki i upokorzenie. Nauki i objaœnienia wujowskie wdrożyły mnie powoli w uczciwšprzytomnoœć ' i prezencjš, ale nierównie więcej winnym zostałem damom. Z ich łaskipozbyłem się nałogu niewczesnej kawalerskiemu stanowi modestii. Wyœmiany öˆŠj ľAź 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj ě @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPc oC E ˛żc €q(“ ,c €;o w dobrej kompanii za wstydliwe zarumienienie się, stałem się odważnym; poznałem, iż co lud prosty nazywa obmowš, wyborny œwiat mieni być uciesznym żartem, duszš wybornej konwersacji; i takem się w tym nowym rzemieœle wyćwiczył, iem wkrótce przeszedł tych, których mi przedtem naœladować kazano. Jużem był przekonanym u siebie, że mi nic nie brakowało do wytwornoœci; ale wywiódł mnie z błędu jeden poufały od dwóch dni po pierwszym poznaniu przyjaciel. Ten, przyszedłszy do Warszawyw kubraku, bez chłopca, jeŸdził już naówczas karetš angielskš na resorach s, aosie uginały się pod ciężarem sšżnistych hajduków. Wzišł do mnie serce i zaprosiwszy na ostrygi, gdy się inni goœcie rozeszli, tak mówić poczšł: - Rozumiem, iż nie będziesz mi waszmoœć pan miał za złe, że œwieżo na to wielkie teatrum przybyłemu, dam rady niektóre i takie reguły przepiszę, z których zachowania, widzisz waszmoœć pan z mojejsytuacji, jakem korzystał. Gdyby człowiek mógł dysponować urodzeniem swoim, byłbym zapewne obrał waszmoœć pana sytuacjš albo jeszcze lepszš; inaczej się zemnš stało. Urodziłem się, prawda, szlachcicem, ale tak ubogim, iż rodzice, myœlšc jedynie o wyżywieniu, nie mieli czasu myœleć o mojej edukacji. Skorom lat jedenastu doszedł, wyprawiony, a bardziej wypchnięty byłem z domu rodzicielskiego; oprócz błogosławieństwa nic mi na drogę nie dali. Udałem się na służbę i naturalna jakowaœ raŸnoœć przymilała mnie w oczachtych, u których służyłem. Postrzegłem, iż ta raŸnoœć i dobra fantazja była instrumentem mojego szczęœcia; ten dar natury utrzymywałem i pielęgnowałem ile możnoœci; i takem go z czasem powiększył i wydoskonalił, iż stała się nieznacznie efronteriš. Trzeba, mospanie, mieć czoło miedziane, kto chce co na œwiecie wskórać.Dlaczegóż się, proszę, ludzie cnotliwi, zacni, przystojni, uczeni na fortunę skarżš? Nie dla innej przyczyny cierpiš, tylko iż nie umiejš swego towaru sprzedać. Mniemajš, iż przy modestii lepiej się cnota wydaje? Fałsz to wierutny. Minęły te czasyalbo ich może nie było (czemu ja najbardziej wierzę), żeby cnotę szukano: jej się za szczęœciem ubiegać trzeba albo medytować o głodzie nad marnoœciami œwiata tego. Dobra rzecz i nader pożšdana mieć talenta, ale większa sztuka nie majšc talentów ujœć za doskonałego. Nie będę waszmoœć pana bawił moimi awanturami; możesz się dorozumieć, iż musiałem ich mieć i wiele, i rozmaitych, niŸlim przyszedłdo tego stanu, w którym mnie waszmoœć pan widzisz. Wracam się więc do przełożenia niektórych sposobów, jakimi można zyskać wziętoœć i zarobić na reputacjš doskonałego kawalera. Najprzód, trzeba ile możnoœci pozyskać trojakš reputacjš: galantoma, junaka i filozofa. Trzeci ten przymiot dawniejszymi czasy nie był potrzebny, teraz konieczny. Kawaler modny wcale jest teraz odmienny od owych galantów czasu Ludwika XIV we Francji albo Augusta II w Polszcze. Reguły sentymentowe w takich naówczas były obrębach przystojnoœci, modestii, sekretu, iż amant, który sobie cel swojego kochania obrał, albo zmierzał po parafiańsku do stanu œwiętego małżeńskiego, albo zostawał dozgonnym prawie niewolnikiem osoby ulubionej. Najmniejsze przestšpienie reguł galantomii było przestępstwem niedopuszczonym, a dama i kawaler, męczennicy własnego uprzedzenia, rozumieli czasem, iż się serdecznie kochajš, wtenczas gdy się nudzili wzajemnie. Postrzegły te grube w kochaniu defekta damy i œmielsze od nas, zrzuciły jarzmo niewczesnej przystojnoœci. "Że synogarlice wiecznie płaczš, tym gorzej dla synogarlic"- mówiła mi niedawno grzeczna jedna i bardzo modna dama. Statek jest teraz przymiotem podłych tylko umysłów; po wsiach jeszcze może kochajš się po dawnemu, u nas, w Warszawie, nawet po kramach i przy warsztatach modna teraz panuje galantomia. Rozwodzić się więc z afektami, wzdychać, płakać, cierpliwie oczekiwać - wyszło to z mody. Wstęp pierwszy czym efronteria, fiesta wolne, dyskursy œmiałe, obmowa, chlubienie się z mniemanego szczęœcia, strój wytworny, ekwipaż gustowny, ekspens rozrzutna. Gdy waszmoœć pan w posiedzeniu z damami będziesz, niech laufer raz po raz od samegoż waszmoœć pana skomponowane bilety nosi, a waszmoœć pan czytaj je niby z dystrakcjš, uskarżaj się, iż momentu wolnego czasu znaleŸć dla siebie nie możesz; pytany, od kogo te poselstwa i bilety, czasem z misternš minš, czasem z uœmiechem powiedaj, że to interes domowy,małej wagi etc., a jeżeliby był ogień na kominku, pójdŸ do niego i inny dyskurs zaczšwszy wrzuć w ogień bilet tak nieznacznie i ostrożnie, żeby to wszyscy postrzegli. Pomaga i to w kompaniach do akceptacji, gdy w dyskursie potocznym najdystyngwowańsze osoby będziesz waszmoœć pan cytował i wspominał poufale: byłem u hetmana, grałem z kanclerzem, polowałem z wojewodš etc. Sposób ten wchodzi nieco i w reguły junackie, ale do nabrania tej reputacji najlepiej służy uczęszczanie z tymi, którzybezkrwawymi pojedynkami zasłużyli sobie na reputacjš walecznych rycerzów; opowiadanie dzieł marsowych i hazardów, w wielu okolicznoœciach w kompanii damskiej albo ludzi spokojnych, może wielcedopomóc. Za powrotem z cudzych krajów lepsze się waszmoœć panu pole otworzy, nieobawiajšc się œwiadków i przed junakami będziesz się mógł z męstwem swoim popisać. Nie od rzeczy będzie i to, gdy będziesz waszmoœć pan miał zawżdy przy łóżku parę pistoletów, choćby i nie nabitych, i w tejże samej izbie albo wiszšcy, albo stojšcy w kšcie pałasz z furdymentem. Co do trzeciego punktu, masz waszmoœć pan wiedzieć, iż wiek nasz teraŸniejszy jest to wiek oœwiecony; tak jak angielskie fraki, i filozofia w modę weszła. U najmodniejszych dam zastaniesz waszmoœć pan na gotowalni, tuż przy węzełkach e i bielidle, księgi pana Rousseau, filozoficzne dzieła Woltera i inne podobnego rodzaju pisma. Trzeba więc koniecznie postawić się w stanie prowadzenia dyskursu, gdy waszmoœć pana z tej strony zagadnš. Nie rozumiej waszmoœć pan, żeby dla tej przyczyny potrzeba było nieustannie czytać, aplikować się i wchodzić w głębokiespekulizacje. Nie tak to trudno zostać filozofem, jak waszmoœć pan rozumiesz: chwal tylko, co drudzy ganiš, myœl, jak chcesz, byleby osobliwie, kiedy niekiedy z religii zażartuj, decyduj œmiele a gadaj głoœno; przyrzekam, iż ujdziesz wkrótce za wielkiego filozofa... Chciał więcej mówić, ale znać dano, iż już czas jechania; z ciężkim więc żalem moim musiał dyskurs zakończyć i razem z nim pojechaliœmy na asamble. ROZDZIAŁ DZIEWIĽTY   Wkrótce po tej konwersacji odebrałem wiadomoœć o œmierci matki mojej. Mimo naturalnš z przyszłej swobody satysfakcjšuczułem żal prawdziwy z tej straty. Uœmierzył się z czasem, a natychmiast snuć się w imaginacji poczęły rozmaite projekta. Podróż do cudzych krajów największš we mnie czyniła impresjš. Jakoż, nie wyjeżdżajšc z Warszawy, uczyniłem wszystkie dyspozycje i przygotowania do drogi. Nowy mój mentor ułożył plamę przyszłej mojej peregrynacji; a gdy w poœrodku tej pracy dla mnie podjęte widziałem go nieco pomieszanym, przyznał mi się, iż dla pewnych bardzo nagłych interesów przymuszony był szukać na kredyt pięćset czerwonych złotych; ofiarowałem mu natychmiast moje usługi i chcšc pokazać wspaniałoœć animuszu wyliczyłem tysišc bez karty i bez prowizji. Skorom się w grubej żałobie pokazał, właœnie jakby czarny kolor miał jakiœ osobliwy przymiot do pocišgania ku sobie serc ludzkich, zobaczyłem się otoczonym kompaniš najmodniejszych kawalerów; damyna mnie lepiej poglšdać zaczęły; szły kolejno obiady i wieczerze - jegomoœć pan Doœwiadczyński był duszš każdego posiedzenia. Gdy więc pozostałe po matce pienišdze z domu przywieziono, połowę wzišł faraon z kwindeczš, resztę kupcy i rzemieœlnicy. Układajšc plantę podróży mój przyjaciel to mi najprzód przepisał, abym w gotowiŸnie wzišł kilka tysięcy czerwonych złotych i weksel od bankiera na tyle drugie. Nie chcšc czasu wyjazdu przedłużyć napisałemdo mego plenipotenta, żeby na kontraktach lwowskich zastawił jednš lub dwie wsi moich dziedzicznych, a pienišdze jak najprędzej przywoził do Warszawy. Uczyniłzadosyć i z większš, niŸlim się spodziewał,punktualnoœciš rozkazom moim - zamiast albowiem dwóch wsi trzy zastawił. Przyjechał zatem ze złotem ważnym, obršczkowym, do Warszawy, a prędkoœć jego w dostawieniu pieniędzy tak mnie zniewoliła, iżem go obligował, aby w niebytnoœci mojej nie tylko interesami, ale irzšdem substancji mojej chciał się zatrudnić. Podjšł się, nie bez wstrętu, tak wielkiej pracy, szeroce mi przekładajšc, jaki czyni heroizm, gdy się podaje może na ludzkie obmowy, na narażenie krewnym pańskim, na niebezpieczeństwo własnej straty etc. Ażebym te sprawiedliwe skrupuły przezwyciężył i dał dowód statecznego przy-wišzania, zapisałem mu prostym długiem na jednej wiosce kilkanaœcie tysięcy złotych. Dopieroż kontent z dobrego uregulowania interesów, serio o przyszłej drodze myœleć poczšłem.Już była upakowana połowa garderoby, gdym odebrał list od mojego plenipotenta, w którym mi donosił, iż bytnoœć moja koniecznie potrzebna w Lublinie na poparciesprawy, której on sam był przyczynš namówiwszy mnie, abym gwałtownie wypędził z dziedzicznej wioski jednego sšsiada na fundamencie dawnych mojej familii do tejże wioski pretensji. Udałem siępo radę do mego podufałego przyjaciela i na tym stanęło, abym pojechał wystarawszy się wprzód o listy instancjalne do deputatów. Zaczšłem więc wizyty i zyskałem od kilku panów ten pożšdany paszport do sprawiedliwoœci narodowej. Jeden z jaœnie wielmożnych, do którego właœnie w wigiliš grajšc, w kwindeczy trzysta czerwonych złotych przegrałem, najchętniej pomoc swojš przyobiecał i na wieczerzš do siebie zaprosił. Zasiadłszy do stolika, czujšc obowišzek wdzięcznoœci, takem umiał kształtnie z pištkami uciekać, iż nazajutrz rano, niżelim się jeszcze obudził, przyniesiono rekomendacjalne listy votantz sigillo, a na każdym było P.S. rękš własnš mojego protektora. Znalazłem niedawno ,jeden z tych listów, nie wiem dla jakiej przyczyny nie oddany, i słowo w słowo przepisany, dla lepszej czytelnika w podobnych może okolicznoœciach informacji tu go kładę: Jaœnie wielmożny Moœci Panie N. N. Mnie wielce Moœci Panie i Bracie! Wiadome mi sš arcyzbawienne i doskonałe Jaœnie Wielmożnego Waszmoœć Pana sentymenta, w każdej okolicznoœci wydawajšce się, a tym bardziej w tym stopniu, w którym, obczyzna czułej jego pieczołowitoœci powierzyła administracjš sprawiedliwoœci œwiętej. Sitiens iustitiam Jegomoœć Pan Doœwiadczyński, Mój Wielce Miłoœciwy Pan, udaje się do łaskawej Jaœnie Wielmożnego Waszmoœć Pana protekcji, u wiedzšc o tej przyjaŸni, którš mnie z dawno zaszczycasz, prosił mnie, abym za nim wniósł proœby moje. Gdy go Jaœnie Wielmożny Waszmoœć Pan dzielnš łaskš swojš wesprzeć raczysz, dasz dowód statecznej ku mnie przychylnoœci i wzbudzisz do wypełnienia skutecznego tychobowišzków, z którymi mam honor zostawać Jaœnie Wielmożnego Waszmoœć Pana szczerze życzliwym bratem i uniżonym sługš N.N.   P.S. Mój serdecznie kochany przyjacielu, bšdŸ łaskaw na rekomendowanego, a nie zapominaj o rekomendujšcym. ROZDZIAŁ DZIESIĽTY   Przyjazd mój do Lublina otworzył mi nowe teatrum; inszš, a wcale mi przedtem niewiadomš postać rzeczy poznałem. Zaczšłem się od plenipotenta mojego informować, jakimi sposoby miałem sobie postępować, abym dobrze wykierował interesa: warszawskie albowiem moje oraculum nie mógł mnie doskonale w tej mierze oœwiecić, ponieważ nie majšc dóbr dziedzicznych ani sum na zastawie, wolen był zupełnie od prawnych interesów, a przeto wiedzieć nie mógł ani znać trybu lubelskiego lub piotrkowskiego. Nauczyłem się więc, iż kto ma sprawę, koniecznie mu do wygranej trzech rzeczy potrzeba. Pierwsza z nich - kredyt własny lub wsparcie mocnych protektorów. Druga - znajomoœć, przyjaŸń lub pokrewieństwo z sędziami, a w niedostatku ten dzielny sposób, którego lubo wyrazić nie œmiem, w potrzebie jednak albo wyrówna lub więcej dokaże nad przyjaŸń i pokrewieństwo. Na końcu się zwyczajnie kłaœć zwykła sprawiedliwoœć interesu. Na fundamencie więc tych i innych wielorakich instrukcji zaczšłem pracowite wizyty do każdego w szczególnoœci z jaœniewielmożnych, noszšc drogi depozyt listów rekomendacjalnych. Trzeba było nieraz uprzedzać wschód słońca, pišć się czasem po ciemnych i niewygodnych wschodach na drugie, trzecie lub czwarte pištro, a doszedłszy pożšdanego terminu, w ciemnymczęstokroć przedpokoju z pokornš rzeszš współpacjentów czekać szczęœliwej pory, kiedy się jegomoœć dobrodziej obudzi albo dla nas widocznym będzie. Odmykał drzwi pańskiego pokoju Matyjasz może albo Iwan,z prawowiernego katolika œwieżo dla trybunalskiej publiki od jaœnie wielmożnego pana kreowany mahometanin. Wpuszczony raz do pokoju, miałem honor zobaczyć ze wszech miar straszliwego sędzię. Nie ruszywszy się z stołka, wysłuchał pokornej oracji, a wspaniało-surowym okiem zmierzywszy mnie po kilkakrotnie od stóp do głów, kazałpajukom podać sobie miednicę staroœwieckš, pięknš, marcypanowej roboty, z rzniętym we œrodku (jakem postrzegł) nie jego herbem; dopiero umywszy się należycie, odprawił mnie w krótkoœci słów zwykłym wielkim ministromkomplementem: - Zobaczę, o co rzecz idzie, będziesz miał waszmoœć pan w czasie rezolucjš. Jeszcze mi dotšd stoi w oczach postać domu jednego z moich sędzi. Sposób, którym jego kamienicy ex officio niegdyœ izba i alkierz, naówczas sala audiencjonalnai gabinet był przystrojony, prezentował wspór osobliwy między wspaniałoœciš i nędzš. Mury sali okryte były obiciem, którego jeden bryt płomienisty wytartego półatłasku, drugi włóczkowš robotš w kostkę; stół wielki na œrodku okrywał bogaty perski dywan, a naokoło izby stały nierówne z prostego drzewa zydle i jedno stare krzesło wyzłacanš skórš wybite, z poręczami. Pokoju wšskiego sypialnego mury były obnażone; przy łóżku parawanik, zamiast płotku kilimek wytarty,łóżko szczupłe, a nad nim szklnił się makat złotogłowy. Wisiały rzędem zegarki kameryzowane, dalej sute rzędy, szable złote i karabele. Zadziwiony niespodziewanšwspaniałoœciš, pomyœliłem sobie: "O, jak szczęœliwe to miasto, gdzie i tak prędko, i tak tanio, i tak pięknych rzeczy dostać można!" Szedłem kolejno oddajšc wizyty, a gdym spracowany przykrš podróżš spoczywał w domu, przybiegł do mnie plenipotent donoszšc, iż nazajutrz przypadały imieniny jednego z jaœnie wielmożnych, trzeba więc,aby przygotować godne tak zacnej osobie wišzanie. Ten jaœnie wielmożny Jan, w Piotrkowie Ewangelista, był teraz w Lublinie Chrzcicielem. In gratiam tak wielkiej gali dawał bal mój adwersarz; żeby się nie dać nie tylko w sprawie, ale i w szczodrobliwoœci przezwyciężyć, kareta moja francuska z szorem mosiężnym wyzłacanym przeniosły się zaraz do wozowni jaœnie wielmożnego solenizanta, i nie bez skutku. Uczułem albowiem nazajutrzdowód łaski jego - idšc na wschody ratuszowe wsparł się na mnie i miałem honor dŸwigać go do samej izby sšdowej. Po tych pierwszych krokach ode mnie uczynionych złożyliœmy radę z plenipotentem, jak sprawę zaczšć, jak jš prowadzić i jak ile możnoœci upewnić jej dobry skutek. A że, jakem wyżej namienił, sam mój pan plenipotent był sprawcš tego wszystkiego, ponieważ on mnie przywiódł do tej rezolucji, żebym szlachcica ze wsi wygnał, co było okazjš kilku zabójstw i kresy we łbie mojego adwersarza, więc spodziewałem się, iż szczere zdanie otworzy i całymi siłami zaczętš sprawę popierać będzie. Gdyœmy się więc sam na sam z sobš zamknęli, tak do mnie mówić poczšł: - Praktyka kilkunastoletnia, ważnoœć interesu, szczere do osoby waszmoœć pana dobrodzieja przywišzanie sš mi pobudkami do przełożenia wiernej rady mojej. Z tych więc powodów w krótkoœci słów do wyrażania treœci rzeczy przystępuję. Najprzód potrzeba, ażebyœmy zamówili do tej sprawy ledwo nie całš palestrę, a lubo według przepisów konstytucji e, nie mogš, tylko trzech stawać w jednej sprawie, jednak bywała to niekiedy w zwyczaju, że można sprawę na kategorie podzielić; do każdej zamówiemy osobnego patrona, od j ľAź 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj ě @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPę6 :–c €Đ¸ G ˆ!Đc €X0ůb Q?+ replik będš insi. Resztę wezwiemy przynajmniej na konferencjš, skšd ten zysk, iż już potem me mogš być użyci od przeciwnej strony. A tak nasz adwersarz nie znajdzie dla siebie, tylko wyrzutków, izbie mniej znajomych i których nasi potrafiš łatwo zahuczyć. Wiem ja kilku ze sławniejszych mecenasów,którzy wielkie majš zachowanie z deputatami; ci zwykli ich ujmować dla pacjentów sposobami, jak waszmoœć pan rozumiesz. Teologowie wyborni, umiejš skrupuły rezolwować, wštpliwoœć znosić, trwogę uœmierzyć, prawo wytłumaczyć. Wiadomoœć najskrytszej okolicznoœci daje im powagę nad tymi, których najlepiej rozum, sumnienie i potrzeby znajš; ich więcjak najusilniej ujmować nam potrzeba. Znam także niektórych w palestrze, co umiejš stare charaktery czytać w dawnych i niewiadomych aktach; i chociaż czasem połowa transakcji zbutwiała albo jš myszy wygryzły, oni to wcišż czytajš, ekstrakty wypisujš, a ci którzy lektę i korektę kładš,przez respekt ich talentu nie œmiš weryfikować kopii z oryginałem i œlepo podpisujš podane sobie ekstrakty. Sprowadzę więc waszmoœć panu jednego z takowych, dobrze mi znajomego i nie w jednej okolicznoœci wypróbowanego; opowiem mu sprawę naszš i jakiej byœmy jeszcze potrzebowali transakcji, a upewniam, że, wynajdzie dla nas. Ale takowa kwerenda będzie cokolwiek kosztować. To zakończywszy trzeba nam się będzie starać ujšć tego deputata, przy którym sentencjonarz. Nie uwierzysz waszmoœć pan, jak ten punkt do naszej, sprawy potrzebny. Œcisnšłem i ucałowałem serdecznie tak zabiegłego i życzliwego plenipotenta i postępujšc stopniami w wykonywaniu zbawiennej rady jego, obligowałem go, ażeby zaprosił do mnie na konferencjš tyluichmoœciów mecenasów, ile mu się będzie zdawało. A tymczasem zaczšłem czynić przygotowania na konferencjš. Przyniesionowina dwanaœcie flasz wielkich, garncowych,garniec po szeœć czerwonych złotych. Rozłożyłem przy tym fascykułami papiery,sumariusze i papier naokoło stolika do konotowania informacyj i dokumentów. ROZDZIAŁ JEDENASTY   Wkrótce zeszło się do mnie dziesišciu poważnych i okazałych mecenasów. Na większej połowie znać było poprzedzonš gdzie indziej konferencjš. Odebrawszy od każdego cum omnI formalitate komplement musiałem się zdobyć na tyleż odpowiedzi. Postawiono kilka flasz na stole; wtem ruszył się mój plenipotent proszšc na słówko i odprowadziwszy mnie na bok, obrócił twarzš naprzeciwko nim, szepczšc do ucha: - Uważajże waszmoœć pan tego w kontuszu papużym, opasanego od piersi... Rzekłem: - Widzę. - Otóż ten ma wielki przystęp do jaœnie wielmożnego N.N., któremu niedawno za wygranš sprawę wyrobił dożywociem wieœ od wojewody N.N. Ale to wielki sekret... Tenznowu drugi, co ma karabelę demeszkowš, złotem nabijanš, z rękojeœciš koœci słoniowej, ma jš w podarunku od deputata N.N. za to, że mu nagalił kontrakt arendowny na lat trzy bez pieniędzy. Tamten zaœ, co ma wšsik z szwedzka ogolony, już podeszły, w starym, czarnym,wytartym kontuszu, Jest to ten, co ordynaryjnie pisuje dekreta deputatowi trzymajšcemu sentencjonarz, natenczas kiedy z umowy z pisarzem ma sobie w której sprawie ustšpiony. Trzeba będzie i o nim pamiętać. Wróciwszy się do ichmoœciów, zaczšłem najprzód zdrowie przeœwietnej palestry, statecznej ich przyjaŸni; najstarszy moje zaczšł, a skosztowawszy, że wino i dobre,istare, zaczšł kolej łaski nieustajšcej. Szłyrzęsiste kielichy, gdy jeden z ichmoœciów pracowitszych odezwał się do mnie: - Moœci dobrodzieju, sprawa sprawy nie tamuje; czas się wycieńcza, przystšpmy dopoznania sprawy; przy czytaniu dokumentów, gdy nam którego braknie, kielich to miejsce zastšpi... - Zgoda! zgoda! - zawołali wszyscy i obsiedli stolik według wokacji. Zaczšł plenipotent mój informować ich o sprawie. Każdy z mecenasów notował sobiepotrzebniejsze okolicznoœci. Przerywania, papierów oglšdanie, przytaczanie prejudykatów niemało i mieszały, i przedłużały cišgłš informacjš.Jużeœmy byli w pół sumariuszu, kiedy młodzieniec jeden wykwintnie ubrany wchodzi z trzaskiem do pokoju; za nim kozaczek z zaplecionym czerwonš wstšżkš sełedcem i pokojowiec w zielonych sukniach, z kordelasem, strzelca nadwornego podobno reprezentujšcy; tych jeszcze poprzedził wyżeł młody, rozhukany, który rozumiejšc podobno, że jedzš u stolika, wspišł się nań łapami we wszystkim pędzie i kielich wywrócił duży, pełen wina, wszystkie papiery moje zlał i notata ichmoœciów patronów, a co gorsza, kilka pięknych kontuszów i żupanów winem tym splamił. Porwali się wszyscy od stołu ijeden z uszkodzonych rzecze: - A, moœci skarbnikiewiczu, skarżyć się będę przed jaœnie wielmożnym wujem za szkodę moję... Prędko mi poszepnšł plenipotent do ucha, abym tego młodzieńca jak najgrzeczniej przyjšł, bo to siestrzeniec rodzony jaœnie wielmożnego prezydenta, ma już deklarowanš choršgiew; ten ma zwyczaj, a bardziej zlecenie, pod tytułem ćwiczenia się w prawie przysłuchiwać się konferencjom; jest pod dyrekcjš patrona tego, co w kubraku pšsowym; ten go zwyczajnie przywodzi na konferencje ludzi majętnych, a ci wiedzš, jak ten honor zawdzięczać. Przywitawszy więc z należytym uszanowaniem pożšdanego goœcia, podałem na kolej zdrowie jaœnie wielmożnego wuja; szło te kilkš ogniwami, z odmianš tylko symbolicznš tytułów. Potemza pozwoleniem goœcia, który żšdał także przysłuchać się sprawie, zasiedliœmy do kontynuowania informacji. Wprawdzie ten młodzieniec więcej się psem swoim bawił jak słuchaniem sprawy, œwistał, kazał psuwarować, czapkę rzucanš podać; lubo to czyniło dystrakcjš słuchaczom, chwaliliœmypsa i pana, a tymczasem skończyła się informacja. Czas odetchnienia zastšpiły rzęsiste kielichy; wtem jeden z mecenasów tak się do mnie odezwał: - Zrozumieliœmy dostatecznie tę sprawę. Dwie ona ma postaci, jest razem iuris et facti - prawnš i uczynkowš. Co do prawnoœci uczynkowej za wygnanie szlachcica, zbicie i więzienie jego, zabójstwo ludzi jesteœ waszmoœć pan od tegoż szlachcica zapozwany do regestru expulsimonium, do regestru, mówię, właœciwego takowej sprawie; a zatem, gdyten regestr przyznany szlachcicowi będzie, trybunał, nie wchodzšc in causam iuris, bo mu to prawo tamuje, szlachcicowi nakaże reindukcjš, waszmoœć pana ukarze grzywnami i wieżš. Co zaœ ad causam iuris w tej sprawie, gdzie waszmoœć pan formujesz prawo swoje do wioski i szlachcica pozwałeœ do regestru wojewódzkiego, w nim prokurowałeœ wpisy, to naprzód albo będziesz dufał przychylnoœci dla siebie jaœnie wielmożnych zasiadajšcych i dopuœcisz, żeby tu była rozsšdzona. Jeżeli mu przysšdzš dziedzictwo tej wioski, spodziewać się można będzie naówczas, iż podobnym kredytem wyrobisz, że upadnie kategoria facti, wiolencji nie przyznajš i jeszcze przeciwnej stronie nakażš kalkulacjš z dochodów; dezolacje będzie musiał nadgrodzić i na to kondescensjš wyznaczš. Jeżeli zaœ sšdowi tutejszemu dufać nie będziesz, to przynajmniej uprosisz, ażeby sprawa była odesłana do grodu, któremu więcej ufasz, lub na kondescensjš, do której podyktujesz sobie officia. Lękać się zatem waszmoœć panu należy, ażeby nie przypadła sprawa z regestru expulsionum, którego przeciwna strona pilnuje. Potrzeba więc ujšć sobie deputatów, ażeby ile możnoœci regestru tego nie popierali, żeby zawsze sprawa jaka ze œrody na czwartek zachodziła i kontynuowała się żółwim krokiem. Przeciwnym sposobem, niech regestr wojewódzki pędzš, sprawy ile możnoœci niechaj będš odsyłane na kondescensje do grodów, niech się w innychstrony godzš, jak mogš, a reszta za łaskš prezydenckiego dzwonka niech idzie per nonsunt. Tym sposobem te trzysta wpisów, które waszmoœć panowemu przodkujš, będšspadać jak grad. Proœ waszmoœć pan jegomoœci pana skarbnikiewicza, ażeby dał dobre słowo za waszmoœć panem wujowi swemu, a upewniam, że cię utrzyma, jak tylko sam chcesz... Ten skończył, a wszyscy odezwali się, iż nie majš co więcej przydać do tak wybornego i doskonałego zdania. Ruszyliœmysię wszyscy od stolika; ja tymczasem zaprosiłem jegomoœci pana skarbnikiewiczado drugiego pokoju, gdzie zdjšwszy z kołkafuzjš i parę pistoletów francuskich, ofiarowałem mu, jako myœliwemu, proszšc,ażeby był dla mnie poœrednikiem w jednaniuprotekcji jaœnie wielmożnego wuja. Tymczasem mecenasi, odebrawszy swoje honoraria, a ci duplikowane, którzy szkodę ponieœli, rozeszli się do domów albo na innekonferencje. Odprowadziłem jegomoœć pani skarbnikiewicza aż na ulicę, polecajšc mnie jego łasce. ROZDZIAŁ DWUNASTY   Zostawszy w domu, zaczšłem z plenipotentem moim mówić o tym pierwszymkroku do sprawy, już szczęœliwie odbytym. Chwalił mojš activitatem, a do innych rad, juk. dawniej użyczonych, przydał to, co mubył jeden z mecenasów przy konferencji powiedział, ażebyœmy się postarali o jaki dokument. dawny probujšcy, jako ta czšstka szlachecka ode mnie zajechana była z dawna atynencjš wsi mojej pobliższej . - Powiedziałem - rzecze dalej mój plenipotent - iż my to mamy; muszę więc teraz pójœć do jednego z moich znajomych, który ma sekret stare charaktery œlabizować, zgadywać, a gdy trzeba, i składać; opowiem mu, jakiej nam trzeba transakcji, a w tym i dowcip, i sztuka, że takie tylko nam trzeba, takš on słowo w słowo wynajdzie. Wrócił się w godzinę plenipotent z wesołš twarzš, oznajmujšc, iż już obstalował transakcje, jakich jeszcze potrzebujemy; będš gotowe za trzy dni. - Takowe dokumenta - rzecze - nie tylko sš użyteczne w sprawie, ale też zdobiš jš. Spleœniały i ogryziony, pargaminowy szpargał piętno starożytnoœći na sobie nosiipowagš swojš zasłania częstokroć oczewiste defekta. Przyszedł ów dzień trzeci, pożšdany dla dostšpienia pargaminowych dokumentów. Stawił się w słowie uczony nasz charakternik i opowiedziawszy mi, jakie miał zalecenie od mego plenipotenta do kwerendowania, dobył zza pazuchy trzech ekstraktów, o których mnie upewnił, iż sš prawdziwie skarbem znalezionym, że służyć będš peremptorie do repliki i że zapewne przyniosš mi wygranš. Ucieszony tak miłš obietnicš rozwijam z niecierpliwoœciš te transakcje porzšdkiem. Pierwszy ekstrakt miał w sobie oblatę przywileju na pergaminie księcia ruskiego Wasila Dawidowicza, który szlachetnemu Zejmundowi Łopata, JadŸwingowi, nadaje uroczysko nazwane Œwini Róg, w granicach wsi Szumin, dziedzicznej wspomnionego Zejmunda, leżšce. Drugi ekstrakt, stem lat póŸniejszy, miał w sobie wizjš granic między praedium militare, alias folwarkiem nadanym do wsi Szumina, nad końcem puszczy Œwini Róg nazwanej leżšcym, a wsiš ksišżęcš Paprzyca nazwanš. Trzeci ekstrakt póŸniejszy znowu sto szeœćdziesišt trzy lat. Ten w sobie zawierał działy między prapradziadem moim a jego braciš zeszłe, przez które naddziadowi mojemu dostała się wieœ Szumin (którš po dziœ dzień ja posiadam), afolwark zwany Nadleœny (znać, że odmieniono nazwisko jego pierwsze) .dostałsię bratu jego Szczęsnemu; dwaj inni braciapodzielili się sumami; siostry abrenunciarunt . Odszedł nie bez podziękowania i obfitej nadgrody biegły mój kwerendarz. Wtem przychodzi do mnie jeden z poufałych deputatów i wzišwszy mnie na stronę, bo miałem goœci, rzecze: - Wszystko nasze ułożenie i ochota służenia waszmoœć panu upaœć może na dniu jutrzejszym, jeżeli temu nie zapobieżysz. Sprawa, którš teraz sšdziemy,nie zabawi, najdalej do godziny szóstej, po której według prawa weŸmiemy regestr taktowy. Jak mam wiadomoœć, nie przypadnš sprawy, które by nas zabawiły izabrały cały dzień jutrzejszy. A zatem, gdy sprawa nie zajdzie, to jutro zapewne, jako przy czwartku, według ordynacji musibyć wzięty regestr expulsionum, w którym waszmoœć pana sprawa jest trzecia. Wiem ito od patronów, że pierwsze dnie spadnš per non sunt. Więc tu wietki strach i żaden z waszmoœć pana przyjaciół nie znajdzie sposobów do salwowania go, gdy mu ekspulsja dowiedziona będzie, czego sam zaprzeć nie możesz; nakażš więc reindukcjš i według opisu prawa waszmoœćpana ukarzš. Nie widzę przeto innego sposobu, tylko żeby zerwać komplet zaraz od rana na dzień cały. Jest nas tu oœmiu siedzšcych œwieckich, więc trzeba trzech koniecznie ukraœć. Zaproœ waszmoœć pan jaœnie wielmożnego N. N. na polowanie o trzy mile stšd; powiedz, że niedŸwiedŸ pewny, wyleci za nim z ochotš. Temu zaœ jaœnie wielmożnemu N.N. daj waszmoœć pansto czerwonych złotych bez ceremonii, nibyto pożyczajšc bez karty, żeby pojechał do Łęczny na jarmark; ja będę cały dzień chorował. Wszystko się stało według naszego ułożenia: zerwaliœmy komplet szczęœliwie, mój adwersarz nadzieję stracił, jam uszedł wieży i grzywien. Przebywszy więc czwartkowe niebezpieczeństwo upraszałem jaœnie wielmożnych sędziów, ażeby nadgradzajšc dzień opuszczony popędzili regestr wojewódzki, w którym do mojej sprawy było jeszcze wpisów dwieœcie trzydzieœci dwa. Jakoż w następujšcy pištek spadło szeœćdziesišt, w sobotę oœmdziesišt, resztaw poniedziałek i tegoż samego dnia wieczorem komparycja w mojej sprawie zapisana. Gdym w nocy do siebie powrócił, powiada mi mój koniuszy, że ten deputat, który ze mnš na polowanie jeŸdził, pytał się go schodzšc z ratusza, jeżelibyœ mu waszmoœćpan me przedał tej kolaski, któršœcie jechali, gdyż mu się podobała z letkiego noszenia, i obligował go, żeby mu dał rezolucjš nazajutrz, gdyż wysyła do domu po powóz, a tak obszedłby się bez tego kosztu, ile mocno wycieńczony ekspensami trybunalskimi. Zmieszała mnie ta proœba, ileże już ten jeden powóz tylko mi się został;ale pomyœliwszy nieco; widzšc, że już sprawa na stole, posłałem do mego tegoż koniuszego ofiarujšc kolaskę bez żadnej inszej pretensji, tylko żeby był na mnie łaskaw, a nie brał (uchowaj Boże) jakiej supozycji, że tš bagatelš tentuję sumnieme jego. Bardzo był kontent z podarunku, a jeszcze bardziej z komplementu, żem tego daru nie taksował korupcjš i żem sumnieniejego tak bojaŸliwie traktował. Nazajutrz, gdy zasiedli jaœnie wielmożni do kontynuacji zaczętej mojej sprawy, strona przeciwna wnosiła cztery akcesoria na wyprobowanie (jak zwyczaj) duchów. Za każdym były ustępy, jedne mnie, drugie dłużej bawišce, wszystkie dla mnie pomyœlne. Jak mi zaœ potem jeden z deputatów powiadał, nad tym się osobliwej zastanawiano, jak by przypilnować szlachcica, żeby się nie wyniósł z Lublina, jak go grzywnami obłożš. Te tedy wszystkie akcesoria strona przegrała i zapadła sentencja: inducant negotium. Przeglšdał mój adwersarz, że podobno sprawę przegra, i już zamyœlał się wzdać, ale mu poszepnšł jego patron, ode mnie zobligowany, że zapewne byłby wielkimi grzywnami ukarany pro temerario recessu et extenuatione temporis. Nie umiejšc po łacinie, zlškł się tych brzmišcych ekspresjii już, rad nierad, jak w wilczym dole trzymał się słupa. Ja z tego regestru będšc aktorem, z mojej więc strony zaczšł induktę u najcelniejszy co do wymowy i głosu mecenas. Zawołał woŸny: "Uciszcie się" on tak mówił: - Jeżeli przemoc majętnych zdaje się na pozór zagłuszać prawa, mieszać spokojnoœć obywatelskš i grozić równoœci krajowej, zważajšc pilniej jej wysilenie pxzyzna każdy, że taż sama moc majętnychw natężeniu swoim z czasem słabieje i na zmocnienie słabszych rozchodzi się. Jaœniejmówię, œmiałoœć, którš dostatki wznoszš, wštli się i niszczeje rozchodem tychże dostatków. Przeciwnie zaœ, doœwiadczamy, że uboższego obywatela zuchwałoœć łatwo się zapala, przykłady zysków zdarzone w innych dajš mu ponętę do próby, ubóstwo nie przywięzuje go do dobra pospolitego, doporzšdku, sprawiedliwoœci i prawa; nadzieje zysków niegodziwych jedynie bierze przed oczy, nie zraża go strata, bo przywykł do niedostatku, nadstawia się na hazard, bo z życiem niewiele traci, a nadwerężeniem zdrowia może przyjœć do lepszego mienia. Stawa w tym powaŸnym areopagu, jaœnie oœwiecony trybunale, z uskarżeniem na zuchwałš napaœć sšsiada waszmoœć pan Doœwiadczyński, własnoœci swojej, od pišciu wieków sobie należšcej, szukajšc w tym najwyższym sšdzie twierdzy i umocnienia: victrix causa diis placuit, sed victa Catoni. Tak jest, jaœnie wielmożny marszałku i prezydencie, i wy, przeœwietneœwiata polskiego luminarze, ingens gloria ź 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj ě @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż!`4$ "”ăc€#wű$ršc€%+&>&i)čc€'Q80Dardanorum, stawa œmiele, bo niewinny; stawa z upragnieniem, bo sitiens iustitiam, stawa z rezygnacjš, impavidum ,feriem ruinae, etc. Pomijam dalszy wywód sprawy; gdy przyszło do eksplikowania sławnego owegoprzywileju nadania uroczyska od ksišżęcia Wasila Zejmundowi Łopacie, JadŸwingowi, tak starożytny dokument zadziwił sędziów. Słyszałem, jak jeden pytał drugiego, którybył w opinii wielkiej literatury, co by rozumiał przez tych JadŸwingów, czyli to była familia jakowa starożytna, czyli naród. Odpowiedział mędrzec z powagš: - Moœci panie, JadŸwingowie byli jedno co arianami albo janseniœci teraŸniejsi, przeciw którym gdy wypadły u nas konstytucje wygnania, wynieœli się z Polski ijuż ich teraz, chwała Panu Bogu, nie mamy.Dosłyszał tego dyskursu jegomoœć ksišdz prezydent i odezwał się; - Jaœnie wielmożny moœci panie N.N., nie tak się rzecz ma: prowadzili oni wojny w Polszcze, to jest rokosze, i potem następowały sojusze, według zdania Duńczewskiego; musiała tedy to być znaczna jakaœ familia, na kształt Chmielnickiego. Oparł się zagadniony krytyce jaœnie wielmożnego prezydenta; i gdy coraz z większš zapalczywoœciš zdania z obu stron popierali, nie mogšc znieœć takowej zniewagi jegomoœć ksišdz prezydent prosił na ustęp. Trwał ten więcej jak dwie godziny. Sšdy nazajutrz odwołano. ROZDZIAŁ TRZYNASTY   Gdyœmy się z rana nazajutrz do ratusza zgromadzili, rozeszła się wieœć, iż mój antagonista, pomiarkowawszy rzecz, w nocy, nikomu się nie opowiedziawszy, z Lublina uciekł. Patrona na ratuszu od niego nie było; posłano do stancji, gospodarz potwierdził tę wiadomoœć. Zmieszaliœmy sięwszyscy niepomału, ubolewali jaœnie wielmożni nad szkodš skrzynki , stanšł więc dekret in contwnaciam, tryumfalny dlamnie; ja zaœ przez wdzięcznoœć musiałem grzywny zastšpić salva sepetitione. Po szczęœliwie zakończonej sprawie pytał mnie się mój plenipotent, co rozumiem o dowcipie wymowie mecenasów. Jam go wzajemnie zagadł, skšd tek wymowy, naukii wiadomoœci czerpajš, gdzie sš szkoły formujšce sukcesorów Cycerona; gdyż słyszałem, że to ma być nauka osobna, pracowita i potrzebujšca wielkiej aplikacji...Rozœmiał się i rzekł: - Szkół żadnych dla patrona nie masz u nas; przez te stopnie każdy przechodził, coi ja na przykład. Ojciec mój, po odebraniu mnie ze szkół nie majšc sposobnoœci dać mnie do dworu, oddał do kancelarii grodzkiej. Tam kazano mi wypisywać z ksišg transakcje na ekstrakty, wpisywać manifesta, wizje, pozwy, kontrakty etc. Przez trzy lata tam się bawišc dla zasycenia pamięci formularzami, zadał mi na koniec susceptant jak okupacjš szkolnš, ażebym z podanych materiałów manifest skoncypował. Niejednš pracę zdarł, nim przyszło do aprobacji. Ach, moœci panie, nie lada to głowy trzeba na napisanie manifestu, tak jak się należy, cum boris, gais et graniciebus. Dwa lata strawiłem ja na tej próbie, a ledwo mi do tego przyszło,żem pojšł formalitatem... Oddał mnie zatem ojciec do palestry trybunalskiej. Byłem najprzód dependentem,a potem agentem u jednego mecenasa. Funkcja moja była spisywać dokładne sumariusze dokumentów w sprawach tych, których się pryncypał podjšł, czytać je w izbie do eksplikacji, na konferencje z pryncypałem chodzić, papiery na ratusz nosić, a czasem do stancji flaszki. Po lat szeœciu mój mecenas, podobno œwiadom owej doktorów maksymy: faciamus experimentum in anima vili, kazał mi stawać w sprawie jednego ubogiego szlachcica. Gotowałem się dni kilka, ale gdy przyszło do indukty, zaczšłem mówić drżšcym głosem; pomyliłem się w słowie, sędziowiew œmiech, szlachcic w płacz; ledwom mógłkonkluzjš zadyktować. Łaskš Pana Boga, niemojš elokwencjš wsparty, wygrał ów nieborak sprawczynę swojš. Ja zaœ, coraz bardziej w dalszych czasiech oœmielony, zaczšłem się insynuować młodszym, osobliwie jaœnie wielmożnym, wchodzić ich imieniem w zyskowne targi, kartki nosić, a czasem i nie kartki. Na koniec, wsparty protekcjš jaœnie wielmożnej jednej pani, która wiele w trybunałach mogła, zostałem mecenasem, jej plenipotentem, a z czasem i samego waszmoœć pana dobrodzieja. Zapłaciwszy za dekret jaœnie wielmożnemu,przy którym był sentencjonarz, osobno pisarzowi, który był dla mojej sprawy pióra ustšpił, ogołocony z pieniędzy, z fantów, straciwszy większš połowę sum nacudze kraje zacišgnionych, znużony kilkotygodniowymi niewczasami, gdym już nie miał swojej, w pożyczonej kolasce księdza przeora dominikańskiego powróciłem do Warszawy z febrš tercjannš . Trzeba było nowe znowu czynić przygotowania do podróży zagranicznej. Ówszlachcic folwarku Nadleœnego, mnie przysšdzonego, oddać nie chciał i tentujšc na przyszły rok lepszej fortuny, uczynił manifest de noviter repertis documentis. Czas kontraktowy przeszedł - nie było skšd sum zacišgać. Trzeba więc było udać się do jednego bardzo pomocnego w okolicznoœciach podobnych człowieka. Dałem mu w zastaw srebra i klejnoty z prowizjš z góry po dwanaœcie od sta, ostrzegajšc za rok wykupno zastawu pod przepadkiem. Dał kapitał dwa tysišce czerwonych złotych w monecie, rachujšc czerwony złoty po złotych szesnaœcie, groszy dwadzieœcia dwa i pół, że zaœ i monety za granicš udać bym nie mógł, do niego się udałem proszšc, żeby mi na złotowymieniał. Podjšł się mimo wielkš trudnoœćo złoto wyrobić ten interes u swego przyjaciela. Przyjaciel ten był zapewne własny jego worek. Przyszedł więc tenże jegomoœć do mnie nazajutrz, twierdzšc, iż ów przyjaciel nie chce inaczej mieniać czerwone złote, jak po złotych oœmnaœcie. Zezwoliłem na oczewistš stratę i odebrawszy sumę takem się około podróży zakrzštnšł, iż w dni dziesięć, oddawszy wprzód wizyty pożegnania, uczyniwszy plenipotentowi ogólnš dyspozycjš, z nieskończonš pociechš modš wyjechałem przecie do cudzych krajów. Diariusz krótki, a w nim niektóre, jakie natenczas miewałem, uwagi dla ciekawoœci kładę. ROZDZIAŁ CZTERNASTY   DIARIUSZ PODRÓŻY PARYSKIEJ   Wyjechałem z Warszawy dnia 20 listopadao godzinie dziewište z rana pocztš na Kraków do Wiednia, w karecie berlińskiej posrebrzanej, żółtš trypš wybitej, na dwieosoby. Siedział ze mnš mój kamerdyner, LaRose; na koŸle Michał, lokaj, z Krystianem,kucharzem. Zaraz pierwszego dnia na grobli niedaleko Nadarzynaa kazałem moim ludziom obić Żyda za to, że przed groblš nie stanšł słyszšc tršbišcych postylionów. W Drzewicy kupiłem pięknej materii na pięćkamizelek i garnitur gotowy pasamanów na liberie. Zdadzš się w Paryżu. Reszta drogi do Krakowa bez przypadku. Musiałem wysiadać kilka razy na mostach; jeden się pod karetš załamał, szczęœcie, że na rzeczce nie bardzo głębokiej. A jakem się dowiedział, kupcy tam mostowe płacš. Stanšłem w Krakowie 27 w nocy dla dróg bardzo złych. Miasto obszerne, piękne; znać, że było kiedyœ w istocie stołeczne królestwa. Oglšdałem ciekawie tamtejsze i okoliczne osobliwoœci, grób królowy Wandy,szkołę Twardowskiego, Akademię etc. Nb. wino i tanie, i dobre, ale zdaje się, iż beczki mniejsze niż pierwej bywały. Wyjechałem z Krakowa 2 grudnia, a nazajutrz zaraz, nie bez żalu, porzuciłem Polskę. Pierwsze miasto œlšskie Bilsk. Œlšskiem kilka poczt jechałem, nimem się dostał do Morawy. Drogi lepsze niż u nas. W austeriach miejscami piwa dobre, ale nazbyt mocne; nie komparacja do wilanowskiego, inflanckiego, bielawskiego etc. Ołomuniec miasto doœć obszerne i mocne; pierwsza to jest forteca, któršm widział. 10 grudnia o wpół do jedenastej stanšłem w Wiedniu, ale mnie rewidowano i trzęsionobez miłosierdzia: musiałem przez pół dnia w stancji na rzeczy moje czekać. Tymczasem, chcšc osobliwoœci krajowe widzieć, poszedłem na komediš niemieckš. Nie rozumiałem, co gadali, jednakowo mi się bardzo podobała, a osobliwie kiedy zaczęły się tańce. Nie pamiętam w życiu tak wysoko skaczšcych. Nazajutrz widziałem przejeżdżajšcego cesarza. Chodzi po francusku. Wieża koœcioła Œw. Szczepana z kamienia ciosowego, wyższa od œwiętokrzyskich w Warszawie. Wino węgierskie, nad moje spodziewanie, nie tak dobre jak u nas. Chciałem się gruntownie wywiedzieć, dla jakiej przyczyny, ale winiarz, który próbki przyniósł, nie umiał po polsku, a mego kucharza, tłumacza, nie było naówczas w domu. Statuy króla Jana nie widziałem. Ruszyłem się z Wiednia w dalszš podróż 21 grudnia traktem na Frankfort. Tam zatrzymałem się dni kilka dla bardzo pięknej i wygodnej austerii. Ale też na wyjezdnym zdarł mnie gospodarz za to, jakpowiedał, że mi dał apartament, w którym stał podczas elekcji palatinus Rheni. Bawiłem w Moguncji przez pięć dni. Szynki wyœmienite, wino reńskie najlepsze. Chorowałem tam na niestrawnoœć żołšdka, podobno z szynek. Właœnie w sam dzień Trzech Królów stanšłem w Kolonii, byłem w katedrze na odpuœcie i całowałem głowy œw. œw. Kaspra, Majchra i Baltazara. Lubo mi się doœć podobały niemieckie kraje,zdało mi się jednak, żem się odrodził, gdym przebywszy most na Renie od fortecyKiel, stanšł w Strażburgu. Szkoda, że zima,bobym słyszał głos ptaszšt, które zapewne w Francji piękniej œpiewajš jak gdzie indziej, trawa musi być zieleńsza. Co mróz, lubo był tego dnia, jakem przyjechał, doœć przykry, tęższe sš nierównie u nas. Zapominałem był wzišć z sobš rękawa albo go kupić w Wiedniu. Obiegłem cały Strażburg, nie mogłem jednak dostać białych niedŸwiadków. Drogoœć tu, prawda, wielka, jak mogę miarkować z regestru gospodarza; ale człowiek tak grzeczny, tak miły i do tego przystojny, iż mu z ochotš zapłaciłem za trze dni tyle, ile w Frankforcie za tydzień. Wracam się jeszcze do niedŸwiadków: rzeczmi się zda bardzo dziwna, że w tak wielkimmieœcie, a co największa, francuskim, nie można tego dostać, o co w Brodach i w Opatowie nietrudno. Musi to w tym być jakaœ tajemnica, o której się ja z czasem w Paryżu, da Bóg, zapewne muszę dowiedzieć. Droga z Strażburga brukowana, bardzo dobra, do samego Paryża; w Metzu zastałem bardzo wielu Żydów; ale nie sš ubrani tak jak u nas. Poznałem tam z wielkim zadziwieniem Lejbę, synowca arendarza mojego z Szumina; jak mi powiedał, wysłał go tam stryj na naukę. Bóżnica jeszcze piękniejsza niż w Brodach. Niedługo bawišc w Metzu, jechałem prostoszczęœliwym krajem, gdzie się wino szampańskie rodzi, w Reims, mieœcie stołecznym, z wielkim moim żalem nie mogłem widzieć cudownej ampułki œw. Remigiusza. Tandem po doœć długiej, wielce zabawnej, awięcej jeszcze kosztownej podróży stanšłem szczęœliwie w Paryżu 3 lutego o godzinie trzeciej z południa. ROZDZIAŁ PIĘTNASTY   Nacisk przechodzšcego pospólstwa, okrzykiprzedajšcych, tłum karet, rozmaitoœć widoków zagłusza i omamia, że tak rzekę, przyjeżdżajšcych pierwszy raz do Paryża. W takowym byłem stanie, gdy kareta moja stanęła na ulicy Œw. Honoriusza, jednej z najcelniejszych tego wielkiego miasta. Dom, gdziem wysiadł, wielkš miał obszernoœć i napełniony był mieszkańcami. Apartament wyznaczono mi wygodny; tam rozgoœciłem się natychmiast, nie bez zadziwienia, że o które w Warszawie tak długo starać się trzeba, tu na pierwszym wstępie znajdujš się tak dobre dla cudzoziemców stancje. Myœl, że jestem w Paryżu, zaprzštnęła jedynie imaginacjš mojš; czułem niewymownš pociechę i ledwo mogłem wierzyć, że się znajduję na miejscu tak pożšdanym. Gdym trochę odetchnšł, pytałem się gospodarza, którego dnia można widzieć balety i komedie. Odpowiedział, iż w nacisku nieskończonych innych rozrywek co dzień mogę wybierać między operš, komediš francuskš i włoskš.- Gdzie indziej - przydał - myœlš, żeby znaleŸć jakš zabawę; tu nad tym się tylko trzeba zastanawiać, jakowš wybrać. Nie byłem panem pierwszego impetu radoœci i porwawszy za szyję, poczšłem serdecznie œciskać opowiadacza szczęœliwoœci mojej. Zrazu się przelškł, uœmiechnšwszy się potem, podobno z prostoty mojej, ofiarować mi poczšł, ile nowo przybyłemu i bez doœwiadczenia, usługi swoje. W momencie otoczony zostałem kupcami prezentujšcymi coraz piękniejsze towary. Przyniesiono kilkanaœciebiletów: jedne opowiadały loteriš, drugie zachwalały wyborne wina, trzecie głosiły nowe widowiska, czwarte oznajmywały o tandecie - me skończyłbym, gdybym chciał opowiedać, co się w każdym znajdowało. Ja zaœ w owych słodkich obrotach, nienasycony nowoœciš, coraz milszym roztargniony widokiem - patrzałem, czytałem, pytałem, odpowiadałem, dawałem komisa, wszystko razem bez odetchnienia. Biegali w zawody za moimi rozkazami najęci lokaje i domowa czeladŸ; trzy częœci izby zabrały zniesione towary, zaszło dwie karet najętych, które w tym tumulcie, podobno z przesłyszenia, zamówili posłańcy. Chciałem jechać na komediš; żal mi było opery; gospodarz włoskie teatrum zachwalał. Nie rezolwowany jeszcze, gdzie miałem jechać, gdym jednę z zapłatš odprawiwszy,do drugiej, piękniejszej, pšsowo lakierowanej karety miał wsiadać, wstrzymał mnie z nagła gospodarz powiedajšc, iż suknie moje nie były zupełnie zimowe. Prosiłem o eksplikacjš tejtajemnicy i dowiedziałem się, iż aksamit niestrzyżony uchodzi tylko do nowembra, a koronki brukselskie, jakie miałem, nie sš nawet jesienne. Zreflektowawszy się więc, iż przystrojenie zabrałoby wiele czasu, musiałem rad nierad wrócić się do stancji. Przyniesionej wieczerzy mało co skosztowawszy udałem się do spoczynku, znużony podróżš, a bardziej rozgoszczeniem. Chciałem spać, ale daremne były usiłowania moje; wrzawa nieustajšca na ulicy, a taka druga podobno lub większa w głowie nie dały mi oczu zamknšć. Jeszczem był nazajutrz u gotowalni, gdzie sprowadzony najcelniejszy perukarz nowe systema modnej symetrii pracowicie układał, gdy lokaj, najęty wszedł opowiedajšc wizytę jegomoœci pana hrabi Fickiewicz. Wszedł tego momentu pięknie ubrany kawaler i z nieskończonš radoœciš, a razem podziwieniem poznałem mego lubego sšsiada podwojewodzica, o którego siostrę niegdyœ miałem honor konkurować. Po pierwszych zwyczajnych przywitaniach pytałem się jegomoœci pana hrabi, jak mu się w Paryżu powodzi. - Wybornie! - odpowiedział. Wszedł zatem w obszerne wyobrażenia paryskich rozrywek, grzecznoœci kawalerów tamtejszych, których on by# wiernym naœladownikiem, i już nawet do tego stopnia doskonałoœci przyszedł, iż został autorem nowego kroku fraków. Na fundamencie więc rozmaitych jego powieœciułożyliœmy plantę życia w Paryżu: przyrzekł być wiernym moim towarzyszem i na dowód serdecznej poufałoœci pożyczyłode mnie dwieœcie pięćdziesišt luidorów. Gdym mu pokazał listy rekomendacjalne od posła francuskiego w Warszawie, zganił ten mój postępek opowiedajšc, iż te listy adresowane do osób takich, których konwersacja, zbyt poważna, a przeto smutna, kwadrować żadnym sposobem nie może z rzeœkoœciš kawalerów i młodych, i modnych. - Znajdę ja dla waszmoœć pana - rzekł dalej - nierównie większe rozrywki w tych domach, gdzie sam uczęszczam. Ułożyliœmy więc dla honoru narodu polskiego wszelkimi sposobami o to się starać, żeby i w guœcie, i w magnificencji przepisać kawalerów tamecznych. Jakoż zaraz skonfiskowane były suknie, którem zWarszawy przywiózł: owe pasamany drzewickie nie zdały się do mojej paradnej liberii. Ja zaœ więcej jak tydzień musiałem czekać na wygotowanie ekwipażu; garderoby i liberii dla czterech lokajów, dwóch laufrów, Murzyna i huzara. Gdy już wszystko było na pogotowiu, dopiero za przewodnictwem jegomoœci pana hrabi, i ja sam także hrabia, wyjechałem na œwiat wielki. Najpierwszš wizytę oddaliœmy sławnej naówczas tanecznicy opery francuskiej. Ledwom mógł uwierzyć własnym oczom, gdym oglšdał wytwornoœć meblów, szacunek klejnotów, obszernoœć domu, delikatnoœć stołu, do którego wkrótce miałem honor być przypuszczonym. Nauczał mnie jegomoœć pan hrabia, jak trzeba zawdzięczać takowe dystynkcje i jakmam w bogatych podarunkach utrzymywać wspaniałoœć narodowš. Korzystałem z nauki, a na fundamencie kredytowego listu iwekslów bardzo często oddawałem wizytę mojemu bankierowi. Dziwiła mnie ludzkoœć kupców i rzemieœlników, dajšcych wszystkona kredyt. Wspaniała moja rozrzutnoœć uczyniła mnie sławnym po całym Paryżu i zniewoliła serce ujęte wdziękami jejmoœci panny La olskiego luminarze, ingens gloria ź 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj ě @”ŞjüŠj{ˇ÷ż(`v)Ö,c€*“+• S€,´Źc€-`-  @.7w7€Rose. Z jej rozkazu najšłem mały domek naprzedmieœciu, z pięknym ogrodem; a że wpodle miał takiż domek marszałek jeden francuski, tak mój wymeblowałem kształtnie, iż przezwyciężyłem dotšd niezwyciężonego mojego sšsiada. Moda była naówczas w Paryżu wozić się w kolaseczkach, które tam zowiš cabriolet. Kazałem zrobić cztery od złota i srebra, akomodowane do czterech częœci roku; ale gdy wozić się samemu przyszło, niedobrze œwiadom stangreckiego rzemiosła, na œród ulicy wywróciłem się na kamienie, a w tym szwanku wybiłem dwa zęby, rozcišłem sobie wargę i wywichnšłem prawš nogę. Miłosierni ludzie zanieœli mnie do bliskiego cerulika; opatrzony doskonale, w domu moim usłyszałem fatalny wyrok, iż kuracjakilka niedziel zabawi. Bolała, mnie strata drogiego czasu. Całš nadzieję położyłem wkompanii jegomoœci pana hrabi i kilkunastu poufałych od serca przyjaciół. ROZDZIAŁ SZESNASTY   Jużem zaczynał do siebie przychodzić, gdy raz, nie mogšc się doczekać na wieczerzš jegomoœci pana hrabi, posłałem do jego stancji. Przybiegł zadyszony kamerdyner oznajmujšc, iż jadšcego do mnie pana warta miejska otoczywszy zaprowadziła dopublicznego więzienia. Zmieszała nas niezmiernie ta awantura; wtem nieznajomy człowiek przyniósł mi takowy bilecik: Kochany Przyjacielu! Zaklinam Cię na wszystkie obowišzki, wyrwij z ostatniej toni. Życiem odsługiwać będzie uczynnoœć Twojš Fickiewicz Gdym się oddawcy pytał, skšd ten bilet - opowiedział, iż jegomoœć pan hrabia siedzi w więzieniu zwanym Fort l'Eveque, za naleganiem kupców, rzemieœlników i innych ichmoœciów, którym znaczne sumy winien. Odpisałem natychmiast, obligujšc, aby nam regestr długów przysłał. W godzinę przyniesiono: wynosiły na naszš monetę dwadzieœcia dwa tysišce siedemset dziewiętnaœcie złotych. Wspaniałoœć umysłu i punkt honoru narodowy przezwyciężył ekonomiczne konsyderacje. Na fundamencie mojego kredytu zaręczyłem za jegomoœć pana hrabi i wyszedł natychmiast rozkaz uwolnienia go z więzienia. Solenizujšc tak heroicznš akcjš zaprosiłem na wieczerzš wszystkich naszych wspólnych przyjaciół; posłałem po jegomoœć pana hrabiego karetę modš paradnš. Nie zastała go w więzieniu, a co gorsza, i w stancji; gospodarz tylko moim ludziom powiedział, iż jegomoœć pan hrabia spieniężywszy w godzinie, co się z sprzętów zostało, wsiadł w karetę pocztowš i wyjechał z Paryża. Że się dobre złem płaci, nauczyło mnie smutne doœwiadczenie; gdyby się było skończyło na nauce, byłaby rzecz znoœniejsza, ale po wyszłym już roku bytnoœci paryskiej, gdy trzy razy przysłane z Polski weksle połowę tylko zapłaciły tego, co się bankierowi należało,nie chciał już dalej na kredyt dawać; kupcy, rzemieœlnicy zaczęli się naprzykrzać. Chcšc uspokoić dłużników napisałem do domu, aby mi pieniędzy tyle, ile potrzeba było, przysłano. Gdy z niecierpliwoœciš responsu i wekslów czekam, odbieram list, w którym mi donoszš, iż ów dawny adwersarz wygrał sprawę w trybunale, a uczyniwszy plenipotentowi mojemu cesjš prawa swego, ten na fundamencie przyznanych szkód ekspens prawnych, grzywien za ekspulsjš i sum sobie należšcych ostatniš częœć wolnš substancji mojej, Szumin z przyległoœciami,zajechał. Utrzymywały jeszcze resztę kredytu i reprezentacji mojej coraz zastawiane pod przepadkiem lichwiarzom galanterie i fanty.Gdy i tych brakło, a owi dłużnicy, którym za jegomoœć pana hrabi ręczyłem, zaczęli proces, nie majšc żadnego sposobu do ich uspokojenia, bojšc się losu mojego przyjaciela, spieniężywszy kryjomo resztę fantów, wzišłem pretekst przejażdżki, a dopadłszy pierwszej poczty wsiadłem na konia i udajšc kuriera takem spieszno umykał, iż nazajutrz byłem już w granicach Flandrii austriackiej. W Mons tylko przenocowawszy puœciłem się ku Holandii i nie zatrzymujšc się w żadnym mieœcie, stanšłem w Amszterdamie. Miasto to, stolica handlu całego œwiata, widokiem niezliczonych ciekawoœci innego czasu byłoby mnie bawiło nieskończenie; wtej, w której zostawałem, sytuacji na siebie jedynie miałem obrócone oczy. Ogołocony ze wszystkiego, długami obcišżony za granicš i w ojczyŸnie, miałemsię za zgubionego. Myœl rozpaczajšca nie zastanawiała się na niczym. Raz, gdym zatopiony w takowych refleksjach, nad portem chodził, przybliżyłsię ku mnie kapitan jednego okrętu, który miał z portu wychodzić. Gdy mnie pytał o przyczynę tak głębokiej melancholii, odkryłem mu stan mój okropny; a gdym się od niego dowiedział, że do Batawii wyjeżdża, przyszła mi w tympunkcie myœl puœcić się w tamte kraje; przyjšł z ochotš moje proœby i zaraz nazajutrz, za nadejœciem dobrego wiatru, puœciliœmy się na morze. ROZDZIAŁ SIEDEMNASTY   Okręt nasz był wojenny, o szeœciudziesišt armatach; wiózł do Batawii urzędników tamtejszej regencji. Oprócz majtków i żołnierzy było nas podróżnych kilkunastu. Pierwsze morskie kołysania sprawiły we mnie zwyczajny skutek znacznej słaboœci. Pomału wdrożyłem się do tego nowego sposobu życia. Wiatry jednostajnie pomyœlneprzypędziły nas w doœć krótkim czasie do Wysp Kanaryjskich'; tam wysiedliœmy na lšddla wody œwieżej i prowiantów. Dla niestatecznych wiatrów kilka razy musieliœmy wysiadać i odpoczywać u brzegów afrykańskich. Kraje te, którem oglšdał, doœć sš znajome z wielorakich relacji; nie sšdzę więc za rzecz potrzebnš powtarzać to, co drudzy już obwieœcili. Dojeżdżajšc do Cyplu Dobrej Nadziei, kończšcego Afrykę, szturm wielki znacznie skołatał nasz okręt; a że czasy niebezpieczne do żeglugi nastawały, zatrzymaliœmy się tam kilka miesięcy. Okrętdo Batawu odmieniono, a co gorzej, i komendanta, który zostawszy od Rzeczypospolitej nominowanym na znaczny urzšd, musiał do ojczyzny powracać. Następca jego był człowiek surowy i nieobyczajny, jak pospolicie bywajš ci, którzy całe życie na morzu trawiš. Rad bym był zostać się na tamtym miejscu, ale nie widzšc tam żadnego sposobu do zarobku, za radš przeszłego komendanta, listami jego rekomendacjalnymi wsparty, puœciłem się do Batawii. Jużeœmy byli z doœć dobrym wiatrem znacznš częœć podróży odbyli, gdy razem watry ucichły a okręt stanšł wœród morza. Te, do zwierœciadła podobne, najmniejszego wzruszenia nie pokazywało; goršcoœć niezmierna dokuczała nam srodze; prowianty poczęły się psować; wody coraz ubywało; gdy zaœ dwunastego dnia przyszło tego nieznoœnego na miejscu stania, połowę ludzi na okręcie chorych rachowaliœmy. Powstał z nagła wiatr, ale tak mocny, żeœmy większš częœć żaglów musieli spuœcić. Rzucono kilkakrotne kotwice, ale tenas utrzymać nie mogły. Cały ekwipaż w niewymownej bojaŸni zostawał, ile że wiatr, dyrekcji naszej cale przeciwny, niósł nas ku lšdom nieznajomym. Przez dni szeœć trwała ustawicznie burza, wzmagałysię wiatry, maszt pryncypalny złamał się, większa połowa ludzi zostajšcych na okręcie z niewczasu, choroby i pracy nie była zdolna do roboty. Jam ile możnoœci krzepił nadwerężone siły pompujšc wodę, wałami niezmiernymi okręt nasz przykrywajšcš. Wtem jeden z majtków zawołał, iż lšd blisko. Okrzyk ten, w innychokolicznoœciach pożšdany, stał się nam wszystkim wyrokiem œmierci. W jednym momencie wpędzony na skały, okręt rozbił się z nieznoœnym trzaskiem. Co się ze mnš naówczas stało, opowiedziećtego nie umiem; to wiem, iż ocuciwszy się niejako, znalazłem się wœród morza. Zalanyfalami, opojony morskš wodš, zaczšłem dobywać ostatnich sił. Szczęœciem zachwyciłem doœć sporš deszczkę, porwałem jš i takem mocno trzymał, iż mimo ustawiczne fluktami rzucania, podniesienia i spadki na pół żywy wyrzucony byłem na piasek lšdowy. Bojšc się, żeby mnie powracajšca nazad fala nie zagarnęła, biegłem piaskiem bez oddechu. Siły mnie na koniec opuœciły i padłem bez zmysłów.   KONIEC KSIĘGI PIERWSZEJ KSIĘGA DRUGA ROZDZIAŁ PIERWSZY   Mdłoœć najprzód, a potem sen, który narzekania moje przerwał, trwał długo. Nie pierwej otworzyłem oczy, aż słońce blaskiem swoim przerażać je zaczęło. Obudziwszy się żałowałem, iżem ostatni raz oczu nie zamknšł. Wracały się nieznacznie osłabione siły; a gdy rozmyœlaćpoczšłem nad moim teraŸniejszym stanem, rozpacz jedynš folgę znajdowała w dobrowolnej œmierci. Byłbym zapewne wykonał samobójstwo, gdyby natychmiast wkorzenione z młodu sentymenta religii nie wstrzymały ršk, już do wykonania dżieia tego gotowych. Przerażony zbytkiem niegodziwej r wzniosłem oczy do nieba; wtem promyk słodkiej nstdziei wkradł się w serce moje; wzniosłem ręce i poczšłem worać ratunku tej Opatrznoœci, która i powszechnoœciš stworzonych rzeczy rozrzšdza, i w szczególnoœci najnikczemniejszego stworzenia nie opuszcza. Wstałem z miejsca i gdy od morza żadnego już wsparcia ani nadziei mieć nie było można, puœciłem się wzgłšbsz tej ziemi, naktórš mnie nieprzewidziane wyroki zaniosły. Bałem się napaœci drapieżnych zwierzšt. Widok coraz nowych osobliwoœci bawił mnie i dziwił. Drzewa albowiem, owoce i zioła wszystkie prawie innego byłyrodzaju niż europejskie. Jużem był uszedł bardzo gęstym lasem bezznaku namniejszej drogi lub œcieżki prawie pół mile, gdym postrzegł z radoœciš, iż siędrzewa zaczynały przerzadzać. Wyszedłemna koniec w pole, a zobaczywszy pilnie uprawne i zbożem już prawie doŸrzałym okryte, bardziej jeszcze uradowałem się wnoszšc sobie stšd, iż ten kraj nie tylko miał mieszkańców, ale nawet mieszkańcówniedzikich, bo znajšcych rolnictwo i w towarzystwie żyjšcych. Utwierdził te moje zdanie wkrótce widok pożšdany wsi czyli miasteczka; domy albowiem nie zdawały mi się być wspaniałe i wyniosłe, ale obszerne i dobrš symetriš rozłożone. Gdym się ku temu miejscu z jak największš skwapliwoœciš zbliżał, postrzegłem doœć wielkš ludzi zgraję zapatrujšcych się na jakoweœ widowisko. Ci, skoro postrzegli z daleka strój mój, podobno w tamtych stronach me widziany, ruszyli się wszyscy ku mnie i w oczemgnieniu otoczony zostałem ludŸmi przypatrujšcymi się ciekawie osobie mojej. Wzajemne zadziwienie trwało czas niejaki; w tym przystšpił ku mnie poważny starzec i gdy mi na znak dobrego przyjęcia rękę podał, ja padłem mu do nóg, rzewno płaczšc. Podniósł mnie z skwapliwoœciš i mówić poczšł łagodnie, jakem mógł z miny i gestów miarkować, ale językiem wcale mi niewiadomym. Na hazard, że może co zrozumie, zaczšłemdo niego mówić po polsku, po łacinie; po francusku, a gdy i on mnie nie rozumiał, gestami opisywałem mu sytuacjš mojš teraŸniejszš, reprezentujšc ile możnoœci, jakem płynšł morzem z krajów bardzo dalekich, jak się mój okręt rozbił, jak współtowarzysze potonęli, ja na deszce uszedłem œmierci. Zrozumieli, jakem z nich poznał, iż przypłynšłem od morza: ale tegopojšć nie mogli, gdym im nasz okręt opisywał i krainę dalekš, z której przyszedłem. Że zaœ mi głód zaczynał bardzo dokuczać, prosiłem przez gesta o posiłek; postrzegłszy to ów starzec wzišł mnie za rękę i zaprowadził do domu swojego. Nie był, tak jak i inne, ani wyniosły, ani wspaniały; czystoœć, porzšdek i piękna symetria największš była jego ozdobš. Domy wszystkie były drewniane, ale œciany zewnštrz i wewnštrz połyskiwały, jakby napuszczane było drzewo osobliwym pokostem; nie można albowiem było rozumieć, iżby miały być takowe z przyrodzenia. W pierwszej izbie ławy były naokoło, niewiele od podłogi wzniesione; tam mnie gospodarz posadził; przyszła za zawołaniem sędziwa niewiasta, jakom miarkował, żona jego. Ta zadziwiwszy się zpoczštku, gdy jej mšż o moim przyjœciu powiedział, pozdrowiła mnie położeniem ręki na sercu. Postawiono przede mnš stolik; nie bawišc przyniesiono potrawy z samych jarzyn, nabiału i owoców, a w naczyniu podobnym do naszych farfurowychwodę. Choćby mi był zbyteczny głód nie dokuczał,nie mógłbym się był jednak odjeœć jarzyn, i smaku, i zaprawy przedziwne; owoce byłynierównie lepsze od naszych, chleb podobnydo żytnego, ale smaczniejszy. Łyżkę tylko miałem do jedzenia; chcšc chleba ukroić dobyłem noża z kieszeni. Zdziwiło bardzo gospodarza to zapewne w tamtym kraju niewidziane narzędzie. Doglšdał nań z ciekawoœciš i zdało mi się, iż się go nie œmiał dotknšć; gdy mu więc do ršk ofiarowałem, wzišł za ostrze i obraził sobie palec. Postrzegłszy krew rzucił nóż na ziemię, wołać zaczšł; a gdy się domownicy zbiegli, opowiedał im, co się stało. Chciałem zdjšć nóż z ziemi, ale mi nie dopuœcili tego i ledwom się mógł od œmiechu wstrzymać, gdy po małej chwili przyniósłszy jakiœ instrument na kształt grabi, z daleka mój nóż popychali ku drzwiom; wyrzuciwszy go za drzwi, przypatrowali mu się z daleka, podobno chcšc widzieć, czy się nie rusza; wykopali za tym dołek doœć głęboki i tam go pochowawszy przysypali ziemiš. Przyszedł za tym do mnie gospodarz i poznałem z gestów, iż mi wymawiał, żem go wdał w tak wielkie niebezpieczeństwo. Pytał, jeżeli drugiego takiego nie mam przysobie; odpowiedziałem, że nie; dopiero prosił, żebym zakopanego noża nie ruszał. Obiecałem chętnie, a on mnie, za rękę na znak przyjaŸni, wyprowadził za dom do swego ogrodu albo raczej sadu. Drzewa zasadzone byłe w linie; uginały się gałęzie pod rozmaitego rodzaju owocani. Zamiast parkanu lub płotu rowek niewielki dla œcieku bardziej wody niŸli warunku odgradzał od sšsiedzkiego. W œrodku. sadu była sadzawka, przez którš przechodził strumyk, ten w sšsiedzkim sadzie napełniałtakże sadzawkę; i jakem się potem dowiedział, szły wcišż ogrody z podobnš dla wszystkich mieszkańców tek osady wygodš. Gdy się już zabierało ku zmroku, zapalono lampę wiszšcš na œrodku izby; siedliœmy do wieczerzy, mniej już obfitej niż obiad. Oprócz gospodarza i żony było synów dorosłych trzech i wnuczšt podobno dwoje.Gdy wstali od stołu, obrócili się wszyscy kuwschodowi, a gospodarz, wzniósłszy oczy ku niebu, wyraŸnym głosem mówił modlitwę dziękczynienia; dopiero, porzšdkiem ucałowawszy dziatki, wzišł mnie za rękę i zaprowadził do izby osobnej; znalazłem tam siennik na kształt materaca, poduszkę i kołdrę obszernš, z nieznajomej mi wszystko materii. ROZDZIAŁ DRUGI   Gdym się obudził, postanowiłem zaraz u siebie uczyć się języka tego kraju; bez tej albowiem wiadomoœci trudno by mi było, a prawie niepodobna poznać tamtejsze prawa i zwyczaje, wyrozumieć sposób myœlenia obywatelów, stać się im użytecznym przez wdzięcznoœć za tak łaskawe przyjęcie. Uważałem tymczasem pilnie to, co mi tylko pod oczy podpadało . Osada, w której zostawałem, miała stu dwudziestu gospodarzów; każdy z nich miałdom, pole i ogród, wszystko pod równym wymiarem. Najwięcej dzieci rodzicom służyli, lubo mieli ornych obojej płci domowników, ale w odzieży i wygodzie żadnej nie było między nimi różnicy. Nie znać było najmniejszej podłoœci w czeladzi; panowie nie patrzyli się na nich surowym okiem, dopieroż kar bolesnych albo obelżywych podobieństwa nawet nie p ostrzegłem. Wzrost obywatelów był mierny, twarzy wesołe, cera zdrowa; kaleki lub zbytecznie otyłych albo chudych nie widziałem. Siwizna, nie zgrzybiałoœć, oznaczała starych. Niewiasty może by potrzebowały bielidła, gdyby tysišczne wdzięki nie nadgradzały płci nieco smagławe; żadna zaœ czerwona farba me wyrównałaby pięknoœci i żywoœci ich rumieńca, który wstyd zapalał. W porównaniu twarz malowanych, którychem się niegdyœ aż nadto napatrzył, zdawało misię, iż porzuciwszy kopie bardzo mierne, przypatrywałem się wybornym oryginałom.Strój mężczyzn bardzo był prosty co do gatunku materii, ale krój wygodny nie krępował po naszemu bez potrzeby członków. Kolor wszystkich sukien był szarawy, biały, według wełny, której me farbowano. Czarnych owiec bardzo mało widziałem; takiego zaœ koloru wełnę obracali na kołdry i materace. Krój odzież podobny do tego, który widziemy pospolicie w statuach greckich i rzymskich. Spodnia suknia niżej spadała od kolan; zwierzchnia,daleko dłuższa i obszerna, na kształt płaszcza, zażywana najwięcej bywała od starych albo też i od młodszych w czasiechzimnych lub słotnych. MężczyŸni włosy zapuszczali równo z szyjš, z przodu je do góry zaczesywali, żeby nie spadały na oczy. U dzieci obojej płci włosy nisko były strzyżone dla zachowania ochędóstwa. Suknie niewiast odmiennego nieco były arze, ingens gloria ź 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj ě @”ŞjüŠj{ˇ÷ż/P =0c Ĺ V€1(Ńc€2ů$„ K3}0ôb€kroju niż mężczyzn; materia delikatniejsza. Pudru białego; szarego i szarawego jeszcze była moda w ten kraj nie wniosła; maszczenie włosów pomadš miały tamtejsze damy za nieochędóstwo. Nie idzieza tym, iżby ich strój nie miał być w tamtych stronach przystojny i nawet wytworny. Chęć podobania się powszechnymfest wszędzie tek płci przymiotem. Odmian mody w tamtym kraju nie, znano; krój sukien od wieków był jednaki: Kolor, jakom wyżej namienił, nigdy się nie odmieniał; nie mieli albowiem sekretu farbowania wełny. Jakoż dowiedziałem się potem, iż gdy moje suknie egzaminowano (była zaœ zwierzchnia zielona, kamizelka pšsowa), wnieœli sobie stšd zaraz tamtejsi obywatele, iż owce mojego kraju były zielone i pšsowe. Kraj ten zewszšd był morzem oblany i całej wyspy powszechne nazwisko Nipu. Język narodu doœć łatwy, ale nieobfity: żeby im wytłumaczyć skutki i produkcje kunsztów naszych zbytkowych, musiałem czynić opisy dokładne i dobierać podobieństw. Nie masz u Nipuanów słów wyrażajšcych kłamstwo, kradzież, zdradę,podchlebstwo. Terminów prawnych nie znajš. Choroby nie majš szczególnych nazwisk; ale też ani dworaków, ani jurystów, ani doktorów nie masz. Pod dyrekcjš mojego gospodarza trawiłem czas nad naukš tamtejszego języka; Jakoż w kilka miesięcy mogłem się już rozmówić. Przez cały ten czas postrzegałem, iż stronili ode mnie tamtejsi mieszkańcy; obchodzili się, gdy tego konieczna potrzeba wymagała, względem mnie z wszelkš ludzkoœciš; odpowiedali na moje pytania w krótkich słowach, ale znać było w tych powierzchownych oœwiadczeniach jakowyœ przymus i odrazę. Martwiła mnie ta ich niewiara i zbyteczna ostrożnoœć; ale sšdziłem, iż musiała pochodzić z przyczyn mi niewiadomych, a według ich sposobu myœlenia uczciwych i należytych. Sam mój gospodarz, gdym się go wypytywał o zwyczajach, prawach i historii krajowej, zbywał rozmaitymi sposoby ciekawoœć mojš. Bojšc się niedyskrecji milczałem; że zaœ pokazywał wielkš ciekawoœć wiedzieć najmniejsze krajów naszych okolicznoœci, ile możnoœci starałem się o to, żeby tę jego ciekawoœć nasycić i uspokoić. Jednego dnia, gdy się przechadzałem zamyœlony nad moim teraŸniejszym stanem,przystšpił do mnie z wesołš twarzš gospodarz oznajmujšc, iż dnia jutrzejszegobędę przyjęty do powszechnego towarzystwa. ROZDZIAŁ TRZECI   Powróciwszy do siebie, ciekawie czekałem,jakie będš obrzšdki przyjęcia mnie do obywatelstwa i wspołecznoœci Nipuanów; a wiedzšc ten naród uprzejmy i obyczajny, ale z drugiej strony, co do nauk, kunsztów i sposobu życia dziki i niewiadomy, wzišłemsobie za punkt największej wdzięcznoœci oœwiecić ich niewiadomoœć i prostotę. Na tym więc fundamencie skomponowałem sobie mowę, którš do nich mieć miałem nazajutrz, podajšc im sposoby, przez któremogliby wyjœć z stanu swojej dzikoœci i wkroczyć w œlady narodów europejskich, wszystkie inne doskonałoœciš i wiadomoœcišrzeczy celujšcych. Już się zabierało nazajutrz ku południowi, gdy przyszedł do mnie mój gospodarz i zaprowadził do domu jednego; zastałem tam zgromadzonych wszystkich osady gospodarzów. Przyjęty od nich byłem mile, a gdyœmy z darnia zrobione stoły w chłodzie drzew sadu zasiedli, stawiano przed każdym zwykłe potrawy. Gdy już się miał obiad korzyć, najstarszy z stołowników, zawoławszy mnie do siebie, rzekł: - Bracie! bšdŸ z nami, używaj darów przyrodzenia, a pamiętaj, że istotne obowišzki towarzystwa: miłoœć i zgoda. Ułomawszy więc kawał chleba, rozdzielił go na dwie częœci, sam jednš włożywszy wusta, mnie drugš oddał; wzišłem z uszanowaniem, a zjadłszy udzielony kawałek, gdym chciał oœwiecać ten dobry, a dziki naród, mój gospodarz tak zaczšł mówić: - Człowiek ten, którego mi zleciliœcie, zachował się dobrze u mnie i już pierwsze kroki sš uczynione. Sposoby jego myœlenia, mówienia, działania sš zdrożne, ale trzeba mieć litoœć nad niewiadomoœciš, prostotš i zaœlepieniem człowieka, który zapewne temu niewinien, że się w poœrodku grubych i dzikich narodów urodził i Xaoo właœnie teraz nie ma czeladnika, może go wzišć i nanaukę, i do pomocy... Zapomniałem z gruntu oracji mojej słyszšctak niespodziewane słowa. Ja, który prostaków i dzikich uczyć rozumu chciałem, od nich samych osšdzony za dzikiego i oddany na naukę, spuœciwszy oczy siedziałem w zamyœleniu, gdy ten Xaoo, mój, nie wiem, czy pan, czy nauczyciel, wzišwszy mnie za rękę do domuswojego przywiódł, a oprowadziwszy po gumnie, oborze, stodole i polu, rozdzielił zabawy dnia na dwie częœci: rano w pole miałem wychodzić do pracy, reszta czasu miała być obrócona na dozieranie domowego gospodarstwa. Czym się ja mógł tego spodziewać, żebym mógł kiedy przystać za parobka? Trzeba jednak było uczynić z potrzeby cnotę i ten nowy sposób nie tak szkoły, jak nowicjatu odważnie zaczšć. Gdyby mi nie dawał przykładu z siebie mój pan i nauczyciel, byłby mi się wydawał mój stan nieznoœny; ale widzšc podłoœć prac moich uszlachcionšpana mojego wspołecznictwem, nieznaczniepozbyłem odrazy, a z czasem poznałem niesprawiedliwoœć uprzedzenia hańbišcego rolnictwo i inne gospodarskiego rzemiosła częœci i obowišzki. Czekałem z niecierpliwoœciš jakiegokolwiek przynajmniej podobieństwa nauki, na którš mnie oddano; ale nic takowego z ust nauczyciela nie wychodziło, co by mogło zmierzać do tego celu. Gdyœmy szli razem na robotę, zadawał mi tak jak i pierwszy nieustanne pytania, z których znać było, iż chciał być jak najdokładniej informowanymnie tylko o obyczajach, prawach, dziełach ikunsztach europejskich, ale i o moim sposobie myœlenia. ROZDZIAŁ CZWARTY   Już trzy miesišce mijały mieszkania mojego, gdy wzišwszy mnie z sobš w pole Xaoo a odmieniwszy sposób mówienia, na samych przedtem pytaniach zasadzony, zaczšł w krótkoœci słów zwięŸle przekładać, jak wiele każdemu człowiekowina tym należy, aby umiał złe swoje skłonnoœci poskramiać i uprzedzenia wykorzeniać. Proste, ale właœciwe rzeczombyły jego słowa, ułożenie zaœ takie, iż jedna rzecz z drugiej wypadała, a dyskurs cały zdawał się być łańcuchem z koniecznie potrzebnych ogniwów złożonym ispojonym. Przyrównał edukacjš do rolnictwa: - Trzeba - rzekł - wprzód poznać ziemiš, żeby wiedzieć, jak się wzišć do uprawy, a osobliwie wtenczas, gdy się nowy grunt wydobywa. Jeżeli gdzie ma być pole, były przedtem krzaki i drzewa, nie doœć na tym,żeby drzewo œcišć i krzaki zrzynać; trzebaile możnoœci o to się starać, żeby i drzew, i krzaków korzenie wydobyć z ziemi; inaczej i miejsca wiele zabiorš, i pług będzie się na nich zastanawiał i psował. A do tego, gdy w ziemi trwać korzenie będš, zostanie w nich wigor, który coraz szkodliwe a na nic niezdatne latoroœle będzie wydawał. Jeżeli nie będš na nowym gruncie drzewa i krzaki, będš zielska, choćnie tak mocno, gęœciej jednak wkorzenione. Uprawnik więc dobry nie będzie żałował pracy, żeby te pasma korzonków pomału wybierał; co większa, korzystać z nich potrafi, gdy popiołem spalonych czczš ziemię otłuœci. Obiecywać sobie wykorzenienie namiętnoœci - rzecz płocha i nierozumna. Jak ciało żywiołami, umysł namiętnoœciami trwa; złe ich użycie czyni nieprawoœć. Z rozmaitych twoich odpowiedzi na moje pytania poznałem, jak mi się przynajmniej zdaje, iż w waszych stronach czyli umysłu przeœwiadczenie, czyli instynkt jakowyœ zbawienny i szczęœliwy przywiódł was, a bardziej przynaglił do edukacji młodzieży waszej. Z tym wszystkim œmiem twierdzić, żeœcie się grubo pomylili i w sposobie, i w szczególnych stopniach wychowania. Co byœ mówił o takim budowniku, który by dom od dachu chciał zaczšć albo nie postawiwszy œcian robił podłogę? Œmiejesz się z głupstwa cieœli, zdaje ci się niepodobna, żeby taki dom stanšł; wiedzże o tym, że tyjesteœ tym domem, a ten, co cię uczył, cieœlš. Zepsowany wasz rozum powymyœlał wam jakoweœ dziwaczne nauki, których my tu z łaski Najwyższej Istnoœci nie mamy i mieć nie chcemy. Powiedałeœ mi, iż skoro w niemowlęcym wieku zaczynacie gadać, każš wam znowu wszystko inaczej nazywać, niżeliœcie dotychczas nazywali, a gdy znowu nauczycie się tego inakszego nazywania, znowu inaczej rzeczy nazywać uczycie się. Powiedz. mi, proszę, możeż być większe szaleństwo nad te ? Gdyby jeszcze te corazinaksze nazywania wiodły was do lepszego poznania rzeczy, sšdziłbym ten sposób za niedobrze wymyœlony, bo trudny. Ale zapatrzywszy się na skutek jego dobry przepuœciłbym wam tę zdrożnoœć; ale gdy, jak sam powiedasz, tę tylko przynosi korzyœć, iż możecie tak z jednymi mówić, że was drudzy nie zrozumiejš, nie widzę jaw tym żadnego zysku, żadnego dobra; owszem, i złoœć, i głupstwo. Złoœć, bo gadać tak, żeby drugi nie rozumiał, jest to mu czynić przykroœć, wznawiać podejŸrzenie i niewiarę, dać uczuć jakowšœzwierzchnoœć i dystynkcjš, upodlajšcš nierozumiejšcego. Głupstwo - samochcšc się tam zatrudniać, gdzie praca żadnego zysku nie przynosi. Namieniałeœ mi coœ o księgach, pismach, charakterach, które rozmaite tym sposobem czytać i rozumieć można, a przeto nabierać coraz większej doskonałoœci. Dajmy to, że tego wszystkiego inaczej nauczyć się nie można,tylko przez charaktery wyrażajšce brzmienia słów; czemużeœcie tych charakterów me stosowali do jednego sposobu nazywania rzeczy? Nauczony tym sposobem od pierwiastków niemowlęctwa swojego, uczeń zamiast prawego rzeczy poznania zaprzštnionš ma pamięć nazwiskanni. Trudnoœciš takowej nauki na pierwszym wstępie przerażony, jeżeli jest z przyrodzenia słabego podęcia, z ciężkoœciš wiadomoœci takowe nabędzie. Jeœli ma umysł po temu, nauczy się, prawda, tych nazwisk, ale w tej samej nauce dwojakš szkodę poniesie: czas straci,który by na potrzebniejsze rzeczy mógł łożyć, nabierze wstrętu do innych, stanowiswojemu przyzwoitszych wiadomoœci. Do objawienia myœli waszych dwa macie sposoby: albo zwyczajnym trybem dyskursu, albo takowym słów ułożeniem, które dŸwięk osobliwy czynišc zarywajš coœ harmonii muzycznej. Obydwa te sposobysš nam wiadome i nie rozumiej, żebyœmy mieli gardzić tym, co wy nazywacie elokwencjš i poezjš. Dar mówienia nadto jest wybornym, żeby się nad nim nie miała zastanowić edukacja młodzieży; znamy my to, iż dobre słów ułożenie lepiej myœl obwieszcza i częstokroć słodkim gwałtem zniewala ludzkie umysły. Słyszałeœ skład i wdzięk rymotwórstwa w pieœniach tutejszych; ale te zawierajš w sobie naszš wdzięcznoœć ku Najwyższej Istnoœci; opiewajš przodków cnoty, żeby następców zachęcić do naœladowania. Bylibyœmy zapewne mniej dbali o poezjš, gdybyœmy nieuznali, iż skłonnoœć rytmów lepiej wpaja wumysł i pamięć rzeczy, które chcemy, żebymłodzież nasza umiała i mogła pamiętać. Znajdujš się, jakoœ mi mówił, takowi ludzieu was, którzy gardzš wymowš i nie chcš, żeby się w niej młodzież ćwiczyła. le czyniš. Ja nie widzę, co by było Ÿródłem takowego błędu; i lubo doskonale nie znam waszego sposobu myœlenia, œmiem się jednak domyœlać, że to czyniš albo dlatego, iż majš osobliwoœć za przymiot umysłów wielkich, albo zazdroszczš drugim, czego sami nie majš, albo zbyt trwożni, bojš się złego użycia wymowy. Gdyby ta ostatnia przyczyna była ważna, trzeba by porzucić cnotę dla bojaŸni hipokryzji. Jeżeli to im wstręt czyni, żeby młodzież zamiast wymowy do wielomówstwa nie przywykła, niech z siebie dajš przykład młodszym a nie przesadzajšc w dobieraniu słów nadto wybornych, wyrażeń osobliwych, sposobu nadzwyczajnego niech - jeżeli chcš - ganiš wymowę, ale prostym i zwyczajnym mówienia sposobem. Chcšc dać próbę waszego krasomówstwa powtarzałeœ przede mnš dyskurs, któryœ był do nas nagotował podczas wspólnej uczty. Pamiętam niektóre wyrazy twoje - zdajš się być doœć gładko brzmišce; ale łożyłeœ kilkaset słów na to, co byœ mógł był w kilkunastu albo na koniec w kilkudziesišt zamknšć. Dobrze się stało, żeœtwojej mowy nie powiedział. Obwijajšc albowiem treœć rzeczy w tyle słów niepotrzebnych, tyle byœ wskórał, iż byłbyœ osšdzonym za człowieka płochego, który się tylko ułożeniem słów bawi; za nierozsšdnego, który rzeczy wyrazić nie umie; za chytrego, który chce prawdę zatłumić; za dumnego, który jedynie pochwały szuka. Nie zastanawiam się nad celem dyskursu twego; uczułeœ sam, iż ktosiebie i drugich nie zna, temu ani należy, ani przystoi czynić innych dzikimi, a siebie nauczycielem. ROZDZIAŁ PIĽTY   Dyskurs nauczyciela mojego odmienił we mnie sposób myœlenia o dzikoœci. Uznać, żem ja sam był dzikim, byłoby to upokarzać się nadto i czynić przeciw własnemu przeœwiadczeniu; ale też obywatelów kraju tego sšdzić za dzikich niemożna było żadnym sposobem po tym wszystkim, com widział i słyszał. Upokarzał mnie rozum Xaoo; nie mogłem tego skombinować, jak to człowiek, który w Warszawie nie był, Paryża nie widział, mógł przecie rozsšdnie myœlić, mówić i konwinkować nawet człowieka, który nierównie więcej od niego i widział, i słyszał. W tych byłem myœlach, gdy przyszedł do mnie Xaoo; szliœmy w pole na robotę, on zaœ wczorajszy dyskurs takowym sposobem kontynuował: - Dnia wczorajszego mówiliœmy o wymowie,naukach języków i poezji; wszystko to zasadza się nad wiadom i ułożeniem słów. Przystšpmy do rzeczy. Kiedym się ciebie pytał, czyli więcej niczego u was nad to nieuczš; zagłuszyłeœ mnie prawie wyliczeniempompatycznych tytułów rozmaitych nauk; żeœ zaœ najpierwej wyraził historia mniemam, iż ta zwykła przodkować innym. Wiadomoœć historii kraju swojego arcypożyteczna jest; opowiedajšc albowiemdzieła chwalebne przodków wzbudza następców do naœladowania, powiększa uszanowanie i miłoœć ojczyzny, staje się szkołš obyczajnoœci. Tym przynajmniej sposobem uważana jest i okreœlona u nas historia kraju naszego. My, jak wiesz, nie mamy ksišżek, nie znamy charakterów; ale wierne powieœci podmš następujšcym pokoleniom żywe i dokładne wyobrażenie tego wszystkiego, co się u nas stać mogło. Najstarszy z familii wie dostatecznie, jacy byli od najdalszych czasów przodkowie jego, i każdy naukę, którš dale dzieciom, podsyca przykładami pradziadów. Powaga mówišcego, krwi dzielnoœć, sposób opowiadania, wiek młody słuchajšcych, wszystko to wdraża w umysły niezgluzowanš impresjš. Powiedałeœ mi, iż historia u was nierównie ma rozcišglejsze granice. Tyle jest jej rodzajów, mówiłeœ, ile sposobów rozmaitego mówienia; ojczysta zaœ, wedługtwojej powieœci, albo bardzo małš, albo raczej żadnej nie ma nad inne preferencji. Dobra rzecz wiedzieć, co się u drugich działo, żeby z cudzych przykładów brać naukę swoim pożytecznš, ale wiadomoœć swojej historii najpierwszym powinna być celem nauki każdego obywatela. Co do historii w powszechnoœci, jeżeli jš zasadzasz na wiadomoœci, którego roku i dnia co się stać mogło; jeżeli jš zowiesz naukš przezwisk tych ludzi, którzy przed tobš żyli; jeżeli w powszechne tylko wchodzšc czyny opuszczasz roztrzšsanie charakterów - historia natenczas jest tylkopróżnym pamięci zaprzštnieniem, a jej nauka daremnš pracš. Jeżeli starasz się wiedzieć, co się działo u sšsiadów, a nie wiesz i wiedzieć nie chcesz o tym, co u ciebie działano, nie jesteœ natenczas godnym towarzystwa, w którym żyjesz. Miarkuję ja z wielu powodów, że towarzystwo, w którym ty byłeœ urodzony,nie lubi ani swojego kraju, ani swojego języka. W przyrównywaniu powszechnym rzeczy - te, które sš w dzierżeniu naszym,mogš być co do niektórych punktów i okolicznoœci nie tak doskonałe jak drugie, które inni dzierżš; ale natychmiast przybywać zwykła na pomoc miłoœć własna, którš zwykliœmy wtenczas zwać miłoœciš ojczyzny. Ta wycieńcza przywary własnoœci naszych, zasłania, hak może, niedostatek, a leżeli roztropna, korzysta z dobroci sšsiedzkiej godziwymi sposoby, żeby swój stan polepszyć. Wzgarda kraju i języka własnego znaczy letkoœć umysłu i serce nieprawe. Tym niegodziwym i szkodliwym nader impresjom wianiœcie sami. Porzucacie swój język, a każecie się dzieciom uczyć jak najpilniej cudzych; zaniedbywacie wiadomoœci własnych dziejów, a przymuszacie młodzież, żeby koniecznie wiedziała, co siędziało za granicš. Cóż stšd za konsekwencja? Oto ta: dziecię widzšc, iż własny język nie wycišga nauki, a cudze ns gloria ź 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj ě @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż4`á5AĎc€6†7–˙ Y€8•" c€9˘1Â;:d: "€potrzebujš, mniema je być lepszymi. Zaprzštnione postronnymi przypadkami, opisywaniem - a może i bajecznym - ornychkrajów zdziwione, gardzi tym, co ustawicznie widzi, a pragnie widzieć to, co mu natężona imaginacja piękniej maluje, niżjest w istocie. Te to wy krajów opisanie nazywacie geografiš. Też same przyczyny, które usprawiedliwiajš ciekawoœć naszš względemdziejów sšsiedzkich, służš geografii, opisujšcej położenie krabów, osobliwoœci wnich znadujšce się, stan rzšdu i inne narodukażdego okolicznoœci. U nas ta nauka, gdy nie jesteœmy z inszymi towarzystwami w korelacji, nie jest potrzebna; a choćbyœmy mogli być w tej mierze oœwieconymi, wolałbym z wielu miar, żebyœmy zostali w dawnej nasze niewiadomoœci. ROZDZIAŁ SZÓSTY   Z gustem niewypowiedzianym słuchałem dyskursów nauczyciela mojego. Te zwyczajnie poprzedzone bywały pytaniami. Nim zaczšł mówić o naukach, kunsztach lubinnych okolicznoœciach tyczšcych się krajównaszych, powtarzał najprzód definicje alboopisy tychże, przedtem jemu ode mnie czynione. Zadawał nowe pytania pragnšc coraz większego objaœnienia w rzeczach, o których miał ze mnš mówić; dopiero kiedy już mniemał, iż miał należytš informacjš, traktował o każdej materii uważnie, zarzutów moich cierpliwie słuchał; a gdym się nie odzywał, pobudzał mnie sam do tego, abym mu odkrywał wštpliwoœci i zdania nie zgadzajšce się z moim sposobem myœlenia. Nie umiał on brać na siebie postaci wspania-łoponurej; nie umiał ustawicznie myœleć albo udawać myœlšcego;dystrakcje, które tak zdobiš i dystyngwujš mędrców naszych, me były mu wiadome; ton głosu lego nie był wyniosły; nie definiował tego, na czym się nie znał. Ale to był człowiek dziki. Gdym mu filozofiš według przemożenia mojego opisywał, a przyszło do tej częœci,która o obyczajach traktuje, zawołał z radoœciš: - Otóż to nasza nauka, w tej szkole jesteœ. Jej maksymy œwięte, jej reguły proste ja nie w pamięć, ale w serce twoje wrazić pragnę. Może u was ta nauka na słowach zawisła, my mniej dbamy o definicje, bylebyœmy wypełniali obowišzki. Filozofia, która jakoœ mi powiedział, z nazwiska znaczy miłoœć mšdroœci, powinna by brać za cel najpierwszy wiadomoœć obowišzków człowieka i ich wypełnienia. Nauka ta względem waszego zdania jest bardzo trudna i najwięcej rozum wysila. Nie dziwuję się temu, gdy poznaję, co wy pod tym powszechnym nazwiskiem mieœcicie. W metafizyce 1 zapędzacie się kurzeczom zmysłom nie podległym. Musi być niezmiernie ciężka ta nauka, kiedy wygórowana nad naturalne pojęcie. Fizyka traktuje o przyrodzeniu rzeczy, ale iw niej nadto się zapuszczacie. Umysł wasz,zbyt dumny, chce odchylać zasłonę wyrokiem przedwiecznym zapuszczonš. Chcecie wmawiać w mniej wiadomych, żeœcie jš odsłonili, i zamiast istoty rzeczy odkrytych opowiedacie wasze sny i przywidzenia. Latacie po niebach; niekontenci z miłego widoku gwiazd i planet, chcecie je mierzyć; ciekawoœć wasza zuchwała zapędza się za metę wyznaczonš opuszczajšc częstokroć to, co ma przed sobš i co by za pracowitym staraniem mogła odkryć i pojšć; jak zaœ wszystkie natury rozrzšdzenia sš przedziwne, tak to wiedzieć macie, iż cokolwiek wam Najwyższa Istnoœć pojšć dopuszcza, wszystko to wam nowy pożytek przynieœć może. Widzisz ziemię okrytš ziołami; nie dla samej pieszczoty oka zeszły; kryje się wœród nich zbawienna dlatwego dobra tajemnica. Jej dociekać, jej probować i doœwiadczać - to godziwa, to zabawna i razem pożyteczna ciekawoœć. Szklni się firmament gwiazdy; głupia hardoœć zrobiła go prorockš księgš i z jednostajnych obrotów chciała wyczytać ukrytš przyszłoœć. Natura - nic nie czynišca nadaremnie - gdy nadała umysłom chęć docieczenia, chciała,żeby niš roztropnoœć tak kierowała, aby cel ciekawoœci naszej zmierzał jedynie do tych rzeczy, które docieczone być mogš, a docieczeniem pożytek przynieœć. Inaksze zapędy sš próbš hardoœci i niedoskonałoœci naszej. To, co nazywasz logikš, jest to właœciwy przedmiot umysłu fraszkami i przeœwiadczeniem nie zaprzštniętego. Niech tylko imaginacja twoja zbytnie nie buja, niech umysł jednego się celu statecznie trzyma, choć bez formy argumentów, będš iœć myœli twoje właœciwym pasmem. Po tym wszystkim, coœmy o waszej edukacji i naukach mówili, następujš uwagi z Ÿródeł tych wypływajšce: Najprzód, iż edukacja wasza i co do celu, i co do sposobów jest zdrożna. Zatrudniacie sobie fraszkami sposób nabycia doskonałoœci; zbyt dufacie rozumowi własnemu; ten rozum wielorakim przeœwiadczeniem skażony jest; niestatecznoœć i płochoœć kieruje wami i rzšdzi; ambicja, a wcale niesłuszna, oœlepiła was wszystkich, na koniec, tak dalece, iż zbyt dobrze o sobie trzymajšc, z jednej strony rozumiecie, iż wam co do wewnętrznej doskonałoœci na niczym nie schodzi, zaœ co do zewnętrznej szczęœliwoœci wszystkiego brakuje. Osšdziwszy się sami za najdoskonalszych, chcielibyœcie to mieć, czegoœcie godni, godnizaœ jesteœcie wedle waszego przeœwiadczenia najwyborniejszych darów natury Stšd pochodzi, iż kraj wasz niewart takich, jakimi jesteœcie, obywatelów. Język zbyt podły, żeby górne myœli wasze abjł i wyraził. Urodzenie, że nie najjaœniejsze, nieprzyzwoite. Zgoła, im się wyżej cenicie, tym jesteœcie nieszczęœliwsi. Jeżeli więc to,czym wy jesteœcie, doskonałoœciš jest i polorem, to czym my, dzikoœciš, prostotš i grubiaństwem -mnie się zdaje, że lepiej byćdzikim po naszemu. ROZDZIAŁ SIÓDMY   Namieniłem wyżej, iż osšdzony za dzikiego,oddany byłem gospodarzowi mojemu na naukę. Nimem miał satysfakcjš słyszeć jego maksymy, przez czas doœć długi odbywałem wszystkie powinnoœci parobka bardziej, niż ucznia. W tej szkole nauczyłem się pierwej żšć i kosić niż reguł, według których siać, żšć i kosić trzeba. Widzšc lud gospodarny pytałem się raz wœród roboty mistrza mojego, czyli teżoni spekulizujš nad agronomiš i majš swoje efemerydy. WspojŸrzał się na mnie z zadziwieniem i strzšsnšwszy głowš, żšł jak w najlepszš. Gdyœmy około południa w cieniu drzew jedli, pytał mnie się, co to ja rozumiałem przez agronomiš. Odpowiedziałem, iż to jest nauka arcypotrzebna, przez którš kunszt się rolnictwa doskonali, bogactwa przymnażajš, zgoła cokolwiek do uszczęœliwienia w powszechnoœci kraju, w szczególnoœci obywatelów należy, wszystkoto ta nauka w sobie zawiera. - Szkoda - rzekłem dalej - iż ten skarb byłdotšd zakopany; zapewne nie byłoby tyle naœwiecie nieszczęœć i rewolucyj, ile nam historie nasze opowiedajš. - Któż ten kunszt rolnictwa wydoskonalił? -rzecze Xaoo. - Zapewne jaki pracowity rolnik, który długim nauczony doœwiadczeniem, poznał niektóre w tek mierze, innym jeszcze współrolnikom niewiadome tajemnice. - Mylisz się - rzekłem - te rzeczy sš opisane w księgach, a nasi rolnicy pisać nieumiejš. Ci, którzy nam te tajemnice odkryli,po większej częœci może i nie widzieli, jak się grunt uprawia, i z tej samej przyczyny tym większego uwielbienia godni, że samym umysłu swojego natężeniem dociekli tego, czego ich przodków ustawiczna praca dokazać nie mogła. Œmiech jego przerwał mój dyskurs. Rozgniewałem się na takie wytwornych wieku naszego wynalazków nieuszanowanie;pomyœliwszy jednak sobie, że trzeba mieć kompasjš nad prostotš, nie chciałem go zawstydzać i upokarzać niezwyciężonymi argumentami. Poszliœmy zatem do snopków, które on, prosty starzec, lubo niewiadomy agronomii, przecież lepiej i prędzej ,wišzałniż ja. Że do rolnictwa doskonałego wykwintnych spekulizacji nie potrzeba, nauczył mnie przykład Nipuanów. Mieli oni proste swoje,ale doœwiadczone obserwacje. Były zaœ wszystkie do pojęcia łatwe, w sposobach niekosztowne, w wykonaniu nietrudne. Skutek usprawiedliwiał dobry ich sposób gospodarowania: nie było tam słychać o głodzie. Jeżeli zaœ rok który nie był urodzajny, nie dał się uczuć niedostatek zapaœnym w przeszłoroczne krescencje. Zabawa rolnictwa jak pożšdane za sobš prowadzi skutki, uczułem własnym doœwiadczeniem. Praca, która z poczštku zdawała mi się nieznoœna, stała się z czasem zabawš przyjemnš. Spazmy, wapory, rumatyzmy, z których mnie nie mogły wyprowadzić wody salcerskie i karlsbadzkie, ustšpiły dobrowolnie z rzęsistym potem. Apetyt, który soczystymi bulionami musiał wzbudzać i krzepić z poczštku mój kucharz, Chrystian, Niemiec, dalej jegomoœć pan Sosancourt, Francuz - sam się powrócił; a rzepa po pracy lepiej smakowała niż przedtem podlaskie kuropatwy. Praca i myœl wolna wzmocniły słaby niegdyœ mój temperament. W niedostatku zwierœciadła gdym się w wodzie przezierał, postrzegłem płeć mojš, prawda, przyczerniona ale twarz pełnš i rumieniec żywy. Sen smaczny a nieprzerwany orzeŸwiał strudzone dziennš robotš członki, a czerstwoœć samš się pracš pomnażała. ROZDZIAŁ ÓSMY   Przechodzšc się raz po sadzie z nauczycielem, postrze głem ów dołek, w którym mój nóż pochowano, i w tym punkcie nie mogłem się wstrzymać od uœmieehnienia. Postrzegł to czujny Xaoo i natychmiast rzekł: - Œmiech twój jest sprawiedliwy i tym bardziej mnie nie obraża, ile że widzę, żeœ go pokryć chciał. U sic z niewiadomoœci cudzej rzecz jest nieludzka, ale przemóc zupełnie nagłe wzruszenia trudno. Gdy sšsiada twój nóż obraził - niewiadomoœć natury kruszców, postać niezwyczajna tegonarzędzia, blask szklnišcego się ostrza, skaleczenie palca, wszystko to w pierwszym wzruszeniu tak dalece nas przeraziło, iż osšdziliœmy twój nóż za istnoœć jakowšœ żyjšcš i szkodliwš. Przyjœcie twoje morzem z innego œwiata najtrudniejsze do pojęcia rzeczy czyniły nam podobnymi; a wreszcie, choć niewiadomi, dobršœmy rzecz uczynili. Gdym się od ciebie potem dowiedział, na co żelaza u siebie zażywacie, o! jakbym was wielbił, gdybyœcie ten szkodliwy kruszec ziemi oddali. Wy, których bluŸnierska zuchwałoœć skarży się na Opatrznoœć, iż wam zbyt krótki wieku termin wyznaczyła, szukacie w kunsztach utraty życia i jakby me doœć na tym było, iż niewstrzemięŸliwoœciš skracacie dni wasze,domyœliliœcie się gwałtowniejszych jeszcze sposobów do zginienia. Żebym cokolwiek oszczędził moich współziomków, zataiłem był przed nim kunszt wojenny. Dociekł tej zdrady Xaoo; naglił mnie więc, żebym mu dokładnš w tejmierze dał informacjš. Chcšc więc ile możnoœci umniejszyć w nim złš o nas opiniš, zaczšłem mu przekładać liczbę niezliczonš mieszkańców œwiata, różnice narodów nie tylko w odzieży i w mowie, alew obyczajach i skłonnoœciach. Z tych różnicnaturalne niezgody, a przeto potrzebę uzbrojenia, która by ubezpieczała od napaœci sšsiedzkiej, broniła słabych od przemocy potężniejszych, czyniła wstręt nieprawej zapalczywoœci. Przypadkiem z ziemi wydobyty kruszec, przez długi czasów przecišg zażyty do rolnictwa i budowli, ułatwiał i skracał udziałanie tego, co przemysł potrzebš przynaglony wynalazł. Jako zaœ złe zażycienajlepsze rzeczy skazić może, żelazo w ręku nieprawych stało się narzędziem szkodliwym, instrumentem zguby życia ludzkiego. Stšd poszły zbrojne utarczki człowieka z człowiekiem, towarzystwa z towarzystwem, narodu z narodem. Trudno było w dalszych czasiech złemu, nadto już wkorzenionemu i powszechnemu, zupełnie zabieżeć. Stšd Ludzie dobrzy i oœwieceni przez pisma i rady, prawodawcy przez ustawy urzędowne, okreœlili granice sprawiedliwe wojny, nadali reguły temu nieprawemu kunsztowi, ile możnoœci zapobiegajšce fatalnym lego skutkom. Wódz na czele wojska bronišcy ojczyznę stał się szacownym obywatelem, żołnierz umierajšcy na pobojowisku ofiarš dobra publicznego. Ustała nieznacznie odraza od okrutnego z natury swojej rzemiosła, a natychmiast to, co przyrodzenie kazało z poczštku nazywać gwałtem, dzikoœciš, okrucieństwem, opinia z czasem ochrzciła odwagš, męstwem i heroizmem. - Nie dziwuję się już temu - rzekł Xaoo - coœ mi powiedał przedtem o waszych jurystach, iż najlepiej się ich wymowa w bronieniu złych spraw wydaje. Zostałeœ może niechcšcy dowodem tej prawdy. Usprawiedliwiaj, jak chcesz, kunszt wojenny - bardziej was z tej miary żałować niż chwalić należy. Z wieloœci ludzi można wnosić różnice charakterów, z tej różnicy sprzeczki; ale żeby do takowego stopnia przyszły, iżby stšd strata życia nastšpić mogła - sposób takowych konsekwencji u nas nieznajomy jest. Muszš być u was żywsze nierównie pasje, kiedy do tego punktu przyjœć mogš Doœć sztucznš i dowcipnš czyniłeœ gradacjšnieszczęœliwych kruszcowych broni wynalazków. Dobrzy ludzie, mówisz, pisali i mówili przeciw takowej zdrożnoœci, prawodawcy chcieli jš wykorzenić, ale ich zabiegi, ich starania były daremne. Musi to być u was rzecz bardzo rzadka ci dobrzy ludzie, kiedy nie mogli dobrać tylu podobnych sobie, którzy by jak oni pismem,słowem i przykładem mogli przezwyciężać pierwiastki złego nałogu: Że prawodawcy zapobieżeć temu nie mogli, dziwuję się niezmiernie. Na cóż, proszę, wystawiacie ludowi na widok te próżne posšgi, jeżeli ich moc, od was samych nadana, nie może przeprzeć waszego uporu? Na cóż piszecie prawa, jeżeli ich nie słuchacie? Może się mylę, ale zdaje mi się przynajmniej, iż pisma tych waszych ludzi dobrych, ustawy prawodawców nie musiały być szczere i gruntowne, zrażeni złym skutkiem w pierwszych zapędach, z pierwszego rygoru i zamiast tego, żeby z gruntu zły nałóg wykorzenić, chcieli go mniej złym czynić, a przeto usprawiedliwiać w oczach ludu ich własne przestępstwo. Mężnoœć prawego statku nie zraża się nieskutecznoœciš pierwszych kroków. Niepodobna zaœ, żeby trwałe i niewzruszone sprzeciwienie się nie miało kiedyżkolwiek przeprzeć choćby najmocniej wkorzenionego błędu. Nie jestem i być nie mogę chwalcš takiego stanu, gdzie jeden albo kilku drugimi rzšdzš; ale w zdarzajšcej się takowej rzšdu okolicznoœci, przeœwiadczony u siebiejestem, iż ktokolwiek towarzystwem rzšdzić chce, musi się uzbroić w nieustraszone męstwo. Niech tylko najmniejszy słaboœć rzšdzony w rzšdzšcympostrzeże, w dwójnasób sile swojej zaufa, zrzuci jarzmo zbawiennej dla siebie, jak ty powiedasz, subordynacji, a może zbytecznieoœwiecony, przerwie zasłonę opinii, nie wiem, czy nie pożyteczniejszej temu, co każe, niż temu, co słucha. Co się tycze kunsztów, pojmuję ja to, iż wynalazek kruszców był nader pożyteczny,aleœcie zbyt drogo tę korzyœć zapłacili. Zbytek potrzeby rodzi; te, które przyrodzenie nadaje i wyznacza, mogš się obejœć bez złota, srebra, żelaza i miedzi. Prawda, iż narzędzia z kruszcu sporzšdzone oszczędzajš w robotach i czas, i pracę, Z tym wszystkim, naszym przykładem oœwiecony, widzisz, iż przemysł z cierpliwoœciš może zastšpić takowe niedostatki. Praca, przyznaję, musi być większa, ale taż sama praca tyle za sobš dobra prowadzi, iż jej oszczędzać jest to krzywdę istotnš samemu sobie czynić. Nauczyła nas natura, czego nam koniecznie potrzeba; taż sama dała instynkt, jak tym potrzebom dogadzać mamy. ROZDZIAŁ DZIEWIĽTY   Majšc iœć w doœć dalekš podróż wzišł mnieXaoo z sobš. Pierwszy raz natenczas zdarzyło mi się widzieć kraj ten, doœć rozległy; i gdym się pytał, jaka jego obszernoœć, odpowiedział, iż idšc prosto ażdo drugiego brzegu od morza, jedenaœcie dni drogi; szerokoœć zaœ kraju równa była prawie długoœci. Gdziemykolwiek szli, widaćbyło wszędzie dobrze uprawnš ziemię; osady były doœć gęste, każda zaœ miała tyle lasu, ile jej potrzeba było; i jakem mógł miarkować po równych wydziałach, znać, iż gdzie ich było nadto, tam zbywajšce częœci na pola były obrócone, gdzie zaœ ich brakło, umyœlnie zasiane były. Ósmego dnia podróży po lewej stronie pokazał mi mój gospodarz pole doœć obszerne, pięknymi drzewy naokoło obsadzone; w œrodku był dom niewielki, nieco jednak ozdobniejszy od innych. Gdyœmy się ku niemu zbliżali, wyszedł z pobliższego domu poważny starzec i pozdrowiwszy nas mile, zaprowadził ku drzwiom. Tam gdy stanšł Xaoo, rzekł: - Pozdrawiam cię, słodka pamięci ojca naszego! Wszedłszy do izby znaleŸliœmy zupełnš czystoœć i ochędóstwo, a w poœrodku była szafa doœć kunsztownie zrobiona. Otworzył jš ów starzec i gdym się spodziewał obaezyć co osobliwego, z podziwieniem wielkim nic więcej me postrzegłem, tylko staroœciš już prawie šga nauki, a cudze ns gloria ź 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj ě @”ŞjüŠj{ˇ÷ż;Pł U< Ďc€=Ňń>ĂLc€?-z Z@‰:Í!€zbutwiałe matrumenta rolnicze. Brali je w ręce z uszanowaniem obydwa starcy, Xaoo zaœ chcšc uspokoić ciekawoœć mojš rzekł: - Pole, które tm dom otacza, rękami naszego powszechnego ojca uprawwione i wydobyte było; tych instrumentów, które wdzięcznoœć nasza z uszanowaniem od wieków strzeże, używał Kootes. Ten, podobnym może jako i ty sposobem, z cudzej ziemi z żonš i z dwojgiem dzieci tu, do pustej naówczas wyspy przybywszy, własnymi rękami tego gruntu wydobył. Poszczęœciła Najwyższa Istnoœć pracy lego, przyszedł do ostatniej staroœci i przed œmierciš widział czwarte pokolenie swoje. Tkwiš nam w œwieżej pamięci jego przykazy. Żeby zaœ było cokolwiek takiego, co by nam ustawicznie przypominało jego obcowanie - instrumentu, których do rolnictwa używał, chowamy z pilnoœciš i każdy je raz przynajmniej w życiu oglšdać pomnim. Pole, które wydobył, należy do wszystkich w powszechnoœei; kolejno je uprawiajš obywatele; a zboże na tyle częœci, ile osad w wyspie, rozdzielone jest. Gdy czšstka do osady przyniesiona bywa, robi się z niej chleb i ten, na tyle kawałków, ile jest obywatelów w osadzie, podzielony, przy końcu żniwa każdy z wdzięcznoœciš i, uszanowaniem pożywa na pamištkę, iż jesteœmy wszyscy zarówno jednego ojca dzieci. Przy tej najuroczystszej uczcie opowieda najstarszy każdej osady przyjœciepierwszego ojca, jego prace, jego nauki, dzieje ojców naszych, ich przymioty chwalebne, ich rady i napomnienia, wynalazki zbawienne i pożyteczne. Kończyć się zwykły te uczty pieœniami młodzieży obojej płci, w których pamięć dobrodziejstw naszych przodków zawarta jest. Dzień cały bawiliœmy się na tym miejscu w domu owego starca, od którego wzišwszy Xaoo czšstkę zboża osadzie swojej należšcego udał się ku domom. W drodze wzišł pochop roztrzšsać sposoby rozmaite rzšdów naszych. - My nie znamy - mówił - tego, co wy nazywacie monarchiš, arystokracjš, demokracjš, oligarchiš etc. W zgromadzeniunaszym nie masz żadnej innej zwierzchnoœci politycznej prócz naturalnej rodziców nad dziećmi. Okolicznoœci wychodzšce nad zamiar szczególnych familiiugodnymi sposoby - radš, nie przemocš - przez starszych uspokojone i rozrzšdzone bywajš. Człowiek jednakowo z drugim człowiekiem rodzšcy się nie może, a przynajmniej nie powinien by sobie przywłaszczać zwierzchnoœci nad nim.; wszyscy sš równi. Skoro zaœ sš złšczeni wtowarzystwo, natenczas toż samo towarzystwo, pozwala dla dobra swojego wniektórych okolicznoœciach niejakiej nad szczególnymi - albo zgromadzeniu, albo niektórym z zgromadzenia - zwierzchnoœci. Podatków żadnych nie dajemy. Cel towarzystwa jest ubezpieczenie własnoœci. Gdyby tego było potrzeba, jej bronić i ocalać każdemu w szczególnoœci wspołecznoœć cała poœlubiła. Za cóż tedy ta utrata częœci własnoœci naszej? Za co ten haracz samym sobie?... Nasza ludnoœć powinna by nas trwożyć z tej miary, że nam w czasie braknie ziemi do wyżywienia należytego mieszkańców, ile trzymajšc tę wyspę zamkniętš do emigracji prawem, uwagš, na koniec niesposobnoœciš; ale my tę troskliwoœć zostawujemy następcom naszym wraz z przykładami rzšdu i gospodarstwa, które im podajemy. Opatrznoœć najwyższa wymierzyła ziemię do liczby stworzenia, które z niej żyje. ROZDZIAŁ DZIESIĽTY   Inszš drogš powracaliœmy, niżeœmy przyszli. O pół dnia drogi od naszej osady postrzegłem stos wielki kamieni na kształt piramidy w poœród pola po lewej ręce. Pytałem się nauczyciela, co to znaczy. - Uspokoję ciekawoœć twojš - odpowiedział.- Stos ten niezmierny kamieni okrywa od kilkuset żniw jednego z naszych obywatelów, nazwiskiem Laongo. Ten, czyli przypadkiem, czyli przemysłem porzuciwszy swój kraj, puœcił się na morze. Nie było go przez lat kilka, na koniec, niespodziewany i już zupełnie zapomniany, przypłynšł. Spytany, gdzie przez tak długi czas się bawił, powiedał, iż chcšc po wodzie na kilku drzewach razem zwišzanych płynšć, wiatrem nagłym zapędzony był na brzeg nie bardzo od naszego odległy. Znalazł krabpusty, a obieżawszy tę ziemię, gdy się chciał wrócić, drzew owych u brzegu nie zastał i tym sposobem poniewolnie póty, tam siedzieć musiał, póki z tamtejszego drzewa inakszej sobie łódki czyli tratwy nie sporzšdził. Przestaliœmy na tym; on do domu swego 'powrócił i jšł się jak przedtem gospodarstwa. Korzystał tymczasem z nowo nabranych wiadomoœci, zarażajšc cudzoziemskimi maksymami współbraci swoich. Przekupiony od cudzoziemców na zgubę naszš, zaczšł w sekrecie młodzieży opowiedać wygody, bogactwa, szczęœliwoœćżycia w zbytkach. Jad skryty zaczšł się szerzyć, nowoœć uderzyła w oczy młodzieżnieostrożnš. Naganione zwyczaje nasze zdały im się, tak jak i tobie z poczštku, grubiaństwem i dzikoœciš. Przekładajšc cudzych narodów wygody - nam nie znane - przez wynalazki kunsztów obrzydził im własnš ojczyznę. Wynosił pod niebo ich talenta; ale ubolewał, iż były zakopane bezżadnego względu, bez żadnej dystynkcji, bez żadnej nadgrody, jakie widział w cudzych krajach. Tu im dopiero przekładać poczšł stopnie subordynacji w monarchiach, pod jednym wodzem i rzšdcš całego narodu, a przeto i lepszy rzšd, gdy jeden wszystkimi zawiaduje, i nadgrodę przymiotów, gdy pod monarchš pomniejsze urzędy i jurysdykcje stawiajš każdego w stanie proporcjonalnymzdatnoœci lego właœciwej. Wtenczas usługujšc jednemu człowiek utalentowany tysišc innych mieć może usługujšcych sobie; i jeżeli go martwi podległoœć jednemu, nadgradza te umartwienie zwierzchnoœć nad wielu. Tymi i podobnymi dyskursami tyle dokazał, iż mu kilku przyrzekło dopomagać w jego przedsięwzięciu. Że zaœ był przekupiony darami od tych ludzi, u których przebywał,na to, ażeby ich do nas sprowadził i pod ich rzšdy poddał, zaczšł w wielkim sekrecie udzielać adherentom swoim teko, co z sobš przyniósł. Były to jakieœ osobliwe narzędzia: jedne miały podobieństwo do wody, gdyż się w nich można było przeglšdać, a z tym wszystkim takš miały stałoœć jak kamienie albo drzewo; były nawlekane kamyczki rozmaitych kolorów; były jakieœ instrumenta błyszczšce się i podobno tak obrażajšce jak twój nóż; ale najwięcej było okršgłych a płaskich sztuczek z kruszcu żółtego i białego. O tych on powiedał, iż sš do wszystkiego przydatne i zgodne i majš taki w sobie szacunek, iż ci nowi ludzie, których przyjœcie obiecywał, mieli je za rzecz najpotrzebniejszš do życia. Umówił się już był z adherentami swoimi ów zdrajca i sporzšdziwszy tajemnie, na model przywiezionej od Laonga, łódŸ wielkšjuż mieli się puszczać do owych ludzi cudzoziemskich za przewodnictwem swojego herszta. Szczęœciem, przechodzšc się w nocy ponad brzeg morski jeden z obywatelów wysłuchał ich między krzakamirozmawiajšcych o przyszłej podróży. Zadumiany rzeczš nigdy przedtem nie słychanš, pobiegł do starszych; ci zebrawszy młodzież znaleŸli Laonga z czterema innymi na tymże miejscu i gdy siębronić chcieli, gwałtem zwišzanych przywiedli do osady. Przyznali się wspołecznicy do wszystkiego;sam herszt upornie milczał. Odłożono sšd do kilku dni; każdy z winowajców w osobnym zamknięciu trzymany był z surowym zakazem, żeby żadnej z obywatelmi nie mieli komunikacji. Zeszli się tymczasem najstarsi wszystkich osad gospodarze i za ich wyrokiem rzeczy przywoŸne, zamknięte w wielkich naczyniach, wraz z winowajcami na pole pierwszego herszta wyprowadzono. Tam głęboko w ziemię zakopano obmierzłe naczynia, co gdy się skończyło, lud winowajców ukamienował, a na wiecznš pamištkę tyle kamieni na to miejsce zniesiono, iż się stał kopiec wielki, któregowidzisz. Starzy, którzy słuchali inkwizycji tych winowajców, skomponowali dla wiecznej pamięci pieœń, w której to wszystko, com ci powiedział, jest wyrażono, z przydatkiem strasznych przeklęstw na zdrajców ojczyzny. ROZDZIAŁ JEDENASTY   Po kilkodniowej podróży wróciliœmy się do domu. Zaszli nam drogę mieszkańcy i częœć owš zboża, z której miał być chleb powszechny uczyniony, przyjęli z radoœciš iuszanowaniem. Trzeciego dnia przypadała wielka uczta; na tę wezwany byłem. Gdy przyszło ów chleb ojczysty na częœci dzielić, najstarszy z zgromadzenia opuœcił mnie. To gdy postrzegł mój gospodarz, prosił, ażebym i ja, ile już współobywatel,mógł być onego uczęstnikiem. Trudnił rozdzielajšcy mienišc, iż nie będšc synem powszechnego ojca, do czšstki strawy powszechnej nie mogłem należeć. Rzekł Xaoo: - A gdyby nasz pierwszy ojciec ujzrzał byłprzychodnia łaknšcego, czy byłby mu kawałka chleba swojego żałował? Te zagadnienie skonwinkowało wszystkich; rozdzielił się więc ze mnš czšstkš swojš własnš ów najstarszy gospodarz, a skosztowaniem tego szacownego ułomka stałem się członkiem tej szczęœliwej familii. Gdy się już. wszyscy nasycili, powstała z miejsc swoich młodzież i otoczyła starszyznę. Najsędziwszy tak mówić poczšł: - Wiek wiekowi podaje pamięć, dzień dniowidaje naukę. Jedliœmy chleb naszego ojca, słuchajmy napomnienia jego. Bóg jest Ÿródłem wszystkiej istnoœci; Bóg jest poczštkiem wszystkiego dobra; Bóg być powinien jednym celem i końcem wszystkich spraw naszych. Rodzicom należy się miłoœć, uszanowanie, posłuszeństwo. Chcecie mieć wdzięczne dzieci - bšdŸcie wdzięcznymi dziećmi. Jesteœmy wszyscy jednego ojca potomkowie, pamiętajmy o tym nieustannie, żeœmy bracia. Wychowanie młodzieży niech będzie szkołš cnoty. Nadgroda cnoty w tym życiu największa: wewnętrzne przeœwiadczenie. Inszych nie szukajcie; gdy zaœ karzecie występki, żałujcie występnych a pamiętajcie, że i wy możecie zgrzeszyć. Zaczšł potem opowiedać, jako pierwszy ojciec od morza z dalekiej ziemi przybył; awzgłšbsz ziemi zaszedłszy uprawiał rolš, dom zbudował, rozkrzewionemu potomstwudał należyte wychowanie i nauki, a te wspierajšc œwiętymi swoimi przykłady, założył pierwsze fundamenta szczęœliwoœcipowszechnej całego kraju. Wyliczał cnoty idzieła następców, którymi zasłużyli sobie na wiecznš pamięć. - Wspominajš z wielkimi pochwałami kronikinasze wojowników, że wypleniali naród ludzki; monarchów, że karzšc małe kradzieże, wielkimi się zaszczycali; mędrców, że sny swoje dowcipne dawali zawyroki; prawodawców, że subtelnymi wynalazki słodzili jarzmo nieznoœnej podległoœci. Słynie Aleksander, że pół œwiata nieszczęœliwym uczynił; Juliusz, że zgubił swojš ojczyznę. Nie na tej szali ważyli tamtejsi obywatele zasługi przodkówswoich. Wspominali z uszanowaniem jednego, który wydoskonalił instrumenta rolnicze; drugiego, który odkrył dzielnoœć niektórychziołek zdatnych do uleczenia chorób; tego, którego składania pieœni na uczczenie Najwyższej Istnoœci lud cały œpiewał. Długie byłoby wyliczanie każdego w szczególnoœci, których tam mianowano, doœć namienić, iż każdego z nich nieœmiertelna pamięć brała poczštek z usługi towarzystwu uczynionej, z osobliwego rodziców uszanowania, z dobrego wychowania, z zachowania się przykładnego z innymi współobywatelami. Upewniony lud ten dobry, iż do szacunku prawych czynów figur krasomówskich nie potrzeba, prostym dzieł wspommeniem wielbił cnotę. Znać było po niespokojnych wzruszeniach słuchajšcej młodzieży rozrzewnienie serc prawych; spadały po licach poważnych starców szacowne łzy, skutek œwiętej pociechy nieskażonego sumnienia. Œwiadek tak przykładnego widowiska, odchodziłem prawie od siebie z radoœci i zadziwienia. Nazajutrz, z okazji owej pierwszego ojca maksymy, iż nauka młodzieży powinna być szkołš cnoty, prosiłem Xaoo, aby mi raczył wytłumaczyć, jakimi sposoby ta szkoła do nauki cnót prowadzi. - Nie uznasz w tym żadnego przemyœlnego kunsztu - rzekł Xaoo - nauki rozumu nie sš nam znajome, serca sposobiemy do cnoty. Żeby zaœ dojœć ile możnoœci tego pożšdanego skutku, rozdzielamy naukę obyczajnoœci na cztery częœci. Pierwsza nie zatrudnia ucznia, ponieważ natenczas sam nauczyciel uczy się poznać gruntownie, jakie sš jego skłonnoœci, jaki grunt serca, jakie sposoby myœlenia, jaka konstytucja co do humorów3, krwi i innych przymiotów i skutków temperamentu. Przypomnij sobie owe ode mnie dawniej wspomniane podobieństwo do roli; słyszałeœ, iż rolnik najprzód powinien grunt poznać, żeby wiedział, jak go uprawiać w czasie i co na nim siać. Poznanie więc doskonałe dziecięcia jest u nas fundamentem edukacji. Stšd nauczyciel brać miarę powinien, czyli słodkim napomnieniem, czy zabawnym dyskursem, czyli gruntownš umysłu konwikcjš, czyli częstym powtórzeniem, obietnicš nadgrody,punktem honoru lub na koniec, gdyby wszystkie inne sposoby były nieskuteczne, bojaŸniš kary umysł wzruszać i do dobregokierować ma. Drugi stopień edukacji zmierza do wykorzenienia złych skłonnoœci, już poznanych przez nauczyciela. Lubo w pierwszych leciech niemowlęstwa zabiega się temu ile możnoœci, aby nie nabierało dziecię jakowych przywarów i uprzedzeń, trudno jednakże odłšczyć niejakš słaboœć od miłoœci rodziców. Ta, choć rozumem powœcišgniona, niekiedy z obrębów wypada. Pieszczoty nieznacznie wprawujš w upór i dobre o sobie rozumienie; stšd krnšbrnoœć,stšd odraza od pracy, stšd hardoœć roœcie. Stara się więc nauczyciel przełamywać te pierwiastkowe przywary, zawżdy w poczštkach łatwiejsze do pokonania. Zasiewa przyzwoitym ziarnem wyczyszczonš już i uprawionš rolę nauczyciel w trzecim stopniu, wielbišc cnotę w powszechnoœci, w szczególnoœci każdy jej rodzaj opisujšc. Obowišzki stanówopowieda; przykroœć nawet w pełnieniu cnót nie tai się, ażeby przestrzeżona tym sposobem, młodzież nie odrażała się z czasem od pełnienia przykrych i trudnych częstokroć obowišzków. Czwarty a ostatni stopień gruntuje się na roztropnoœci. Nie doœć na tym, że uczeń wie definicjš cnót rozmaitych, trzeba, żebyje do skutku przywodził. Trzeba, żeby wiedział, jak i kiedy pełnić je ma. Trzeba, żeby każdej rzeczy przystojnš miarę zachował; żeby na przykład zbytek odwagi me stał się zuchwałoœciš, a nadto wielka rozmyœlnoœć bojaŸniš i lenistwem, etc. Te sš proste, ale doœwiadczeniem stwierdzone w skutecznoœci swojej reguły edukacji młodzieży naszej. Sš jeszcze inne, ale lubo wielce potrzebne, że się jednak tylko do zdrowia i mocy ciałaœcišgajš, tylko wyżej wspomnianym. Z pierwszego niemowlęctwa przyzwyczajamy dzieci zostawać bez odzieży, żeby Przyuczać ciała do wytrzymania zimna i ciepła. Do mocy przyuczamy dŸwiganiem proporcjonalnych sile ciężarów; do szybkoœci ubieganiem się w zawody; do przebywania rzek pływaniem po sadzawkach. Lubo pasowanie się wzajemne do nabieraniasił wielce służy, u nas ten rodzaj ćwiczenia zabroniony jest. Nie chcemy nawet podobieństwa bitwy; nie chcemy okazji wynoszenia się zwycięzców, upokorzenia zwyciężonych. Takowe igraszki kończš się częstokroć prawdziwym bojem; zapalić by mogli nienawiœć między tymi, których szczęœliwoœć póty trwać będzie, póki się będš wzajemnie kochać, póty się zaœ będš kochać, póki nie będš mieć ani przyczyny, ani sposobu zazdroœcić sobie. ROZDZIAŁ DWUNASTY   Z okazji podróży naszej wzišłem wstęp do zachwalenia wniesionego u nas zwyczaju odwiedzenia cudzych krajów. - Zwyczaj ten - rzekłem - oœwieca i uczy młodzież naszš; poznajš prawa, zwyczaje narodów, charaktery rozmaite ludzi, a powracajšc z nabytš korzyœciš, stalš się zdatnymi do usłużenia własnemu krajowi. Słuchał z cierpliwoœciš pochwał i usprawiedliwienia tego u nas zwyczaju, który jest ostatnim stopniem wychowania młodzieży. Gdym ja skończył, on tak mówić zaczšł: - Nie rozumiej, żebyœmy tego nie pojmowali, iż podróż .do cudzych krajów wielkie za sobš pożytki prowadzić może; nieprzeczyłem ani przeczę tym, które wyraziłeœ. Ale zapomniałeœ mówić o szkodach stšd pochodzšcych; my zaœ nie inaczej zwykliœmy się w takowych okolicznoœciach determinować, tylko zważywszy wprzód na szali rozsšdku przeciwne z obolej strony zarzuty i argumenta. Jeżeli pożytek przewyższa szkodę, gotowiœmy się chwycić rady zbawiennej. BojaŸń nowoœci przewyższa u nas wszystkie najpożšdańszych awantażów perspektywy. Przenosiemy nad wszystko pewnoœć niewzruszonej sytuacji naszej. Przestajemy spokojnie na tym, co mamy. Małoœć chęci oszczędza potrzeb; tym łatwe dogodzenie czyni szczęœliwoœć. rawie šga nauki, a cudze ns gloria ź 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj ě @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żAPA WB‘ Žc€C8,DW"Š ^ €Eá/Şc!€F‹>Ę!Zbytki wasze czyniš was niespokojnymi. Niekontenci z tego, co macie i widzicie przed sobš, nie możecie się na jednym miejscu osiedzieć i jakby przed wami szczęœcie uciekało, gonicie go ustawicznie. Usprawiedliwiajcie, hak chcecie, czynnoœci wasze - stšd jednak poszły wasze podróże do cudzych krajów; podróże, prawda, że usprawiedliwione, jak słyszę, nie tylko wielu dowodami, ale i pospolitym zwyczajem, z wszystkim nie mniej próżne, jeżeli nie szkodliwe. Nauka obyczajów bywa, jak mówisz, najdzielniejszš przyczynš peregrynacji waszych. gdzież nie odmienia człowieka; pod czapkš, turbanem i kapeluszem równie siedzi doskonałoœć t głupstwo, nieprawoœć i cnota. Jakiekolwiek bšdŸ jest twoje zgromadzenie i towarzystwo, nie potrzeba daleko jeŸdzić, żeby poznać rozmaitoœć charakterów. Bylebyœ tylko chciał pilnie zapatrywać się na sposoby postępowania ziomków twoich, w małym okręgu postrzeżesz to, co się w całym œwiecie dzieje. Grunt człowieka zawżdy jednaki: te różnice, które rzšd, powietrze, religia czyni, pite sš tak znaczne, żeby przyrodzenie odmienić mogły. Powiedasz, że pielgrzymowaniem rozum się poleruje, i uczyniłeœ go w dawniejszych dyskursach podobnym do kruszcu, z którego rdza schodzi częstym tarciem. Trzymaj się cišgle tej komparacji, a musiszprzyznać, iż polerowany kruszec im bardziej błyszczy, tym go więcej ubywa. Wiadomoœć wielu rzeczy, ja nie wiem, czy jest człowiekowi. Snujš się naówczas zbyt obfite myœli i imaginacje; rozsšdek ledwo może wystarczyć do obierania, a częstokroć przytłumiony zbytecznš umysłupłodnoœciš, sam nie wie, czego się chwycić.Jeżeli gorzej u sšsiada niż u mnie, po co się daremnie trudzić ? Jeżeli lepiej, na co się zda takowa podróż, która mnie nauczy, że lepiej u sšsiada niż u mnie? Zmniejszy szacunek tego, co mam; da chęć polepszenia sytuacji mojej, a nie użyczajšc sposobu, uczyni mnie więcej oœwieconym, ale mniej szczęœliwym. Cóż mówić o stracieczasu w takowych włóczęgach? Co mówić okrzywdzie, która się czyni całemu towarzystwu? Twoim albowiem odbieżeniem traci jednš z częœci swoich, która może w tym samym czasie stałaby się zdatnš całemu zgromadzeniu. Nie wspominam wydatków, które pielgrzymujšcy czyni; im kraj uboższy - szkoda większa, a jeżeli nie ma w sobie takowych ciekawoœci, które by do podobnych podróży zwabiało cudzoziemców - nienadgrodzona. Odpowiesz mi może, iż dlatego chcesz drugich odwiedzać, żeby postrzegłszy, co ucudzoziemców dobrego jest, swoim ziomkom użyczyć tej dobroci? A nie postrzeżesz tam co i złego ? A te złe albożnie możesz do swoich zanieœć? Łatwiej się chwyta woli człowieczej zdradny powab złego, bo podchlebia, niżeli maksymy cnoty po większej częœci surowe i ostre. Wiele by było mówić, żebym chciał wyliczać wszystko złe, które pochodzi z tej niewczesnej ciekawoœci oglšdania rzeczy nowych. Jeœli mniemasz, że się odmiennymi coraz widoki ciekawoœć twoja nasyci i niespokojnoœć ustanie - błšdzisz. Zwyczajny to tryb pasji ludzkich, iż im się im bardziej dogadza, tym się żywiej rozpoœcierajš i krzewiš. Na koniec przyłšcz do moich uwag twoje doœwiadczenie. Oddalony od ojczyzny, od domu, niepodobna, żebyœ nie tęsknił. Pozbawiłeœ się wszystkiego dla dogodzenia niespokojnoœci twojej, a gdyby nie osobliwadobroć i opatrznoœć Istnoœci Najwyższej, byłbyœ jak twoi towarzysze życiem przypłacił ciekawoœć twojš. ROZDZIAŁ TRZYNASTY   Poranku jednego, gdyœmy się wybrali na polowš robotę, Zaszedł nam drogę jeden z mieszkańców a położywszy rękę na piersiach, rzekł: - Ojcze! mam skargę przeciw sšsiadowi... Xaoo przerywajšc dalszš jego mowę pytał: - Jestże twój sšsiad przestrzeżony od ciebie, że się myœlisz skarżyć ? Odpowiedział: - Jest... Rzekł zatem Xaoo - Zawołaj go ! Poszedł ów i po małej chwili stanšł oskarżony z oskarżajšcym. Oskarżajšcy takmówił: - Już temu drugie żniwo, jak mi nie przyszło być w zakšcie mojego lasku. Ten lasek i rolę mojš oddziela strumień od osady tego dobrego sšsiada. Na dniu wczorajszym ułożyłem sobie iœć w tamtš stronę lasku dla upatrzenia drzewa na sochę nowš. Gdy tam zaszedłem, znalazłemprzerwanš grobelkę mojš przez niedawnš powódŸ, i tš przerwš strumień się odwrócił od dawnego koryta, zakršżył róg mojego lasku tak dalece, żem obaczył sztukę gruntu i toż samo drzewo, po którem przyszedł, na drugiej stronie strumyka. Przebywszy więc wodę gdym zadšł odkopywać i podważać drzewo dla zwalenia go na ziemię, postrzegł to miły sšsiad, zbierajšcy naówczas siano z łški swojej, i nadszedłszy rzekł: "Prawy sšsiedzie. Naszliœcie mojš własnoœć; użyczyłbym jej wam z ochotš, ale jej całoœci dla dzieci moich przestrzegać powinienem. Wiecie, że ta rzeczka nas rozgranicza, nie możecie więc niczego z tejstrony używać bez naszego zezwolenia." Rzekłem mu na to, iż też same racje sš i na mojš stronę dla strzeżenia i dochodzeniaw plemienia mojego... "Miara twojej i mojejwłasnoœci równa jest, a to, co ci strumyk zwróceniem biegu przydał, nie nadaje ci prawa do mojego gruntu..." Odpowiedział nato, że przypadek ten stał się interesem nietylko nas w szczególnoœci, ale całej osady;nie mamy więc mocy rozsšdzać go, ale potrzeba, żebyœmy się udali do starszych; atymczasem póki takowe rozsšdzenie nie nastšpi, należy, żebyœmy obydwa gruntu tego nie używali... Zezwoliłem na to, jako rzecz słusznš, i dla rozprawy należytej i urzędowej udałem się do ciebie, jako starszego... Xaoo wszystkiego cierpliwie wysłuchawszy spytał się obżałowanego, jeżeli obżałujšcywszystko, jak należało w tej mierze, opowiedział. Rzekł, że nic nie opuœcił. Wtem do obudwu rzecze: - Jutro wezwę starszych naszej osady, którzy tę spraw roztrzšsnš i wraz ze mnš decydować będš; wy się stawcie porankiem na pagórku sšdowym. Poszli oni, myœmy się zostali w polu. Dziwiłem się rozważajšc sobie, że ten, który się uskarżał, nie tylko z skromnoœcišrzec swojš opowiadał, ale też o swoim przeciwniku mówił z niejakš przychylnoœciši uszanowaniem, nazywajšc go sšsiadem dobrym, miłym, prawym etc. Dobroć tak wielka przywiodła mi na pamięć indukty nasze, pełne zwyczajnie uszczypliwych ucinków i obmowy. I to mi podziwienie przyniosło, że indukta sprawy była tylko z jednej strony, zamiast żwawej repliki po naszemu. Pozwany wysłuchawszy pozywajšcego przestał na prawdzie rzetelnego opisu, a sędzia na jednostajnej informacji. Pytałem się więc mego starca, czyli we wszystkich tamtejszych sprawach ten sposób indukty. Odpowiedział, że nie inaczeji że nie widzi potrzeby gadania o jednej rzeczy stron obydwóch. Majšc między sobš kontrowersjš powinni rzetelnie opowiedzieć, co za fundament ich sprzeczki. Wyćwiczeni w miłoœci cnoty i prawdy, poznawajš łatwie, z czyjej stronysprawiedliwoœć, i godzš się; jeżeli się zaœ jaki osobliwy przypadek zdarzy, nie dufajšcnatenczas swojemu zdaniu udajš się do starszych i ich zdanie staje się dla nich wyrokiem. - U nas - rzekłem - w sprawach granicznych, gdy z obu stron gruntownych dokumentów nie masz, nakazujš przysięgę; która strona na stwierdzenie rzetelnoœci swojej imienia boskiego wezwie, ta sprawa wygra. - Bezbożni ! - zawołał Xaoo - œmiecież Istnoœć Najwyższš znieważać ? - Nie tak u nas sšdzš - rzekłem - powszechne jest zdanie, że kto sprawiedliwie przysięga, Boga chwali. Nie mogłem w tym miejscu przed nim zataić , złego używania przysišg; przysišg przy udzierżeniu urzędów, prawie ceremonialnych; przysišg granicznych bez wewnętrznej konwikcji; przysišg tuzinowych w kryminalnych sprawach; przysišg usłużnych na poparcie cudzego interesu; przysišg Rzeczypospolite, mniej deszcze ważnych niż te wszystkie. Zamknšł mi usta, pełen cnotliwej zapalczywoœci, a wzniósłszy oczy i ręce kuniebu, zawołał: - BšdŸcie błogosławione, œwięte ręce, któreœcie stosami kamieni przywaliły Laonga i towarzyszów jego! Takich by nas zbrodni nauczyli wezwani od niego cudzoziemcy. Z tego, com się od ciebie dowiedział, w dwójnasób powięltszam wdzięcznoœć ku Najwyższej Istnoœci, że nas towarzystwa waszego ustrzegła. Ty, jeżeli chcesz nam dać największy dowód przychylnoœci swój, taj przed ludem naszym zwyczaje kraju twego; nie obrażaj uszu niewinnych powieœciš rzeczy ledwo podobnych do uwierzenia. W dni kilka poszedłem na ów sšdowy pagórek. Zeszła się starszyzna, a gdy im rzecz całš Xaoo opowiedział, udali się na miejsce kontrowersji i pilnie wszystko oglšdawszy rozkazali natychmiast całej gromadzie, żeby rzeczkę do dawnego koryta zwrócić, groblę mocniejszš usypać, brzegi od przerw ubezpieczyć; a według dawnego w podobnych okolicznoœciach zwyczaju, strony obydwie starszem za pracę podziękowali, a oskarżajšcy oskarżonego na ucztš do siebie zaprosił. ROZDZIAŁ CZTERNASTY   Wiele jeszcze innych zwyczajów i ustaw od lat niepatniętnych było w tej wyspie. Wszystkie wyliczać nadto byy rozszerzyło pisanie moje, niektóre więc tylko w krótkoœci wyrażę. Historia kraju nie tylko przez powieœci starszych w ucztach obwieszczana bywa; majš ułożone pieœni opowiadajšce dzieła przodków i ich znaczniejsze przypadki . Poezja ich nie jest tak brzmišca i wdzięczna jak nasza, ale niedostatek tych ozdób nadgradza prostota tchnšca powagš. Nie znajš miłosnych kompozycji ani wolnych wyrazów, obrażajšcych modestiš. Wszystkie ich pieœni wiodš do dobrego wychwalaniem dzieł cnotliwych, występków, przeklęstwem występnych. Roku przedziały sš według obrotów słonecznych. Lata rachujš żniwami. Żeby zaœ mieli jakowe epochy, nie mogłem się o tym dowiedzieć. Przyjœcie nawet pierwszego ojca kiedy i ,jak dawno nastšpiło, nie więdzš. Xaoo, którego powierzchownoœć nie okazywała więcej nadlat pięćdziesišt, liczył wieku swego lat dziewięćdziesišt dwa. Dojœć do stu dwudziestu nie jest u nich rzecz nadzwyczajna. Nie znajšc kruszców żadnych zażywajš do narzędziów rolniczych oœci ryb wielkich, które morze częstokroć na brzeg wyrzuca. Te tak zaostrzajš tarciem jednych o drugie,iż i drzewa nimi obrabiać, i zboże żšć mogš. Pierwszy dzień nowego miesišca jest powszechnym spoczynkiem. Starsi się naówczas odwiedzalš i użytecznymi dyskursy bawiš. Młodzież wychodzi w pole iróżne czyni igrzyska, wszystkie służšce donabycia rzeœkoœci i mocy. W tych igrzyskach obola płeć równie się ćwiczy, zawżdy jednak w przytomnoœci kilku starców i matron sędziwych, żeby żadnego wykroczenia przeciw modestii i uczciwoœci nie było. Żadnego muzycznego instrumentu nie widziałem podobnego do naszych. Gdy tańcujš, œpiewajš razem pieœni do nut tanecznych akomodowane. Majš niejakie podobieństwo w œpiewaniu niektórych pieœni do sztuk naszych dramatycznych; gdy albowiem czyniš opisanie dzieł przodków, rozdzielajš się na osoby w pieœni wymienione i gdy te co mówiš, osoba reprezentujšca sama œpiewa udajšc gestami wzruszenia wewnętrzne albo akcjš reprezentowanego. Toż czyniš kolejno drudzy, reprezentujšcy inne osoby. Powieœć zaœ dzieła każdego, refleksje moralne, pochwały cnót, przekleństwa występnych wszyscy razem œpiewajš. Mięsa tak zwierzšt, bako i ryb na pokarm nie używajš; nawet wierzyć mi Xaoo nie chciał, że my tym żyjemy. Z tej obrzydliwoœci od mięsa pochodzi, iż myœlistwa nie znajš, a zwierz tamtejszy bardzo łaskawy; o lwach, tygrysach, wilkach nie wiedzš. Sarn, zajęcy, odmiennych jednak nieco od naszych europejskich - w małej jednak bardzo kwocie-widziałem. Krów i wołów majš dostatek i te chowajš w oborach dla pracy rolnej i nabiału. Wełnę owiec, przedziwnie pięknš i miętkš, dwa razy na rok strzygš; ztej - niewiasty robiš materie na odzież, kołdry i materace. Małżeństwa sš dożywotnie; o wielożeństwie, żeby gdzie mogło być, Xaoo tak dalece nie wierzył, iż ledwo mogłem mu wyperswadować, iż jest zaiste. Mniemał więc, iż te pozwolenie jest wzajemne, tak co do wieloœci żon, jako i mężów; a gdy się dowiedział, iż sami mężczyŸni nadali sobie ten przywilej, gniewał się na takš niesprawiedliwoœć. Że zawiłoœci prawne i wykręty jurystów nie majš tam miejsca, pochodzi to z szczęœliwej niewiadomoœci tej nauki, która na dobro nasze - jak nam wierzyć każš - wymyœlona, nadała umiejętnoœć zatłumieniaprawdy i usprawiedliwienia największych występków. ROZDZIAŁ PIĘTNASTY   Przechodzšc się raz sam jeden nad tym brzegiem morskim, gdziem po rozbiciu okrętu mojego był wyrzucony, zastanowiłem się myœlš nad moim teraŸniejszym stanem; poczšłem dalej rozważać wszystkie życia mojego przypadki, niedoskonale jeszcze u siebie przeœwiadczony, czylim zyskał, czy straciłna aktualnej mojej sytuacji. Gdy w zapalonej żywymi obrazy imaginacji coraz się insze myœli snuły, pod brzegiem wiszšcej nad lšdem skały postrzegłem częœć znacznš rozbitego okrętu, którš fale unoszšc wbiły w piasek brzegowy, a zwyczajny morski od. wrót zostawił naówczas oschłš. Miejsce to było na ustroniu - nie obawiajšc się więc, żeby mnie postrzeżono, skoczyłem ku temu miejscu i poznałem, iż to była tylna częœć okrętu, gdzie pospolicie bywa izdebka kapitańska i inne najszacowniejsze składy. Z ciężkoœciš przedarłem się do tej izdebki iwielem w niej rzeczy znalazł. Te, które wilgoć zepsuć mogła, zupełnie już były zbutwiałe; inne, jako to pistolety, fuzje rdza okryła, zdatne jednak być mogły do użycia. Nie mogłem napaœć oczu tak niespodziewanš zdobyczš. Żeby więc ukryć przed obywatelami tamtejszymi korzyœć mojš, poszedłem pod bliskš skałę i znalazłszy w miejscu nieznacznym sporš pieczarę, skrzętnie tam zaczšłem znosić łupy moje. Jużem był prawie wszystkie zgromadził, gdy w jednym kšcie izdebki kapitańskiej postrzegłem nieznacznš kryjówkę, której przykrycie odstawało trochę od reszty podłogi; zerwałem jš natychmiast i pierwszy raz od lat trzech blask złota w oczy moje uderzył. Lubo ów kruszec na tamtym miejscu do niczego zdatnym być niemógł, przecież słodki pamięć tego, do czego przedtem służył, tak dalece rozżarzyła imaginacjš mojš, iż nie mogłemsię wstrzymać od najżywszego radoœci uczucia. Poznałem z cechy, iż te pienišdze były luidory francuskie; przeniosłem je spiesznie do pieczary; a że już słońce skłaniało się ku zachodowi, żeby mieszkańcy nie domyœlili się o przyczynie spóŸnienia mojego, udałem się jak najspieszniej do osady. Przez całš noc oka zmrużyć nie mogłem. Widzšc się być posesorem znacznego skarbu żałowałem niezmiernie, iż zostawałem w takim miejscu, w którym mi żadnej korzyœci przynieœć nie mógł. Stawiałem się myœlš w ojczyŸnie i natychmiast kupowałem wsie, miasta, budowałem pałace, plantowałem ogrody. Byłem nieszczęœliwym wœród szczęœcia mego, majšc, a użyć nie mogšc tego, co mi jak na przekorę los, i w pieszczotach swoich fałszywy, i zdradny, użyczył. Skoro tylko nazajutrz słońce zeszło, poszedłem do mego gospodarza, a zmyœliwszy ciężki ból głowy opowiedziałem, iż dzień cały strawię na chodzeniu dla nabycia sił przy diecie i egzercytacji . Chętnie zezwolił; ja zaœ wzišwszy z sobš nieco pokarmu, chyżej niżstrzała pobiegłem do moich łupów. Nim jednak przyszło egzaminować to, com ukrył w pieczarze, zobaczywszy wprzód, że rzeczy nie były tknięte, puœciłem się znowu na nowš zdobycz, a szukajšc po wszystkich kštach owej sztuki okrętu, zdobyłem zostawionš w jednym kšcie pakę;tę odbiwszy znalazłem ksišg wiele, niezupełnie jeszcze przemokłych i zbutwiałych. Dostało mi się jeszcze znaleŸćbaryłkę prochu i worek kul i œrutu. Zniosłem te drogie sprzęty do mojej pieczary, a gdym się raz jeszcze zapuœcił ponad brzeg, patrzšc, jeżeli kogo z mieszkańców mnie szpiegujšcego nie obaczę, postrzegłem o kilka stajań stojšcšprzy brzegu łódŸ, zapewne od owego okrętu. Poszedłem ku niej, nic nie znalazłem prócz dwóch wioseł; zaprowadziłem jš natychmiast w bliskie ujœcie rzeczki do morza wpadajšcej. Tam powrozem, którym był z okrętu zdobył, przywišzałem jš do jednego drzewa w takowym miejscu, gdzie gęsta zaroœl zupełnie jš od oczu ciekawych zasłonić mogła. Wróciwszy się nazad do pieczary, dopiero spokojnie zaczšłem egzaminować bogactwa moje. Przystšpiłem najsamprzód do szkatuły i worków z pieniędzmi; znalazłem w złocie czerwonych złotych francuskich podwójnych sztuk 4862, pojedynczych 3716;rawie šga nauki, a cudze ns gloria ź 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj ě @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żGP‹)!HŰc"€Iő>8"J3>b#€Kq+n \$€Lß8*%€monety niewiele było. Oprócz tego w osobnym szkatuły puzderku diamentów znacznych, jeszcze nie bryliantowanych, kilkadziesišt, mniejszych kilkaset; kamieni kolorowych, rubinów, szmaragdów, szafirów bardzo wiele. Że zaœ osobliwym szczęœciem do owej szkatuły woda nie zaszła, zdobyłem kilka fascykułów papierów; te wzišłem do siebiechcšc je spokojnie w domu przeczytać. Ksišżki, że były po częœci zamokłe, wydobyłem z Baki i rozłożyłem na piasku, żeby się wysuszyły. Reszta sprzętów takowa: Dwie fuzje, trzy pary pistoletów, cztery szpady. Perspektywy dwie przemokłe i niezdatne. Tršba morska do gadania na dal. Zegarków złotych trzy, jeden z repetycjš. Waza srebrna, półmisków szeœć, talerzy dwanaœcie. Klatek drucianych siedm, znać jeszcze byłopo piórkach, że w nich były papugi. Pudło, gdzie musiały być peruki, co można było poznać z wieloœci włosów, zsiadłej pomady i zapachu bergamotte. Do tej obserwacji i to mi niepomału pomogło, gdym znalazł w tymże pudle żelazek dwie do papilotów i jedne do tupetu. Skrzypców trzy popsutych, lutnia, dwie parijedna waltornia. Szkatułka drzewa de mahoni, w mosišdz oprawna; w niej dwanaœcie flaszek wódki lewandowej. Tabaki de Marocco funtów czterdzieœci dwa; ta zupełnie była zepsuta. Resztę, jako to: suknie, bielizny, woda morska zżarła. Były jeszcze obrazy, ale z tych farba zeszła i nie można było rozeznać, co mogły reprezentować. ROZDZIAŁ SZESNASTY   Słaboœć wczorajsza zasišgnęła dzień następujšcy. Pod tym więc pretekstem, wzišwszy z sobš prowiant; pospieszyłem do moich skarbów. Dowiedziawszy się z papierów, iż okręt rozbity był armatora francuskiego miasta de S. Malo, znalazłem między nimi weksle: jeden do Amszterdamu na 12 000 czerwonych złotych, drugi do Londynu 22 000 czerwonych złotych; trzy do Genui, każdy na 6500 czerwonych złotych. Nie gardziłem i tš zdobyczš, w nadziei, że może się zda kiedykolwiek; zachowałem jš ze złotem. Żeby nie popaœć jakowej suspicji u Nipuanów z okazji częstych moich przechadzek, umyœliłem za powrotem dać znać mojemu starcowi, iż postrzegłem częœć okrętu krajów naszych; żeby zaœ nie pomiarkował, iż zdobycz w nim znalezionš dla siebie zachowałem, zaniosłem nazad doizby rotmańskiej a fuzjš jednš, pistoletów dwa zardzewiałych, instrumenta muzyczne i pakę z wysuszonymi już księgami; te zaœ umyœlnie dlatego, abym mu je potem tłumaczšc dał uczuć, jakeœmy w rozmaitych naukach biegli. Stało się tak, jakem ułożył. Xaoo, nie tak ciekawy, jak pragnšcy zabieżeć szkodliwej w skutkach ciekawoœci współobywatelów, równo z œwitem poszedłze mnš do owej reszty rozbitego okrętu. Oglšdał każdš częœć pilnie, pytał się o przyczynę i zdatnoœć każdej. Fuzje i pistolety, gdym mu ich użycie opowiedział, wrzucił w morze, ksišżki pozwolił zanieœć z sobš, instrumenta w okręcie zostawił. Nazajutrz zwołał starszych i nimem się obudził, już oni spalili to, co się z owego okrętu zostało. Obudził mnie za powrotem swoim i opowiedział, co starsi wraz z nim uczynili; że zaœ w powszechnoœci o łodzi mówił, zlškłem się niezmiernie, czy nie natrafili na owš, któršm w zakryciu drzew nadbrzeżnych zostawił. Prosił mnie za tym,żebym mu tłumaczył, co księgi w sobie zawierały; obiecałem, z tym jednak dokładem, żeby mi pozwolił czasu do rozpatrzenia się w nich należytego. Zasiadłem nad tš pracš, a że wszystkie były francuskie, łatwe mi były do zrozumienia. Nie kładę ich regestru, ile że od tak dawnego czasu nie mógłbym sobie wszystkich tytułów przypomnieć; to wiem, iż znalazłem komedie Moliera, romansów trzydzieœci oœm, o ekonomii politycznej ksišg cztery, aryj de'l opera comique zbiór wielki, Anakreonta z kopersztychami, Newtona Filozofii tom trzeci, sposób robienia pasztetów i cztery planty Paryża. Po wyszłych dniach kilku naglił mnie Xaoo, żebym mu opowiedział cokolwiek z tego, cote księgi w sobie zamykały. Tłumaczyć wdzięk pieœni Anakreontowych obywatelowi wyspy Nipu byłaby rzecz trudna i niewczesna, nadto była w nich wielka różnoœć od tamtejszych. Żeby można było grzeczne kłamstwa pisać, naród tamtejszy tego nie pojmował, musiałem więc romanseporzucić. Arie opery nie miałyby szacunku unie znajšch się na muzyce. Filozofii zaœ Newtona nie rozumiałem. Udałem się więc do Moliera i z tychże własnych pieœni wzišwszy asumpt zaczšłem mu eksplikowaćnaturę komedii, jako być powinna szkołš obyczajnoœci pod pokrywkš zabawy, prezentujšc jak najnaturalniej w wyobrażeniu charakterów ludzkich, jak cnota przeszkody zwycięża, jako występek,kiedyżkolwiek odkryty, na złe wychodzi. - Prawa u nas - rzekłem - karami występkistraszš. Napominania starszych przekładajš łagodnymi, niemniej jednak dzielnymi sposoby wszystkie życia towarzyskiego obowišzki; komedia równie dzielnego, a może skuteczniejszego sposobuna ohydzenie występków używa wyœmiewajšc występnych tak dalece, iż częstokroć, czego poważniejsze œrodki nie potrafiły, ten sposób dokazał. Wzgarda osobliwym sposobem obraża miłoœć własnš; stšd. żart dzielnoœć swojš bierze, byleby był uczciwy i umiarkowany. Chcšc to, com mówił, przykładem wesprzeć, udałem się do tłumaczenia jednej komedii Moliera; a chcšc dać mu do zrozumienia, jako jego maksymy, nadto surowe, sadziły nas zbyt ostro, wybrałem Mizantropa. Jakem po dniach kilku tłumaczenie skończył i jemu przeczytał, rzekł Xaoo: - Musiał się dobrze znać na ludziach ten, który tę rzecz napisała Namiętnoœci dobrzesš wyrażone, zbytek osobliwoœci doskonale wytknięty. Ale zda mi się, iż autor kilku rzeczy w tym swoim dziele nie postrzegł. Najprzód albowiem, czynišc swojego odludka cnotliwym, zdał się nieznacznie przestawać na tym, iż cnota ma w sobie jakowšœ odrazę. Cnotliwemu mizantropowi odjšł największy cnoty zaletę - roztropnoœć, gdy umieœcił w ustach jego niedyskretne i niewczesne krytyki. Przydał mu nadto zbytecznš miłoœć własnš, gdy go wystawia idšcego wbrew obojętnym nawet zwyczajom towarzystwa. Nie takie sš, mój synu, prawdziwej cnoty znamiona: Czuje prawy człowiek róŸnicę postępków swoich, ale go te uczucie w pychę nie podnosi. Ma wstręt naturalny od towarzystwa występnych, ale się go nie chroni, wtenczas osobliwej, gdy poznać może, iż jego przykład może być zdatnym. Nie przywdziewa na siebie postaci osobliwej, żeby nie czynił od siebie wstrętu. Ile możnoœci słodzi przykre czasem przepisy obowišzków, żeby zbyt surowa z pierwszego wejŸrzenia powierzchownoœć nie odraziła umysłów między złem, a dobrem chwiejšcych się. Możeœ chciał uczynić delikatnš komparacjš dyskursów tego mizantropa z moimi i nie powinienem mieć ci za złe tek myœli, ile jeszcze do naszych zwyczajów niezupełnie wdrożonemu. Ale racz uważyć, iż z zdań zadziedziczałych, z prewencji niewykorzenionych, nie ja względem ciebie, ale ty względem nas jesteœ osobliwym człowiekiem. Ciebie więc do nas przystosować moim jest obowišzkiem, a przeto dzielniejszych używać sposobów muszę, gdy z tobš mówię o narowach ludzi,w poœrodku których urodziłeœ się i wychował. Gdyby mi z wami żyć przyszło, nie chciałbym się różnić od ornych najmniejszš powierzchownoœciš; szedłbym œlepo za waszym przykładem w tym wszystkim, co by się nie tykało istotnych obowišzków. Jeżeliby jednak bez uszczerbku cnoty nie można ujœć osobliwoœci, przyznaję się szczerze, iż wolałbym ujœć za dziwaka, odludka i mizantropa niż być modnie niepoczciwym. ROZDZIAŁ SIEDMNASTY   Prawdę powiedzieli starzy, iż słodki dym ojczyzny. Widoki europejskie wzbudziły we mnie chęć widzenia Europy. Złoto, lubo w tej wyspie do niczego niezdatne, uładziło mnie zupełnie. Stałem się chciwym bez nadziei zysków, trwożnym w zupełnym bezpieczeństwie. Posesor znacznego skarbu, czułem ustawicznš niespokojnoœć, formowałem projekta, rachowałem zyski, roztrzšsałem istotę mojego dobrego mienia.Gdy zaœ nad tym zastanowić się przyszło, iż na mojej wyspie żadnego z tych projektów do skutku przywieœć nie można było, wpadałem w rozpacz, i narzekałem na igrzysko losu mojego, któren mi wtenczas dodawał sposobów, kiedym z nichkorzystać nie mógł. Jużem się był przyzwyczaił do sposobu życia Nipuanów; jużem zaczynał doznawać skutków szacownej spokojnoœci. Kruszec złoty, nie doœć że mnie uczynił nieszczęœliwym w Europie, dognał za œwiatem. Pasowałem się nieskończenie samz sobš. Przywodziłem sobie na myœl niesposobnoœć korzystania z tego złota, niepodobieństwo wydobycia się z wyspy, hazard podawania się na nowe niebezpieczeństwa, niewdzięcznoœć ku dobrodziejom. Te i inne uwagi konwinkowały zupełnie rozum, serce się jednak temu wszystkiemu statecznie sprzeciwiało. Jużem był przedsięwzišł uczynić heroicznš ofiarę, i to złoto wraz ze wszystkimi ornymi Europyzdobyczami w morze wrzucić, ale gdym kilka worków z jaskini wydobył, takim wstręt uczuł od wykonania tego zamysłu, iż widzšc, że się żadnym sposobem przezwyciężyć nie mogę, przedsięwzišłem na owej zachowanej z okrętu łodzi puœcić się na zgubę oczewistš prawie, byle z tej wyspy wynieœć. Postrzegł nadzwyczajne moje pomieszanie Xaoo, jam wszystko składał na słaboœć zdrowia, dla tego najbardziej, żebym pod pretekstem przechadzki mógł częœciej nawiedzać skarby moje. Powieœć starca o Laongu owym utwierdziła mnie w zdaniu, iż wyspa Nipu nie musiała być, nadto oddalona od ziem innych mieszkalnych. Co zaœ powiedał o prezentachjemu danych, to mnie upewniało, iż musiałybyć tam osady europejskie. Odwiedziłem więc łódŸ mojš i gdym jš opatrywał, znalazłem, iż w niwczym nie była uszkodzona. Zrobiłem do niej maszt; sporzšdziłem żagle, wiosła były na pogotowiu. Rozdzieliłem łódŸ na trzy częœci: pierwsza miała w sobie zawierać prowiant, druga wodę w beczkach, trzecia sprzęty i skarby.Miejsce na proch było osobliwe, fuzje i pietolety dobrze opatrzone; tak zaœ skrzętnie chodziłem koło tego wszystkiego,iż w dni kilka o już było na pogotowiu. Żałowała niezmiernie, iż się był zupełnie popsuł kompas morski - byłby służył do dyrekcji żeglugi model. W tej więc niepewnoœci postanowiłem u siebie zmierzać zawżdy ku zachodowi: ile albowiem mogłem miarkować, od wschodu był jednostajny kurs okrętu naszego, a przez dni dwadzieœcia szeœć żadnej ziemi nie postrzegliœmy. Miarkowałem przeto, iż w przeciwnej stronie znajdš się owe osady od Laonga odkryte. Jużem był wszystkie moje sprzęty, skarby,prowianty i amunicje upakował, gdy raz według zwyczaju przyszedłszy z rana do mojej łodzi, postrzegłem, iż jej nie było. Żem tego momentu nie umarł albo z rozpaczy nie skoczył w morze, osobliwš w tym Opatrznoœć boskš uznaję dotšd. Stanšłem w miejscu hak wryty i utraciwszyzupełnie przytomnoœć przetrwałem w tym stanie nieczułoœci czas niemały. Ocknšwszysię niejako, poczšłem rzewno płakać, a widzšc, że próżny żal do niczego nie pomoże, szedłem rzeczkš ku morzu. Wtem postrzegłem, jako zwyczajny morski odwrót w toż właœnie miejsce łódkę mojš prowadził. Skoczyłem wpław ku niej, a bojšc się podobnych przypadków, majšc wiatr po temu, puœciłem się na morze. KONIEC KSIĘGI DRUGIEJ KSIĘGA TRZECIA ROZDZIAŁ PIERWSZY   Zaprzštniony jedynie nadziejš kiedyżkolwiekwidzenia ojczyzny, odmianš sytuacji ukontentowany, zapomniałem o teraŸniejszym niebezpieczeństwie. Wiatr pomyœlny pędził mojš łódkę; ja, zamyœlony,siedziałem w niej spokojnie. Po doœć długiej chwili, gdym się za siebie obejŸrzał, a brzegi wyspy Nipu w oddaleniuniknšć poczynały, dopiero, niby ze snu obudzony, potrzegłem zuchwałoœć postępkumojego. Żal postradanego towarzystwa poczciwych ludzi opanował serce moje; łzyobfite, tym prawdziwsze, ile bez œwiadków,były hołdem powinnym ich cnocie, dowodemwdzięcznoœci za tyle dobrodziejstw wyœwiadczonych. Gdyby te sentymenty mogły były przezwyciężyć płochš nadzieję zobaczenia ojczyzny, byłbym się zapewne nazad wrócił; ale w tej sprzeczce przeciwnych pasji cišżyła nie tak może miłoœć ojczyzny,jak wdzięk nowoœci. Zniknšł widok opuszczonego kraju zupełnie, a z nim chęć powrotu. Sam jeden: pan, sternik i majtek okrętu mego, ku wieczorowi dopiero posiliłem się nieco, a gdy nieznacznie sen miły zamykać poczšł znużone powieki, poruczyłem się losowi, a bardziej Opatrznoœci boskiej, nie opuszczajšcej tych, którzy w niej ufnoœć swojš pokładajš. Gdym pierwszy raz nazajutrz oczy otworzył, już słońce zmierzało ku połowie swojego biegu. Patrzyłem na wszystkie strony, jeżeli gdzie brzegu albo płynšcego okrętu nie obaczę, ale usiłowania moje były nadaremne. Perspektywy, z których jednš byłem cożkolwiek naprawił, nic mi nie reprezentowały w najdalszej odległoœci nad smutno jednostajny widok morza. Drugi ten dzień żeglugi przy dobrym wietrze oszczędzał mi pracy, ale natychmiast snułysię nieustannie myœli niektóre pocieszne, daleko jednak więcej było żałosnych i trwożliwych. Przeszedł pierwszy impet porywczej chęci oglšdania obczyzny, a żal coraz się większy wina wiał porzuconych mieszkańców wyspy Nipu. Przez dni oœm płynšłem, gdzie mnie mitry niosły; dziewištego, widzšc, że już znacznie prowiantów ubyło i woda zaczynała się psować, zostawałem w ustawicznej niespokojnoœci, upatrujšc co moment brzegu lub okrętu. Gdy już dzień jedenasty przyszedł, postrzegłem w sobie znaczne opadnienie z sił, których i szczupły, i nadpsuty prowiant krzepić nie mógł. Przystšpiły za tym myœli pełne rozpaczy, radzšce uniknšć długiej męczarniodważnš rezolucjš. Ale ten sam nadziei promyk, też same dzielne do serca słowo, które wstrzymało rękę po rozbiciu okrętu, zbawiennym religii œwiatłem rozpędziło mgłę zaœlepienia mojego. Gdy noc nastšpiła,chociażem się silił do snu, niespokojnoœć wewnętrzna nie pozwoliła mi spoczšć. Czekałem z największš niecierpliwoœciš dnia. Przyszedł ten, który miał życie moje dokończyć. Wschód słońca, każdemu stworzeniu miły, mnie był przyczynš żalu; płakać poczšłem rzewnie nad tym miłym, ale już ostatnim życia mojego widokiem. Prowiantów tyle tylko było, ile na ten dzień wystarczyć mogło; i lubo mógł-bym, co do życia, kilka dni deszcze bez posiłku przetrwać, osłabienie zupełne nie dawało mi nadziei doczekać dnia jutrzejszego. Póki jednak cokolwiek sił stawało, ostatnich dobyłem na zawieszenie u wierzchu masztu wielkiej sztuki białego płótna z owego rozbitego okrętu zachowane, w tej nadziei, iż może ów znak postrzeże jaki przejeżdżajšcy okręt i mnie, zemdlonego, z tek toni wydŸwignie; sam zaœ, już nie mogšc się na nogach utrzymać, położyłem się wœród czółna, oczekiwajšc ostatniego losu. ROZDZIAŁ DRUGI   Już się zabierało ku zachodowi. Ja w ostatnim stopniu .osłabienia zostajšc byłemw stanie człowieka na poły uœpionego, gdy zdało mi się usłyszeć odgłos niby wystrzelonej z daleka harmaty. Mniemałem,iż to był skutek zbyt natężonej imaginacji, inie uczynił przeto żadnej impresji, wtem, gdy tenże odgłos mocniej powtórzony usłyszałem, porwałem się w tym punkcie ibez pomocy perspektywy postrzegłem okręt ku mnie się zbliżajšcy. Z jakš radoœciš osšdzony na œmierć i już naplac wyprowadzony winowajca wyrok łaski i odpuszczenia słyszy, z takim właœnie uczuciem obił się o moje uszy głos z okrętu przez tršbę morskš, każšcy mi się podobno zbliżyć; nie zrozumiałem albowiem języka. Porwałem się do wiosła, ale osłabione ręce upuœciły go; postrzegli to z okrętu i natychmiast spuszczono łódŸ; która zbliżywszy się ku mojej, dała mi poznać z stroju Hiszpanów. Wzięto mnie do łodzi, a mojš ku okrętowi majtkowie zbliżyli. Rzeczy, którem mieł, wniesione były na okręt, łódŸ puszczona na morze. Kapitan, jakem mógł z pierwszego wstępu zmiarkować, człowiek dumny, surowy i mało mówišcy; kazał mnie na dół zaprowadzić i dać posiłek. Ledwom mógł skosztować suchara, który przyniesiono, ale kieliszek wina, któregom od lat kilku niekosztował, taki we mnie skutek sprawił,. jakbym zażył kordiału. Gdy więc po niejakiej chwili chciałem wstać z łóżka i podziękować kapitanowi za uczynnoœć, a zarazem rzeczy moje odebrać, usługujšcy mi powiedział francuskim językiem, iż rozkaz kapitana był, aby mnie z izby nie puszczano póty, póki rzeczy przy mnie znalezione wyegzaminowane nie będš. Zdjęła mnie bojaŸń, żebym nie poszedł o nauki, a cudze ns gloria ź 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj ě @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żM`“3%NóÚ Q&€OÍfc'€P3"A$'Qt'uc(€Ré5š (Sƒ7ĺ5)€szkodę; kontent jednak, żem życie zachował, uœmierzyłem jš i prosiłem tego,który mi usługował, aby mi powiedzieć raczył, w jakim zostawałem okręcie z jakimi ludŸmi. Potwierdził mnie w pierwszym zdaniu, iż okręt był hiszpański; powracał z zabranymi w Afryce niewolnikami do Ameryki, aby ich tam oddałdo kopania kruszców w Potozie. Kapitan zwał się Don Emanuel Alvares y Astorgas y Bubantes. Miejsce, w którym byliœmy, nie było oddalone od brzegów meksykańskich nad pięć dni drogi; jeżeli nam wiatry posłużš. Resztę dnia strawiłem odpoczywajšc w izdebce mojej, nie bez bojaŸni jakowej przygody. Sen smaczny nieznacznie mnie uspokoił; nazajutrz zupełnie czerstwy obudziłem się około południa. Dziwno mi było, że żadnej dotšd nie miałem od kapitana rezolucji, gdy więc z tej właœnie przyczyny w wielkiej zostawałem niespokojnoœci, otworzyły się drzwi nagle, weszło do izby kilku żołnierzy i porwawszymnie z łóżka, wsadzili na nogi kajdany. Chciałem się bronić, ale moc i gwałtownoœćoprawców moje usiłowania uczyniła daremne. Nie wiedzšc, co się ze mnš dzieje, dałem się prowadzić, gdzie chcieli. Spuœcili mnie na dół okrętu i przykowawszydo sporego łańcucha w miejscu ciemnym i smrodliwym, zostawili wpółżywego. Nie uważałem z poczštku, gdzie mnie osadzono;głosy pomieszane języków nieznajomych, płacz rzewny i jęczenia przerwały mojš nieczułoœć. Przypatrujšc się więc pilnie nędznym kompanom, poznałem, ile ciemnoœćmiejsca pozwolić mogła, żem był między Murzynami, których wieziono do kopania kruszców. Chciałem próbować, jeżeli który nie mówił jakiego z tych, które umiałem, języków, ale żaden mnie nie zrozumiał; próbowałem języka Nipuanów - i ten im byłniewiadomy; płacz i jęczenie jedynym było wszystkich odgłosem. Dopomogłem im sowicie, a gdy ku wieczorowi przyniesiono strawę, dał mi nasz strażnik połowę spleœniałego suchara; kilka wiader nadpsutej wody były naszym wspólnym napojem. ROZDZIAŁ TRZECI   Nie spodziewałem się nigdy, lubo niedawno w tak okropnej zostajšcy sytuacji, żeby mnie los jeszcze okropniejszy czekał. Owe strzelanie z armaty, którem mniemał hasłem życia, było wyrokiem nieszczęœcia mojego. W porównaniu teraŸniejszej sytuacji œmierć, którejm prawie cudownie uszedł, zdawała mi się być portem najszczęœliwszym po przykrej żegludze. Łzybyły moim pokarmem, a rozpacz, która mnie z poczštku wprawiła w stan nader gwałtowny; zostawiła mnie na koniec w zapomnieniu i nieczułoœci. Po kilku dniach przyszedłem nieco do siebie; żal ciężki nastšpił po rozpaczy i nieczułoœci. Myœl niespokojna szperała ciekawie w dalszych moich obrotach i lubo byłem przeœwiadczonym, iż po to wieziony byłem, ażebym w wnętrz. noœciach ziemi kruszce kopał, przecież głos jakowyœ wewnętrzny powtarzał niekiedy, iż przyjdzie czas taki, w którym się to zakończy. I to mnie niepomału orzeŸwiło, gdym sobie przypomniał, że miałem zaszyte w szkaplerzu weksle owe, którem był w okręcie zdobył. Na tym fundamencie ułożyłem plantę uwolnienia mojego, majšc nadzieję, iż kiedyżkolwiek człowiek jaki miłosierny nawiedzi nasze podziemne mieszkanie; a natenczas, upewniwszy go wprzód o znacznej nadgrodzie, dam mu weksel do zmieniania i tymiż pieniędzmi przez niego niby wykupionym zostanę. Łatwo mi było zgadnšć przyczynę nieszczęœcia mojego; pochodzšcš z łakomstwa kapitana, który zapewne chcac z zdobytych skarbów korzystać musiał udać przed swoimi ludŸmi, iż poznał z papierów moich, jako byłem z liczby zbójców morskich albo tych, którzy zakazane - w tamtych stronach towary przewożš. Przypomniawszy sobie ucieczkę zNipu, stan mój uznałem sprawiedliwš karš niewdzięcznoœci, a umocniony refleksjami, postanowiłem znosić jak najcierpliwiej przykroœć niewoli i ile możnoœci korzystać z tej próby, którš na mnie los srogi przepuœcił. Jakoż przyznać mogę, iż ten stan najlepszšbył szkołš życia mojego. Czego Xaoo nie dowiódł, kajdany hiszpańskie wyperswadowały. Nauczyłem się tam, jak należy przestawać spokojnie na tym, co loszdarza, nie szukajšc fantastycznych plant iprojektów przyszłego szczęœcia; jak niestatecznoœć umysłu jest Ÿródłem wewnętrznego niepokoju i istotnych nieszczęœliwoœci; na koniec, jak zbytnia chciwoœć dobrego mienia przywodzi do ostatniej nędzy tych, którzy nie umiejš sobie powiedzieć, że już dosyć. W tych i podobnych warunkach strawiłem cały czas podróży mojej. Przewłókł się jejtermin dla niestatecznych wiatrów, a tymczasem głodem, niewczasem i rozmaitymi niewygodami strudzeni niewolnicy umierali codziennie, a gdyœmy u brzegów hiszpańskiej Ameryki stanęli, ledwo ich trzeciš częœć do pracy zdatnych rachowano. Stanęliœmy u portu, tam niedługo zabawiwszy zaprowadzono nas do Potozu. Największym osłodzeniem nieszczęœcia mojego naówczas było zapatrywanie się na ten œwiat nowy. Każdy widok był niezwyczajny. Zwierzęta, ptastwo, drzewa,zioła, owoce - wszystko różni się od naszych i w porównaniu wszystko zapewne nas przewyższa. ROZDZIAŁ CZWARTY   Zwyczajny to jest sposób mówienia, iż imaginacja nasza zbyt się daleko zapędza i powiększa rzecz, której się bojemy. Gdym wszedł pierwszy raz w podziemne Potoza pieczary, poznałem, iż ta powszechna maksyma może mieć swoje ekscepcje. Okropnoœć miejsca, stan nędzny i gorszy odbydlęcego pracujšcych niewolników, dzika srogoœć doglšdajšcych - wszystkie te złšczone okolicznoœci czyniš te miejsce zbiorem tego wszystkiego, cokolwiek najnieszczęœliwszym człowieka uczynić może. Lubo przygotowany do cierpliwoœci, uczułem przecie powszechnš w sobie rewolucjš, gdy mnie w ten grób żywego wpychano. Trzeba się było, choć poniewolnie, jšć do roboty. Czerstwy jeszcze, bo młody, zaczšłem te pracowite rzemiosło. Starałem się ile możnoœci wykonywać to wszystko, co mi rozkazowano; nie byłem, jednak tak szczęœliwym, żebym powolnoœcišmógł zmiękczyć stalowe serce urzędnika, który nas doglšdał. Głos lego przeraŸliwy powtarzały echa podziemnych lochów; ten zaœ głos fatalny był poprzednikiem chłosty, winnym i niewinnym zarówno udzielanej. Gdyby ci, którym złoto zdaje się być najpotrzebniejszym do życia żywiołem, ci, którzy na to wszystkie siły wywnętrzajš, żeby hak najwięcej kruszcu tego zgromadzić, gdyby ci, mówię, za każdym naupodobany ten kruszec wejŸrzeniem chcieli pomyœleć, wielu łzami przy wydobyciu swoim oblany jest, uœmierzyliby chciwoœć swojš, oszczędziliby miliony nieszczęœliwych ludzi, którzy stajš się ofiarš ich łakomstwa. Zagrzebany w tych pieczarach, przypomniałem sobie nieraz, jak niesłusznie gniewałem się na Nipuanów, gdy nasze europejskie narody i mnie samego dzikim zwali. Nie wiedzieli ci dobrzyludzie i połowy przyczyn, dla których ten tytuł nam się sprawiedliwie należy. Ze złoto nie przynosi szczęœcia - przykład z Nipuanów; że złoto, dogadzajšc zbytkom małej częœci obywatelów, za jednego szczęœliwego dziesięciu nędznych czyni, to probuje œwiat Nie mogšc się z nikim rozmówić starałem się nauczyć języka hiszpańskiego, doœć łatwego tym, którzy po włosku mówiš. Jakoż wkrótce tyle umiałem, ile potrzeba było da potocznego dyskursu. Między wielu, którzy odwiedzali pieczary nasze, postrzegłem raz sędziwego Amerykanina. Ten, jakem się potem dowiedział, niedaleko Potozu majšc swojš własnš osadę i handlem się bawišc ,odwiedzał niekiedy pracujšcych niewolników, cieszył łagodnymi słowy, słabych opatrywał w ich nieuchronnych potrzebach, od wszystkich przeto miany był za powszechnego ojca. Sami nawet dozorcy szanowali go. Przechodzšc raz około mnie ów Amerykanin, a widzšc nad zamiar znędznionego, dał mi kilka sztuk tamtejszejdrobnej monety. Przyjšłem z wdzięcznoœciš, a zdziwiony takowym procederem dzikiego człowieka (był bowiem z liczby narodów Hiszpanom nie podległych), starałem się poznać go lepiej igdy drugi raz przyszedł i mnie jałmużnš opatrzył, rzekłem: - Skšd pochodzi twoje nade mnš miłosierdzie? - Jesteœ człowiek tak jako i ja - odpowiedział. Proste, ale pełne najwyborniejszej nauki stawiły go w oczach moich godnym obywatelstwa wyspy Nipu. Zabrawszy z nim przyjaŸń i poufnoœćsłodziłem jego rozmowš przykroœć mojej niewoli; on, z swojej strony, powzišwszy ku mnie dobre serce częœciej mnie nawiedzał. Nauczyłem się od niego, iż był obywatelem, narodu onego i miał osadę swojš wzgłšbsz kraju. Gdym mu opisywał obyczaje i sposób życia Nipuanów, rzekł mi, iż ta osada wtenaczaszapewne musiała być uczyniona, kiedy Hiszpani Amerykę posiedli. - Zapewne - rzekł dalej- któren z naszych nieszczęœliwych kacyków uciekajšc z własnego kraju puœcił się na morze i tę wyspę zaludnił. Co mi albowiem o Nipuanachpowiedasz, zgadza się zupęłnie z charakterem i sposobem myœlenia dawnych naszych ojcóww. Cokolwiek bšdŸ, czyli oni od Amerykanów, czyli od was pochodzš, zatrzymujš, jak widzę, charakter nasz właœciwy i sš wiernym wyobrażenieni tego,co tu się działo przed przyjœciem Hiszpanów. W historiach waszych napisano jest, iż zastaliœcie w tutejszej ziemi ludzi dzikich, srogich, zapalczywych, zdradnych zabójców; podobno autor z siebie lub sobie podobnych brał model takowej definicji. Niemogšc pojšć skutków waszej industrii, z poczštku mieliœmy was za bogów albo przynajmniej ze stworzenia doskonalszego od nas rodzaju. Żeœmy za dyszeniem ogromnego łoskotu waszej strzelby domów odstšpili i w lasy uciekli, z tej przyczyny nie mieli racji Europejczycy mianować trwożnymi tych, którzy rozumieli, iż piorunami na nich rzucacie. Charakter nasz skłonny jest do dobroci, alepodległy gwałtownym wzruszeniom; stšd poszło, jak zwyczajnie u zbytecznie dobrych, iż gdyœcie nas wprawili w rozpacz, byliœcie niekiedy œwiadkami zbytecznej zemsty i okrucieństwa. Ale i w tym punkcie kto by nas chciał usprawiedliwić, niech się w naszym stanie postawi, a uzna, że nie doœć się jeszcze mœcili ci, których najniegodziwszymi podstępy łudzono, zdzierano ze wszystkiego, męczono bez względu na fundamencie nie inszego zapewne prawa, tylko zdrady, przemocy i łakomstwa. ROZDZIAŁ PIĽTY   W wielorakich z owym Amerykaninem dyskursach miałem sposobnoœć opowiedziećmu wszystkie życia mojego przypadki; prosiłem go na koniec, żeby myœlał o sposobie wybawienia mnie z tej niewoli. A że przeœwiadczony o tym zupełnie zostawałem, iż był człowiek gruntownie poczciwy, oœmieliłem się powierzyć mu, iż miałem na sobie znaczne weksle, którymi można by mi się wykupić; ale niewiadomy sposobu mieniania wekslowego, ów Amerykanin nie œmiał się tego podjšć; obiecał jednak w czasie przywieœć mi Europejczyka, swego przyjaciela, za którego cnotę ręczył. Czekałem owego wybawiciela dwa miesišce i stšd zaczšłem wpadać w znacznš melancholiš i słaboœć. Postrzegł to ów dobry starzec, i ile możnoœci uczęszczał domnie cieszšc mnie nadziejš przyjazdu owego przyjaciela. Jużem zaczynał wštpić o szczeroœci jego, mniemajšc, iż z miłosierdzia próżnš mnie nadziejš łudzi, wtem dnia jednego przybiega do mnie z radoœciš, obiecujšc, iż za dni kilka stawi się z przyjacielem. Te dni kilka stały mi siękilku wiekami. Czwartego dnia przyszedł, a z nim człowiek już niemłody, lecz jeszcze sił czerstwych i dobrej kompleksji. Strój jego był nader prosty. Suknie z szarego cienkiego sukna, bez fałdów, z małymi guzikami, kapelusz na głowie rozpuszczony,włosy zaczesane, po częœci już siwe, beż żadnej fryzury, wreszcie wszystko w największym porzšdku i ochędóstwie. Gdy mnie pokazał, przystšpił ów jego przyjaciel, Gwilhelm kwakr, i nie ruszywszykapelusza, bez żadnego poprzedzajšcego ukłonu - rzekł: - Słuchaj, bracie! ty jesteœ nieszczęœliwy, a ja bogaty, ja ciebie wykupię; a jak będziesz wolnym, mów, czego ci będzie potrzeba, dam. Nie dziękuj : chcesz być wdzięcznym, bšdŸ; nie chcesz, mnie to nie zaszkodzi. Jeżeli cię Pan Bóg w dobrym kiedy stanie postawi, pamiętaj to drugim czynić, co drudzy dla ciebie czyniš. Chciałem mu do nóg upaœć, ale z gniewem ode mnie odskoczył, a poszedłszy do urzędnika, który nami zawiadował, zapłacił za mnie tyle troje, ile zwyczanie niewolników taksujš. Zdjęto ze mnie okowy,a ów dobry Amerykanin, którego był Gwilhelm kwakr na swoim miejscu zostawił,zaprowadził mnie zaraz do domu, w którymnaówczas mieszkał. Znalazłem już tam gotowe dla mnie suknie i list takowy: Bracie! Dziękuj Bogu za wolnoœć: ludzie sš instrumentami Opatrznoœci jego. Zażywaj skromnie tego, co tu znajdziesz. BšdŸ zdrów. Gwilhelm. Znalazłem w liœcie weksel na pięćset funtów szterlingów, co wyniesie około tysišc czerwonych złotych. Chciałem zarazbieżyć ido Gwilhelma, ale mnie Amerykanin zatrzymał powiedajšc, iż wyjechał dla sprawunków i chyba za dwa dni powróci. Ów weksel zdał mi się być niepotrzebny, ilemajšcemu własne znaczenie; chciałem go więc oddać Gwilhelmowi, który - jakem się dowiedział od Amerykanina - nie będšc informowanym o moich dostatkach, rozumiał, iż potrzebowałem wspomożenia. Przestrzegał mnie jednak w tej mierze dobrze znajšcy Gwilema, iż byłoby to mu bolesno. Postanowiłem przeto u siebie, skoro weksle zmieniam. Obrócić te pienišdzena wykupno drugich niewolników. Jakoż, majšc już sumy niektóre w ręku, uczyniłemzadoœć temu postanowieniu mojemu. Nie mogšc się doczekać pojechaliœmy do owego miasta, gdzie Gwilhelm przebywał. Przyjšł nas z wszelkš ludzkoœciš i w domu własnym pomieœcił. Gwałt nieznoœny musiałem sobie czynić, żeby się wstrzymaćod oœwiadczenia wdzięcznoœci wybawicielowi mojemu. On zaœ, z swojej strony, tak się ze mnš obchodził, jak gdybynawet nie wiedział o tym, co dla mnie uczynił. Dom, w którym mieszkał, dawniej dla wygody handlu od niego kupiony, nie miał tych ozdób, którymi zwyczajnie od drugich się różniš pomieszkania ludzi bogatych. Ale cokolwiek tylko do uczciwego obejœcia i zupełnej wygody imaginować można, wszystkiego było dostatkiem; porzšdek zaœprzyzwoity i najwytworniejsze ochędóstwo nowego szacunku każdej rzeczy dodawało. Sposób myœlenia zgadzał się zupełnie z powierzchownoœciš lego i lubo ta z pierwszego wejŸrzeniem osobliwoœciš czyniła odrazę, zyskał, kto jš przezwyciężył, poznaniem najwyborniejszych duszy przymiotów. ROZDZIAŁ SZÓSTY   Dowiedział się od Amerykanina Gwilhelm, iż dane od niego pięćset funtów szterlingów obróciłem na wykupno niewolników; wzišwszy mnie więc jednego dnia na stronęrzekł: - Bracie! godzieneœ przyjaŸni ludzi dobrych. Wiem, coœ uczynił z owymi pieniędzmi; nakarmiłeœ mnie pociechš. Od tego czasu mam cię za syna, miej do mnie zupełnš poufałoœć; czego ci tylko teraz albo potem będzie trzeba, mów. Zastanowiwszy się nieco, tak dalej mówił: - Rozumiem, że cię dziwi, a może i obrażał z poczštku mój sposób postępowania, nazbyt prosty i niemanierny. Nie umiem ja, prawda, tak mówić, a podobno tak i myœleć,jak teraŸniejszy zwyczaj każe, ale nie chcęsię w tej mierze przezwyciężać, tym bardziej ile że nie widzę pożytku z tego przezwyciężenia. przyzwyczajony do prostoty gestem, niech mi œwiat pozwoli umrzeć poczciwym grubianinem. Taić, co mamy w sercu, i łudzić drugich powierzchownoœciš fałszywš rzecz jest niegodna nie tylko prawego człowieka, ale stworzenia, które myœlić umie. Moja i mnie podobnych prostota, wiem dobrze, iż obraża tych, którzy na oœwiadczeniu zasadzajš uprzejmoœć; lepiej jednak stracićcokolwiek na pierwszym wejŸrzeniu niż wszystko, gdy nas lepiej ludzie poznajš. Powieœć mojego przyjaciela Amerykanina była mi pobudkš do poznania ciebie; twój stan nieszczęœliwy mówił za tobš, ale kiedyœ się dał poznać ostatniš akcjš twojš,znieewoliłeœ mnie ku sobie i gestem twoim przyjacielem. Nie wštpię, że wzajemnoœć zachowasz; i za pierwszy punkt twojej ku mnie przyjaŸni to kładę, abyœ mi szczerze powiedział, w czym chcesz, żebym ci terazusłużył. Naœladujšc otwartoœć jego powiedziałem mu wrzęcz, iŸ największe teraz było moje pragnienie wrócić się do Europy, ojczyznę oglšdać, długi spłacić i w ojczystej włoœciosišœć. -Jakież masz do tego sposoby ? - rzekł Gwilhelm. Obiecałem mu pokazać zdobyte weksle. Rzekł zatem: - Lubo wedle podobieństwa posesor tych wekslów utonšł, musiał mieć sukcesorów. Używajšc więc cudzego zbioru czynisz krzywdę zedł o nauki, a cudze ns gloria ź 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj ě @”ŞjüŠj{ˇ÷żTPc)UVrc*€VČÝ5*WĽ%=a+€Xâ3| L,€dziedzicom, o których można by się dowiedzieć. Nie rozumiej, iżbyœ mógł używac prawa niegodziwego, które nadało własnoœć znaleŸcom rzeczy na morzu zginionych. Zwyczaj ten, dzikoœci pełen, usprawiedliwia zbójectwo. Korzystanie z cudzego nieszczęœcia, choćby było prawne,sercom dobrze urodzonym nie przystoi. Przeraziła mnie ta refleksja Gwilhelma. Uznałem jej słusznoœć, ale restytucja zdobyczy odejmowała mi sposób zapłaceniadługów i życia uczciwego w ojczyŸnie. Przyniosłem nazajutrz Gwilemowi moje weksle; wzišł je do swego gabinetu i tam niezadługo zabawiwszy wyszedł z wesołš twarzš, a uœcisnšwszy mnie za rękę, rzekł: - Dziękuję Bogu za ten wielce dla mnie pożšdany przypadek. Okręt ten francuski wiózł moje niektóre towary i weksle; odżałowałem je już był dawno, a gdy je Opatrznoœć w ręku twoim osadziła, ustępuję ci ich z ochotš. Z wielkim zyskiem wróciła mi się strata, gdy tobie dogodzić mogę. Nie rozumiej, żeby mnie ten dar ubożył; mam z łaski bożej wszystkiego dostatkiem i tę sarnę stratę inszymi korzyœciami dawno już mam nadgrodzonš. Pamiętny dawniejszych przestróg, nie œmiałem się rozszerzać z podziękowaniem, ale skłoniwszy się nieco, œcisnšłem serdecznie dobroczyńcę mojego. On zaœ dalej prowadzšc swój dyskurs - wiadomy o chęci powrotu do mojej ojczyzny - obiecał się jak najprędzej postarać o sposób przesłania mnie do Europy. Jakoż, skoroœmy przyjechali do Buenos Aires, dowiedział się o okręcie francuskim,który się powracał do Marsylii. Dał mi zaraz o tym znać a westchnšwszy rzekł: - Muszę ci się przyznać, iż te z tobš rozstanie się bolesne mi jest. PrzyjaŸń moja rada by cię tu przytrzymać jeszcze, ale taż sama przyjaŸń każe przenosić twojš chęć nad moje ukontentowanie. Gdybymnie tu nie przytrzymywały interesa, pragnšłbym cię mieć towarzyszem powrotumojego do Pensylwanii. Rozumiem, żeby ci się i kraj, i obywatele podobali; i lubobyœ tam nie znalazł tej cnoty, tej niewinnoœci co w twojej wyspie, postrzegłbyœ przecie niejakie może z Nipuanami podobieństwo. Darowałbyœ mi zapewne dni kilkanaœcie; alegdy tu jeszcze przez kilka miesięcy zabawićmuszę, nie chcę martwić sprawiedliwej i wrodzonej chęci widzenia ojczyzny twojej. Przez czas bytnoœci naszej w Buenos Aires dowiedział się Gwilhelm, iż ów kapitan œwieżo z okrętem swoim do portu zawinšł. Zaniósł więc skargę do sšdu tamtejszego, stawił mnie urzędownie. Klejnoty i pienišdzedekret Gwilhelmowi przysšdził; rzšdca najwyższy prerogatywy wszystkie winowajcy odjšł, a skonfiskowawszy resztę takimiż sposoby zebranych dostatków, od czci honoru i fortuny odsšdzonego na kopanie kruszców odesłał. I tak pojechał na moje miejsce do Potozu Don Emanuel Alvarez y Astorgas y Bubantes.Okręt, na którym miałem powracać, trzy dni tylko miał już w porcie bawić; przez ten czas Gwilhelm z przyjacielem swoim Amerykaninem czynił przygotowania do mojej podróży. Gdy czas rozstania nadchodził, tak był dla mnie nieznoœny, iż rozumiejšc, że tak smutnego pożegnania niezniosę, prosiłem Gwilhelma, żeby mi pozwolił z sobš zastać. Zdał się z poczštkuprzestawać na moim żšdaniu, ale przełożywszy mi obowišzki każdego obywatela względem ojczyzny, odrzucił proœby moje. Poszliœmy oglšdać okręt, który miał za dwadni ruszyć; wyperswadował mi Gwilhelm, żebym tam na noc został, obiecujšc wraz zprzyjacielem jutrzejszego dnia przyjœć na to miejsce. Z żalem pożegnałem go, a że się już zabierało ku nocy, położyłem się na łóżko. Z poczštku nieznaczne lubo stojšcego - okrętu kołysania czyniły mi przykroœć; zasnšłem na koniec smaczno i gdym się aż nazajutrz obudził, zdało mi się, iż okręt za dobrym wiatrem idzie. Porwałem się z łóżka i gdym wspojŸrzał oknem, już brzegów Ameryki nie było widać. Ogarnšł mnie żal nieznoœny z straty Gwilhelma i Amerykanina, którychem nawet nie pożegnał. ROZDZIAŁ SIÓDMY   Rzuciłem się na łóżko pełen żalu, płaczšc rzewnie. Wtem kapitan okrętu wszedł do mnie, a widzšc niezmiernie strapionego, cieszyć poczšł dodajšc, iż Gwilhelm, bojšc się zbytniego rozrzewnienia, był przyczynšnagłego wyjazdu bez wiadomoœci mojej; oddał mi za tym list od niego takowy: Bracie! Oszczędzam sobie rozrzewnienia, a tobie żalu. Według wszelkiego podobieństwajuż się więcej nie obaczemy. Czyniłbym ci krzywdę, żebym cię prosił o statek w przyjaŸni; a żem jest twoim przyjacielem, wiesz. Życzę ci wszelkiego dobra. Na pamištkę zachowania naszego przyjm, co ciofiaruję. BšdŸ zdrów. Gwilhelm. Gdym ten list, nie bez wylania łez, przyczytał, oznajmił mi margrabia De Vennes (tak się zwał ów kapitan okrę towy), iż cokolwiek z sprzętów w pokoju moim znajdę, wszystko to dla mojej wygodyi zabawy przez Gwilhelma opatrzone i mnie darowane jest. Nie mogłem słowa przemówić, takie było naówczas we mnie uczucie żalu, podziwienia i wdzięcznoœci... Cokolwiek do wygody i zabawy służyć mogło, znalazłem to wszystko, według opowiedzenia margrabi, dostatkiem. Pokazałskutkiem prosty ów z powierzchownoœci kwakr, iż się znał doskonale na tym wszystkim, co najwytworniejszy przemysł imaginować sobie może. Garderoba moja była wyborna, bielizny najprzedniejszej wielki dostatek - kredens roboty prosteJ, ale gustownej. Nawet w biurku, w skrzyneczkach, nie było takowej szufladki,żeby nie zawierała w sobie jakowej osobliwoœci. Oprócz tego w szufladzie jednej znalazłem w pakiecikach porzšdnie ułożonych kilka tysięcy czerwonych złotych. Nie zapomniał podróżnej biblioteki:ta nie mnogoœciš, ale wyborem wielce była szacowna. Bałem się, ażeby tak wspaniała darowizna nie była okazjš przykroœci jakowej Gwilhelmowi, ale mnie upewnił kapitan, wiadomy sytuacji jego, iż Gwilhelm był jeden z najbogatszych kupców Pensylwanii; jego dostatki były niezmierne. Wielu już on podupadłych wydŸwignšł z ostatniej toni. Znajdował zaœ w dobrym rzšdzie i przystojnej oszczędnoœci Ÿródło niewyczerpane dobrze czynienia. Charakter Francuzów jest towarzyski: pierwszy wstęp margrabiego oszczędził mi nudnoœć oœwiadczeń i ceremonii towarzyszšcych zwyczajnie poznaniu. Był to człowiek młody, nie majšcy jeszcze lat trzydziestu; postać jego była kształtna, ułożenie miłe, twarz piękna; cała powierzchownoœć oznaczała człowieka dobrze urodzonego, grzecznego i znajšcegoœwiat. Rzeœkoœć i doœć obfita wymowa stawiała mi go w oczach takim, jakich sobie zwyczajnie Francuzów figurujemy - grzecznego trzpiota, całe natężenie umysłuobracajšcego na fraszki, gardzšcego istotnymi sentymentami przyjaŸni lub kochania, wyœmiewajšcego wszystko, wszystkich i wszędzie, napełnionego prewencjš dumy narodowej, zapatrujšcego się z wzgardš na to wszystko, co za Renem, za morzem lub Górami Pirenejskimi,statecznego w samym tylko dziwactwie, posłusznego samej tylko modzie, kochajšcego samego siebie. Na tym więc fundamencie postanowiłem obchodzić się Ÿ margrabiš grzecznie, ale ostrożnie, bawić się miłym jego posiedzeniem, ale strzec się podejœcia. Jakoż pierwsze dni żeglugi naszej takem z nim przepędził, iż cała konwersacja nasza schodziła na fraszkach; nawet gdy postrzegałem, iż dyskurs zmierzał do rzeczy poważnych, a przeto potrzebujšcychuważnego rozmysłu, nie chcšc czynić przykroœci margrabiemu, nieznacznie zwracałem go do materii potocznych. Dnia jednego zgadało się o Nipuanach; nie byłem naówczas panem rozrzewnienia mojego. W obfitoœci serca zaczšłem wielbićich przymioty, ich dobroć, ich obyczaje, a chcšc je tym lepiej wychwalić wpadłem w doœć żywe porównanie z defektami naszymi:Nieznacznie takem się w dyskursie rozszerzył, iż każdy naród europejski dostał nie nazbyt pochlebnš definicjš; ludzie zaœ w szczególnoœci jeszeze gorzej traktowani zostali. Słuchał cierpliwie nieoszczędnej dysertacjimargrabia i gdyœmy się sami tylko zostali, zokazji œwieżego dyskursu tak do mnie mówić poczšł; - Nie będziesz mi waszmoœć pan miał za złe, jeżeli cokolwiek powiem stosujšcego się do poprzedzajšcych jego maksym uwag iopisów. Nie przeczę, że naród Nipuanów jest tak doskonałym, jak tylko ludzka natura znieœć może, lubo i tam znaleŸli się tacy, których musiano ukamienować. Ale zdaje mi się, iŸ ich widok nadto Europeanóww oczach waszmoœć pana upodlił. Nie trzeba wycišgać po ludziach ostatniego stopnia doskonałoœci, bo takim sposobem nie znajdziemy żadnego, którego byœmy uznali godnym naszego przywišzania; a że przyjaŸń rodzić się zwykła z niejakiegoœ między ludŸmi . podobieństwa, ten, który samych tylko istotnie doskonałych szuka, odkrywać zda się zbytecznš miłoœć własnš, przez którš sam się być doskonałym sšdzi. Nie znajdziesz waszmoœć pan Nipuanów w Europie; musisz jednak żyć z ludŸmi; żyć nie znajšc słodkich więzów przyjaŸni niepodobna, musisz więc szukać przyjaciela; nie zatrudniaj więc sobie szukania tego, nie czyń go niepodobnym. Mniej niedoskonały niech tylko będzie celemtroskliwoœci takowej, będziesz szczęœliwym, bo znajdziesz przyjaciół. Widziałeœ naród dobry, rzetelny, sprawiedliwoœć kochajšcy; że więc przyzwyczajonego do takowych widoków obraża to, na co teraz patrzeć musisz, nie dziwuję się, bo wchodzę w wewnętrznš jego sytuacjš. Ale dla tejże samej przyczyny biorę œmiałoœć przestrzec go, abyœ się zbytecznie nie otwierał z tym, co myœlisz, może to albowiem waszmoœć panu w niejednej okolicznoœci zaszkodzić. Mało jest teraz takich ludzi na œwiecie, którzy dobrze myœlš; mniej, którzy œmiš mówić, co myœlš; a zatem, lubo dobroć serca nie każe tego taić, co się wœród nas dzieje, roztropnoœć jednak częstokroć nie pozwala wyjawiać tego, co myœlemy. ROZDZIAŁ ÓSMY   Spadła z oczu moich zasłona, gdym usłyszał tym sposobem mówišcego kapitana. Nie mogłem tego podšć, jak się mógł zgodzić z powierzchownoœciš udatnš ikształtnš umysł sędziwy. Podziękowawszy mu przeto za wielce zbawiennš przestrogę,odkryłem przyczynę podziwienia, że pod postaciš modnego kawalera znalazłem prawdziwego filozofa. - Nie chlubię się tym - odpowiedział margrabia -ani sobie przywłaszczyć mogę tak wspaniałego tytułu, ale jeżeli pierwszy, który się filozofem nazwał, chciał się pokazać przyjacielem mšdroœci, ja się tym przynajmniej kontentować będę, żem jest przyjacielem filozofii 1 Zmierzać ku doskonałoœci filozof usiłuje, ale zna to dobrze, iż być doskonałym nie może. Którzykolwiek więc, na błahych rozumu własnego fundamentach zasadzeni, gardzš tym, czego pojšć nie mogš, a œniš twierdzić, że wszystko pojęli, tacy nie tylko nazwiska filozofów, ale stworzenia rozumnego niegodni. Zadziwienie twoje, iż znalazłeœ człowieka młodego, modnie ubranego, żyjšcego wygodnie, nie gardzšcego jednak naukš i uwagami filozofii, pochodzi z dwojakiej prewencji. Pierwsza sędziwemu tylko wiekowi przypisuje mšdroœć, druga zbyt ogólnie definiuje narody. Co do pierwszej, zdaje się rzecz przyzwoita i według zwyczajnego trybu, iż ponieważ żywoœć pasyj nie daje miejsca zdrowej i rozsšdnej uwadze, te gdy z czasem ostygnš, otwiera się dopiero pole umysłom do przyzwoitego sšdzenia o rzeczach; doœwiadczenie własne wspiera uwagi. Rzšd, czy towarzystwa politycznego,czy własnej familii, przymusza do zastanowienia się nad każdym krokiem, aby nasz błšd nam nie był przyczynš obelgi, nam podległym okazjš zgorszenia. Stšd w starcach cierpliwoœć w szukaniu i docieczeniu przyczyn każdej rzeczy, ostrożnoœć w rozstrzšsaniu i doœwiadczaniu, czyli się nie pomylili, trwałoœć w działaniu tego, o czym sš przekonani, że dobre i sprawiedliwe. Wiek młody nie ma tych pożytków, ale wnosić stšd nie należy, iżby aplikacjš nie mógł tego zyskać, co starcy wiekiem. Człowiek młody, uważny, aplikujšcy się, podobnym się staje do ziemi owych krajów, gdzie żywsze słońca promienie nie każš z żniwem jesieni czekać. Zbyt ogólne definiowanie jest prewencjš o charakterze w powszechnoœci narodów. Błšd twój, jako sam przyznajesz, względem mnie z tego Ÿródła pochodził. Przeœwiadczonym u siebie będšc, iż każdy Francuz jest letkomyœlny i płochy, ludzkoœćmojš względem ciebie osšdziłeœ nieuważnš grzecznoœciš, a może i obłudš. Nie przecz ja temu, iż żywoœć krwi naszej daje pochopdo takich refleksji, ale gdy te się zapędzajšzbyt daleko, nie zawadzi zbytecznš porywczoœć uprzedzonej imaginacji zatrzymać. Taż sama żywoœć, która bywa w jednych letkomyœlnoœci i niestatku przyczynš, ta, mówię, żywoœć rodzi w drugich uprzejmoœć, dobroczynnoœć, otwartoœć, łagodnoœć - cnoty istotne cywilnej wspołecznoœci. Grzecznoœć, lubo sama przez się nie może iœć w komput przymiotów istotnych duszy, ta grzecznoœć jest jednak okrasš wszystkich przymiotów. Sposób dobrze czynienia uprzejmy i miły w dwójnasób zdaje się przymnażać szacunek dobrodziejstwa. Wielbiemy surowoœć dzikiejcnoty Katona, ale nas bardziej obchodzi łagodnoœć Sokratesa. Tamten z poszanowaniem wstręt jakiœ wznieca, ten naœladować i kochać się każe, Dajmy to, iż letkoœć jest cechš właœciwš charakteru francuskiego - nie można stšd wnosić, iż każdy Francuz jest letkomyœlnym. Chciej się tylko dobrze ludziom przypatrzyć: znajdziesz Francuzów statecznych, Niemców trzeŸwych, Hiszpanów pokornych, Moskalów szczerych... Twego narodu, nie wiem, czy to jest pochwałš, iż właœciwego swojego charakteru nie ma. ROZDZIAŁ DZIEWIĽTY   Na tych i podobnych dyskursach zszedł bezuprzykrzenia czas żeglugi. Wiatry służyły nam jednostajnie; towarzystwo kapitana okrętu i jego oficerów słodziły przykroœć zwyczajnš takim przeprawom. Całe zgromadzenie, a że tak rzekę, mała rzeczpospolita tego okrętu, wszyscy wspólnie ujęci łaskawym i uprzejmym obchodzeniem wodza swojego, żyli w zgodzie przykładnej i odbywali z ochotš pracowite obowišzki swojego stanu. Po kilku niedzielach żeglugi, ominšwszy Wyspy Kanaryjskie, weszliœmy w cieœninę Gibraltaru. Pierwszy widok brzegów europejskich niewypowiedzianš napełnił mnie radoœciš. Czuły na wszystkie wzruszenia moje kapitan wchodził w uczestnictwo tego ukontentowania, dał mi jednak nieznacznie do wyrozumienia, jak jest rzecz pożyteczna nie dać się zbytecznie uwodzić pasjom; dodał i to iż cięższa rzecz umieć wytrzymać pomyœlnoœćniŸli nieszczęœcie. Pytał się mnie na koniec, jakie były moje zamysły, skoro zawiniemy do portu w Kadyksie. Odpowiedziałem, iż chciałem tylkoprzejechać Hiszpaniš, w Francji mało co zabawić, a jak najspieszniej do ojczyzny mojej powrócić. Ofiarował mi się być towarzyszem podróżydo samego Paryża. Nieskończenie byłem ukontentowany z tego oœwiadczenia i zobaczywszy niektóre ciekawoœci miasta Kadyks, gdyœmy już wszystko przygotowali do podróży Œródziemnym Morzem zmierzajšc ku Marsylii, nagłe rozkazy przymusiły margrabiego odmienić przedsięwzięcie. Odebrał albowiem ordynans zawieŸć będšcego już w Kadyks konsula francuskiego do Smyrny; że zaœ czas tej podróży był przepisany, nie mógł nawet do Marsylii wyboczyć, żeby mnie tamwysadził. Pożegnanie nasze wielce było smutne, ile żem przewidzieć nie mógł, kiedybyœmy się znowu zobaczyć mogli. Rozstanie to bolesne przywiodło mnie do prowadzenia przez kilka czasów pustelniczego prawie życia. Nikomu nie znajomy, nie chciałem się z nikim poznać, lubo sposobnoœć miałem do tego mieszkajšc w najprzedniejszej austeriimiasta. Chodziłem do stołu, gdzie tak cudzoziemcy, jako i domowi jadali razem, atymczasem weksle wszystkie posłałem do Paryża i za radš margrabiego złożyłem u jednego z najsławniejszych bankierów. Chcšc zaœ za przybyciem do Paryża długi uspokoić, zmyœliłem sobie nazwisko barona de Graumsdorff, żeby dowiedziawszy się o dojœciu wekslów pod pierwszym imieniem nie przyaresztowali je w niebytnoœci mojej.Mimo zbawienne przestrogi mojego przyjaciela nie mogłem się w tym przezwyciężyć, żebym nie powstawał w konwersacji przeciw zdrożnoœciom narodóweuropejskich,, nie zgadzajšcych się w niczym z owš cnotliwš prostotš Nipuanów. Słuchali tych powieœci z większym jeszcze zadziwieniem niż ciekawoœciš stołownicy. Sposób odzieży mojej zarywajšcej nieco mody nipuańskiej, ukłony tylko od ręki, bezzdjęcia kapelusza, szczeroœć zbyt otwarta,wszystko to, jakem uważał, zbyt wielkš czyniło impresjš w tych, którzy mnie słuchali. Gdym zaœ o Amerykanach mówił i nauki, a cudze ns gloria ź 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj ě @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żYP56,Z…¤c-€[)L @-\u × W.€]L-jc/€^ś;Ş/rozwodził się szeroce nad okrucieństwem przełożonych, szły im w niesmak dyskursamoje. Jużem trzeci tydzień mieszkania mojego w tym mieœcie kończył, gdy powracajšc z wieczornej przechadzki, w bramie otoczyli mnie żołnierze; gwałtem broń z ręku wydarłszy wsadzili mnie w krytš kolaskę i nocš zaprowadzili do zamku nad morzem, o mil kilka od miasta. Siedziałem tam z wielkšniewygodš blisko dwóch miesięcy, nie mogšcdo nikogo słowa przemówić. Ten, który mi jeœć raz na dzień przynosił, postać miał jakby umyœlnie dla strażnika katuszy sporzšdzonš. Wszystkie pytania moje zbywał milczeniem i jedyne słowo, które co dzień z ust jego wychodziło, było przy zamykaniu drzwi na noc : adios. Po wyszłych kilku niedzielach wzięto mnie zwielkim. milczeniem z tego miejsca, wsadzono w powóz podobny pierwszemu i tym sposobem po kilku dni nocnej zawżdy podróży przyjechałem do miasta wielkiego, o którym dowiedziałem się potem, że była Sewilia. Do lepszego i wygodniejszego niż przedtem wsadzony byłem więzienia; strażnik, stary, wyschły, wysoki, ponury, nawet mi adios nie powiedział i doœć mizernie, najwięcej cebulš, częstowany, bez ksišżek, pióra, papieru i kałamarza przesiedziałem miesięcy cztery w izbie, której szczupłe okienko wyżej było nierównie od mojej głowy; a choćby i przeznie patrzeć można było, nic bym nie obaczył, mur był albowiem gruby na kilka łokci, a okno nie miało obszernoœci i na pół, a dwie z sztab żelaznych kraty ledwo pozwalały wkradać się jakiejżkolwiek jasnoœci. Jużem rozumiał, że zapomniany od całego œwiata, resztę dni moich nieszczęœliwych wtej ciężkiej niewoli skończę, gdy dnia jednego strażnik nic nie mówišc wzišł mnieza rękę, a prowadzšc przez wiele długich, ciasnych i ciemnych korytarzów przywiódł do izby doœć sporej, którš jedne tylko oknokratš obwiedzione niewiele oœwiecało. Murybyły obnażone i razem z sklepieniem tak zaczerniałe, jakby je dym pochodni lub ogniska przykopcił; na œrodku stał stół czarnym suknem okryty, przy jednym rogu krzesło skórzane z poręczami, zydle drewniane wokoło, a na stole krucyfiks. ROZDZIAŁ DZIESIĽTY   Zostawiony sam w tym okropnym miejscu, czekałem z bojaŸniš dalszych wyroków losu. Wtem drzwi się otworzyły z trzaskiem i wszedł w czarnym płaszczu człowiek jeszcze wyższy, jeszcze suchszy,jeszcze bledszy od mego strażnika; za nim,także w czarnych płaszczach, szło czterech; na końcu musiał iœć pisarz, miałbowiem u pasa wiszšcy kałamarz i w ręku papiery. Zasiedli miejsca około stołu, a najpierwszy, który na krzeœle usiadł, kazał mi się przybliżyć, klęknšć, oczy spuœcić, rękę podnieœć. Uczyniłem, co kazał: dyktował za tym formularz przysięgi, jako wiernie, szczerze, dokładnie, dostatecznie, należycie i przyzwoicie odpowiedać będę na zadawane mi pytania. Było ich bardzo wiele. Najpierwsze: z którego kraju jestem i jak się zowię? Chcšcrzetelnš prawdę powiedzieć przyznałem się, żem zmyœlone nazwisko nosił, moje zaœ prawdziwe Doœwiadczyński. Nie przyzwyczajony do naszych nazwisk pisarz za pištym aż razem wpisał i w akta ingrosować potrafił moje przezwisko, i to jeszcze musiałem je sylabami dyktować. Insze pytania œcišgały się do wszystkich spraw życia mojego, a gdy przyszło do dyskursów u stołu austerii miasta Kadyks powtarzanych, uważałem, iż sędziowie powiększali atencjš i najdokładniejszš chcieli mieć informacjš. Gdy przyszło czynić wzmiankę o mojej wyspie, zaczšłem szeroce opisywać obyczaje, rzšd, sposób życia, myœlenia obywatelów Nipu; ich przymioty, ich cnoty zaczšłem wysławiać opłakujšc nieszczęœcie moje, żem się od tak zbawiennego towarzystwa oddalił. Zrazu słuchali mnie pilnie, a gdym był prawie na połowie najżywszego opisu, ów poważny sędzia, zapomniawszy wspaniałoponurej reprezentacji swojej, wielkim głosem tak się œmiać poczšł, iż ledwo z krzesła nie zleciał; dopomogli mu szczerze jego asesorowie; jam oniemiał. Wtem jeden, wstawszy z miejsca swego i ledwo mogšc iœć od œmiechu, wzišł mnie zarękę, wypchnšł z izby i drzwi za sobš zamknšł. Jeszcze więcej jak przez pół godziny trwał ten œmiech dla mnie niepojęty. Zadzwoniono w izbie; przyszedł do nich mój strażnik, a odebrawszy, jakem się domyœlał, instrukcjš, co miał ze mnš czynić, sprowadził mnie ze wschodów do inszej izby, tam wsadzono mi na ręce pęta,przyszedł wkrótce cerulik i najprzód ostrzygł włosy, potem głowę zupełnie ogolił. Z poczštku nie wiedziałem, co się ze mnš dzieje. Po tej ostatniej ceremonii poznałem,iż byłem osšdzony za szalonego. Zaszedł wóz nie bawišc - natrzšsnšwszy trochę słomy wsadzono mnie nań i tym sposobem zajechałem do szpitala głupich. Musiano powiedzieć starszemu, że nie byłem z rodzaju głupich szkodliwych, bo mi zaraz na pierwszym wstępie pęta z ršk zdjęto i osadzono w kšcie bardziej do klatki niż izbypodobnym. Bałem się zwyczajnej, jakem słyszał, przy takowym wejœciu ceremonii, ale na moje szczęœcie nie było tego zwyczaju w Sewilii, żeby plagi na przywitaniu dawać. Przyniesiono mi na kolacjš ryżu trochę, suchar i dzbanek wody. Przyuczony już do tych przysmaków, jadłem smaczno. Gdy nocprzyszła, położyłem się na słomie. Nowa postać sytuacji mojej długo nie dała mi oczów zmrużyć, przyzwyczajony jednak do nieszczęœcia, nie wpadałem w rozpacz; owszem, zdało mi się to, czego doœwiadczałem, ulżeniem sytuacji przeszłej. Niepodobna, mówiłem sam sabie, żeby tutejsi starsi, urzędnicy, lekarze, nie mieli kiedyżkolwiek poznać tego, żem ja nie szalony, gdy zaœ poznajš, odzyskam wolnoœć. Że zaœ powieœć o Nipuanach uczyniła mnie szalonym, a bardziej podobno jeszcze maksymy od nich powzięte, uczyniłem przeto mocne u siebie postanowienie, leżeli nie tak żyć, przynajmniej tak gadać jak i drudzy. W Nipu gadałem i myœlał po europejsku - osšdzili mnie za dzikiego; w Europie chciałem po nipuańsku sobie poczynać - zostałem szalonym. Ta refleksja, stawiajšc mi przed oczy osobliwoœć logu mojego, wprowadziła mnie nieznacznie w dobry humor; ledwom mógł na koniec œmiech przezwyciężyć patrzšc sięna mojš ogolonš głowę i miejsce, gdzie mnie nauki owego dobrego mistrza Xaoo osadziły. Nazajutrz rano przyniesiono mi naczynie pierza i pęk wełny do czesania; oddawca pokazał mi doœć wyraŸnym gestem, iż lenistwo w tym domu karzš. Odbyłem tego dnia i następujšcych pracę łatwš do wykonania. Nawiedzali mnie i moich kompanów miłosierni ludzie; jałmużnš ich opatrywałem nieodbite potrzeby i łagodziłem niekiedy surowoœć nieobyczajnych dozorców naszych. Kapelan miejsca tego, staruszek przystojny, cieszył mnie częstokroć w utrapieniu, alem go przeprzeć nie mógł nigdy w tym punkcie, żem nie był szalonym.Prawił mi egzorty o dopuszczeniu bożym, orezygnacji, którš mieć powinien ten, który rozum z dopuszczenia bożego stracił; bako moje niedowiarstwo największym jest znakiem szaleństwa; jako, na koniec, większym był dowodem mojego głupstwa wyrok starszych niż wszystkie, którem tylko mógł dać, przeciwne proby. Tak zaœ to mówił z serca, iż może by był i wyperswadował drugiemu szaleństwo. Widzšc, że go żadnym sposobem racjami moimi nie skonwinkuję, prosiłem, żeby przyprowadzono doktora, który by wyegzaminowawszy wszystko należycie, dał sšd o mojej sytuacji. Przyszedł człowiek letni, w wielkiej peruce, w wielkim kapeluszu, w wielkim płaszczu, z wielkimi na nosie okularami, wzišł mnie za rękę, próbował pulsu, spojŸrzał dwa razy w oczy, ruszył potem głowš kilka razy, oczy zamknšł; w tym stanie przetrwawszy może dwie minuty obróci się do starszego, rzekł poważnie: "Szalony", i z izby wyszedł. Ten wyrok w takš mnie złoœć wprawił, iż byłbym owegodoktora dognał i ukarał, gdybym się nie bał przez tęż samš akcjš potwierdzenia zdania jego. Siedziałem spokojnie kilka niedziel po tym przypadku, gdy razu jednego postrzegłem, iż cudzoziemcy na oglšdanie szpitala naszego przyszli. Niech każdy imaginuje sobie, jaka radoœć wskróœ przeniknęła serce moje, gdym postrzegł margrabiego De Vennes. Padłem mu do nóg; on stanšł jak martwy, a podniósłszy mnie z ziemi, gdy sil dowiedział o moich przypadkach, pobiegł natychmiast do najwyższego rzšdcyi w dwie godziny powróciwszy z rozkazem uwolnienia, do stancji mnie swojej zaprowadził. ROZDZIAŁ JEDENASTY   Tyle razy doznawszy najosobliwszych fortuny odmian, ledwom mógł z poczštku wierzyć, że to, co widziałem i czułem, było na jawie. Dzieła dobroczynne, sposób postępywania łagodny, sentymenta gruntowne przyjaciela mojego dały mi uczuć szczęœliwoœć w jego najpożšdańszymtowarzystwie. Niedługo bawišc porzuciliœmy Sewiliš, stołeczne nuasto Andaluzji. Kraj ten fest przedziwny, gdyby mi go nie obmierżało przypomnienie nieszczęœliwych przypadków. Stanęliœmy wkrótce w Madrycie, gdzie nieedługo przemieszkawszy puœciliœmy się ku Francji, a przebywszy Góry Pirenejskie, w swojej ojczyŸnie przywitał mnie margrabia. Nie zastanawiam się nad opisaniem krajów i miast; zostawuję ten obowišzek geografom. Przejechawszy przezwielkš częœć Francji, stanęliœmy w Paryżu; tam odkryłem własne moje nazwisko, dłużników tak moich, jako i pana Fickiewicza uspokoiłem; resztę kapitału z przedaży rzeczy, z mieniania wekslów, blisko na milion wynoszšcego, przesłałem do Polski przez bankierów. Mimo chęć odwiedzenia ojczyzny, zatrzymałem się przez kilka niedziel w Paryżu dla korzystania z towarzystwa margrabiego. Poznałem wielu godnych i ze wszech miar szacownych ludzi uczęszczajšcych do domu jego i ustała tymbardziej we mnie owa prewencja zbyt powszechnie definiujšca narody. Znalazłem wœród Paryża mędrców nie dumnych, bogaczów nie wyniosłych, panów przystępnych, bogobojnych bez żółci, rycerzów bez samochwalstwa. Tak mnie ujęło miłe margrabiego domu towarzystwo, iżem się na koniec już był determinował w Paryżu osieœć. Otworzyłemmu myœl mojš proszšc o radę względem dalszego interesów ułożenia, alem takš od niego usłyszał odpowiedŸ - Jeżeli, czemu wierzę, chęć przestawania ze mnš jest jednš z pobudek twoich, mój przyjacielu, do zamieszkania się w Paryżu, projekt takowy zbyt jest dla mnie podchlebny, żebym ci nie miał być wdzięcznym. Gdybym się w tej mierze sercamojego pytał, zapewne dodałoby mi nowychpobudek do zatrzymania cię z nami. Ale przyjaŸń szczera zwykła czynić ofiarę własnego ukontentowania, gdy idzie o zachowanie istotnych obowišzków. Jesteœ winien ojczyŸnie twojej istnoœć cywilnš. Imię obywatela w umyœle prawym nie jest czczym nazwiskiem. Cišgnie za sobšten charakter wielorakie obowišzki. Pierwszy i w którym się wszystko zamyka: być jej ile możnoœci użytecznym. Nie ten tylko usługuje krajowi swemu, który go mężnie broni lub dobrze rozrzšdza: w podziale obowišzków sš stopnie większe i mniejsze; nie masz takiego obywatela, który by do którego z nich nie należał. Urodzenie twoje zacne stawia cię w poczciecelniejszym; talenta eksperiencjš wydoskonalone czyniš cię zdolnym do służenia krajowi. Może to być, i owszem, ledwo nie zapewne będzie, iż służšc nie doczekasz się nadgrody, zwyczajnie teraz zasługom odmówionej ; ale stanie ci naówczas za wszystko prawdziwa poczciwych ludzi konsolacja, żeœ uczynił to, co ci czynić należało. Z tych powodów mówię do ciebie za tobš, ale przeciw sobie. Niebytnoœć twoja będzie mi przykra, ale jš słodzić będę wspomnieniem Doœwiadczyńskiego, cnotliwego przyjaciela, użytecznego obywatela obczyŸnie swojej. Nie było co odpowiedzieć na takowe zagadnienie. W kilka dni, rozrzšdziwszy interesa, nie bez żalu rozstałem się z margrabiš. ROZDZIAŁ DWUNASTY   Diariusz podróży z Paryża do Warszawy niebawiłby czytelnika. Przypadku żadnego osobliwego nie miałem, czasy były piękne, droga dobra. Stanšłem w Warszawie 14 maja w samo południe. Prezentowany byłem u dworu, przyjęty od panów łaskawie, od dam mile, od wszystkich z ciekawoœciš i upragnieniem, żeby wiedzieć jak najdokładniej moje przypadki, o których już dawniej była wieœć przyszła z zwyczajnymi przydatkami. Osobliwoœć uczyniła mnie modnym; i to do mody nie zaszkodziło, iż wiedziano, żem skarbu zdobył. Zbywałem naprzykrzonš Warszawy ciekawoœć; szczęœciem przyjechał Angielczyk, impet ciekawoœci w tamtš się stronę zaraz obrócił, jam odetchnšł po piętnastodniowych konfesatach. Wsparty wielowładnš protekcjš, uspokoiłem kredytorów, oswobodziłem Szumin i wszystkie moje dziedziczne wioski;resztę kapitałów bogatemu, ale rzšdnemu panu dałem na prowizjš. Udawszy się do trybunału wygrałem zupełnie sprawę z owym moim plenipotentem, który prawnymi wybiegi chciał się przy posesji kilku wiosek moich utrzymać. Szczęœciem natrafiłem na taki trybunał, gdzie nie solenizowano imienin, ksišdz prezydent nie miał siestrzeńca, a deputaci nie potrzebowali na powrót cudzych kolasek. Pierwszy raz gdym do Szumina, już mojego,przyjechał, oglšdałem z niewymownym ukontentowaniem wszystkie te miejsca, które rru przypominały okolicznoœci rozmaite młodego wieku mojego. Lasek ów istrumyk przypomniał Juliannę, staw - przypadek w jej oczach; pokoiki przy oficynie - edukacjš sentymentowš Damona. Starzy słudzy obca i matki płakali na mnie patrzšc; poddaństwo wesołynu okrzykami głosiło powrót prawdziwego dziedzica. Osiadłem z radoœciš na wsi, tumultu miejskiego, niewczasów ustawicznej włóczęgi aż nadto œwiadom. W przecišgu latdziesięciu dworak w Warszawie, w Paryżu galant, oracz w Nipu, niewolnik w Potozy, szalony w Sewilii - zostałem w Szuminie filozofem. Najprzód, ażebym miał w œwieżej zawżdy pamięci szczęœliwoœć obywatelów Nipu i œwięte mistrza mojego Xaoo nauki, niedaleko rezydencji mojej wystawić kazałem dom zupełnie podobny do owego, gdzie Xaoo mieszkał. Sad, rzeczka, sadzawka, pole, w tychże wszystko co tam rozmiarach, słodkie mi czyniło omamienie. Ile razy tam jestem, pasę myœl mojš przypomnieniem zbawiennych tamtejszych zwyczajów i maksym. Tym nawiedzinom winien gestem to, czym jestem: poddani ze mnie kontenci, sšsiedzi się ze mnš nie kłócš, w domu mam pokój, za domem zgodę. Za punkt największy gospodarstwa wzišłemsobie szczęœliwoœć moich poddanych. Gorszyli się z tego sšsiedzi, odradzali kroki, które mi na dobre nie miały wyniœć. Jedni mnie żałowali, drudzy się œmiali z mojego nierozeznania. Widzš teraz, że i rola u mnie lepiej uprawna niż u nich, i czynsz niezaległy, i gumna w dwójnasób; a moi chłopi, dobrze odziani, w pierwszych teraz ławkach parafii siedzš 1 W tak szczęœliwym i swobodnym życiu jużem był blisko roku strawił, gdy odebrałem od jednego ministra list z Warszawy, w którym mi otwierał wrota do najwyższej promocji, bylem się chciał tylko podjšć funkcji poselskiej z mojego województwa na przyszły sejm. Nie byłaby mnie złudziła ambicja ani chciwoœć: obietnicę tylem szacował, ile była warta, dawno œwiadom wewnętrznego waloru dworskiej monety. Pamiętny jednak ostatniej rozmowy z margrabiš, przedsięwzišłem jechać na sejmik poselski naszego województwa. Za radš więc jednego z sšsiadów objechałem najprzód wszystkich wielmożnych urzędników $ i lubo uczyniłem mocne przedsięwzięcie wstrzemięŸliwoœci, przecież mimo heroicznš mojš obronę musiałem się upić kilka razy. Przyjechawszy do miasta stołecznego chciałem iœć jak najprzyzwoitszymi drogami do dostšpienia poselstwa. Wyœmieli dzikoœć mojš sšsiedzi, gdy się dowiedzieli, żem tylko jednego kucharza z sobš przywiózł; a gdy ich wieœć doszła, żem niewięcej miał z sobš nad dwa antały wina, sam jegomoœć pan podkomorzy wzrzęcz decydował, iż o moim poselstwie nie tuszy. Kupiłem więc czym prędzej w pobliższym klasztorze wina wybornego beczek kilka, kucharzów użyczyli sšsiedzi; że zaœ było pieniędzy dostatkiem, poszło wszystko i prędko, i dobrze. Było nas, konkurentów, niemało, a ziemianie dwóch tylko mogli wybrać na poselstwo. W wigiliš sejmiku przyszedł należšcy do mnie jegomoœć pan podstoli oznajmujšc, iż inaczej najmocniejszego adwersarza nie przeprę, tylko rzęsistym między szlachtę pieniędzy rozrzuceniem. Nie ze skępstwa, ale z podłoœci kroku tegowestchnšłem przypominajšc sobie owš szczęœliwš wyspę, gdzie umysł i wola obywatelów nie była na przedaż. Przy samym zagajeniu hałas w koœciele nauki, a cudze ns gloria ź 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj ě @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż_p /`đc0€aŰ60bŰNc1€c)(ˆ1dą(äc2€e•7Ü2fq:"3€powstał, koło kruchty batalia; skoczyliœmy między pijanych i gdyœmy chcieli wiedzieć o przyczynie tak znacznej żwawoœci adwersarzów, tegoœmy się tylko dowiedziećmogli, iż jedli œniadanie u jegomoœci pana miecznika. Podano mnie za kandydata. Wtem ów mój plenipotent, wyszedłszy zza wielkiego ołtarza, zarzucił otrzymanš na mnie kondemnatę. Żarliwi przyjaciele chcieligo w sztuki rozsiekać; szczęœciem uciekł do zakrystii i drzwi za sobš zamknšł. Przezokienko więc weszliœmy w negocjacjš; odstšpił pretensji, jam został posłem. Zaprosiłem wszystkich do siebie na obiad solenny i tam według starożytnego zwyczaju upiliœmy się wszyscy w miłoœci i w zgodzie. ROZDZIAŁ TRZYNASTY   Nazajutrz, gdym snem twardym resztę jeszcze wczorajszego pijaństwa zbywał, przysłał do mnie jegomoœć pan podkomorzyproszšc, ażebym do niego przyszedł. Zastałem tam kilku z przedniejszych urzędników mówišcych doœć żwawie i dowiedziałem się od przytomnego tamże mojego kolegi, iż układajš instrukcjš 1 dla nas na przyszły sejm. Zadziwiło mnie to niepomału, iż wybór osób czyniony był przez wszystkich, a rzecz najistotniejsza, to jest przepis obowišzków, przez kilku tylko urzędników i ziemian. Dowiedziawszy się jednak, iż to był dawny zwyczaj, zamilczałem. Przyszło czytać punkta instrukcji naszej; żadnego nie było œcišgajšcego się do publicznego dobra, ale natychmiast rekomendacje jednych do krzeseł senatorskich, drugich na ministeria, najwięcej do łaskawego jego królewskiej moœci szafunku panis bene merentium; przydana była reparacja ratusza lubelskiego i piotrkowskiegog. Gdy się czytanie skończyło, zabrał głos nestor ziemi naszej, jegomoœć pan sędzia ziemski; ten, przełożywszy najpierwszš potrzebę dobra publicznego, przytoczył ów tekst: salus publica suprema dex esto, a za tym dopraszał się z miejsca swego, aby pro primo et principali obiecto położyć wybranym z poœrodka grona braci godnym posłom sumy neapolitańskie i otwarcie gór w Olkuszu. Zgodzili się na to wszyscy: dopisano więc ten punkt do instrukcji naszej. Dołożono jeszcze aprobacjš kilku funduszów i dwóch œwiętych nowo beatyfikowanych kanonizacje. Nim przyszło do podpisu instrukcji naszej, zabrałem głos, a oœwiadczywszy powinnš wdzięcznoœć ostrzegłem zawczasu współobywatelów, Ÿeby nie brali za zbytecznš œmiałoœć to, co miałem im przełożyć względem danej nam instrukcji. - Charakter poczciwoœci - rzekłem - większš jest nad przysięgi pobudkš do wypełnienia obietnic, do zadoœć czynienia obowišzkom. Te, które jaœnie wielmożni waszmoœć panowie i bracia na nas w œwieżo ułożonej instrukcji wkładacie, powinny być regułš czynnoœci naszych na przyszłym sejmie. Tym je sposobem uważajšc rozumiem, że nam nie będziecie mieć za złe, mnie osobliwie, który moim i kolegi imieniem mówić odważam się, że dla ubezpieczenia trwożliwej, gdy o honor i cnotę idzie, czułoœci niektóre w tej mierze uwagi moje przełożę. Ten, którego jaœnie wielmożni waszmoœć panowie i bracia czynicie reprezentujšcym powszechnoœć całego naszego województwa, osobš jest publicznš; czynnoœci więc jego powinny korespondować reprezentacji i obowišzkom.Zdaje mi się, iż osoba publiczna publicznymiistotnie tylko interesami zaprzštniona być powinna i jeżeli się do szczególnych zniża, czyni to naówczas, gdy prywatny interes dopublicznego celu jakimkolwiek sposobem zmierzać lub kooperować może. Ojczyzna nasza wiele ma potrzeb; żadna z nich w instrukcji œwieżo przeczytanej dotknięta niejest. Przydatek: "caetera activitati ichmoœciów posłów zostawujemy", może bynas nie zasłonił, gdybyœmy sami z siebie ważyli się podawać jakowe projekta, które by może były krajowi zdatne, a jaœnie wielmożnym waszmoœć panom nie podobały się. Z żalem to mówię, ale z zupełnš konwikcjš, bom się napatrzył tego, jak częstokroć najlepsze intencje Ÿle tłumaczone były, a żarliwoœć dobra publicznego ukarana dlatego, że się sprzeciwiała interesom takowych obywatelów, których zysk na szkodzie publicznej zasadzony. Kiedy więc układamy instrukcjš, wejŸrzyjmy w potrzeby ojczyzny naszej, podawajmy sposoby do jej podŸwignienia i wsparcia, a rekomendacje, reparacje, kanonizacje niech potem idš. Klauzuła: "etiam sub discrimine sejmu", zdaje mi się nie tylko niepotrzebna, ale obelżywa dla tych, których waszmoœć panowie non ad destructionem, sed ad aedificationem wysyłacie. Nie wchodzę w roztrzšœnienie, czy się zrywać sejmy godzi, czy je wedle statutu zrywać można. Niech mi będzie wolno powiedzieć, iż w zerwaniu publicznych obrad takowe abusum, takš podłoœć i niegodziwoœć widzę, iż wzwyż wyrażonš klauzułę mam za największe poniżenie osoby charakteryzowanej i majšcej honor jaœnie wielmożnych waszmoœć panów reprezentować. Dwa tylkopunkta tyczšce się publicznego dobra w instrukcji naszej upatruję: sumy neapolitańskie i góry w Olkuszu. Kilkadziesišt podobno recesów sejmowych nie wiem, czy zdobiš, czy naprawiajš, czylipsujš tę poważnš materiš. W czasie o tym przymówić się nie omieszkam. Gdy zaœ idzieo rekomendacje '~ wyrażonych w szczególnoœci uœnie wielmożnych ichmoœciów, proszę każdego, Ÿeby mi raczył dać notę zasług swoich: pokazawszyalbowiem zgromadzonym stanom ~ ich przezacne dzieła, œmiało się będę mógł upomnieć o nadgrodę. Skończyłem mówić; trwało przez czas niejaki milczenie; przerwał go na koniec prezydujšcy jegomoœć pan podkomorzy, aprobował zelum boni publici wydawajšcy się przykładnie we mnie, œwieżo przychodzšcym do obrad publicznych. Po wielu rozmaitych dygresjach cytował Filipa,króla macedońskiego, a stšd wpadłszy w pochwały staropolskiej cnoty rzekł z żwawoœciš: - Tak jest, a nie inaczej, moi wielce moœci panowie i bracia, lepiej się działo za naszych ojców, kiedy nie jeżdżono po rozum za granicę. Pókiœmy się kontentowali tym, co nam dał Pan Bóg z łaski swojej przenajœwiętszej, pełno było w oborze i wgumnie. Teraz wszystko po modnemu, po francusku, po niemiecku, diabli wiedzš po jakiemu. Lepsze cielęta niż woły; niech mówiš, jak chcš: jednakowo wół wołem, a cielę cielęciem. Œmiech powstał jednostajny. Jam chciał głos powtórnie zabrać, ale szepnšł mi do ucha pan skarbnik, mój dobry przyjaciel, żenic nie wskóram, wszystkich obrażę, a już w sieni rozruch między braciš, którym powiedziano, żem ja heretyk. Przestraszonytakowš nowinš, rad nierad musiałem się œmiać z drugimi i admirować subtelnoœć dowcipu jegomoœci pana podkomorzego, tak doskonale utrzymujšcego honor narodowy i cnoty pradziadów. ROZDZIAŁ CZTERNASTY   Po szczęœliwie zakończonym sejmiku, odpoczšwszy nieco w domu, pojechałem na sejm, pełen maksym patriotycznych i żarliwoœci o dobro publiczne. Napisałem dysertacjš o sumach neapolitańskich i gdyby był czas wystarczył, jechałbym byłumyœlnie do Olkusza, żebym poznał oczywiœciej pożytek otwarcia tamtejszych kruszców. Ulokowany w Warszawie na przedmieœciu, odebrałem wkrótce po moim przyjeŸdzie wizytę jednego zacnego kawalera w Warszawie rezydujšcego. Ten, powinszowawszy mi urzędu, ojczyŸnie zacnego posła, obejŸrzał się na wszystkie strony i luboœmy byli sami w izbie, wzišł mnie za rękę i zaprowadził do alkierza z misternš minš: pełen niespokojnoœci, wyszedł stamtšd, podobno dla zlustrowaniakštów, i drzwi do sieni na klucz zamknšł. Rozumiałem, że będzie prosił o pożyczenie pieniędzy. Wtem powróciwszy do mnie, zacierajšc ręce przybliżył się a wspišwszysię na nogach, poszepnšł mi do ucha: - Kochany przyjacielu! Przysięgam, że nie wydam, ale racz mi powiedzieć, jakiej jesteœ partii. Wyszedłem mimo jego usiłowania do izby; tam gdyœmy siedli, rzekłem, iż zadosyć uczynić pytaniu jego nie zdołam nie wiedzšc, co się znaczy to słowo "partia" ani jakš ma do stanu i funkcji mojej koneksjš... - Dobry obywatel - rzekłem dalej - nie upodla umysłu swego poddaniem go pod cudze zdanie. Słowo "partia" znaczy podobno z jednej strony wodzów, z drugiej partyzantów, a po prostu mówišc, tyranów rozkazujšcych i jurgieltowych posługaczów.W kraju, gdzie pod hasłem Rzeczypospolitejpanuje wolnoœć i równoœć, nie wiem, jak mogš znaleŸć miejsce tak podłe i niegodziwe sytuacje. Nadto jest zuchwałym, kto œmie równemu rozkazywać; nadto podłym, kto dla zysku lub względów równego słucha. Niech najuboższy obywatel w obowišzkach mnie moich oœwieci, pójdę ochotnie za jego zdaniem; ale jurgielt roczny albo wieœ dana na dożywocie nie otaksujš sumnienia mojego. Dziwuję się więc, iżeœ mi waszmoœć pan tę kwestiš zadał; sšdzę jš być bardziej żartem niż prawdš... - Znać, żeœ waszmoœć pan z bardzo dalekiejwyspy przyjechał - odpowiedział mi ów jegomoœć i ukłoniwszy się wyszedł. Zaproszony nazajutrz do jednego ministra ana obiad, byłem tanu razem z naszym wojewodš, który przywitawszy się ze mnš rzekł po cichu: - Nie wštpię o zdaniu waszmoœć pana, zaszczycam się przyjaŸniš domu jego; z mojej strony gotów jestem do usług, proszę mi poufale rozkazać. Zbyłem ukłonem oœwiadczenie. Wtem nadszedł minister rekomendujšc imieniem dworu do laski marszałkowskiej jednego z posłów. Na wieczerzy byłem u jednego senatora; ten nie wzišwszy œwieżo wakujšcego starostwa płakał nad ojczyznš, którš intrygi dworskie prowadziły do zguby, rekomendował nam więc do laski marszałkowskiej swojego synowca, który w pištym roku wieku swego będšc obersztlejtnantem, nie mógł się już teraz, w dziewiętnastym, regiment doczekać. Mimousilne z obu stron solicytacje nie uwięziliœmy naszego słowa. Przyszedł dzień zaczęcia sejmu, weszliœmydo izby. Marszałek starej laski z zwykłymiceremoniami sejm w tumulcie i wrzasku nieznoœnym zagaił. Przez dwa dni nie mogliœmy się doczekać obrania marszałka: trzeciego przyniesiono manifest zrywajšcy sejm. I tak szeœciomiesięczne całego narodu intrygi i koszty skończyły się na bolesnej oracji marszałka starej laski, przy pożegnaniu uskarżajšcego się na nieszczęœliwe losy ojczyzny. Chcšc się rozpatrzyć w sposobie dworskiego życia i usłać sobie drogę do promocji, zostałem z łaknšcš rzeszš w Warszawie. Przez kilkumiesięcznš rezydencjš różnych sposobów tentowałem do dostšpienia jakowego urzędu, ale jak przyszło zastanowić się nad tym, przez który mógłbym był co zyskać, nie chciałemgo użyć. Powtórzyli mi to wszyscy co ów jegomoœć: żem z bardzo dalekiej wyspy przyjechał. ROZDZIAŁ PIĘTNASTY   Nie udało mi się w Warszawie; ale ja się dlatego ani na Warszawę, ani na rodzaj ludzki nie gniewam. Każdy człowiek ma swój właœciwy sposób myœlenia; mój nie zgodził się z Warszawš, pojechałem więc myœleć do Szumina. Kto by na wsi chciał tylko myœleć, musiałbysię zawczasu przygotować na tęsknoœć i niesmak. Ci, co szczęœliwoœć życia wiejskiego opisali, czynili to po większej częœci wpoœród miejskich zabaw. Gabinet, wktórym naówczas byli zamknięci, zdawał się im rozkosznym gajem, pięknš dolinš; na rozkazy poetów płynš kręte strumyki, spadajš z skał pieniste potoki, echa ptaszštrozlegajš się po lasach i skałach; ale gdy te żywe wyrazy własnym chcemy uiœcić doœwiadczeniem, trzeba, zatargowawszy wiele, na małym przestać. Nie jest rozrzutne w użyczeniu rozlicznych wdzięków przyrodzenie. Owe natężone bystroœciš imaginacji naszej widoki okazujš, prawda, postać miłš i wdzięcznš, nie takš jednak po większej częœci, jakoœmy jš pierwej sami sobie ułożyli. W romansach chyba albo bakach reszty szukaćnależy. Życie wiejskie dlatego jest miłe, iż nadaje chęć do gospodarstwa; tego obowišzki rozcišgajš się do wszystkich czasów, a chęć zysku, złšczona z niewinnš a coraz nowš zabawš, nie daje się rozpostrzeć tęsknoœci, która napełniać zwykła wszystkie przedziały gwałtownych zabaw miejskich. Zdało mi się, żem do mojej wyspy powrócił, gdym w domu osiadł. Pierwszy podobno z całek okolicy przeœwiadczony u siebie będšc, że moi poddani byli ludŸmi, przyłożyłem do tego starania, aby ile możnoœci uczynić ich stan znoœniejszym. Niech powie mała czšstka ludzi dobrze myœlšcych, jakš rozkosz czuje poczciwe serce w uszczęœliwieniu podobnych sobie. Powróciłem z bardzo dalekiej wysp; to było wyrokiem zagradzajšcym mi drogę do promocji. Jeżeli ten powrót znaczył niepodobieństwo zgodzenia cnoty z szczęœciem - niech moi ziomkowie do dalekich wysp jeżdżš; choćby w tej podróżyminęli Paryż i Londyn, nie straci na tym ojczyzna. Wybaczy czytelnik tej małej dygresji. Skołatany rozmai tymi przypadki, rzecz naturalna, iż mocniej mieli inni uczułem słodycz miłego spoczynku. W tej zostajšc sytuacji zaczšłem myœleć o postanowieniu, żebym przynajmniej dobrš dzieciom moim edukacjš mógł się krajowi przydać. Niedaleko mojej wioski mieszkał pan jeden zacnoœciš familii znamienity, ale na fortuniepodupadły. W sali pałacowej pełno było portretów przodków lego: jedni piastowali buławy, drudzy marszałkowskie laski, pastorały, pieczęci, buzdygany etc. Majšc się nierównie lepiej od gospodarza domu, gdym tam przyjechał, że mi się ich córka zdała być dobrej edukacji; mniemałem, iż konkurencja moja do niej przyjęta będzie z radoœciš. Odkryłem więc przez dobrego przyjaciela moje intencje. Nie poszła w smak gospodarzowi, jak jš sam potem definiował, takowa zuchwałoœć. U wieczerzy wszczšł dyskurs o prerogatywach zacnoœci wielkiego imienia i podłoœci takowych rodziców, którzy dla błahego zysku gotowi jaœnie oœwieconoœć łšczyć z wielmożnoœciš. Jaœnie oœwiecona pani rzuciła na mnie okiem pełnym wzgardyi razem wspaniałoœci; dorozumiałem się reszty i nazajutrz równo ze œwitem odjechałem bez pożegnania z tego domu, gniewajšc się srodze na mojš pieczštkę bezmitry i paludamentu. Była w sšsiedztwie moim druga dama, nie tak arcyzacna, ale ojciec, najsławniejszy aktor kontraktów lwowskich, oprócz czerwonych złotych obršczkowych i talerów starych gardził wszystkimi marnoœciami œwiata tego. U jaœnie oœwieconego jedliœmy bażanty na farfurach; pan podsędek dał barszcz, schab, bigos i buraki na misach srebrnych, a co osobliwsza, pod cechowanš mitrš i paludamentem postrzegliœmy herby jaœnie oœwieconego. Nie wchodzšc w przymioty moje, pierwszš zaraz uczynił pan podsędekpropozycjš, żebym przyszłej małżonce tyleprostym długiem zapisał, ile połowa jej posagu wynosić będzie; na reszcie zaœ fortuny miałem uczynić dożywocie. Wstręt mi uczyniła takowa propozycja, większy dama, dumna wielkoœciš posagu, bez żadnych przymiotów. W kilka czasów poznałem na odpuœcie panienkę zacnš, bardzo pięknš, ale ubogš. Już miałem uczynić rodzicom deklaracjš, gdy raz nie zastawszy u siebie damy postrzegłem bilecik na stoliku. Jej był charakter, adres do jegomoœci pana wicesgerenta; oznajmywała mu o swoim przyszłym zamęœciu, ubolewała, że bogactwa cnocie i przymiotom rzadko towarzyszš, kończyła oœwiadczeniem, iż będzie miał rękę bogaty, ale serce kochanyAntoœ. Nie podobał mi się ten podział z Antosiem i odtšd w tym domu nie postałem. ROZDZIAŁ SZESNASTY   Zawodne konkurencje uczyniły mi wstręt odpostanowienia, zamknšłem się więc na nowo w domu. Żebym jednak trzeci raz me uszedł za dzikiego, wybrałem kilku dobrychi przystojnych sšsiadów, uczęszczałem do nich czasami, gdy zaœ mnie odwiedzali, rad im byłem w domu moim; resztę czasu zabierały gospodarskie zabawy, budowla, ogród, ksišżki. Blisko roku tak pożšdane życie prowadzšc reformowałem stare mury zamczyska ojczystego i stał się domem wygodnym i pięknym. W poœrodku tych zabaw œmierć wuja, po którym na mnie w Litwie substancja spadała, była okazjš drogi w tamtejsze kraje. Wybrałem się w czas najgorszy do podróży- na wiosnę. Załomawszy się dnia jednego zmostem na bagnisku, posłałem po konie do bliższej wsi; nie znaleŸli ich do najęcia moi ludzie. Wtem, gdy się do dworu udali, uczynna tamtego miejsca pani, wypytawszy się wprzód o moim nazwisku, miejscu rezydencji, okazji podróży i wielu innych okolicznoœciach, wysłała zaraz naprzeciwko mnie swojš karetę i tyle koni, ile tylko trzeba było pod cały mój ekwipaż.Dworzanin, który w karecie przyjechał, uczynił imieniem pani swojej komplement, iż ubolewa nad moim przypadkiem, ale winszuje sobie tej sposobnoœci, że mnie może w dom swój przyjšć. Wsiadłem do karety, ciekawy poznać tę nauki, a cudze ns gloria ź 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj ě g0 @3hŻ ~ G4€˙˙grzecznš i młodš wdowę; dowiedziałem sięalbowiem, iż od lat trzech w tym stanie zostawała. Przyjechałem do pałacu pięknego; apartamenta były wygodne i wspaniałe. Przyjęła mnie nie tylko młoda i grzeczna, ale piękna gospodyni z wszelkš ludzkoœciš. Podziękowałem za jej uczynnoœć. Zastałem goœci wielu, stół wyborny, sposób bawienia się takowy, jakiego w najcelniejszych miastach znaleŸć trudno. Apartament dla mnie wyznaczony był wygodny i piękny; w nim z trudu podróżnego wytchnšwszy, gdym nazajutrz po obiedzie chciał żegnać gospodyniš, rzekła żartujšc, iż jeœli się dni kilka w jej domu nie zabawię, każe w wsiach swoich, przez które będę przejeżdżał, popsuć mosty i groble, tak jakem doœwiadczył u jej sšsiada. Dałem się łatwo namówić, uwięziony hej wzrokiem i grzecznoœciš. Raz po obiedzie, gdy się goœcie rozeszli a sami tylko w pokoju zostaliœmy, rzekła: - Nasyciłeœ waszmoœć pan ciekawoœć mojš opisujšc przypadki swoje; zagraniczne; racz mi też opowiedzieć te, któreœ mieć mógł w kraju swoim od pierwszych lat młodoœci. - Nie sš osobliwe - rzekłem - na tak jednakmiły rozkaz opowiem je wiernie. Zaczšłem więc relacjš o moich rodzicach, Damonie, sentymentowej jego edukacji, czytaniu romansów; do tego punktu gdy przyszło, uczyniłem wzmiankę o przypadkuw lasku I pierwszym naówczas miłoœci oœwiadczeniu owej Juliannie, wychowanicy matki mojej. Słodka jej pamięć uczyniła mnie wymownym; a majšc łzy w oczach, przydałem, iż od owego bolesnego pożegnania straciłem jš z oczu, ale nie z serca... - Opływam teraz we wszystko - rzekłem dalej - ale w tym gestem nieszczęœliwym, że jš uczestniczkš pomyœlnoœci moich mieć nie mogę. Nie mogłem się dowiedzieć, gdzieprzebywa; w klasztorze, dokšd była oddana, to mi tylko umiano powiedzieć, iż jšciotka jej do siebie wzięła. Jak się zwała ta ciotka, gdzie hej było mieszkanie, nikt mnie dotšd nie nauczył. Jedyna słodycz żałoœci mojej ten pierœcionek od niej dany, który przy sobie noszę; dałem jej taki drugi na pożegnanie. Ledwom skończył, podała mi rękę. Spadła z oczu moich zasłona - mój własny pierœcionek postrzegłem na ręku Julianny. Padłem jej do nóg przepraszajšc, że oczy moje nie były z sercem zgodne. Łatwo kochajšcego przeprosić można. Zbyt żywe radoœci, podziwienia, ciekawoœci impresje przerywały co moment dyskursa nasze. W tumulcie najżywszych pasji usłyszałem wyrok szczęœliwoœci mojej... Byłem kochanym. ROZDZIAŁ SIEDMNASTY   Każdy romans kończy się zwyczajnie zbiorem osobliwych przypadków, a te œcišgajš się do wzajemnego poznania lub znalezienia osób wielu, jakby umyœlnie na jedno miejsce sprowadzonych. Poznanie się prawie nowe z Juliannš po tylu awanturach i dziesięcioletnim niewidzeniu zarywa coœ naromans, z tš tylko różnicš, iżeœmy się zeszli w jej własnym domu, nie szukajšc wzajemnie po ziemi i morzu. Domyœlić się każdy może, iżem się pytał Julianny, jakim sposobem do tego stanu, w którym jš widzę, przyszła. Gdybym się chciał trzymać tonu romansów, z historii Julianny zrobiłbym księgę czwartš. Zaczšłbym pod osobliwymi rozdziały opowiadać na przykład: jako Julianna, zamknięta w klasztorze, ciężko płakała straty amanta swojego; jako jednego czasuprzechodzšc się z towarzyszkami po ogrodzie porwana była gwałtownie przez nieznajome osoby; jako w oddalonej puszczy odbita znowu była przez drugie nieznajome osoby; jako te drugie nieznajome osoby zaprowadzili jš w okropne lochy i pieczary; bako wiele wycierpiawszy w tych okropnych lochach i pieczarach, z niewypowiedzianym hazardemstamtšd uciekła; jako po długiej peregrynacji zaszła może do jakiego pustelnika lub pustelnicy; bako ten pustelnik(który powinien być bardzo stary) żywił jš przez czas niejaki korzonkami; jako pan jeden wielki polujšc natrafił na pustelnicze mieszkanie i jej widokiem zniewolony został; bako ten pan wielki, przebrawszy się, po wtóre do niej zaszedł i nakłonił do porzucenia pustelniczego życia; jako dała się nakłonić i stała się jego żonš; jako ten mšż zachorowawszy umarł, był pochowany, a ona całej jego substancji została paniš, etc. Awantura Julianny nie była tak nadzwyczajna. Wzięła jš ciotka z klasztoru,zawiozła do Litwy; bogaty w sšsiedztwie wdowiec poznał jš, podobał sobie, chciał mieć za żonę, wzišł; nie majšc bliskich krewnych fortunę zapisał i w rok umarł. Serca czułe nie potrzebujš wykwintnych oœwiadczeń. Ofiarować się na wieczne usługi, nie być odmówionym, zyskać rękę i serce kochanej Julianny - dzieło było jednego tygodnia. Od tego czasu żyję z niš szczęœliwy; dużeœmy się doczekali wnuczšt - przecież w moich oczach taka jeszcze jakw owym gaiku... Zeszłaœ mnie w tym pisaniu, kochana żono; ty wiesz, ale niech wie œwiat cały, żeœ jestsłodyczš życia mojego. Niech się z naszegouszczęœliwienia uczy młodzież, iż miłoœć ugruntowana na wspólnym szacunku nigdy się nie kończy, a w szczęœliwym pożyciu milsze zmarszczki poczciwej żony niż modne płochych amantek pieszczoty. KONIEC KSIĘGI TRZECIEJ I OSTATNIEJ PRZYPADKÓW DOŒWIADCZYNSKIEGO   W Berlinie 26 lutego roku 1775 ---------Konwersja: rpg6@go2.pl każdego, Ÿeby mi raczył dać notę zasług swoich: pokazawszyalbowiem zgromadzonym stanom ~ ich przezacne dzieła, œmiało się będę mógł upomnieć o nadgrodę. Skończyłem mówić; trwało przez czas niejaki milczenie; przerwał go na koniec prezydujšcy jegomoœć pan podkomorzy, aprobował zelum boni publici wydawajšcy się przykładnie we mnie, œwieżo przychodzšcym do obrad publicznych. Po wielu rozmaitych dygresjach cytował Filipa,króla macedońskiego, a stšd wpadłszy w pochwały staropolskiej cnoty rzekł z żwawoœciš: - Tak jest, a nie inaczej, moi wielce moœci panowie i bracia, lepiej się działo za naszych ojców, kiedy nie jeżdżono po rozum za granicę. Pókiœmy się kontentowali tym, co nam dał Pan Bóg z łaski swojej przenajœwiętszej, pełno było w oborze i wgumnie. Teraz wszystko po modnemu, po francusku, po niemiecku, diabli wiedzš po jakiemu. Lepsze cielęta niż woły; niech mówiš, jak chcš: jednakowo wół wołem, a cielę cielęciem. Œmiech powstał jednostajny. Jam chciał głos powtórnie zabrać, ale szepnšł mi do ucha pan skarbnik, mój dobry przyjaciel, żenic nie wskóram, wszystkich obrażę, a już w sieni rozruch między braciš, którym powiedziano, żem ja heretyk. Przestraszonytakowš nowinš, rad nierad musiałem się œmiać z drugimi i admirować subtelnoœć dowcipu jegomoœci pana podkomorzego, tak doskonale utrzymujšcego honor narodowy i cnoty pradziadów. ROZDZIAŁ CZTERNASTY   Po szczęœliwie zakończonym sejmiku, odpoczšwszy nieco w domu, pojechałem na sejm, pełen maksym patriotycznych i żarliwoœci o dobro publiczne. Napisałem dysertacjš o sumach neapolitańskich i gdyby był czas wystarczył, jechałbym byłumyœlnie do Olkusza, żebym poznał oczywiœciej pożytek otwarcia tamtejszych kruszców. Ulokowany w Warszawie na przedmieœciu, odebrałem wkrótce po moim przyjeŸdzie wizytę jednego zacnego kawalera w Warszawie rezydujšcego. Ten, powinszowawszy mi urzędu, ojczyŸnie zacnego posła, obejŸrzał się na wszystkie strony i luboœmy byli sami w izbie, wzišł mnie za rękę i zaprowadził do alkierza z misternš minš: pełen niespokojnoœci, wyszedł stamtšd, podobno dla zlustrowaniakštów, i drzwi do sieni na klucz zamknšł. Rozumiałem, że będzie prosił o pożyczenie pieniędzy. Wtem powróciwszy do mnie, zacierajšc ręce przybliżył się a wspišwszysię na nogach, poszepnšł mi do ucha: - Kochany przyjacielu! Przysięgam, że nie wydam, ale racz mi powiedzieć, jakiej jesteœ partii. Wyszedłem mimo jego usiłowania do izby; tam gdyœmy siedli, rzekłem, iż zadosyć uczynić pytaniu jego nie zdołam nie wiedzšc, co się znaczy to słowo "partia" ani jakš ma do stanu i funkcji mojej koneksjš... - Dobry obywatel - rzekłem dalej - nie upodla umysłu swego poddaniem go pod cudze zdanie. Słowo "partia" znaczy podobno z jednej strony wodzów, z drugiej partyzantów, a po prostu mówišc, tyranów rozkazujšcych i jurgieltowych posługaczów.W kraju, gdzie pod hasłem Rzeczypospolitejpanuje wolnoœć i równoœć, nie wiem, jak mogš znaleŸć miejsce tak podłe i niegodziwe sytuacje. Nadto jest zuchwałym, kto œmie równemu rozkazywać; nadto podłym, kto dla zysku lub względów równego słucha. Niech najuboższy obywatel w obowišzkach mnie moich oœwieci, pójdę ochotnie za jego zdaniem; ale jurgielt roczny albo wieœ dana na dożywocie nie otaksujš sumnienia mojego. Dziwuję się więc, iżeœ mi waszmoœć pan tę kwestiš zadał; sšdzę jš być bardziej żartem niż prawdš... - Znać, żeœ waszmoœć pan z bardzo dalekiejwyspy przyjechał - odpowiedział mi ów jegomoœć i ukłoniwszy się wyszedł. Zaproszony nazajutrz do jednego ministra ana obiad, byłem tanu razem z naszym wojewodš, który przywitawszy się ze mnš rzekł po cichu: - Nie wštpię o zdaniu waszmoœć pana, zaszczycam się przyjaŸniš domu jego; z mojej strony gotów jestem do usług, proszę mi poufale rozkazać. Zbyłem ukłonem oœwiadczenie. Wtem nadszedł minister rekomendujšc imieniem dworu do laski marszałkowskiej jednego z posłów. Na wieczerzy byłem u jednego senatora; ten nie wzišwszy œwieżo wakujšcego starostwa płakał nad ojczyznš, którš intrygi dworskie prowadziły do zguby, rekomendował nam więc do laski marszałkowskiej swojego synowca, który w pištym roku wieku swego będšc obersztlejtnantem, nie mógł się już teraz, w dziewiętnastym, regiment doczekać. Mimousilne z obu stron solicytacje nie uwięziliœmy naszego słowa. Przyszedł dzień zaczęcia sejmu, weszliœmydo izby. Marszałek starej laski z zwykłymiceremoniami sejm w tumulcie i wrzasku nieznoœnym zagaił. Przez dwa dni nie mogliœmy się doczekać obrania marszałka: trzeciego przyniesiono manifest zrywajšcy sejm. I tak szeœciomiesięczne całego narodu intrygi i koszty skończyły się na bolesnej oracji marszałka starej laski, przy pożegnaniu uskarżajšcego się na nieszczęœliwe losy ojczyzny. Chcšc się rozpatrzyć w sposobie dworskiego życia i usłać sobie drogę do promocji, zostałem z łaknšcš rzeszš w Warszawie. Przez kilkumiesięcznš rezydencjš różnych sposobów tentowałem do dostšpienia jakowego urzędu, ale jak przyszło zastanowić się nad tym, przez który mógłbym był co zyskać, nie chciałemgo użyć. Powtórzyli mi to wszyscy co ów jegomoœć: żem z bardzo dalekiej wyspy przyjechał. ROZDZIAŁ PIĘTNASTY   Nie udało mi się w Warszawie; ale ja się dlatego ani na Warszawę, ani na rodzaj ludzki nie gniewam. Każdy człowiek ma swój właœciwy sposób myœlenia; mój nie zgodził się z Warszawš, pojechałem więc myœleć do Szumina. Kto by na wsi chciał tylko myœleć, musiałbysię zawczasu przygotować na tęsknoœć i niesmak. Ci, co szczęœliwoœć życia wiejskiego opisali, czynili to po większej częœci wpoœród miejskich zabaw. Gabinet, wktórym naówczas byli zamknięci, zdawał się im rozkosznym gajem, pięknš dolinš; na rozkazy poetów płynš kręte strumyki, spadajš z skał pieniste potoki, echa ptaszštrozlegajš się po lasach i skałach; ale gdy te żywe wyrazy własnym chcemy uiœcić doœwiadczeniem, trzeba, zatargowawszy wiele, na małym przestać. Nie jest rozrzutne w użyczeniu rozlicznych wdzięków przyrodzenie. Owe natężone bystroœciš imaginacji naszej widoki okazujš, prawda, postać miłš i wdzięcznš, nie takš jednak po większej częœci, jakoœmy jš pierwej sami sobie ułożyli. W romansach chyba albo bakach reszty szukaćnależy. Życie wiejskie dlatego jest miłe, iż nadaje chęć do gospodarstwa; tego obowišzki rozcišgajš się do wszystkich czasów, a chęć zysku, złšczona z niewinnš a coraz nowš zabawš, nie daje się rozpostrzeć tęsknoœci, która napełniać zwykła wszystkie przedziały gwałtownych zabaw miejskich. Zdało mi się, żem do mojej wyspy powrócił, gdym w domu osiadł. Pierwszy podobno z całek okolicy przeœwiadczony u siebie będšc, że moi poddani byli ludŸmi, przyłożyłem do tego starania, aby ile możnoœci uczynić ich stan znoœniejszym. Niech powie mała czšstka ludzi dobrze myœlšcych, jakš rozkosz czuje poczciwe serce w uszczęœliwieniu podobnych sobie. Powróciłem z bardzo dalekiej wysp; to było wyrokiem zagradzajšcym mi drogę do promocji. Jeżeli ten powrót znaczył niepodobieństwo zgodzenia cnoty z szczęœciem - niech moi ziomkowie do dalekich wysp jeżdżš; choćby w tej podróżyminęli Paryż i Londyn, nie straci na tym ojczyzna. Wybaczy czytelnik tej małej dygresji. Skołatany rozmai tymi przypadki, rzecz naturalna, iż mocniej mieli inni uczułem słodycz miłego spoczynku. W tej zostajšc sytuacji zaczšłem myœleć o postanowieniu, żebym przynajmniej dobrš dzieciom moim edukacjš mógł się krajowi przydać. Niedaleko mojej wioski mieszkał pan jeden zacnoœciš familii znamienity, ale na fortuniepodupadły. W sali pałacowej pełno było portretów przodków lego: jedni piastowali buławy, drudzy marszałkowskie laski, pastorały, pieczęci, buzdygany etc. Majšc się nierównie lepiej od gospodarza domu, gdym tam przyjechał, że mi się ich córka zdała być dobrej edukacji; mniemałem, iż konkurencja moja do niej przyjęta będzie z radoœciš. Odkryłem więc przez dobrego przyjaciela moje intencje. Nie poszła w smak gospodarzowi, jak jš sam potem definiował, takowa zuchwałoœć. U wieczerzy wszczšł dyskurs o prerogatywach zacnoœci wielkiego imienia i podłoœci takowych rodziców, którzy dla błahego zysku gotowi jaœnie oœwieconoœć łšczyć z wielmożnoœciš. Jaœnie oœwiecona pani rzuciła na mnie okiem pełnym wzgardyi razem wspaniałoœci; dorozumiałem się reszty i nazajutrz równo ze œwitem odjechałem bez pożegnania z tego domu, gniewajšc się srodze na mojš pieczštkę bezmitry i paludamentu. Była w sšsiedztwie moim druga dama, nie tak arcyzacna, ale ojciec, najsławniejszy aktor kontraktów lwowskich, oprócz czerwonych złotych obršczkowych i talerów starych gardził wszystkimi marnoœciami œwiata tego. U jaœnie oœwieconego jedliœmy bażanty na farfurach; pan podsędek dał barszcz, schab, bigos i buraki na misach srebrnych, a co osobliwsza, pod cechowanš mitrš i paludamentem postrzegliœmy herby jaœnie oœwieconego. Nie wchodzšc w przymioty moje, pierwszš zaraz uczynił pan podsędekpropozycjš, żebym przyszłej małżonce tyleprostym długiem zapisał, ile połowa jej posagu wynosić będzie; na reszcie zaœ fortuny miałem uczynić dożywocie. Wstręt mi uczyniła takowa propozycja, większy dama, dumna wielkoœciš posagu, bez żadnych przymiotów. W kilka czasów poznałem na odpuœcie panienkę zacnš, bardzo pięknš, ale ubogš. Już miałem uczynić rodzicom deklaracjš, gdy raz nie zastawszy u siebie damy postrzegłem bilecik na stoliku. Jej był charakter, adres do jegomoœci pana wicesgerenta; oznajmywała mu o swoim przyszłym zamęœciu, ubolewała, że bogactwa cnocie i przymiotom rzadko towarzyszš, kończyła oœwiadczeniem, iż będzie miał rękę bogaty, ale serce kochanyAntoœ. Nie podobał mi się ten podział z Antosiem i odtšd w tym domu nie postałem. ROZDZIAŁ SZESNASTY   Zawodne konkurencje uczyniły mi wstręt odpostanowienia, zamknšłem się więc na nowo w domu. Żebym jednak trzeci raz me uszedł za dzikiego, wybrałem kilku dobrychi przystojnych sšsiadów, uczęszczałem do nich czasami, gdy zaœ mnie odwiedzali, rad im byłem w domu moim; resztę czasu zabierały gospodarskie zabawy, budowla, ogród, ksišżki. Blisko roku tak pożšdane życie prowadzšc reformowałem stare mury zamczyska ojczystego i stał się domem wygodnym i pięknym. W poœrodku tych zabaw œmierć wuja, po którym na mnie w Litwie substancja spadała, była okazjš drogi w tamtejsze kraje. Wybrałem się w czas najgorszy do podróży- na wiosnę. Załomawszy się dnia jednego zmostem na bagnisku, posłałem po konie do bliższej wsi; nie znaleŸli ich do najęcia moi ludzie. Wtem, gdy się do dworu udali, uczynna tamtego miejsca pani, wypytawszy się wprzód o moim nazwisku, miejscu rezydencji, okazji podróży i wielu innych okolicznoœciach, wysłała zaraz naprzeciwko mnie swojš karetę i tyle koni, ile tylko trzeba było pod cały mój ekwipaż.Dworzanin, który w karecie przyjechał, uczynił imieniem pani swojej komplement, iż ubolewa nad moim przypadkiem, ale winszuje sobie tej sposobnoœci, że mnie może w dom swój przyjšć. Wsiadłem do karety, ciekawy poznać tę nauki, a cudze ns gloria ź 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj ě @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż”üżN¸÷ż@,ŞjI_÷ż@