хbkбЩџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџѕ№Gю’рG№@юр@>рB№EюoрEёйѕ>рB>RрG>џъЫСёйџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџУUЮэffЬ sƒ ˆ‰мЬnцннй™ЛЛgcnьЬнм™ŸЛЙ3>CLAS NEDZNICY1 €003Вq* =…sCopyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. 1ўџѓЭ‘ЭЭ>џъ$РњPъРЭpЭў>ъa>р&>ъР>џъ#РЭЭЊЭ1Э>ЭVЭuЭ”Э!ЭЭƒЭ> њ‚џЇ(њРOЭm Э' Ээ Эь Э/ Ээ Эь ЭЖ Эь Э Э Э€>ъЫС>xрE>@рAЏр>рџ>зр@ћУBхХ!€ 6# xБ јСсЩњGў8ў8ў8ў8ў8>> >>>ъƒџЩЭў ЭЯ Э#vњЫСЗ(љЏъЫСЭLЫ VЫw cЫoТЫgТ Ы_ 9ЫW -ЫO ЫG УMњР<ў >OЭm УBњР<ў >OЭN УBЭў УBЭ> Ь УBњ#Рў(ў(ў(%њ#Рў(&ў(0ў($0ЭУBЭ УB€Э7УB@Э7УBЭЊУB€ЭjУBЭ@УB@ЭjУBњ#Р=ўџ >OЭ УBњ#Р<ў >OЭ УB!>w# ћЩ!6# њ6џ#6# іЩ! e" њЩџџџџ!0„" њЩУџ!@Ѓ " њЩџџџџџ~B~B~B<$<$~BfZB~џџџџџЭЦ!ў>P"">є">wЩЭЦ!ў>""ЩЭƒЭ ЩхеХ!€х>ъLФT]њR‡O >Р‘G№@ц€( №Aц(є№Aц њ**** мсРхњLФ=ъLФ ПсСбсЩхеХ!П€х>ъLФT]њR‡O}‘o|˜g>Р‘G№@ц€( №Aц(є№Aц њ:::: мсРхњLФ=ъLФ КсСбсЩњРўШЭР ЭL Ээ ЭцЭњ=OЭь ЩњРў њРGЭ| 8 јЭњ`‘8њxСЩњРўШеХЭњGњРў Э ЭР ЭL Ээ Эь  у{ъРСбЩХњРў њРGЭњ=€GЭ|  њ Эњ‡GЭ|  њЭњGЭР ЭL Ээ Эь  №ЭњъРСЩЭУ!ъР>ъР>ъРЭт}ъР|ъРЭы!@}ъР|ъРЭe !а%Р*GxЇ(*іvР*GxЇ(*іњРOњРG>Й >И >>!РЭ'wЭдЩЭУЭт}ъР|ъРЭы!@}ъР|ъРЭЄ ћЭe њ Р=ъРЭњGЭ|  њЭ ЭдЩЭУЭЄ(Эe >ъРњРЁ(эЭ ЭдЩЭe >ъРњРЁЪњЭ ЭдЩЭУЭњGЭ|  њЭіЭe њРўТњРўЪп>ъР>ъРњРЁ(кЭ ЭдЩхеХњРoњРgЭыњРoњРg#F+NxЁ<(+xБ њРoњРg#}ц #}ъР|ъРЭы!@}ъР|ъРЏ<СбсЩхеХњРoњРgЭыњРoњРgў@ B}ў =ЭтT]њРoњРg}Л |К(6+}ц +}ъР|ъРЭы!@#F+NxЁ<(xБ(№ђџ}ъР|ъРЏ<СбсЩЩхеХњРoњРgЭыњРoњРg~ъР#~ъР############~ъР+~ъР+~ъР+~ъР+~ъР+~ъР++~ъ Р+F+N+~+ng@а* xБ јСбсЩхеХњ$Рўџ(Э (Э (њ$Рў(%ЭЦ!@˜6ё>ъ$Рњ$Рў(ЭЦ!@˜6ѓ>ъ$РСбсЩхеХњ#Рўџ(!“€Ї(=љЭ yъ#Р!“€yЇ( јЭ СбсЩхеХyъРЭЖ Эь њ#РO>џъ#РЭ СбсЩхеХyъРў(*ў(/ў(4ў(8ў(<ў(@ў(Dў(Hў(Lў Ъь ў Ъє !PЭяУќ !`ЭяУќ !pЭя@!€Эя8!Эя0! Эя(!АЭя !РЭя!аЭя!рЭя!№ЭяСбсЩхХ€№@ц€( №Aц(є№Aц њ~/" шСсЩхеХ!J хеХ!%РхеХ!vРЧР*GxЇ(*іСбсЩ хеХњ РGњР<И8ЭЄ(Эe >>ъР7 ъР>ъРЇСбсЇЩхеХњТҘ њРўҘ њРў(њРў ЭіЭe њ Р>ъР7 =ъР>ъРЇСбсЩхеХњРG!аxЇ(^#єЧР*OyЇ(* іСбсЇЩхеХy!ў(!ў( !€’ўЪМ њRў df!њRў \!W!€њR‡_yЇ(=љЬСХхењR‡G№@ц€( №Aц(є№Aц њ"""" мс T]сР С ФСбсЩЬСХхењR‡G№@ц€( №Aц(є№Aц њ"""" мс T]с С ФСбсЩЬСХхе №@ц€( №Aц(є№Aц њ"""" мс T]с С ЧСбсЩ> ъ>ъA!  yЇ( х>""Р" њсњN"њO">ъњРoњРgЭыЩ> ъ>ъA!  yЇ( *GњNИ 0*GњOИ (Р* њ>ъњРoњРgЭыЭe ЭњGЭ|  њЩ> ъ>ъA!    О # їѕњРoњРgЭыёЩхеХњWoњXgЭыњРo&T]))))))))@ЬС@* xБ іСбсЩхеХ!ЬС€6# xБ ј!ЧРV#zЇ(9~ў #~#_яў #ЭFл~ў€8#GN#~#OЭУСбсЩеХV#zў 8)еF#Э4беzжW{Ц_F#Э4 њQЙб сzƒ_Сб_сЩF##Э4 њQЙ ѓzƒ_Сб_сЩхеХЭмV#zў 8)еF#Э4беzжW{Ц_F#Э4 њQЙб сzƒ_Сб_сЩF##Э4 њQЙ ѓzƒ_Сб_сЩxў(7е`i`€њUOњVGў0 yц їє№T])))))@хi`ЭысбЩњUoњVgЭыyж Oi`))))) @ ЩхеХk&))}црoЬС СХЫ!Ы СХ{цЇ(Ы8Ы=іxЖw#wyЖw#wСбсЩ№џЫ‡рџЭЦ№@цр@Щ>‘р@Щ>фрGрHрIЩхеЭЦ!`˜Р>№" ќЭЦР" ќбсЩхе!@˜6ё# њ!р™ 6ђ# њ!˜>Э<Э>(!šЭ<Э Эю<(їбсЩХѕw#Ц  љ ёСЩХѕw#Ц љ ёСЩхХњ‚џЇ(,>џрO!˜`>" xБ ј€>" xБ ј`>" xБ ј>ўрOСсЩЭLХ> р№№№№/цЫ7G>р№№№№№№№№№№/цАGњ€џЈ ъџxъ€џ>0рњџСЩў(Џ>џъ‚џЩХ>џр$ˆ xБ ћ>р$СЩѕ№@ц€( №Aц(њ№Aц њёЩѕ№@ц€(№Dў‘ єёЩ‡‡‡Ц€ъhџiѓњAџц љ*тћ ђЩ>€ъhџiѓњAџц љ*тћ ђЩ>€ъhџ@iѓњAџц љ*тћ ђЩ‡‡‡Ц€ъjџkѓњAџц љ*тћ ђЩ>€ъjџk@ѓњAџц љ*тћ ђЩџя=я=|џя=џџя=я=џя=џџя=я=џя=џџя=я=рџя=џя=я=џя=я=я=я=<я=яя=я=џя=я=я=я=р<я=яя=я=џ<я=яя=я=р<я=я<я=я=я<я=џ|џџя=<џхХ!ў(>""## љСсЩЭŠѕЭK!р™ ЭБ6ђ# їёц_!р™ЭБ6іЩхеХѕ!`zЭБ" їёѕцG> ќЭБъhъjёСбсЩџџџџЭТ!РРЭЭЏЭЏЭтЭЏЭЏЭЏЭЏЭЏ\Эљ8јxў и>ŸЩ!РЭ'њРw!РРЭРЭтРЭљЩњSoњTgЩњƒџў(ў(}ъ!цъAЩ|ъ1}ъ!Щњ‚џЇШЭMњ[GњYoњZgХ}ъQФ|ъRФх!OФ6АсЭqњQФoњRФg#С оЭM>ъOџЩѓ!џџ~ѕЏwъџ>0ъџ>ъMџёwћЩњDџў љЩЭыЭƒњ@џѕХ>ъOџˆњ@oњ@gЭd>ъOџˆ€Эd>ъOџ!˜њ@Oњ@GЭoЏъOџ!˜њ@Oњ@GЭo>€ъhџ@Џъiџ њ>ƒъ@џњDџў8љСЭLO ЗТ_№€ў( !OФ~=Ъ_wѓMФ>ъOџ!@*foљ>€!hџw!DџЏО §б.AЫN ќ.isrбsrбsrбsrбsrбsrбsrбsrбsrбsrбsrбsrбsrбsrбsrбsrњDџўŽ С!MФ*foљћУрёъ@џЩѕ* xБ јёЩ>ѕ " њ ё= яЩњ@џ‡ањDџў’0љњDџў‘8љњ@џцъ@џЩѕХџЭLЗ ј їСёЩхЫ&#Ы#Ы#ЫсЩхеХхbkб–G#žАG#žАG#žѕАGёx<=СбсЩхе†w#Žw#Žw#ŽwбсЩхехbkб–#ž#ž#žбсЩехw#w#w#wсбЩх6#6#6#6сЩ~Цwа#~Юw#~Юw#~Юw++Щ~жw8РХG#~оwАG#~оwАG#~оwАС++Щх~#Ж#Ж#ЖсЩџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџйбвRRRЩ@@D@EEEEuмT\P\р ЎтŽŠŽюЊЎш.ршˆˆŽŠŠъю*ъЊюР  ЮЊЊЮ ъЌЊъСе]QнwwUw :(**2**ЈЈЈЈHt@EutTTTTœ ю*ъЊююЂЎЊю€€€ИЈИ ИЈ ЋЪЊЊЊ .Ђ.*.@2**2**2  э)щЉфЛ*:"К0Ј*(*р NJNˆю  ЎЊЎЈЎр€Žъ.(ю€ ЗЅЇЄ—wuUw@[RSRK      Р  ЪЊЊЮюŠŠъMˆнIЩ Щ@@]U]Q]€@бgUWTWр ЎтŽŠŽюЊЎш.ршˆˆŽŠŠъю*ъЊювgUGDGьŠˆˆш ъЊЊЊър ш ш8(+83*+ИЈЈЈИt@Euu@@мD\Tм((+0+*+ИЈЈЈИ 0((3**3 (ЈАЈЈз@nBNJ.€€еwQwEwwuWq@YTUUUР@Р@Р8 # #";КЊЊКЂ н•••]pPPPpР••••œ З%%%— €€ЛŠКЊЛ€€ЛЊКЂК€ " """":@XTTTT€wuWq@YTUUUР@Р@РHPSкRRS€‚ЛЂКŠЙъЊЊъЊЊЊюЈю‚юйбвRRRЩ@@D@EEEEuмT\P\р ЎтŽŠŽюЊЎш.ршˆˆŽŠŠъю*ъЊюР  ЮЊЊЮ ъЌЊъ2**2**2р ш ше .*.(.@t@Euu@@мT\Pм((+0+*+ИЈЈЈИ :**:***€€ИЈИ ИwTwAwtTTTu@@@в;ЈЛЂЛ€€€€€ wuWq@YTUUUР@Р@Р8 # #";ИЊЊКЂ@jJJJ.€€ИЈЈЈИр@NJJJN юЊЊЊю@РUUUU]@@нE]Uн€@е@@wQWUWwuWq@YTUUUР@Р@РнUе]б@jJJJ.€€ИЈЈЈИр@JJJJN юЊЊЊюwTwAwtTTTu@@@„ˆ‰‰‰щ—QWUWаPWбgQWUWю*ъЎш@’’’‹       иPPPШ/р р р—ШHHHJH bњS"@@?;?€€bњS"@@}%@ €€eїe!??~@|A@@>€€€€€€€ PpPP№?h  A№ћ€`™ƒ‘№тђB‚$є`Р@@FF@FF€ 4 (јќ`? 8ќ№Р0ˆќ ўјј€ў€€ џ  №@р@@@€€Р і€€ј€„ўўD((џ|DD|€№  Р  аА€€pPVuDDDw'DwUUUU) `PTPTˆ€‹ŠŠŠъ .ЊЎЈЌ@lJHH(ьЊЊЊър р€Р`wQRTwwQRTw@ц,фЄтюЈЎЂю @р€€€р3RSRћˆ%Ѕ-Е%РюJNHHъЊЌЊър р р€ЋЊГЊ*КŠЛ*:€€€€€€(+*+ГЈГЊГ€€€€€€:*;":ЛЁ!ЁЙ€  ˆDDDЊЊЊUЅЂЂR pPTPT EЊЊЊХ€UUUUwD pPPPPd„jŠjL•••H @@@ €€š"šЂ›хЊЊЊх€@ PPT…Ѕ&ЅЅB$ $TTRр   рtDEuEEEлRвЩptPtBDAEEEuœD\T\rD@tt @Їw•g  ЎТЎЊЎjHъJJJJPдXTд€Р Р€јр рџџРџA]џР@@@@@@@@@@€? ?јш((((((((0р8 (D€я))O€}FF@Vf 4 (јќ`$C€@ @Р ёH„`€ˆќ ўјј€ў€€ /Bј€€@ иџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџ@ˆV№WXYџџџяџћџчџyџщџГџ‡џQџDџџџџ§џџпРрџUџPџџ"џ‚џ џQџџџpP PˆpќџUџ)џџˆџџ*Šоџ€ŠTsџRЅzџŠUkџ@ЊUaџ…JIџАџ ЊU џ‚ŠU 0јtўјќџўџ€€U€€@€Р р€џ) AџџEЁJџџ*Uћџ„ЈRџџ UЭџ‚USџЊUrџ€ЊUbџџџџџџџ`_ПЊUџџџџџџџџ0Ршф №ј§§ўџ€€џџџџџџџџџоЙF Hˆ0/Po`џ?џџџ@€ р@р0р№ќ ќќџџћэH”Y AŽ E€Њ}!Б:UяVџ%€Њџ@šџџџ (70@?џџџџџџџџџџџќ§ўџ**€W€@€` `€0Рш€Ђ|џЈяџ‰џџEџџUџџUџџџџџџцш  €џПUџџџџџџџUџџџџџџџџџџј №њј§ўўўџ€€Р@@€џџџ>Шџџџџџџ8'џ€X п‰B'BПEџ%Bџ)џ… џ*Uџ€џЂTџ(Qџ"UџЂUџЂU@?џірРРРР@€€ќјј„|<$8Rџ@?~*џ3-@?џцР€џƒ‡Žrўџ‡ ЯPЧЧуЧ РрРьЧŽ Žўўўўў8<9x?џјєрр` №јјќ|М>џЁџ`џ@џ€Р@€@РРрРјїџџ?0xМјќј‡pџ€ ќќќј<"  <pџќуууууссУ сA€€žŽžŸŸњћ—ћёёусёHqH9qqqррqррр РџџџџрР№рџ|@? ?ќќќ ,ў|ќў№ш ЅJJ•ЂUЊU ЊU@ЊU`  ј@ЂPЬД*€Њ`" рŠ € `ЈUЊT€ ? ? %B…т‘wч€€€€ H0ЊРср№љ8@№ їџ<ƒC УуЃр€€*€€П@?П?œ 8ЊUрј№№ рррpra t€РР"У€c,џўџBСЊ@? ПH‡Њ ајќќžЊЊЊ  @і(ž(Ж‚œ  p``Hp?$<8xёјса<000џџџџˆ‡№јЄ’€Ÿ€ŸŸŠ€pј№ј<љјёљ!Рp``pp``pљџљџџуgчcуgуcљѓјё№€ƒСџ€~dX ЧЦ ЧH‡‡ ? ќžјd`РРЊЊЊŠЂŠЂ(Њ@ЊPЊЊЊ? ЊРрРЊ)@Ј Y?L;B3P!P1@1D;%:Ё?˜М˜љ˜љ˜А 8D8’lЦЦўЦўСФТšd|>nїv–ќ‚1хЂfџ<M6cу`aI>7&=)111))Ёc§U‰TŒTŒTˆSн|јюмРрќb\ЮюдY?p&p P0 8D8>|>1ЮŸ|Иџџџџџў     €‚ƒ„…†‡ˆ‰Š‹ŒŽ‘’“”•–—˜™š›œžŸ ЁЂЃЄЅІЇЈЉЊЋЌ­ЎЏАБВГДЕЖЗИЙКЛМНОПРСТУФХЦЧШЩЪЫЬЭЮЯабвгдежзийклмнопрстуфхцчшщъыьэюя№ёђѓєѕіїјљњћќ§ўџ  !"#$%&'()*+,-./0123456789:;<=>?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{|}~€‚ƒ„…†‡ˆ‰Š‹ŒŽ‘’“”•–—˜™š›œžŸ ЁЂЃЄЅІЇЈЉЊЋЌ­ЎЏАБВГДЕЖЗИЙКЛМНОПРСТУФХЦЧШЩЪЫЬЭЮЯабвгдежзийклмнопрстуфхцчG,ЗbG,G,ЗbG,G,ЗbG,G,ЗbџЗbџЗbџЗbџЗbG,ЗbG,ЗbG,ЗbG,ЗbџЗbџЗbџЗbџЗbG,ЗbG,ЗbG,ЗbG,ЗbџЗbџЗbџЗbџЗbG,ЗbG,ЗbG,ЗbG,ЗbџЗbџЗbџЗbџЗbG,ЗbG,ЗbG,ЗbG,ЗbŸœŸœŸœŸœG,ЗbG,ЗbG,ЗbG,ЗbŸœŸœŸœŸœG,ЗbG,ЗbG,ЗbG,Зbў _›ў _›ў _›ў _›G,ЗbG,ЗbG,ЗbG,ЗbŸœŸœŸœŸœG,ЗbG,ЗbG,Зbћ::>Ÿџ Ÿџ           о ;ПМ>џŸК Ÿ  Ÿ  Ÿ ;П  ;П ;П ў п^>џ Ÿ ] ~ ] ~ ] ~ ў п^ ў п^ ў п^9 Ÿџ›џ] ~ ~;џ  ;џ  ;џ  џ›  џ›  џ› >џќ >џл >џл >џл >џл >џќ >џќ 8 џќйПџ ~џй  џй  џй  џй  Пџ  Пџ \ŸпџŸ нџz нџz нџz нџz пџŸ пџŸ Н п> џН п>  žџŸ ^˜7  ^˜7  ^˜7  Н п>  Н п>  пz˜џпz˜џ5 $5$ ~ ~  ~ пz˜ пz˜ >џкџ>џкџ ~ Мп>  Мп>  Мп>  >џк >џк ^ џиџ^ џиџМп>  п™З 5  З 5  З 5  и 5  и МџџМџџ5  З5 ;п  5 $5$ 5 $5$ 5 $5$ 5 $5$ нV џџнV џџмџW8~џž$u 4$5$$4$5 5$ 4$5$$4$5$5$$5$žxџџžxџџ4$5 5$ џ5 5$4$й=5$4$й=5$4$žxџ4$žxџ4$= џйџ= џйџй=5$џй=5$4$~пж3$4$пж4$= џй3$4$џй4$^ џЕџ^ џЕџ4$пжџ4$пж3$мпW3$мпW3$^ џЕ3$^ џЕ3$:џџ:џџ< џ—S$ џ~3$ џ~3$ џ~3$:џ3$›T  ž= џџž= џџ џ~Д ~ џљ2$3$џљ2$3$џљ2$3$= џ2$žW“ пџW“ џџW“ џ3$џљ ž]џ2$›S$џ2$›S$џ2$џW“ 2$ џЗџ џЗџ џЗџ›S$џџ›S$џ2$< џ—2$< џ—2$ џЗ2$9јџ1$џ2$џ1$џ2$џ1$2$0(1(1$2$0(1(1$2$0(1(1$2$0(1(1$2$2$џ1$2$2$џ1$2$2$џ1$2$2$џ1$2$0(1(1$2$0(1(1$2$0(1(1$2$0(1(1$2$2$џ1$2$2$џ1$2$2$џ1$2$2$џ0$1$0(1(0$1$0(1(0$1$0(1(0$1$0(1(0$1$0(1(0$1$0(1(0$1$0(1(0$1$0(1(0$0(0(1(0$0(0(1(0$0(0(1(0$0(0(1(0(лпUQ$ћ4п0$0(4п0(0(4п0(/(”п0(/(”п0(/(”п/(0(”п0(п•в 0(šџ/(0(џ/(0(џ/(кОT/(џT/(Кпt/(Кпt/(™їпP(Кџ/(ћ п•/(8џ< џпt/(џ!O(Кџ/(Кџ/(џђ •O(< tџ$yџї/(™џжo$™жџo$Xіп$ySп.(/(Sп.(џO(.(џO(.(КџO(пё ”.(N(кo(Кп.(кџЕ.(џN(.(џЕё$.(N(Её$.(}џ.(џo(N(W$ž.(кSџM(ћ !џN(џs$N(< ”џN(7ё њ-(6M(оM(7ДпM(ко!M(ЙпДn(ћ еџM(њRџM(кRџM(ћ еџn(™џsM(џ!Rs< џџM(к“џM(ЙџГM(˜R!пM(˜< џM(xОRM(6%џM(wЎ$пL(Г6№$L(д!M(L(д!M(L(д!M(L(wЎ$пL(wЎ$пL(wЎ$пL(wЎ$пL(L,!M(L(L,!M(L(L,!M(L(L,!M(L(L,Ў$пL(L,Ў$пL(L,Ў$пL(L,Ў$пK,L(L,M(K(L(K,L,K,L,K,L,K,L,K,L,K(L(K,L,K,L(K,L,K,L(K,L,K,L(K,L,K,L,K,L,K,L,K,L,K,L,K,L,K,L,K,L,K,L(K,L,K,L(K,L,K,њž\ K,5ž\ J,K,в%K,5оњJ,K,оњJ,K,оњK,50!џJ,K,0!џK,5џJ,5K,џJ,K,оњJ,5џJ,5џJ,5џJ,ИоВJ,/!э$ВJ,5P!џJ,5ю$џJ,5Вџk,VГоk,5ВџJ,5‘џJ,ИоВk,5ВоJ,5пѓ’5џI,џ%j,љџp!I,4оqI,ов%J,—о‘I,пБ‹(I,џѓ%j,5оиI,UВџI,З‘|I,4џЭ$I,4‘џI,Зо‘i,4БџI,4џџI,vо%I,UБџi,;БџI,4оэ$I,оN!БI,Зпi,З‘!џI,ЗоpI,4оБI,ЗO!оU[ џœI,4: џI,ОБџI,4Бпi,:p!џi,4вџI,4N!џH,4ь(H,!ь$H,4о!H,4БœH,4N!џH,4N!џH,4N!џH,4N!џH,H,Ы(џH,H,Ы(џH,4o!џH,4Ы(џH,4N!џH,4N!џH,4N!џH,4N!џH,4Ы(џH,4Ы(џH,4Ы(џH,4Ы(џH,4N!џH,4N!џH,4N!џH,4N!џG,H,Ы(џG,H,Ы(џG,H,Ы(џG,H,Ы(џG,H,N!џG,H,N!џG,H,N!џG,H,N!џG,H,Ы(џG,H,Ы(џG,H,Ы(џG,H,Ы(џG,H,N!џG,H,N!џG,H,N!џG,H,N!џG,ЗbАMџG,ЗbАMџG,ЗbАMџG,ЗbАMџG,H,N!џG,H,N!џG,H,N!џG,H,N!џG,ЗbАMџG,ЗbАMџG,ЗbАMџG,ЗbАMџG,H,N!џG,H,N!џG,H,N!џG,H,N!џG,ЗbАMџG,ЗbАMџG,ЗbАMџG,ЗbАMџG,H,N!џG,H,N!џG,H,N!џG,H,N!џG,ЗbАMџG,ЗbАMџG,ЗbАMџG,ЗbАMџG,H,N!џG,Љ4N!џG,Ы8h0џG,Ъ8Ы8џh0зfVџG,u^џЫ8h0u^oIпG,u^oIпG,Ъ8Ы8џG,3Vо{иfh,–^о{nEG,3VАMо{h0u^ољjG,u^о{NEЉ43VАMџG,3VАMџG,3VАMо{G,TZо{ы8‰4ЗbNEџ‰4о{бQ =h0зboIџG,3VџЗbh0Зbо{ђQG,Зbо{ђQG,о{бQ =h03Vо{зfˆ0ЗbNEоˆ0u^о{oEh0Зbо{бMh0TZоIG,–bбMџG,–bбMџG,u^о{oEG,3Vо{иfh,Жbо{-Ah0UZђQо{h,зfАMџG,3Vы8пh0oNEџG,oNEџG,UZђQо{G,u^Љ4џG,Ы8‰0h0G,Њ4Ы8h0G,oNEџG,oNEџG,oNEџG,oNEџG,Њ4Ы8h0G,3VџЗbG,3VџЗbG,3VџЗbG,oNEџG,oNEџG,oNEџG,oNEџG,3VџЗbG,3VџЗbG,3VџЗbG,3VџЗbG,oNEџG,oNEџG,oNEџG,oNEџG,3VџЗbG,3VџЗbG,3VџЗbG,3VџЗbG,oNEџG,oNEџG,oNEџG,oNEџG,3VџЗbG,3VџЗbG,3VџЗbG,3VџЗbG,oNEџG,oNEџG,oNEџG,oNEџG,3VџЗbG,3VџЗbG,3VџЗbG,3VџЗbG,oNEџG,oNEџG,oNEџG,oNEџG,3VџЗbG,3VџЗbG,3VџЗbG,3VџЗbG,oNEџG,oNEџG,oNEџG,oNEџ-џџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџ@ˆV№WXYџz~р№џ№№!=џ  чяфџ€€Рџџ*еџџњџѕР€Р€џёјјрђ АјџTўўџќџЊџ€€€*еЊ*џџрЈџЊUЊЊџXј  @@€€ @p€€@ˆ P  @ЈPU !€ њЊUџЊќT€(@јЈPџЈ€€Ё­@YUЊЊUUU§UЊ ŠTtDveUЊ  ЏPPUЊ€rAB€ƒЮ  №РСƒРƒƒ€Р€€€€РР@УCУ@Њ‡ііРРРрр рррћєТŽ~Рррў№јчРее…uъъ _№№ _џџеџUUUUЊЊ ЊUUўССUџPP  ЈЈPPЈЈPP€ЊџџUЊЊUџџџЊџTПРќ\ МDќќјјџРРРџџЯќ???ќќ№№№№џџџќ№џ№РР Рџџ§џџџџўџџџџџўџџџ?Р???@?U?hџџџџџџџўпŸ№№јјџџјљ §џU€€@BЋЉ_Z*TўР+д]ЂЏ _G80црќџ№№Xё§§?Р€€€ъЪш?пўж` РсŒ€˜иllАА6і€Р€€џџџЊџ@џџџ џ@јјјЄјќјјјЯРРџџЯЯР??ќќ?№џџ№№џЬРЬРЬРЬРЬРЬРЬРЬРџџџџџџџџџџџџџџ№№№№№№№@@gX_`kT@?@?@ќ|ррџџўўџџџџјљџџјјр PWџРР ўџрњ…ЌXР €@@Р?= @*џ џ€Aў;Фџjџ ?Щўщўёј єњ…рњкМœјќўўўzіџfџџџџ џ@Wџџј јј|ќќќќєќРџџЯЯРРџ?ќќ??ќџ№№џџЬРЬРЬРЬРЬРЬРЬРЬРџџџџџџџџџџџџџџџџ№№№№№№№№?d?@?@?@?@?@?E?JџџџџџџџџџџјџџTTџџррР`рр€Р€ефРР?џаїъъ/ај? /.ыŠŒяџ€С>тѓŒџрў§т№ј†ўс§тўс€~ѕњ€рђ€€_ш ќ/§UџџЊџT*џWџќќќ€ќРќ€јќјќјџЯЯРРџџЯќ??ќќ№№џџ№ЬРЬР РРРРРРџџџџџџџџџџџџ№џџџџџ@@?@?@?@?@?@?@џџџўўџџџ№0Р?ФФџџџџррP№РШ№ј<Р€ !$цу?<~€џ€Ш?і џх;ўџ0ќ§ђўс§ъўСљ†§‚јўСц€vюьмшј0ШЈџ@џ ѕјџџџџјјќ|„ќјјјЯРРџџЯЯРџ?џ?џќџќџџџ?џ№џџџџџџџ№џ№џџџЯРЯРЯРЬРЬРЯРЯРЯРџ????џџџџ№№№№џџУУУУџџџ?@?@?@?@?@?@?@?@ўќўџ€№ЏјWЋќƒџ€Рџрр№€РррРррўўўЊў ` ‚0ѓ?Р‚ў?§§р №№€ў€Дјј‡/ап"џў1ўёШ7ў@Д~О~ў@Ољќђ‚€€џ€џџџџUЊЊUџЊџUјјјФјDќќј„ќРџџ??Р?џџџџџќџќџџџџџџџџџџџџџЯРЯРЯРЯРЯРџќќџџџџџ00џџџџџ№№Р?Р?Р??Р?@?@?@?@?@?@@?Рь“ў§џРџpўџ€џрУž~ N`•€}@М ^ќќ€‚џџџџџ…€€€Р@рр? @ш—ј№ЊU№ќќЊ@ѓ џРџџ€џяо-џ@ИЪ?ъы?`Шѕ_рДїGРРРРррррџЊџUЈP  U*€UјЌџPЈ@ЈTЊџ PЊT€@џPЈPPџЈќUЊџџџўўџџџЊUџџџЊTџ @  $џџџџИџќџ€џјџиџ№џиџј№ш@На/ ^Р> _а.@ @€€€№€€ўР?џџўњџ€TЈ  Uwˆ№€*UЋні-џџџџџџџџџџџџиАэ€џўџњџўџжџўIЖPPZ€€џ%ј000€уœ$8ьР№ (зPP№0OpOpџћ!оџџџџ}UЊDDр€JЊѕѕџџццїƒ€џџџџ ъџџџЊЊџџџЊЊџџџџаџ№џиџјџаћќџџа-а. _а/`Ÿ…ƒћФ€€@РррРРш€џ€џЈ@€џџ@№р№џ№џџ€џџјўь AAј8џ#џџџџџџџџџџџўџџџжџўўџўўјўїш€N40А0№€шDФ€РЁpiщ6Я1Шѓт0 Yљ2GxpЛxџp€O‚Р!ріџџџ ђLР?”h?”h€? УТџџ“lџџПџћџџџџџv‰џџџџпЯ0џџїџНџџџ€рџ@џŒє  ^PЎП@€ћў~ŸlРР€џСAьlјИŸ™џџўўНќџ„ј8дŒt мC pp8xppxxАxК<<0Ш0q11щт№ђєЛіј‚|?Р8иxx8x0(TўЕЫЧЧ,>>:~Ћю fџ3;;;;)§`™00@a0 0н9€Р~<Пе?%`˜јxћVї,ѕ у€?‘‘№_џЏR­€џџ€џџЈр€xРьи №0№ќƒAƒƒ€/о/_ЌќўPЧР/AСџpр№РїРпР‚ЧлчлуФ№ш“уa!Pјёљѓѓk‚|џџЧџџџџƒЧxАŸ–ŽŽ†Ž`ўЯџџ{їsБsБs1s1щj%<џџc ”œ€€<8јј№№РZА№щџ??>0Шиэp№эрдРМˆƒ>|<<<8p8ИАMˆра№јxИ8р№`Q ?џ№срРAрСрёq№РрРРРРп?п пџЮмјм€_ЇЋ€РРРˆˆ???П€  \џ ќјќћ< 8јќ№ш„ ˆ €Їя?Ÿ8|{tАќиј€Рра№№x0ј8№аПџA1?AУУЧЧУ??S#Sџћџџ‡€{€_€€ƒ‡Ž;Х їјјў‰†ј€x€ррŸtƒ„ƒррќўџђ`€   1/???мg,тќ№ј†pьp~p?< ?,з9%8€ˆ№рР @ Ррр рy@?.q0qpqрурУЧ‡†…јјќЮЮчЧяЯЧЯЧџРpР РррШРрРаHо  ?????№x8p8˜žŽшШќДp8?|/ ЛФџјјјy№јР ЩЖв­€џхСсягџ=X"ЦЦЧУУѓёѓ№№K 7w„ƒpџџѓ{_‰ш/УчРс€lьџџџџСџ‡ўџ№|ђ2@ƒ3??вн№ј№ј№ЊU•ъo_!8O9Fшˆ €Иџ_єЏйаЏШДа ?РїћФ{шVjФФ `0G8  , џч™Џ‘ВЎ(8ŠKAџњчфсBХТџCд›ћ<џx~Бп€џ ^р@ЈрP№ јўџœNl >Y8v@&>ЈV<<€ž€€wˆ'и3LFv‰lгd}У=Я0Т=Т=ыVХ;ХћА€0€œ€€ˆ€œˆ & MLŠ‹ШСШ aia…`я€`€РРЄРДРДРДРєР@С`B`а@€С"€`и@ŽР`рˆ      €‚ƒ„…†‡ˆ‰Š‹ŒŽ‘’“”•–—˜™š›œžŸ ЁЂЃЄЅІЇЈЉЊЋЌ­ЎЏАБВГДЕЖЗИЙКЛМНОПРСТУФХЦЧШЩЪЫЬЭЮЯабвгдежзийклмнопрстуфхцчшщъыьэюя№ёђѓєѕіїјљњћќ§ўџ  !"#$%&'()*+,-./0123456789:;<=>?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{|}~€‚ƒ„…†‡ˆ‰Š‹ŒŽ‘’“”•–—˜™š›œžŸ ЁЂЃЄЅІЇЈЉЊЋЌ­ЎЏАБВГДЕЖЗИЙКЛМНОПРСТУФХЦЧШЩЪЫЬЭЮЯабвгдежзийклмнопрстуфхцчщш(†! &І dы!ІШ$CЊЧ .‡ˆЇЧ‡Јˆˆ‡ЇˆЈ‡щЇˆш) щ * *ъ!Ы *ы!ь!‰ЫЊЉˆЈЉˆˆЉЇЈ‡ЇЈЈ‡ШЇ‡ш)щщ * *щ!Ы *ь! &ЊьЪЫЉЊЇ‡ЈЉЈ‡ЇЈЈ‡‡ЇЇ‡ѓЏ› &X nНь! * &ь%ЪьЫЪЉЩЊЪЈЉЈЪЇЧЈЇЈЇЈ  ŽН &z гоь!+. . *ЪьыЫЉЩЪdJЈџЇ2DBЇЇ2DB)6 бН &Y гМь!+2 . *ЪьыЫЩЪш!EB џЈ&.ц)€ЇD:Т)X бМ &нєь!+2 & .ЪьыЫ)Ъщ!џя=щ!ї^џщ!€ЇТщ!)Нв &7 єоь!+6L6 *ЪьыЫ)Ъ*Ъя=џ*Ъї^џЪ€ІтЇ)I*) &,.,&+"ь!-. &L6ЫЬыь)Ъ*'.я=џ*'.ї^яџ€ЇЈт*j+J*,*+"-*э!,.& &Ыэ!ьы)Щ'2Ъя=џ'2Ъї^яџ€ЇЧт*iKJ+"-*L",&&&-*/&Ыю!&ь)ЩE>F6я=џE>F6ї^яџ€ІЇсIKiJ,&-*L"M& &0&.&&Ыэьы)ЩE>Ъя=џE>Ъї^яџ€Ц сџJ‰KjL".*M&N*.&O&0&Q&ыэь ")ЪeFщя=џeFщї^яџ€Ц тЧ j‰KkL"N&M"P&/*0*P*O&ъ"/*ы)Ш'.щя=џ'.щї^яџ€Ц сџkЋŒŠm"P&N"Q&N&P.q6O*щ"ь/*)ЧшШя=џшШї^яџ€Ц сџlЋŒN"P"m"p&O&Q2r6P*щ P.ь)Чшчя=џшчї^яџ€Ц сЦ lЌŒЬn"O"o"p*r2ДF“>ъP. r:)чщшя=џщшї^яџ€Ц ц сŒЬ­Ќp&‘&n"q*ДB“6ДJыQ2"“B)шъщя=џъщї^џщ€ц сщ‹ЪŒЋŒo"Ž‘"p&ДJдN’. “>P*ДJ) '" я=џ'" ї^џ €ц с ЋЪŒЌŒn*ДBеNВ: q2."“B)'" я=џ ї^џ€ц сЋъЌЪŽ­"ДBеJ’2 P.-“>)&" я=џ ї^я=џ€ц с ЋъЌЫ­"Ў‘"&’2Г>ДB O*-q6)F*я=џF*ї^я=џ€ сџЌыЫЬ­Ў‘"’2‘*В6 o*-‘6)E*e.я=џE*e.ї^я=џ€сџЫ Ьы­ЬЎ"p**‘.*o"M‘.)F")я=џF")ї^я=џ€сџЫ ъыЌЫ­o""&)n"Lo&)F")я=џF")ї^я=џ€сџЫ ыo&ЌЫ­Ž­"Џ)m"n"K)F"(џF"(ї^я=џ€сџЫ ы+Ќ­ЫЬm­Ž)m"Kn")'('я=џ('ї^я=џ€сџЫ +ыЋЫЌыmЌŒ)l"Ko")'G(џя=(я=ї^(€„2сы, LЋЌЪЫlЌŒl)l"JI)'G(''( 'aaТЪL ыЋЫ ыlЋŒЌ(k"JI'((''( & '  ' ыL mЋЪЫmkЋ‹Ћ)kJI'(( '(' &  '  'ъm,ЊЪЋŠЊ‹Ћ(jJI'((''((' & '' ''ъm ŽЊЪЋЪŠЊ‹Ћ(jJI(H!/2'H(/2(''& ЪM m#iЊЪ‰IŠiЊf(I‡b $ „EХІч&AЅ ц ЄХхц Х Љ,ыM#i‰iM#IiiM#ƒЇц)ƒI-ХЬ-Ѕ†ч$ІЄЦ 2'Ѕц ХЦ ‰-#ыN#I‰iN#HIIN#Ѕ‡(„()ц Ћ-ХFч$‡ЄЦP6H!ЅХЦ Ѕ ‰-#ЫN#H‰iI(HIHХˆ(%(„Eц (%ХІ.2I-Ѕ ЧЦІ ЅХЅ Ц Љ-#ыN#H‰hi(HI)Хg'%(ƒ!ЦФХG&Ц fЦ ц hЅХЅ Ц Š-#ыN#HhIi(HI)Є(Цƒ Ч Ѕ„b !ЅI%„fХ e ЅХ†‰ .#ЪHhiЪ)hHIЄЉ!(ƒ'%ХŠ)ЄЫ)ч э-ХI%ч j)ЅgЅ‰ьЪ-#FH‰!iH% k"Љ%!Ъ%i%(%Ь-i)/.c‹)Ц2„j%'% *CЅыф Š-#ыM#хчGi&M.Њ)ђ:хЪ-h!N2)%ь)‹)P6c Ы)Х/6„Š)ц.ЄfЅыЩЫ-#jЪ!ˆi .Љ)А2Цы)H%N6ЦЋ))) 2cI-ХЊ%CЦ ч,…dЅ І Ш,‰!n2-ь-Њ%h!ы)& .‰)6ХЊ1H%N6ЅЧ ЦЦb Ц Ѕ)C Ч…d!E … Іh-.2Ы)Ъ%‰!M6H!'&„'I)ЦbІ„ ш AЄb Ц!Ѕˆ d Ѕ… ‰!6 .2;h!'Ы-У 'фh%Ѓ цЦ'!c 'ЦŠ!„Š%!6dэ)P6† e … цш$ :J-А6„)%ЅхЪ)& .ХЋ)'.2ЄЋ)!*b Ы-Х„„Ћ%!..d… Ћ)!Іk- )Ъ%Ч  Э-Нц’:i-YЅэ-(%P6цЕ ю!оЄj-%э5B I%ЅЬ1CЅЅ Ѕk- )Э1„Еj1Оч е.э5Нчэ1I)P6ЦЕŒ!НB t Ц о"  „о!…dЦ„‹-!я9Ц“*­1о!ДНЭ)ЦДюНЦsЮНc ” JоdН * !…cЧ…k-ч$Э5Ч Ќ-НЦsŒ Нч жНЅR kНBs­Н „œ!…Ш(CІ‹-)06ч$“"Э5Нчжю оч ЕяоЄRŒ о‹Н" Ь)ХO2"Ї …ш(†Œ-)%0>Цs%Н%ЕяН„s kНЦrŒоc“j!НCЬ-ЅO2!Ч ш(…dJ-Ч ю5ІГ*‹1ош s о2чЕоŒ“оc1'!НŠ-Ѕd…Ч І Ш(dЭ1%q:c Ч( ЅЮ%J%“Ѕ0j!еc()Ц Š-…Е Я о"…dC…Ш( -Ї$C)%І Œ-BІш$„B (%ЅŠ-ƒЫ-ц O6Ѕш(ЦХ…ж Ѕо…ІCcЇ …ш(C*-І­1c J)Ц­1c()ЦŠ-ЅЫ-()ЦAЦЄ%…ЦІЅdІ†…І …щ(…k-ш$я5B H%Ќ-ц„(%ЦJ-c!Х()Aƒb adЦІ…dІ„……Ш(І -C )І­5cЬ-p:…%J)Іƒц!ЅЄЬ)'2cЦ …Ѕ"…dCC Ш(† -C%k-ЅcЫ)Ц’>Ѕ))ч J)„H%ч э)Ы%/2э1BЅd!t…ZdШ(І 1dkш$1d .ч r:…Е ЧНЅЬ)H)P"ь%НДP2AHb „!”…Н!щ(†L1C Нш$K!d)-Ч$Ћ-Ѕ• я Н„НЬ1Ц (%ь%оcjцяd1 Ўоd&­™7dSŒоЧ Е ЎоЅо­2ЅsЋ)оч( яоC sЦ о†• lо„ Г&о‹dS ЎоЧs оЅ• я оcsЦ оІ[Œо…RЮ …” ЎНЇ“М­ІЖ *%оІtЎоЧ ЕKН…2Ч Н…ї kоBs ОЮ" ЧоШ$S+%оЧ$з­-НЧНŒ!№ш$sЎНІЕ %о…• lНdt­ НЅ• НKщ(”Ю!НШ$tН№Іsожш жЎо…RЯН…Zя о…Ж­ НШ” ЯНЧ$зяоЧ t2НЇ з lœЧ  оd1ІоBЅЦd!dC І„Ћ-%.>cш(Ї …І Ш$dІ!ч k-…ш$%І C Ч …!!ЅCЦ B O>ІгRІ ь-Š-5Sd)%ІЌ5ІШ$Ї †Ч$І )dІ Ш$†cЧ Ѕ)!!ЅcЦ cPJш$„Ѕ0>)Wek5Ї /B"Ї † 1!ІШ(e" Ч ш$…!Цdш$" Ц„()C )Ц Ќ5…qFj1єZЇ$DШ(!Ї f+1!Ш$ -†B ІЧ db Ћ%ч 2!Ч …)"ч$dI)…/J -‘N!ІЋ)-џџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџџ@ˆV№WXYџџРРNNЮ˜Jџ@МU§UUUџO…Ы,Ы,фџˆЋЂЂжџ˜@Hар0`Pџ џ(T)GEЉџ EŽп88.О‹џ€€р№‘“’•gхvˆЮ‘_й $8<|IMMЩЭЩЩ.ф6ф&€€€`` с с‚#c"cРР€@@РџUPŸџPР†BЋuџ{;яЯџ"$™œ<џ…€` `рys–8U  &Ыра8 рфМAР4СqcвPŸ†ЮKШK7gЯУЧ%Ф€€”6ѓ`№`@€џ) џDЊџˆџоV AЮ‡s^#ed x<`3‚ёz7ЎЄbФт‡O@€Рkˆ8 >ai’’ ’ЊірP`I–ZHPHSЉGА   $ЈlР8ра  <’J’JвqcџIRIRKШŽЦџx<џi ‰ЭЅФуЧџ6€6€”6ћ0@`Pр№рџЭlЦ(ь0 0pИpˆSrb€@ФjN"Юо `p(pH` H80 €А†ž8<Мf6iŸ”YТ“сfш•ћ§"—LС8((8 џА0Œ0 00$œˆџ€€€‹Ž‹ЮпРР€@‰FЯDDЭDЭя§0084И”АА…мšgѓ—`’xŠ•тŠпR3b+xВ]!y+?A?DХ|p№PР   p`АРрФO™` |0 А ȐYcBmšŒ@РšШЪJQ==U-@DР€€@ЯЯD‰ОІ єШ€Р‘^Ÿ`Р`])aУfл<4,0`<6Š ˜`рА@ЮЧРР xx  <Мœ†–хџJбЈGџ@lmTџD‰эџџР@@€ЄЖœў>4(џ(Р@€0h …§Н$У„И&Оx№`џџџџџРгм оЮ;V=DE*;U@рPрP€PP№Z.*~*****CeѕGb0ЂŠyџ„†•Ÿ_EIЧџ`mMq qџЦЮ Ь‹I…ч§џ€ˆˆОœџvoˆђ;лФŸ 9hh\hT}Ц"€че  цУ€€€€€qѓв–и’олљ€Р@`@`Р€€€žˆ‰‰п0M1L00§ЦЂцв‚ƒ‚ƒчЯ <666ЖПyћ’‡–‚ёŸе•Рп oА09i5\ЙаюWыфKІ$˜4™Зђ€EcjЛ‘™sуРРРРРРР,})AOA-8UЂmл4<(0(ЯUbUутv˜‘™CљcAР@уѓ€€ŠˆЯЦ`Сa›yЏell}€`Р € рР€€‰ Р€@ЯBЫ~Hъ\рPрp!@i™€›•!R+џ€рР а0џџџџ ƒ8\8@їц Ё`@€џ €RŽ ‰Юпџ*UџЊUЭ‰D€эџ(џ@ЈUџџ˜ˆаџ…*џџу€џ@ЊU€ŠŽˆФ ћЊU7I?T 0JtŠU0"qѓВ ъB‘*6ЂUЊ„џ* џ@H•€џP U џЂUџЅJ‚џЅJџџ UЊџџЉRџџRЅџHџЈUџР›SS@оž;;V;EEE(890‡7нВЭ[ДЇb€€€˜˜ik’žllў“™ˆЯ\l$ hоŸ`Рp 9PAqy}Ь яЫЫ,m‰Эщ"ЭЏ1€"”6bОP №иˆии€а№Р Р   TlX`dl@8   Њ€"Ђ6œм€рpР@€PpрЊEЊDЮuЛ Њ9VoY`}tЊЅf[ММЄМ Њ( Ж6„6ЄЊrтБ@qЊ€˜–™˜‰ Њ0pЊРР а0р Њ&&:ЊUgE(л˜[РЊРР` ЊQaiX)`iЊ€чЇJ­›Д›ДЊ€€€Њ@aѓђdВ„ЊЬиN@QЊH1i h)IЊ ХcтСbЊЊIЧЊ@ŽA8Њ „c€Р€@bтЂdˆО<ѓcŠxxопЁ|9T01 рЁ€у!"@6”у@ ` AЂ@Р †7Dѓ€@Р@‰F€€ЊЊYЊ‚т“AЊЊŒ@8Њ8XПЉ€JЊЮЛŽЧЊ9KCy3x=hЊbц"3"sїŠ<266їIЂhˆјр0рp   /0pI9јIје)ъo€ЋІ$УІ˜€€€М(c€#C"ѓљЊ@FТF‚ЦАЊPЊЫЭ‰Э‰§Њ€€€РЊp“РB‚RwтЊŠFBDBя_Њ8l8pt|@x)@Ј†–Yx)x!I‡9U8D)lBy€€€``РР€@ p uF"*"7Сђёл‘аIлћ€€ƒ‰˜ЮЧ`Р`x,l$Hl|   и˜Шˆˆ€Ђœ C!`!@A`A`ѓћ€€€€€РР Р`y,mnmўЭm… хg"Pт€М.*2.‚Ъ_ 7lI‡3y+5\=TNu@ р   @АŽ‹Lзб’$8<4MI…ЧХЦ)б)€€€€€@‚єжzŠQ@ `@Р08H8x   6Йebf•kи€@` )U)D`№р€p@Р10 0Lp0€Р€ё)кнJ€@€€@г2§IУ?б8)Ю€AС™CPЁ€€€€€€HXThЌЈœsЃ”у€РD(9T€@р№$нN"йР@€џWЬ“\l$H$оž€џ(0T9FE-8uўћй.62џр @€Н$Й$!==* аX PјЙQј€€     €‚ƒ„…†‡ˆ‰Š‹ŒŽ‘’“”•–—˜™š›œžŸ ЁЂЃЄЅІЇЈЉЊЋЌ­ЎЏАБВГДЕЖЗИЙКЛМНОПРСТУФХЦЧШЩЪЫЬЭЮЯабвгдежзийклмнопрстуфхцчшщъыьэюя№ёђѓєѕіїјљњћќ§ўџ  !"#$%&'()*+,-./0123456789:;<=>?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{|}~€‚ƒ„…†‡ˆ‰Š‹ŒŽ‘’“”•–—˜™š›œžŸ ЁЂЃЄЅІЇЈЉЊЋЌ­ЎЏАБВГДЕЖЗИЙКЛМНОПРСТУФХЦЧШЩЪЫЬЭЮЯабвгдежзийклмнопрстуфхцчG,џG,G,џG,G,џG,G,џоbНIпоbНIпоbНIпоbНIпG,џG,џG,џG,џN§4пNŸw§4N]=ўfN]=ўf^V}AП{>R}Ak>R]=sN]=k|$^V}As\ >R?kп< ~Vs}AНEОbўf< ^V]=П{< ^VŸw9< ~VŸw5ОbŸw=9; ž^П{]=|$>RНEw]V9kоbНIп; ^Vп{A; ž^<9Пw; ?k]=п{;ž^п{ќ4ž^П{\=О^Ÿwџп{}Aœ(Nпœ(ž^п{ќ4\=п{ќ4NП{оbNП{оbNпœ(Nпœ(Nпœ(пœ(П{оbП{оb?o<9œEўf\=Пwпœ(пœ(пœ(пœ(œE[$: Nћ4џ}Z|Aп: ]VœEŸw: =V\=wZ$ž^|AŸw}Z<9s§M\=>k: }ZŸwœEZ$]V|AП{: ]VПw|A: =R\=ŸwОb5ŸwR>kћ4оbПwћ4^5s: }Z|EŸw оb;9П{: >o5п{: >k;=П{9 =V[=Ÿw9 }^[AŸw ПwмIК0 }ZŸwМI9 ]VœEŸs Нbsџ9$Н^П{œE9 }^^oџ }ZŸwМI }ZŸwМI }ZŸwМI RК,^s [=Rš( RRš( ќM;=>o ўf[=Пw  К,^s  К,^s  К,^s  К,^s  [=Пw  [=Пw  [=Пw  [=Пw мI§f9 §f8$~s §f8$~s ћMŸwњ4 RZ=s8$R{A>o {AЙ0R R>oњ4 \V›E^oX$|ZЛI~s8$R:=s8 ^џћM8$\ZћMП{8$^лIп{ |Z>o:= Rkљ4 ;R5k7$|Zп{љ4 |ZŸwšE >oљ4П{7$нb›EП{7$НbšEп{7$œ^ŸwZ=7$нbšEп{ \ZZ=п §fп{лI œ^~s99 ^oџ~s нbšEп{ нbšEп{ нbšEп{  šEп{  $5$  $5$  $5$  $5$  šEп{  šEп{  šEп{  šEп{  $5$  $5$  $5$  $5$ œ^ј4џ œ^ј4џ Мb~sп кM§f9 ™E—,кM [V™Ežw ™Eз4њQ ;VyAžw6 ;V™EП{5$[ZКIП{V$[Z~wyE6${^ЙI~s [Zп{yAU$;Vžw§f œ^]oyA5 {Zžw95$мb9џ5$=kї4п{U$мfX=П{5$М^9^s5${ZžwxAv(›^п{з4v({ZњMџ5$мb8=Оw5$мfЙIпU$›^њMП{T$kп{xAT${ZйMп{4$мb8=Оw4$мb8=Оw4$мb8=Оw4$мb8=Оw4${ZйMп{4$Ru(п{4$Ru(п{4$™ERж04$мb8=Оw4$мb8=Оw4$мb8=Оw3$4$8=Оw4$™ERж04$™ERж03$4$Rж03$94$˜E3$ќf”,~s3$ќf”,~s3$ќf”,~s3$ќf”,~s3$zZИIџ3$WAљM=S(џWAR3$=oИIџS(ќfИIџt(:VwA~sЕ0ZV˜Ežw3$ZVИIПwS$Л^О{љMS(ќfИIпS$Л^п{ИI3$Лbп{і83$›^k9t,zZиIžw3$Rk›^2$:V6=ќj3$]oV=џs(ЛbRџS(Л^П{јM2$мbvAп{2$z^џR2$žw—E92$мb]sџ2$ZZјMџ2$мbvAп{2$мbvAп{2$мbvAп{2$мbvAп{2$ZZјMџ2$ZZјMџ2$ZZјMџ2$ZZјMџ2$мbvAп{2$мbvAп{1$2$vAп{1$2$vAп{1$2$ЖIп{1$2$ЖIп{1$2$ЖIп{1$5=–Eп{1$ќf—Eп1$џR91$џR91$–EГ09Q$yZјMџ1$vAR–E1$vEїMє41$9V–E]sQ$лfЗIџ’,8VзM~w’,zZЗIwQ(8VžwЗI1$К^žwзMQ(8Vє8]s1(Кb}wUA1$YZuE}w1$R=ћf1$Rє8kГ0КbwзM1$k=В0P(š^ЖIпQ(=oUAпq,š^žwvEQ(КbїQп{0(џ–EVP,š^зMџQ,КbП{ЖI0(€?€@€A€B€C€D€E€F€G€H€I€J€K€L€M€N€O€PJak d€Qugo z winy praw i obyczaj€Rw istnie€S b€Tdzie przekle€Ustwo spo€Qeczne, tworz€Vce w pe€Qnym rozwoju cywilizacji sztuczne piek€Qa i komplikuj€Vce ludzk€V totalno€Wci€V przeznaczenie, kt€Rre jest boskie: jak d€Qugo trzy problemy stulecia poni€Xenie cz€Qowieka w egzystencji proletariackiej, upadek kobiety spowodowany g€Qodem, niedorozw€Rj dziecka w€Wr€Rd nocy nie zostan€V rozwi€Vzane; jak d€Qugo w pewnych rejonach spo€Qecze€Ustwa mo€Xliwe b€Tdzie#dzia€Qanie si€Q dusicielskich: albom€Rwi€Vc inaczej i z jeszcze wy€Xszego punktu widzenia, jak d€Qugo z powierzchni ziemi nie zniknie niewiedza i n€Tdza "€Y ksi€V€Xki w rodzaju niniejszej b€Td€V mog€Qy by€S po€Xyteczne. €Z€[€\€]€^€_€`€a€b€c€d€e€f€g€h€i€j€k€l€m€n€o€p€q€r€s€t€u€v€w€x€y€z€{€|€}€~€€€€€‚€ƒ€„€…€†€‡€ˆ€‰€Š€‹€Œ€€Ž€€€‘€’€“€”€•€–€—€˜€™€š€›€œ€€ž€Ÿ€ €Ё€Ђ€Ѓ€Є€Ѕ€І€Ї€Ј€ЉRozdzia€Q pierwszy CZ€ЊOWIEK SPRAWIEDLIWY Ksi€Vdz Myriel W roku 1815 ksi€Vdz Karol Franciszek Benvenuto Myriel by€Q biskupem w Digne. By€Q to starzec lat oko€Qo siedemdziesi€Tciu pi€Tciu; !piastowa€Q t€T godno€W€S od roku 1806. Chocia€X szczeg€R€Q ten nie dotyczy w €Xadnym wzgl€Tdzie istotnej tre€Wci naszego opowiadania, mo€Xe jednak nie b€Tdzie bezu€Xyteczne cho€Sby dla zachowania €Wcis€Qej we wszystkim dok€Qadno€Wci €Y wspomnie€S tu o pog€Qoskach i !plotkach, jakie kr€V€Xy€Qy o nim wtedy, kiedy przyby€Q do swej diecezji. To, co si€T m€Rwi o cz€Qowieku €Yi prawda, i nieprawda €Y cz€Tstokro€S w jego €Xyciu, a zw€Qaszcza w losie, wa€Xy tyle co i w€Qasne czyny. Ksi€Vdz Myriel by€Q synemradcy parlamentu w Aix; pochodzi€Q wi€Tc z s€Vdowniczej szlachty. M€Rwiono, €Xe ojciec, przeznaczaj€Vc syna na swego "nast€Tpc€T na urz€Tdzie, o€Xeni€Q go bardzo wcze€Wnie, w osiemnastym czy te€X dwudziestym roku €Xycia, wedlezwyczaju do€W€S rozpowszechnionego w rodzinach swego stanu. Jednakmimo tego ma€Q€Xe€Ustwa Karol Myriel dosta€Q si€T podobno na j€Tzyki. By€Q przystojny, cho€S niewielkiego wzrostu, wytworny, mi€Qy, dowcipny; ca€Q€V pierwsz€V cz€T€W€S swego €Xycia po€Wwi€Tci€Q €Wwiatu i mi€Qostkom. Nadesz€Qa rewolucja, wypadki potoczy€Qy si€T szybko, rodziny dygnitarzys€Vdowych, zdziesi€Vtkowane, €Wcigane, rozsypa€Qy si€T po €Wwiecie. Karol Myriel ju€X w pierwszych dniach rewolucji wyemigrowa€Q do W€Qoch. €Ћona umar€Qa mu tam"na chorob€T piersiow€V, kt€Rra j€Vn€Tka€Qa od dawna. Dzieci nie "mieli. C€R€X si€T dalej dzia€Qo z Karolem Myrielem? Czy rozsypanie si€T w gruzy dawnego spo€Qecze€Ustwa francuskiego i upadek jego w€Qasnej rodziny i tragiczne widowiska 93 roku, okropniejsze mo€Xe dla emigrant€Rw, kt€Rrzy na nie patrzyli z daleka przez powi€Tkszaj€Vce szk€Qa przera€Xenia, sprawi€Qy, €Xe "zacz€T€Qa w nim kie€Qkowa€S my€Wl !o odsuni€Tciu si€T od €Wwiata, o samotno€Wci? Czy te€X mo€Xe w€Wr€Rd rozrywek i uciech, wype€Qniaj€Vcych mu ca€Qe €Xycie, nagle uderzy€Q w niego jeden z tych cios€Rw tajemnych a okrutnych, co trafiaj€Vc w serce, obalaj€V nieraz cz€Qowieka, kt€Rrego nie wzruszy€Qy kl€Tski publiczne, pozbawiaj€Vce go znaczenia i maj€Vtku? Nikt tego nie m€Rg€Qbypowiedzie€S; wiedziano tylko, €Xe kiedy powr€Rci€Q z W€Qoch, by€Q ju€X ksi€Tdzem. W roku 1804 ksi€Vdz Myriel by€Q proboszczem w Brignolles. By€Q ju€X stary i €Xy€Q samotnie, z dala od €Wwiata. Tu€X po koronacji musia€Q pojecha€S do Pary€Xa w sprawach parafii, nie wiadomo !ju€X nawet jakich. Ko€Qata€Q tam do r€R€Xnych mo€Xnych os€Rb, poszed€Q te€X w interesie swoichparafian do kardyna€Qa Fescha. Pewnego razu, kiedy cesarz przyszed€Q w odwiedziny do swego wuja, zacny proboszcz,oczekuj€Vcy w przedpokoju, zwr€Rci€Q na siebie uwag€T jego cesarskiej mo€Wci. Napoleon, widz€Vc, €Xe starzec przypatruje mu si€T ciekawie, #odwr€Rci€Q si€T i rzek€Q szorstko: €Y C€R€X to za poczciwina tak misi€T przygl€Vda?? !€YNajja€Wniejszy panie €Y rzek€Q ksi€Vdz Myriel €Y wasza cesarska mo€W€S widzi poczciwego cz€Qowieka, a ja wielkiego. Ka€Xdy z nas mo€Xe na tym zyska€S. Tego€X wieczora cesarz spyta€Q kardyna€Qa o nazwisko proboszcza, a wkr€Rtce potem "ksi€Vdz Myriel dowiedzia€Q si€T z wielkim zdziwieniem, €Xe mianowano go biskupem w Digne. Ile zreszt€V by€Qo prawdy w plotkach kr€V€X€Vcych o "pierwszej cz€T€Wci €Xycia ksi€Tdza Myriela? Nikt tego nie wiedzia€Q. Niewiele rodzin zna€Qo przed rewolucj€V rodzin€T Myriel€Rw. Ksi€Vdz Myriel dzieli€Q los wszystkich przybysz€Rw w ma€Qych miasteczkach, gdzie "wiele jest ust, kt€Rre m€Rwi€V, a %ma€Qo g€Q€Rw, kt€Rre my€Wl€V. Musia€Q ulec temu losowi, chocia€X by€Q biskupem, a po cz€T€Wci te€X !w€Qa€Wnie dlatego. A opowie€Wci, w kt€Rrych si€T spotyka€Qo jego imi€T, by€Qy to zreszt€V tylko opowie€Wci, puste gadaniny, mniej nawet ni€X gadaniny €Y !gadki, jak m€Rwi zwi€Tz€Qy j€Tzykludu. Jakkolwiek tam zreszt€V by€Qo, wszystkie te ba€Qamuctwa €Yprzedmiot rozm€Rw zajmuj€Vcyw pierwszej chwili ma€Qe miasteczka i ma€Qych ludzi €Ypo dziewi€Tciu latach rezydencji, na biskupstwie w Digne zosta€Qy zupe€Qnie zapomniane. Nikt nie €Wmia€Qby ich powt€Rrzy€S, nikt nie €Wmia€Qby nawet przypomnie€S ich sobie. Ksi€Vdz Myriel przyby€Q do Dignew towarzystwie starej panny imieniem Baptystyna; by€Qa to jego siostra, m€Qodsza od niegoo dziesi€T€S lat. "S€Qu€X€Vc€V mieli jedn€V tylko, w wieku panny Baptystyny. Pani !Magloire €Y bo tak si€T nazywa€Qa€Yprzedtem by€Qa gospodyni€V proboszcza, teraz u€Xywa€Qa podw€Rjnego tytu€Qu: pokojowej siostry biskupa i gospodyni jego ekscelencji. Panna Baptystyna by€Qa wysoka, blada, chuda i €Qagodna; przedstawia€Qa ona idea€Q tego, co nazywamy osob€V €Ќgodn€V €­, wydaje si€T bowiem, €Xe €Ќczcigodn€V !€­kobieta sta€S si€T mo€Xe tylko przez macierzy€Ustwo. Nigdy #nie by€Qa €Qadna, €Xycie jej snu€Qosi€T jednym pasmem mi€Qosiernych uczynk€Rw i oblek€Qo j€V w ko€Ucu jakby '€Wwiat€Qo€Wci€V i biel€V; na staro€W€S wi€Tc ozdobi€Qo j€V to, co nazwa€S by mo€Xna pi€Tknem !dobroci. Szczup€Qa w m€Qodo€Wci, z czasem sta€Qa si€T a€X przezroczysta, a spoza tej przejrzysto€Wci przegl€Vda€Q anio€Q. By€Qa bardziej jeszcze "dusz€V ni€X dziewic€V. Posta€S jejwydawa€Qa si€T cieniem; !zaledwie tyle mia€Qa cia€Qa, ile go potrzeba, aby uwydatni€S jej p€Qe€S; odrobina materii zawieraj€Vca €Wwiat€Qo; wielkie oczy zawsze spuszczone; pretekst po to tylko potrzebny, aby dusza mog€Qa pozostawa€S na ziemi. Pani Magloire by€Qa ma€Q€V staruszk€V, siw€V, t€Qust€V, za€Xywn€V, wiecznie zaj€Tt€V, wiecznie zadyszan€V, gdy€X by€Qa z natury ruchliwa, a pozatym mia€Qa astm€T. Wprowadzono ksi€Tdza Myriela do pa€Qacu biskupiego z wszelkimi honorami, jakie przepisywa€Qy dekrety cesarskie, stawiaj€Vce biskup€Rw w stopniu tu€X po marsza€Qkach polnych. Mer i prezydent pierwsi po€Wpieszyli z odwiedzinami, onza€W ze swej strony z€Qo€Xy€Q pierwsz€V wizyt€T genera€Qowi i prefektowi. Nowy biskup obj€V€Q wi€Tc sw€V stolic€T i miasto oczekiwa€Qo ciekawie, jak zacznie rz€Vdzi€S.Ksi€Vdz Myriel zostaje biskupem Benvenuto Pa€Qac biskupi w Digne przylega€Q do szpitala. #By€Q to pa€Qac pi€Tkny i rozleg€Qy,zbudowany z kamienia na pocz€Vtku zesz€Qego stulecia przez ksi€Tdza Henryka Pugeta,doktora teologii fakultetu paryskiego, opata w Simore i biskupa w Digne w 1712 roku. Pa€Qac ten by€Q siedzib€V prawdziwie pa€Usk€V. Wszystko tu by€Qo wspania€Qe: pokoje biskupie, salony, pokoje !go€Wcinne, rozleg€Qy dziedziniec z podcieniami na star€V mod€Q€T florenck€V, ogrody pe€Qne przepysznych drzew. W jadalni, d€Qugiej i €Wwietnej galerii, znajduj€Vcej si€T na parterze, z drzwiami otwieraj€Vcymi si€T na ogrody, ksi€Vdz Henryk Puget wyprawi€Q ceremonialn€V uczt€T 29 lipca 1714 roku dla ich ekscelencji Karola Brulart de Genlis, ksi€Tcia arcybiskupa z Embrun, Antoniego Mesgrigny, kapucyna, biskupa z Grasse, Filipa de Vend€Ўme, wielkiego ja€Qmu€Xnika Francji, opata z Saint-Honore de Lerins, Franciszka de Berton de Grillon, biskupa barona de Vence, Cezara Sabran de Forcalguier, biskupa pana na Glandeve, i Jana Soanen, kapelana i kaznodziei kr€Rlewskiego, biskupa pana na Senez; portrety tych siedmiu dostojnik€Rw ko€Wcio€Qa ozdabia€Qy sal€T, a pami€Ttna data 29 lipca 1714 roku wyryta by€Qa z€Qotymi literami na bia€Qej marmurowej tablicy. Szpital by€Q w€Vskim i niskim domem, z jednym tylko pi€Ttrem i ma€Qym ogr€Rdkiem. W trzy dni po przyje€Џdzie biskup zwiedzi€Q szpital. Po sko€Uczonej wizytacji kaza€Q poprosi€S do siebie dyrektora. €Y Panie dyrektorze €Y zapyta€Q €Y ilu w tej chwili macie chorych?? €Y Dwudziestu sze€Wciu, ekscelencjo. !€Y W€Qa€Wnie tylu naliczy€Qem €Y zauwa€Xy€Q biskup. "€Y €Њ€R€Xka €Y doda€Q dyrektor €Y stoj€V bardzo blisko siebie. €Y To w€Qa€Wnie mnie uderzy€Qo. !€Y Sale to s€V w€Qa€Wciwie tylko pokoje i jest w nich bardzo duszno. #€Y Tak w€Qa€Wnie i mnie si€T zdaje.€Y Pr€Rcz tego, kiedy s€Qo€Uce za€Wwieci, ogr€Rd jest za ma€Qy dla rekonwalescent€Rw. !€Y To w€Qa€Wnie m€Rwi€Qem sobie. €YZ chor€Rb epidemicznych mieli€Wmy w tym roku tyfus, a przed dwoma laty osp€T; zdarzasi€T po stu chorych i nie wiadomo, co robi€S z nimi. €Y Tak te€X sobie pomy€Wla€Qem. €Y C€R€X robi€S, ekscelencjo, trzeba si€T podda€S losowi. Rozmowa toczy€Qa si€T w wielkiej sali jadalnej, owej !wspania€Qej galerii na parterze. Biskup my€Wla€Q przez chwil€T, potem nagle obr€Rci€Q si€T ku dyrektorowi szpitala: #€Y Jak pan s€Vdzi €Y rzek€Q €Y ile #pomie€Wci€Qoby si€T €Q€R€Xek tu, w tej sali? €Y W sali jadalnej waszej ekscelencji?? €Y zawo€Qa€Q dyrektor os€Qupia€Qy. Biskup rzuci€Q oczyma po sali; #zdawa€Q si€T mierzy€S i oblicza€S. €YPomie€Wci€Qoby si€T ca€Qkiem dobrze dwadzie€Wcia €Q€R€Xek €Y !rzek€Q z cicha, jakby m€Rwi€Q do "siebie, po czym doda€Q g€Qo€Wniej:€YTak, panie dyrektorze, widocznie zasz€Qa pomy€Qka. !Macie dwadzie€Wcia sze€W€S os€Rb w pi€Tciu czy sze€Wciu izdebkach. Nas tu jest troje, amamy miejsca na sze€W€Sdziesi€Vt; zasz€Qa pomy€Qka, powiadam panu; ja zajmuj€T wasz dom, a wy m€Rj. Oddajcie mi moje mieszkanie. To jest wasze. Nazajutrz dwudziestu sze€Wciu biednych chorych przenios€Qo si€T do pa€Qacu biskupiego, a biskup zamieszka€Q w szpitalu. Ksi€Vdz Myriel nie mia€Q maj€Vtku; rodzina jego wszystko straci€Qa podczas rewolucji. Siostra mia€Qa !do€Xywocie €Y pi€T€Sset frank€Rw rocznie €Y co na plebani wystarcza€Qo na jej osobiste wydatki. Ksi€Vdz Myriel, jako biskup, otrzymywa€Q ze skarbu pa€Ustwa pi€Ttna€Wcie tysi€Tcy frank€Rw rocznej pensji. Tego samego dnia, kiedy zamieszka€Qw szpitalu, ustali€Q raz na zawsze, w jaki spos€Rb u€Xywana ma by€S ta suma. Przepisujemy tu jego w€Qasnor€Tczne obliczenie: Podzia€Q wydatk€Rw na m€Rj dom Na seminarium duchowne €Y 1500fr. Kongregacja misyjna €Y 100 fr. Misjonarze w Montdidier €Y 100fr. Seminarium misyj zagranicznych w Pary€Xu €Y 200fr. Kongregacja €Аwi€Ttego Ducha €Y150 fr. Zak€Qady religijne w Ziemi €Аwi€Ttej €Y 100fr. Towarzystwo opieki nad macierzy€Ustwem €Y 300 fr. Ponadto takie€X towarzystwo wAries €Y 50 fr. Towarzystwo reformy wi€Tzie€U €Y 400 fr. Towarzystwo pomocy wi€T€Џniom €Y 500 fr. Na wykup ojc€Rw rodzin, uwi€Tzionych za d€Qugi €Y 1000 fr. Dodatek do pensyj biednych nauczycieli w diecezji €Y 2000 fr. Spichrze zapasowe w Departamencie G€Rrnych Alp €Y 100 fr. Stowarzyszenie dam z Digne, Manosque i Sisteron nauczaj€Vcych bezp€Qatnie ubogie dziewcz€Tta €Y 1500 fr. Dla biednych €Y 6000 fr. Moje wydatki osobiste €Y 1000 fr. Razem: 15000 fr. Przez ca€Qy czas zajmowania stolicy biskupiej w Digne ksi€Vdz Myriel w niczym nie zmieni€Q tego postanowienia. Nazywa€Q je podzia€Qem wydatk€Rw na sw€Rj dom. Panna Baptystyna przyj€T€Qa to postanowienie z ca€Qkowit€V !uleg€Qo€Wci€V. Dla €Wwi€Ttej tej dziewicy biskup Digne by€Q zarazem i bratem, i biskupem, jej przyrodzonym przyjacielemi duchowym zwierzchnikiem. Poprostu kocha€Qa go i czci€Qa. !Gdy m€Rwi€Q, pochyla€Qa g€Qow€T, "gdy czyni€Q co€W, godzi€Qa si€T z tym. Tylko gospodyni, pani Magloire, szemra€Qa nieco. Ksi€Vdz biskup zostawi€Q sobie tylko tysi€Vc. frank€Rw, co wrazz pensj€V panny Baptystyny wynosi€Qo tysi€Vc pi€T€Sset frank€Rw rocznie. Z tego tysi€Vca pi€Tciuset frank€Rw utrzymywa€Qy si€T obie staruszkii starzec. A kiedy kt€Rry€W z wiejskich proboszcz€Rw przyjecha€Q do Digne, ksi€Vdz biskup m€Rg€Q go jeszcze !ugo€Wci€S dzi€Tki oszcz€Tdno€Wci pani Magloire i rozumnemu zarz€Vdowi panny Baptystyny. Pewnego dnia €Y po trzech miesi€Vcach pobytu w Digne €Y biskup powiedzia€Q: €Y Mimo wszystko naprawd€T niestarcza mi pieni€Tdzy. €YJa my€Wl€T! €Yzawo€Qa€Qa pani Magloire. €YWasza ekscelencja nie upomnia€Q si€T nawet w departamencie o pensj€T na koszta utrzymania powozu w mie€Wcie i na objazdy po diecezji. Taki by€Q zwyczaj dawnych biskup€Rw. €Y A rzeczywi€Wcie €Y rzek€Q "biskup €Y masz s€Quszno€W€S, pani Magloire. "I upomnia€Q si€T o te pieni€Vdze. Wkr€Rtce potem rada departamentalna, wzi€Vwszy pod rozwag€T to €X€Vdanie, przyzna€Qa mu trzy tysi€Vce frank€Rw rocznie pod rubryk€V: Dodatek dla ksi€Tdza biskupa na koszta powozu, poczty i objazd€Rw pasterskich. Pani Magloire ucieszy€Qa si€T wielce. €YNo €Y rzek€Qa do panny Baptystyny €Y jego ekscelencjazacz€V€Q od innych, ale jednak w ko€Ucu i o sobie pomy€Wla€Q. Poza€Qatwia€Q swoje mi€Qosierne uczynki. A teraz trzy tysi€Vce frank€Rw dla nas. Nareszcie. Tego samego wieczora biskup napisa€Q i odda€Q swej siostrze takie oto rozliczenie: Koszta powozu i objazd€Rw: Na ros€R€Q dla chorych w szpitalu 1500 fr. Na towarzystwo opieki nad macierzy€Ustwem w Aix 250 fr. Na towarzystwo opieki nad macierzy€Ustwem w Draguignan 250 fr. Na podrzutk€Rw 500 fr. Dla sierot 500 fr. Razem: 3000 fr. Taki by€Q bud€Xet biskupa Myriela. Co do dochod€Rw ko€Wcielnych z €Qawek kolatorskich, indult€Rw, dyspens, chrzt€Rw, kaza€U, po€Wwi€Tcenia ko€Wcio€Q€Rw i "kaplic, €Wlub€Rw itp. , biskup tymskwapliwiej bra€Q dary od bogatych, €Xe wszystko oddawa€Q biednym. Wkr€Rtce zacz€T€Qy obficie "wp€Qywa€S ofiary pieni€T€Xne. Ci, co mieli, i ci, co nie mieli, stukali do drzwi ksi€Tdza Myriela; jedni, by z€Qo€Xy€S datek, drudzy, by wzi€V€S wsparcie. Nie up€Qyn€V€Q rok, a biskup sta€Q si€T skarbnikiem wszystkich dobrodziejstw i kasjerem wszelakiego niedostatku. Przez r€Tce jego przechodzi€Qy znaczne sumy, nic jednak nie mog€Qo sk€Qoni€S go do zmiany sposobu €Xycia i dodania cho€Sby odrobiny zbytku do najkonieczniejszych swoich potrzeb. Odwrotnie, poniewa€X zawsze !wi€Tcej jest n€Tdzy na dole ni€X mi€Qosierdzia w g€Rrze, wszystko, €Xeby tak rzec, rozchodzi€Qo si€T, nim jeszcze zosta€Qo otrzymane; by€Qa to jakby woda lana na such€V ziemi€T; chocia€X ci€Vgle bra€Q !pieni€Vdze, nigdy ich nie mia€Q. Wobec tego odejmowa€Q sobie. By€Q zwyczaj, €Xe biskupi znaczyli swymi chrzestnymi imionami pos€Qania i listy pasterskie; ubodzy mieszka€Ucyokoliczni, wiedzeni serdecznym instynktem, wybrali z imion biskupa to, kt€Rrego znaczenie rozumieli, i nazywali go ksi€Tdzem Benvenuto. P€Rjdziemy za ich przyk€Qadem i tak samo b€Tdziemy go nazywa€S, kiedy to b€Tdzie potrzebne. Zreszt€V imi€T to podoba€Qo si€T i jemu. "€ЌLubi€T je €Y mawia€Q €YBenvenutopoprawia ekscelencj€T €­. Nie o to nam chodzi, by stworzony tu przez nas portret by€Q prawdopodobny; tyle tylko powiemy, €Xe jest onpodobny do orygina€Qu. Czyny zgodne ze s€Qowami W rozmowie by€Q przyst€Tpny i weso€Qy. Dopasowa€Q si€T do staruszek, kt€Rre z nim "mieszka€Qy, a kiedy €Wmia€Q si€T, by€Q to €Wmiech m€Qody, ch€Qopi€Tcy. Pani Magloire zwykle mawia€Qa do niego: wasza wysoko€W€S. Pewnego dnia, wstawszy z fotela, biskup poszed€Q do "biblioteki po jak€V€W ksi€V€Xk€T. Ksi€V€Xka le€Xa€Qa na jednej z wy€Xszych p€R€Qek. Biskup by€Q $niski, nie m€Rg€Q jej dosi€Tgn€V€S. #€YPani Magloire €Yrzek€Q €Yprosz€T mi przynie€W€S krzes€Qo. Moja wysoko€W€S nie si€Tga do tamtej ENTY\GBBOOK42\book.gb.tmpQзoч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk pз cN G ј cБ ?ѓ c 2!Г cw х+* cк7cI= p€R€Qki. Jedna z jego dalekich krewnych, hrabina de L€Ў, szczeg€Rlnie ch€Ttnie w jego obecno€Wci wylicza€Qa to, co nazywa€Qa €Ќnadziejami €­ swoich trzech syn€Rw. Mia€Qa wielu bliskich krewnych, starych i ju€X nad grobem stoj€Vcych, kt€Rrych spadkobiercami w prostej linii byli Jej synowie. Najm€Qodszy mia€Q odziedziczy€S po ciotecznej babce okr€Vg€Qe sto tysi€Tcy frank€Rw rocznego dochodu, drugi po stryju otrzymywa€Q tytu€Q ksi€Tcia, najstarszy mia€Q by€S parem po swym dziadzie. Biskup s€Qucha€Q zwykle w milczeniu tych niewinnych i przebaczalnych przechwa€Qek macierzy€Uskich. Pewnego razu jednak, kiedy "pani de L€Ў kt€Rry€W tam ju€X raz opowiada€Qa mu szeroko o tychsukcesjach i €Ќnadziejach €­, wydawa€Q si€T bardziej ni€X zwykle zamy€Wlony. Przerwa€Qa nie bez zniecierpliwienia: €Y M€Rj Bo€Xe, o czym kuzyn takmy€Wli? !€YMy€Wl€T €Yodpowiedzia€Q biskup !€Yo czym€W osobliwym, co, je€Wli #si€T nie myl€T, mo€Xna znale€Џ€S w €Wwi€Ttym Augustynie: €ЌNadziejeswoje pok€Qadajcie w tym, po kt€Rrym nikt nie jest spadkobierc€V €­. Innym razem, otrzymawszy zawiadomienie o pogrzebie pewnego miejscowego szlachcica, gdzie pr€Rcz godno€Wci nieboszczyka wyliczono wszelkie tytu€Qy feudalne i szlacheckie wszystkich jego krewnych, zawo€Qa€Q: "€YJaka €Wmier€S jest wytrzyma€Qa! !Jaki ci€T€Xki €Qadunek tytu€Q€Rw !musi d€Џwiga€S bez s€Qowa i jak€V to trzeba mie€S pomys€Qowo€W€S, !€Xeby tak zu€Xytkowa€S gr€Rb dla pr€R€Xno€Wci! Lubi€Q przy sposobno€Wci nieszkodliwy €Xart, kt€Rry prawie zawsze ukrywa€Q my€Wl powa€Xn€V. W czasie postu pewien m€Qody wikary przyjecha€Q do Digne i mia€Q kazanie w katedrze. By€Q do€W€S wymowny. Tematem jego kazania by€Qo mi€Qosierdzie. Upomina€Q bogatych, aby pomagali biednym, je€Wli chc€V unikn€V€S piek€Qa, kt€Rre odmalowa€Q najgro€Џniej, jak #tylko potrafi€Q, i dosta€S si€T do nieba, kt€Rre s€Qowa jego wyposa€Xy€Qy we wszelakie rozkosze i pon€Tty. W€Wr€Rd s€Quchaczy znajdowa€Q si€T pewien bogaty kupiec, co ju€X !wycofa€Q si€T z handlu, lichwiarzpo trosze, nazwiskiem G€Бborand, kt€Rry zarobi€Q dwa miliony na wyrabianiu grubych sukien, samodzia€Q€Rw i sukman wie€Wniaczych. Pan G€Бborand nigdy w €Xyciu nie da€Q ja€Qmu€Xny biedakowi. Po owym kazaniu zauwa€Xono, €Xe co niedziel€T rzuca monet€T pi€Tciocentymow€V starym €Xebraczkom siedz€Vcym pod portalem katedry. Do podzia€Qu by€Qo ich sze€W€S. Razu jednego biskup zobaczy€Q, jak pan G€Бborand daje ja€Qmu€Xn€T, i z u€Wmiechem rzek€Q do siostry: €YSp€Rjrz, kupuje sobie nieba za!pi€T€S centym€Rw. Gdy chodzi€Qo o!mi€Qosierdzie, nie zra€Xa€Q si€T odmow€V i zawsze potrafi€Q znale€Џ€S s€Qowa, kt€Rre !niejednemu g€Q€Tboko kaza€Qy si€T zastanowi€S. Kwestowa€Q raz na biednych w jednym z salon€Rw w mie€Wcie. By€Q tam w€Rwczas markiz de Champtercier, stary, bogaty, sk€Vpy, kt€Rry potrafi€Q by€S zarazem i ultrarojalist€V, i ultrawolterianinem. Zdarza si€T bowiem i takie po€Q€Vczenie. Biskup podszed€Q do niego i dotkn€V€Q jego ramienia: !€Y Panie markizie €Y powiedzia€Q €Y daj mi, prosz€T, cokolwiek. !Markiz odwr€Rci€Q si€T i odpar€Q sucho: €Y Mam swoich biednych, ekscelencjo. €Y To daj mi tych biednych €Y rzek€Q biskup. Pewnego dnia takie mia€Q kazanie w katedrze: €ЌKochani bracia moi i przyjaciele, jest we Francji milion trzysta dwadzie€Wcia "tysi€Tcy dom€Rw w€Qo€Wcia€Uskich, kt€Rre maj€V tylko po trzy otwory; jest milion osiemset siedemna€Wcie tysi€Tcy takich, kt€Rre maj€V po dwa otwory, czyli jedno okno i drzwi, i wreszcie trzysta czterdzie€Wci !sze€W€S tysi€Tcy chat, w kt€Rrych jest tylko jeden otw€Rr, to jestdrzwi. A to z powodu tego, co nazywaj€V podatkiem od drzwi i okien. Pomy€Wlcie, €Xe w takich chatach mieszkaj€V ubogie rodziny, staruszki, dzieci, zastan€Rwcie si€T, ile tam gor€Vczek i chor€Rb! Niestety! B€Rg daje ludziom powietrze, prawo je im sprzedaje. Nie oskar€Xam prawa, ale czcz€T wol€T Boga. W Isere, w Var, w Alpach g€Rrnych i dolnych wie€Wniacy nie maj€V nawet taczek, naw€Rz nosz€V na !plecach; nie maj€V €Wwiec, pal€V €Quczywa i postronki maczane w €Xywicy. To samo jest w !ca€Qym g€Rrnym Delfinacie. Piek€Vzapas chleba na p€R€Q roku na ogniu z suszonego krowiego !gnoju. W zimie r€Vbi€V siekier€V ten chleb i przez dwadzie€Wcia cztery godziny mocz€V w wodzie, aby mo€Xna to by€Qo "je€W€S. Bracia, miejcie lito€W€S, sp€Rjrzcie, jak ludzie cierpi€V doko€Qa was! €­ Prowansalczyk rodem, €Qatwo przyswoi€Q sobie wszystkie narzecza po€Qudniowe. Cz€Tsto wtr€Vca€Q wyra€Xenia u€Xywane wdolnym Langwedoku €Yczy w g€Rrnym Delfmacie, czy te€X u podn€R€Xa Alp. Podoba€Qo si€T to ch€Qopom i u€Qatwia€Qo mu przyst€Tp do prostych umys€Q€Rw. W g€Rrach i w chacie wie€Wniaczej by€Q jak usiebie w domu. Umia€Q najwi€Tksze rzeczy wyrazi€S w najpospolitszym narzeczu. Znaj€Vc wszystkie j€Tzyki, przenika€Q do wszystkich dusz. Jednaki by€Q zreszt€V dla bogaczy i dla ubogich, dla ludzi €Ќz towarzystwa €­ i dla prostaczk€Rw. Niczego nie pot€Tpia€Q pochopnie, bez uwzgl€Tdnienia !okoliczno€Wci. Mawia€Q: €ЌTrzeba #zobaczy€S, kt€Rr€Tdy wcisn€V€Q si€T b€Q€Vd €­. !Kiedy widzia€Q, €Xe wszyscy si€T #na co€W g€Qo€Wno i €Qatwo oburzali:Och! och! €Y mawia€Q z u€Wmiechem €Y wida€S, €Xe tej wielkiej zbrodni wszyscy si€T dopuszczaj€V. Patrzajcie, jak przestraszona ob€Quda zawczasu protestuje, €Xeby si€Tzas€Qoni€S od podejrze€U! By€Q pob€Qa€Xliwy dla kobiet i ubogich, na kt€Rrych ci€V€Xy "brzemi€T spo€Qecze€Ustwa. M€Rwi€Q:!€ЌB€Q€Tdy kobiet, dzieci, s€Qug, s€Qabych, ubogich i ciemnych s€V b€Q€Tdami m€T€X€Rw, ojc€Rw, pan€Rw, mocnych, bogatych i uczonych €­. M€Rwi€Q jeszcze: €ЌTych, co nie wiedz€V, nauczajcie, ile tylko mo€Xecie najwi€Tcej: spo€Qecze€Ustwo grzeszy tym, €Xe nie daje nauki bezp€Qatnie; odpowiedzialne jest za !ciemnot€T, kt€Rr€V szerzy. Dusza pe€Qna cienia €Qatwo rodzi grzech. Winny jest nie ten, kto grzeszy, lecz ten, kto roztacza ciemnot€T €­. Jak widzimy, mia€Q on dziwny i sobie tylko w€Qa€Wciwy spos€Rb os€Vdzania zjawisk tego €Wwiata. Podejrzewam, €Xe go zaczerpn€V€Q z ewangelii. Pewnego dnia opowiadano w salonie o sprawie kryminalnej, w kt€Rrej przeprowadzano w€Qa€Wnie €Wledztwo i kt€Rra wkr€Rtce mia€Qa by€S rozpatrywana. Jaki€W ubogi "cz€Qowiek, z mi€Qo€Wci dla kobiety i dziecka, kt€Rre z ni€V mia€Q, przygnieciony niedostatkiem, wzi€V€Q si€T do fa€Qszowania monet. W owym czasie fa€Qszerstwo pieni€Tdzy karano !€Wmierci€V. Kobiet€T uwi€Tziono, gdy puszcza€Qa w obieg pierwsz€V sztuk€T sfabrykowan€V przez m€T€Xczyzn€T. Trzymano j€Vw areszcie, lecz dowody mianotylko przeciwko niej. Ona jedna mog€Qa obwini€S kochankai zgubi€S go tym wyznaniem. Zaprzecza€Qa. Nalegano. Przeczy€Qa uporczywie. Prokurator kr€Rlewski wpad€Q w€Rwczas na pomys€Q. Uda€Q, jakoby dowiedzia€Q si€T o niewierno€Wci kochanka, i zr€Tcznie zestawiwszy kawa€Qki r€R€Xnych list€Rw, wm€Rwi€Q w nieszcz€T€Wliw€V, €Xe mia€Qa "rywalk€T i €Xe ten m€T€Xczyzna j€Vzdradzi€Q. W€Rwczas, rozj€Vtrzona zazdro€Wci€V, oskar€Xy€Qa swego kochanka, wyzna€Qa wszystko i wszystkiego dowiod€Qa. By€Q zgubiony. Wkr€Rtce miano go s€Vdzi€S w Aix wraz ze wsp€Rlniczk€V. Opowiadano ten wypadek i wszyscy podziwiali przebieg€Qo€W€S urz€Tdnika s€Vdowego. Poruszywszy !spr€T€Xyn€T zazdro€Wci, z gniewu wydoby€Q prawd€T, z zemsty €Y #sprawiedliwo€W€S. Biskup s€Qucha€Q w milczeniu. Gdy sko€Uczono, zapyta€Q: €Y Gdzie b€Td€V s€Vdzi€S tych ludzi?? €Y W s€Vdzie przysi€Tg€Qych €Y odpowiedziano mu. A on zapyta€Q z kolei: €Y A gdzie b€Td€V s€Vdzi€S pana prokuratora kr€Rlewskiego?? O ka€Xdej godzinie mo€Xna by€Qo wezwa€S ksi€Tdza Myriela do €Qo€Xa chorych i umieraj€Vcych. Wiedzia€Q, €Xe jest to jedna z jego najwa€Xniejszych prac, jeden z najwi€Tkszych obowi€Vzk€Rw. Owdowia€Qe i osierocone !rodziny nie musia€Qy prosi€S go, sam do nich przychodzi€Q. Umia€Qsiedzie€S w milczeniu przez d€Qugie godziny przy m€T€Xu, "kt€Rry utraci€Q ukochan€V €Xon€T, przy matce, kt€Rra straci€Qa dziecko. Wiedzia€Q, kiedy trzeba milcze€S, wiedzia€Q r€Rwnie€X, kiedy nale€Xy przem€Rwi€S. Jaki niezawodny by€Q z niego pocieszyciel! Nie stara€Q si€T zetrze€S bole€Wci zapomnieniem, lecz podnosi€Q j€V i udostojnia€Q nadziej€V. $M€Rwi€Q: €ЌZastan€Rw si€T, jak si€T zwracasz ku zmar€Qym. Nie my€Wlo tym, co gnije, ale patrz !uwa€Xnie. Ujrzysz w g€Q€Tbi nieba€Wwiat€Qo €Xywe €Yto tw€Rj ukochany zmar€Qy €­. Wiedzia€Q, €Xe wiara jest zdrowa. Stara€Q si€T uspokoi€S cz€Qowieka zrozpaczonego, ukazuj€Vc mu palcem cz€Qowieka zrezygnowanego; stara€Q si€T !przekszta€Qci€S bole€W€S, kt€Rra patrzy w gr€Rb, wskazuj€Vc jej !bole€W€S, kt€Rra widzi gwiazd€T. Biskup Benvenuto zbyt d€Qugo nosi€Q swe sutanny €Ћycie prywatne ksi€Tdza Myriela wype€Qnione by€Qo tymi samymi my€Wlami co i jego €Xycie!publiczne. Kto mia€Q sposobno€W€Sprzypatrzy€S mu si€T z bliska, !podziwia€Q i wielbi€Q dobrowolne "ub€Rstwo, w kt€Rrym €Xy€Q ksi€Vdz biskup z Digne. Jak wszyscy starcy i jak wielu my€Wlicieli, sypia€Q ma€Qo. Ten !kr€Rtki sen by€Q g€Q€Tboki. Rano rozmy€Wla€Q godzin€T, potem odprawia€Q msz€T w katedrze albo w swojej domowej kaplicy.Po mszy jad€Q €Wniadanie sk€Qadaj€Vce si€T z razowego chleba maczanego w mleku od w€Qasnych kr€Rw. P€R€Џniej pracowa€Q. Biskup jest cz€Qowiekiem !maj€Vcym wiele zaj€T€S; co dzie€Uprzyjmuje sekretarza diecezji,kt€Rrym jest zwykle jeden z kanonik€Rw, i prawie co dzie€U wikariuszy generalnych. Kontroluje zgromadzenia, daje przywileje, przegl€Vda ca€Q€V !ksi€Tgarni€T duchown€V: mszaliki,katechizmy diecezjalne, "ksi€V€Xki do nabo€Xe€Ustwa itp. , pisze listy pasterskie, cenzuruje kazania, godzi proboszcz€Rw z merami, prowadzi korespondencj€T ko€Wcieln€V, korespondencj€T administracyjn€V; tu rz€Vd, tam stolica apostolska: tysi€Vce spraw. Czas pozosta€Qy od tych spraw tysi€Vca, od brewiarza i odprawiania nabo€Xe€Ustwa po€Wwi€Tca€Q najprz€Rd ubogim, chorym i nieszcz€T€Wliwym; czas,kt€Rry zostawiali ubodzy, nieszcz€T€Wliwi i chorzy, oddawa€Q pracy. To kopa€Q w ogrodzie, to czyta€Q i pisa€Q. Dwa te rodzaje pracy okre€Wla€Q jednym wyrazem: nazywa€Q je !€Ќogrodnictwem €­. €ЌUmys€Q jest ogrodem €­ €Y tak powiada€Q. W po€Qudnie jad€Q obiad. Obiad podobny by€Q do €Wniadania. "Ko€Qo drugiej, je€Wli pogoda by€Qa€Qadna, wychodzi€Q i przechadza€Q si€T pieszo po wsiach lub mie€Wcie, cz€Tsto zagl€Vdaj€Vc do najn€Tdzniejszych domk€Rw. Zwykle szed€Q sam, zamy€Wlony, €Xe spuszczonymi oczyma, opieraj€Vc si€T na wysokiej lasce, odziany w ciep€Q€V watowan€V pelerynk€T fioletowego koloru, w fioletowych po€Uczochach, grubych trzewikach i w p€Qaskim tr€Rjgraniastym kapeluszu z trzema z€Qotymi chwastami. #Gdzie si€T ukaza€Q, rado€W€S by€Qa wielka. Rzek€Qby€W, €Xe jego przyj€Wcie mia€Qo w sobie co€W rozgrzewaj€Vcego i rozja€Wniaj€Vcego. Dzieci i chorzy wychodzili przed progi dom€Rw do biskupa, jak do s€Qo€Uca. B€Qogos€Qawi€Q i jego b€Qogos€Qawiono. Pokazywano jego dom ka€Xdemu, kto by€Q w potrzebie. Tu i €Rwdzie zatrzyma€Q si€T, zagadywa€Q ch€Qopc€Rw i !dziewczynki, u€Wmiecha€Q si€T do matek. Odwiedza€Q biednych, dop€Rki mia€Q pieni€Vdze; gdy mu ich zbrak€Qo, odwiedza€Q bogatych. Poniewa€X nosi€Q sutanny przez czas bardzo d€Qugi, a nie !chcia€Q, €Xeby to spostrze€Xono, wychodz€Vc na miasto k€Qad€Q zwykle na wierzch fioletow€V pelerynk€T. Podczas lata by€Qo mu w tym troch€T za ciep€Qo. Wieczorem o wp€R€Q do dziewi€Vtej jad€Q kolacj€T z siostr€V, a pani Magloire us€Qugiwa€Qa im przy stole. Nic skromniejszego nad ten posi€Qek. Je€Xeli jednak biskup mia€Q na kolacji kt€Rrego z proboszcz€Rw, pani Magloire korzysta€Qa z tego, by poda€S jego ekscelencji wyborn€V ryb€T"z jeziora lub delikatn€V g€Rrsk€V zwierzyn€T. Ka€Xdy proboszcz by€Q pretekstem do lepszej wieczerzy; biskup pozwala€Q na wszystko. Lecz kiedy go€Wci nieby€Qo, kolacja sk€Qada€Qa si€T zwykle z gotowanych jarzyn i zupy na oliwie. M€Rwiono te€X na mie€Wcie: €ЌKiedy biskup nie je jak proboszcz, to je jak trapista €­. Oko€Qo dziewi€Vtej wiecz€Rr kobiety sz€Qy do swoich pokoi na pierwszym pi€Ttrze, a on zostawa€Q sam na parterze a€X do rana. I tu nale€Xy opisa€S dok€Qadnie mieszkanie ksi€Tdza biskupa Digne. Kto strzeg€Q domu biskupa Dom, w kt€Rrym mieszka€Q, jak powiedzieli€Wmy, mia€Q tylko parter i jedno pi€Ttro. Na parterze znajdowa€Qy si€T trzy pokoje, trzy na pi€Ttrze, a nadnimi poddasze. Za domem €Y €Swier€Smorgowy ogr€Rd. Kobiety zajmowa€Qy pierwsze pi€Ttro. Biskup mieszka€Q na dole. Pierwszy pok€Rj od ulicy by€Q jadalni€V, drugi sypialni€V, "trzeci kapliczk€V. €Ћeby wyj€W€S zkapliczki, trzeba by€Qo !przechodzi€S przez sypialni€T, a z sypialni nie mo€Xna by€Qo wyj€W€S, nie przechodz€Vc przez jadalni€T. W g€Q€Tbi kapliczki znajdowa€Q si€T zamykany $alkierzyk z €Q€R€Xkiem dla go€Wcia. Ksi€Vdz biskup zwyk€Q by€Q zaprasza€S tu na nocleg wiejskich proboszcz€Rw, kt€Rrych pilne sprawy lub interesy parafii sprowadza€Qy do Digne. Aptek€T szpitaln€V, ma€Qy budynek przyleg€Qy do domu od strony ogrodu, zamieniono na kuchni€T i spi€Xarni€T. Pr€Rcz tego sta€Qa w ogrodzie obora, niegdy€W kuchnia "szpitalna, i tu biskup pomie€Wci€Qswoje dwie krowy. Jak€Vkolwiek#da€Qy ilo€W€S mleka, ksi€Vdz biskupniezmiennie co rano wysy€Qa€Q po€Qow€T dla chorych w szpitalu.$€ЌP€Qac€T moj€V dziesi€Tcin€T €­ €Y mawia€Q. "Jego pok€Rj by€Q do€W€S obszerny ido€W€S trudny do ogrzania w ch€Qodnej porze roku. Poniewa€Xdrzewo w Digne jest bardzo drogie, wpad€Q na my€Wl urz€Vdzenia izdebki w ob€Rrce, oddzielaj€Vc j€V przepierzeniem z desek. W tej izdebce przep€Tdza€Q wieczory w czasie mroz€Rw. Nazywa€Q j€V swoim €Ќsalonem zimowym €­. W tym salonie zimowym, podobnie jak w jadalni, jedynymi meblami by€Qy: kwadratowy st€R€Q z surowego drzewa i cztery krzes€Qa wyplatane s€Qom€V. Pr€Rcz tego wpokoju jadalnym sta€Q stary kredens, malowany na czerwono klejow€V farb€V. Z drugiego podobnego kredensu, przybranego bia€Qym obrusem i lich€V koronk€V, biskup zrobi€Q o€Qtarz w swej kapliczce. Jego bogate penitentki i pobo€Xne kobiety z Digne cz€Tsto zbiera€Qy mi€Tdzy sob€V !sk€Qadk€T na pi€Tkny nowy o€Qtarzdo kaplicy jego ekscelencji; biskup bra€Q sk€Qadkowe pieni€Vdze i za ka€Xdym razem oddawa€Q je ubogim. €ЌNajpi€Tkniejszym o€Qtarzem €Y mawia€Q €Yjest dusza pocieszonego biedaka, kt€Rry dzi€Tkuje Bogu €­. W kapliczce sta€Qy dwa krzes€Qa-kl€Tczniki wyplatane s€Qom€V, a w pokoju sypialnym fotel z por€Tczami, r€Rwnie€X wyplatany. Gdy zdarzy€Qo si€T biskupowi przyjmowa€S u siebiesiedem lub osiem os€Rb r€Rwnocze€Wnie €Y prefekta lub genera€Qa, albo sztab stacjonuj€Vcego w mie€Wcie garnizonu, albo kilku kleryk€Rw z seminarium €Ymusiano przynosi€S krzes€Qa z obory, z salonu zimowego, kl€Tczniki z !kaplicy i fotel z sypialni i tym sposobem mo€Xna by€Qo zgromadzi€S a€X jedena€Wcie siedze€U dla go€Wci. Z przybyciem nowych os€Rb ogo€Qacano z mebli jeden pok€Rj.Niekiedy zesz€Qo si€T os€Rb dwana€Wcie; w€Rwczas biskup ukrywa€Q k€Qopotliw€V sytuacj€T stoj€Vc przed kominkiem, je€Wli by€Qa zima, lub proponuj€Vc przechadzk€T po ogrodzie, je€Wli by€Qo lato. W zamkni€Ttym alkierzu by€Qo "tak€Xe krzes€Qo, ale z plecionk€V na wp€R€Q podart€V i o trzech nogach, s€Qu€Xy€S wi€Tc mog€Qo tylko oparte o €Wcian€T. Panna Baptystyna mia€Qa co prawda u siebie szerok€V kanap€T z drzewa, niegdy€W z€Qoconego, okryt€V jedwabn€V materi€V w kwiaty, ale €Xe schody by€Qy za !w€Vskie, musiano j€V wci€Vgn€V€S na g€Rr€T przez okno, nie mo€Xnajej wi€Tc by€Qo wykorzysta€S w tej potrzebie. Panna Baptystyna marzy€Qa dawniej o sprawieniu kanapy i krzese€Q mahoniowych, o linii !wygi€Ttej w kszta€Qt €Qab€Tdziej szyi, obitych €X€R€Qtym aksamitem utrechckim w !r€R€Xyczki. Ale to kosztowa€Qoby co najmniej pi€T€Sset frank€Rw, tote€X kiedy stwierdzi€Qa, €Xe $przez pi€T€S lat uda€Qo jej si€T na ten cel zaoszcz€Tdzi€S zaledwie czterdzie€Wci dwa franki i dziesi€T€S centym€Rw, wyrzek€Qa si€T wreszcie tego marzenia. Zreszt€V, kt€R€X na €Wwiecie urzeczywistni€Q sw€Rj idea€Q? Trudno by€Qoby wyobrazi€S sobieco€W skromniejszego od sypialniNTY\GBBOOK42\book.gb.tmpQзoч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПтїПgХїПBp c†€  cщ‘С cLR!< cЏŽ,П cM75Mubiskupa. Oszklone drzwi wychodzi€Qy na ogr€Rd, naprzeciw nich €Q€R€Xko, jedno ze szpitalnych, €Xelaznych €Q€R€Xek, os€Qoni€Tte zielon€V $p€Q€Rcienn€V kotar€V; obok €Q€R€Xka,za firank€V, umywalnia z r€R€Xnymi przyborami, zdradzaj€Vcymi dawne wytworne przyzwyczajenia cz€Qowieka €Wwiatowego; dwoje drzwi: jedne przy kominku, prowadz€Vce do kapliczki, drugie przy szafie z ksi€V€Xkami, prowadz€Vce do jadalni. Wielka oszklona szafa pe€Qna ksi€V€Xek, kominek z malowanego drzewa, imituj€Vcego marmur, bez ognia, zazwyczaj w kominku dwa wilki €Xelazne, ozdobione "girlandami i €X€Qobieniem niegdy€Wposrebrzanym, co by€Qo rodzajem biskupiego zbytku; nad kominkiem krucyfiks miedziany, te€X niegdy€W posrebrzany, przybity na wyp€Qowia€Qym czarnym aksamicie, w ramach drewnianych z wytart€V poz€Qot€V; przy drzwiach od ogrodu du€Xy st€R€Q, na nim ka€Qamarz, wiele rozrzuconych !papier€Rw i grube ksi€Tgi. Przed !sto€Qem fotel wyplatany s€Qom€V. Przed €Q€R€Xkiem kl€Tcznik po€Xyczony z kaplicy. Wszystkie pokoje, na parterzei na pi€Ttrze, bez wyj€Vtku, bielone by€Qy wapnem, jak zwykle w szpitalach i koszarach. W ostatnich latach jednak pani Magloire, jak to p€R€Џniej zobaczymy, odkry€Qa pod bielonym papierem malowid€Qa, zdobi€Vce apartament panny Baptystyny.Dom ten, nim zosta€Q szpitalem,by€Q sal€V posiedze€U rady miejskiej. St€Vd ta dekoracja. Posadzki izb by€Qy z czerwonejceg€Qy, kt€Rr€V szorowano co #tygodnia. Przed €Q€R€Xkami le€Xa€Qys€Qomiane maty. Mieszkanie to, o kt€Rre dba€Qy dwie kobiety, by€Qo od g€Rry do !do€Qu nieskazitelnie czyste. By€Qto jedyny zbytek, na jaki biskup zezwala€Q mawiaj€Vc: €ЌToniczego nie odbiera ubogim €­. Przyzna€S jednak trzeba, €Xe z dawnych czas€Rw pozosta€Qo mu#sze€W€S nakry€S srebrnych i €Qy€Xkawazowa, kt€Rra ku co dzie€U !€Wwie€Xej rado€Wci pani Magloire "€Wwietnie b€Qyszcza€Qa na bia€Qym, grubym, p€Q€Rciennym obrusie. A €Xe malujemy tu biskupa Digne takim, jakim by€Q naprawd€T, musimy doda€S, i€X nieraz si€T przyznawa€Q: €ЌZ trudno€Wci€V odzwyczai€Qbym si€T od jedzeniana srebrze €­. Do tych sreber doda€S nale€Xy dwa masywne lichtarze, kt€Rre odziedziczy€Q po ciotecznej babce. Lichtarze te, z woskowymi €Wwiecami, sta€Qy zwykle na kominku biskupa. Gdy mia€Q kogo€W na obiedzie, pani Magloire zapala€Qa obie !€Wwiece i stawia€Qa lichtarze na stole. W pokoju biskupa, nad €Q€R€Xkiem, znajdowa€Qa si€T szafka w murze, do kt€Rrej co wiecz€Rr pani Magloire chowa€Qa!tych sze€W€S srebrnych nakry€S i !wazow€V €Qy€Xk€T. Trzeba doda€S, €Xe z zamka szafki nigdy nie wyjmowano klucza. Ogr€Rd, nieco oszpecony brzydkimi budynkami, o $kt€Rrych m€Rwili€Wmy ju€X, sk€Qada€Qsi€T z czterech alei krzy€Xuj€Vcych si€T pod k€Vtem prostym przy studzience; inna aleja sz€Qa wzd€Qu€X bia€Qego muru, kt€Rrym ogr€Rd, by€Q otoczony. Mi€Tdzy alejami znajdowa€Qy si€T cztery kwateryobsadzone bukszpanem. W trzech pani Magloire sadzi€Qa warzywa, w czwartej biskup sadzi€Q kwiaty. Ros€Qo tu te€X kilka drzew owocowych. Razu jednego pani Magloire rzek€Qa do biskupa z €Qagodn€V z€Qo€Wliwo€Wci€V: €Y Wasza wielebno€W€S ze wszystkiego umie wyci€Vgn€V€S po€Xytek, a takwatera jest nieu€Xyteczna. Lepiej by€Qoby hodowa€S tu jarzyny, a nie kwiaty. €YMyli si€T pani, pani Magloire €Yodpowiedzia€Q biskup. €YRzecz pi€Tkna r€Rwnie jest potrzebna jak rzecz u€Xyteczna. I doda€Q po chwili milczenia: €Y Mo€Xe nawet i wi€Tcej. W ca€Qym domu ani jedne drzwinie by€Qy zamykane na klucz. Drzwi jadalni, wychodz€Vce wprost na plac katedralny, dawniej zaopatrzone by€Qy w rygle i zamki, niby wi€Tzienne wrota. Biskup kaza€Q wyrzuci€S to €Xelastwo i drzwi, tak we dnie, jak w nocy, by€Qy zamkni€Tte tylko na klamk€T. O ka€Xdej "godzinie ka€Xdy m€Rg€Q wej€W€S do #biskupa, do€W€S by€Qo je pchn€V€S. Z pocz€Vtku te drzwi, nigdy niezamkni€Tte, by€Qy przyczyn€V wielu niepokoj€Rw obu kobiet, "ale biskup powiedzia€Q im: Je€Xelichcecie, ka€Xcie pozak€Qada€S rygle w waszych pokojach. €YW!ko€Ucu zacz€T€Qy podziela€S jego ufno€W€S, a przynajmniej tak post€Tpowa€Qy, jakby j€V !podziela€Qy. Tylko pani Magloire ba€Qa si€T czasem. Co do biskupa, my€Wl jego wyra€Xa€Qy albo przynajmniej wskazywa€Qy s€Qowa, kt€Rre napisa€Q na marginesie Biblii: €ЌTa jest r€R€Xnica: drzwi lekarza nie powinny nigdy by€S zamkni€Tte, drzwi kap€Qana powinny by€S zawsze otwarte €­. !Na innej ksi€V€Xce, pod tytu€Qem:Filozofia nauki lekarskiej , "napisa€Q tak€V uwag€T: €ЌCzy€X niejestem lekarzem jak oni? Ja tak€Xe mam swoich chorych; najprz€Rd mam ich chorych, kt€Rrych oni nazywaj€V pacjentami, a dalej mam swoich, kt€Rrych nazywam nieszcz€T€Wliwymi €­. Na innej znowu ksi€V€Xce napisa€Q: €ЌNie pytajcie o nazwisko cz€Qowieka, kt€Rry was prosi o nocleg. Ten przedewszystkim potrzebuje schronienia, co si€T w€Qasnego nazwiska l€Tka €­. Pewien zacny proboszcz, nie !pami€Ttam ju€X z jakiej parafii, Couloubroux €Y czy Pompierry, pewnego dnia, za namow€V pani Magloire zapewne, zapyta€Q jego ekscelencji, czy naprawd€T jest pewien, €Xe nie pope€Qnia €Y nieostro€Xno€Wci, zostawiaj€Vc drzwi dniem i noc€V otwarte dla ka€Xdego, i czy nie obawia si€T, €Xe w domu tak ma€Qo strze€Xonym mo€Xe si€Tw ko€Ucu przytrafi€S jakie€W !nieszcz€T€Wcie. Biskup powa€Xnie $i €Qagodnie po€Qo€Xy€Q mu r€Tk€T na !ramieniu i rzek€Q : Nisi Dominus custodierit domum, in vanum !vigilant, gui custodiunt eam . I zacz€V€Q m€Rwi€S o czym innym. Ch€Ttnie mawia€Q: €ЌIstnieje odwaga ksi€Tdza, tak samo jak odwaga pu€Qkownika dragon€Rw. Ale €Y dodawa€Q €Y nasza odwagapowinna by€S spokojna €­. Cravatte Tu wypada opowiedzie€S wydarzenie, kt€Rrego nie mo€Xemy pomin€V€S, gdy€X pokazuje ono znakomicie, jakim cz€Qowiekiem by€Q jego ekscelencja biskup Digne. Po likwidacji bandy Kaspra Bes, kt€Rra grasowa€Qa w w€Vwozie Ollioules, jeden z pomocnik€Rw herszta, Cravatte, uszed€Q w g€Rry. Przez!jaki€W czas ukrywa€Q si€T razem zniedobitkami bandy Kaspra Besw hrabstwie nicejskim, potem przeni€Rs€Q si€T do Piemontu i nagle ukaza€Q si€T znowu we Francji, w okolicach Barcelonnette. Znalaz€Q sobie kryj€Rwk€T w pieczarach Joug-de-l €ВAigle i stamt€Vd w€Vwozami strumieni Ubaye i Ubayette schodzi€Q ku wsiom i osadom. Zapu€Wci€Q si€T a€X do !Embrun, kt€Rrej€W nocy wtargn€V€Qdo tamtejszej katedry i "obrabowa€Q zakrysti€T. Dawa€Q si€Tbole€Wnie we znaki ca€Qej okolicy. Wys€Qano przeciw niemu €Xandarmeri€T, ale na pr€R€Xno. Zawsze udawa€Qo mu si€T uciec, czasem nawet !stawia€Q czo€Qo w potyczce. By€Q to n€Tdznik pe€Qen odwagi. Podczas tej paniki przyby€Q biskup. Odbywa€Q w€Qa€Wnie wizytacj€T pastersk€V swojej diecezji. W Chastelar zg€Qosi€Q !si€T do ni ego mer i zacz€V€Q go namawia€S, €Xeby zawr€Rci€Q z drogi. Cravatte okupowa€Q g€Rry a€X do Arche i jeszcze dalej. Podr€R€X by€Qa niebezpieczna nawet z eskort€V. Trzech czy czterech €Xandarm€Rw tylko by si€T niepotrzebnie nara€Xa€Qo. €Y Tote€X ja mam zamiar jecha€S bez eskorty €Y odpar€Q biskup. €Y Czy ekscelencja naprawd€T o tym my€Wli?? €Y zawo€Qa€Q mer. €YMy€Wl€T, i to tak dalece, €Xe stanowczo rezygnuj€T z €Xandarm€Rw i za godzin€T ruszam w drog€T. €Y W drog€T?? €Y W drog€T. €Y Sam jeden?? €Y Sam jeden. €Y Nie, ekscelencja tego nie zrobi. €YTam w g€Rrach €Y ci€Vgn€V€Q biskup jest taka biedna, ma€Qa gmina, kt€Rrej nie odwiedza€Qem"ju€X trzy lata. Bardzo si€T lubimy"z jej mieszka€Ucami. S€V to mili iuczciwi pasterze. Na trzydziestu wypada u nich jedna koza. Wyrabiaj€V te€X €Wliczne sznurki z kolorowej we€Qny i graj€V g€Rralskie piosenki na piszcza€Qkach o sze€Wciu otworach. Oni chc€V, €Xeby od czasu do czasu pogaw€Tdzi€S z nimi o Panu Bogu. Co by powiedzieli o !biskupie, kt€Rry si€T boi? Co by powiedzieli, gdybym tam nie pojecha€Q? €Y Ale bandyci, ekscelencjo! !Ekscelencja mo€Xe natkn€V€S si€T na bandyt€Rw! €YRzeczywi€Wcie, ma pan racj€T €Yodrzek€Q biskup. €YMog€T ich spotka€S. Oni te€X na pewno maj€V ochot€T na pogaw€Tdk€T o Panu Bogu. €Y Ekscelencjo, przecie€X to zb€Rje, stado wilk€Rw. €YPanie merze, mo€Xe Chrystus chce, €Xebym zosta€Q pasterzemw€Qa€Wnie tego stada? Kt€R€X przenikn€V€Q zrz€Vdzenia Opatrzno€Wci? €Y Obrabuj€V ekscelencj€T. €Y Ja nic nie mam. €Y Mog€V zabi€S. €YPoczciwego starego ksi€Tdza, kt€Rry jedzie sobie mamrocz€Vc modlitwy? C€R€X by im z tego przysz€Qo? €Y Ach, Bo€Xe, co to b€Tdzie, je€Xeli ekscelencja ich spotka? #€Y Poprosz€T ich o ja€Qmu€Xn€T dla moich biednych. €Y Niech€Xe ekscelencja nie jedzie, zaklinam na wszystko. Ekscelencja nara€Xa €Xycie. €YJe€Xeli tylko o to chodzi, panie merze, to moim zadaniem na tym €Wwiecie nie jest pilnowanie w€Qasnego €Xycia, ale ludzkich dusz. !Trzeba by€Qo ust€Vpi€S. Wyruszy€Q!maj€Vc za ca€Q€V asyst€T ma€Qego !ch€Qopca, kt€Rry ofiarowa€Q si€T s€Qu€Xy€S mu za przewodnika. Wiadomo€W€S o jego uporze rozesz€Qa si€T po okolicy i nape€Qni€Qa wszystkich l€Tkiem. Biskup nie chcia€Q wzi€V€S ze sob€V ani swojej siostry, ani !pani Magloire. Przeby€Q g€Rry na mule, nie spotka€Q nikogo i !dotar€Q zdr€Rw i ca€Qy do swoich !przyjaci€R€Q pasterzy. Zosta€Q u nich dwa tygodnie, wyg€Qaszaj€Vc kazania, udzielaj€Vc sakrament€Rw, nauczaj€Vc. Kiedy nadchodzi€Q dzie€U wyjazdu, postanowi€Q od€Wpiewa€S uroczyste Te Deum .!Ale jak to urz€Vdzi€S? Nie by€Qo szat biskupich. Skromna wiejska zakrystia mia€Qa do dyspozycji tylko par€T starych ornat€Rw ze zniszczonego at€Qasu, obszytych nicianymi galonami. $€YTrudno €Yrzek€Q biskup. €YKsi€T€Xeproboszczu, w ka€Xdym razie na kazaniu zapowiemy nasze "Te Deum . Jako€W si€T to za€Qatwi.Przetrz€V€Wni€Tto okoliczne ko€Wcio€Qy. Wszystkie wspania€Qo€Wci tych biednych parafii, z€Qo€Xone razem, nie wystarczy€Qyby, €Xeby godnie przybra€S diakona. Gdy tak wszyscy byli zak€Qopotani t€V spraw€V, na plebani zjawili si€T dwaj nieznani je€Џd€Џcy, zostawili jak€V€W du€X€V skrzyni€T dla ksi€Tdza biskupa i natychmiast odjechali. Otworzono skrzyni€T;znajdowa€Qa si€T w niej kapa ze!z€Qotog€Qowiu, infu€Qa ozdobiona diamentami, krzy€X arcybiskupi,wspania€Qy pastora€Q, ca€Qy komplet szat pontyfikalnych skradziony miesi€Vc przedtem w skarbcu Panny Marii z Embrun. W skrzyni€T by€Qa wetkni€Tta kartka ze s€Qowami: Od Cravatte €Вa dla Jego Ekscelencji Ksi€Tdza Biskupa Benvenuto . "€YA m€Rwi€Qem, €Xe si€T to jako€W $za€Qatwi €Y rzek€Q biskup. I doda€Q z u€Wmiechem: €YKto poprzestajena kom€Xy proboszcza, temu B€Rg zsy€Qa kap€T arcybiskupa. €YEkscelencjo €Yszepn€V€Q proboszcz, potrz€Vsaj€Vc g€Qow€V$i u€Wmiechaj€Vc si€T €YB€Rg albo... diabe€Q. Biskup popatrzy€Q na niego i o€Wwiadczy€Q z powag€V: €Y B€Rg!! W drodze powrotnej i na miejscu w Chastelar spotyka€Q ludzi, kt€Rrzy schodzili si€T, €Xeby mu si€T przyjrze€S przez ciekawo€W€S. Na plebani w Chastelar oczekiwa€Qy go pannaBaptystyna i pani Magloire. !€YNo i co, nie mia€Qem racji? €Y $zwr€Rci€Q si€T do siostry. €Y Biednyksi€T€Xyna pojecha€Q z pustymi !r€Tkami do tych biedak€Rw g€Rralii wr€Rci€Q ob€Qadowany. Kiedy st€Vd wyrusza€Qem, mia€Qem ze sob€V tylko ufno€W€S w Boga, a przywioz€Qem skarb katedry. Wieczorem, przed p€Rj€Wciem spa€S, powiedzia€Q jeszcze: #€YNie l€Tkajmy si€T nigdy z€Qodzieiani morderc€Rw. To s€V tylko niebezpiecze€Ustwa zewn€Ttrzne, ma€Qe niebezpiecze€Ustwa. L€Tkajmy si€T nas samych. Przes€Vdy €Yotoz€Qodzieje, wyst€Tpne sk€Qonno€Wci €Y oto mordercy. Wielkie niebezpiecze€Ustwa czaj€V si€T w naszym wn€Ttrzu. C€R€X znaczy niebezpiecze€Ustwo, kt€Rre zagra€Xa naszej g€Qowie albo naszej sakiewce? My€Wlmy tylkoo tym, co zagra€Xa naszej duszy. Co do los€Rw €Ќskarbu €­katedry w Embrun, by€Qoby nam bardzo trudno co€W o nich powiedzie€S. By€Qy to rzeczy bardzo pi€Tkne, bardzo kusz€Vce i bardzo si€T !nadaj€Vce, €Xeby je ukra€W€S dla n€Tdzarzy. By€Qy ju€X zreszt€V ukradzione. Po€Qowa malwersacji dokona€Qa si€T, trzeba by€Qo jeszcze tylko zmieni€S kierunek kradzie€Xy i "przed€Qu€Xy€S troch€T jej drog€T w stron€T biednych. Nic zreszt€V wtej materii nie twierdzimy. W ka€Xdym razie w€Wr€Rd papier€Rw biskupa znaleziono dosy€S tajemnicz€V notatk€T, kt€Rra mo€Xe mia€Qa zwi€Vzek z t€V spraw€V i brzmia€Qa tak: €ЌPytanie, czy to ma by€S zwr€Rcone katedrze, czy te€X szpitalowi €­. Siostra opowiada o bracie Chc€Vc da€S wyobra€Xenie o €Xyciu domowym ksi€Tdza biskupa Digne i o tym, jak obiezacne kobiety dostosowa€Qy swe czyny, my€Wli, nawet trwo€Xliwe instynkty niewie€Wciedo zwyczaj€Rw i zamiar€Rw biskupa, kt€Rrych nie musia€Q nawet wyra€Xa€S s€Qowami €Ynajlepiej b€Tdzie, je€Wli przepiszemy tu list panny Baptystyny do wicehrabiny de !Boischevron, jej przyjaci€R€Qki z dziecinnych lat. List ten wpad€Q nam w r€Tce. Digne, 16 grudnia 18... Dobra, Kochana Pani, nie ma dnia, €Xeby€Wmy o Tobie nie m€Rwi€Qy. Jest to ju€X naszym zwyczajem, a teraz przyby€Q nowy pow€Rd. Wyobra€Џ sobie, ze pani Magloire myj€Vc i okurzaj€Vc sufity i €Wciany zrobi€Qa odkrycie: dzi€W dwa nasze pokoje, obite starym bielonym papierem, nie szpeci€Qyby pa€Qacu cho€Sby i takiego jak Tw€Rj. Pani Magloire!zdar€Qa wszystek papier. I c€R€X !si€T ukaza€Qo spod obicia! Salon m€Rj, bez €Xadnych mebli, w kt€Rrym zwykle suszymy bielizn€T, jest na pi€Ttna€Wcie !st€Rp wysoki, a szeroki i d€Qugi na osiemna€Wcie: sufit ma malowany po staro€Wwiecku. ze z€Qoceniami, a belki takie jak uCiebie. Kiedy by€Q tu szpital, wszystko to zakryto p€Q€Rtnem. Ot€R€X pod spodem by€Qy boazerie z czas€Rw naszych prababek. Ale naj€Qadniejszy !jest m€Rj pok€Rj. Pani Magloire. zdar€Qszy z dziesi€T€S naklejonych papier€Rw, odkry€Qawcale niezgorsze malowid€Qa: Telemak pasowany na rycerza przez Minerw€T, zn€Rw Telemak,w ogrodach €Yzapomnia€Qam, jaksi€T zwa€Qy. Wiesz, tam gdzie damy rzymskie udawa€Qy si€T na jedn€V noc w roku. S€Qowem, mam Rzymian, Rzymianki(tu wyraz nieczytelny)z ca€Qym orszakiem. Pani Magloire oczy€Wci€Qa wszystko, tego lata naprawi ma€Qe uszkodzenia, odnowi ca€Qo€W€S i m€Rj pok€Rj b€Tdzie prawdziwym muzeum. Znalaz€Qa tak€Xe na strychu dwie drewniane konsole staro€Wwieckiej roboty. €Ћ€Vdano dwa talary za odnowienie, lepiej jednak da€S je ubogim; zreszt€V €Y to brzydkie, wola€Qabym okr€Vg€Qy mahoniowy st€R€Q. Wci€V€X jestem bardzo "szcz€T€Wliwa. M€Rj brat jest taki dobry. Wszystko, co ma, oddaje ubogim i chorym. Odczuwamy wielkie braki. Zimabywa tu ostra i trzeba wiele pomaga€S tym. co s€V w biedzie.My przynajmniej mamy €Wwiat€Qai opa€Qu prawie pod dostatkiem.Jak widzisz, s€V to wielkie wygody. M€Rj brat ma swoje przyzwyczajenia. M€Rwi, €Xe biskup powinien by€S w€Qa€Wnie taki. Wyobra€Џ sobie, €Xe drzwi od dworu nigdy nie s€V zamykane. Kto chce. wchodzi izaraz jest u brata. On nie boi si€T niczego, nawet w nocy. Natym polega jego odwaga, jak powiada. Nie €Xyczy sobie, aby€Wmy z pani€V Magloire l€Tka€Qy si€T o niego. Nara€Xa si€T na wszelkie niebezpiecze€Ustwa i nie chce, €Xeby€Wmy da€Qy pozna€S po sobie, €Xe to widzimy. Trzeba umie€S go zrozumie€S. Wychodzi podczas deszczu, brnie po wodzie, podr€R€Xuje w zimie. Nie boi si€T nocy, niebezpiecznych dr€Rg ani napa€Wci. Zesz€Qego roku pojecha€Q sam jeden w okolic€T opanowan€V !przez z€Qodziei. Nie chcia€Q nas zabra€S. Nie by€Qo go dwa !tygodnie. Wr€Rci€Q i nic mu si€T %nie sta€Qo: ludzie my€Wleli, €Xe ju€Xnie €Xyje, a on by€Q zdrowy i powiedzia€Q €ЌSp€Rjrzcie, jak mnie okradli €­. I otworzy€Q waliz€T, w kt€Rrej by€Qy wszystkie drogocenno€Wci, kt€Rre z€Qodzieje ukradli z katedry w Embrun i teraz mu podarowali. Tym razem w powrotnej drodze, nie mog€Qam si€T powstrzyma€S, €Xeby go troch€T "nie po€Qaja€S, ale stara€Qam si€T m€Rwi€S tylko wtedy, kiedy ko€Qa!powozu g€Qo€Wno turkota€Qy i niktopr€Rcz niego nie m€Rg€Q mnie s€Qysze€S. !Z pocz€Vtku my€Wla€Qam sobie: niema niebezpiecze€Ustwa, przed kt€Rrym on by si€T cofn€V€Q; to jest okropny cz€Qowiek. W ko€Ucu przyzwyczai€Qam si€T do tego. Daj€T tylko znak pani Magloire, €Xeby mu si€T nie !sprzeciwia€Qa. Nara€Xa si€T, jak tylko chce. Ja zabieram pani€V Magloire, id€T do swojego pokoju, modl€T si€T za niego i usypiam. Jestem spokojna, gdy€X wiem, ze gdyby go spotka€Qo k.gb.tmpQзoч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПтїПgХїПBpя cТ_ г c%2М cˆю џ cыэ+ cNќ6tNБ!nieszcz€T€Wcie, by€Qby to koniec dla mnie. Posz€Qabym do Boga wraz z moim bratem i biskupem. Pani Magloire trudniej by€Qo przywykn€V€S do tej, jak powiada, jego nierozwagi: ale dzi€W uleg€Qa i ona. Modlimy si€T obie, l€Tkamy obie i obie zasypiamy. Cho€Sby diabe€Q wszed€Q do mieszkania, nikt mu nie przeszkodzi. A !zreszt€V, czego si€T mamy l€Tka€S w tym domu? Zawsze przebywa z nami kto€W, kto jest najmocniejszy. Diabe€Q !mo€Xe tu wej€W€S, ale Pan B€Rg tu mieszka. To mi wystarcza. Brat nie potrzebuje mi m€Rwi€S ani s€Qowa. Odgaduj€T go i bez tego i zdajemy si€T na €Qask€T Opatrzno€Wci. Tak to nale€Xy €Xy€S z !cz€Qowiekiem, kt€Rry jest wielki duchem. Pyta€Qam brata o szczeg€R€Qy dotycz€Vce rodziny de Faux, kt€Rrych €X€Vdasz. Wiadomo Ci, €Xe on wie wszystko i troskliwie przechowuje wspomnienia, bo nie przesta€Q by€S dobrym "rojalist€V. Rzeczywi€Wcie jest to bardzo staro€Xytna rodzina normandzka z okr€Tgu Caen. Ju€X pi€T€Sset lat temu znane by€Qo szlachectwo Raula, Jana iTomasza de Faux, jeden z nichby€Q panem na Rochefort. Ostatni z nich, Iwo-Stefan-Aleksander, by€Q kwatermistrzem i czym€W tam jeszcze w lekkiej je€Џdzie breto€Uskiej. C€Rrka jego, Maria-Ludwika, za€Wlubi€Qa Adriana-Karola de Gramont, syna ksi€Tcia Ludwika de Gramont, para Francji, pu€Qkownika gwardii francuskieji genera€Qa-porucznika armii. !Pisz€V si€T Faux, Fauq i Faoucq. Kochana Pani, pole€S nas modlitwom swego €Wwi€Vtobliwego krewnego. ksi€Tdza kardyna€Qa. Kochana Twoja Sywania dobrze robi, €Xekr€Rtkich chwil pobytu przy Tobie nie traci na pisanie do mnie. Jest zdrowa, pracuje pod€Qug Twojej woli, kocha mnie zawsze €Y wi€Tcej mi nie trzeba. Cieszy mnie, €Xe jak donosisz, pami€Tta o mnie. Zdrowie moje niezgorsze, tyle €Xe co dzie€U bardziej chudn€T. B€Vd€Џ zdrowa, zabrak€Qo mi papieru, musz€T ci€T wi€Tc po€Xegna€S. Wszelakiego $szcz€T€Wcia i pomy€Wlno€Wci €Xycz€T. Baptystyna Jak widzimy z tego listu, dwie kobiety umia€Qy si€T zastosowa€Sdo sposobu €Xycia biskupa ze "zdolno€Wci€V w€Qa€Wciw€V kobietom,"dzi€Tki kt€Rrej lepiej rozumiej€V one m€T€Xczyzn ni€X oni sami siebie. Biskup, zawsze tak €Qagodny, tak prosty, nieraz dokonywa€Q czyn€Rw wielkich i odwa€Xnych, wspania€Qych i jakby sam si€T tego domy€Wla€Q. !Kobiety dr€Xa€Qy o niego, ale nie!sprzeciwia€Qy si€T. Niekiedy paniMagloire pr€Rbowa€Qa upomina€S go przedtem €Y nigdy jednak !wtedy, gdy czyni€Q co€W, ani te€X!potem. Nigdy nie wtr€Vca€Qy si€T ani s€Q€Rwkiem, ani najmniejszym znakiem do rozpocz€Ttego dzie€Qa. By€Qy chwile, €Xe chocia€X im nie m€Rwi€Q €Ybo mo€Xe i sam nie wiedzia€Q o tym, tak prostota jego by€Qa doskona€Qa €Y czu€Qy instynktownie, €Xe post€Tpuje, jak przysta€Qo na biskupa; a wtedy nie s€Qycha€S ich by€Qo nawet w domu: rzek€Qby€W €Y dwacienie. S€Qu€Xy€Qy mu biernie, a gdy pos€Qusze€Ustwo wymaga€Qo, by znikn€V€S, znika€Qy. Wiedzione przedziwn€V delikatno€Wci€V instynktu, rozumia€Qy, €Xe niekiedy troskliwo€W€S jest natr€Ttna. Tote€X i wtedy nawet, kiedy czu€Qy, €Xe grozi mu niebezpiecze€Ustwo, odgadywa€Qy, nie powiem €Ymy€Wl!jego, lecz natur€T, i potrafi€Qy nie czuwa€S nad nim zupe€Qnie. Poleca€Qy go Bogu. Zreszt€V Baptystyna, jak !wyczytali€Wmy z listu, m€Rwi€Qa, #€Xe €Wmier€S jej brata by€Qaby jej €Wmierci€V. Pani Magloire nie !m€Rwi€Qa tego, lecz r€Rwnie€X to wiedzia€Qa. Biskup w obliczu nieznanego €Wwiat€Qa W epoce nieco p€R€Џniejszej od daty listu, kt€Rry zacytowali€Wmy na poprzednich stronicach, biskup dokona€Q dzie€Qa, kt€Rre w przekonaniu miasta by€Qo daleko niebezpieczniejsze od wycieczki w g€Rry opanowane przez rozb€Rjnik€Rw. Niedaleko od Digne, na wsi, €Xy€Q samotnie pewien cz€Qowiek.By€Q on, powiedzmy to od razu,dawnym cz€Qonkiem Konwentu. Nazywa€Q si€T G. O cz€Qonku Konwentu G. w ma€Qym €Wwiatku miasteczka m€Rwiono z oburzeniem i ze zgroz€V. Cz€Qonek Konwentu, czy€X mo€Xecie sobie wyobrazi€S? Posta€S z tych czas€Rw, kiedy !to wszyscy si€T tykali i m€Rwili sobie: obywatelu. Cz€Qowiek ten by€Q czym€W na kszta€Qt potwora.Wprawdzie nie g€Qosowa€Q za $€Wmierci€V kr€Rla, ale prawie. By€Q #to wi€Tc niemal kr€Rlob€Rjca. By€Q okrutnikiem. Dlaczego po powrocie prawychpan€Rw Francji nie pozwano go przed s€Vd? Niechby mu byli nie!€Wcinali g€Qowy, je€Wli chcecie; trzeba by€S mi€Qosiernym, "s€Qusznie; ale nale€Xa€Qo mu si€T do€Xywotnie wygnanie itd. , itd. Cho€Sby dla przyk€Qadu! By€Q to zreszt€V ateusz, jak ci wszyscy ludzie. €Y Tak g€Tsi g€Tgaj€V o jastrz€Tbiu. Czy G. by€Q zreszt€V jastrz€Tbiem? Zapewne, je€Wli gos€Vdzi€S b€Tdziemy wedle tego, jak dzikie i ca€Qkowite by€Qo jego odosobnienie. Poniewa€X $nie g€Qosowa€Q za €Wmierci€V kr€Rla,nie podpada€Q pod wyrok wygnania i m€Rg€Q pozosta€S we Francji. Mieszka€Q o trzy kwadranse drogi od miasta, z dala od wszelkiej osady, z dala od wszelkiej drogi, w zapad€Qym zak€Vtku dzikiej doliny. Powiadano, €Xe mia€Q tam jakie€Wp€Rlko, lepiank€T, legowisko. €Ћadnych s€Vsiad€Rw, nikt nawettamt€Tdy nie przechodzi€Q. Odk€Vd mieszka€Q w tej dolinie, €Wcie€Xka wiod€Vca do niej zaros€Qa traw€V. O tym miejscu m€Rwiono jak o domu kata. Biskup jednak zastanawia€Q si€T i od czasu do czasu spogl€Vda€Q w t€T stron€T, gdzie k€Tpka drzew oznacza€Qa dolin€T, w !kt€Rrej mieszka€Q stary cz€Qonek Konwentu, i szepta€Q sobie: €ЌTam jest samotna dusza €­. I w g€Q€Tbi my€Wli dodawa€Q: €ЌPowinienem go odwiedzi€S €­. Przyznajemy jednak, €Xe my€Wl ta, zrazu naturalna, po chwili rozwagi wyda€Qa mu si€T dziwaczna, niemo€Xliwa, nawet odpychaj€Vca. Bo w gruncie rzeczy podziela€Q mniemanie og€Rlne, a cz€Qonek Konwentu, cho€S sobie z tego nie zdawa€Q sprawy, budzi€Q w nim uczucie, kt€Rre graniczy€Qo z "nienawi€Wci€V, a kt€Rre najlepiej wyra€Xa s€Qowo €Ќoddalenie €­. Czy mimo wszystko zapowietrzona owca powinna dzia€Qa€S odpychaj€Vco na !pasterza? Nie. Ale taka owca! ...Poczciwy biskup trwa€Q w niepewno€Wci. Czasami kierowa€Q"si€T w tamt€V stron€T i zawraca€Q.Wreszcie pewnego dnia rozesz€Qa si€T wie€W€S, €Xe pastuch, ch€Qopak, kt€Rry pos€Qugiwa€Q cz€Qonkowi Konwentu G. w jego lepiance, przyszed€Q po doktora, €Xe stary"z€Qoczy€Uca umiera, €Xe go tkn€V€Q#parali€X i €Xe nocy nie prze€Xyje. €Y Chwa€Qa Bogu!! €Y dodawali niekt€Rrzy. Biskup wzi€V€Q kij, w€Qo€Xy€Q peleryn€T z powodu, jake€Wmy toju€X m€Rwili, swojej zbyt wytartej sutanny, a tak€Xe i dla ochrony przed wiatrem wieczornym, kt€Rry m€Rg€Q si€T "zerwa€S ju€X wkr€Rtce, i poszed€Q.%S€Qo€Uce schyli€Qo si€T i ju€X prawiedotyka€Qo widnokr€Tgu, gdy biskup przyby€Q do wykl€Ttego zak€Vtka. Z bij€Vcym sercem spostrzeg€Q, €Xe kryj€Rwka starca jest ju€X blisko. Przekroczy€Q r€Rw, przeszed€Q przez €Xywop€Qot, podni€Rs€Q poziom€V €Xerd€Џ zamykaj€Vc€V opuszczone podw€Rrko, "post€Vpi€Q dosy€S odwa€Xnie kilka krok€Rw i nagle, na skraju ugoru, za k€Tp€V krzak€Rw, ujrza€Q t€T jaskini€T. By€Qa to niska chata, n€Tdzna, !ma€Qa, ale czysta, obro€Wni€Tta zprzodu winem. Przed drzwiami, w starym krze€Wle na k€R€Qkach, prostej wiejskiej roboty, siedzia€Q siwy cz€Qowiek i u€Wmiecha€Q si€T do s€Qo€Uca. Obok starca sta€Q ch€Qopiec, pastuszek. Podawa€Q w€Qa€Wnie staremu misk€T mleka. Kiedy biskup tak mu si€T przypatrywa€Q, starzec odezwa€Q si€T do€W€S g€Qo€Wno: €Y Dzi€Tkuj€T, ju€X mi nic nie trzeba. €YI u€Wmiech jego od $s€Qo€Uca zwr€Rci€Q si€T ku dziecku. %Biskup zbli€Xy€Q si€T. S€Qysz€Vc jego"kroki, starzec odwr€Rci€Q g€Qow€T,a twarz jego wyrazi€Qa tyle zdziwienia, ile tylko oblicze ludzkie po d€Qugim €Xyciu mo€Xe jeszcze wyrazi€S. €Y Od kiedy tu jestem, pierwszy to raz kto€W do mnie przyszed€Q. Kim ksi€Vdz jest? Biskup odpowiedzia€Q: €Y Nazywam si€T Benvenuto Myriel. €YBenvenuto Myriel! Gdzie€W s€Qysza€Qem to imi€T. Czy to ksi€Tdza lud nazywa biskupem Benvenuto? €Y Tak, mnie. Starzec m€Rwi€Q dalej z p€R€Qu€Wmiechem: €Y A wi€Tc jest ksi€Vdz moim biskupem?? €Y Troch€T. €Y Prosz€T, niech ksi€Vdz wejdzie. Cz€Qonek Konwentu wyci€Vgn€V€Q !r€Tk€T do biskupa, ale on jej niewzi€V€Q. Rzek€Q tylko: "€Y Mi€Qo mi jest przekona€S si€T, €Xe mnie wprowadzono w b€Q€Vd. Nie wygl€Vda pan na chorego. €Y Wkr€Rtce wyzdrowiej€T €Y odpar€Q starzec. Przerwa€Q, po czym doda€Q: €Y Za trzy godziny umr€T. I m€Rwi€Q dalej: €YJestem troch€T lekarzem; wiem, jak przychodzi ostatnia godzina. Wczoraj tylko stopy mia€Qem zimne, dzi€W ch€Q€Rd doszed€Q do kolan; teraz czuj€T,jak post€Tpuje a€X do pasa; kiedy dojdzie do serca, "przyjdzie kres. S€Qo€Uce €Wwieci, prawda? Wi€Tc kaza€Qem si€T wytoczy€S przed chat€T, €Xeby jeszcze raz popatrze€S na €Wwiat. Mo€Xe pan m€Rwi€S, to mnie nie m€Tczy wcale. Dobrze ksi€Vdz zrobi€Q, €Xe przyszed€Q popatrze€S na umieraj€Vcego cz€Qowieka. Trzeba, by ta godzina mia€Qa €Wwiadk€Rw. Miewa si€T czasem €Wmieszne zachcianki. Chcia€Qem "doci€Vgn€V€S do €Wwitu. Ale wiem, !€Xe wi€Tcej ni€X trzy godziny nie#po€Xyj€T. B€Tdzie w€Qa€Wnie noc. A zreszt€V, co tam! Koniec to prosta sprawa. Nie trzeba na to koniecznie poranka. Niech i !tak b€Tdzie. Umr€T przy €Wwietle gwiazd. Starzec obr€Rci€Q si€T do pastuszka. !€Y A ty id€Џ spa€S. Siedzia€Qe€W ca€Q€V przesz€Q€V noc. Jeste€W zm€Tczony. Dziecko wesz€Qo do chaty. Stary €Wledzi€Q je oczami i dorzuci€Q jakby sam do siebie: €Y Kiedy on b€Tdzie spa€Q, ja umr€T. Dwa sny mog€V trwa€S w zgodzie obok siebie. Biskup nie by€Q tak bardzo wzruszony, jak by si€T mo€Xna by€Qo spodziewa€S. Zdawa€Qo mu si€T, €Xe w tym sposobie umierania nie czuje obecno€Wci Boga; powiedzmy wszystko, bodrobne sprzeczno€Wci wielkich serc te€X trzeba wyjawia€S: on, kt€Rry zawsze u€Wmiecha€Q si€T €Xartobliwie, kiedy go nazywano jego wysoko€Wci€V, "czu€Q si€T troch€T dotkni€Tty tym.€Xe starzec nie nazywa go ekscelencj€V, i prawie €Xe chcia€Q mu odpowiada€S €Yobywatelu. Mia€Q ochot€T traktowa€S go z szorstk€V "poufa€Qo€Wci€V, do€W€S zwyk€Q€V u ksi€T€Xy i lekarzy, ale kt€Rra jemu by€Qa dotychczas obca. Ten mimo wszystko cz€Qowiek, ten cz€Qonek Konwentu, ten !przedstawiciel ludu by€Q niegdy€Wjednym z mo€Xnych tego €Wwiata. Po raz pierwszy w swoim €Xyciu biskup poczu€Q potrzeb€T surowo€Wci. Cz€Qonek Konwentu przypatrywa€Q mu si€T tymczasem ze skromn€V serdeczno€Wci€V, w kt€Rrej !odnale€Џ€S mo€Xe by mo€Xna by€Qo odrobin€T pokory, jaka przystoicz€Qowiekowi maj€Vcemu za chwil€T obr€Rci€S si€T w proch. Biskup ze swej strony, cho€S zazwyczaj wystrzega€Q si€T ciekawo€Wci. kt€Rra wed€Qug niego graniczy€Qa z arogancj€V, nie m€Rg€Q si€T powstrzyma€S od przypatrywania si€T temu cz€Qowiekowi z uwag€V, kt€Rra "jako €Xe nie p€Qyn€T€Qa z sympatii€Yw ka€Xdym innym wypadku obudzi€Qaby w nim zapewne wyrzuty sumienia. Cz€Qonek Konwentu wydawa€Q mu si€T !troch€T istot€V wy€Q€Vczon€V spodprawa, nawet spod prawa mi€Qosierdzia. G. , spokojny, prawie wyprostowany, z silnym, d€Џwi€Tcznym g€Qosem, by€Q jednym z tych osiemdziesi€Tcioletnich starc€Rw, kt€Rrzy zadziwiaj€V fizjolog€Rw. Rewolucja wielu mia€Qa takich ludzi, stworzonych na miar€T epoki. Wyczuwa€Qe€W w nim cz€Qowieka,kt€Rry przetrwa€Q wiele pr€Rb. !Cho€S tak blisko €Wmierci, mia€Q jeszcze wszystkie ruchy zdrowego cz€Qowieka. W jego jasnym wejrzeniu, w wyra€Џnej mowie, w silnym ruchu ramion !do€W€S by€Qo €Xycia, by €Wmier€S zawaha€Qa si€T, niepewna swego.Azrael, mahometa€Uski anio€Q #grob€Rw, cofn€V€Qby si€T, s€Vdz€Vc,$€Xe si€T omyli€Q, €Xe wszed€Q nie w "te drzwi. G. zdawa€Q si€T umiera€Sdlatego tylko, €Xe sam tego chcia€Q; w agonii jego by€Qa jakby jaka€W swoboda; tylko nogi mia€Q nieruchome. #Ciemno€W€S ju€X go za nie obj€T€Qa.Stopy by€Qy zimne i umar€Qe, a g€Qowa jeszcze €Xy€Qa ca€Q€V pot€Tg€V €Xycia i zdawa€Qa si€T #ja€Wnie€S pe€Qni€V €Wwiat€Qa. G. w tej powa€Xnej chwili podobny by€Q do owego kr€Rla ze wschodniej bajki, kt€Rry od "g€Rry by€Q cia€Qem, a od do€Qu €Y marmurem. "Niedaleko le€Xa€Q kamie€U. Biskup siad€Q na nim. Bez €Xadnych wst€Tp€Rw zacz€V€Q rozmow€T. €Y Winszuj€T panu €Y rzek€Q tonem wym€Rwki. €Y Nie g€Qosowa€Q pan jednak za €Wmierci€V kr€Rla. Cz€Qonek Konwentu jakby nie zauwa€Xy€Q gorzkiej przym€Rwki ukrytej w s€Qowie "jednak €­. Odpowiedzia€Q. Na twarzy jego nie by€Qo u€Wmiechu: €Y Nie winszuj mi nadmiernie, !ksi€T€Xe, g€Qosowa€Qem za ko€Ucem tyranii. Surowo brzmia€Qa ta odpowied€Џ na surowe s€Qowa. €Y Co pan przez to rozumie?? €Yzapyta€Q biskup. €YRozumiem przez to, €Xe cz€Qowiek ma jednego tyrana: ciemnot€T. G€Qosowa€Qem przeciwko temu tyranowi. Z tego to tyrana zrodzi€Qa si€T w€Qadza oparta na k€Qamstwie, tak jak wiedza jest w€Qadz€V opart€V na prawdzie. Tylko wiedza powinna rz€Vdzi€S cz€Qowiekiem. €YI sumienie €Y doda€Q biskup. €Y To to samo. Sumienie €Y to suma wiedzy wrodzonej, kt€Rr€Vka€Xdy z nas ma w sobie. !Ksi€Vdz Benvenuto s€Qucha€Q, nie bez zdziwienia, tej mowy, takdla niego nowej. Cz€Qonek Konwentu m€Rwi€Q dalej:€YCo do Ludwika XVI, powiedzia€Qem €Ynie. Nie przyznaj€T sobie prawa zabijania cz€Qowieka, ale wiem,€Xe obowi€Vzkiem moim jest "t€Tpienie z€Qa. Wi€Tc g€Qosowa€Qemprzeciwko tyranii. Czyli przeciwko prostytucji kobiety,przeciwko niewoli m€T€Xczyzny, przeciwko ciemnocie dziecka. G€Qosuj€Vc za republik€V g€Qosowa€Qem przeciw temu. G€Qosowa€Qem za zgod€V, za braterstwem, za €Wwitem nowych dni! Przy€Qo€Xy€Qem si€T do obalenia przes€Vd€Rw i b€Q€Td€Rw. Ruina !b€Q€Td€Rw i przes€Vd€Rw sprowadza"€Wwiat€Qo. Przewr€Rcili€Wmy stary €Wwiat, my w€Qa€Wnie, i przewr€Rcony stary €Wwiat, naczynie wszelakich n€Tdz, sta€Q si€T urn€V rado€Wci. €Y Rado€Wci mieszanej €Y powiedzia€Q biskup. "€YM€Rg€Qby ksi€Vdz rzec: rado€Wci zam€Vconej, a dzi€W po nieszcz€Tsnym powrocie przesz€Qo€Wci, kt€Rry nazywaj€V rokiem 1814, rado€Wci, kt€Rra !znik€Qa. Niestety, dzie€Qo by€Qo "niepe€Qne, przyznaj€T, obalili€Wmydawny porz€Vdek w faktach, nie mogli€Wmy ca€Qkowicie skruszy€S go w umys€Qach. Nie wystarczy zniszczenie nadu€Xy€S; trzeba zmieni€S obyczaje. M€Qyna nie ma, ale wieje wiatr, co go obraca€Q. €YNiszczyli€Wcie. Niszczenie mo€Xe by€S u€Xyteczne, ale nie ufam niszczeniu, kt€Rremu towarzyszy gniew. !€YPrawo ma sw€Rj gniew, ksi€T€Xe biskupie, a gniew prawa jest czynnikiem post€Tpu. Mniejsza o to, cokolwiek by powiedziano, rewolucja francuska jest najwi€Tkszym !krokiem naprz€Rd, jaki ludzko€W€Suczyni€Qa od narodzenia Chrystusa. Niepe€Qnym, zgoda, ale wielkim. Rozwi€Vza€Qa ona wszystkie spo€Qeczne niewiadome. Z€Qagodzi€Qa "umys€Qy, uspokoi€Qa, u€Wmierzy€Qa,#o€Wwieci€Qa; sp€Qyn€T€Qy z niej na €Wwiat rzeki cywilizacji. By€Qa dobrodziejstwem. Rewolucja francuska to ukoronowanie ludzko€Wci! !Biskup nie m€Rg€Q si€T wstrzyma€Sod mrukni€Tcia: €Y Tak?? Rok 1793! Cz€Qonek Konwentu wyprostowa€Q si€T na krze€Wle z !pos€Tpn€V nieomal powag€V i o ileumieraj€Vcy krzykn€V€S mo€Xe, krzykn€V€Q: €YAha! W€Qa€Wnie rok 93! Czeka€Qem na to s€Qowo! Chmurazbiera€Qa si€T przez p€R€Qtora tysi€Vca lat. I po pi€Ttnastu stuleciach €Y p€Tk€Qa. Wytaczacie proces uderzeniu pioruna. !Biskup uczu€Q, cho€S si€T sam do tego nie przyznawa€Q, €Xe co€W wnim zosta€Qo poruszone. !Opanowa€Q si€T jednak. Odrzek€Q: €YS€Tdzia przemawia w imi€T !sprawiedliwo€Wci, kap€Qan w imi€Tmi€Qosierdzia, kt€Rre nie jest niczym innym, jak wy€Xsz€V form€V sprawiedliwo€Wci. Piorun nie powinien si€T myli€S. !I doda€Q wpatruj€Vc si€T bacznie w cz€Qonka Konwentu: €Y A Ludwik XVII?? Starzec wyci€Vgn€V€Q r€Tk€T i schwyci€Q biskupa za rami€T. !€YLudwik XVII! W€Qa€Wnie! Po kim p€Qaczecie! Czy po niewinnym dziecku? S€Qusznie, p€Qacz€T z wami. Czy po dziecku kr€Rlewskim? Zastan€Rwmy si€T. Dla mnie brat Kartusza, dziecko niewinne, powieszone za r€Tce na placu Greve i um€Tczone na €Wmier€S za t€T jedyn€V zbrodni€T, €Xe by€Qo bratem Kartusza, jest czym€W r€Rwnie bolesnym co wnuk Ludwika XV, niewinne dziecko,zam€Tczone w wie€Xy Temple zato tylko, €Xe by€Qo wnukiem Ludwika XV. !€Y Panie €Y rzek€Q biskup €Y nie podoba mi si€T takie zestawienie imion. €YKartusz? Ludwik XV? Za kt€Rrym z nich si€T ksi€Vdz ujmuje? Nast€Vpi€Qa chwila milczenia. Biskup €Xa€Qowa€Q prawie, €Xe przyszed€Q, a jednak czu€Q, €Xe jest poruszony w jaki€W dziwny,dyby go spotka€Qo k.gb.tmpQзoч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПтїПgХїПBpX cџШ ќ cb Ф cХ п!ё c( а,• c‹ e7Hю nieokre€Wlony spos€Rb. Cz€Qonek Konwentu m€Rwi€Q dalej:#€YTak, mo€Wci ksi€T€Xe, nie lubisz surowej prawdy. Ale Chrystus 'j€V mi€Qowa€Q. Bra€Q r€Rzg€T w r€Tk€T ioczyszcza€Q €Wwi€Vtyni€T. Jego bicz, siej€Vcy b€Qyskawic€T, g€Qosi€Q wszelk€V najbardziej gorzk€V prawd€T. Ksi€T€Xe, niewinno€W€S jest sama sobie koron€V. Niewinno€Wci tytu€Q€Rw nie trzeba. Jest r€Rwnie dostojna w €Qachmanach jak w purpurze. €Y To prawda €Yrzek€Q biskup cicho. €YProsz€T pos€Qucha€S €Ym€Rwi€Q dalej starzec. €Y Wspomnia€Q ksi€Vdz imi€T Ludwika XVII. Porozumiejmy si€T. Czy op€Qakujemy wszystkich niewinnych, wszystkich m€Tczennik€Rw, wszystkie dzieci, wysoko i nisko urodzone? Zgoda, czyni€T to razem z wami. Ale je€Xeli tak, !m€Rwi€Qem ju€X. si€Tgnijmy dalej ni€X rok 93; p€Qacz nasz !powinien si€T zacz€V€S na d€Qugo przed Ludwikiem. B€Td€T z ksi€Tdzem ch€Ttnie p€Qaka€Q nad !dzie€Smi kr€Rlewskimi, ale niech ksi€Vdz zap€Qacze ze mn€V nad dzie€Smi ludu. !€Y Ja p€Qacz€T nad wszystkimi €Y powiedzia€Q biskup. €YJednakowo! €Y zawo€Qa€Q G. A #je€Xeli ma si€T przechyli€S szala, to na stron€T ludu. On dawniej cierpi. Znowu nasta€Qo milczenie. Przerwa€Q je cz€Qonek Konwentu.%Pod€Џwign€V€Q si€T na €Qokciu, uj€V€Qw dwa palce policzek, jak machinalnie czyni cz€Qowiek, !kt€Rry pyta i s€Vdzi, i zapyta€Q biskupa, przeszywaj€Vc go wzrokiem, w kt€Rrym by€Qa ca€Qa energia ostatniej godziny !€Xycia. By€Q to wybuch nieledwie:$€YTak, ksi€T€Xe, lud cierpi ju€X od dawna. A zreszt€V nie ma o czym m€Rwi€S. Po co przychodzisz mnie bada€S i m€Rwisz mi o Ludwiku XVII? Ja ksi€Tdza nie znam. Odk€Vd !jestem w tej okolicy, €Xyj€T tu, w tym ustroniu, sam, nigdzie nie wychodz€Vc i nie widuj€Vc nikogo pr€Rcz tego dziecka, !kt€Rre mi pomaga. Imi€T ksi€Tdza,to prawda, dosz€Qo a€X do mnie,i to, przyzna€S musz€T, €Xyczliwie wspominane, ale to nic nie znaczy. Zr€Tczni ludzie tak dobrze potrafi€V zwodzi€S ten poczciwy lud. A w€Qa€Wnie, nie s€Qysza€Qem turkotu powozu ksi€Tdza; pewnie pozosta€Q za laskiem, u rozstajnej drogi. Powtarzam, nie znam ksi€Tdza. !Powiedzia€Q mi ksi€Vdz, €Xe jest biskupem, ale mnie to o moralnej warto€Wci ksi€Tdza nic nie m€Rwi. Powtarzam wi€Tc pytanie: Kim ksi€Vdz jest? Jest ksi€Vdz biskupem, czyli ksi€Tciem Ko€Wcio€Qa, jednym z tych ludzi poz€Qoconych, zdobnych w herby, zasobnych w renty, kt€Rrzy maj€V t€Quste dochody €Y biskupstwo Digne: pi€Ttna€Wcie tysi€Tcy dochodu sta€Qego, dziesi€T€S tysi€Tcy dochod€Rw ubocznych, razem dwadzie€Wcia pi€T€S tysi€Tcy frank€Rw €Y kt€Rrzy maj€V kuchnie, liberie, st€R€Q wy€Wmienity, kt€Rrzy w pi€Vtek zajadaj€V kurki wodne i paraduj€V z lokajami na przedzie, z lokajami z ty€Qu, w galowych powozach, maj€V "pa€Qace i rozje€Xd€Xaj€V karetami w imi€T Jezusa Chrystusa, lokaje, dobry st€R€Q, wszystkie uciechy €Xycia, ma je ksi€Vdz jak inni i jak inni ich u€Xywa, bardzo to pi€Tknie, ale to za ma€Qo jeszcze albo za wiele; niem€Rwi mi to nic o warto€Wci osobistej, istotnej ksi€Tdza, kt€Rry przychodzi do mnie prawdopodobnie po to, €Xeby !mi przynie€W€S m€Vdro€W€S. Z kim m€Rwi€T? Kim ksi€Vdz jest? "Biskup schyli€Q g€Qow€T i rzek€Q: €YVermis sum. €Y Robakiem w karecie!! €Y mrukn€V€Q cz€Qonek Konwentu. Zmieni€Qy si€T role i teraz cz€Qonek Konwentu przemawia€Q wynio€Wle, a biskup odpowiada€Q mu z pokor€V. Biskup rzek€Q cicho: €YTak, panie. Ale wyt€Qumacz mi,jakim to sposobem moja kareta, kt€Rra tam stoi, o dwa kroki st€Vd, za drzewami, m€Rj dobry st€R€Q i owe kurki wodne, kt€Rre jadam w pi€Vtek, jakim to sposobem moje dwadzie€Wcia!pi€T€S tysi€Tcy frank€Rw dochodu,m€Rj pa€Qac i moi lokaje dowodz€V, €Xe lito€W€S nie jest "cnot€V, €Xe mi€Qosierdzie nie jestobowi€Vzkiem i €Xe rok 93 nie by€Q bezlitosny? Cz€Qonek Konwentu przesun€V€Q d€Qoni€V po czole, jakby ze€U chcia€Q odsun€V€S chmur€T. €YNim odpowiem €Yrzek€Q €Yprosz€T, niech mi ksi€Vdz przebaczy. Zb€Q€Vdzi€Qem, wyznaj€T. Jest ksi€Vdz moim go€Wciem; winienem ksi€Tdzu !uprzejmo€W€S. Ksi€Vdz roztrz€Vsa moje pogl€Vdy, jak powinienem ograniczy€S si€T do zbijania jego rozumowa€U. Bogactwo i u€Xywanie €Xycia s€V to argumenty, kt€Rre mam przeciwksi€Tdzu, ale dobry smak zakazuje mi korzystania z !nich. Przyrzekam, €Xe nie b€Td€T si€T ju€X nimi pos€Qugiwa€Q. €Y Dzi€Tkuj€T panu €Y rzek€Q biskup. G. m€Rwi€Q dalej: €YWr€R€Smy do wyja€Wnienia, !kt€Rrego ksi€Vdz €X€Vda ode mnie. Na czym €Xe€Wmy stan€Tli? Co mi !ksi€Vdz m€Rwi€Q? €Ћe rok 93 by€Q bezlitosny? #€Y Bezlitosny, tak! €Y powt€Rrzy€Q biskup. €Y C€R€X s€Vdzi pan o Maracie oklaskuj€Vcym gilotyn€T?? €YA co pan s€Vdzi o Bossuecie celebruj€Vcym Te Deum po zwyci€Tstwie prze€Wladowa€U religijnych? Odpowied€Џ by€Qa twarda, ale trafia€Qa w cel jak stalowe ostrze szpady. Biskup zadr€Xa€Q, nie przysz€Qa mu na my€Wl €Xadnaodpowied€Џ, ale uczu€Q si€T obra€Xony takim sposobem wyra€Xania si€T o Bossuecie. Najlepsze umys€Qy te€X miewaj€V "swoje bo€Xki i nieraz czuj€V si€T bole€Wnie dotkni€Tte brakiem szacunku, jaki w€Qa€Wciwy jest logice. Cz€Qonek Konwentu zaczyna€Q ci€T€Xko dysze€S; astma konania,kt€Rra utrudnia oddech ostatnich chwil, przerywa€Qa mu g€Qos, lecz oczy jego !wyra€Xa€Qy ca€Qkowit€V jasno€W€S my€Wli. M€Rwi€Q dalej: €YPowiedzmy sobie jeszcze s€Q€Rw kilka o tym i o owym; tamchc€T jeszcze porozmawia€S. Od€Qo€Xywszy na bok rewolucj€T, kt€Rra wzi€Tta w ca€Qo€Wci jest olbrzymim potwierdzeniem cz€Qowiecze€Ustwa, rok 93, niestety, by€Q tylko odpowiedzi€V. Uwa€Xa go ksi€Vdzza bezlitosny? A ca€Qa monarchia? €Ћal mi Marii Antoniny arcyksi€T€Xniczki i !kr€Rlowej, ale €Xal mi r€Rwnie€X tej biednej hugonotki !karmi€Vcej dziecko, kt€Rr€V w r. 1685, za Ludwika Wielkiego przywi€Vzano do s€Qupa nag€V popas, a dziecko trzymano z #daleka... Pier€W jej wzdyma€Qa si€Tpokarmem, serce wype€Qnia€Qo #bole€Wci€V; niemowl€T wyg€Qodnia€Qe i blade widzia€Qo pier€W matki, kona€Qo i krzycza€Qo... a kat m€Rwi€Q do kobiety, matki, karmicielki: Wyrzecz si€T! €Ydaj€Vc jej do wyboru albo €Wmier€S dziecka, albo zabicie w€Qasnego sumienia. Co ksi€Vdz m€Rwi o tej m€Tce Tantala zastosowanej do matki? Niech ksi€Vdz to sobie dobrze zapami€Tta: Rewolucja francuska mia€Qa swe przyczyny; przysz€Qo€W€S uniewinni jej gniew. A skutek jej €Y to lepszy €Wwiat. Z jej najstraszliwszych uderze€U powstaje pieszczota dla ludzko€Wci. Streszczam si€T. Ko€Ucz€T ju€X, bo mam zbyt wielk€V przewag€T. A zreszt€V umieram. I odwr€Rciwszy oczy od biskupa, cz€Qonek Konwentu doko€Uczy€Q swoje my€Wli kilku spokojnymi s€Qowami: €YTak, gwa€Qty post€Tpu nosz€V nazw€T rewolucji. A gdy ustan€V,oto co stwierdzi€S mo€Xna: €Xe "ludzko€Wci€V potrz€V€Wni€Tto, aby posz€Qa naprz€Rd. !Starzec nie domy€Wla€Q si€T, €Xe zdobywa€Q po kolei wszystkie !sza€Uce, kt€Rrymi si€T biskup we wn€Ttrzu swoim obwarowa€Q; pozosta€Q wszak€Xe jeszcze jeden i spoza ostatniego okopu biskupa Benvenuto pad€Qo s€Qowo, w kt€Rrym zn€Rw zad€Џwi€Tcza€Qy wszystkie ostre zgrzyty pocz€Vtku ich rozmowy: €YPost€Tp musi wierzy€S w Boga. Dobro nie mo€Xe mie€S bezbo€Xnej s€Qugi. Ateusz z€Qym jest przewodnikiem rodzaju ludzkiego. S€Tdziwy przedstawiciel ludu !nic nie odpowiedzia€Q. Zadr€Xa€Q tylko. Spojrza€Q w niebo i €Qza powoli narodzi€Qa si€T w jego spojrzeniu. Gdy powieki &nape€Qni€Qy si€T, €Qza sp€Qyn€T€Qa po jego bladym policzku i starzec przem€Rwi€Q zaj€Vkuj€Vc si€T nieco, cicho i jakby do siebie, ze spojrzeniem zatopionym w g€Q€Tbinach: €Y O, Ty! Doskona€Qo€Wci! Ty jedna istniejesz! !Biskup dozna€Q nie daj€Vcego si€Topisa€S wzruszenia. Po chwili milczenia starzec #podni€Rs€Q palec ku niebu i rzek€Q:"€YNiesko€Uczono€W€S istnieje. Jest tam! Gdyby niesko€Uczono€W€S nie mia€Qa swojej indywidualno€Wci, moja indywidualno€W€S by€Qaby jej granic€V. Nie by€Qaby niesko€Uczona, czyli €Xe nie "istnia€Qaby... lecz ona istnieje! Wi€Tc niesko€Uczono€W€S ma swoje ja , kt€Rrym jest B€Rg. Umieraj€Vcy wyrzek€Q te ostatnie wyrazy g€Qosem dono€Wnym, dr€X€Vcym z zachwyconego uniesienia, jak gdyby kogo€W widzia€Q. A gdy doko€Uczy€Q, zamkn€T€Qy mu si€T powieki. Wysi€Qek wyczerpa€Q go.Widocznym by€Qo, €Xe w tej jednej chwili prze€Xy€Q kilka godzin, kt€Rre mu jeszcze pozosta€Qy. To, co wyrzek€Q, "zbli€Xy€Qo go do Tego, kt€Rry jest#w €Wmierci. Zbli€Xa€Qa si€T chwila ostatnia. Biskup zrozumia€Q to, by€Q ju€X czas €Y przyby€Q tu przecie jako#kap€Qan. Z zupe€Qnej ozi€Tb€Qo€Wci przeszed€Q stopniowo do niezmiernego wzruszenia; spojrza€Q na te oczy zamkni€Tte, uj€V€Q t€T pomarszczon€V i zimn€V d€Qo€U i pochyli€Q si€T nad konaj€Vcym. €YTa godzina nale€Xy do Boga. Czy nie s€Vdzi pan, €Xe szkoda !by by€Qo, gdyby€Wmy si€T spotkali na pr€R€Xno? Cz€Qonek Konwentu otworzy€Q oczy. Powaga i cie€U jaki€W rozpostar€Qy si€T na jego twarzy. €YKsi€T€Xe biskupie €Yrzek€Q z !powolno€Wci€V, kt€Rra p€Qyn€T€Qa bardziej chyba z godno€Wci #ducha ni€X z os€Qabienia cia€Qa €Y sp€Tdzi€Qem €Xycie na rozmy€Wlaniu, badaniu, kontemplacji. Mia€Qem lat sze€W€Sdziesi€Vt, gdy kraj m€Rj !powo€Qa€Q mnie i kaza€Q wmiesza€Ssi€T w swoje sprawy. By€Qy !nadu€Xycia €Y walczy€Qem z nimi; !by€Qy tyranie €Y niszczy€Qem je; "by€Qy prawa i zasady €Y g€Qosi€Qemje i wyznawa€Qem. Ziemia naszazosta€Qa napadni€Tta przez wroga €Ybroni€Qem jej; Francja by€Qa zagro€Xona nastawi€Qem !piersi. Nie by€Qem bogaty, dzi€W jestem ubogi. By€Qem jednym z w€Qadc€Rw pa€Ustwa; piwnice skarbca by€Qy przepe€Qnione kruszcem tak, €Xe trzeba by€Qo podpiera€S €Wciany, aby nie !run€T€Qy pod ci€T€Xarem srebra i z€Qota, jada€Qem w garkuchni przy ulicy Suchego Drzewa za dwadzie€Wcia su od osoby. Pomaga€Qem uci€Wnionym, nios€Qem ulg€T cierpi€Vcym. Podar€Qem obrus z o€Qtarza, to prawda, ale po to, €Xeby opatrzy€S rany ojczyzny. Wspiera€Qem zawsze poch€Rd ludzko€Wci ku €Wwiat€Qu, czasem opiera€Qem si€T bezlitosnemu "post€Tpowi. Zdarza€Qo mi si€T te€Xchroni€S moich w€Qasnych przeciwnik€Rw, was w€Qa€Wnie. W Peteghem we Flandrii, tam gdzie kr€Rlowie z rodu Merowing€Rw mieli sw€Rj pa€Qac, jest klasztor urbanist€Rw, opactwo €Ww. Klary w Beaulieu, kt€Rre ocali€Qem w r. 1793. Obowi€Vzek m€Rj spe€Qnia€Qem wedle si€Q, robi€Qem tyle dobrego, ile tylko mog€Qem. Potem zosta€Qem wygnany, €Wcigany, prze€Wladowany, oczerniony, wy€Wmiany, spotwarzony, przekl€Tty, skazany. Od wielu ju€X lat, maj€Vc siwe w€Qosy, czuj€T, €Xe !wiele ludzi s€Vdzi, i€X ma prawo mn€V gardzi€S; dla biednego, ciemnego t€Qumu mam twarz pot€Tpie€Uca i nie nienawidz€Vc nikogo, przyj€V€Qem odosobnienie nienawi€Wci . Ter az mam osiemdziesi€Vt sze€W€S lat, umieram. Po co przychodzisz do mnie? €Y Przychodz€T po twe b€Qogos€Qawie€Ustwo!! €Yrzek€Q biskup. I ukl€Vk€Q. Gdy biskup podni€Rs€Q g€Qow€T, oblicze cz€Qonka Konwentu przybra€Qo wyraz dostoje€Ustwa. Skona€Q. Biskup powr€Rci€Q do domu !g€Q€Tboko pogr€V€Xony w my€Wlach nie znanych nikomu. Ca€Q€V noc sp€Tdzi€Q na modlitwie. Nazajutrz kilku ciekawych €Wmia€Qk€Rw pr€Rbowa€Qo zagadywa€S go o cz€Qonka Konwentu G. €Y wskaza€Q im tylko na niebo. Od tej chwili czu€Qo€W€S jego i "braterska mi€Qo€W€S dla ubogich i cierpi€Vcych podwoi€Qa si€T. Wszelkie przypomnienie €Ќtego starego zbrodniarza G. €­ wprowadza€Qo go w jak€V€W dziwn€V zadum€T. Nikt by nie umia€Q powiedzie€S, czy przej€Wcie obok tego ducha, czy odblask tego wielkiego !sumienia nie przyczyni€Q si€T do przybli€Xenia go do doskona€Qo€Wci. Te €Ќodwiedziny pasterskie €­ !sta€Qy si€T naturalnie przyczyn€Vwielu rozm€Rw w miejscowych koteryjkach czy wezg€Qowie takiego konaj€Vcego by€Qo miejscem stosownym dla biskupa? Tam nie mo€Xna by€Qo spodziewa€S si€T nawr€Rcenia. Wszyscy ci rewolucjoni€Wci s€V !niepoprawni. Wi€Tc po c€R€X by€Qochodzi€S? Czego tam szuka€Q? Widocznie bardzo by€Q ciekawy, jak to wygl€Vda, kiedy diabe€Q przychodzi po dusz€T. Kt€Rrego€W dnia pewna wdowa, ztych, co to uwa€Xaj€V impertynencj€T za dowcip, odezwa€Qa si€T do niego: €Y Ekscelencjo!! pytaj€V si€T, !kiedy wasza wielebno€W€S w€Qo€Xy czerwon€V czapk€T frygijsk€V? €Y O!! o! To jaskrawy kolor! €Y "odpar€Q biskup. €Y Na szcz€T€Wcie ci, co nim gardz€V we frygijskiej czapce, czcz€V go w kardynalskim kapeluszu. Zastrze€Xenie !Grubo omyli€Qby si€T ten, kto by st€Vd wywnioskowa€Q, €Xe biskupBenvenuto by€Q €Ќbiskupem filozofem €­ lub €Ќproboszczem patriot€V €­. Jego spotkanie, rzec by mo€Xna prawie jego po€Q€Vczenie si€T w duchu z cz€Qonkiem Konwentu G. zdziwi€Qo go tylko nieco i uczyni€Qo jeszcze €Qagodniejszym. To wszystko. Chocia€X ksi€Vdz Benvenuto nie by€Q zgo€Qa czynnym politykiem,nie od rzeczy b€Tdzie wskaza€S tu w kilku s€Qowach, jak€V zachowywa€Q postaw€T wobec wypadk€Rw €Rwczesnych, za€Qo€Xywszy, €Xe ksi€Vdz Benvenuto w og€Rle my€Wla€Q kiedykolwiek o zajmowaniu jakiej€W postawy. Cofnijmy si€T wstecz o lat kilka. W pewien czas po wyniesieniu ksi€Tdza Myriela na biskupstwo cesarz mianowa€Q go baronem Cesarstwa, razem z kilku innymi biskupami. Jak wiadomo, w nocy z dnia 5 na 6lipca 1809 r. uwi€Tziono papie€Xa; z tej okazji Napoleonpowo€Qa€Q ksi€Tdza Myriela do Pary€Xa na synod biskup€Rw francuskich i w€Qoskich. Zgromadzenie zebra€Qo si€T w katedrze Notre-Dame i po raz pierwszy odby€Qo posiedzenie 15 czerwca 1811 roku pod przewodnictwem kardyna€Qa Fescha. Ksi€Vdz Myriel by€Q jednym z dziewi€T€Sdziesi€Tciu pi€Tciu obraduj€Vcych biskup€Rw.Ale obecny by€Q tylko na jednym posiedzeniu i na trzech czy czterech konferencjach. Biskup g€Rrskiej diecezji, zbli€Xony do przyrody,€Xyj€Vcy w ub€Rstwie wie€Wniaczym, zdawa€Q si€T wnosi€S mi€Tdzy tych dostojnik€Rw my€Wli, kt€Rre zmienia€Qy temperatur€T zgromadzenia. Pr€Tdko te€X wr€Rci€Q do Digne. Zapytany, dlaczego tak spiesznie opu€Wci€Qstolic€T, odpowiedzia€Q: €ЌPrzeszkadza€Qem im. Przeze mnie sz€Qo na nich €Wwie€Xe powietrze. Sprawia€Qem wra€Xenie otwartych drzwi €­. Innym razem m€Rwi€Q: €ЌC€R€X chcecie? Te wielebno€Wci to ksi€V€X€Tta. A ja jestem tylko ubogim ch€Qopskim biskupem €­. W istocie, nie podoba€Q si€T. W€Wr€Rd wielu niezwyk€Qych rzeczy, pewnego wieczora, gdy by€Q u jednego z najdostojniejszych swych koleg€Rw, wyrwa€Qy mu si€T takie"s€Qowa: €­Pi€Tkne zegary! pi€Tkne !dywany! pi€Tkne liberie! Jakie tomusi by€S uci€V€Xliwe! O, nie chcia€Qbym mie€S tych zbytk€Rw,kt€Rre nieustannie wrzeszcza€Qyby mi w ucho: tyleludzi jest g€Qodnych, tylu ludziom jest zimno, tyle jest ubogich, tyle ubogich! €­ Powiedzmy mimochodem, €Xe nienawi€W€S do przepychu nie jest nienawi€Wci€V rozumn€V. Mie€Wci ona bowiem w sobie nienawi€W€S do sztuki. A jednak u duchownych, je€Wli wy€Q€Vczymy obrz€Vdki ko€Wcielnei reprezentacj€T, przepych jestwad€V. Zdaje si€T zdradza€S sk€Qonno€Wci nie ca€Qkiem zgodnez poj€Tciem mi€Qosierdzia. Bogaty kap€Qan to sprzeczno€W€S.Kap€Qan powinien by€S blisko ubogich. A czy€X mo€Xna dotykaj€Vc w dzie€U i w nocy "wszystkich nieszcz€T€W€S, n€Tdz i !niedoli €Ynie pokry€S si€T samemuowym €Wwi€Ttym ub€Rstwem, nibykurzem pracy? Czy mo€Xna wyobrazi€S sobie cz€Qowieka, kt€Rry stoi przy rozpalonym piecu i nie rozgrzeje si€T? Czy mo€Xna wyobrazi€S sobie robotnika, co pracuje jako palacz, a nie ma ani jednego osmalonego w€Qosa, ani brudu za paznokciami, ani potu na czole, ani odrobiny popio€Qu na twarzy? Pierwszym dowodem mi€Qosierdzia w ksi€Tdzu, zw€Qaszcza w biskupie, jest ub€Rstwo. Tak te€X zapewne my€Wla€Q ksi€Vdz biskup Digne. #Nie nale€Xy s€Vdzi€S zreszt€V, €Xe w pewnych punktach dra€Xliwych podziela€Q to, co by€Wmy nazwali €Ќideami wieku €­. Ma€Qo si€T wdawa€Q w €Rwczesne spory teologiczne i milcza€Q o kwestiach, w %kt€Rrych Ko€Wci€R€Q €Wciera€Q si€T z pa€Ustwem; gdyby na€U jednak bardzo nalegano, okaza€Qoby si€T, €Xe jest raczej ultramontanem ni€X gallikanem. Poniewa€X robimy portret i nie chcemy ukrywa€S niczego, musimy doda€S, €Xe z ch€Qodn€V oboj€Ttno€Wci€V patrzy€Q na upadek Napoleona. Od roku 1813 bra€Q udzia€Q we wszystkich nieprzyjaznych mumanifestacjach lub je przynajmniej pochwala€Q. Nie chcia€Q go widzie€S, gdy przeje€Xd€Xa€Q powracaj€Vc z Elby, wstrzyma€Q si€T od nakazania w swej diecezji mod€Q€Rw publicznych za cesarza podczas Stu Dni. ka€Qo k.gb.tmpQзoч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПтїПgХїПB!€ c6 "– Ÿ3™ #5m c€Ь $Ђ" c/ %Ф&” c’ &X1№ cѕ 'HZ-ь cЖ?F8>Fchleba, €Xe w ka€Xdym razie lepiej by€Qo zaczeka€S, a€X da mu go mi€Qosierdzie lub praca; €Xe powiedzenie, i€X nie mo€Xna czeka€S, kiedy si€T jest g€Qodnym, nie jest argumentem ca€Qkowicie niezbitym, €Xe, przede wszystkim, rzadko !dos€Qownie umiera si€T z g€Qodu; €Xe, dalej, na szcz€T€Wcie czy "te€X na nieszcz€T€Wcie, cz€Qowiek mo€Xe cierpie€S d€Qugo i wiele, moralnie i fizycznie, i nie umiera; €Xe wi€Tc trzeba by€Qo mie€S cierpliwo€W€S; €Xe nawet wysz€Qoby to na korzy€W€S biednym dzieciom; €Xe by€Qo szale€Ustwem ze strony nieszcz€T€Wliwego biedaka chwyta€S za kark ca€Qe spo€Qecze€Ustwo i wyobra€Xa€S sobie, i€X kradzie€X€V !wydob€Tdzie si€T z n€Tdzy; €Xe w ka€Xdym razie wychodzi si€T z n€Tdzy nie tymi drzwiami, kt€Rreprowadz€V do ha€Uby; ze po prostu nie mia€Q racji. Nast€Tpnie zada€Q sobie pytanie:Czy w tej fatalnej historii tylko on jeden nie mia€Q racji? Czy przede wszystkim nie by€Qopowa€Xn€V spraw€V, €Xe on, cz€Qowiek pracowity, nie mia€Q chleba? Czy dalej, po pope€Qnieniu wyst€Tpku i przyznaniu si€T do winy, kara nie by€Qa za surowa i za wielka.Czy nie wi€Tksze nadu€Xycie pope€Qni€Qo prawo przez sw€V kar€T ni€X winowajca Przez sw€Rjwyst€Tpek? Czy na szali !sprawiedliwo€Wci nie przewa€Xy€Q grzechu ci€T€Xar pokuty? Czy nadmiar kary by€Q tylko zniweczeniem wyst€Tpku, czy nie doprowadzi€Q do odmiany po€Qo€Xenia, na miejsce b€Q€Tdu winowajcy przesuwaj€Vc b€Q€Vd kary, z przest€Tpcy czyni€Vc #ofiar€T, z d€Qu€Xnika wierzyciela iostatecznie stawiaj€Vc prawo po stronie tego, kt€Rry je pogwa€Qci€Q? Czy ta kara, pomna€Xana wskutek kolejnych usi€Qowa€U ucieczki, nie sta€Qa si€T w ko€Ucu zamachem silniejszego na s€Qabszego, gwa€Qtem dokonanym przez spo€Qecze€Ustwo na jednostce, zbrodni€V pope€Qnian€V codziennie, zbrodni€V, kt€Rra !trwa€Qa dziewi€Ttna€Wcie lat? Czynie jest potworne, €Xe spo€Qecze€Ustwo obchodzi si€T w ten spos€Rb w€Qa€Wnie ze swymi cz€Qonkami najgorzej potraktowanymi przy rozdzialed€Rbr. kt€Rrego dokonuje przypadek, a co za tym idzie najgodniejszymi pob€Qa€Xania? Zada€Q sobie te pytania, a gdy je rozwi€Vza€Q, os€Vdzi€Q spo€Qecze€Ustwo i pot€Tpi€Q. Skaza€Q je na sw€V nienawi€W€S. Uczyni€Q je odpowiedzialnym za"sw€Rj los i powiedzia€Q sobie, €Xe kiedy€W mo€Xe za€X€Vda od niego rachunku. Powiedzia€Q sobie, €Xenie ma r€Rwnowagi mi€Tdzy "szkod€V, kt€Rr€V on wyrz€Vdzi€Q, aszkod€V, kt€Rr€V jemu wyrz€Vdzono; orzek€Q wreszcie, €Xe jego kara wprawdzie nie !jest niesprawiedliwo€Wci€V, lecz niew€Vtpliwie jest niegodziwo€Wci€V. Gniew mo€Xe by€S szalony i bezsensowny, zirytowa€S si€T mo€Xna nies€Qusznie, ale oburzamy si€T wtedy tylko, gdy!cho€S w cz€T€Wci mamy racj€T. JanValjean czu€Q oburzenie. A przy tym od spo€Qecze€Ustwa ludzkiego dozna€Q tylko krzywd,ogl€Vda€Q tylko jego rozgniewane oblicze, kt€Rre ono nazywa sw€V Sprawiedliwo€Wci€V i ukazuje tym, w kt€Rrych uderza. Ludzie podeszli do|niego po to tylko, aby go zmia€Xd€Xy€S. Ka€Xde #zetkni€Tcie si€T z nimi by€Qo! dla niego ciosem. Nigdy, od dzieci€Ustwa, od utraty matki, "od rozstania si€T z siostr€V, nie us€Qysza€Q dobrego s€Qowa, nie spotka€Q €Xyczliwego spojrzenia.Brn€Vc z cierpienia w cierpienie, doszed€Q w ko€Ucu doprzekonania, €Xe €Xycie jest !wojn€V i €Xe w tej wojnie on by€Qzwyci€T€Xonym. Jedyn€V jego broni€V by€Qa nienawi€W€S. Postanowi€Q wyostrzy€S j€V w wi€Tzieniu i wychodz€Vc zabra€S ze sob€V na drog€T. By€Qa w Tulonie szko€Qa dla wi€T€Џni€Rw, utrzymywana przez ksi€T€Xy zgromadzenia €Ww.Jana: udzielano w niej pocz€Vtk€Rw nauki tym nieszcz€T€Wnikom, kt€Rrzy mieli dobr€V wol€T uczy€S si€T. Jan Valjean mia€Q dobr€V wol€T. Poszed€Q do szko€Qy w czterdziestym roku €Xycia i nauczy€Q si€T czyta€S, pisa€S, rachowa€S. Czu€Q, €Xe umacniaj€Vc umys€Q, umacnia€Q sw€V nienawi€W€S. W pewnych wypadkach wykszta€Qcenie i o€Wwiata mog€V pos€Qu€Xy€S do przed€Qu€Xenia z€Qa. Smutno wspomina€S o tym: os€Vdziwszy spo€Qecze€Ustwo, "kt€Rre go skrzywdzi€Qo, os€Vdzi€Q tak€Xe Opatrzno€W€S, kt€Rra stworzy€Qa !spo€Qecze€Ustwo, i r€Rwnie€X j€V pot€Tpi€Q. Tak wi€Tc przez te !dziewi€Ttna€Wcie lat m€Tczarni i niewoli dusza jego podnosi€Qa si€T i upada€Qa jednocze€Wnie. !Jedn€V stron€V wchodzi€Qo w ni€V €Wwiat€Qo, drug€V ciemno€W€S. Jan Valjean, jak widzieli€Wmy, nie by€Q z€Qy z natury. Wchodz€Vc do wi€Tzienia by€Q jeszcze dobry. Tam pot€Tpi€Q spo€Qecze€Ustwo i uczu€Q, €Xe staje si€T z€Qy; pot€Tpi€Q !Opatrzno€W€S i uczu€Q, €Xe staje si€T bezbo€Xny. W€Qa€Wciwo€Wci€V kar tej natury €Yw kt€Rrych przewa€Xa to, co bezlitosne, a wi€Tc to, co znikczemniaj€Vce €Yjest, €Xe powoli, w jakim€W t€Tpym procesie przeobra€Xenia, zmieniaj€V cz€Qowieka w dzikiego zwierza. Czasami nawet w zwierza okrutnego. Pr€Rby ucieczki Jana Valjean, kolejne a uporczywe, s€V wystarczaj€Vcym €Wwiadectwem tego, jak dziwacznie prawo urabia ludzk€V dusz€T. Jan Valjean ponawia€Qby te usi€Qowania, nieu€Xyteczne i "szalone, ilekro€S nastr€Tcza€Qaby si€T po temu sposobno€W€S, ani chwili nie my€Wl€Vc o nast€Tpstwach lub o poczynionych ju€X do€Wwiadczeniach. Wyrywa€Q si€T gwa€Qtownie jak wilk, gdy widzi, €Xe otwarto klatk€T. Instynkt m€Rwi€Q mu: Uciekaj! Rozs€Vdek rzek€Qby mu: Zosta€U! Ale wobec tak silnej pokusy znika€Q rozs€Vdek, zostawa€Q !tylko instynkt. Dzia€Qa€Qo tylko zwierz€T. A gdy chwytano go, nowe kary sprawia€Qy tyle !tylko, €Xe ros€Qo przera€Xenie i dziko€W€S. !Szczeg€R€Qem, kt€Rrego pomin€V€S nie spos€Rb, jest, €Xe mia€Q on #si€Q€T fizyczn€V, kt€Rrej €Xaden z !wi€T€Џni€Rw nie dor€Rwna€Q. Przy #ci€T€Xkiej pracy, przy €Wci€Vganiu liny, przy wyci€Vganiu windy, Jan Valjean starcza€Q za czterech ludzi. Podnosi€Q i d€Џwiga€Q ogromne ci€T€Xary na plecach i w potrzebie zast€Tpowa€Q lewar. Towarzysze przezwali go Janem D€Џwigiem. Razu pewnego, kiedy naprawiano balkon ratusza w Tulonie, jedna z cudownych kariatyd Pugeta, kt€Rre podpieraj€V ten balkon, obluzowa€Qa si€T i ju€X mia€Qa "run€V€S. Jan Valjean, kt€Rry by€Q w pobli€Xu, podtrzyma€Q ramieniem kariatyd€T, dop€Rki nie nadbiegli inni robotnicy. !Zr€Tczno€W€S jego przewy€Xsza€Qa jeszcze si€Q€T. Niekt€Rrzy galernicy, wiecznie marz€Vcy o ucieczce, dochodz€V w ko€Ucu do prawdziwego kunsztu w %€Q€Vczeniu zr€Tczno€Wci i si€Qy. Jestto kunszt musku€Q€Rw. Ca€Qa statyka, tajemnicza a €Swiczona przez wi€T€Џni€Rw, tych wiecznych zazdro€Wnik€Rw much i ptak€Rw. Wspina€S si€T popionowej €Wcianie, znajdowa€S punkty oparcia w miejscach, gdzie ledwie wida€S wyst€Tp muru €Y to by€Qa dla Jana Valjean igraszka. Po kancie muru, zdany tylko na si€Q€T swojego grzbietu i swoich "kolan, wpieraj€Vc si€T €Qokciami ipi€Ttami w chropowato€W€S cegie€Q, potrafi€Q jakby magiczn€V sztuk€V dotrze€S do wysoko€Wci trzeciego pi€Ttra. Czasami wchodzi€Q w ten spos€Rb na dach wi€Tzienia. M€Rwi€Q ma€Qo. Nie €Wmia€Q si€T wcale. Trzeba by€Qo jakiego€W niezwyk€Qego wstrz€Vsu, €Xeby mu wyrwa€S, raz albo dwa razy do roku, ten ponury wybuch €Wmiechu galernika, brzmi€Vcy jak echo €Wmiechu szatana. Wygl€Vda€Q, jak gdyby wci€V€X by€Q poch€Qoni€Tty wpatrywaniemsi€T w co€W strasznego. By€Qo w istocie co€W, co go poch€Qania€Qo. Poprzez chorobliwe wra€Xenia niekompletnej natury i zn€Tkanego umys€Qu czu€Q na !sobie niewyra€Џnie jak€V€W rzecz potworn€V. Ilekro€S obraca€Q g€Qow€T i pr€Rbowa€Q podnie€W€S oczy do g€Rry w tym ciemnym isinym p€R€Qmroku, w kt€Rrym !pe€Qza€Q, widzia€Q z rozpacz€V i w€Wciek€Qo€Wci€V, jak ro€Wnie, spi€Ttrza si€T i wznosi nad nim w niesko€Uczono€W€S niesamowicie stromy, straszliwy stos rzeczy, praw, przes€Vd€Rw, ludzi i wydarze€U, kt€Rrego kontur€Rw nie m€Rg€Q obj€V€S spojrzeniem, kt€Rrego ogrom przera€Xa€Q go, a kt€Rry nie by€Q niczym innym, jak olbrzymi€V piramid€V zwan€V !cywilizacj€V. Rozr€R€Xnia€Q tu i €Rwdzie w tej roj€Vcej si€T bezkszta€Qtnej masie, raz blisko siebie, to znowu daleko,na niedost€Tpnych kondygnacjach, jak€V€W grup€T !ludzk€V, jaki€W szczeg€R€Q jasno o€Wwietlony €Y dozorc€T wi€Tziennego z kijem w r€Tku, €Xandarma z szabl€V, dalej arcybiskupa w infule, a na samym szczycie, jak s€Qo€Uce, cesarza w koronie i ol€Wniewaj€Vcym blasku. Zdawa€Qo mu si€T, €Xe ten daleki przepychnie tylko nie rozprasza€Q jego nocy, ale j€V czyni€Q jeszcze bardziej grobow€V i bardziej czarn€V. Wszystko to €Y prawa, przes€Vdy, wydarzenia, ludzie, !rzeczy €Yporusza€Qo si€T nad nim w rozmaitych kierunkach, po zawi€Qych i tajemniczych torach, jakie B€Rg wyznacza cywilizacji, depta€Qo go i !mia€Xd€Xy€Qo z jakim€W spokojnym okrucie€Ustwem i z nieub€Qagan€V!oboj€Ttno€Wci€V. Dusze upad€Qe nasamo dno niedoli, nieszcz€T€Wnicy zagubieni w najni€Xszych kr€Tgach piekie€Q, gdzie ju€X nikt nie zagl€Vda, wzgardzeni przez prawo, czuj€V na swoich g€Qowach ca€Qyci€T€Xar spo€Qecze€Ustwa ludzkiego, tak gro€Џnego dla tych, kt€Rrzy s€V poza nim, i tak strasznego dla tych, kt€Rrzy s€V pod nim. W takim po€Qo€Xeniu Jan Valjean#rozmy€Wla€Q; jakie€X to mog€Qy by€Srozmy€Wlania? Gdyby ziarnko prosa pod m€Qy€Uskim kamieniem umia€Qo #my€Wle€S, my€Wla€Qoby niew€Vtpliwieto, co my€Wla€Q Jan Valjean. Wszystkie te rzeczy "€Yrzeczywisto€W€S pe€Qna upior€Rw,!majaki pe€Qne rzeczywisto€Wci €Y wytworzy€Qy w nim w ko€Ucu jaki€W stan wewn€Ttrzny, kt€Rrego prawie nie mo€Xna wyrazi€S. Niekiedy stawa€Q w€Wr€Rd swej #pracy galerniczej. Zamy€Wla€Q si€T.Rozum jego, dojrzalszy i zarazem bardziej ni€X niegdy€W zm€Vcony, buntowa€Q si€T. Wszystko, co go spotka€Qo, wydawa€Qo mu si€T niedorzeczne: to sen. Patrzy€Q na dozorc€T stoj€Vcego tu€X, o kilka krok€Rw, dozorca wydawa€Q mu si€T widmem; nagle€Y widmo to uderza€Qo go batem.€Аwiat widzialny prawie nie istnia€Q dla niego. Mo€Xna by niemal powiedzie€S, €Xe dla Jana Valjean nie by€Qo ani s€Qo€Uca, ani pi€Tknych dni letnich, ani jasnego nieba, ani €Wwie€Xych kwietniowych porank€Rw. Zazwyczaj jakie€W piwniczne !okienko o€Wwietla€Qo t€T dusz€T. Na zako€Uczenie, streszczaj€Vc to, co ze s€Q€Rw tutaj !powiedzianych da si€T stre€Wci€S i pokaza€S w konkretnych faktach €Y tyle tylko powiemy, €Xe po dziewi€Ttnastu latach Jan Valjean, nieszkodliwy ogrodnik z Faverolles, gro€Џny galernik z Tulonu, dzi€Tki sposobowi, w jaki go wi€Tzienieukszta€Qtowa€Qo, sta€Q si€T zdolnym do dwojakiego rodzaju wyst€Tpk€Rw: po pierwsze, do z€Qego czynu, nag€Qego, nie przemy€Wlanego, pope€Qnionego lekkomy€Wlnie, instynktownie, b€Td€Vcego niby odwetem za wycierpiane z€Qo; po wt€Rre, do z€Qego czynu ci€T€Xkiego, powa€Xnego, dokonanego €Wwiadomie i obmy€Wlonego za pomoc€V !fa€Qszywych poj€T€S, kt€Rre mog€Vpowstawa€S w cz€Qowieku pod wp€Qywem podobnego nieszcz€T€Wcia. Wszystko, co obmy€Wla€Q, przechodzi€Qo trzy kolejne fazy, pewnym tylko naturom w€Qa€Wciwe: rozumowanie, wol€T i up€Rr. Bod€Џcem by€Qo mu nieustanne oburzenie, gorycz duszy, g€Q€Tbokie poczucie wycierpianych krzywd, sprzeciw, nawet wobec dobrych, niewinnych i !sprawiedliwych, je€Xeli s€V tacy.Punktem wyj€Wcia i celem wszystkich jego my€Wli by€Qa nienawi€W€S do ludzkiego prawa, nienawi€W€S, kt€Rra je€Xeli jej rozwoju nie powstrzyma jakie€Wopatrzno€Wciowe wydarzenie, staje si€T po pewnym czasie nienawi€Wci€V do wszelkiego stworzenia, i wyra€Xa si€T w nieustannej i brutalnej €X€Vdzy szkodzenia; komukolwiek, !jakiejkolwiek €Xyj€Vcej istocie. Jak widzimy, nie bez powodu paszport nazywa€Q Jana Valjean €Ќcz€Qowiekiem bardzo niebezpiecznym €­. Rok po roku dusza ta wysycha€Qa coraz bardziej, z wolna, ale nieuniknienie. Gdy suche serce €Y suche i oko. Wychodz€Vc z wi€Tzienia, od dziewi€Ttnastu ju€X lat nie uroni€Q ani jednej €Qzy. Fala i mrok Cz€Qowiek za burt€V! Co z tego? Statek nie zatrzymuje si€T. Jest wiatr i ten spowity zmierzchem statek ma marszrut€T, kt€Rrej musi przestrzega€S. P€Qynie dalej. Cz€Qowiek znika, po chwili zjawia si€T, zanurza i znowu wraca na powierzchni€T; statek, miotany przez huragan, jest zaj€Tty manewrowaniem, marynarze i pasa€Xerowie nawet ju€X nie widz€V ton€Vcego, jego nieszcz€Tsna g€Qowa sta€Qa si€T ju€X tylko punktem w€Wr€Rd bezmiaru fal. Cz€Qowiek rzuca w otch€Qa€U okrzyki rozpaczy. Jakim strasznym widmem jest ten znikaj€Vcy €Xagiel! Patrzy na niego, patrzy nieprzytomnie. "Ale €Xagiel oddala si€T, szarzeje,jest coraz mniejszy. Cz€Qowiek jeszcze tak niedawno by€Q tam,#nale€Xa€Q do za€Qogi, tak jak inni chodzi€Q po pok€Qadzie, do niego, tak jak do nich, !nale€Xa€Qo powietrze i s€Qo€Uce, !by€Q w€Wr€Rd €Xyj€Vcych. A teraz #co si€T sta€Qo? Po€Wlizn€V€Q si€T, upad€Q i wszystko sko€Uczone. Jest w potwornej wodzie. Pod stopami ma ju€X tylko co€W, co ucieka i usuwa si€T. Podarte i poszarpane przez wiatr morze otacza go koszmarnie, rozko€Qysana otch€Qa€U wci€Vga, niezliczone €Qachmany odm€Ttu powiewaj€V nad jego g€Qow€V, ohydne zbiegowisko fal pluje na niego, jakie€W otwory o niewyra€Џnych konturach szczerz€V ku niemu swoje paszcze; za ka€Xdym razem, kiedy si€T zanurza, widzi czelu€Wcie pe€Qne nocy; nieznane, straszliwe ro€Wliny chwytaj€V go, opl€Vtuj€V mu nogi, ci€Vgn€V ku sobie; cz€Qowiek czuje, €Xe staje si€T otch€Qani€V, zamienia si€T w pian€T, fale rzucaj€V go sobie "jak pitk€T, ka€X€V mu pi€S gorycz,pod€Qy ocean zn€Tca si€T nad ton€Vcym, bezmiar igra z jego agoni€V. Ca€Qa ta woda wygl€Vda,jak przelewaj€Vca si€T nienawi€W€S. Cz€Qowiek jednak walczy, "pr€Rbuje broni€S si€T i utrzyma€S na powierzchni, nat€T€Xa musku€Qy, p€Qywa. On, ta n€Tdznasi€Qa, kt€Rra tak szybko si€T wyczerpuje, walczy z niewyczerpanym €Xywio€Qem. A gdzie si€T podzia€Q statek? Jest tam, daleko. Ledwo dostrzegalny w szarych ciemno€Wciach na horyzoncie. Wraca atak wichru, ulewna piana rzuca si€T na swoj€V ofiar€T. Cz€Qowiek podnosi oczy !w g€Rr€T i nie widzi nic opr€Rcz sino€Wci chmur. Nim skona, musiby€S €Wwiadkiem gigantycznego ataku sza€Qu, kt€Rry wstrz€Vsa morzem. Ta orgia jest dla niegotortur€V. S€Qycha€S nieludzkie g€Qosy, kt€Rre zdaj€V si€T dochodzi€S spoza ziemi, z jakiej€W przera€Xaj€Vcej przestrzeni zewn€Ttrznej. Mi€Tdzy chmurami s€V ptaki, nad"niedol€V ludzk€V s€V anio€Qy, ale co one tu mog€V zrobi€S? Te lataj€Vce istoty €Wpiewaj€V, unosz€Vc si€T w przestworzach, a on rz€Tzi. Czuje, jak go jednocze€Wnie ogarniaj€V dwie niesko€Uczono€Wci, oceanu i nieba; jedna jest grobem, druga €Wmiertelnym ca€Qunem. Noc zapada, po godzinach p€Qywania si€Qy go opuszczaj€V, statek, ta rzecz daleka i "nios€Vca na sobie ludzi, znikn€V€Q zupe€Qnie. On wi€Tc zosta€Q sam w niesamowitej jaskini zmroku, opada, pr€T€Xy si€T i wije, czuj€Vc pod sob€V bezkszta€Qtne potwory rejon€Rwniewidzialnego: wo€Qa. Nie ma ju€X ludzi. Gdzie jest B€Rg? Cz€Qowiek wota: Ratunku! Ratunku! I znowu wo€Qa. Na horyzoncie nic nie wida€S. I na niebie nie. Cz€Qowiek b€Qaga przestrze€U, !fal€T, algi, raf€T wszystko jest g€Quche. Zaklina o pomoc burz€T €Y burza jest niewzruszona, uznaje tylko rozkazy niesko€Uczono€Wci. !Doko€Qa niego ciemno€W€S, mg€Qa, samotno€W€S, tumult gwa€Qtowny i bezduszny, rozbiegaj€Vce si€T "gdzie€W fa€Qdy drapie€Xnych w€Rd. W nim groza i zm€Tczenie. Pod nim upadek. €Ћadnego punktu oparcia. Cz€Qowiek my€Wli o ciemnych przygodach martwego cia€Qa w mroku bez granic. Bezdenne zimno obezw€Qadnia go. lego d€Qonie zamykaj€V si€T kurczowo i chwytaj€V nico€W€S. Wichry, chmury, wiry, powiewy, bezu€Xyteczne gwiazdy! Co robi€S? Zrozpaczony rezygnuje, ze "zm€Tczenia godzi si€T na €Wmier€S,jest mu ju€X wszystko jedno, niech b€Tdzie, co b€Tdzie, poddaje si€T i oto opada na zawsze w czarn€V to€U zag€Qady.Okrucie€Ustwo id€Vcych przed siebie spo€Qecze€Ustw ludzkich. Ilu ludzi, ile dusz ginie po drodze. W jaki ocean wpada wszystko, co prawo odtr€Vca! Jak strasznie cofa si€T pomocna r€Tka! O €Wmierci duchowa! Morze to nieub€Qagana noc spo€Qeczna, w kt€Rr€V system karny rzuca swoich pot€Tpie€Uc€Rw. Morze to bezgraniczna n€Tdza. Dusza, unoszona przez t€T #otch€Qa€U, mo€Xe sta€S si€T trupem.Kto j€V wskrzesi? Nowe krzywdy Kiedy nadszed€Q dzie€U opuszczenia galer, kiedy Jan Valjean us€Qysza€Q obce jego "uszom s€Qowa: €ЌJeste€W wolny €­, wyda€Qo mu si€T to niepodobie€Ustwem, rzecz€V R€Q.tmpQзoч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПтїПgХїПB@pЗ c_A' h cТB€ c%C!i cˆDx, cыE‘7ьJNnies€Qychan€V; €Xywy blask, promie€U prawdziwego €Wwiat€Qa !€Xyj€Vcych, nagle przenikn€V€Q dojego wn€Ttrza. Promie€U ten !jednak wkr€Rtce zblad€Q. My€Wl o swobodzie ol€Wni€Qa Jana Valjean. Uwierzy€Q w nowe €Xycie. Wkr€Rtce pozna€Q, czym jest swoboda, kt€Rrej dano €X€R€Qty paszport. A ilu€X goryczy sta€Qo si€T to powodem. Obrachowa€Q, €Xe zarobek jego za ca€Qy czas pobytu w wi€Tzieniu wyniesie sto siedemdziesi€Vt jeden frank€Rw. Sprawiedliwie przyzna€S trzeba, €Xe w rachunku swym zapomnia€Q odj€V€S przymusowy odpoczynekw niedziele i €Wwi€Tta, co w ci€Vgu lat dziewi€Ttnastu zmniejszy€Qo sum€T blisko o dwadzie€Wcia cztery franki. W ka€Xdym razie przez r€R€Xne odtr€Vcenia zarobek zmniejszy€Q!si€T do stu dziewi€Tciu frank€Rw i pi€Ttnastu su, kt€Rre mu wyliczono przy wyj€Wciu z wi€Tzienia. Nic z tego nie zrozumia€Q i uwa€Xa€Q si€T za pokrzywdzonego. Powiedzmy po prostu: za okradzionego. Nazajutrz po uwolnieniu, w Grasse, przed bram€V destylarniolejku pomara€Uczowego zobaczy€Q ludzi zdejmuj€Vcych paki. Ofiarowa€Q swe us€Qugi. €Аpieszono si€T z wy€Qadunkiem, #wi€Tc go przyj€Tto. Zabra€Q si€T doroboty. By€Q poj€Ttny, silny i zr€Tczny; pracowa€Q gorliwie: w€Qa€Wciciel destylarni zdawa€Q si€T by€S zadowolony. W czasie roboty przechodzi€Q €Xandarm, zauwa€Xy€Q go i zapyta€Q o papiery. Trzeba by€Qo pokaza€S €X€R€Qty paszport, po czym Jan Valjean zn€Rw zabra€Q si€T do pracy. Na kr€Rtko przedtem zapyta€Q jednego z robotnik€Rw,$ile im p€Qac€V dziennie; us€Qysza€Q, €Xe trzydzie€Wci su. Wieczorem, poniewa€X musia€Q rano ruszy€S w"drog€T, poszed€Q do w€Qa€Wciciela #destylarni i poprosi€Q o zap€Qat€T.!W€Qa€Wciciel nie powiedzia€Q ani "s€Qowa i da€Q mu pi€Ttna€Wcie su. Zaprotestowa€Q. Odpowiedziano#mu: €ЌDla ciebie i to za du€Xo €­. #Nalega€Q. W€Qa€Wciciel spojrza€Q mu"w oczy i rzek€Q: €ЌA do lochu €­. #I tu r€Rwnie€X wyda€Qo mu si€T, €Xe go okradli. Spo€Qecze€Ustwo, pa€Ustwo, uszczuplaj€Vc jego zarobek wi€Tzienny, okrad€Qo go hurtownie. Teraz przysz€Qa kolej na jednostk€T, kt€Rra go okrad€Qa detalicznie. Uwolnienie nie jest wyzwoleniem. Wychodzi si€T z wi€Tzienia, nie wychodzi si€T spod wyroku. Oto, co go spotka€Qo w Grasse. Widzieli€Wmy, w jaki spos€Rb przyj€Tto go w Digne. Cz€Qowiek obudzony A wi€Tc kiedy na zegarze katedralnym bi€Qa godzina !druga, Jan Valjean obudzi€Q si€T.Obudzi€Qo go zbyt dobre pos€Qanie. Od lat blisko "dwudziestu nie spa€Q na €Q€R€Xku, a chocia€X si€T nie rozebra€Q, uczucie by€Qo zbyt nowe, by mog€Qo nie zak€Q€Rci€S mu snu. Spa€Q przesz€Qo cztery godziny. Znu€Xenie min€T€Qo. By€Q przyzwyczajony do kr€Rtkiego odpoczynku. Otworzy€Q oczy, popatrzy€Q chwil€T w ciemno€W€S doko€Qa i znowu je zamkn€V€Q, aby zasn€V€S. Kto dozna€Q we dnie wielu !r€R€Xnych wra€Xe€U, kto umys€Q mazaj€Tty wieloma sprawami, ten zasypia wprawdzie, ale obudziwszy si€T nie u€Wnie ju€X powt€Rrnie. Sen €Qatwiej przychodzi ni€X wraca. Tak te€X sta€Qo si€T i z Janem Valjean. "Nie m€Rg€Q zasn€V€S po raz drugi izacz€V€Q rozmy€Wla€S. By€Qa to u niego jedna z tych chwil, kiedy my€Wli ludzkie s€V niejasne i chaotyczne. Przez m€Rzg przep€Qywa€Qy mu nieustannie najrozmaitsze w€Vtki. Wspomnienia, dawne i €Wwie€Xe, p€Qywa€Qy tam, zmieszane, krzy€Xuj€Vc si€T co chwila, trac€Vc kszta€Qty, olbrzymiej€Vc potwornie i nagle znikaj€Vc niby w jakiej€W wodzieb€Qotnistej i wzburzonej. W ca€Qym tym t€Qoku jedna my€Wl nieustannie powraca€Qa i odgania€Qa inne. A oto i ona: zauwa€Xy€Q sze€W€S nakry€S srebrnych i wazow€V €Qy€Xk€T, !kt€Rre pani Magloire po€Qo€Xy€Qa na stole. Te sze€W€S srebrnych nakry€S "op€Tta€Qy go. By€Qy tu€X. O kilka krok€Rw. Kiedy przechodzi€Q !przez s€Vsiedni pok€Rj, id€Vc do alkowy, gdzie mia€Q nocowa€S, stara s€Qu€X€Vca k€Qad€Qa je do szafki umieszczonej w g€Qowach €Q€R€Xka. Dobrze zapami€Tta€Q t€T szafk€T. Na prawo, id€Vc z jadalni. Masywne srebro. I stare. Wraz z €Qy€Xk€V wazow€V mo€Xna by za to dosta€S co najmniej dwie€Wcie frank€Rw. Dwa razy "wi€Tcej ni€X to, co zarobi€Q przez"dziewi€Ttna€Wcie lat. Prawda, €Xe zarobi€Qby wi€Tcej, gdyby go "€Ќadministracja €­ nie €Ќokrad€Qa €­. Godzin€T ca€Q€V umys€Q jego !waha€Q si€T w€Wr€Rd tych my€Wli, nie bez pewnej walki. Wybi€Qa trzecia. Otworzy€Q znowu oczy,#podni€Rs€Q si€T nagle na pos€Qaniu,wyci€Vgn€V€Q r€Tk€T, poszuka€Q swego plecaka, kt€Rry rzuci€Q w k€Vt alkowy, potem zwiesi€Q nogi, dotkn€V€Q nimi pod€Qogi i nie wiedz€Vc prawie w jaki spos€Rb, usiad€Q na €Q€R€Xku. Pewien czas siedzia€Q zamy€Wlony, w pozycji, kt€Rra mog€Qa si€T wyda€S z€Qowrog€V temu, kto by go ujrza€Q tak w ciemno€Wciach, rozbudzonego wdomu, w kt€Rrym wszyscy spali.Nagle schyli€Q si€T, zdj€V€Q !trzewiki, ostro€Xnie postawi€Q jena plecionce przy €Q€R€Xku, po czym wr€Rci€Q do poprzedniej pozycji i trwa€Q bez ruchu, w zamy€Wleniu. W€Wr€Rd tych ohydnych rozwa€Xa€U, my€Wli, o kt€Rrych wspomnieli€Wmy, snu€Qy mu si€T nieustannie po g€Qowie, wchodzi€Qy, wychodzi€Qy, wraca€Qy, jak gdyby naciska€Qy na niego, pr€Rcz tego za€Wnie pojmuj€Vc dlaczego, z jak€V€W mechaniczn€V uporczywo€Wci€V p€R€Qsnu €Ystawa€Q mu ci€Vgle przed oczyma poznany w wi€Tzieniu galernik nazwiskiem Brevet, kt€Rrego spodnie trzyma€Qy si€T na jednej bawe€Qnianej szelce. Kraciasty dese€U tej szelki uparcie powraca€Q mu w pami€Tci. Siedzia€Q tak bez ruchu i zapewne przetrwa€Qby w tej pozycji do €Wwitu, gdyby zegar nie wybi€Q raz jeden €Ykwadrans czy te€X p€R€Q godziny. Zdawa€S !by si€T mog€Qo, €Xe to uderzenie m€Rwi€Qo mu: Do roboty. Wsta€Q, zawaha€Q si€T jeszcze "chwil€T i zacz€V€Q nas€Quchiwa€S: cisza w ca€Qym domu; podszed€Q ostro€Xnymi krokami ku oknu, kt€Rre ja€Wnia€Qo w ciemno€Wci. Noc nie by€Qa bardzo g€Q€Tboka: €Wwieci€Q ksi€T€Xyc w pe€Qni i gnane wiatrem ob€Qoki przelatywa€Qy przez niego. By€Qowi€Tc na dworze to ciemniej, to widniej, by€Qy za€Smienia i "przeja€Wnienia, a pok€Rj zalega€Q jakby zmrok. Zmrok ten, dostateczny do rozeznania si€T, przerywany zupe€Qn€V ciemno€Wci€V, gdy chmury zas€Qoni€Qy ksi€T€Xyc, przypomina€Q blade €Wwiat€Qo wpadaj€Vce do piwnicy przez okienko, przed kt€Rrym przechodz€V ludzie. Podszed€Qszy do okna, Jan Valjean przyjrza€Q mu si€T uwa€Xnie. Nie mia€Qo krat, wychodzi€Qo na ogr€Rd i wed€Qug miejscowego zwyczaju zamkni€Tte by€Qo tylko na haczyk. Otworzy€Q je, lecz gdy do pokoju wpad€Q powiew powietrza, zimny i przejmuj€Vcy, zamkn€V€Q zaraz. Spojrza€Q na ogr€Rd tym bystrymwzrokiem, kt€Rry raczej bada, ni€X patrzy. Ogr€Rd otacza€Q niski mur, €Qatwy do przesadzenia. Dalej, za murem, spostrzeg€Q wierzcho€Qki r€Rwno rozstawionych drzew, co wskazywa€Qo, €Xe tu€X za ogrodem znajduje si€T droga lubuliczka wysadzana drzewami. Rozejrzawszy si€T tak w otoczeniu, zrobi€Q ruch cz€Qowieka zdecydowanego. cofn€V€Q si€T w g€Q€Vb alkowy, wzi€V€Q plecak, otworzy€Q, !pogrzeba€Q w nim, wyj€V€Q co€W i !po€Qo€Xy€Q na €Q€R€Xku, schowa€Q trzewiki do jednej z kieszeni !plecaka, zamkn€V€Q i zarzuci€Q gona plecy, w€Qo€Xy€Q czapk€T, nasun€V€Q daszek na oczy, po omacku odszuka€Q kij, postawi€Qgo w k€Vcie okna, p€R€Џniej powr€Rci€Q do €Q€R€Xka i szybko chwyci€Q przedmiot, kt€Rry po€Qo€Xy€Q na nim. By€Qo to podobne do kr€Rtkiej sztaby €Xelaznej, na jednym ko€Ucu zaostrzonej jak oszczep. Trudno by€Qo rozpozna€S w ciemno€Wci, do czego mia€Q s€Qu€Xy€S ten kawa€Qek €Xelaza. Mo€Xe by€Q to lewar? Mo€Xe maczuga? Przy €Wwietle mo€Xna by by€Qo zobaczy€S, €Xe narz€Tdzie to jest po prostu lichtarzem g€Rrniczym. Wi€T€Џni€Rw u€Xywano w€Rwczas czasami do wydobywania kamieni z wysokich ska€Q otaczaj€Vcych Tulon i cz€Tsto dawano im narz€Tdzia g€Rrnicze.Takie lichtarze s€V z lanego €Xelaza, zaostrzone i spiczastez jednej strony, aby je mo€Xna by€Qo wbija€S w ska€Q€T. #Wzi€V€Q lichtarz w praw€V r€Tk€T i wstrzymuj€Vc oddech, t€Qumi€Vc !odg€Qos krok€Rw, skierowa€Q si€T ku drzwiom s€Vsiedniego pokoju, jak wiemy, sypialni biskupa. Gdy stan€V€Q u tych "drzwi, przekona€Q si€T, €Xe by€Qy uchylone. Biskup ich nie zamkn€V€Q. Co uczyni€Q zbudzony cz€QowiekJan Valjean nas€Quchiwa€Q. €Ћadnego szmeru. Pchn€V€Q drzwi. Pchn€V€Q je ko€Ucem palca, lekko, szybko, jak wchodz€Vcy do pokoju kot. #Drzwi ust€Vpi€Qy i odsun€T€Qy si€T nieznacznie i cicho, rozszerzaj€Vc wej€Wcie. Poczeka€Q chwil€T, po czym pchn€V€Q drzwi powt€Rrnie, €Wmielej. Znowu ust€Vpi€Qy cicho. Otwar€Qy si€T na tyle, €Xe m€Rg€Qby ju€X "przej€W€S. Ale tu€X przy drzwiach "sta€Q stolik i zagradza€Q drog€T. Jan Valjean spostrzeg€Q przeszkod€T. Nale€Xa€Qo jeszcze za wszelk€V cen€T rozszerzy€S otw€Rr. !Zdecydowa€Q si€T i pchn€V€Q drzwipo raz trzeci, silniej ni€X za poprzednich dw€Rch raz€Rw. Tymrazem zardzewia€Qa zawiasa zaskrzypia€Qa w ciemno€Wciach nagle, ostro i przeci€Vgle. Jan Valjean zadr€Xa€Q. Skrzyp zawiasy zabrzmia€Q w jego uszach g€Qo€Wno i przera€Џliwie niby tr€Vba s€Vdu ostatecznego. W pierwszej chwili zdawa€Qo si€Tjego podnieconej wyobra€Џni, €Xe ta zawiasa o€Xy€Qa jakim€W strasznym €Xyciem i szczeka jak pies, by przestrzec wszystkich, by zbudzi€S u€Wpionych ludzi. Zatrzyma€Q si€T, dr€X€Vcy, przera€Xony, i z czubk€Rw $palc€Rw opad€Q na pi€Tty. S€Qysza€Q t€Ttno skroni bij€Vce jak dwa kowalskie m€Qoty, zdawa€Qo mu si€T, €Xe oddech wydobywa si€T zjego piersi z ha€Qasem wypadaj€Vcego z jaskini wichru. By€Q pewny, €Xe okropnykrzyk rozdra€Xnionej zawiasy poruszy€Q ca€Qy dom niby wstrz€Vs trz€Tsienia ziemi; drzwi, pchni€Tte przez niego, wo€Qa€Qy na pomoc; starzec wstanie ju€X za chwil€T, obie staruszki zaczn€V krzycze€S, ludzie przybiegn€V; nim kwadrans minie €Y stanie na nogi ca€Qe miasto i ca€Qa €Xandarmeria. Przez chwil€T !zdawa€Qo mu si€T, €Xe przepad€Q. Sta€Q, skamienia€Qy jak pos€Vg "soli, nie €Wmiej€Vc si€T ruszy€S. Up€Qyn€T€Qo kilka minut. Drzwi otwarte by€Qy na o€Wcie€X. #O€Wmieli€Q si€T zajrze€S do pokoju.Nic si€T w nim nie poruszy€Qo. Nastawi€Q ucha: w ca€Qym domu nic si€T nie rusza€Qo. Skrzyp zardzewia€Qych zawias nie zbudzi€Q nikogo. Pierwsze niebezpiecze€Ustwo min€T€Qo, ale czu€Q w sobie "straszny zam€Tt. Nie cofn€V€Q si€Tjednak. Nie cofn€V€Q si€T przecie€X i wtedy, kiedy mu si€Twydawa€Qo, €Xe jest zgubiony. My€Wla€Q tylko o tym, €Xeby sko€Uczy€S jak najpr€Tdzej. "Post€Vpi€Q krok naprz€Rd i wszed€Q do pokoju. Pok€Rj pogr€V€Xony by€Q w g€Q€Tbokiej ciszy. Tu i €Rwdzie widnia€Qy jakie€W niepewne kszta€Qty €Y we dnie by€Qy to papiery rozrzucone na stole, grube otwarte tomy, ksi€Tgi z€Qo€Xone na sto€Qku, fotel z porzuconym ubraniem, kl€Tcznik; w tej nocnej godzinie by€Qy to tylko ciemne k€Vty i miejsca bielej€Vce. Jan !Valjean st€Vpa€Q ostro€Xnie, aby !nie zawadzi€S o meble. Z g€Q€Tbi pokoju s€Qysza€Q r€Rwny i spokojny oddech €Wpi€Vcego biskupa. !Nagle zatrzyma€Q si€T. By€Q przy €Q€R€Xku. Stan€V€Q przy nim !pr€Tdzej, ni€X si€T spodziewa€Q. Niekiedy przyroda z jak€V€W ponur€V trafno€Wci€V i rozumem dostosowuje swe widoki i efekty do naszych czyn€Rw, jakby chcia€Qa nas sk€Qoni€S do zastanowienia si€T. Od p€R€Q godziny ju€X g€Tsta chmura !zas€Qania€Qa niebo. W chwili gdy Jan Valjean zatrzyma€Q si€T naprzeciw €Q€R€Xka, chmura "rozdar€Qa si€T, jakby naumy€Wlnie, i promie€U ksi€T€Xyca, padaj€Vc przez wysokie okno, o€Wwietli€Q nagle blad€V twarz biskupa. $Spa€Q spokojnie. Le€Xa€Q w €Q€R€Xku prawie €Xe odziany, z przyczyny ch€Qodnych nocy alpejskich; mia€Q na sobie kaftan z brunatnej we€Qny, kt€Rry okrywa€Q mu r€Tce a€X do d€Qoni. G€Qowa jego spoczywa€Qa na poduszce, u€Qo€Xona wygodnie; z €Q€R€Xka zwisa€Qa r€Tka ozdobiona pasterskim pier€Wcieniem, r€Tka, z kt€Rrej !tyle wysz€Qo dobrych i €Wwi€Ttych uczynk€Rw. Ca€Qa twarz ja€Wnia€Qa nieokre€Wlonym wyrazem zadowolenia, nadziei i zachwytu. By€Qo to wi€Tcej ni€X u€Wmiech, prawie €Xe promienno€W€S. Na jego czole ja€Wnia€Qo niewypowiedziane !odbicie niewidzialnego €Wwiat€Qa.Dusza sprawiedliwych ogl€Vda we €Wnie niebo pe€Qne tajemnic. Odblask tego nieba leg€Q na biskupie. A r€Rwnocze€Wnie by€Qa to jakby jaka€W prze€Wwietlona przejrzysto€W€S, gdy€X to niebo by€Qo w nim. Tym niebem by€Qo jego sumienie. W chwili gdy promie€U ksi€T€Xycaswoim €Wwiat€Qem powl€Rk€Q €Y €Xeby tak rzec €Yt€T jasno€W€S wewn€Ttrzn€V, €Wpi€Vcy biskup #ukaza€Q si€T jak w aureoli. Jaki€W "niewys€Qowiony p€R€Qcie€U otacza€Qca€Qy obraz. Ten ksi€T€Xyc na niebie, ta natura u€Wpiona, ten ogr€Rd bezszelestny, ten dom tak spokojny, ta pora nocna, ta cisza dodawa€Qy czego€W niewymownie uroczystego czcigodnemu spoczynkowi tego cz€Qowieka i otacza€Qy majestatyczn€V i jasn€V glori€V te bia€Qe w€Qosy i te oczy zamkni€Tte, t€T twarz tchn€Vc€V $ufno€Wci€V i nadziej€V, t€T g€Qow€T starca i ten sen dziecka. By€Qo co€W prawie boskiego w tym cz€Qowieku, dostojnym w tej chwili tak ca€Qkiem nie€Wwiadomie. A Jan Valjean sta€Q w cieniu, z €Xelaznym lichtarzem w prawej r€Tce, nieruchomy, strwo€Xony widokiem ja€Wniej€Vcego starca. Nic podobnego nigdy jeszcze "nie spotyka€Q. Przera€Xa€Qa go ta ufno€W€S. €Аwiat ducha nie zna !pot€T€Xniejszego objawienia ni€X takie w€Qa€Wnie sumienie, zmieszane i niespokojne, kt€Rrestoj€Vc na samej kraw€Tdzi z€Qego czynu, ogl€Vda sen sprawiedliwego. Ten sen, w tym odosobnieniu i z takim jak on s€Vsiadem, mia€Q w sobie co€W wznios€Qego; Jan Valjean czu€Q to, niewyra€Џnie, ale silnie. Nikt, nawet on sam, nie !potrafi€Qby powiedzie€S, co si€T w nim dzia€Qo. Kto by chcia€Q zda€S sobie z tego spraw€T, musia€Qby wyobrazi€S sobie to, co najgwa€Qtowniejsze, postawione wobec tego, co naj€Qagodniejsze. Z twarzy jegonie mo€Xna by wyczyta€S nic pewnego. By€Qo to niby jakie€W nieprzytomne zdumienie. Patrzy€Q. To wszystko. Lecz co !my€Wla€Q? Odgadn€V€S niepodobna. Widoczne by€Qo jedno €Y€Xe jest wzruszony i wstrz€V€Wni€Tty. Lecz jakiego rodzaju by€Qo to wzruszenie? Nie spuszcza€Q oka ze starca. Zpostawy jego i fizjonomii jedno tylko wynika€Qo niew€Vtpliwie €Y jaka€W dziwna niepewno€W€S. Rzek€Qby€W, €Xe waha si€T mi€Tdzy dwiema #przepa€Wciami: t€V, w kt€Rrej si€T ginie, i t€V, w kt€Rrej si€T znajduje ocalenie. Zdawa€Qo !si€T, €Xe got€Rw jest strzaska€S t€T czaszk€T lub uca€Qowa€S t€T r€Tk€T. Po kilku chwilach powoli #podni€Rs€Q lew€V d€Qo€U ku czo€Qu, "zdj€V€Q czapk€T, opu€Wci€Q r€Tk€T r€Rwnie wolno i trzymaj€Vc czapk€T w lewej, a maczug€T w prawej d€Qoni, z w€Qosami je€X€Vcymi si€T na dzikiej g€Qowie, Jan Valjean zamy€Wli€Q si€T znowu. "Biskup ci€Vgle spa€Q w g€Q€Tbokim spokoju pod tym strasznym spojrzeniem. Blask ksi€T€Xyca pozwala€Q rozpozna€S nad kominkiem krucyfiks, jakby wyci€Vgaj€Vcy ramiona ku obu, z b€Qogos€Qawie€Ustwem dla jednego, z przebaczeniem dla drugiego. Nagle Jan Valjean w€Qo€Xy€Q czapk€T i nie patrz€Vc na biskupa, szybko przeszed€Q !ko€Qo €Q€R€Xka, wprost ku szafce widocznej u wezg€Qowia; podni€Rs€Q €Xelazny lichtarz, jakby chcia€Q wywa€Xy€S zamek; w zamku tkwi€Q klucz; otworzy€Qi od razu zobaczy€Q koszyk ze srebrem; wzi€V€Q go, przeszed€Q przez pok€Rj wielkimi krokami, "nieostro€Xnie, nie troszcz€Vc si€T!o ha€Qas, dopad€Q drzwi, wszed€Q do kapliczki, otworzy€Q okno, schwyci€Q kij, przesadzi€Q framug€T, schowa€Q srebro do plecaka, odrzuci€Q kosz, przebieg€Q przez ogr€Rd, jak tygrys przeskoczy€Q mur i uciek€Q. Biskup pracuje Nazajutrz o wschodzie s€Qo€Uca ksi€Vdz Benvenuto przechadza€Q"si€T po ogrodzie. Przybieg€Qa do€Upani Magloire ca€Qa poruszona. €YEkscelencjo, ekscelencjo €Yzawo€Qa€Qa €Y czy nie wie wasza wielebno€W€S, gdzie jest koszyk od srebra? €Y Wiem €Y odpowiedzia€Q biskup."€Y Chwa€Qa Bogu €Yrzek€Qa. €Y Nie "wiedzia€Qam, co si€T z nim sta€Qo.Biskup w€Qa€Wnie przed chwil€V podni€Rs€Q koszyk z grz€Vdki. Poda€Q go pani Magloire. €Y Oto jest. €Y No?? I nic w €Wrodku? A srebro? !€Y A!! €Y odpar€Q biskup €Y to o srebro pani chodzi?? Nie wiem,gdzie jest srebro. !€Y Wielki Bo€Xe!! Ukradzione! To ten cz€Qowiek, co przyszed€Q wczoraj wiecz€Rr, ukrad€Q je! W mgnieniu oka, z €Xywo€Wci€V starczego pop€Qochu, pani Magloire pobieg€Qa do kaplicy, zajrza€Qa do alkowy i wr€Rci€Qa #do biskupa. Biskup schyli€Q si€T i patrzy€Q, wzdychaj€Vc, na ga€Q€Vzk€T kochlerii, kt€Rr€V zecz€V R€Q.tmpQзoч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПтїПgХїПBFpˆ c˜Gј o cћHg; c^IЂ ( cСJЪ+„ c$KN64 O‡z€Qama€Q koszyk rzucony na grz€Td€T. Wyprostowa€Q si€T, s€Qysz€Vc krzyk pani Magloire. €Y Ekscelencjo, ten cz€Qowiek poszed€Q sobie! Srebro ukradzione! Wo€Qaj€Vc tak spojrza€Qa w r€Rg ogrodu i dostrzeg€Qa €Wwie€Xe €Wlady przechodzenia przez mur.Gzyms by€Q oberwany. €YO! Tamt€Tdy przeszed€Q! Wyskoczy€Q na ulic€T Cochefilet.Co za okropno€W€S! Ukrad€Q nam srebro! Biskup milcza€Q przez chwil€T, #p€R€Џniej podni€Rs€Q sw€Rj powa€Xny wzrok i rzek€Q €Qagodnie do pani Magloire: €Y Przede wszystkim €Y czy to srebro by€Qo nasze?? Pani Magloire umilk€Qa, zdumiona. Milczenie trwa€Qo przez chwil€T, po czym zn€Rw odezwa€Q si€T biskup: €YPani Magloire, nies€Qusznie i bezprawnie trzyma€Qem tak d€Qugo to srebro. Nale€Xa€Qo do ubogich. A kim€Xe by€Q ten cz€Qowiek? Ubogim, oczywi€Wcie.€YMi€Qy Bo€Xe €Yodpar€Qa pani "Magloire. €Y To€S nie dla mnie anidla panienki. Nam wszystko jedno. To dla waszej wielebno€Wci. Na czym teraz ksi€Vdz biskup b€Tdzie je€W€S? Biskup spojrza€Q na ni€V zdziwiony. €Y A, o to chodzi! A czy€X nie ma cynowych nakry€S? Pani Magloire wzruszy€Qa ramionami. €Y Cyna ma przykry zapach. €Y A wi€Tc talerze €Xelazne. Pani Magloire skrzywi€Qa si€T znacz€Vco. €Y €Ћelazo ma wstr€Ttny smak. €Y A wi€Tc €Y rzek€Q biskup €Y drewniane. Wkr€Rtce podano €Wniadanie na tym samym stole, przy kt€Rrym siedzia€Q wczoraj Jan Valjean. Jedz€Vc ksi€Vdz Benvenuto m€Rwi€Q z weso€Qym u€Wmiechem do milcz€Vcej siostry i do pani Magloire, kt€Rra pomrukiwa€Qa z cicha, €Xe niepotrzebna jest !ani €Qy€Xka, ani widelec, nawet idrewniany, aby umacza€S kawa€Qek chleba w fili€Xance mleka. #€Y€Аwietny pomys€Q! €Y m€Rwi€Qa do siebie pani Magloire, przechadzaj€Vc si€T tam i z powrotem. €Y Wpuszcza€S do domu takiego"cz€Qowieka!! I k€Qa€W€S go na noc tu€X przy sobie! Wielkie to jeszcze szcz€T€Wcie, €Xe tylko "okrad€Q. O, m€Rj Bo€Xe! Dr€X€T na sam€V my€Wl! !Brat i siostra wstawali w€Qa€Wnieod sto€Qu, kiedy zapukano do drzwi. €Y Prosz€T!! €Y rzek€Q biskup. Drzwi otworzy€Qy si€T. Na progu "ukaza€Qo si€T dziwne a ha€Qa€Wliwetowarzystwo. Trzech ludzi trzyma€Qo za ko€Qnierz czwartego cz€Qowieka. Trzej €Y to byli €Xandarmi, czwartym by€Q Jan Valjean. Wachmistrz, kt€Rry ich widocznie prowadzi€Q, stan€V€Q w!drzwiach. Wszed€Q zbli€Xy€Q si€T !do biskupa i rzek€Q, salutuj€Vc: €Y Ekscelencjo... Na te s€Qowa Jan Valjean, pos€Tpny i przybity, nagle podni€Rs€Q g€Qow€T ze zdziwieniem. "€Y Ekscelencjo!! €Y szepn€V€Q. €Y Wi€Tc to nie proboszcz... $€Y Milcze€S!! €Y przerwa€Q €Xandarm.€Y To ksi€Vdz biskup. Tymczasem biskup Benvenuto podbieg€Q ku nim tak szybko, na ile tylko pozwoli€Q mu jego podesz€Qy wiek. €YA, jest pan wreszcie! €Yzawo€Qa€Q patrz€Vc na Jana Valjean. €YRad jestem, €Xe pana widz€T. Jak to, darowa€Qem panu !przecie€X r€Rwnie€X i lichtarze, kt€Rre s€V te€X ze srebra i za kt€Rre dosta€Qby€W co najmniej dwie€Wcie frank€Rw. Czemu nie zabra€Qe€W ich razem z nakryciem? Jan Valjean otwar€Q oczy i patrzy€Q na czcigodnego biskupa wzrokiem, kt€Rrego €Xaden j€Tzyk nie wys€Qowi. €YEkscelencjo €Yodezwa€Q si€T wachmistrz €Xandarm€Rw €Y a wi€Tc to prawda, co m€Rwi€Q ten cz€Qowiek? Spotkali€Wmy go na drodze. Szed€Q tak, jakby ucieka€Q. Zatrzymali€Wmy go i !przejrzeli€Wmy jego rzeczy. Mia€Qprzy sobie to srebro... !€YI powiedzia€Q wam €Y przerwa€Q z u€Wmiechem biskup €Y€Xe mu je da€Q stary poczciwiec, ksi€Vdz, u kt€Rrego nocowa€Q? Rozumiem,o co chodzi. I przyprowadzili€Wcie go tutaj? To pomy€Qka. !€Y A wi€Tc €Y odrzek€Q wachmistrz€Y mo€Xemy go pu€Wci€S?? €Y Oczywi€Wcie €Y odpowiedzia€Q biskup. !€Ћandarmi pu€Wcili Jana Valjean, a on cofn€V€Q si€T. €Y Czy naprawd€T puszczaj€V mnie?? €Y rzek€Q niewyra€Џnie, jakby m€Rwi€Q przez sen. !€Y Tak, puszczaj€V ci€T, czy nie s€Qyszysz? €Y Przyjacielu €Y odezwa€Q si€T biskup €Y oto twoje lichtarze. We€Џ je. Zdj€V€Q z kominka dwa srebrne lichtarze i przyni€Rs€Q Janowi Valjean. Kobiety patrzy€Qy na to bez s€Qowa, ani ruchem, ani spojrzeniem nawet nie powstrzymuj€Vc biskupa. #Jan Valjean dr€Xa€Q ca€Qy. Wzi€V€Q dwa €Wwieczniki, machinalnie, znieprzytomnym wyrazem !twarzy. €YA teraz €Yrzek€Q biskup€Yniech pan odejdzie w spokoju. A gdyby€W chcia€Q kiedy!wr€Rci€S tutaj, przyjacielu, nie trzeba przechodzi€S ogrodem. Zawsze mo€Xesz i wej€W€S, i wyj€W€S przez drzwi od ulicy. Zamkni€Tte s€V tylko na klamk€T,i w dzie€U, i w nocy. I odwracaj€Vc si€T do €Xandarm€Rw, doda€Q: €Y Mo€Xecie si€T oddali€S, panowie. €Ћandarmi odeszli. !Jan Valjean by€Q bliski omdlenia.Biskup podszed€Q do niego i rzek€Q cicho: €YNie zapomnij, nie zapomnij nigdy, co€W mi obieca€Q: €Xe u€Xyjesz tego srebra, aby sta€S si€T uczciwym cz€Qowiekiem. Jan Valjean, kt€Rry nie przypomina€Q sobie, by cokolwiek obiecywa€Q, milcza€Q zdumiony. Biskup wym€Rwi€Q te s€Qowa z naciskiem. Po czym doda€Q uroczy€Wcie: €YJanie Valjean, bracie m€Rj, "odt€Vd nie nale€Xysz ju€X do z€Qa,lecz do dobra. Kupuj€T twoj€V dusz€T; wydzieram j€V czarnym my€Wlom i duchowi zatracenia i oddaj€T j€V Bogu. Gerwazek Jan Valjean wyszed€Q z miasta,jakby ucieka€Q. Zacz€V€Q i€W€S przez pola szybko, byle dalej przed siebie, jak€Vkolwiek "€Wcie€Xk€V, jak€Vkolwiek miedz€V, nie spostrzegaj€Vc nawet, €Xe kr€V€Xy w k€R€Qko. $B€Q€Vka€Q si€T tak a€X do po€Qudnia, nie jedz€Vc i nie czuj€Vc nawet g€Qodu. T€Qumy nowych uczu€S "wype€Qni€Qy jego dusz€T. Ros€Qa w #nim niby z€Qo€W€S, nie wiedzia€Q nakogo. Nie potrafi€Qby powiedzie€S, czy jest wzruszony, czy upokorzony. Nachodzi€Qy go chwile dziwnegorozczulenia, lecz walczy€Q z nim, przeciwstawiaj€Vc mu zatwardzia€Qo€W€S swych ostatnich dwudziestu lat. Stan taki m€Tczy€Q go. Widzia€Q z trwog€V, €Xe w duszy jego zak€Q€Rcony zosta€Q €Rw !straszliwy spok€Rj, kt€Rry da€Qa mu niesprawiedliwo€W€S jego "nieszcz€T€Wcia. I pyta€Q, co mu goteraz zast€Vpi. Chwilami doprawdy wola€Qby siedzie€S w wi€Tzieniu, z €Xandarmami, #byleby nie sta€Qo si€T to, co si€T sta€Qo; dozna€Qby mniejszego "wstrz€Vsu. Chocia€X by€Qa to ju€X "p€R€Џna jesie€U, tu i €Rwdzie pod p€Qotami kwit€Qy jeszcze sp€R€Џnione kwiaty, a kiedy przechodzi€Q obok, zapach ich przypomina€Q mu dzieci€Ustwo. Wspomnienia te by€Qy prawie nie do zniesienia, tak dawno ju€X w nim nie od€Xywa€Qy. "Przez ca€Qy dzie€U zbiera€Qy si€T w nim my€Wli, kt€Rrych opisa€S niepodobna. Gdy s€Qo€Uce chyli€Qo si€T ku zachodowi, wyd€Qu€Xaj€Vc na ziemi cie€U najmniejszego nawet kamyka, Jan Valjean siedzia€Q pod krzakiem, na rudej, zupe€Qnie pustej r€Rwninie. Przed nim, na widnokr€Tgu, wida€S by€Qo tylko Alpy. I nic wi€Tcej, nawet dzwonnicy dalekiej wioski. Miejsce to mog€Qo by€S oddaloneod Digne o jakie trzy mile. €Аcie€Xka, kt€Rra przecina€Qa r€Rwnin€T, bieg€Qa tu€X obok krzaka. W€Wr€Rd tych rozwa€Xa€U, kt€Rre ka€Xdego, kto by go spotka€Q, bardziej by mog€Qy przerazi€S odjego €Qachman€Rw, us€Qysza€Q jaki€W weso€Qy ha€Qas. Obr€Rci€Q g€Qow€T i ujrza€Q na €Wcie€Xce ma€Qego Sabaudczyka, !kt€Rry szed€Q €Wpiewaj€Vc; mia€Q "mo€Xe z dziesi€T€S lat, kobz€T podpach€V, a w pude€Qku na plecach morsk€V €Wwink€T. Jedno z tych mi€Qych i weso€Qych dzieci, co w€Tdruj€V z miejsca na miejsce, €Wwiec€Vc nagimi kolanami przez podarte spodnie. Ch€Qopczyna, nie przerywaj€Vc piosenki, przystawa€Q czasami i"bawi€Q si€T, rzucaj€Vc niby kostkikilka pieni€V€Xk€Rw, zapewne ca€Qy sw€Rj maj€Vtek. By€Qa mi€Tdzy nimi jedna srebrna moneta dwufrankowa. Ch€Qopiec, nie widz€Vc Jana Valjean, zatrzyma€Q si€T przy krzaku i podrzuci€Q w g€Rr€T swoje pieni€Vdze, kt€Rre dotychczas zr€Tcznie chwyta€Q wszystkie na grzbiet d€Qoni. Tym razem srebrny pieni€Vdz !wymkn€V€Q mu si€T i potoczy€Q ku krzakom, a€X do Jana Valjean. Jan Valjean postawi€Q na nim nog€T. Ch€Qopiec €Wledzi€Q pieni€Vdz wzrokiem i spostrzeg€Q to. #Nie zl€Vk€Q si€T wcale i podszed€Q do siedz€Vcego m€T€Xczyzny. Miejsce to by€Qo zupe€Qnie samotne. Jak wzrok si€Tga€Q, nie!wida€S by€Qo nikogo na r€Rwninie "ani na €Wcie€Xce. Dochodzi€Q tylkodaleki, cichy krzyk w€Tdrownego ptactwa, przelatuj€Vcego stadem wysoko pod niebem. Ch€Qopiec obr€Rci€Q si€T ty€Qem do s€Qo€Uca, kt€Rre oz€Qoci€Qo mu w€Qosy i rzuci€Qo krwawe €Wwiat€Qo na dzik€V twarz Jana Valjean. €YProsz€T pana €Yrzek€Q ma€Qy Sabaudczyk z t€V dziecinn€V $ufno€Wci€V, na kt€Rr€V sk€Qada si€T nie€Wwiadomo€W€S i niewinno€W€S €Ygdzie m€Rj pieni€Vdz? €Y Jak si€T nazywasz?? €Y zapyta€Q Jan Valjean. €Y Gerwazek, prosz€T pana. #€YId€Џ precz €Y rzek€Q Jan Valjean."€Y Prosz€T €Y odezwa€Q si€T znowu dzieciak €Y niech mi pan odda m€Rj pieni€Vdz. #Jan Valjean spu€Wci€Q g€Qow€T i nieodpowiedzia€Q. Ch€Qopiec powt€Rrzy€Q jeszcze raz: €Y M€Rj pieni€Vdz, panie! Jan Valjean nie odrywa€Q oczu od ziemi. !€Y M€Rj pieni€Vdz!! €Y zawo€Qa€Q #malec. €Y M€Rj srebrny pieni€Vdz!! Jan Valjean zdawa€Q si€T nie "s€Qysze€S. Ch€Qopiec poci€Vgn€V€Q go za ko€Qnierz bluzy, a jednocze€Wnie usi€Qowa€Q zepchn€V€S ze swego skarbu gruby, podkuty trzewik. €Y Oddaj m€Rj pieni€Vdz!! Moje dwa franki. !P€Qaka€Q. Jan Valjean podni€Rs€Q !g€Qow€T. Nie wstawa€Q. Spojrzenie!jego by€Qo m€Ttne. Popatrzy€Q na dziecko jakby ze zdziwieniem,#potem wyci€Vgn€V€Q r€Tk€T po kij i zawo€Qa€Q strasznym g€Qosem: €Y Kto to?? ! €YJa, panie €Yodpowiedzia€Q ch€Qopczyna. €YTo ja! ja! Gerwazek. Oddaj mi moje dwa franki, podnie€W nog€T, bardzo prosz€T! I cho€S taki ma€Qy, prawie €Xe zacz€V€Q grozi€S z oburzenia: €Y No, podniesiesz nog€T? Podnie€W€Xe nog€T, no! !€YA, to jeszcze ty? €Yrzek€Q Jan !Valjean i nagle podni€Rs€Q si€T, !stan€V€Q prosto i nie zdejmuj€Vc !nogi z pieni€Vdza, zawo€Qa€Q: €Y P€Rjdziesz ty sobie precz?? Przera€Xony ch€Qopiec spojrza€Q na niego, zadr€Xa€Q i po chwili !os€Qupienia uciek€Q co tchu, nie €Wmia€S si€T obejrze€S ani krzykn€V€S. A kiedy ju€X odbieg€Q daleko i zdysza€Q si€T, przystan€V€Q €Yi Valjean us€Qysza€Q poprzez swoj€V zadum€T, €Xe p€Qacze. Po chwili dziecko znik€Qo. S€Qo€Uce zasz€Qo. Zmrok zapada€Q doko€Qa Jana Valjean. Nie jad€Q przez ca€Qy !dzie€U; zapewne mia€Q gor€Vczk€T."Sta€Q w miejscu, nie rusza€Q si€T od chwili, kiedy ch€Qopiec uciek€Q. Oddycha€Q ci€T€Xko, nier€Rwno. Utkwi€Q spojrzenie w ziemi i zdawa€Q si€T przypatrywa€S z g€Q€Tbok€V uwag€V starej fajansowej skorupie niebieskiego koloru, le€X€Vcej tu€X przed nim w trawie. Nagle "zadr€Xa€Q; przej€V€Q go wieczorny ch€Q€Rd. Poprawi€Q czapk€T na czole, zgarn€V€Q bluz€T na piersi i !zapi€V€Q lepiej, post€Vpi€Q krok naprz€Rd i schyli€Q si€T. aby podnie€W€S kij. W tej chwili mi€Tdzy kamykami b€Qysn€V€Q mu srebrny pieni€Vdz na wp€R€Q wci€Wni€Tty nog€V w ziemi€T. I dozna€Q nagle jakby galwanicznego wstrz€V€Wni€Tcia. "€Y Co to jest?? €Y szepn€V€Q przezzaci€Wni€Tte z€Tby. $Cofn€V€Q si€T i zn€Rw przystan€V€Q, nie mog€Vc oderwa€S spojrzenia od miejsca, kt€Rre przed chwil€Vrozdepta€Q stop€V, jak gdyby tab€Qyszcz€Vca w zmroku moneta by€Qa otwartym okiem utkwionym w niego. Po kilku chwilach konwulsyjnie rzuci€Q si€T na pieni€Vdz, !schwyci€Q go, wyprostowa€Q si€T izacz€V€Q si€T rozgl€Vda€S po r€Rwninie, hen dooko€Qa, !wsz€Tdzie, dr€X€Vc jak sp€Qoszone zwierz€T szukaj€Vce schronienia.Nic nie zobaczy€Q. Noc zapada€Qa, r€Rwnina by€Qa zimna i mglista, fioletowe opary wstawa€Qy w p€R€Qmroku wieczornym. "Rzek€Q: €YO! €Y i poszed€Q szybko tam, gdzie znikn€T€Qo dziecko. Po kilkudziesi€Tciu krokach "zatrzyma€Q si€T, rozejrza€Q, lecz nic nie zobaczy€Q. Wtedy zawo€Qa€Q z ca€Qej si€Qy: €Y Gerwazek!! Gerwazek! Umilk€Q i s€Qucha€Q. Nikt nie odpowiada€Q. Na polu by€Qo pusto i g€Qucho. Otacza€Qa go zewsz€Vd przestrze€U. Doko€Qa tylko ciemno€W€S, w kt€Rrej wzrok jego#gubi€Q si€T, tylko cisza, w kt€Rrejgin€V€Q jego g€Qos. Powia€Q mro€Џny wiatr, nadaj€Vc jakie€W ponure €Xycie otaczaj€Vcym go przedmiotom. Kar€Qowate krzaki porusza€Qy wychud€Qymi r€Tkami z niebywa€Q€V w€Wciek€Qo€Wci€V. !Zdawa€Qy si€T grozi€S i €Wciga€S kogo€W. Zacz€V€Q i€W€S znowu, potem !zacz€V€Q biec, zatrzymuj€Vc si€T !niekiedy i wo€Qaj€Vc w€Wr€Rd tej samotno€Wci g€Qosem pot€T€Xnym ipe€Qnym rozpaczy: €Y Gerwazek!! Gerwazek! Gdyby go dziecko nawet us€Qysza€Qo, pewnie by si€T przel€Tk€Qo tego g€Qosu i schowa€Qo cho€Sby w mysi€V "dziur€T. Ale dziecko by€Qo ju€X napewno daleko. Spotka€Q ksi€Tdza jad€Vcego konno. Podszed€Q do niego i zapyta€Q: €Y Ksi€T€Xe proboszczu, czy nie widzia€Q ksi€Vdz przechodz€Vcego ch€Qopca? €Y Nie €Y odpar€Q ksi€Vdz. €Y Ma na imi€T Gerwazek. €Y Nie widzia€Qem nikogo. Wyj€V€Q z sakiewki dwie pi€Tciofrank€Rwki i da€Q je ksi€Tdzu. €YKsi€T€Xe proboszczu, to dla ubogich. Ksi€T€Xe proboszczu, toby€Q ch€Qopiec mo€Xe dziesi€Tcioletni, mia€Q morsk€V €Wwink€T i kobz€T, chyba szed€Q t€Tdy. Taki ma€Qy Sabaudczyk, wie ksi€Vdz. €Y Nie widzia€Qem go wcale. €Y Gerwazek. Czy nie mieszka tu gdzie w okolicy? Prosz€T mi powiedzie€S. €YJe€Xeli wygl€Vda€Q, jak powiadasz, przyjacielu, to jestto jakie€W obce dziecko, nietutejsze, w€Tdrowne. Kto bytam go zna€Q. Jan Valjean zn€Rw doby€Q porywczo z kieszeni dwie sztuki pi€Tciofrankowe i da€Q ksi€Tdzu. €Y To dla biednych €Y rzek€Q. I doda€Q ob€Q€Vkanym g€Qosem: "€Y Ka€X mnie aresztowa€S, ksi€T€Xedobrodzieju. Jestem z€Qodziejem. !Ksi€Vdz zaci€V€Q konia i uciek€Q bardzo wystraszony. Jan Valjean pobieg€Q w poprzednio obranym kierunku. Bieg€Q d€Qugo,%rozgl€Vda€Q si€T, wo€Qa€Q, krzycza€Q,lecz nie spotka€Q nikogo. !Kilka razy p€Tdzi€Q po r€Rwninie ku czemu€W, co wydawa€Qo mu "si€T postaci€V ludzk€V skulon€V na ziemi, lecz by€Q to zawsze albo krzak, albo kamie€U. Wreszcie, tam gdzie krzy€Xowa€Qy si€T trzy€Wcie€Xki, zatrzyma€Q si€T. Wzeszed€Q ksi€T€Xyc. Jan Valjeanwyt€T€Xy€Q wzrok i ostatni raz zawo€Qa€Q: €Y Gerwazek!! Gerwazek! Gerwazek! G€Qos zgin€V€Q we mgle, nie wydawszy echa. Szepn€V€Q jeszcze: Gerwazek €Y ale cicho,niewyra€Џnie. By€Q to ostatni !wysi€Qek. Nogi ugi€T€Qy si€T pod nim nagle, jak gdyby niewidzialna jaka€W pot€Tga !przywali€Qa go ca€Qym ci€T€Xarem jego nieczystego sumienia; wyczerpany, pad€Q na wielki "kamie€U, r€Tkami chwyci€Q si€T za w€Qosy, ukry€Q twarz mi€Tdzy kolanami i zawo€Qa€Q: €Y Jestem n€Tdznikiem!! Wtedy rozdar€Qo mu si€T serce i zacz€V€Q p€Qaka€S. P€Qaka€Q po raz pierwszy od dziewi€Ttnastu lat. Kiedy Jan Valjean opuszcza€Q dom biskupa, jak widzieli€Wmy, uczucia jego niepodobne by€Qy do niczego, co do€Wwiadcza€Q dotej pory. Nie potrafi€Q zda€S sobie sprawy z tego, co si€T z "nim dzia€Qo. Czu€Q w sobie op€Rr, bunt przeciwko anielskiemu uczynkowi i €Qagodnym s€Qowom starca: €ЌObieca€Qe€W mi sta€S si€T uczciwym cz€Qowiekiem. Kupuj€Ttwoj€V dusz€T. Wydzieram j€V duchowi przewrotno€Wci i !oddaj€T Bogu €­. Brzmia€Qo mu to w uszach nieustannie. Tej pob€Qa€Xliwo€Wci niebia€Uskiej przeciwstawia€Q pych€T, kt€Rra jest w nas niby forteca z€Qa. Czu€Q niejasno, €Xe przebaczenie tego ksi€Tdza by€Qo najsilniejszym szturmem, najci€T€Xszym atakiem, jaki do tej fortecy przypuszczono, "czu€Q, €Xe je€Xeli zdo€Qa oprze€S si€T tej €Qaskawo€Wci, #zatwardzia€Qo€W€S z€Qa stanie si€T w nim ostateczna; €Xe je€Wli ust€Vpi, b€Tdzie musia€Q wyrzec si€T tej nienawi€Wci, kt€Rr€V czyny innych ludzi od tylu lat #nape€Qnia€Qy jego dusz€T i kt€Rr€V upodoba€Q sobie; €Xe tym razem trzeba zwyci€T€Xy€S lub podda€S "si€T i €Xe z€Qo€W€S, kt€Rra w nim !by€Qa, i dobro€S, kt€Rra by€Qa w tamtym cz€Qowieku, stan€T€Qy oto do walki, walki ogromnej i ostatecznej. !W€Wr€Rd tych przeb€Qysk€Rw szed€Q jak pijany. A kiedy szed€Q tak, z ob€Q€Vkanym spojrzeniem, czy"m€Rg€Q mie€S dok€Qadne poj€Tcie o tym, co wynikn€V€S dla€U mo€Xe zprzygody w Digne? Czy s€Qysza€Qtajemnicze szepty, kt€Rre w pewnych chwilach €Xycia przestrzegaj€V lub te€X niepokoj€V ducha? Czy m€Rwi€Q mu do ucha jaki€W g€Qos, €Xe min€T€Qa w€Qa€Wnie uroczysta godzina jego przeznaczenia, €Xe teraz nie ma ju€X dla niego po€Wredniej drogi, €Xe je€Xeli odt€Vd nie b€Tdzie najlepszym zludzi, to b€Tdzie najgorszym, €Xe musi teraz wznie€W€S si€T wy€Xej od biskupa lub te€X !spa€W€S ni€Xej od galernika; €Xe je€Xeli chce zosta€S dobrym, %musi sta€S si€T anio€Qem; €Xe je€Wli chce zosta€S z€Qym, musi sta€S si€T potworem? Tu po raz wt€Rry postawi€S V R€Q.tmpQзoч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПтїПgХїПBL€„ cжM  c9N"ˆœOЊ c€ЃP9"о cQ-C ciRZ87?Ь trzeba pytanie, kt€Rre raz ju€X zadawali€Wmy sobie, czy "przesun€V€Q mu si€T przez g€Qow€T cho€Sby cie€U tych prawd? Niew€Vtpliwie, nieszcz€T€Wcie, jake€Wmy to ju€X powiedzieli, "kszta€Qci inteligencj€T; w€Vtpliwejednak, czy Jan Valjean by€Q wstanie u€Wwiadomi€S sobie to wszystko. Je€Wli nawet nawiedzi€Qy go te my€Wli, to raczej przeczuwa€Q je niejasno, ni€X widzia€Q, i sprawi€Qy tyle tylko, €Xe powsta€Q w nim zam€Ttnie do zniesienia i prawie bolesny. U wyj€Wcia ze szpetotyi ciemno€Wci, kt€Rrym na imi€T galery, biskup zada€Q taki b€Rl jego duszy, jaki jasno€W€S zbyt €Xywa zada€Qaby oczom przywyk€Qym do mroku. "Przysz€Qe €Xycie, €Xycie mo€Xliwe a czyste i promienne, przenika€Qo go dreszczem i obaw€V. Naprawd€T nie wiedzia€Q ju€X, co si€T z nim dzieje. Jak sowa, kt€Rra ujrzy nag€Qy "wsch€Rd s€Qo€Uca, galernik zosta€Qol€Wniony i prawie o€Wlepiony przez cnot€T. To pewna, €Xe cho€S si€T nie domy€Wla€Q, sta€Q si€T innym cz€Qowiekiem; €Xe wszystko si€T w nim zmieni€Qo; €Xe nie m€Rg€Q ju€X wymaza€S ze swego €Xycia !s€Q€Rw biskupa i tego, €Xe go te s€Qowa poruszy€Qy. W takim stanie ducha spotka€Q Gerwazka i ukrad€Q mu dwa franki. Dlaczego? Niew€Vtpliwie !nie umia€Qby wyt€Qumaczy€S; by€Q €Xe to ostatni skutek i jakby ostateczny wysi€Qek my€Wli wyniesionych z wi€Tzienia, resztka rozp€Tdu, kt€Rry mu nadano, wynik tego, co w statyce nazywa si€T €Ќsi€Q€V nabyt€V €­? Zapewne, a mo€Xe i nie tyle nawet. Powiedzmy po !prostu: to nie on ukrad€Q, to nie!cz€Qowiek, lecz zwierz€T, kt€Rre z przyzwyczajenia, z instynktu, bezmy€Wlnie postawi€Qo nog€T na pieni€Vdzu, w€Rwczas gdy umys€Q bi€Q si€T z mn€Rstwem my€Wli nowych i natr€Ttnych. A kiedy zbudzi€Qa si€T €Wwiadomo€W€S i ujrza€Qa post€Tpek zwierza, Jan Valjean$cofn€V€Q si€T pe€Qen l€Tku i wyda€Q okrzyk przera€Xenia. Albowiem €Yniezwyk€Qe to zjawisko i mo€Xliwe jedynie w po€Qo€Xeniu, w jakim si€T znajdowa€Q €Y kradn€Vc "pieni€Vdze dziecku dopu€Wci€Q si€T!czynu, do kt€Rrego ju€X nie by€Q zdolny. Tak czy inaczej, ten ostatni z€Qy czyn wywar€Q wp€Qyw decyduj€Vcy: przebi€Q nagle chaos, kt€Rry powsta€Q w jego umy€Wle, i rozproszy€Q go, po jednej stronie k€Qad€Vc g€Tste ciemno€Wci, a po drugiej !€Wwiat€Qo, i dzia€Qaj€Vc na jego dusz€T tak, jak pewne czynniki chemiczne dzia€Qaj€V na m€Ttn€V mieszanin€T, osadzaj€Vc jeden pierwiastek, a klaruj€Vc drugi. W pierwszej chwili, bez namys€Qu, og€Quszony, jak cz€Qowiek szukaj€Vcy ocalenia, !stara€Q si€T odnale€Џ€S dziecko, aby odda€S mu pieni€Vdze, "p€R€Џniej, gdy zobaczy€Q, €Xe jestto daremne i niemo€Xliwe, zatrzyma€Q si€T zrozpaczony. Kiedy zawo€Qa€Q: €ЌJestem n€Tdznikiem! €­, ujrza€Q si€T takim, jakim by€Q, a do tego "stopnia sta€Q si€T ju€X od siebie samego oddzielony, €Xe sam sobie wyda€Q si€T tylko widziad€Qem, a przed nim jak gdyby sta€Q prawdziwy, z krwi iko€Wci, w bluzie, z t€Qumokiem pe€Qnym skradzionych rzeczy !na plecach, z twarz€V zaci€Tt€V iponur€V, z umys€Qem pe€Qnym obmierz€Qych zamierze€U, ohydny galernik Jan Valjean. Nadmiar nieszcz€T€Wcia, jak widzimy, uczyni€Q z niego w pewnej mierze wizjonera. Bo by€Qo to jak przywidzenie. Rzeczywi€Wcie widzia€Q przed sob€V tego Jana Valjean, t€T pos€Tpn€V posta€S. "Nieomal €Xe chcia€Q ju€X zapyta€S siebie, kim jest ten cz€Qowiek, kt€Rry tak wielk€V przej€V€Q go zgroz€V. M€Rzg jego prze€Xywa€Q jedn€V z tych chwil gwa€Qtownych a zarazem straszliwie spokojnych, kiedy zamy€Wlenie staje si€T tak g€Q€Tbokie, €Xe poch€Qania rzeczywisto€W€S. Cz€Qowiek nie dostrzega wtedy przedmiot€Rw, kt€Rre ma przed sob€V, a to, co istnieje tylko wjego umy€Wle, widzi zewn€Vtrz siebie. "Przygl€Vda€Q si€T wi€Tc sam sobie,oko w oko, i r€Rwnocze€Wnie, poprzez ten sen na jawie, widzia€Q w tajemniczych %g€Q€Tbiach jakie€W €Wwiat€Qo, kt€Rre zrazu wzi€V€Q za pochodni€T, !lecz przypatruj€Vc si€T uwa€Xniejtemu €Wwiat€Qu, kt€Rre si€T objawia€Qo jego sumieniu, !pozna€Q, €Xe mia€Qo ono kszta€Qt ludzkiej postaci i €Xe pochodni€V t€V by€Q biskup. €Аwiadomo€W€S jego ogl€Vda€Qa kolejno tych dwu ludzi, przed sob€V postawionych: biskupa i Jana Valjean. Tylko tamten m€Rg€Q tego zwyci€T€Xy€S. Sposobem dziwnym a w€Qa€Wciwym tego rodzaju z€Qudzeniom wyobra€Џni, im d€Qu€Xej trwa€Q w ekstatycznym rozmarzeniu, tym bardziej !biskup olbrzymia€Q i ja€Wnia€Q w jego oczach, tym bardziej Jan!Valjean mala€Q, gin€V€Q. W pewnej#chwili sta€Q si€T tylko cieniem. I "nagle znik€Q. I pozosta€Q jedynie biskup. Wype€Qnia€Q ca€Q€V dusz€T tego !n€Tdznika promienn€V jasno€Wci€V.Jan Valjean p€Qaka€Q d€Qugo. P€Qaka€Q gor€Vcymi €Qzami, szlochaj€Vc, s€Qabszy ni€X kobieta, bardziej wyl€Tkniony ni€X dziecko. Kiedy tak p€Qaka€Q, coraz bardziej rozwidnia€Qo si€T w jego umy€Wle, o€Wwieci€Qo go dziwne €Wwiat€Qo, €Wwiat€Qo zachwycaj€Vce i straszne zarazem. Minione €Xycie, pierwszy b€Q€Vd, d€Quga pokuta, zewn€Ttrzne zbydl€Tcenie, zatwardzia€Qo€W€S wewn€Ttrzna, wypuszczenie na wolno€W€S os€Qodzone tyloma planami zemsty, to, co si€T zdarzy€Qo u biskupa, i to, co ostatnio uczyni€Q, skradzenie dw€Rch frank€Rw dziecku, zbrodnia tymnikczemniejsza, tym potworniejsza, €Xe nast€Vpi€Qa po przebaczeniu biskupa, wszystko to wr€Rci€Qo do niego iwszystko to ujrza€Q jasno, leczw €Wwietle, kt€Rrego nigdy jeszcze dot€Vd nie widzia€Q. Spojrza€Q na swoje €Xycie i wyda€Qo mu si€T potworne; na swoj€V dusz€T i w€Qasna dusza wyda€Qa mu si€T straszna. A !jednak €Y to €Xycie i t€T dusz€T !o€Wwietli€Qo €Qagodne €Wwiat€Qo. Wyda€Qo mu si€T, €Xe ogl€Vda szatana w €Wwietle dnia rajskiego. Ile godzin tak p€Qaka€Q? Co p€R€Џniej uczyni€Q? Dok€Vd poszed€Q? Nie dowiedziano si€T nigdy. To jedno zdaje si€T pewne, €Xe tej samej nocy wo€Џnica dyli€Xansu kursuj€Vcegow€Rwczas mi€Tdzy Grenobl€V i Digne, mijaj€Vc o trzeciej z rana plac katedralny, widzia€Q cz€Qowieka kl€Tcz€Vcego na bruku i modl€Vcego si€T w ciemno€Wci przed drzwiami biskupa Benvenuto. Rozdzia€Q trzeci W ROKU 1817 Rok 1817 Rok 1817 by€Q tym rokiem, kt€Rry Ludwik XVIII z pewn€V !kr€Rlewsk€V zuchwa€Qo€Wci€V, nie pozbawion€V dumy, nazywa€Q dwudziestym drugim latem swego panowania. Wszystkie sklepy fryzjerskie, w nadziei na powr€Rt pudru i €Ќkr€Rlewskiego ptaka €­, #upstrzy€Qy si€T w lilie burbo€Uskiena b€Q€Tkitnym polu. By€Qy to czasy niewinne, kiedy hrabia Lynch, jako kolator parafii Saint-Germaindes-Pres, siada€Q co niedziela w ko€Wciele na €Qawce kolatorskiej, w mundurze para Francji, z czerwon€V wst€Tg€V, d€Qugim nosem i tym majestatycznym profilem, w€Qa€Wciwym cz€Qowiekowi, co dokona€Q €Wwietnego czynu. €Аwietny czynpana Lyncha by€Q taki: w roku 1814 dnia 12 marca, b€Td€Vc merem Bordeaux, podda€Q miasto ksi€Tciu d€ВAngouleme cokolwiek za wcze€Wnie. Dzi€Tki temu zosta€Q parem. W r. 1817 moda ubra€Qa ch€Qopc€Rw od lat czterech do sze€Wciu w ogromne czapki safianowe z nausznikami, bardzo podobne do eskimoskich ko€Qpak€Rw. Armia francuska przybra€Qa si€T bia€Qo, na wz€Rr austriackiej; "pu€Qki nazywa€Qy si€T legionami i zamiast liczby nosi€Qy nazwy departament€Rw. Napoleon siedzia€Q na Wyspie €Аwi€Ttej Heleny, a poniewa€X Anglia odm€Rwi€Qa mu zielonego sukna, kaza€Q przenicowa€S stare mundury. Akademia Francuska og€Qosi€Qa konkurs na temat: €ЌO $szcz€T€Wciu, kt€Rre daj€V studia €­."Instytut wykre€Wli€Q ze swej listyakademika Napoleona Bonaparte. Na rozkaz kr€Rlewskipowsta€Qa w Angouleme szko€Qa marynarki, gdy bowiem ksi€V€X€T d€ВAngouleme by€Q wielkim admira€Qem, rzecz oczywista, €Xe i miasto Angouleme mia€Qo prawo do mianowania si€T portem morskim, poniewa€X inaczej zachwia€Qyby si€T zasady monarchizmu. Na radzieministr€Rw roztrz€Vsano kwesti€T, czy mo€Xna pozwala€S na to, €Xeby na afiszach cyrku Franconiego by€Qy wizerunki skoczk€Rw, przed kt€Rrymi gromadzi€Qa si€T gawied€Џ uliczna. W zaprzedanych dziennikach redaktorzy-nierz€Vdnicy l€Xyli wygna€Uc€Rw z r. 1815. David niemia€Q ju€X talentu, Arnault dowcipu, Camot €Yprawo€Wci, Soult ju€X nie wygra€Q €Xadnej bitwy; prawda, €Xe i Napoleon nie mia€Q ju€X w€Rwczas geniuszu. Jedni m€Rwili &€Ќkr€Rlob€Rjcy €­, inni €Ќg€Qosuj€Vcy $€­; jedni €Ќnieprzyjaciele €­, inni #€Ќalianci €­; jedni €ЌNapoleon €­, inni €ЌBonaparte €­ €Y i wyra€Xenia te dzieli€Qy dw€Rch "ludzi g€Q€Tbiej ni€X przepa€Wcie. Ka€Xdy rozs€Vdny wyznawa€Q, €Xe Ludwik XVIII, nazwany €Ќnie€Wmiertelnym autorem Konstytucji €­, na zawsze zamkn€V€Q er€T rewolucyj. Na tarasie Nowego Mostu wyryto wyraz Redi vivus na piedestale, na kt€Rrym mia€Q stan€V€S pos€Vg Henryka IV. Kontrwywiad zamkowy denuncjowa€Q jej kr€Rlewskiej !wysoko€Wci, bratowej kr€Rla, €Xe w sklepach wystawiano wizerunki ksi€Tcia Orlea€Uskiego, kt€Rry lepiej wygl€Vda€Q w mundurze pu€Qkownika huzar€Rw ni€X ksi€V€X€T de Berry w mundurze pu€Qkownika dragon€Rw; powa€Xne uchybienie! Miasto Pary€X w€Qasnym kosztem oz€Qoci€Qo kopu€Q€T Inwalid€Rw. Saint-Simon, nieznany, budowa€Q sw€V szczytn€V utopi€T.W Akademii Nauk by€Q s€Qawny Fourier, o kt€Rrym zapomnia€Qa potomno€W€S, nie wiemy ju€X, na jakim poddaszu ukrywa€Q si€T inny Fourier, o kt€Rrym wspomn€V przysz€Qe wieki. Zaczyna€Q si€T lord Byron; przypisek do wiersza Millevoyezapoznawa€Q z nim Francj€T "tymi s€Qowy: Niejaki lord Baron...!Ksi€Vdz Caron m€Rwi€Q z wielkimi pochwa€Qami na wielkim zebraniu seminarzyst€Rw w zau€Qku fejlantynek o nieznanym ksi€Tdzu Felicjanie Robercie, kt€Rry p€R€Џniej !zas€Qyn€V€Q jako Lamennais. Co€W dymi€Vcego i pluskaj€Vcego po Sekwanie jak pies, kt€Rry p€Qywa, przesuwa€Qo si€T pod oknami Tuileri€Rw od mostu Kr€Rlewskiego do mostu LudwikaXV i z powrotem; by€Qa to maszynka do niczego niezdatna, rodzaj zabawki, pomys€Q jakiego€W fantasty, utopia statek parowy. Pary€Xanie oboj€Ttnie patrzyli na t€T rzecz nieu€Xyteczn€V. Oto macie bez€Qadny szkic tych spraw, kt€Rre si€T jeszcze pami€Tta z roku 1817, dzi€W zapomnianego. Historia odrzuca te drobiazgi i nie !mo€Xe czyni€S i naczej; zala€Qabyj€V niesko€Uczono€W€S. Jednak szczeg€R€Qy te, kt€Rre nies€Qusznie zw€V ma€Qymi €Ynie ma ma€Qych fakt€Rw w historii "ludzko€Wci, nie ma w ro€Wlinno€Wcima€Qych listk€Rw €Y s€V u€Xyteczne. Z fizjonomii lat tworzy si€T oblicze wiek€Rw. W tym to w€Qa€Wnie roku 1817 czterej m€Qodzi pary€Xanie #zdobyli si€T na €Ќdobry kawa€Q €­. Podw€Rjny kwartet Pary€Xanie ci pochodzili: jeden z Tuluzy, drugi z Limoges, trzeci z Cahors, czwarty z Montauban; ale byli studentami, a student to "pary€Xanin; uczy€S si€T w Pary€Xu !€Yto tyle samo co si€T w Pary€Xu urodzi€S. Czterej ci m€Qodzie€Ucy nie odznaczali si€T niczym; pe€Qno takich wsz€Tdzie; cztery pr€Rbkipierwszego lepszego przechodnia; ani dobrzy, ani €Џli, ani wykszta€Qceni, ani nieucy, ani geniusze, ani g€Qupcy: pi€Tkni tym urokiem kwietniowym, kt€Rremu na imi€T:dwadzie€Wcia lat. Rzek€Qby€W po prostu: czterech jakich€W tam Oskar€Rw; bo w owym czasie Artur€Rw jeszcze "nie by€Qo. Pal dla niego kadzid€QaArabii €Y wo€Qa€Qa popularna pie€W€U. €YOskar idzie, Oskar! Ujrz€T wi€Tc Oskara! Poezja Osjana by€Qa w modzie; elegancja by€Qa skandynawska ikaledo€Uska, czysty rodzaj angielski przewa€Xy€Q dopiero !p€R€Џniej, a pierwszy z Artur€Rw,Wellington, zaledwie w€Rwczas wygra€Q bitw€T pod Waterloo. Oskarowie ci nazywali si€T: jeden, Feliks Tholomyes z Tuluzy; drugi, Listolier z Cahors; trzeci, Fameuil z Limoges; ostatni, Blachevelle z Montauban. Ka€Xdy mia€Q naturalnie kochank€T! Blachevelle kocha€Q Favourite, nazywan€V tak, bo je€Џdzi€Qa do %Anglii; Listolier uwielbia€Q Dali€T, kt€Rra za imi€T wzi€T€Qa sobie nazw€T kwiatu; Fameuil ub€Rstwia€Q Zefin€T, co by€Qo skr€Rtem J€Rzefiny; Tholomyes mia€Q Fantyn€T, zwan€V z€Qotow€Qos€V z powodu pi€Tknychw€Qos€Rw barwy s€Qo€Uca. Favourite, Dalia, Zefina i Fantyna by€Qy to cztery prze€Wliczne dziewczyny, €Wwie€Xe, promienne, po trosze jeszcze robotnice, bo nie ca€Qkiem zarzuci€Qy ig€Qy, ju€X zaprz€Vtni€Tte mi€Qostkami, ale jeszcze z reszt€V pogody, jak€Vdaje praca, na twarzy, a w duszy z tym kwiatem uczciwo€Wci, kt€Rry w kobiecie zawsze przetrwa pierwszy upadek. Jedn€V z nich nazywano ma€Q€V, gdy€X by€Qa !najm€Qodsza, inn€V star€V; stara !mia€Qa dwadzie€Wcia trzy lata. Bynic tu nie ukrywa€S, trzy pierwsze mia€Qy wi€Tksze do€Wwiadczenie, by€Qy bardziej lekkomy€Wlne i bardziej przyzwyczajone do zgie€Qku !€Xycia ni€X z€Qotow€Qosa Fantyna,kt€Rra prze€Xywa€Qa w€Qa€Wnie swoje pierwsze z€Qudzenie. Poniewa€X m€Qodzi ludzie byli kolegami, wi€Tc dziewcz€Tta $przyja€Џni€Qy si€T. Takie mi€Qostki zawsze s€V po€Q€Vczone z takimiprzyja€Џniami. !Cnota i filozofia to dwie r€R€Xnesprawy; najlepszym dowodem, €Xe Favourite, Zefina i Dalia, mimo swych wolnych !zwi€Vzk€Rw, by€Qy filozofkami, a Fantyna dziewczyn€V cnotliw€V. €ЌCnotliw€V €Y powie kto. €YA Tholomyes? €­€YSalomon #odpowiedzia€Qby, €Xe mi€Qo€W€S jestcz€Vstk€V m€Vdro€Wci. My odpowiemy tylko, €Xe mi€Qo€W€S Fantyny by€Qa mi€Qo€Wci€V pierwsz€V, jedyn€V i wiern€V. Jej jednej z czterech dziewcz€Vt jeden tylko m€T€Xczyzna m€Rwi€Q po imieniu. Fantyna by€Qa jedn€V z tych istot, kt€Rre €Xeby tak rzec, rozkwitaj€V gdzie€W w€Wr€Rd g€Q€Tbin ludu. Wyszed€Qszy z nieprzeniknionych g€Tstwin spo€Qecznej nocy, mia€Qa na czole znami€T tajemnicy i !bezimienno€Wci. Urodzi€Qa si€T w Montreuil-sur-mer. Z jakich rodzic€Rw? Kt€R€X to wiedzie€S mo€Xe? Nikt nie zna€Q jej ojca ani matki. Nazywa€Qa si€T Fantyna. Dlaczego Fantyna? !Nikt nie s€Qysza€Q, by zawo€Qano na ni€V innym imieniem. Urodzi€Qa si€T za Dyrektoriatu. Nie mia€Qa nazwiska, bo nie mia€Qa rodziny; nie mia€Qa imienia chrzestnego, bo nie by€Qo tam ko€Wcio€Qa. Nazywa€Qa si€T tak, jak j€V nazwa€Q pierwszy przechodzie€U, co spotka€Q male€Ustwo boso id€Vce po ulicy.#Imi€T spad€Qo na ni€V, jak spada€Q na jej czo€Qo deszcz z chmurnego nieba. Nazywano j€Vma€Q€V Fantyna. Nikt nie !wiedzia€Q o niej nic wi€Tcej. Tak!si€T zjawi€Qa w €Xyciu ta ludzka istota. Maj€Vc lat dziesi€T€S, Fantyna #opu€Wci€Qa miasto i naj€Tta si€T do!s€Qu€Xby u ch€Qop€Rw w okolicy. Wpi€Ttnastym roku przyjecha€Qa !do Pary€Xa €Ќszuka€S szcz€T€Wcia €­. Fantyna by€Qa pi€Tkna i pozosta€Qa czysta, jak mog€Qa najd€Qu€Xej. By€Qa to €Wliczna blondynka z pi€Tknymi z€Tbami. !Mia€Qa w posagu z€Qoto i per€Qy; "ale jej z€Qoto by€Qo na g€Qowie, ajej per€Qy w ustach. #Pracowa€Qa, aby €Xy€S, p€R€Џniej €Y r€Rwnie€X aby €Xy€S, bo i serce bywa g€Qodne €Y pokocha€Qa. Pokocha€Qa Tholomyesa. Dla niego mi€Qostka, dla niej nami€Ttno€W€S. Ulice dzielnicy €Qaci€Uskiej, rojne i gwarne od student€Rw i gryzetek, ogl€Vda€Qy pocz€Vtek tego snu. W labiryncie na wzg€Rrzu Panteonu, gdzie tyle przyg€Rd zaczyna si€T i ko€Uczy, Fantynad€Qugo ucieka€Qa Tholomyesowi, tak jednak, €Xeby go spotyka€S ci€Vgle. Pewien spos€Rb unikaniapodobny jest do szukania. S€Qowem, odby€Qa si€T sielanka. !Blachevelle, Listolier i Fameuil trzymali si€T zawsze razem, a g€Qow€V paczki by€Q Tholomyes. Mia€Q dowcip za wszystkich. Tholomyes by€Q doskona€Qym typem €Ќwiecznego studenta €­,by€Q bogaty; mia€Q cztery tysi€Vce frank€Rw renty. Cztery tysi€Vce frank€Rw renty €Y to wielki skandal na Wzg€Rrzu €Аwi€Ttej Genowefy. Tholomyes by€Q trzydziestoletnim hulak€V, dobrze ju€X zniszczonym. Twarzmia€Q w bruzdach, brakowa€Qo mu kilku z€Tb€Rw; €Qysia€Q, a o g€Qowie swojej sam mawia€Q bez smutku: czaszka w trzydziestym roku, kolano w czterdziestym. S€Qabo trawi€Q i jedno oko zawsze mia€Q za€Qzawione. Ale im bardziej gas€Qa m€Qodo€W€S, tym ja€Wniej €Wwieci€Qa jego weso€Qo€W€S, koncepty zast€Vpi€Qy mu z€Tby, zamiast w€Qos€Rw mia€Q uciechy, ironi€T zamiast zdrowia, a p€Qacz€Vce oko €Wmia€Qo si€T nieustannie. By€Q sterany, lecz kwit€Q. M€Qodo€W€S, uciekaj€Vc przedwcze€Wnie, przeprowadza€Qa odwr€Rt w porz€Vdku, parskaj€Vc €Wmiechem, strzelaj€Vc ognistymi salwami. Napisa€Q sztuk€T, kt€Rr€V w teatrze €ЌWodewil €­odrzucono. Czasami uk€Qada€Q wierszyki. Pr€Rcz tego pow€Vtpiewa€Q wynio€Wle o wszystkim; w !oczach s€Qabych wielka to si€Qa. A wi€Tc, €Xe by€Q ironiczny i €Qysy, przewodzi€Q swym kolegom. Iron to s€Qowo angielskie, a znaczy ono €Ќ€Xelazo €­. Czy€Xby st€Vd V R€Q.tmpQзoч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПSpп c TO џ cnUN’ cбVр!t c4WT,o c—XУ6ШSњpochodzi€Qa ironia? Pewnego dnia Tholomyes wzi€V€Qna bok trzech koleg€Rw, przybra€Q stosown€V poz€T i rzek€Q tonem wyroczni: €YBlisko od roku Fantyna, Dalia,Zefina i Favourite upominaj€V si€T o niespodziank€T. !Obiecali€Wmy im j€V uroczy€Wcie. Ci€Vgle o niej m€Rwi€V, a osobliwie mnie. Jak te staruszki w Neapolu, co wo€Qaj€V do €Ww. Januarego: !Faccia gialluta, fa o miracolo ! $z€X€R€Qk€Qe lica, uczy€Ucie cud! €Y tak nasze bogdanki wo€Qaj€V nieustannie: €ЌTholomyes, kiedy€X urodzisz swoj€V niespodziank€T? €­ A jednocze€Wnie €Y listy od rodzic€Rw. Z obu stron pi€Qa. Zdaje mi si€T, €Xe nadesz€Qa chwila. Pogadajmy. Tu Tholomyes zni€Xy€Q g€Qos i tajemniczo wyszepta€Q co€W tak weso€Qego, €Xe naraz czworo ust parskn€T€Qo wielkim i entuzjastycznym €Wmiechem, a !Blachevelle zawo€Qa€Q: €Y Oto mi my€Wl!! "A €Xe w€Qa€Wnie znalaz€Qa si€T na ich drodze jaka€W zadymiona !kawiarnia, weszli i dalszy ci€Vg narady zgin€V€Q w mroku wn€Ttrza. Z mrok€Rw tych wynik€Qa ol€Wniewaj€Vca wycieczka podmiejska, na kt€Rr€V czterech!m€Qodzie€Uc€Rw zaprosi€Qo cztery dziewczyny w nast€Tpn€V niedziel€T. W cztery pary Trudno jest dzi€W wyobrazi€S sobie, czym by€Qy te wiejskie zabawy student€Rw i gryzetek przed czterdziestu pi€Tciu laty.Pary€X inne ma ju€X okolice; wygl€Vd tego, co nazwa€S by mo€Xna €Xyciem podparyskim, ca€Qkowicie odmieni€Q si€T w "ci€Vgu p€R€Q wieku; gdzie kuka€Qa kuku€Qka, dzi€W hucz€V wagony; gdzie by€Q prom, dzi€W jest parostatek. Pary€X 1862 roku tomiasto, kt€Rrego przedmie€Wciemjest cala Francja. Cztery pary sumiennie !dope€Qni€Qy wszelkich mo€Xliwych w€Rwczas szale€Ustw wiejskich. Zaczyna€Qy si€T wakacje, dzie€U by€Q letni, ciep€Qy, pogodny. W wili€T tego dnia Favourite, jedyna, kt€Rra umia€Qa pisa€S, napisa€Qa do Tholomyesa w imieniu wszystkich czterech: €ЌKto rano wstaje, temu Pan "B€Rg daje €­. Dlatego te€X wstali ju€X o pi€Vtej. Pojechali do Saint-Cloud koczem, obejrzeli wyschni€Tty wodotrysk, wo€Qaj€Vc z podziwem: To musi by€S pi€Tkne, kiedy napuszcz€V wody! €Y€Аniadanie jedli pod Czarn€V G€Qow€V; gonili do pier€Wcienia pod drzewami sadzonymi w szachownic€T przywielkim basenie, wchodzili na latarni€T Diogenesa, grali w rulet€T na sewrskim mo€Wcie o makaroniki, zbierali kwiaty w Puteaux, kupili fujarki w !Neuilly, wsz€Tdzie jedli ciastka !z jab€Qkami i byli najzupe€Qniej szcz€T€Wliwi. Po €Wniadaniu cztery pary posz€Qy obejrze€S w tak zwanej kwaterze kr€Rlewskiej ro€Wlin€T €Wwie€Xo sprowadzon€V z Indii, kt€Rrej nazwa wymkn€T€Qa si€T z naszej pami€Tci; w owym czasie€Wci€Vga€Qa ona wszystkich mieszka€Uc€Rw Pary€Xa do Saint-Cloud; by€Q to krzew dziwaczny i €Wliczny: na wysokiej €Qodydze wyrasta€Qo mn€Rstwo ga€Q€Vzek cienkich jak nici, spl€Vtanych, bezlistnych apokrytych milionami ma€Qych bia€Qych kwiatk€Rw: krzew ten przypomina€Q w€Qosy osypane kwieciem. Otacza€Q go zawsze t€Qum podziwiaj€Vcych. Obejrzawszy drzewko, Tholomyes zawo€Qa€Q: €YFunduj€T os€Qy! Wytargowa€Q si€T z o€Wlarzem, po czym wr€Rcili przez Vanves i Issy. Po przeja€Xd€Xce na os€Qach !nowa przyjemno€W€S; przep€Qyn€Tli Sekwan€T w cz€R€Qnie, a z Passy piechot€V doszli do rogatek "ko€Qo Etoile. Byli na nogach ju€X od pi€Vtej rano, ale €Ќw niedziel€T nie ma zm€Tczenia €Y "m€Rwi€Qa Favourite €Y w niedziel€Tzm€Tczenie nie pracuje €­. Oko€Qo trzeciej popo€Qudniu cztery pary, upojone !szcz€T€Wciem, zbiega€Qy z ruskichg€Rr, dziwacznej budowli wznosz€Vcej si€T w€Rwczas na wzg€Rrzach Beaujon, a kt€Rrej w€T€Xowate linie widnia€Qy z daleka nad drzewami P€Rl Elizejskich. Co pewien czas Favourite wo€Qa€Qa: €Y A niespodzianka?? €Ћ€Vdam niespodzianki! "€Y Cierpliwo€Wci €Y odpowiedzia€Q Tholomyes. Wybawiwszy si€T do syta na ruskich g€Rrach, pomy€Wlano o obiedzie i promienna €Rsemka, nareszcie zm€Tczona nieco, wst€Vpi€Qa do gospody Bombardy, filii, za€Qo€Xonej na Polach Elizejskich przez s€Qynnego restauratora Bombard€T. kt€Rrego szyld !widnia€Q w€Rwczas na ulicy Rivoliko€Qo pasa€Xu Delorme. Izba wielka, ale brzydka, z !alkierzem i €Q€R€Xkiem w g€Q€Tbi (zwa€Xywszy na zape€Qnienie !gospody w niedziel€T, nie robi€Qo!si€T ceremonii); dwa okna. sk€Vd mo€Xna by€Qo patrze€S przez klony na bulwar i na rzek€T: wspania€Qe sierpniowe s€Qo€Uce zagl€Vdaj€Vce przez szyby; dwa sto€Qy: na jednym stole triumfalny stos bukiet€Rw pomieszanych z m€Tskimi i damskimi kapeluszami, przy drugim stole cztery pary dooko€Qa weso€Qej obfito€Wci "p€R€Qmisk€Rw, talerzy, szklanek i butelek, dzbanki z piwem mi€Tdzy flaszkami wina; !niewiele l€Vdu na stole, troch€T nie€Qadu pod sto€Qem. Oto gdzie dosz€Qa o wp€R€Q do pi€Vtej po po€Qudniu sielanka rozpocz€Tta o pi€Vtej rano. S€Qo€Uce zachodzi€Qo, apetyt nasyca€Q si€T. #Pola Elizejskie, pe€Qne s€Qo€Uca i !t€Qumu, by€Qy tylko €Wwiat€Qem i py€Qem, dwiema rzeczami, z kt€Rrych sk€Qada si€T s€Qawa. Konie z Marly i te r€X€Vce marmury, wspina€Qy si€T w z€Qotym ob€Qoku. Przeje€Xd€Xa€Qy karety. Szwadron€Wwietnej gwardii przybocznej z tr€Tbaczem na przedzie &wy€Qoni€Q si€T z alei Neuilly; bia€Qa !chor€Vgiew, por€R€Xowia€Qa lekko w blasku zachodz€Vcego s€Qo€Uca, powiewa€Qa na kopule Tuileri€Rw. Plac Zgody, kt€Rry w€Rwczas znowu sta€Q si€T placem Ludwika XV, pe€Qen by€Q zadowolonych spaceruj€Vcych ludzi. Gdzieniegdzie, w€Wr€Rd przechodni€Rw, co stawiali i klaskali, dziewczynki, wzi€Vwszy si€T za r€Tce, "ta€Uczy€Qy w ko€Qo €Wpiewaj€Vc na !starofrancusk€V melodi€T pie€W€U !burbo€Usk€V, s€Qynn€V w€Rwczas, awymierzon€V przeciwko Stu Dniom, w kt€Rrej powraca€Q refren: Powr€R€Scie nam naszego ojca z Gandawy, Powr€R€Scie nam naszego ojca. €Аwi€Vtecznie wystrojeni mieszka€Ucy przedmie€Wcia gonili$do pier€Wcienia lub kr€Tcili si€T nadrewnianych konikach karuzeli;!inni pili; czeladnicy drukarscy, w papierowych czapkach, $€Wmiali si€T ha€Qa€Wliwie. Wszystko by€Qo weso€Qe, radosne. By€Q to czas niew€Vtpliwego pokoju i doskona€Qego samopoczucia monarchii; by€Qa to epoka, kiedy tajny raport prefekta policji Angles o przedmie€WciachPary€Xa, zdany kr€Rlowi, ko€Uczy€Q si€T tymi s€Qowy: €ЌWszystko dobrze zwa€Xywszy,!najja€Wniejszy panie, nie ma si€Tczego obawia€S tych ludzi. S€V beztroscy i oboj€Ttni jak koty. Posp€Rlstwo prowincjonalne jestruchliwe, paryskie bynajmniej. Wszyscy drobni, cherlawi. Najja€Wniejszy panie, dw€Rch razem zesztukowa€S by trzeba,€Xeby zrobi€S jednego z twoich grenadier€Rw. Ze strony sto€Qecznego mot€Qochu niczego!obawia€S si€T nie nale€Xy. Godne jest uwagi, €Xe wzrost tej !ludno€Wci zmala€Q jeszcze od lat $pi€T€Sdziesi€Tciu; lud przedmie€W€S Pary€Xa jest drobniejszy, ni€X by€Q przed rewolucj€V. Nie jest on niebezpieczny. S€Qowem €Y topoczciwa ho€Qota €­. !€Ћeby kot m€Rg€Q si€T zmieni€S w lwa €Yto si€T prefektom policji nigdy nie wyda mo€Xliwe, a jednak tak bywa i to jest w€Qa€Wnie cud ludu paryskiego. Zreszt€V €Rw kot, tak pogardzony przez hrabiego Angles, by€Q czczony w staro€Xytnych republikach; by€Q w ich oczach symbolem wolno€Wci i niby r€Rwnowa€Xnik bezskrzyd€Qej Ateny w Pireusie,na placu publicznym w Koryncie sta€Q kolosalny pos€Vg kota ze spi€Xu. Naiwna policja Restauracji widzia€Qa lud paryski w kszta€Qcie niezbyt !pi€Tknym. Nie jest to zgo€Qa, jakby przypu€Wci€S mo€Xna, €Ќpoczciwa ho€Qota €­. Pary€Xanin jest tym w€Wr€Rd Francuz€Rw, czym ate€Uczyk "jest w€Wr€Rd Grek€Rw; nikt lepiej !od niego nie €Wpi, nikt nie jest szczerzej od niego p€Qochy i !leniwy, nikt pr€Tdzej, na poz€Rr,nie zapomina, lecz nie wolno temu zbytnio ufa€S: potrafi by€Sbardzo nonszalancki, kiedy jednak zobaczy przed sob€V !s€Qaw€T, got€Rw jest na wszelkie szale€Ustwo. Daj mu lanc€T, dokona 10 Sierpnia; daj mu karabin, wygra bitw€T pod Austerlitz. On jest punktem oparcia Napoleona i €Џr€Rd€Qem pot€Tgi Dantona. Ojczyzna w niebezpiecze€Ustwie? €Y zaci€Vgasi€T. Wolno€W€S zagro€Xona? €Ystawia barykady. Biada wrogom! Epickie s€V jego pe€Qne gniewu w€Qosy, bluza jego drapuje si€T w chlamid€T! Strze€Xcie si€T! Z pierwszej lepszej ulicy Gr€Бn€Бtat uczyni wid€Qy kaudy€Uskie. Gdy wybije godzina, ten mieszkaniec !przedmie€Wcia uro€Wnie, ten cherlak d€Џwignie si€T i spojrzy ci strasznie w oczy, i jego oddech stanie si€T burz€V, i z #tej w€Vt€Qej piersi wydob€Td€V si€T wichry zdolne zmieni€S kszta€QtyAlp. Dzi€Tki mieszka€Ucowi paryskiego przedmie€Wcia rewolucja, zmieszana z armi€V, zdobywa Europ€T. €Аpiewa, w tym jego uciecha. Dajcie mu !pie€W€U na miar€T jego natury, a ujrzycie! Dop€Rki nuci tylko Karmaniol€T , obala tylko Ludwika XVI €Ylecz niech za€Wpiewa Marsyliank€T, a wyzwoli €Wwiat. Napisawszy te uwagi na marginesie raportu Anglesa, powracamy do naszych czterech par. !Jake€Wmy powiedzieli, obiad si€T ko€Uczy€Q. €Аmier€S konia €Y U Edona lepsza kuchnia ni€X uBombardy €Y zawo€Qa€Qa Zefina. €YWol€T Bombard€T ni€X Edona €Y o€Wwiadczy€Q Blachevelle. €YU niego przepych wi€Tkszy, prawdziwie azjatycki. Przypatrz si€T sali na dole. Na €Wcianach s€V lustra. !€Y Ja wol€T dobre lody na talerzuod luster na €Wcianach €Y powiedzia€Qa Favourite. Blachevelle nalega€Q: €YSp€Rjrz na no€Xe. U Bombardy r€Vczki s€V srebrne, a u Edona ko€Wciane. Przecie€X srebro cenniejsze jest od ko€Wci. €Y Tylko nie dla tych, kt€Rrzy maj€V srebrn€V szcz€Tk€T €Y zauwa€Xy€Q Tholomyes. "Patrzy€Q w tej chwili na kopu€Q€T Inwalid€Rw, widoczn€V z okien Bombardy. Umilkli na chwil€T. !€Y Tholomyes €Y zawo€Qa€Q Fameuil €YListolier i ja prowadzili€Wmy sp€Rr. €Y Dobra rzecz sp€Rr €Y odpowiedzia€Q Tholomyes €Y k€Q€Rtnia jeszcze lepsza. €Y Rozprawiali€Wmy o filozofii. €Y Pi€Tknie. €Y Kogo wolisz, Kartezjusza czy Spinoz€T? €Y Wol€T D€Бsaugiersa €Yrzek€Q Tholomyes. Po wydaniu tego wyroku wychyli€Q kieliszek i doda€Q: €YZgadzam si€T €Xy€S. Nie wszystko si€T sko€Uczy€Qo na ziemi, skoro mo€Xna jeszcze bredzi€S od rzeczy. Sk€Qadam za to dzi€Tki bogom "nie€Wmiertelnym. Cz€Qowiek €Q€Xe, ale si€T €Wmieje. Twierdzi, ale w€Vtpi. Z sylogizmu wytryskuje niespodzianka. To pi€Tkne. S€V jeszcze na tym padole "€Wmiertelni, co umiej€V otwiera€S i zamyka€S puszk€T niespodzianych paradoks€Rw. To, co w tej chwili pijecie tak spokojnie, moje panie, to winoMadera, moszcz wyci€Wni€Tty w Coural das Freiras, kt€Rre wznosi si€T trzysta siedemna€Wcie s€V€Xni nad poziommorza. Baczno€W€S w piciu. !Trzysta siedemna€Wcie s€V€Xni. A pan Bombarda, dostojny restaurator, daje wam trzysta siedemna€Wcie s€V€Xni za cztery franki i pi€T€Sdziesi€Vt centym€Rw. Tholomyes, raz zacz€Vwszy, niesko€Uczy€Qby tak €Qatwo, gdyby w tej w€Qa€Wnie chwili na #bulwarze nie pad€Q ko€U. I w€Rz, i m€Rwca zatrzymali si€T od razu. By€Qa to klacz z Beauce, stara,chuda i warta ju€X tylko rakarza, a ci€Vgn€T€Qa ci€T€Xki w€Rz. Przed domem Bombardy zm€Tczona i nadmiernie obci€V€Xona szkapa stan€T€Qa i nie chcia€Qa ruszy€S. Wydarzenieto zgromadzi€Qo t€Qum ciekawych. Wo€Џnica, kln€Vc ze z€Qo€Wci, ledwie zd€V€Xy€Q z odpowiedni€V wyrazisto€Wci€V wym€Rwi€S sakramentalne s€Qowo €Ќcholera €­, podkre€Wlone bezlitosnym uderzeniem bata, !gdy biedna koby€Qa pad€Qa i ju€X si€T nie podnios€Qa wi€Tcej. Na krzyk przechodni€Rw weseli s€Quchacze Tholomyesa odwr€Rcili g€Qowy, a Tholomyes skorzysta€Q z tego, aby przem€Rwienie swe zako€Uczy€S strof€V pe€Qn€V melancholii: €Ћy€Qa tu, gdzie karocom ten sam los wypada. Kt€Rry i bryczki zabiera. Gniada €Xy€Qa na €Wwiecie. Ile €Xyje gniada? Tyle, ile trwa s€Qowo: cholera. €Y Biedny ko€U, westchn€T€Qa Fantyna. A Dalia zawo€Qa€Qa: €YPatrzajcie! Fantyna zaraz "zacznie €Xa€Qowa€S koni. Zrobi€Qa si€T taka g€Qupia, €Xe trudno z ni€V wytrzyma€S. W tej chwili Favourite, z€Qo€Xywszy r€Tce i w ty€Q "przechylaj€Vc g€Qow€T, spojrza€Qa wyzywaj€Vco na Tholomyesa i zapyta€Qa: €Y A niespodzianka?? "€YAno w€Qa€Wnie. Chwila nadesz€Qa €Yodpowiedzia€Q Tholomyes. Panowie, wybi€Qa godzina zadziwienia naszych dam. Pi€Tkne panie, zaczekajcie na nas momencik! €Y Zaczniemy od poca€Qunku €Y rzek€Q Blachevelle. !€Y W czo€Qo €Y doda€Q Tholomyes. Ka€Xdy powa€Xnie z€Qo€Xy€Q poca€Qunek na czole swej kochanki, potem jeden za drugim, wszyscy czterej, odeszli ku drzwiom, k€Qad€Vc na ustach palec. Kiedy tak wychodzili, Favourite klasn€T€Qa w d€Qonie. €Y To ju€X jest zabawne €Y rzek€Qa. "€Y Wracajcie pr€Tdko €Y szepn€T€QaFantyna: €Y Czekamy. Weso€Qy koniec rado€Wci Dziewcz€Tta zosta€Qy same; stan€T€Qy w oknach po dwie i opar€Qszy si€T €Qokciami o framug€T, gwarzy€Qy ze sob€V, wychylaj€Vc si€T na zewn€Vtrz. Widzia€Qy, jak m€Qodzi ludzie wychodzili z gospody Bombardy, trzymaj€Vc si€T pod $r€Tce; odwr€Rcili si€T, skin€Tli im "€Wmiej€Vc si€T i znikli w kurzu i t€Qoku niedzielnym, kt€Rrym #zape€Qniaj€V si€T co tydzie€U Pola Elizejskie. #€Y Wracajcie pr€Tdko!! €Y wo€Qa€Qa Fantyna. €Y Co oni nam przynios€V?? €Y zapyta€Qa Zefina. €Y Na pewno co€W €Qadnego €Y rzek€Qa Dalia. !€Y Ja €Y wtr€Vci€Qa Favourite €Y chcia€Qabym, €Xeby to by€Qo ze z€Qota. Wkr€Rtce ruch nadrzeczny, "kt€Rry widzia€Qy poprzez ga€Q€Tzie"wielkich drzew, zaj€V€Q ca€Q€V ichuwag€T. O tej godzinie odje€Xd€Xa€Qy karetki, pocztowe i dyli€Xanse. Prawie wszystkie wozy pocztowe z po€Qudnia i zachodu przeje€Xd€Xa€Qy w€Rwczas przez Pola Elizejskie. Wi€Tkszo€W€S z nich d€V€Xy€Qa bulwarem ku rogatce Passy. Cominut€T prawie jaki€W ogromny pow€Rz, malowany €X€R€Qto i czarno, ci€T€Xko wy€Qadowany, z, ha€Qa€Wliwym zaprz€Tgiem, z kuframi, walizami i t€Qumokami spi€Ttrzonymi na dachu, pe€Qen g€Q€Rw, kt€Rre wychyla€Qy si€T przez okienka i znika€Qy natychmiast, przetacza€Q si€T ci€T€Xko, €Wrodkiem, mi€Tdzy t€Qumem, po szosie, zamieniaj€Vc kamienie jej bruku w krzesiwa, sypi€Vc iskrami niby z ku€Џni, w tumanie kurzu niby w k€Q€Tbie $dymu. z jak€V€W w€Wciek€Q€V furi€V. Ten zgie€Qk bawi€Q dziewcz€Tta. Favourite zawo€Qa€Qa: €Y Co za harmider!! Jakby ca€Qe kupy €Qa€Ucuch€Rw €Xelaznych ulatywa€Qy w g€Rr€T. Jeden z tych powoz€Rw, kt€Rre trudno by€Qo dojrze€S wyra€Џnie przez roz€Qo€Xyste ga€Q€Tzie klon€Rw, zatrzyma€Q si€T na chwil€T, potem ruszy€Q cwa€Qem. Spostrzeg€Qa to Fantyna. €Y Dziwne!! €Y powiedzia€Qa. #€YZdawa€Qo mi si€T, €Xe dyli€Xanse nigdy si€T nie zatrzymuj€V. Favourite wzruszy€Qa ramionami. €YTa Fantyna jest nadzwyczajna. Cudo prawdziwe, patrz€T na ni€V i napatrzy€S si€T nie mog€T. Zdumiewaj€V j€V najprostsze rzeczy. Przypu€W€Smy, €Xe jestempodr€R€Xnym; m€Rwi€T do konduktora: ,, P€Rjd€T pieszo naprz€Rd, przeje€Xd€Xaj€Vc zabierzesz mniepan z bulwaru €­. Dyli€Xans jedzie, konduktor mi€T spostrzega, zatrzymuje si€T i zabiera. To si€T codziennie zdarza. Nie znasz €Xycia, moja droga. "Up€Qyn€T€Qo tak chwil kilka. NagleFavourite uczyni€Qa gest, jak ze snu zbudzona: €Y A gdzie niespodzianka?? €Y Prawda €Y doda€Qa Dalia. €Y S€Qawna niespodzianka?? "€Y Tak ich d€Qugo nie wida€S!! €Y rzek€Qa Fantyna. Ledwie Fantyna dom€Rwi€Qa tych"s€Q€Rw, wszed€Q ch€Qopiec, kt€Rry "us€Qugiwa€Q do sto€Qu. Trzyma€Q w "r€Tku co€W, co przypomina€Qo list.€Y Co to jest?? €Y zapyta€Qa Favourite. Ch€Qopiec odpowiedzia€Q: €Y Papier, kt€Rry ci panowie zostawili dla pa€U. €Y Czemu€Xe€W go zaraz nie przyni€Rs€Q?? €Y Bo panowie €Y odrzek€Q ch€Qopiec €Y kazali to odda€S paniom dopiero po godzinie. Favourite wyrwa€Qa papier z r€Vk ch€Qopca. By€Q to rzeczywi€Wcie list. #€Y Patrzajcie!! €Y rzek€Qa. €Y Bez adresu. Ale napisali na wierzchu: To jest niespodzianka . Szybko rozpiecz€Ttowa€Qa list, otworzy€Qa i przeczyta€Qa (umia€Qa czyta€S): O nasze kochanki! Wiedzcie, €Xe mamy rodzic€Rw. Co to s€V rodzice, o tym wiecieniewiele. Tak nazywaj€V si€T ojcowie i matki w kodeksie cywilnym, dziecinnym i uczciwym. Ot€R€X ci rodzice szlochaj€V, ci staruszkowie wzywaj€V nas do siebie, ci szlachetni m€T€Xczy€Џni i te dobre kobieciny zw€V nas marnotrawnymi synami, pragn€Vnaszego powrotu i obiecuj€V !zabi€S t€Quste ciel€Tta na nasze przyj€Tcie. W chwili gdy wy to b€Tdziecie czyta€S, pi€T€S r€Vczych rumak€Rw odwozi€S nasb€Tdzie na €Qona naszych !tatusi€Rw i mamu€W. Odje€Xd€Xamy!Odjechali€Wmy! Dyli€Xans do Tuluzy wyrywa nas z !przepa€Wci, a t€V przepa€Wci€V wy jeste€Wcie, pi€Tkne dziewczynki!Qзoч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПтїПgХїПBY€Š8MZ  c€…[™l cш\Q cK ]V&Q cЎ ^Ї1м c!_ƒ<t!Wracamy do spo€Qecze€Ustwa, do obowi€Vzku i porz€Vdku, wracamy dobrym k€Qusem, z szybko€Wci€V trzech mil na godzin€T. Ojczy€Џnie zale€Xy na tym, aby€Wmy, jak wszyscy, byli prefektami, ojcami rodzin, rolnikami i radcami stanu. Szanujcie nas. Czynimy ofiar€T. Op€Qaczcie nas szybko i szybkoznajd€Џcie nast€Tpc€Rw na nasze#miejsce. Je€Wli len list rozdziera wam serca, to odp€Qa€Scie mu rozdzieraj€Vc go. Bywajcie zdrowe. Blisko dwa lata czynili€Wmy was !szcz€T€Wliwymi. Nie miejcie€X do nas o to €Xalu. Blachevelle Fameuil Listolier Feliks Tholomyes Postscriptum: Obiad zap€Qacony.Cztery dziewczyny spojrza€Qy na siebie. Favourite pierwsza przerwa€Qa milczenie. !- Ha! €Y zawo€Qa€Qa €Y jednak to dobry kawa€Q. €Y Bardzo €Wmieszne €Y rzek€Qa Zefina. €YTo pewnie Blachevelle wpad€Q na ten koncept €Ym€Rwi€Qa !Favourite. €YCzuj€T, €Xe go za tokocham. Ledwie odjecha€Q, ju€X go pokocha€Qam. Ot i ca€Qa historia. #€Y Nie €Y powiedzia€Qa Dalia €Y to pomys€Q Tholomyesa. €Њatwo pozna€S. €YW takim razie €Yodpar€Qa Favourite €Y niech licho we€ЏmieBlachevella, niech €Xyje Tholomyes. €Y Wiwat Tholomyes €Y zawo€Qa€QyDalia i Zefina. I wybuchn€T€Qy €Wmiechem. Fantyna €Wmia€Qa si€T razem z nimi. W godzin€T p€R€Џniej, gdy wr€Rci€Qa do swego pokoju, #zap€Qaka€Qa. By€Qa to przecie€X jej!pierwsza mi€Qo€W€S; odda€Qa si€T temu Tholomyesowi jak m€T€Xowi!i €Y biedactwo €Y mia€Qa dziecko.Rozdzia€Q czwarty POWIERZY€Е €Y TO CZASAMI TYLE CO RZUCI€Е NA PASTW€ Matka spotyka matk€T W pierwszej €Swierci bie€X€Vcegostulecia by€Q w Montfermeil pod!Pary€Xem lichy szynk, dzi€W ju€X nie istniej€Vcy. Utrzymywali go !niejacy Th€Бnardierowie, m€V€X i €Xona. Szynk znajdowa€Q si€T przy ulicy Piekarskiej. Nad drzwiami widnia€Qa deska przybita do muru. Na tej desceby€Qo wymalowane co€W na kszta€Qt cz€Qowieka, nios€Vcego na plecach drugi ego cz€Qowieka w wielkich z€Qoconych szlifach generalskich z posrebrzanymi gwiazdkami; czerwone plamy wyobra€Xa€Qy krew; reszta obrazu sk€Qada€Qa si€T z dymu i przedstawia€Qa prawdopodobniebitw€T. U do€Qu przeczyta€S mo€Xna by€Qo napis: €ЌPod Sier€Xantem spod Waterloo €­. Nic pospolitszego nad w€Rz lub w€Rzek stoj€Vcy przed drzwiami ober€Xy; ale wehiku€Q, a raczej cz€T€W€S wehiku€Qu, tarasuj€Vca ulic€T przed szynkiem €ЌPod Sier€Xantem spod Waterloo €­pewnego wiosennego wieczoru 1818 roku, niezawodnie zwr€Rci€Qaby uwag€Tmalarza, gdyby przechodzi€Q tamt€Tdy. By€Q to prz€Rd jednego z tych ogromnych woz€Rw, kt€Rrych u€Xywaj€V w okolicach le€Wnych do przewo€Xenia tarcic i kloc€Rw. Gruba €Xelazna o€W na sworzniu, z ci€T€Xkim dyszlem, osadzona by€Qa na ogromnych ko€Qach. Wszystko razem by€Qo pot€T€Xne, ci€T€Xkie i niekszta€Qtne. Wygl€Vda€Qo na !lawet€T dzia€Qa olbrzyma. Koleinydr€Rg pokry€Qy ko€Qa, dzwony, piasty, osie i dyszel warstw€V gliny €X€R€Qtawej, wstr€Ttnej, podobnej w kolorze do zaprawy, kt€Rr€V ch€Ttnie przyozdabiano w€Rwczas €Wcianykatedralnych ko€Wcio€Q€Rw. Drzewo znik€Qo pod b€Qotem, a €Xelazo pod rdz€V. Pod wozem zwisa€Q gruby €Qa€Ucuch, godny Goliata skazanego na galery. €Њa€Ucuch ten przywodzi€Q na !my€Wl nie belki, do kt€Rrych przenoszenia s€Qu€Xy€Q, ale przedpotopowe mamuty, kt€Rreby mo€Xna zaprz€Vc nim do wozu; wygl€Vda€Q jak kajdany, ale nadludzkie, cyklopowe. zdj€Tte z jakiego€W potwora. Homer zwi€Vza€Qby z nim Politema, Szekspir €Y Kalibana. Dlaczego ten prz€Rd wozu ci€T€Xarowego sta€Q w tym miejscu na ulicy? Naprz€Rd, €Xeby hamowa€S ruch: po wt€Rre,€Xeby rdza do reszty zjad€Qa €Xelazo. W starym porz€Vdku spo€Qecznym mn€Rstwo jest instytucji, kt€Rre tak samo spotykasz w bia€Qy dzie€U na swej drodze, a kt€Rre r€Rwnie€X nie maj€V innych przyczyn istnienia. €Аrodek €Qa€Ucucha zwisa€Q pod !osi€V tu€X nad ziemi€V i na jego !zwisie, niby na linie hu€Wtawki, siedzia€Qy tego wieczoru dwie dziewczynki, maj€Vce jedna p€R€Qtrzecia roku. a druga p€R€Qtora. Wi€Tksza trzyma€Qa mniejsz€V nar€Tku. Chustka, przemy€Wlnie zwi€Vzana, chroni€Qa je od upadku. Jaka€W matka, zobaczywszy ten przera€Xaj€Vcy €Qa€Ucuch, powiedzia€Qa sobie: €ЌO! doskona€Qa zabawka dla moich dzieci €­. Dwie dziewczynki, do€W€S €Qadnie i starannie odziane, ja€Wnia€Qy "zdrowiem; rzek€Qby€W, dwie r€R€Xe w€Wr€Rd €Xelastwa; oczy ich %promienia€Qy, €Wmia€Qy si€T €Wwie€Xe !policzki; jedna by€Qa szatynk€V, druga brunetk€V. Ich naiwne twarzyczki wyobra€Xa€Qy dwa zachwycone zdziwienia: krzak kwitn€Vcy niedaleko s€Qa€Q przechodniom zapach, zdaj€Vcysi€T od nich pochodzi€S; p€R€Qtoraroczna pokazywa€Qa obna€Xony brzuszek z niewinnym bezwstydem dzieci€Ustwa. Ponad tymi drobnymi g€Q€Rwkami, ulepionymize szcz€T€Wcia i zanurzonymi w €Wwietle, olbrzymi prz€Rd wozu, poczernia€Qy od rdzy, straszny prawie, pogi€Tty i po€Qamany dziwacznie, tworzy€Q jakby sklepienie pieczary. Tu€X obok, przysiad€Qszy na progu ober€Xy, matka, kobieta niezbyt mi€Qa z wygl€Vdu, ale wzruszaj€Vca w tej chwili, hu€Wta€Qa dzieci, poci€Vgaj€Vc za d€Qugi sznur i patrz€Vc, by im si€T nie przytrafi€Qo co z€Qego, z tym wyrazem zwierz€Tcym. a niebia€Uskim, kt€Rry jest w€Qa€Wciwy matkom; za ka€Xdym poruszeniem potworny €Qa€Ucuchwydawa€Q przera€Џliwy skrzyp, podobny do gniewnego wrzasku; dziewczynki by€Qy wniebowzi€Tte, zachodz€Vce s€Qo€Uce przydawa€Qo swego blasku tej rado€Wci i trudno by€Qoby wyobrazi€S sobie co€W wdzi€Tczniejszego nad kaprys przypadku, kt€Rry zamieni€Q €Qa€Ucuch w hu€Wtawk€T cherubin€Rw. Ko€Qysz€Vc swe c€Rreczki, matkanuci€Qa fa€Qszywym g€Qosem s€Qawn€V w€Rwczas piosenk€T: !... Tak trzeba , rycerz rzek€Q z zapa€Qem... Roz€Wpiewana i zaopatrzona w c€Rrki, nie widzia€Qa i nie s€Qysza€Qa, co si€T dzia€Qo na ulicy. Tymczasem, gdy rozpoczyna€Qa!pierwsz€V strof€T pie€Wni, kto€W podszed€Q do niej i nagle tu€X nad uchem us€Qysza€Qa g€Qos m€Rwi€Vcy: €Y Ma pani dwoje €Wlicznych dzieci. Do jasnow€Qosej s€Qodkiej Imogeny Odpowiedzia€Qa matka €Wpiewaj€Vc dalej, po czym odwr€Rci€Qa si€T. !O kilka krok€Rw przed ni€V sta€Qakobieta. I ona mia€Qa dziecko, kt€Rre trzyma€Qa na r€Tku. Nios€Qa r€Rwnie€X du€Xy worek podr€R€Xny Jak si€T wydawa€Qo, bardzo ci€T€Xki. Dziecko tej kobiety by€Qo najcudowniejszym stworzeniem, jakie mo€Xna sobie wyobrazi€S. By€Qa to dziewczynka dwu lub najwy€Xej trzyletnia. Mog€Qa €Wmia€Qo wsp€R€Qzawodniczy€S kokieteri€V ubrania z tamtymi dwiema. Sukienka z cienkiego !p€Q€Rtna, wst€V€Xka u kaftanika, czepeczek obszyty koroneczk€V. Podwini€Tta sp€Rdniczka ods€Qania€Qa jej !bia€Qe, kszta€Qtne i twarde uda. By€Qa prze€Wlicznie rumiana i zdrowa. Bra€Qa ch€Ttka, by #uk€Vsi€S jab€Qka jej policzk€Rw. O oczach tyle tylko powiedzie€S mo€Xna by€Qo, €Xe musia€Qy by€S du€Xe i €Xe mia€Qy wspania€Qe rz€Tsy. Spa€Qa. Spa€Qa ufnym snem swych m€Qodziutkich lat, w€Qa€Wciwym jej wiekowi. Nie ma nic bardziej mi€Tkkiego ni€X ramionamatki; dzieci zasypiaj€V w nich g€Q€Tboko. Matka wygl€Vda€Qa ubogo i smutnie. Ubrana by€Qa jak robotnica, kt€Rra usi€Quje na !powr€Rt zosta€S ch€Qopk€V. By€Qa !m€Qoda. Czy by€Qa €Qadna? Mo€Xe. Ale w tym stroju nie wydawa€Qasi€T €Qadna. W€Qosy, bujne najwidoczniej, ukryte by€Qy surowo pod zakonnym czepkiem, obcis€Qym, brzydkim,pod brod€V zwi€Vzanym, i tylko jeden jasny pukiel wymkn€V€Q !si€T spod niego. Pi€Tkno z€Tb€Rw oceni€S mo€Xna w u€Wmiechu, ale ona nie €Wmia€Qa si€T. Oczy jej wysch€Qy, zdawa€Qo si€T, niedawno. By€Qa blada, wygl€Vda€Qa na bardzo zm€Tczon€V i troch€T chor€V; patrzy€Qa na €Wpi€Vc€V w jej ramionach c€Rreczk€T tym szczeg€Rlnym wzrokiem matki, kt€Rra wykarmi€Qa swoje dziecko. Szeroka niebieska chustka, w jak€V zwykli uciera€S nosy "inwalidzi, z€Qo€Xona w tr€Rjk€Vt, okrywa€Qa niezgrabnie jej ramiona i piersi. R€Tce mia€Qa opalone i pokryte piegami, palec wskazuj€Vcy stwardnia€Qy #i pok€Quty ig€Q€V, ciemn€V salop€T z grubej we€Qny, sukni€T p€Q€Rcienn€V i grube trzewiki. By€Qa to Fantyna. By€Qa to Fantyna. Odmieniona nie do poznania. A jednak przypatruj€Vc si€T uwa€Xnie, mo€Xna by€Qo jeszcze dostrzec jej urod€T. Smutny fa€Qd, niby pierwsze znami€T goryczy i zawodu, zmarszczy€Q jej prawypoliczek. A jej str€Rj? €Жw eteryczny str€Rj z mu€Wlin€Rw i #wst€V€Xek, kt€Rry zdawa€Q si€T by€Suszyty z weso€Qo€Wci, sza€Qu i muzyki, rozdzwoniony i pachn€Vcy bzami, znik€Q jak owe pi€Tkne, b€Qyszcz€Vce szrony, co wydaj€V si€T w s€Qo€Ucu niby brylanty; szrony topniej€V, zostaje naga, czarna ga€Q€Vzka. !Dziesi€T€S miesi€Tcy min€T€Qo od €Ќdobrego kawa€Qu €­. #Co si€T dzia€Qo przez te dziesi€T€Smiesi€Tcy? €Њatwo odgadn€V€S. Po opuszczeniu €Yniedostatek. Fantyna szybko zgubi€Qa z "oczu Favourite, Zefin€T i Dali€T; zwi€Vzek, zerwany przez "m€T€Xczyzn, rozlu€Џni€Q si€T te€X mi€Tdzy kobietami. I ju€X w dwa tygodnie p€R€Џniej zdziwi€Qyby si€T wielce, gdyby kto€W im powiedzia€Q, €Xe by€Qy przyjaci€R€Qkami; przyja€Џ€U !straci€Qa sw€V racj€T istnienia. Fantyna zosta€Qa sama. Kiedy ojciec jej dziecka odjecha€Q €Yniestety, zerwania takie s€V nieodwo€Qalne €Y zosta€Qa zupe€Qnie sama, tyle tylko, €Xe odwyk€Qa od pracy, a polubi€Qa rozrywki. Zaj€Tta Tholomyesem,zaniedba€Qa swe rzemios€Qo, straci€Qa stosunki, kt€Rre jej dostarcza€Qy roboty €Yzupe€Qnie si€T pozrywa€Qy. Nie by€Qo z czego €Xy€S. Fantyna ledwie €Xe umia€Qa czyta€S; pisa€S nie umia€Qa; w dzieci€Ustwie nauczono j€V tylko podpisywa€S si€T swym imieniem; pisarz uliczny napisa€Q jej list do Tholomyesa, jeden, drugi, trzeci. Tholomyes na €Xaden z nich nie odpowiedzia€Q. Pewnego dnia Fantyna us€Qysza€Qa, jak przekupki m€Rwi€Qy, spogl€Vdaj€Vc na jej "c€Rreczk€T: €ЌAlbo€X kto bierze naserio takie dzieci? Na takie dzieci macha si€T r€Tk€V! €­. !Pomy€Wla€Qa o Tholomyesie, kt€Rry"machn€V€Q r€Tk€V na jej dziecko i !nie bra€Q na serio tej niewinnej istoty; i serce jej zamkn€T€Qo si€T dla tego cz€Qowieka. Co jednak pocz€V€S? Nie wiedzia€Qa ju€X, do kogo si€T zwr€Rci€S. $Pope€Qni€Qa b€Q€Vd, ale istot€V jej natury, pami€Ttamy przecie, by€Qa wstydliwo€W€S i cnota. Przeczuwa€Qa niewyra€Џnie, €Xe j€V czeka n€Tdza, €Xe si€T ze€Wlizguje w to, co najgorsze. !Trzeba by€Qo odwagi €Ymia€Qa j€V,#nie za€Qama€Qa si€T. Przysz€Qo jej na my€Wl, by wr€Rci€S do rodzinnego miasta, do Montreuil-sur-mer. Tam j€V mo€Xe kto pozna i da robot€T; tak, ale trzeba b€Tdzie ukry€S sw€Rj grzech. I przewidywa€Qa niejasno konieczno€W€S rozstania, bole€Wniejszego jeszcze ni€X pierwsze. €Аciska€Qo si€T jej serce, ale zdecydowa€Qa si€T. Fantyna, jakzobaczymy, mia€Qa dzik€V odwag€T €Xyciow€V. "M€T€Xnie wyrzek€Qa si€T stroj€Rw, ubra€Qa si€T w p€Q€Rtno, a we wszystkie swe jedwabie, we wszystkie szmatki, we wszystkie wst€V€Xki i we wszystkie koronki przystroi€Qa sw€V c€Rreczk€T jedyna #pr€R€Xno€W€S, jaka jej pozosta€Qa, "€Wwi€Tta pr€R€Xno€W€S. Sprzeda€Qa wszystko, co mia€Qa, za dwie€Wcie frank€Rw; po zap€Qaceniu drobnych d€Qug€Rw pozosta€Qo jej tylko osiemdziesi€Vt frank€Rw. Pi€Tknego poranka wiosennego opu€Wci€Qa Pary€X w dwudziestymdrugim roku €Xycia, nios€Vc na plecach dziecko. Kto by je spotka€Q po drodze, ten uczu€Qby lito€W€S. Ta kobieta mia€Qa na ca€Qym €Wwiecie tylko to dziecko, a ono mia€Qo tylko j€V. Fantyna wykarmi€Qa swoj€V c€Rreczk€T; to zm€Tczy€Qo jej piersi i kaszla€Qa troch€T. "Nie zdarzy si€T ju€X sposobno€W€S,by m€Rwi€S o panu Feliksie Tholomyes. Powiedzmy wi€Tc tylko, €Xe w dwadzie€Wcia lat p€R€Џniej, za kr€Rla Ludwika Filipa, by€Q powa€Xnym adwokatem na prowincji. wzi€Ttym i bogatym, roztropnym wyborc€V i bardzo !surowym s€Tdzi€V przysi€Tg€Qym, azawsze lubi€Vcym rozkosze €Xycia. !Przesiadaj€Vc si€T kilkakrotnie zwozu na w€Rz €Y by€Qy to tak zwane w€Rwczas €Ќma€Qe powozy#€­, kt€Rre za op€Qat€V kilku su za mil€T podwozi€Qy podr€R€Xnych w okolicach Pary€Xa €YFantyna "oko€Qo po€Qudnia znalaz€Qa si€T w Montfermeil na ulicy Piekarskiej. Kiedy przechodzi€Qa ko€Qo szynku Th€Бnardier€Rw €Y dwie dziewczynki, bujaj€Vce si€T w zachwyceniu na potwornej hu€Wtawce, sta€Qy si€T dla niej jakby nag€Qym ol€Wnieniem i przystan€T€Qa na widok tego radosnego zjawiska. Uroki istniej€V. Te dwie dziewuszki rzuci€Qy urok na t€T matk€T. Patrzy€Qa na nie wzruszona. Obecno€W€S anio€Q€Rw zwiastuje &blisko€W€S raju. Zda€Qo jej si€T, €Xe widzi nad ober€X€V tajemnicze: TUTAJ, wypisane r€Tk€V Opatrzno€Wci. Dwie dziewczynkiby€Qy tak niew€Vtpliwie szcz€T€Wliwe. Patrzy€Qa na nie zachwycona i tak bardzo wzruszona, €Xe gdy ich matka nabiera€Qa oddechu mi€Tdzy dwoma wierszami piosenki, wyrwa€Qy si€T jej s€Qowa, kt€Rre€Wmy ju€X przeczytali: €Y Ma pani dwoje €Wlicznych dzieci. Najokrutniejsze nawet !stworzenie rozbroi czu€Qo€W€S dlajego potomstwa. Matka podnios€Qa g€Qow€T, podzi€Tkowa€Qa i poprosi€Qa przechodz€Vc€V, aby usiad€Qa na €Qawce przy drzwiach; sama siedzia€Qa na progu. Obie kobiety zacz€T€Qy rozmawia€S, €Y Nazywam si€T Th€Бnardierowa €Y rzek€Qa matka dw€Rch dziewczynek. €Y Mamy tu ober€X€T. Potem, wracaj€Vc do swej piosenki, zanuci€Qa: ... Tak trzeba, jestem rycerzem. Jad€T do Palestyny... Owa pani Th€Бnardier by€Qa kobiet€V rud€V, t€Qust€V, pot€T€Xnych kszta€Qt€Rw, typ istnej markietanki w ca€Qej swej szpetocie. I rzecz dziwna, by€Qa przy tym pretensjonalna w zachowaniu, dzi€Tki czytaniu romans€Rw. Mizdrz€Vca si€T herod-baba. Takie s€V skutki otarcia si€T starych powie€Wci o wyobra€Џni€Tkarczmarek. By€Qa jeszcze m€Qoda, mia€Qa zaledwie trzydzie€Wci lat. Gdyby ta siedz€Vca w tej chwili kobieta wsta€Qa, jej ogromny wzrost i kolosalne kszta€Qty, godne jarmarcznej olbrzymki, przestraszy€Qyby mo€Xe !podr€R€Xn€V, mo€Xe znik€Qoby jej zaufanie, mo€Xe nie zdarzy€Qobysi€T to, co mamy opowiedzie€S. Czasem los cz€Qowieka zale€Xy od tego, czy kto stoi, czy siedzi. Podr€R€Xna opowiedzia€Qa sw€V "histori€T, zmieniaj€Vc j€V nieco. #By€Qa robotnic€V, m€V€X jej umar€Q,w Pary€Xu nie mog€Qa znale€Џ€S roboty i idzie szuka€S jej gdzieindziej, w swoich stronach; dzi€W rano opu€Wci€Qa Pary€X, "piechot€V; zm€Tczy€Qa si€T nios€Vcdziecko i wsiad€Qa na w€Rzek jad€Vcy do Villemomble; z Villemomble piechot€V przysz€Qa do Montfermeil; jej ma€Qa sz€Qa "troch€T, ale niewiele €Y takie to #ma€Qe, €Xe trzeba by€Qo j€V wzi€V€Sna r€Tce, i anio€Qek usn€V€Q. Tak m€Rwi€Vc nami€Ttnie !poca€Qowa€Qa c€Rrk€T i obudzi€Qa j€V tym poca€Qunkiem. Dziecko otworzy€Qo oczy, wielkie oczy, niebieskie jak u matki, i popatrzy€Qo. Na co? Na nic, na wszystko, z t€V min€V powa€Xn€V,czasem nawet surow€V, kt€Rra jest tajemnic€V €Wwietlanej niewinno€Wci dzieci wobec naszych zmierzchaj€Vcych #cn€Rt. Rzek€Qby€W, €Xe czuj€V si€T anio€Qami, a o nas wiedz€V, €Xe€Wmy ludzie. P€R€Џniej dziewczynka roze€Wmia€Qa si€T i chocia€X matka j€V zatrzymywa€Qa, zlaz€Qa na ziemi€T z t€V nieposkromion€V energi€V male€Ustwa, kt€Rre chce biega€S. Nagle spostrzeg€Qa dwie dziewczynki na hu€Wtawce, zatrzyma€Qa si€T i wysun€T€Qa j€Tzyk na znak podziwu. Th€Бnardierowa odwi€Vza€Qa "c€Rrki, zsadzi€Qa je z hu€Wtawki ipowiedzia€Qa: €Y Bawcie si€T we trzy. W tym wieku znajomo€W€S €Qatwosi€T zawiera; po chwili ma€Qe Th€Бnardier€Rwny bawi€Qy si€T z nowo przyby€Q€V w kopanie do€Qk€Rw w ziemi: rozkosz niewymowna! Nowo przyby€Qa by€Qa bardzo weso€Qa; dobro€S matek wyra€Xa si€T w weso€Qo€Wci ich dzieci; "wzi€T€Qa patyczek i jak €Qopat€V, "energicznie, j€T€Qa kopa€S do€Qek dobry w sam raz dla muchy. Robota grabarza, wykonywanaprzez dziecko, staje si€T radosna. Dwie kobiety rozmawia€Qy: €Y Jak ma€Qej na imi€T?? €Y Kozeta. €YIle ma? €Y Trzeci rok. €Y To jak moja starsza. Tymczasem dziewczynki !stan€T€Qy w k€R€Qko; patrzy€Qy w ziemi€T przestraszone i uszcz€T€Wliwione; wielkie wydarzenie: t€Qusty robak #wychodzi€Q z ziemi; i ba€Qy si€T, i zachwyca€Qy. Pochyli€Qy si€T ku sobie trzy jasne czo€Qa; rzek€Qby€W, trzy g€Qowy w aureoli. "€YDzieci, to raz, dwa i ju€X si€T znaj€V! €Y zawo€Qa€Qa #Th€Бnardierowa. €YPrzysi€Vg€Qby€W, €Xe trzy siostry. S€Qowa te by€Qy iskr€V, kt€Rrej zdawa€Qa si€T czeka€S druga matka. Schwyci€Qa r€Tk€T Th€Бnardierowej, spojrza€Qa jej w oczy i rzek€Qa: €Y Niech pani przyjmie moj€V c€Rrk€T. Th€Бnardierowa poruszy€Qa si€T Tkne dziewczynki!Qзoч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїП`€t c“!aє cі!bы cY"cы  cМ"d,2#e8/t c€=#fЌ9ы7 #ze zdziwieniem, nie wyra€Xaj€Vcym ani zgody, ani odmowy. Matka Kozety m€Rwi€Qa dalej: €YBo to, widzi pani, nie mog€T ze sob€V zabiera€S dziecka. Robota nie pozwala. Z dzieckiem trudno znale€Џ€S miejsce. W moich stronach "tacy s€V €Wmieszni. Pan B€Rg mi€T natchn€V€Q, €Xebym si€T tu zatrzyma€Qa. Kiedym zobaczy€Qa pani dzieci, takie €Qadne, #schludne i szcz€T€Wliwe, co€W si€T we mnie poruszy€Qo. Pomy€Wla€Qamsobie: €ЌMusz€V mie€S dobr€V matk€T €­. Tak, b€Td€V jak trzy siostry. A zreszt€V nied€Qugo wr€Rc€T. We€Џmie pani moje dziecko pod opiek€T? %€Y Trzeba si€T namy€Wli€S €Y rzek€Qa Th€Бnardierowa. €Y Dam sze€W€S frank€Rw za miesi€Vc. $Tu m€Tski g€Qos zawo€Qa€Q z g€Q€Tbi szynku: €Y Najmniej siedem frank€Rw i za sze€W€S miesi€Tcy z g€Rry. €Y Sze€W€S razy siedem €Y czterdzie€Wci dwa €Y rzek€Qa Th€Бnardierowa. €Y Dam €Y powiedzia€Qa matka. €Y Pr€Rcz tego pi€Ttna€Wcie frank€Rw na pierwsze koszty €Y doda€Q m€Tski g€Qos. €Y Razem pi€T€Sdziesi€Vt siedem frank€Rw €Y rzek€Qa pani Th€Бnardier. I wymieniaj€Vc te cyfry zanuci€Qa cicho: Tak trzeba, rycerz rzek€Q €Y z zapa€Qem... €YDam €Yrzek€Qa matka €Y mam osiemdziesi€Vt frank€Rw. Zostanie mi jeszcze troch€T na !podr€R€X. P€Rjd€T piechot€V. Tam zarobi€T i gdy troch€T uzbieram,powr€Rc€T po mego anio€Qka. Odezwa€Q si€T g€Qos m€Tski: €Y Czy ma€Qa ma wyprawk€T?? !€Y To m€Rj m€V€X €Y powiedzia€Qa Th€Бnardierowa. €Y Rozumie si€T, €Xe ma wyprawk€T, biedny skarb. Domy€Wli€Qam si€T, ze to pani m€V€X. I to pi€Tkn€V wyprawk€T! Wspania€Q€V! Wszystkiego tuzinami: i suknie jedwabne jak dama. Mam to wszystko w worku. !€Y Trzeba da€S €Y odpar€Q m€Tski g€Qos. €Y Pewnie, €Xe dam! To by dopiero by€Qo dziwne, gdybym zostawi€Qa c€Rrk€T nag€V. Ukaza€Qa si€T twarz szynkarza. €Y A wi€Tc zgoda €Y rzek€Q. Dobito targu. Matka sp€Tdzi€Qa noc w ober€Xy, odda€Qa pieni€Vdze i zostawi€Qa dziecko, zawi€Vza€Qa sw€Rj worek, kt€Rry opr€R€Xniono z wyprawki jak€Xe teraz lekki €Y i nazajutrz rano $pu€Wci€Qa si€T w drog€T, my€Wl€Vc o rych€Qym powrocie. Rozstania takie odbywaj€V si€T spokojnie, !ale ile€X rozpaczy jest w sercu. Jedna z s€Vsiadek Th€Бnardier€Rwspotka€Qa j€V na drodze i m€Rwi€Qa potem: €Y Widzia€Qam, jak jaka€W kobieta p€Qaka€Qa na ulicy; rozdzieraj€Vcy widok. Kiedy matka Kozety odesz€Qa, m€V€X rzek€Q do €Xony: €YMam teraz czym zap€Qaci€S !weksel. Sto dziesi€T€S frank€Rw, a termin mija jutro. Brakowa€Qo "mi pi€T€Sdziesi€Tciu frank€Rw. Czywiesz, €Xe mia€Qbym proces i komornika? Zastawi€Qa€W dobr€V pu€Qapk€T tymi ma€Qymi. !€Y Anim si€T tego domy€Wla€Qa €Y rzek€Qa €Xona. Pierwszy szkic dw€Rch wstr€Ttnych figur Myszka z€Qapa€Qa si€T do€W€S mizerna, ale kot rad i z chudejmyszy. Co za jedni byli ci Th€Бnardierowie? Powiemy o nich kilka s€Q€Rw; !p€R€Џniej ten szkic uzupe€Qnimy. Istoty te nale€Xa€Qy do owej klasy mieszanej, z€Qo€Xonej z prostych dorobkiewicz€Rw i ludzi wykszta€Qconych, lecz "kt€Rrym si€T nie powiod€Qo; klasy po€Wredniej mi€Tdzy €Wredni€V a !ni€Xsz€V, kt€Rra €Q€Vczy w sobie niekt€Rre przywary drugiej i wszystkie przywary pierwszej,a brak jej szlachetnego gestu robotnika i uczciwej rz€Vdno€Wcimieszczanina. By€Qy to natury kar€Qowate z tych, co je€Wli przypadkiem rozgrzeje je jaki€W ogie€U ponury, staj€V si€T €Qatwo potwornymi. Kobieta by€Qa w gruncie rzeczy bydl€Tciem, w m€T€Xczy€Џnie by€Q materia€Q na €Qajdaka. Zw€Qaszcza Th€Бnardier przerazi€Qby fizjonomist€T. Na pewnych ludzi do€W€S jest !spojrze€S, €Xeby nabra€S do nich nieufno€Wci, czuje si€T bowiem, €Xe otacza ich zewsz€Vd mrok. Za nimi €Yniepok€Rj, przed nimi €Ygro€Џba. S€V w nich nieznane obszary. Nie mo€Xna r€Tczy€S za to, co robili; ani za to, co #mog€V zrobi€S. Cie€U, kt€Rry maj€V w oczach, zdradza ich. Z jednego ich s€Qowa, z jednego gestu domy€Wlasz si€T ponurych sekret€Rw ich przesz€Qo€Wci i ponurych tajemnic ich przysz€Qo€Wci. €Жw Th€Бnardier, je€Wli jego s€Qowa zas€Qugiwa€Qy na wiar€T, by€Q €Xo€Qnierzem, sier€Xantem, jak mawia€Q; prawdopodobnie odby€Q kampani€T 1815 roku i, jak si€T zdaje, bi€Q si€T nawet dzielnie. P€R€Џniej zobaczymy, ile jest w tym prawdy. Szyld jego karczmy mia€Q wyobra€Xa€S jedenz jego czyn€Rw wojennych; wymalowa€Q go sam, bo umia€Q wszystko po trosze i wszystko€Џle. W owym czasie dawny romans !klasyczny, kt€Rry z Klelii sta€Q si€T ju€X tylko Lodovisk€V , zawsze szlachetny, ale coraz bardziej gminny, rozpala€Q czu€Qe dusze str€R€Xek paryskichi czyni€Q nawet pewne spustoszenie w podmiejskich okolicach. Pani Th€Бnardier mia€Qa tyle w€Qa€Wnie wykszta€Qcenia, ile potrzeba do czytania tego rodzaju ksi€V€Xek.Karmi€Qa si€T nimi. Utopi€Qa w "nich ca€Qy sw€Rj rozum. I st€Vd tow€Qa€Wnie w jej wczesnej "m€Qodo€Wci €Y a nawet i p€R€Џniej nieco €Y rozmarzone, zadumanepozy, jakie przybiera€Qa u bokum€T€Xa, hultaja nie pozbawionego rozs€Vdku, niedouka, prostackiego i sprytnego zarazem, w dziedzinie uczu€S za€W €Yczytelnika Pigault-Lebruna i €Ќw tym, co si€T tyczy p€Qci pi€Tknej €­, jak zwyk€Q by€Q mawia€S, pospolitego i kompletnego grubianina. €Ћona by€Qa m€Qodsza od niego o jakie !dwana€Wcie lub pi€Ttna€Wcie lat. P€R€Џniej nieco, gdy jej romantycznie rozpuszczone w€Qosy zacz€T€Qy siwie€S, Th€Бnardierowa sta€Qa si€T po #prostu wielk€V, grub€V z€Qo€Wnic€V,nafaszerowan€V g€Qupimi romansami. Nie mo€Xna bezkarnie czyta€S g€Qupstw. !Skutek tej lektury by€Q taki, €Xestarsza c€Rrka zosta€Qa nazwana Eponin€V. Je€Wli za€W o m€Qodsz€V chodzi nieszcz€Tsne $dziecko ju€X ju€X sta€S si€T mia€Qo !Gulnar€V, na szcz€T€Wcie dzi€Tki jakiemu€W romansowi Ducray-Duminila, kt€Rry si€T !zjawi€Q w. por€T, zosta€Qa tylko Anzelm€V. Zreszt€V, m€Rwi€Vc mimochodem,nie wszystko jest €Wmieszne i powierzchowne w tej ciekawejepoce, kt€Rr€V nazwa€S by mo€Xna anarchi€V chrzestnych imion. Obok czynnika romansowego, o kt€Rrym wspomnieli€Wmy w€Qa€Wnie, mamy tu i wyra€Џny objaw spo€Qeczny. Nietrudno dzi€W spotka€S na wsi parobka maj€Vcego imi€T Artur, Alfred lub. Alfons, a wicehrabiego €Yje€Wli s€V dzi€W wicehrabowie €Y z imieniem Tomasz, Piotr lub Jacek. To przesuni€Tcie, kt€Rre imi€T €Ќeleganckie €­daje ch€Qopu, a imi€T wiejskie €Yarystokracie, jest wynikiem zawieruchy nios€Vcej r€Rwno€W€S. Nowy powiew, kt€Rry przenikn€V€Q wsz€Tdzie, przeszed€Q i t€Tdy. Pod pozorn€V niezgodno€Wci€V le€Xy rzecz wielka i g€Q€Tboka: rewolucja francuska. Skowronek By€S z€Qym cz€Qowiekiem €Y to jeszcze nie dosy€S, €Xeby zdoby€S dobrobyt. Szynk nie prosperowa€Q. "Dzi€Tki pi€T€Sdziesi€Tciu siedmiu frankom podr€R€Xnej Th€Бnardier unikn€V€Q procesu i zado€W€Suczyni€Q zobowi€Vzaniu. Nast€Tpnego miesi€Vca znowu potrzebowali pieni€Tdzy: ober€Xystka uda€Qa si€T do Pary€Xa i za sze€W€Sdziesi€Vt frank€Rw zastawi€Qa wyprawk€T Kozety w lombardzie. A gdy ma€Q€Xonkowie Th€Бnardier wydali"i t€T sum€T, zacz€Tli patrze€S na dziewczynk€T jak na dziecko "wzi€Tte z lito€Wci i traktowa€S jestosownie do tego mniemania. Poniewa€X nie mia€Qa ju€X wyprawki, ubierano j€V w starekoszule i sukienki ma€Qych Th€Бnardier, czyli w €Qachmany. Karmiono j€V resztkami pozosta€Qymi po wszystkich, nieco lepiej ni€X psa, nieco "gorzej ni€X kota. Zreszt€V pies i kot zwykle razem z ni€V jada€Qypod sto€Qem, z takiej samej drewnianej miseczki. Matka, kt€Rra jak p€R€Џniej zobaczymy, osiad€Qa w Montreuil-sur-mer, pisywa€Qa, araczej kaza€Qa pisa€S listy co miesi€Vc, aby mie€S wiadomo€W€S o swojej c€Rrce. Th€Бnardierowieodpowiadali niezmiennie €ЌKozeta chowa si€T doskonale €­. Po up€Qywie pierwszych sze€Wciumiesi€Tcy matka wys€Qa€Qa siedem frank€Rw za si€Rdmy miesi€Vc i w dalszym ci€Vgu #p€Qaci€Qa do€W€S regularnie. Przed ko€Ucem roku Th€Бnardier powiedzia€Q: $€ЌWielk€V €Qask€T nam robi. C€R€X to jest, te jej siedem frank€Rw? €­"€Y i napisa€Q €X€Vdaj€Vc dwunastu frank€Rw. Matka, kt€Rra by€Qa przekonana, €Xe jej dziecko jest szcz€T€Wliwe i dobrze si€T #miewa, zgodzi€Qa si€T i przys€Qa€Qadwana€Wcie frank€Rw. Pewne natury nie potrafi€V kocha€S jednego, nie nienawidz€Vc drugi ego. Th€Бnardierowa nami€Ttnie kocha€Qa swe c€Rrki, nienawidzi€Qa wi€Tc obcej dziewczynki. Smutno pomy€Wle€S,"€Xe mi€Qo€W€S macierzy€Usk€V miewa r€Rwnie€X swoje szpetne strony. Th€Бnardierowej wydawa€Qo si€T, €Xe Kozeta odbiera jej dzieciomnawet i t€T odrobin€T miejsca, kt€Rre u nich zajmowa€Qa, €Xe ujmuje powietrza, kt€Rrym one oddychaj€V. Jak wiele kobiet tego rodzaju, mia€Qa ona codziennie do rozdania pewn€V #ilo€W€S pieszczot i pewn€V ilo€W€S przekle€Ustw i szturcha€Uc€Rw. Gdyby nie by€Qo Kozety, c€Rrkom, cho€S tak ub€Rstwianym, dostawa€Qoby si€Tna pewno i jedno, i drugie; obca dziewczynka wy€Wwiadczy€Qa im przys€Qug€T, €Wci€Vgaj€Vc razy na siebie. C€Rrkom przypad€Qy w udziale same pieszczoty. Na Kozet€T zalada poruszeniem spada€Q grad srogich i niezas€Qu€Xonych kar. Biedna, s€Qaba istota, nieustannie karana, €Qajana, !potr€Vcana, bita €Y patrzy€Qa na dwa inne stworzenia, €Xyj€Vce w jasnej rado€Wci, i nie mog€Qa zrozumie€S nic z tego €Wwiata i z Boga. Poniewa€X Th€Бnardierowa by€Qa !z€Qa dla Kozety, wi€Tc Eponina i Anzelma tak€Xe by€Qy z€Qe. Dzieci w tym wieku s€V drugim wydaniem matki. Tylko tyle, €Xew mniejszym formacie. !Up€Qyn€V€Q rok, p€R€Џniej drugi. M€Rwiono we wsi: €ЌPoczciwi ludzie ci Th€Бnardierowie. Sami niebogaci, a wychowuj€V biedne dziecko, kt€Rre im kto€W podrzuci€Q €­. My€Wlano, €Xe matka zapomnia€Qao swej Kozecie. Tymczasem Th€Бnardier, dowiedziawszy si€T jak€V€W drog€V, €Xe dziecko prawdopodobnie by€Qo nie€Wlubnei €Xe matka nie mog€Qa si€T przyzna€S do niego, za€X€Vda€Q pi€Ttnastu frank€Rw miesi€Tcznie, powiadaj€Vc, €Xe "€Ќstworzenie ro€Wnie i je du€Xo, i"gro€X€Vc, €Xe je ode€Wle. €ЌNiech $mnie nie zez€Qo€Wci! €Ywo€Qa€Q €Ybo jej cisn€T bachora w sam €Wrodek jej wszystkich kombinacji. Musi dop€Qaci€S €­. Matka zap€Qaci€Qa pi€Ttna€Wcie frank€Rw. Rok po roku dziecko ros€Qo, a jego n€Tdza wraz z nim. Dop€Rki Kozeta by€Qa ma€Qa, znosi€Qa szturcha€Uce za dwoje innych dzieci; gdy troch€T podros€Qa, nie sko€Uczywszy nawet pi€Tciu lat, sta€Qa si€T s€Qu€X€Vc€V do wszystkiego. Pi€T€S lat, powie kto€W, to niemo€Xliwe. Niestety, to prawda. Cierpienie spo€Qeczne zaczyna si€T w ka€Xdym wieku. Albo€X nie czytali€Wmy niedawno o procesie Dumolarda, sieroty, !co sta€Q si€T rozb€Rjnikiem i od pi€Vtego roku €Xycia, jak powiadaj€V dokumenty urz€Tdowe, sam jeden na €Wwiecie, €Ќpracowa€Q na swoje utrzymanie i krad€Q €­... U€Xywano Kozety do posy€Qek, kazano jej zamiata€S izby, podw€Rrko, ulic€T, zmywa€S naczynia, nawet d€Џwiga€S ci€T€Xary. Ma€Q€Xonkowie Th€Бnardier czuli si€T tym bardziej upowa€Xnieni do takiego post€Tpowania, €Xe matka, kt€Rra nadal mieszka€Qa w Montreuil-sur-mer, zacz€T€Qa "€Џle p€Qaci€S. Zalega€Qa za kilka miesi€Tcy. Gdyby ta matka wr€Rci€Qa po trzech latach do Montfermeil, nie pozna€Qaby swego dziecka. Kozeta, tak €Qadna, kiedy wchodzi€Qa do tego domu, teraz by€Qa chuda i blada. W ruchach mia€Qa co€W niespokojnego. €ЌSkryta! €­ €Y m€Rwili Th€Бnardierowie. "Niesprawiedliwo€W€S uczyni€Qa j€V k€Q€Rtliw€V, a n€Tdza brzydk€V. Pozosta€Qy jej tylko pi€Tkne oczy, na kt€Rre przykro by€Qo patrze€S, gdy€X wydawa€Qo si€T, !€Xe po to tylko s€V tak du€Xe, by pomie€Wci€S w sobie tym wi€Tcej smutku. !€Ћal €Wciska€Q serce, kiedy si€T widzia€Qo, jak w zimie, przed wschodem s€Qo€Uca, to biedne, nie maj€Vce jeszcze sze€Wciu latdziecko, dr€X€Vc pod p€Q€Rciennymi dziurawymi €Qachmanami, zamiata€Qo ulic€T ogromn€V miot€Q€V trzyman€V w posinia€Qych r€Vcz€Ttach, ze €Qzami w du€Xych oczach. We wsi przezwano j€V €ЌSkowronkiem €­. Lud, lubi€Vcy obrazowo€W€S nazwa€Q tak t€T drobn€V istot€T, niewiele wi€Tksz€V od ptaka, zawsze 'dr€X€Vc€V, wyl€Tk€Q€V i zzi€Tbni€Tt€V, kt€Rra co rano pierwsza budzi€Qa si€T w domu i w ca€Qej wiosce i by€Qa na ulicy lub w polu jeszcze przed €Wwitem. Tylko €Xe ten biedny Skowroneknigdy nie €Wpiewa€Q. Rozdzia€Q pi€Vty POCHY€ЊO€А€Е Historia post€Tpu w wyrabianiu czarnego szk€Qa Co si€T sta€Qo z t€V matk€V, !kt€Rra, jak m€Rwili wie€Wniacy z Montfermeil, porzuci€Qa swe dziecko? "Gdzie si€T podzia€Qa? Co robi€Qa? Zostawiwszy ma€Q€V Kozet€T u !Th€Бnardier€Rw, pu€Wci€Qa si€T w dalsz€V drog€T i przyby€Qa do Montreuil-sur-mer. By€Qo to, jak sobie czytelnik przypomina, w roku 1818. Fantyna opu€Wci€Qa swe rodzinnestrony dziesi€T€S lat temu. Miasto Montreuil-sur-mer zmieni€Qo posta€S. Kiedy Fantynaz wolna wpada€Qa w coraz g€Q€Tbsz€V n€Tdz€T, jej miasto !rodzinne ros€Qo w pomy€Wlno€W€S. Mniej wi€Tcej przed dwoma latydokona€Qo si€T tam jedno z tychwydarze€U przemys€Qowych, kt€Rre maj€V ogromne znaczeniedla ma€Qych miasteczek. Szczeg€R€Q ten jest wa€Xny i trzeba om€Rwi€S go bli€Xej, dok€Qadniej, rzek€Qbym prawie: z naciskiem. Od niepami€Ttnych czas€Rw miasto Montreuil-sur-mer trudni€Qo si€T na€Wladowaniem angielskich d€Xet€Rw i czarnego szk€Qa niemieckiego. Przemys€Q !ten nigdy nie m€Rg€Q zakwitn€V€S, bo cena materia€Q€Rw wp€Qywa€Qa hamuj€Vco na rzemios€Qo. Kiedy Fantyna powr€Rci€Qa do Montreuil-sur-mer, zasz€Qa nies€Qychana zmiana w tej produkcji €Ќczarnych artyku€Q€Rw €­. Pod koniec 1815 roku osiad€Qw mie€Wcie jaki€W nieznajomy i wpad€Q na pomys€Q u€Xywania do tej fabrykacji gumy zamiast €Xywicy, a do bransoletek k€R€Qek blaszanych, po prostu zginanych, zamiast k€R€Qek lutowanych. Ta niewielka !zmiana by€Qa wielk€V rewolucj€V. Ta niewielka zmiana bowiem niezmiernie obni€Xy€Qa cen€T surowca, co pozwoli€Qo: po pierwsze €Y podnie€W€S p€Qac€T robotnikom, co jest dobrodziejstwem dla ludno€Wci, po wt€Rre €Y polepszy€S wyroby, co jest korzy€Wci€V dla kupuj€Vcych, a po trzecie €Ytaniej je sprzedawa€S, w tr€Rjnas€Rb zwi€Tkszaj€Vc !doch€Rd, co jest korzy€Wci€V dla w€Qa€Wciciela manufaktury. Tak wi€Tc jedna my€Wl da€Qa wynik potr€Rjny. W ci€Vgu trzech lat wynalazca zosta€Q bogaczem, co jest dobr€V rzecz€V, i zbogaci€Q wszystkich doko€Qa, co jest !rzecz€V jeszcze lepsz€V. By€Q to cz€Qowiek nietutejszy. O jego pochodzeniu nic nie wiedziano;o pocz€Vtkach bardzo ma€Qo. Opowiadano, €Xe przyszed€Q do miasta z niewielk€V sum€V pieni€Tdzy, co najwy€Xej z jakimi€W kilkuset frankami. Z tego to kapitaliku, u€Xytego na urzeczywistnienie szcz€T€Wliwego pomys€Qu, u€Xy€Џnionego rozumem i porz€Vdkiem, wyci€Vgn€V€Q sw€V fortun€T i dobrobyt ca€Qej okolicy. Kiedy przyby€Q do Montreuil-sur-mer, z ubioru, postawy i mowy by€Q prostym robotnikiem. !Zdaje si€T, €Xe w dniu, w kt€Rrymcichaczem wszed€Q do miasteczka Montreuil-sur-mer z t€Qumoczkiem na plecach i z s€Tkatym kijem w r€Tku, o grudniowym zmroku, wybuch€Q w ratuszu wielki po€Xar. Cz€Qowiek ten rzuci€Q si€T w ogie€U i z nara€Xeniem €Xycia !ocali€Q dwoje dzieci €Y jak si€T okaza€Qo, dzieci kapitana €Xandarmerii. Z tego te€X powodu zapomniano zapyta€S !go o paszport. P€R€Џniej dopiero dowiedziano si€T jego nazwiska. Nazywa€Q si€T ojciec Madeleine. Pan Madeleine By€Q to cz€Qowiek ju€X pi€T€Sdziesi€Tcioletni chyba, nieustannie czym€W zaj€Tty i bardzo dobry. Oto i wszystko, co by o nim mo€Xna powiedzie€S. Dzi€Tki szybkiemu rozwojowi "przemys€Qu, kt€Rry przekszta€Qci€Qtak wspaniale, Montreuil-sur- mer sta€Qo si€T wa€Xnym ogniskiem handlu. Hiszpania, zu€Xywaj€Vca wiele czarnych d€Xet€Rw, corocznie zakupywa€Qaje za znaczne sumy. W tej ga€Q€Tzi handlu miasteczko Montreuil-sur-mer prawie €Xe stanowi€Qo konkurencj€T dla Londynu i Berlina. Zyski ojca Madeleine by€Qy tak du€Xe, €Xe ju€X w drugim roku m€Rg€Q zbudowa€S wielk€V fabryk€T z dwoma warsztatami: jednym dla m€T€Xczyzn, drugim dla !kobiet. Ktokolwiek by€Q g€Qodny, m€Rg€Q tam przyj€W€S i na pewno znajdowa€Q i prac€T, i chleb. Ojciec Madeleine €X€Vda€Q od m€T€Xczyzn dobrej woli, od kobiet czysto€Wci obyczaj€Rw, aod wszystkich €Y uczciwo€Wci. Podzieli€Q warsztaty, €Xeby kobiety i dziewcz€Tta, od€Q€Vczone od m€T€Xczyzn, €Qatwiej mog€Qy zachowa€S sw€V cnot€T. W tym punkcie by€Q nieugi€Tty. I tu te€X jedynie bywa€Q niewyrozumia€Qy. Surowo€W€S tym bardziej uzasadniona, €Xe w Montreuil-sur-mer, mie€Wcie garnizonowym, nie brak€Qo nki!Qзoч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПgp1 cз#hЁ c:$iЊ№ c$jš!Q c%kы,С cc%lЌ7ШGЦ%okazji do rozpusty. Zreszt€V, przybycie jego by€Qo dobrodziejstwem, obecno€W€S €Yopatrzno€Wci€V. Przed przybyciem ojca Madeleine ub€Rstwo by€Qo og€Rlne; teraz wszystko tchn€T€Qo zdrowym €Xyciem pracy. Szybka cyrkulacja ogrzewa€Qa wszystko i dociera€Qa wsz€Tdzie.Nie znano bezrobocia i n€Tdzy. W najn€Tdzniejszej nawet kieszeni mo€Xna by€Qo znale€Џ€S cho€S troch€T grosza, w najubo€Xszym nawet domu €Ycho€S odrobin€T rado€Wci. Ojciec Madeleine zatrudnia€Q ka€Xdego. A wymaga€Q tylko jednej rzeczy, b€Vd€Џ uczciwymm€T€Xczyzn€V, b€Vd€Џ uczciw€V dziewczyn€V. !Jak powiedzieli€Wmy, w€Wr€Rd tej dzia€Qalno€Wci, kt€Rrej by€Q g€Q€Rwn€V przyczyn€V i osi€V, ojciec Madeleine dorabia€Q si€T maj€Vtku, ale €Yrzecz do€W€S niezwyk€Qa u prostego przemys€Qowca €Ynie by€Qo to zgo€Qa jego g€Q€Rwn€V i jedyn€V %trosk€V. Zdawa€Qo si€T, €Xe my€Wla€Q wiele o innych, a ma€Qo o sobie.W roku 1820 by€Qo wiadomo, €Xemia€Q z€Qo€Xone na swe imi€T u Laffitte €Вa sze€W€Sset trzydzie€Wci tysi€Tcy frank€Rw; ale nim te tysi€Vce zachowa€Q dla siebie, wyda€Q wi€Tcej ni€X milion na miasto i biednych. Szpital by€Q €Џle wyposa€Xony; ufundowa€Q dziesi€T€S €Q€R€Xek. Montreuil-sur-mer dzieli si€T namiasto g€Rrne i dolne. Dolna cz€T€W€S, w kt€Rrej mieszka€Q, mia€Qa jedn€V tylko szko€Q€T, w n€Tdznym, wal€Vcym si€T domku; kaza€Q zbudowa€S dwie: jedn€V dla dziewcz€Vt, drug€V dla ch€Qopc€Rw. Z w€Qasnych fundusz€Rw wyznaczy€Q dla dw€Rch nauczycieli dodatek dwa razy wi€Tkszy od lichej "pensji rz€Vdowej i gdy kto€W si€T temu dziwi€Q, odpowiada€Q: €ЌNajwa€Xniejsi urz€Tdnicy pa€Ustwowi to piastunka i nauczyciel €­. W€Qasnym kosztem za€Qo€Xy€Q ochronk€T, rzecz w€Rwczas prawie we Francji nie znan€V, i kas€T zapomogow€V dla starych i chorych robotnik€Rw. Poniewa€X manufaktura jego sta€Qa si€T o€Wrodkiem ca€Qego miasta, wkr€Rtce ko€Qo niej powsta€Qa nowa dzielnica, zamieszkana przez wiele ubogich rodzin; #za€Qo€Xy€Q tam bezp€Qatn€V aptek€T.W pocz€Vtkach, patrz€Vc, jak zaczyna, poczciwe dusze !m€Rwi€Qy: €ЌTo zuch, kt€Rry chce si€T wzbogaci€S €­. Kiedy si€T przekonano, €Xe przede wszystkim wzbogaca ca€Q€V okolic€T, o siebie samego najmniej dbaj€Vc, te same poczciwe dusze m€Rwi€Qy: €ЌTo cz€Qowiek ambitny €­. Wydawa€Qo si€T to tym prawdopodobniejsze, €Xe cz€Qowiek €Rw by€Q religijny, a nawet praktykuj€Vcy w pewnejmierze, co w owym czasie nadzwyczaj dobrze by€Qo widziane. Co niedziela !regularnie ucz€Tszcza€Q na cich€Vmsz€T. Miejscowy deputowany, wsz€Tdzie wietrz€Vcy konkurencj€T, zl€Vk€Q si€T tej pobo€Xno€Wci. Deputowany ten by€Q cz€Qonkiem cia€Qa prawodawczego za Cesarstwa i podziela€Q pogl€Vdy religijne ksi€Tdza ze zgromadzenia oratorian€Rw, znanego jako Fouche, ksi€V€X€T Otranto, kt€Rrego by€Q kreatur€V i przyjacielem. Przy drzwiach zamkni€Ttych €Wmia€Q si€T po cichu z Pana Boga. Ale kiedy zobaczy€Q, €Xe bogaty fabrykant Madeleine co niedziela chodzi o si€Rdmej rano na cich€V msz€T, przeczu€Q w nim kandydata i postanowi€Q !go prze€Wcign€V€S, wzi€V€Q sobie spowiednika jezuit€T i bywa€Q nasumie i na nieszporach. Ambicj€V owych czas€Rw by€Qo €Yw dos€Qownym tego znaczeniu€Y urz€Vdzanie wy€Wcig€Rw do dzwonnicy. Nie tylko Pan B€Rg, lecz i biedni, skorzystali na tym l€Tku, gdy€X zacny deputowany ufundowa€Q te€X dwa €Q€R€Xka w szpitalu, co uczyni€Qo razem dwana€Wcie. Tymczasem w roku 1819 rozesz€Qa si€T dnia pewnego po mie€Wcie pog€Qoska, €Xe na wniosek prefekta i ze wzgl€Tduna us€Qugi wy€Wwiadczone krajowi ojciec Madeleine mianowany zostanie przez kr€Rla merem miasta Montreuil-sur-mer. Ci, co nazywali nowo przyby€Qego €Ќambitnym €­, skwapliwie pochwycili sposobno€W€S, zawszetak bardzo przez ludzi upragnion€V, by zawo€Qa€S: €ЌA nie m€Rwili€Wmy? €­ Ca€Qe Montreuil-sur-mer poruszone "by€Qo t€V nowin€V. Pog€Qoska by€Qa uzasadniona. W kilka dni p€R€Џniej nominacja !pojawi€Qa si€T w €ЌMonitorze €­. Nazajutrz ojciec Madeleine odm€Rwi€Q jej przyj€Tcia. Tego€X roku 1819 wyroby wykonane sposobem wynalezionym przez Madeleine €Вa znalaz€Qy si€T na wystawie przemys€Qowej; wskutek decyzji jury kr€Rl mianowa€Q wynalazc€T kawalerem Legii Honorowej. Znowu poruszenie w miasteczku. Aha! Chcia€Q orderu! Ojciec Madeleine nie przyj€V€Q orderu. Naprawd€T, ten cz€Qowiek by€Q zagadk€V. Poczciwe dusze !poradzi€Qy sobie z tym, m€Rwi€Vc:€ЌW gruncie rzeczy to jaki€W awanturnik €­. Wiedziano, €Xe kraj wiele mu zawdzi€Tcza€Q, €Xe ubodzy zawdzi€Tczali mu wszystko; by€Qtak bardzo u€Xyteczny, €Xe w ko€Ucu musiano zacz€V€S go !szanowa€S, i by€Q tak dobry, €Xe w ko€Ucu musiano go pokocha€S;szczeg€Rlnie go wielbili jego robotnicy, a on przyjmowa€Q touwielbienie z melancholijn€V powag€V. Gdy si€T przekonano, €Xe jest bogaty, €Ќosoby z !towarzystwa €­ k€Qania€Qy mu si€Tna ulicy i nazywa€Qy panem Madeleine; ale robotnicy i dzieci nie przestawali nazywa€Sgo ojcem Madeleine, co najwyra€Џniej sprawia€Qo mu "wi€Tksz€V przyjemno€W€S. Im wy€Xejsi€T wznosi€Q, tym wi€Tcej !zaprosze€U sypa€Qo si€T na niego.€ЌTowarzystwo €­pragn€T€Qo go coraz gor€Tcej. Eleganckie salony miasteczka Montreuil-sur-mer, kt€Rre €Yma !si€T rozumie€S €Ydawniej by€Qyby zamkni€Tte dla rzemie€Wlnika, "teraz otwiera€Qy si€T na o€Wcie€X dla milionera. Robiono mu tysi€Vce uprzedzaj€Vcych grzeczno€Wci. Odrzuca€Q je. I tym razem poczciwe dusze da€Qy sobie rad€T: €ЌTo prostak bez wychowania. Nie umia€Qby #znale€Џ€S si€T w €Wwiecie. Nie jestnawet pewne, czy umie czyta€S €­. Widz€Vc, €Xe zarabia du€Xo !pieni€Tdzy, ludzie m€Rwili: €Ќto kupiec €­. Widz€Vc, €Xe je rozdaje, m€Rwili: €Ќambitny €­. Gdy dowiedzieli si€T, €Xe nie przyjmuje urz€Td€Rw i zaszczyt€Rw, m€Rwili: €Ќawanturnik €­. Na koniec, gdy poznali, €Xe stroni od €Wwiata, powiedzieli: €Ќto prostak €­. W roku 1820, w pi€T€S lat po przybyciu do Montreuil-sur-mer, tak g€Qo€Wne sta€Qy si€T jego zas€Qugi wobec kraju, tak jednomy€Wlne by€Qy #€Xyczenia ca€Qej okolicy, €Xe kr€Rlpowt€Rrnie mianowa€Q go merem miasta. I teraz odm€Rwi€Q, lecz prefekt si€T upar€Q, wszystkie znakomito€Wci urz€Tdowe przysz€Qy go prosi€S, pro€Wci "ludzie zaczepiali go i b€Qagali o to na ulicy, naleganie by€Qo tak#silne, €Xe zgodzi€Q si€T wreszcie. Zauwa€Xono, €Xe do przyj€Tcia "urz€Tdu szczeg€Rlnie go sk€Qoni€Qogniewne prawie odezwanie si€T starej kobiety z gminu, kt€Rra zawo€Qa€Qa do niego od progu swego domu: €ЌDobry mer jest potrzebny. Czy wolno cofa€S si€T przed dobrem, kt€Rre mo€Xna czyni€S? €­ By€Qa to trzecia faza jego powodzenia. Ojciec Madeleine zosta€Q panem Madeleine; pan Madeleine zosta€Q panem merem. Sumy z€Qo€Xone u Laffitte €Вa Zachowa€Q zreszt€V t€T sam€V prostot€T co pierwszego dnia. W€Qosy mia€Q szpakowate, spojrzenie powa€Xne, €Wniad€V i ogorza€Q€V cer€T robotnika, "my€Wl€Vc€V twarz filozofa. Nosi€Q zwykle kapelusz z szerokim rondem i d€Qugi surdut z grubego sukna, zapi€Tty pod szyj€T. Sprawowa€Q urz€Vd mera, ale poza tym €Xy€Q samotnie. Ma€Qo z kim rozmawia€Q. Unika€Q grzeczno€Wci, k€Qania€Q si€T mijaj€Vc spiesznie, u€Wmiecha€Q si€T, €Xeby nie rozmawia€S, #dawa€Q, €Xeby si€T nie u€Wmiecha€S.Kobiety m€Rwi€Qy o nim: €ЌPoczciwy nied€Џwied€Џ €­. Najwi€Tksz€V jego przyjemno€Wci€V by€Qy przechadzki po polach. Jada€Q zawsze sam, czytaj€Vc !otwart€V przed sob€V ksi€V€Xk€T. #Mia€Q bibliotek€T niewielk€V, lecz starannie dobran€V. Kocha€Q $ksi€V€Xki; ksi€V€Xki to przyjaciele,ch€Qodni i pewni. Z pomna€Xaniem si€T maj€Vtku mia€Qcoraz wi€Tcej wolnego czasu, !kt€Rry po€Wwi€Tca€Q kszta€Qceniu swego umys€Qu. Od kiedy by€Q w Montreuil-sur-mer, zauwa€Xono, €Xe z ka€Xdym rokiem mowa jego stawa€Qa si€T bardziej elegancka, wyszukana i €Qagodna. Ch€Ttnie bra€Q na przechadzk€T strzelb€T, ale u€Xywa€Q jej rzadko. Je€Wli przypadkiem zdarzy€Qo mu si€T strzeli€S, strza€Q jego by€Q a€X przera€Xaj€Vco celny. Nigdy nie zabi€Q nieszkodliwego !zwierz€Tcia. Nigdy nie strzeli€Q do ptaka. Cho€S ju€X nie by€Q m€Qody, opowiadano, €Xe mia€Q zdumiewaj€Vc€V si€Q€T. Nieraz pom€Rg€Q d€Џwign€V€S wielki ci€T€Xar, podnosi€Q konie, wyci€Vga€Q ko€Qo uwi€Tzie w b€Qocie, przytrzymywa€Q za rogi uciekaj€Vcego byka. Kiedy wychodzi€Q, mia€Q kieszenie pe€Qne drobnych pieni€Tdzy, kiedy wraca€Q, kieszenie by€Qy puste. Gdy przechodzi€Q przez wiosk€T, obdarte dzieciaki bieg€Qy za nim weso€Qo i otacza€Qy go niby chmara muszek. Ludzie przypuszczali, €Xe #kiedy€W musia€Q €Xy€S na wsi, zna€Qbowiem tysi€Vce u€Xytecznych sekret€Rw, kt€Rrych uczy€Q wie€Wniak€Rw. Uczy€Q, jak niszczy€S mola zbo€Xowego, !skraplaj€Vc spichrz i zalewaj€Vc szczeliny pod€Qogi sol€V kuchenn€V rozpuszczon€V w wodzie; jak odgania€S wo€Qki zawieszaj€Vc wsz€Tdzie na €Wcianach, na dachach i wewn€Vtrz dom€Rw kwitn€Vc€V bylin€T. Mia€Q €Ќrecepty €­na "t€Tpienie k€Vkolu, €Wniedzi, wyki,lisiogon€Rw i wszelkich paso€Xytniczych ro€Wlin z€Xeraj€Vcych zbo€Xe. Dla odstraszenia szczur€Rw od kr€Rlikami radzi€Q trzyma€S tam €Wwink€T morsk€V, kt€Rrej woni szczury nie znosz€V. Pewnego dnia ujrza€Q wie€Wniak€Rw zaj€Ttych rwaniem pokrzyw, spojrza€Q na stos tych ro€Wlin, wyrwanych z korzeniem i ju€X wysch€Qych, po czym rzek€Q: €YTo ju€X suche. A jednak by€Qoby dobrze, gdyby umiano si€T z tym obchodzi€S. Kiedy pokrzywa jest m€Qoda, z li€Wci jej mo€Xna mie€S wyborn€V jarzyn€T; gdy dojrzeje, ma w€Q€Rkna jak len i konopie. P€Q€Rtno z pokrzywy jest tyle samo warte co p€Q€Rtno z konopi. Posiekana pokrzywa jest dobra jako pokarm dla drobiu, t€Quczona €Y dla kr€Rw. Ziarna pokrzywy zmieszane z obrokiem daj€V byd€Qu !po€Qyskuj€Vc€V sier€W€S; korze€U zmieszany z sol€V daje €Qadny !kolor €X€R€Qty. Poza tym jest to doskona€Qe siano, kt€Rre mo€Xna kosi€S dwa razy. A czeg€R€X potrzeba pokrzywie? Niewiele ziemi, €Xadnej uprawy, €Xadnego!starania. Tyle tylko, €Xe ziarno wypada zaraz po dojrzeniu i trudno je zebra€S. Oto i wszystko. Zada€S sobie t€T odrobin€T trudu i pokrzywa b€Tdzie po€Xyteczna. Lecz nikt nie zadba o ni€V i pokrzywa !staje si€T szkodliwa. I w€Rwczas #t€Tpi siej€V. Ile€X ludzi podobnychjest pokrzywie. !I doda€Q po chwili milczenia: €Y Przyjaciele, zapami€Ttajcie to "sobie: nie ma ani z€Qych ro€Wlin, !ani z€Qych ludzi. S€V tylko €Џli ogrodnicy. Dzieci kocha€Qy go jeszcze za to, €Xe umia€Q robi€S €Wliczne zabawki ze s€Qomy i z orzech€Rw kokosowych. Kiedy widzia€Q drzwi ko€Wcio€Qa obite kirem, wchodzi€Q; nie !omija€Q pogrzeb€Rw, jak inni nie omijaj€V chrzcin. Wdowie€Ustwo i nieszcz€T€Wcie innych ludzi przyci€Vga€Qo ku sobie jego "wielk€V dobro€S; €Q€Vczy€Q si€T z przyjaci€R€Qmi w €Xa€Qobie, z rodzinami ubranymi czarno, z kap€Qanami zawodz€Vcymi nad trumn€V. Zdawa€Q si€T ch€Ttnie bra€S za przedmiot swych !rozmy€Wla€U te psalmy €Xa€Qobne, pe€Qne wizji innego €Wwiata. Z oczyma utkwionymi w niebo, jakby t€Tskni€Vc do tajemnic "niesko€Uczono€Wci, s€Qucha€Q tych smutnych g€Qos€Rw, kt€Rre €Wpiewaj€V nad brzegiem ciemnej przepa€Wci €Wmierci. €Аwiadczy€Q potajemnie mn€Rstwodobrodziejstw, kryj€Vc si€T z nimi, jakby to by€Qy przest€Tpstwa. Wieczorami wchodzi€Q ukradkiem do dom€Rw.Cichaczem przebiega€Q schody. Jaki€W biedak, wr€Rciwszy na swoje poddasze, zastawa€Q drzwi otwarte, niekiedy nawetsi€Q€V, w czasie jego !nieobecno€Wci. Nieborak wo€Qa€Q: €ЌZ€Qodziej si€T zakrad€Q! !€­Wchodzi€Q i pierwsz€V rzecz€V, "kt€Rr€V spostrzega€Q, by€Q z€Qoty pieni€Vdz zostawiony na stole. Z€Qodziejem by€Q ojciec Madeleine. By€Q uprzejmy i smutny. Lud mawia€Q: €ЌTo ci cz€Qowiek. Bogaty, a nie dumny, !szcz€T€Wliwy, a ma smutn€V min€T €­. Niekt€Rrzy widzieli w nim co€W tajemniczego i twierdzili, €Xe nikomu nie wolno by€Qo wchodzi€S do jego pokoju, prawdziwej celi pustelnika, ozdobionej skrzydlatymi klepsydrami, skrzy€Xowanymi piszczelami i trupimi g€Qowami. Tyle o tym m€Rwiono, €Xe kilka m€Qodych, trzpiotowatych elegantek z Montreuil-sur-mer przysz€Qo do niego prosz€Vc: €ЌPanie merze, poka€X€Xe nam !sw€Rj pok€Rj. Powiadaj€V, €Xe to "pieczara €­. U€Wmiechn€V€Q si€T i natychmiast zaprowadzi€Q je dotej €Ќpieczary €­. Ciekawo€W€S srodze zosta€Qa ukarana. By€Q topok€Rj, kt€Rrego umeblowanie sk€Qada€Qo si€T z ca€Qkiem zwyczajnych mahoniowych foteli i krzese€Q, brzydkich !raczej, jak wi€Tkszo€W€S mebli w tym rodzaju, €Wciany by€Qy wyklejone papierow€V tapet€V po dwana€Wcie su. Spostrzeg€Qy tam tylko na kominku dwa lichtarze staro€Wwieckiego kszta€Qtu, kt€Rre zdawa€Qy si€T by€S srebrne, €Ќby€Qy bowiem stemplowane €­. Spostrze€Xenie godne umys€Q€Rw z ma€Qego miasteczka. Mimo wszystko w dalszym ci€Vgu m€Rwiono, €Xe nikt nie wchodzi€Q do tego pokoju i €Xe by€Qa to pieczara pustelnika, jaskinia, nora, gr€Rb. Szeptano tak€Xe, i€X mia€Q €Ќkolosalne €­ sumy z€Qo€Xone u Laffitte €Вa z tym szczeg€Rlnym zastrze€Xeniem, €Xe zawsze by€Qy do jego rozporz€Vdzenia, tak i€X pan Madeleine m€Rg€Q przyj€W€S pewnego ranka do !Laffitte €Вa, podpisa€S kwit i w dziesi€T€S minut zabra€S swoje dwa czy trzy miliony. W rzeczywisto€Wci tymi dwoma czy trzema milionami by€Qo, jakpowiedzieli€Wmy, sze€W€Sset trzydzie€Wci czy czterdzie€Wci tysi€Tcy frank€Rw. Na pocz€Vtku 1821 roku dzienniki donios€Qy o €Wmierci ksi€Tdza Myriela, biskupa w Digne, zwanego ksi€Tdzem Benvenuto, kt€Rry zmar€Q in odore sanctitatis prze€Xywszy lat osiemdziesi€Vt dwa. Wiadomo€W€S o €Wmierci powt€Rrzy€Q miejscowy dziennik w Montreuil-sur-mer. Pan Madeleine ukaza€Q si€T nazajutrzubrany czarno i z krep€V na kapeluszu. Zauwa€Xono w mie€Wcie t€T €Xa€Qob€T, zawrza€Qo od plotek. Zdawa€Qa si€T ona rzuca€S €Wwiat€Qo na pochodzenie pana Madeleine. Wnoszono, €Xe by€Q jako€W spokrewniony z czcigodnym biskupem. "€ЌUczerni€Q si€T po biskupie Digne€­€Ym€Rwiono w salonach; podnios€Qo to wielce znaczenie pana Madeleine, nagle i od razu doda€Qo mu powagi w dobrze urodzonym towarzystwie miasta Montreuil-sur-mer. Mikroskopijne miejscowe przedmie€Wcie Saint-Germain postanowi€Qo przerwa€S odosobnienie pana Madeleine, skoro prawdopodobnie by€Q kuzynem biskupa. Pan Madeleine wyr€Rs€Q w ich oczach; pozna€Q to po grzeczniejszych uk€Qonach starszych pa€U, po milszych u€Wmiechach m€Qodszych. Pewnego wieczoru seniorka tego ma€Qomiasteczkowego wielkiego €Wwiata, korzystaj€Vc dla zaspokojenia ciekawo€Wci z przywilej€Rw starsze€Ustwa, #o€Wmieli€Qa si€T zada€S mu pytanie:€Y Pan mer jest pewno krewnymnieboszczyka biskupa z Digne?? Odpar€Q: €Y Nie, pani. €Y Ale €Y m€Rwi€Qa bogata wdowa €Y nosi pan po nim €Xa€Qob€T?? Odrzek€Q: "€Y Bo w m€Qodo€Wci s€Qu€Xy€Qem za lokaja w ich rodzinie. "Zauwa€Xono r€Rwnie€X, €Xe ilekro€Szjawia€Q si€T w mie€Wcie ma€Qy Sabaudczyk, kt€Rry w€Tdrowa€Q po okolicy czyszcz€Vc kominy, pan mer wo€Qa€Q go do siebie, pyta€Q o imi€T i dawa€Q troch€T pieni€Tdzy. Mali Sabaudczycy opowiadali sobie o tym i wielu ich przechodzi€Qo tamt€Tdy. Pierwsze b€Qyski na widnokr€TguStopniowo, w miar€T jak czas p€Qyn€V€Q, niech€T€S ustawa€Qa. Naprz€Rd, zgodnie z prawem, kt€Rremu podlegaj€V wszyscy wznosz€Vcy si€T w g€Rr€T, miotano na pana Madeleine oszczerstwa i potwarze; p€R€Џniej zacz€Tto si€T ogranicza€S do z€Qo€Wliwo€Wci, wreszcie odzywano si€T o nim ju€X tylko z przek€Vsem, a w ko€Ucu i to si€T sko€Uczy€Qo: szacunek sta€Q si€T zupe€Qny, jednomy€Wlny, serdeczny i pod koniec roku 1821 nadszed€Q wreszcie czas, kiedy to s€Qowa:€Ќpan mer €­ wymawiano w Montreuil-sur-mer prawie tym samym tonem, jakim w roku 1815 w Digne wyrazy: €Ќksi€Vdz Benvenuto €­. Przybywano z miejscowo€Wci odleg€Qych o #dziesi€T€S mil, by zasi€Tga€S rady pana Madeleine. Ko€Uczy€Q spory,nie dopuszcza€Q do proces€Rw, godzi€Q powa€Wnionych. Ka€Xdy go!obiera€Q s€Tdzi€V swojej sprawy. Zdawa€Qo si€T, €Xe jego dusza by€Qa ksi€Tg€V prawa przyrodzonego. Jakby jaka€W epidemia uwielbienia w ci€Vgu sze€Wciu czy siedmiu lat rozci€Vgn€T€Qa si€T powoli nad ca€Q€V okolic€V. Jeden tylko cz€Qowiek w mie€Wcie i w okr€Tgu unikn€V€Q ca€Qkowicie tej epidemii i mimo wszystkich czyn€Rw ojca Madeleine uparcie pozosta€Q jego przeciwnikiem, jak gdybygo budzi€Q i niepokoi€Q jaki€W instynkt, niczym nie daj€Vcy "si€T zag€Quszy€S. Zdawa€Qoby si€T nowym, nie brak€Qo nki!Qзoч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПтїПgХїПBmp c &ns F cp&oЙ№ cг&pЉ!A c6'qъ+Ј c™'r’6хQќ'w istocie, €Xe istnieje u pewnych ludzi instynkt prawdziwie zwierz€Tcy, czysty i nieska€Xony, jak wszelki instynkt, z kt€Rrego powstaj€V sympatie i antypatie, kt€Rry raz na zawsze oddziela jedn€V natur€T od drugiej, kt€Rry si€T nie zawaha, nie speszy, nie ucichnie, nie oszuka si€T nigdy,jasny, mimo €Xe ciemny, nieomylny, rozkazuj€Vcy, opieraj€Vcy si€T wszelkim radom rozumu i wszystkim odczynnikom rozs€Vdku, kt€Rry jakkolwiek ukszta€Qtowa€Qyby si€T losy, przestrzega potajemnie cz€Qowieka psa przed cz€Qowiekiem kotem, a cz€Qowieka lisa przed cz€Qowiekiem lwem. Cz€Tsto, gdy pan Madeleine przechodzi€Q ulic€V, spokojny, serdeczny, otoczony b€Qogos€Qawie€Ustwami wszystkich, zdarza€Qo si€T, €Xe m€T€Xczyzna s€Qusznego wzrostu,w d€Qugim szarym surducie, z grub€V lask€V w r€Tku, w kapeluszu naci€Wni€Ttym na oczy, porywczo obraca€Q si€T za nim i €Wledzi€Q go spojrzeniem, #dop€Rki nie znikn€V€Q, krzy€Xuj€Vc !r€Tce na piersiach, potrz€Vsaj€Vc!g€Qow€V i unosz€Vc w g€Rr€T obie wargi w znacz€Vcym grymasie, kt€Rry tak oto odda€S by mo€Xnas€Qowami: €ЌKt€R€X to jest, u licha? Na pewno gdzie€W tego cz€Qowieka widzia€Qem. W ka€Xdym razie nie dam mu si€T oszuka€S €­. !Nazywa€Q si€T Javert i pracowa€Q w policji. W Montreuil-sur-mer sprawowa€Q przykre, ale po€Xyteczne obowi€Vzki inspektora. Nie by€Q €Wwiadkiem pocz€Vtk€Rw pana Madeleine. Posad€T inspektora Javert zawdzi€Tcza€Q protekcji pana Chabouillet, sekretarza ministra stanu hrabiego Angles,pod€Rwczas prefekta policji w Pary€Xu. Kiedy Javert przyby€Q do Montreuil-sur-mer, fortuna wielkiego fabrykanta by€Qa ju€X ustalona i ojciec Madeleine sta€Q si€T panem Madeleine. "Javert urodzi€Q si€T w wi€Tzieniu,by€Q synem kabalarki, kt€Rrej m€T€Xa skazano na galery. !Dorastaj€Vc zda€Q sobie spraw€T, €Xe znajduje si€T poza spo€Qecze€Ustwem i nie ma nadziei, by m€Rg€Q kiedykolwiek wr€Rci€S do niego. Spostrzeg€Q, €Xe spo€Qecze€Ustwo usuwa poza sw€Rj obr€Tb, nie wybaczaj€Vc imnigdy, dwie klasy ludzi: tych, kt€Rrzy je napastuj€V, i tych, kt€Rrzy go pilnuj€V; m€Rg€Q wybiera€S tylko mi€Tdzy tymi dwiema klasami; r€Rwnocze€Wnie czu€Q, €Xe nosi w sobie jaki€W silny podk€Qad surowo€Wci, uczciwo€Wci i porz€Vdku, po€Q€Vczonych z niewys€Qowion€V nienawi€Wci€V dla tej rasy cyga€Uskiej, z kt€Rrej si€T sam wywodzi€Q. Wst€Vpi€Q do policji. Powiod€Qo mu si€T; w czterdziestym roku €Xycia by€Q ju€X inspektorem. Za m€Qodu pracowa€Q jako dozorca wi€Tzienny na po€Qudniu Francji. Cz€Qowiek ten sk€Qada€Q si€T z dw€Rch uczu€S bardzo prostych i w€Qa€Wciwie dobrych, kt€Rre jednak uczyni€Q z€Qymi, wyolbrzymiaj€Vc je przesadnie: z poszanowania w€Qadzy i nienawi€Wci do buntu. W jego oczach kradzie€X, zab€Rjstwo i wszelkie zbrodnie by€Qy tylko odmianami buntu. €Аlepo i g€Q€Tboko wierzy€Q we wszystko, co sprawuje jakikolwiek urz€Vd w pa€Ustwie, od pierwszego ministra do polnego stra€Xnika. Gardzi€Q, nienawidzi€Q, brzydzi€Q si€T wszystkim, co raz przekroczy€Qo legalny pr€Rg z€Qego. By€Q bezwzgl€Tdny i nie dopuszcza€Q wyj€Vtk€Rw. Z "jednej strony m€Rwi€Q: €ЌUrz€Tdnik nie mo€Xe si€T omyli€S, s€Tdzia #nigdy nie b€Q€Vdzi €­. €YZ drugiej strony utrzymywa€Q: €ЌCi s€V zgubieni nieodwo€Qalnie. Nic dobrego z nich nie b€Tdzie €­. "€YW zupe€Qno€Wci podziela€Q opinie tych skrajnych umys€Q€Rw, kt€Rreprzypisuj€V prawu ludzkiemu !nies€Qychan€V w€Qadz€T czynienia lub, je€Wli wolicie, wykrywania szatan€Rw, i umieszczaj€V Styksu spodu spo€Qecze€Ustwa. By€Q stoicki, powa€Xny, surowy; smutny marzyciel; pokorny i wynios€Qy jak wszyscy fanatycy. Spojrzenie mia€Q niby €Wwider, zimne i przeszywaj€Vce.!Ca€Qe jego €Xycie zamyka€Qo si€T w tych dw€Rch s€Qowach: czuwa€S i pilnowa€S. Wprowadzi€Qlini€T prost€V w to, co najzawilsze na €Wwiecie. By€Q przekonany o swej u€Xyteczno€Wci, czu€Q religijne poszanowanie dla swego !urz€Tdu i by€Q szpiclem tak, jak si€T jest kap€Qanem. Biada temu,kto wpad€Q w jego r€Tce! Aresztowa€Qby rodzonego ojca, uciekaj€Vcego z galer, zadenuncjowa€Qby matk€T, gdyby zbieg€Qa z wi€Tzienia. Uczyni€Qby to z wewn€Ttrznym zadowoleniem, jakie daje cnota. A przy tym €Xycie pe€Qne "wyrzecze€U, wstrzemi€T€Џliwo€W€S, samotno€W€S, czysto€W€S obyczaj€Rw, €Xadnej rozrywki. By€Q to nieub€Qagany obowi€Vzek,policja tak poj€Tta, jak Spartanie pojmowali Spart€T; bezlitosna warta, drapie€Xna uczciwo€W€S, szpicel z kamienia,Brutus w ciele Vidocqa. !Ca€Qa posta€S Javerta wyra€Xa€Qa "cz€Qowieka, kt€Rry €Wledzi i kryje si€T. Mistyczna szko€Qa J€Rzefa de Maistre, kt€Rra w€Rwczas przyprawia€Qa wysok€V kosmogoni€V reakcyjne dzienniki, niechybnie by powiedzia€Qa, €Xe Javert jest symbolem. Nie wida€S by€Qo jego czo€Qa skrytego pod kapeluszem, nie wida€S by€Qo jego oczu gubi€Vcych si€T pod brwiami, nie wida€S by€Qo jego brody zanurzonej w ko€Qnierzu,nie wida€S by€Qo jego r€Vk gin€Vcych w r€Tkawach, nie !wida€S by€Qo jego laski, kt€Rr€V !nosi€Q pod surdutem. Ale gdy si€Tzdarzy€Qa sposobno€W€S, nagle, jak z zasadzki, ukazywa€Qo si€T z cienia czo€Qo w€Vskie i guzowate, z€Qowrogie spojrzenie, gro€Џna broda, ogromne r€Tce i olbrzymia pa€Qka. W chwilach wypoczynku, bardzo rzadkich, czyta€Q, cho€S nienawidzi€Q ksi€V€Xek; dzi€Tki temu nie by€Q zupe€Qnie bez wykszta€Qcenia. Mo€Xna to by€Qo pozna€S po przesadzie, z jak€V si€T wys€Qawia€Q. #Powiedzieli€Wmy ju€X, €Xe nie mia€Q€Xadnych na€Qog€Rw, €Xadnych wad. Kiedy by€Q z siebie zadowolony, pozwala€Q sobie naszczypt€T tabaki. To jedno nadawa€Qo mu cech€T cz€Qowiecze€Ustwa. €Њatwo zrozumie€S, €Xe Javert by€Q postrachem ca€Qej klasy ludzi, kt€Rrych statystyka roczna ministerstwa sprawiedliwo€Wci zamieszcza pod rubryk€V: bez okre€Wlonego zaj€Tcia. P€Qoszy€Qo ich samo nazwisko Javerta; ujrzawszy jego oblicze, dr€Ttwieli. Takim by€Q ten straszliwy cz€Qowiek. Javert ci€Vgle mia€Q na oku panaMadeleine. Na oku pe€Qnym podejrze€U i domys€Q€Rw. Pan Madeleine spostrzeg€Q to w ko€Ucu, ale nie zdawa€Q si€T zwraca€S uwagi. Nie zada€Q €Xadnego zapytania Javertowi, nie szuka€Q go, nie unika€Q, znosz€Vc spokojnie ten wzrok kr€Tpuj€Vcy, prawie ci€T€Xki. Traktowa€Q Javerta jak i wszystkich, swobodnie i z dobroci€V. Z kilku s€Q€Rw, kt€Rre si€T wyrwa€Qy Javertowi, odgadywano, €Xe z t€V rasow€V "ciekawo€Wci€V, na kt€Rr€V sk€Qada !si€T tyle€X instynktu co i woli, szuka€Q potajemnie wszelkich €Wlad€Rw przesz€Qo€Wci, jakie mog€Qy pozosta€S gdzie€W po panu Madeleine. Wydawa€Qo si€T,!€Xe co€W wie, i niekiedy m€Rwi€Q p€R€Qs€Q€Rwkami, €Xe kto€W zasi€Tgn€V€Q pewnych informacji w pewnej okolicy o pewnej zaginionej rodzinie. Jednego razu zdarzy€Qo mu si€T powiedzie€S g€Qo€Wno do siebie: €ЌZdaje mi si€T, €Xe go mam €­. €YP€R€Џniej trzy dni chodzi€Q zamy€Wlony, nie odzywaj€Vc si€T ani s€Qowem. Widocznie ni€S, "kt€Rrej ju€X by€Q pewien, urwa€Qa si€T. Zreszt€V €Y koniecznie musimy sprostowa€S zbyt bezwzgl€Tdne znaczenie, jakie mog€Qyby mie€Spewne wyrazy €Y w istocie ludzkiej nie ma nic ca€Qkowicie nieomylnego i w€Qa€Wciwo€Wci€V !instynktu jest to w€Qa€Wnie, €Xe mo€Xe si€T zmiesza€S, oszuka€S lub da€S wywie€W€S w pole. Inaczej by€Qby wy€Xszy od rozumu, a zwierz€T by€Qoby bardziej o€Wwiecone ni€X cz€Qowiek. "Doskona€Qy spok€Rj i naturalno€W€Spana Madeleine bez w€Vtpienia zbija€Qy z tropu Javerta. Pewnego dnia wszak€Xe dziwnejego zachowanie zrobi€Qo pewne wra€Xenie na panu Madeleine. A oto przy jakiej si€T to sta€Qo okazji. Ojciec Fauchelevent Pan Madeleine przechodzi€Q pewnego ranka nie brukowan€V uliczk€V miasteczka Montreuil- !sur-mer; nagle us€Qysza€Q krzyki i ujrza€Q przed sob€V jakie€W zbiegowisko. Podszed€Q. Starzeczwany ojcem Fauchelevent "wpad€Q w€Qa€Wnie pod w€Rz, a ko€U zaprz€T€Xony do wozu przewr€Rci€Q si€T. €Жw Fauchelevent nale€Xa€Q do nielicznych wrog€Rw, kt€Rrych mia€Q jeszcze w owym czasie pan Madeleine. Kiedy Madeleineprzyby€Q w te strony, Fauchelevent, dawny pisarz, "w€Qo€Wcianin do€W€S wykszta€Qcony,posiada€Q sklepik, kt€Rry zaczyna€Q w€Qa€Wnie podupada€S. Fauchelevent patrzy€Q, jak ten prosty robotnik wzbogaca si€T, kiedy on, gospodarz, niszczejecoraz bardziej. Obudzi€Qo to w nim zazdro€W€S i przy ka€Xdej sposobno€Wci, jak m€Rg€Q, szkodzi€Q Madeleine €Вowi. Nadesz€Qo w ko€Ucu ostateczne bankructwo i starzec, samotnyzreszt€V, bezdzietny, kt€Rremu #zosta€Q tylko w€Rz i ko€U, musia€Q zarabia€S na €Xycie jako wo€Џnica. !Ko€U z€Qama€Q obydwie nogi i nie m€Rg€Q si€T podnie€W€S. Starzec zosta€Q uwi€Tziony pod ko€Qami. Upadek by€Q tak niefortunny, €Xe ci€T€Xar ca€Qego wozu !ugniata€Q jego pier€W. W€Rz by€Q do€W€S ci€T€Xko na€Qadowany. Ojciec Fauchelevent j€Tcza€Q okropnie. Pr€Rbowano go wydoby€S, ale nadaremnie. Jedno niezr€Tczne szarpni€Tcie, jeden fa€Qszywy ruch, jedno niew€Qa€Wciwe wstrz€V€Wni€Tcie wozem mog€Qo go dobi€S. Wydoby€S go mo€Xna by€Qo tylko unosz€Vc w€Rz od spodu. Javert,kt€Rry nadbieg€Q w momencie wypadku, pos€Qa€Q po lewar. Nadszed€Q pan Madeleine. Rozst€Vpiono si€T z uszanowaniem. €YPomocy! €Ywo€Qa€Q stary Fauchelevent. €YCzy nie znajdzie si€T poczciwy ch€Qopak, kt€Rry ocali €Xycie staremu? Pan Madeleine zwr€Rci€Q si€T do obecnych: €Y Macie lewar?? "€Y Ju€X pos€Qano €Y odpowiedzia€Q jaki€W wie€Wniak. €Y Jak pr€Tdko przynios€V?? €YNajbli€Xej st€Vd jest do Flachot, gdzie jest kowal, i tam poszli; ale zawsze up€Qynie dobry kwadrans, nim wr€Rc€V. €Y Kwadrans!! €Y zawo€Qa€Q Madeleine. Poprzedniego dnia pada€Q deszcz, grunt rozm€Rk€Q, w€Rz z $ka€Xd€V chwil€V zag€Q€Tbia€Q si€T w ziemi€T i coraz silniej przygniata€Q pier€W starego wo€Џnicy. Oczywiste by€Qo, €Xe "nim pi€T€S minut up€Qynie, b€Tdziemia€Q po€Qamane €Xebra. €Y Niepodobna czeka€S kwadransa €Yrzek€Q Madeleine doprzygl€Vdaj€Vcych si€T wie€Wniak€Rw. €Y Trzeba!! "€Y Ale€X b€Tdzie za p€R€Џno!! Nie widzicie, €Xe w€Rz grz€T€Џnie w ziemi? €Y Do licha!! #€YS€Quchajcie €Y m€Rwi€Q Madeleine €Yjest jeszcze do€W€S miejsca pod wozem, mo€Xe si€T tam wsun€V€S jeden cz€Qowiek i podnie€W€S w€Rz plecami. Tylko p€R€Q minuty, a wyci€Vgnie si€T biedaka. No co, czy jest tu kto z mocnym krzy€Xem i dobrym sercem? Zarobi pi€T€S z€Qotych luidor€Rw. Nikt z gromady nie poruszy€Q si€T. "€Y Dziesi€T€S luidor€Rw €Y rzek€Q Madeleine. Obecni spu€Wcili oczy. Jeden z nich szepn€V€Q: €Y Trzeba by€S diabelnie mocnym. A przy tym w€Rz mo€Xena €Wmier€S przygnie€W€S! "€Y No!! €Y namawia€Q Madeleine €Y dwadzie€Wcia luidor€Rw!! Milczenie. €Y Na pewno nie zbywa im na #dobrej woli €Y odezwa€Q si€T g€Qos z ty€Qu. Pan Madeleine obr€Rci€Q si€T, pozna€Q Javerta. Nie spostrzeg€Qgo w pierwszej chwili. Javert #m€Rwi€Q dalej: €YAle zbywa na sile.Trzeba by€S pierwszorz€Tdnym si€Qaczem, €Xeby podnie€W€S na plecach taki w€Rz. I utkwiwszy wzrok w panu "Madeleine m€Rwi€Q dalej, k€Qad€Vc nacisk na ka€Xde s€Qowo: €YPanie Madeleine, zna€Qem tytko jednego cz€Qowieka, kt€Rry zdolny by€Q zrobi€S to, czego pan €X€Vda. Madeleine zadr€Xa€Q. Javert doda€Q oboj€Ttnie, nie spuszczaj€Vc jednak oczu z Madeleinea: €Y By€Q to galernik. €Y O!! €Y rzek€Q Madeleine. €Y Na galerach tulo€Uskich. Madeleine zblad€Q. Tymczasem w€Rz z wolna zag€Q€Tbia€Q si€T dalej. Ojciec Fauchelevent rz€Tzi€Q i krzycza€Q: #€Y Dusz€T si€T!! €Њamie mi €Xebra! Lewar, byle co! Ach! Madeleine spojrza€Q doko€Qa: €Y Nikt wi€Tc nie chce zarobi€S dwudziestu luidor€Rw i ocali€S €Xycia biednemu starcowi?? €Ћaden z obecnych nie ruszy€Q si€T. Javert powt€Rrzy€Q. €Y Zna€Qem tylko jednego cz€Qowieka, kt€Rry m€Rg€Q #zast€Vpi€S lewar. By€Q to galernik.€Y Ach!! Zgniata mnie! €Y krzycza€Q starzec. Madeleine podni€Rs€Q g€Qow€T, spotka€Q sokoli wzrok Javerta, ci€Vgle w nim utkwiony, spojrza€Q na nieruchomych "wie€Wniak€Rw i u€Wmiechn€V€Q si€T smutnie. Potem, nie rzek€Qszy s€Qowa, upad€Q na kolana i nim os€Qupia€Qy t€Qum zd€V€Xy€Q wydoby€S z siebie jeden okrzyk, by€Q ju€X pod wozem. Nasta€Qa straszna chwila oczekiwania i ciszy. Madeleine le€Xa€Q na brzuchu pod tym straszliwym ci€T€Xarem "i dwa razy na pr€R€Xno usi€Qowa€Q przysun€V€S €Qokcie ku kolanom. Wo€Qano na niego: €YOjcze Madeleine! Wyjd€Џcie spod wozu! Wyjd€Џcie! €YSam stary Fauchelevent m€Rwi€Q: €YPanie Madeleine, id€Џ pan! Wida€S s€Vdzone mi jest umiera€S. Zostaw mnie! W€Rz zgniecie i pana! Madeleine nie odpowiada€Q. Obecni wstrzymali oddech. Ko€Qa jeszcze bardziej zag€Q€Tbia€Qy si€T w b€Qoto i zdawa€Qo si€T ju€X niepodobie€Ustwem, €Xeby Madeleine m€Rg€Q wydoby€S si€T spod wozu. Nagle ogromna masa poruszy€Qa#si€T; w€Rz podnosi€Q si€T z wolna, !ko€Qa na p€R€Q wysz€Qy z kolein. Us€Qyszano zd€Qawiony g€Qos: "€Y€Аpieszcie si€T! Pomagajcie! €Y To Madeleine uczyni€Q ostatni wysi€Qek. Rzucili si€T do wozu. Po€Wwi€Tcenie jednego doda€Qo si€Qy i odwagi wszystkim. Dwadzie€Wcia ramion podnios€Qo w€Rz. Stary Fauchelevent by€Q uratowany. Madeleine podni€Rs€Q si€T. By€Q blady, cho€S kroplisty pot sp€Qywa€Q mu z czo€Qa. Ubranie mia€Q podarte i zab€Qocone. Wszyscy p€Qakali. Starzec ca€Qowa€Q mu kolana i nazywa€Q go Panem Bogiem. On za€W mia€Q w twarzy nie daj€Vcy si€T opisa€S wyraz niebia€Uskiego, szcz€T€Wliwego cierpienia i spokojnym okiem patrzy€Q na Javerta, kt€Rry przygl€Vda€Q mu si€T bez przerwy. Fauchelevent zostaje ogrodnikiem w Pary€Xu Fauchelevent podczas tego wypadku zwichn€V€Q jab€Qko w kolanie. Ojciec Madeleine kaza€Q go przenie€W€S do #infirmerii, kt€Rr€V urz€Vdzi€Q dla robotnik€Rw w samym gmachu fabryki, a kt€Rr€V prowadzi€Qy dwie siostry mi€Qosierdzia. Nazajutrz rano starzec znalaz€Qna swym stoliku banknot tysi€Vcfrankowy i kartk€T z tymi s€Qowy, napisan€V r€Tk€V ojca Madeleine : Kupuj€T od waskonia i w€Rz . W€Rz by€Q po€Qamany, ko€U martwy. Fauchelevent wyzdrowia€Q, ale kolano pozosta€Qo bezw€Qadne. Pan Madeleine, uzyskawszy dlastarca rekomendacj€T si€Rstr i miejscowego proboszcza, umie€Wci€Q go jako ogrodnika w €Xe€Uskim klasztorze na przedmie€Wciu €Ww. Antoniego w Pary€Xu. Wkr€Rtce potem pan Madeleine zosta€Q mianowany merem. Gdy Javert po raz pierwszy ujrza€Q pana Madeleine przepasanego szarf€V, kt€Rra dawa€Qa mu w€Qadz€T nad miastem, wstrz€Vsn€V€Q nim dreszcz, niby brytanem, kt€Rry by zwietrzy€Q wilka pod odzie€X€V swego pana.Od tej chwili unika€Q go najstaranniej. Kiedy obowi€Vzkis€Qu€Xby koniecznie tego wymaga€Qy i musia€Q osobi€Wcie stawia€S si€T u pana mera, odzywa€Q si€T do niego z g€Q€Tbokim szacunkiem. Pomy€Wlno€W€S miasta Montreuil-sur-mer, dzie€Qo ojcaMadeleine, opr€Rcz widomych oznak, kt€Rre€Wmy wy€Xej wskazali, mia€Qa jeden skutek, niewidzialny wprawdzie, ale niemniej przeto znamienny. I kt€Rry nigdy nie omyli. Kiedy ludno€W€S cierpi, kiedy braknie pracy, kiedy nie ma handlu, podatnicy z biedy nie p€Qac€V !podatk€Rw, zaleg€Qo€Wci rosn€V i pa€Ustwo wydaje du€Xo pieni€Tdzy na przymusowe ich €Wci€Vganie. Kiedy pracy jest pod dostatkiem, kiedy kraj jest szcz€T€Wliwy i bogaty, podatek €Qatwo wp€Qywa do kasy i ma€Qo pa€Ustwo kosztuje. Rzec mo€Xna, €Xe nieomylnym termometrem n€Tdzy i bogactwa publicznego s€V koszty egzekucji podatkowej. W ci€Vgu siedmiu lat w okr€Tgu Montreuil-sur-mer koszty egzekucji podatk€Rw zmniejszy€Qy si€T o trzy czwarte; z tego powodu pan de Villele, €Rwczesny minister skarbu, cz€Tsto stawia€Q ten okr€Tg za wz€Rr. Takie by€Qo po€Qo€Xenie tej okolicy, gdy Fantyna do niej !powr€Rci€Qa. Nikt ju€X jej sobie nie przypomina€Q. Szcz€T€Wciem, drzwi fabryki pana Madeleine by€Qy niby twarz przyjazna i znajoma. Posz€Qa tam i przyj€Ttoj€V do warsztatu kobiecego. Rzemios€Qo by€Qo zupe€Qnie nowe dla Fantyny, nie mia€Qa jeszcze do€W€S wprawy, zarabia€Qa wi€Tc niewiele; wystarcza€Qo to jednak i zagadnienie zosta€Qo rozwi€Vzane: mog€Qa zapracowa€S na €Xycie. Pani Victurnien wydaje trzydzie€Wci pi€T€S frank€Rw na moralno€W€S Fantyna ucieszy€Qa si€T widz€Vc,"€Xe mo€Xe €Xy€S. €Ћy€S uczciwie z w€Qasnej pracy €Y co za €Qaska niebios! Zasmakowa€Qa w pracy naprawd€T. Kupi€Qa lusterko, z #rado€Wci€V przygl€Vda€Qa si€T swej m€Qodo€Wci, pi€Tknym w€Qosom, pi€Tknym z€Tbom, zapomnia€Qa o wielu rzeczach, my€Wla€Qa jedynie o swej Kozecie, o ym, nie brak€Qo nki!Qзoч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПтїПgХїПBsp cM(tŒ о cА(ujV c)vР!И cv)wx,И cй)x07\N<*"widokach na przysz€Qo€W€S i by€Qa prawie szcz€T€Wliwa. Wynaj€T€Qa ma€Qy pokoik i umeblowa€Qa go na kredyt, na rachunek przysz€Qego zarobku; pozosta€Qo€W€S lekkomy€Wlnych nawyknie€U. Nie mog€Vc powiedzie€S, €Xe by€Qa zam€T€Xna, starannie ukrywa€Qa przed wszystkimi, €Xema c€Rreczk€T. W tym pierwszym okresie, jak #widzieli€Wmy, regularnie p€Qaci€Qa Th€Бnardierom. Umia€Qa tylko podpisa€S si€T, musia€Qa wi€Tc dyktowa€S listy publicznemu pisarzowi. Listy te by€Qy cz€Tste, zauwa€Xono je. W warsztacie kobiecym szeptano po cichu, #€Xe Fantyna €Ќpisuje listy €­ i €Xeona €Ќco€W tam ma €­. Niekt€Rre osoby s€V z€Qe tylko przez gadatliwo€W€S. Ich rozmowy, w salonach nazywane pogaw€Tdkami, w przedpokojach paplanin€V, s€V jak te piece, co pr€Tdko zu€Xywaj€V drzewo; trzeba im du€Xo paliwa, a tym paliwem jest bli€Џni. #Zacz€Tto wi€Tc €Wledzi€S Fantyn€T. Pr€Rcz tego niejedna zazdro€Wci€Qa jej pi€Tknych jasnych w€Qos€Rw i bia€Qych z€Tb€Rw. Spostrze€Xono, €Xe pracuj€Vc z innymi w warsztacie, cz€Tsto odwraca€Qa g€Qow€T, by otrze€S €Qz€T. "By€Qy to chwile, kiedy my€Wla€Qa oswoim dziecku, mo€Xe i o "m€T€Xczy€Џnie, kt€Rrego kocha€Qa. Zrywanie ponurych wi€Tz€Rw z "przesz€Qo€Wci€V to bolesna praca. Spostrze€Xono, €Xe pisywa€Qa najmniej dwa razy na miesi€Vc; zawsze pod tym samym !adresem, i €Xe frankowa€Qa listy.Zdobyto wi€Tc adres . Do pana Th€Бnardier, ober€Xysty w Montfermeil . Zaproszono do karczmy pisarza publicznego i wyci€Vgni€Tto na s€Q€Rwka; wiedziano, €Xe stary poczciwina, nape€Qniaj€Vc !€Xo€Q€Vdek winem, opr€R€Xnia swe kieszenie ze wszystkich sekret€Rw. Kr€Rtko m€Rwi€Vc, dowiedziano si€T, €Xe Fantyna ma dziecko. €ЌMusia€Qa wida€S #by€S tak€V €­. Znalaz€Qa si€T kuma,kt€Rra umy€Wlnie pojecha€Qa do Montfermeil, pom€Rwi€Qa z Th€Бnardierami i powr€Rciwszy rzek€Qa: €Y Kosztowa€Qo mnie to "trzydzie€Wci pi€T€S frank€Rw, ale zrzuci€Qam kamie€U z serca. Widzia€Qam dziecko! Kuma, kt€Rra zrobi€Qa to odkrycie, by€Qa to j€Tdza zwanapani€V Victurnien, str€R€Xka i od€Џwierna cnoty ca€Qego €Wwiata. Pani Victurnien mia€Qa $pi€T€Sdziesi€Vt sze€W€S lat i by€Qa r€Rwnie szpetna, jak stara. G€Qos becz€Vcy ze staro€Wci jak u barana, w g€Qowie pomys€Qy m€Qodej kozy. Rzecz dziwna, tababa by€Qa niegdy€W m€Qoda. W m€Qodo€Wci, w roku 1793, #za€Wlubi€Qa mnicha, kt€Rry zbieg€Q z klasztoru w czerwonej frygijce i z bernardyna sta€Q si€T jakobinem. Sucha, szorstka, cierpka, kolczasta, ciernista, prawie jadowita, cz€Tsto przypomina€Qa sobie mnicha, po kt€Rrym owdowia€Qa ikt€Rry jej dobrze przytar€Q rog€Rw. By€Qa to pokrzywa zgnieciona habitem. Podczas Restauracji zosta€Qa dewotk€V, i#to tak zapami€Tta€Q€V, €Xe ksi€T€Xaprzebaczyli jej mnicha. Mia€Qa maj€Vteczek, kt€Rry z wielkim ha€Qasem zapisa€Qa jakiemu€W zgromadzeniu zakonnemu. By€Qabardzo dobrze widziana w konsystorzu w Arras. To ta w€Qa€Wnie pani Victurnien je€Џdzi€Qa do Montfermeil i wr€Rciwszy powiedzia€Qa: €ЌWidzia€Qam dziecko €­. Wszystko to zaj€T€Qo sporo czasu; Fantyna ju€X przesz€Qo od roku pracowa€Qa w fabryce, gdy pewnego ranka nadzorczyni warsztatu wr€Tczy€Qa jej pi€T€Sdziesi€Vt frank€Rw od pana mera, "oznajmiaj€Vc, €Xe ju€X nie b€Tdziepracowa€S w warsztacie, i w imieniu pana mera wzywaj€Vc, by opu€Wci€Qa miasto. W€Qa€Wnie w tym samym miesi€Vcu Th€Бnardierowie !podni€Rs€Qszy uprzednio op€Qat€T z sze€Wciu frank€Rw na dwana€Wcie, za€X€Vdali z kolei pi€Ttnastu frank€Rw. Fantyna by€Qa zrozpaczona. Niemog€Qa opu€Wci€S miasta, bo winna by€Qa za meble i za !komorne. Pi€T€Sdziesi€Vt frank€Rwnie wystarczy€Qo na pokrycie tego d€Qugu. Wyb€Vka€Qa kilka b€Qagalnych s€Q€Rw. Nadzorczyni oznajmi€Qa, €Xe natychmiast ma opu€Wci€S warsztat. Fantyna by€Qa zreszt€V tylko miern€V robotnic€V. Zgn€Tbiona jeszcze bardziej wstydem ni€X !rozpacz€V, opu€Wci€Qa warsztat i wr€Rci€Qa do swej izby. A wi€Tc wszyscy ju€X wiedzieli o jej grzechu! Nie mia€Qa si€Qy wyrzec ani !s€Qowa. Doradzono jej uda€S si€T "do mera, nie €Wmia€Qa. Merda€Q jejpi€T€Sdziesi€Vt frank€Rw, poniewa€X by€Q dobry, i wygna€Q j€V, bo by€Q sprawiedliwy. Podda€Qa si€T wyrokowi. Powodzenie pani Victurnien Wdowa po mnichu przyda€Qa si€Twi€Tc na co€W. Zreszt€V pan Madeleine nic o tym wszystkim nie wiedzia€Q. Podobnych splot€Rw wypadk€Rw pe€Qno jest w €Xyciu ludzkim. Pan Madeleine z zasady nigdy prawie nie wchodzi€Q do kobiecego warsztatu. Zarz€Vd tego warsztatu powierzy€Q starej pannie poleconej mu przez proboszcza; pok€Qada€Q w niej zupe€Qne zaufanie, bo rzeczywi€Wcie osoba ta by€Qa szanowna, sprawiedliwa, nieugi€Tta, prawa, pe€Qna mi€Qosierdzia polegaj€Vcego na dawaniu pomocy, ale w znacznie mniejszej mierze powoduj€Vca si€T mi€Qosierdziem,kt€Rre polega na zrozumieniu i przebaczeniu. Pan Madeleine ufa€Q jej we wszystkim. Nieraz najlepsi ludzie musz€V sk€Qada€S sw€V w€Qadz€T w cudze r€Tce. Maj€Vc tedy jego pe€Qnomocnictwo i przekonanie, €Xe dobrze post€Tpuje, nadzorczyni wytoczy€Qa proces, os€Vdzi€Qa, wyda€Qa wyrok i wykona€Qa go na Fantynie. Owe pi€T€Sdziesi€Vt frank€Rw da€Qa z sumy, kt€Rr€V jej powierzy€Q pan Madeleine na ja€Qmu€Xny i wsparcie dla robotnik€Rw, a z kt€Rrej nie musia€Qa si€T wylicza€S. !Fantyna chcia€Qa znale€Џ€S sobie miejsce s€Qu€X€Vcej; zacz€T€Qa pyta€S po domach. Nikt jej nie przyj€V€Q. Miasta opu€Wci€S nie mog€Qa, gdy€X tandeciarz, u kt€Rrego wzi€T€Qa na kredyt n€Tdzne meble, zapowiedzia€Q jej: €ЌJe€Xeli wyjedziesz z !miasta, ka€X€T ci€T aresztowa€S, "jak z€Qodziejk€T €­. W€Qa€Wciciel domu, kt€Rremu winna by€Qa za komorne, powiedzia€Q: €ЌJeste€W "m€Qoda i €Qadna, mo€Xesz p€Qaci€S #€­. €Y Podzieli€Qa pi€T€Sdziesi€Vt !frank€Rw mi€Tdzy w€Qa€Wciciela i tandeciarza, odda€Qa mu prawiewszystkie meble, zatrzymawszy tylko rzeczy !niezb€Tdne, i znalaz€Qa si€T bez pracy, bez €Wrodk€Rw do €Xycia, !maj€Vc tylko €Q€R€Xko oraz d€Qug oko€Qo stu frank€Rw. Zacz€T€Qa wi€Tc szy€S grube koszule dla €Xo€Qnierzy z garnizonu, czym zarabia€Qa dwana€Wcie su dziennie. C€Rreczka kosztowa€Qa j€V dziesi€T€S. Wtedy to w€Qa€Wnie !zacz€T€Qa nieregularnie p€Qaci€S Th€Бnardierom. Tymczasem staruszka, kt€Rra jej zapala€Qa €Wwiec€T, gdy wraca€Qa wieczorem, uczy€Qa j€V sztuki €Xycia w n€Tdzy. Za $€Ќ€Xyciem z ma€Qego €­le€Xy €Ќ€Xycie z niczego €­. S€V to dwa pokoje:pierwszy jest ciemny, drugi czarny. !Fantyna nauczy€Qa si€T, jak si€T obywa€S bez ognia w zimie, jaksi€T wyrzec ptaka, kt€Rry w dwa!dni zjada€Q za szel€Vg prosa, jak"ze sp€Rdnicy robi€S ko€Qdr€T, a z ko€Qdry sp€Rdnic€T, jak oszcz€Tdza€S €Wwiecy jedz€Vc wieczerz€T przy €Wwietle z okna s€Vsiad€Rw. Nie wiemy nawet, ileniekt€Rre istoty s€Qabe, co zestarza€Qy si€T w n€Tdzy i uczciwo€Wci, umiej€V wydoby€S zjednego grosza. Oszcz€Tdno€W€S staje si€T talentem. Fantyna naby€Qa tego szczytnego talentu i nabra€Qa nieco odwagi.W owym czasie m€Rwi€Qa do !s€Vsiadki: €YBa! Powiadam sobie, sypiaj€Vc tylko pi€T€S godzin, reszt€T czasu po€Wwi€Tcaj€Vc na szycie, zawsze jako€W zarobi€T na kawa€Qek chleba. A przy tym, kiedy cz€Qowiek jest smutny, to jada niewiele. A wi€Tc cierpienie, niepok€Rj, troch€T chleba i zmartwienia €Y to wszystko mnie wy€Xywi. W tej rozpaczliwej doli by€Qobydla niej wielkim szcz€T€Wciem mie€S przy sobie c€Rreczk€T. "My€Wla€Qa, jakby j€V sprowadzi€S. $Ale c€R€X! Mia€Qaby dzieli€S z ni€V jej n€Tdz€T? A przy tym $zad€Qu€Xy€Qa si€T u Th€Бnardier€Rw! Jak zap€Qaci€S d€Qug? A droga? Sk€Vd wzi€V€S na drog€T? !Staruszka, kt€Rra udziela€Qa jej tego, co nazwa€S by mo€Xna lekcjami €Xycia w niedostatku, by€Qa to stara panna €Wwi€Ttej dobroci, imieniem Ma€Qgorzata, szczerze pobo€Xna, biedna, mi€Qosierna dla ubogich, a nawet i dla bogatych, umiej€Vca tylko podpisa€S swoje#imi€T: €ЌMa€Qgorzata €­ i wierz€Vcaw Boga, co jest wiedz€V. Te cnoty nie s€V rzadkie w najni€Xszych warstwach spo€Qecze€Ustwa, pewnego dnia znajd€V si€T na wierzchu. Takie €Xycie ma przed sob€V przysz€Qo€W€S. W pierwszym okresie po wyp€Tdzeniu z fabryki Fantyna tak si€T wstydzi€Qa, €Xe nie €Wmia€Qa wyj€W€S na ulic€T. Kiedy sz€Qa przez miasto, odgadywa€Qa, €Xe ludzie #ogl€Vdaj€V si€T za ni€V i pokazuj€Vpalcami; wszyscy na ni€V !patrzyli, a nikt nie przywita€Q; cierpka i zimna wzgarda przechodni€Rw jak mro€Џny wiatr przejmowa€Qa jej cia€Qo i przenika€Qa do duszy. W ma€Qym miasteczku nieszcz€T€Wliwa kobieta jest niby obna€Xona wobec szyderstw i ciekawo€Wci wszystkich. W Pary€Xu przynajmniej nikt jej nie zna i!ta obco€W€S jest jak ubranie. O, jak€Xeby chcia€Qa wr€Rci€S do Pary€Xa! Niepodobna. Trzeba by€Qo przywykn€V€S do tej wzgardy, jak przywyk€Qa do#n€Tdzy. I to powoli si€T uda€Qo. Podw€Rch czy trzech miesi€Vcach strz€Vsn€T€Qa z siebie wstyd i zacz€T€Qa wychodzi€S, jakby nic nie zasz€Qo: €ЌWszystko mi jedno €­ €Y m€Rwi€Qa. Wychodzi€Qa i wraca€Qa z podniesion€V g€Qow€V, z gorzkim u€Wmiechem, i czu€Qa, €Xe si€T staje bezczelna. Pani Victurnien widzia€Qa czasem, jak przechodzi ko€Qo jej okna, dostrzega€Qa smutek tego €Ќstworzenia €­, kt€Rre dzi€Tki niej €Ќpostawiono na swoim miejscu €­, i szczerze sobie winszowa€Qa. €Зli ludzie maj€V czarne szcz€T€Wcie. Nadmiar pracy m€Tczy€Q Fantyn€T, coraz cz€T€Wciej powraca€Q suchy kaszel. Czasami m€Rwi€Qa do s€Vsiadki Ma€Qgorzaty: €Y Zobaczcie, jakiemam rozpalone r€Tce. Rankiem tylko, czesz€Vc starym, po€Qamanym grzebieniem swe pi€Tkne w€Qosy,sp€Qywaj€Vce jak jedwabne "w€Q€Rkno, u€Wmiecha€Qa si€T przez chwil€T zalotnie i rado€Wnie. Dalszy ci€Vg powodzenia Odprawiono j€V z warsztatu pod koniec zimy; lato min€T€Qo, #lecz zima wr€Rci€Qa. Dni kr€Rtkie, mniej roboty. W zimie nie ma "ciep€Qa, nie ma €Wwiat€Qa, nie ma s€Qo€Uca; wiecz€Rr styka si€T z porankiem, mg€Qa, zmrok, okno szare, nic nie wida€S. Niebo jakokienko sutereny. Dzie€U niby piwnica. S€Qo€Uce wygl€Vda jak n€Tdzarz. Straszna pora! Zima zmienia w kamie€U wod€T nieba iserce cz€Qowieka. Wierzyciele dokuczali. Fantyna zarabia€Qa za ma€Qo. !D€Qugi uros€Qy. Th€Бnardierowie, !€Џle op€Qacani, pisywali cz€Tsto listy, kt€Rrych tre€W€S j€V smuci€Qa, a op€Qaty pocztowe rujnowa€Qy. Pewnego dnia napisali, €Xe Kozeta jest zupe€Qnie naga w t€T ostr€V zim€T, €Xe trzeba jej sprawi€S !we€Qnian€V sukienk€T i €Xe matka musi przys€Qa€S na to co najmniej dziesi€T€S frank€Rw. Ca€Qy dzie€U mia€Qa w r€Tku ten nieszcz€Tsny list. Wieczorem posz€Qa do fryzjera,mieszkaj€Vcego na rogu ulicy, irozpu€Wci€Qa warkocz. Prze€Wliczne jasne w€Qosy si€Tga€Qy kolan. !€Y Pi€Tkne w€Qosy!! €Y zawo€Qa€Q fryzjer. €Y Co mi pan da za nie?? €Y zapyta€Qa. €Y Dziesi€T€S frank€Rw. €Y Niech pan tnie. Kupi€Qa trykotow€V sukienk€T i wys€Qa€Qa do Th€Бnardier€Rw. Ma€Q€Xonkowie Th€Бnardier $w€Wciekli si€T ze z€Qo€Wci. Chcieli pieni€Tdzy, a nie sukienki. Oddali j€V Eponinie. Biedny Skowronek po dawnemu dr€Xa€Q z zimna. Fantyna my€Wla€Qa: Moje dzieckonie marznie. Odzia€Qam je w€Qasnymi w€Qosami. €Y Ostrzy€Xon€V g€Qow€T kry€Qa w okr€Vg€Qych czepeczkach, w kt€Rrych by€Qa jeszcze €Qadna. W sercu Fantyny dokonywa€Qa si€T pos€Tpna praca. Kiedy ujrza€Qa, €Xe nie ma ju€X co czesa€S, znienawidzi€Qa wszystko dooko€Qa. D€Qugo, jak wszyscy inni, czci€Qa ojca Madeleine, ale powtarzaj€Vc !sobie nieustannie, €Xe to on j€V !wygna€Q, €Xe on by€Q sprawc€V jejnieszcz€T€Wcia, powzi€T€Qa w ko€Ucu nienawi€W€S i ku niemu r€Rwnie€X, ku niemu przede wszystkim. Przechodz€Vc ko€Qo fabryki w godzinach, kiedy robotnicy wychodzili, udawa€Qa,€Xe si€T €Wmieje i €Wpiewa. Pewna stara robotnica, patrz€Vc na jej €Wmiech i €Wpiewanie, powiedzia€Qa: €YOj, ta dziewczyna €Џle sko€Uczy. Wzi€T€Qa sobie kochanka, pierwszego z brzegu, kt€Rrego wcale nie kocha€Qa; na z€Qo€W€S "innym, z w€Wciek€Qo€Wci€V w sercu.By€Q to n€Tdzarz, rodzaj €Xebrz€Vcego muzykanta, &pr€R€Xniak i €Qotr, kt€Rry j€V bi€Q i "kt€Rry j€V tak opu€Wci€Q, jak ona go wzi€T€Qa, z obrzydzeniem. Fantyna ub€Rstwia€Qa swoje dziecko. !Im ni€Xej spada€Qa, im g€Q€Tbsza doko€Qa niej robi€Qa si€T ciemno€W€S, tym ja€Wniej ten ma€Qy anio€Q promienia€Q w jej duszy. M€Rwi€Qa: €YKiedy b€Td€T bogata, Kozeta b€Tdzie ze mn€V€Y i €Wmia€Qa si€T. Kaszel nie ustawa€Q, zimny pot cz€Tsto wyst€Tpowa€Q jej na plecy. Pewnego dnia otrzyma€Qa od "Th€Бnardier€Rw list nast€Tpuj€Vcej tre€Wci: Kozeta zas€Qab€Qa na chorob€T grasuj€Vc€V w okolicy. Nazywaj€V to osp€V wietrzn€V. Potrzeba jejdrogich lekarstw. Nie mamy ju€Xpieni€Tdzy i nie mo€Xemy ich kupowa€S. Je€Wli w ci€Vgu tygodnia nie przy€Wlesz nam czterdziestu frank€Rw, ma€Qa umrze. #Fantyna roze€Wmia€Qa si€T g€Qo€Wno i rzek€Qa do starej s€Vsiadki: €YDobre sobie! Czterdzie€Wci frank€Rw! Tylko tyle. Dwa napoleony! A sk€Vd je mam wzi€V€S! G€Qupi ch€Qopi! Wysz€Qa jednak na schody i przy €Wwietle padaj€Vcym z ma€Qego okienka powt€Rrnie przeczyta€Qa list. Potem zbieg€Qa ze schod€Rw, podskakuj€Vc i dalej si€T €Wmiej€Vc. "Jaki€W przechodzie€U j€V zapyta€Q: €Y A czemu€X to tak ci weso€Qo?? Odrzek€Qa: "€Y Dosta€Qam list ze wsi. €Аwietny€Xart! €Ћ€Vdaj€V ode mnie czterdziestu frank€Rw. Oj ci ch€Qopi! Przechodz€Vc przez rynek, zobaczy€Qa t€Qum ludzi otaczaj€Vcy w€Rzek dziwacznego kszta€Qtu; na $ko€Џle sta€Q jaki€W cz€Qowiek ca€Qy czerwono ubrany i co€W prawi€Q. By€Q to w€Tdrowny kuglarz- dentysta, kt€Rry zachwala€Q publiczno€Wci ca€Qe szcz€Tki, lekarstwa, proszki i eliksiry. Fantyna przy€Q€Vczy€Qa si€T do !t€Qumu i €Wmia€Qa si€T z innymi, s€Quchaj€Vc przem€Rwienia, w kt€Rrym koncepty dla gawiedzi miesza€Qy si€T z wyszukanymi wyra€Xeniami przeznaczonymi dla s€Quchaczy z lepszych sfer. Wyrywacz z€Tb€Rw zobaczy€Q t€T !€Qadn€V, roze€Wmian€V dziewczyn€Ti nagle zawo€Qa€Q: €YPanienka ma €Wliczne z€Tby. Sprzedaj mi dwie swoje palety,a dam za ka€Xd€V z€Qotego napoleona. €Y Co to znaczy moje palety?? €Y zapyta€Qa Fantyna. €Y Palety €Y obja€Wni€Q profesor--dentysta. s€V to z€Tby przednie g€Rrne, o, te dwa. €Y Okropno€W€S!! €Y zawo€Qa€Qa Fantyna. €YDwa napoleony! €Ymrukn€T€Qa jaka€W bezz€Tbna staruszka. €YTomi dopiero szcz€T€Wliwa dziewczyna! Fantyna uciek€Qa zatkawszy uszy, €Xeby nie s€Qysze€S schrypni€Ttego g€Qosu kuglarza, kt€Rry wo€Qa€Q za ni€V: €Y !Zastan€Rw si€T, €Wlicznotko! Dwa napoleony mog€V si€T przyda€S. !Jak si€T namy€Wlisz, to przyjd€Џ wieczorem do gospody €ЌPod Srebrnym Pomostem €­. Tam mnie znajdziesz. Fantyna wr€Rci€Qa do domu oburzona, w€Wciek€Qa i opowiada€Qa poczciwej s€Vsiadce Ma€Qgorzacie: €YJak wam si€T zdaje? Czy to nie obrzydliwiec? €Ћe te€X takim "ludziom pozwalaj€V w€Q€Rczy€S si€Tpo kraju? Wyrwa€S mi moje dwaprzednie z€Tby! Okropno€W€S! Zgroza! W€Qosy odrosn€V, ale z€Tby! Ach, potw€Rr, nie "cz€Qowiek! Wola€Qabym si€T rzuci€Sna bruk z pi€Vtego pi€Ttra #g€Qow€V na d€R€Q! Powiedzia€Q, €Xe dzi€W wiecz€Rr b€Tdzie €ЌPod Srebrnym Pomostem €­. €Y A ile dawa€Q?? €Y zapyta€Qa Ma€Qgorzata. €Y Dwa napoleony. €Y To jest czterdzie€Wci frank€Rw. €Y Tak €Y rzek€Qa Fantyna €Y to jest czterdzie€Wci frank€Rw. Zamy€Wli€Qa si€T i zabra€Qa do roboty. Po kwadransie rzuci€Qa szycie i posz€Qa na schody, by !przeczyta€S list Th€Бnardier€Rw. Wr€Rciwszy rzek€Qa do Ma€Qgorzaty, kt€Rra pracowa€Qa obok: €Y Co to jest takiego: wietrzna ospa? Nie wiecie? €Y Wiem €Y odpowiedzia€Qa staruszka. €Y To taka choroba. €YI tak du€Xo na to lekarstw potrzeba? €Y O, i to mocnych lekarstw! €Y A sk€Vd si€T tego dostaje?? €Y A tak si€T €Qapie i ju€X. €Y A czepia si€T to dzieci?? €Y Przede wszystkim dzieci. €Y Umieraj€V od tego?? €Y Bardzo cz€Tsto €Y rzek€Qa Ma€Qgorzata. Fantyna wysz€Qa i jeszcze raz przeczyta€Qa list na schodach. Wieczorem widziano, jak sz€Qa w stron€T ulicy Paryskiej, gdzie s€V ober€Xe. Nazajutrz rano, gdy Ma€Qgorzata wesz€Qa przed €Wwitem do pokoju Fantyny, zawsze bowiem pracowa€Qy razem, by zaoszcz€Tdzi€S €Wwiecy, zasta€Qa Fantyn€T siedz€Vc€V na €Q€R€Xku, blad€V, zmarzni€Tt€V. Tej nocy wcale nie#k€Qad€Qa si€T spa€S. Czepek spad€Q #jej na kolana. €Аwieca pali€Qa si€T"ca€Q€V noc i zosta€Q z niej tylko niedopa€Qek. Ma€Qgorzata przystan€T€Qa na progu, zdumiona tym niezwyk€Qym nie€Qadem, i zawo€Qa€Qa: !€Y Chryste Panie!! Ca€Qa €Wwieca #wypalona! Co€W si€T musia€Qo sta€S!Qзoч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПтїПgХїПByp; cŠ*zЋ  cэ*{М cP+|О!Ь cГ+}Š,€ c,~ 8}Dy,!I spojrza€Qa na Fantyn€T, kt€Rra obr€Rci€Qa ku niej sw€V ostrzy€Xon€V g€Qow€T. Od wczoraj Fantyna #postarza€Qa si€T o lat dziesi€T€S. €Y Jezus Maria!! €Y krzykn€T€Qa Ma€Qgorzata. €Y Co ci jest, Fantyno? €YNic €Yodpowiedzia€Qa Fantyna. €YPrzeciwnie. Moje dziecko nie umrze na t€T straszn€V chorob€T,z braku pomocy. Jestem zadowolona. M€Rwi€Vc to pokaza€Qa staruszcedwa napoleony, kt€Rre b€Qyszcza€Qy na stole. #€Y €Аwi€Tty Bo€Xe!! Ale€X to ca€Qy maj€Vtek! Sk€Vd wzi€T€Qa€W te dukaty? €Y Dosta€Qam €Y odpowiedzia€Qa Fantyna. $I u€Wmiechn€T€Qa si€T. Blask €Wwiecypad€Q na jej twarz. By€Q to krwawy u€Wmiech. Czerwonawa €Wlina plami€Qa k€Vty warg, mi€Tdzy kt€Rrymi zia€Qa czarna dziura. Dwa z€Tby by€Qy wyrwane. !Wys€Qa€Qa czterdzie€Wci frank€Rw do Montfermeil. By€Q to zreszt€Vpodst€Tp Th€Бnardier€Rw, €Xeby wydoby€S pieni€Vdze. Kozeta nie by€Qa chora. Fantyna wyrzuci€Qa swoje lustro za okno. Od dawna ju€X przenios€Qa si€T z pokoiku na drugim pi€Ttrze do zamykanej na zasuwk€T ciupki na strychu; by€Qo to poddasze, kt€Rrego "pu€Qap tworzy€Q k€Vt z pod€Qog€V i!co chwila uderza€Qo si€T o niego "g€Qow€V. Biedak i w g€Q€Vb swojej izby, i w g€Q€Vb swego przeznaczenia mo€Xe wej€W€S tylko pochylaj€Vc si€T coraz ni€Xej . Nie mia€Qa €Q€R€Xka, pozosta€Q jej n€Tdzny €Qachman, kt€Rry nazywa€Qa ko€Qdr€V, siennik na ziemi i krzes€Qo bez plecionki. Krzak r€R€Xy, kt€Rry hodowa€Qa, usech€Q i sta€Q w doniczce w k€Vcie izby, zapomniany. W drugim k€Vcie dzban na wod€T; zimna woda zamarza€Qa w nim, a kr€Tgi lodowe, kt€Rre pozostawa€Qy wewn€Ttrzu, d€Qugo wskazywa€Qy, do jakiej wysoko€Wci go "nape€Qniano. Straci€Qa ju€X wstyd,"teraz straci€Qa zalotno€W€S. Znak to ostatni. Wychodzi€Qa w brudnych czepkach; z braku czasu, a mo€Xe dlatego, €Xe by€Qo jej wszystko jedno, nie naprawia€Qa bielizny. Kiedy "pi€Tty po€Uczoch zdziera€Qy si€T, !wsuwa€Qa je g€Q€Tbiej w trzewiki.Pozna€S to mo€Xna by€Qo po charakterystycznych "prostopad€Qych fa€Qdach. €Њata€Qa stary zu€Xyty stanik kawa€Qkami perkaliku, kt€Rry dar€Q si€T za lada poruszeniem. Ludzie, u #kt€Rrych mia€Qa d€Qugi, robili jej !ci€Vg€Qe €Ќsceny €­ i nie dawali chwili wytchnienia. Spotyka€Qa ich na ulicy, spotyka€Qa ich na swoich schodach. Po ca€Qych !nocach p€Qaka€Qa i rozmy€Wla€Qa. Oczy jej b€Qyszcza€Qy, czu€Qa nieustanny b€Rl w lewej €Qopatce. M€Tczy€Q j€V kaszel. G€Q€Tboko nienawidzi€Qa ojca !Madeleine i nie skar€Xy€Qa si€T. Szy€Qa po siedemna€Wcie godzin dziennie; ale pewien przedsi€Tbiorca rob€Rt wi€Tziennych, kt€Rremu aresztanci szyli za bezcen, !sprawi€Q, €Xe ceny nagle spad€Qy tak, i€X wolne robotnice mog€Qy zarobi€S tylko dziewi€T€S su dziennie. Siedemna€Wcie godzin pracy za dziewi€T€S su! Wierzyciele stali si€T bardziej "niemi€Qosierni ni€X kiedykolwiek. Tandeciarz, kt€Rry odebra€Q wszystkie meble, m€Rwi€Q jej nieustannie: Kiedy mi zap€Qacisz, hultajko? €Y Bo€Xe drogi, czeg€R€X od niej chc€V? "Czu€Qa si€T zaszczuta i zacz€T€Qo si€T w niej budzi€S co€W z dzikiego zwierz€Tcia. W tym to w€Qa€Wnie czasie Th€Бnardier napisa€Q, €Xe doprawdy za wiele okazywa€Q dobroci czekaj€Vc !tak d€Qugo i €Xe musi przys€Qa€S natychmiast sto frank€Rw, bo inaczej wyrzuci za drzwi Kozet€T, przychodz€Vc€V do zdrowia po ci€T€Xkiej chorobie; €Xe wyp€Tdzi j€V na mr€Rz, na go€Wciniec, niech si€T z ni€V stanie, co chce, niech zdycha.Sto frank€Rw €Y pomy€Wla€Qa Fantyna. €Y Ale czym mo€Xna by zarobi€S cho€S sto su dziennie??€Y Trudno €Y rzek€Qa €Y sprzedajmy i reszt€T!! I zosta€Qa, nieszcz€Tsna, dziewczyn€V uliczn€V. Pan Bamatabois nudzi si€T We wszystkich miasteczkach, a w Montreuil-sur-mer w szczeg€Rlno€Wci, jest klasa m€Qodzie€Xy przepuszczaj€Vcej na prowincji swoje tysi€Vc pi€T€Sset frank€Rw rocznego dochodu zupe€Qnie tak samo, jak z€Qota m€Qodzie€X paryska po€Xera swoje dwie€Wcie tysi€Tcyrocznie. S€V to istoty z wielkiego gatunku stworze€U "nijakich; pr€R€Xniaki, paso€Xyty, zera, z kawa€Qkiem ziemi, !spor€V doz€V g€Qupoty i szczypt€Vdowcipu, byliby parobkami w salonie, a maj€V si€T za panicz€Rw w karczmie; na ustach wiecznie: moje pola, moje lasy, moi ch€Qopi; wygwizduj€V aktorki w teatrze,€Xeby da€S dow€Rd wykwintnego gustu; urz€Vdzaj€V burdy z oficerami garnizonu, €Xeby da€S dow€Rd m€Tstwa, poluj€V, €Smi€V "fajki, ziewaj€V, pij€V, czu€S ich tytoniem, graj€V w bilard, przygl€Vdaj€V si€T podr€R€Xnym wysiadaj€Vcym z dyli€Xansu, wycieraj€V k€Vty w kawiarni, jedz€V w ober€Xy, maj€V psa, kt€Rry ogryza ko€Wci pod sto€Qem, i kochank€T, kt€Rra stawia p€R€Qmiski na stole, targuj€V si€T o ka€Xdy grosz, przesadzaj€V w modnym ubraniu, podziwiaj€V tragedi€T, gardz€V kobietami, dodzieraj€V stare buty, ma€Qpuj€V Londyn na wz€Rr paryski i Pary€X na wz€Rr !Ponta-Mousson, niedo€Q€T€Xniej€V !na staro€W€S, nic nie robi€V, na nic nie s€V przydatni i nie bardzo s€V szkodliwi. Gdyby pan Feliks Tholomyes zosta€Q na prowincji i nigdy nie!widzia€Q Pary€Xa, nale€Xa€Qby do takich ludzi. Gdyby byli bogatsi, powiedziano by: €ЌTo eleganci €­. Gdyby byli ubo€Xsi, powiedziano by: #€ЌTo pr€R€Xniacy €­. Po prostu s€V to ludzie zaj€Tci zabijaniem czasu. Znajdziesz mi€Tdzy nimi nudnych, znudzonych, marzycieli i kilku b€Qazn€Rw. W owym czasie na eleganta sk€Qada€Q si€T ogromny ko€Qnierzyk, suty halsztuk, zegarek z brelokami, trzy kamizelki r€R€Xnego koloru, w€Qo€Xone jedna na drug€V, spodem niebieska, na niej czerwona, surdut oliwkowy z kr€Rtkim stanem i rybim ogonemz ty€Qu, z podw€Rjnym rz€Tdem srebrnych guzik€Rw, przyszytych jeden przy drugim i si€Tgaj€Vcych a€X na ramiona, spodnie te€X oliwkowe, ja€Wniejsze nieco, z ogromn€V liczb€V lampas€Rw z obu stron szw€Rw, zawsze nieparzyst€V, poczynaj€Vc od jednego a€X do jedenastu, kt€Rra to granica nigdy jeszcze nie zosta€Qa przekroczona. Dodajcie do tego buty z €Xelaznymi podk€Rwkami, cylinder z w€Vskim rondem, w€Qosy fryzowane, pot€T€Xn€V lask€T i rozmow€T zaprawn€V kalamburami Potiera. Na tym wszystkim €Y ostrogi i w€Vsy. W owym czasie w€Vsy oznacza€Qy mieszczucha, a ostrogi piechura. Elegant prowincjonalny nosi€Q !d€Qu€Xsze ostrogi i gro€Џniejsze w€Vsy. W owym czasie bi€Qy si€T rzeczypospolite Ameryki Po€Qudniowej z kr€Rlem hiszpa€Uskim, Boliwar przeciw Morillowi. Kapelusze z w€Vskimi rondami by€Qy rojalistyczne i zwa€Qy si€T €Ќmorillo €­; libera€Qowie nosili kapelusze z szerokim rondem, zwane €Ќboliwarami €­. Ot€R€X w osiem czy dziesi€T€S miesi€Tcy po tym, co€Wmy opowiedzieli na poprzednich kartach, w pierwszych dniach stycznia 1823 roku, pewnego €Wnie€Xnego wieczoru, jeden z tych elegant€Rw zabijaj€Vcych czas, wida€S, €Xe €Ќdobrze !my€Wl€Vcy €­, bo by€Q w kapeluszu!morillo, ciep€Qo otulony wielkim p€Qaszczem, dope€Qniaj€Vcym w zimie modnego kostiumu, zabawia€Q si€T dokuczaniem dziewczynie, kt€Rra w balowej sukni, wygorsowana, z kwiatami na g€Qowie, przechadza€Qa si€T pod oknami "kawiarni oficer€Rw. Elegant pali€Qcygaro, gdy€X wymaga€Qa tego moda. Ile razy dziewczyna przechodzi€Qa ko€Qo niego, !elegant ciska€Q jej k€Q€Vb dymu z!cygara i kilka docink€Rw, kt€Rre mu si€T wydawa€Qy dowcipne i weso€Qe, np. €ЌAle€W szpetna! !Schowaj si€T lepiej! Szczerbata! €­itd. itd. Jegomo€W€S ten nazywa€Q si€T pan Bamatabois. Kobieta, sm€Ttnie strojne widziad€Qo, chodz€Vce tam i z powrotem po €Wniegu, nie odpowiada€Qa, nie spojrza€Qa na€U nawet, tylko w milczeniu, z ponur€V regularno€Wci€V, co pi€T€S minut wraca€Qa pod szyderstwa, jak skazany €Xo€Qnierz pod r€Rzgi. Ta oboj€Ttno€W€S na jego koncepty ubod€Qa widocznie pr€R€Xniaka; korzystaj€Vc z momentu, w "kt€Rrym kobieta odwr€Rci€Qa si€T, pobieg€Q za ni€V na palcach, t€Qumi€Vc €Wmiech, podni€Rs€Q z !ziemi gar€W€S €Wniegu i znienackawrzuci€Q jej za gors, mi€Tdzy dwie obna€Xone €Qopatki. Dziewczyna wrzasn€T€Qa, odwr€Rci€Qa si€T, skoczywszy jakpantera, rzuci€Qa si€T na m€T€Xczyzn€T i wpi€Qa mu paznokcie w policzki, kln€Vc najstraszniejszymi s€Qowy, jakie mog€Qyby pa€W€S w rynsztokz kordegardy. Te przekle€Ustwa,plwane g€Qosem ochryp€Qym od w€Rdki, pada€Qy obrzydliwie z ust, w kt€Rrych rzeczywi€Wcie brakowa€Qo dw€Rch przednich z€Tb€Rw. By€Qa to Fantyna. Na ten ha€Qas wszyscy oficerowie wyszli z kawiarni, przechodnie zatrzymali si€T i utworzy€Qo si€T wielkie ko€Qo widz€Rw €Wmiej€Vcych si€T, przyklaskuj€Vcych tej walce dw€Rch istot, w kt€Rrych z !trudno€Wci€V mo€Xna by€Qo pozna€Sm€T€Xczyzn€T i kobiet€T; m€T€Xczyzna broni€Q si€T, zgubiwszy kapelusz, kobieta bi€Qa go nogami i pi€T€Wciami, rozczochrana, wyj€Vca, bez z€Tb€Rw i bez w€Qos€Rw, sina z w€Wciek€Qo€Wci, ohydna. Nagle jaki€W m€T€Xczyzna wysokiego wzrostu wyszed€Q z t€Qumu, chwyci€Q kobiet€T za at€Qasowy stanik pokryty b€Qotem i rzek€Q: €Y Za mn€V!! Kobieta podnios€Qa g€Qow€T; $w€Wciek€Qy jej g€Qos umilk€Q nagle. Oczy sta€Qy si€T szklane, #zblad€Qa jak trup, zatrz€Ts€Qa si€Tz przera€Xenia. Pozna€Qa Javerta. Elegant, korzystaj€Vc z tego wydarzenia, umkn€V€Q czym pr€Tdzej. Rozwi€Vzanie niekt€Rrych zagadnie€U policji municypalnej Javert rozsun€V€Q ciekawych, !rozerwa€Q kr€Vg i zacz€V€Q i€W€S wielkim krokiem, ci€Vgn€Vc za !sob€V nieszcz€T€Wliw€V w kierunku!biura policji, kt€Rre znajdowa€Qosi€T w drugim ko€Ucu rynku. Fantyna da€Qa si€T prowadzi€S bez oporu. Ani on, ani ona nie wyrzekli s€Qowa. T€Qum ciekawych w najwy€Xszej rado€Wci szed€Q za nimi, zasypuj€Vc ich konceptami. Skrajna n€Tdza nastr€Tcza €Wwietn€V sposobno€W€S do bezwstydnych dowcip€Rw. !Kiedy przybyli do biura policji, niskiej sali ogrzanej piecem i pilnowanej przez stra€Xnika, z oszklonymi i okratowanymi drzwiami od ulicy, Javert otworzy€Q drzwi, wszed€Q z Fantyn€V i zamkn€V€Q drzwi za sob€V, ku wielkiemu niezadowoleniu ciekawych, !kt€Rrzy wspinaj€Vc si€T na palce i wyci€Vgaj€Vc szyje usi€Qowali co€W dojrze€S przez zabrudzone szyby. Ciekawo€W€S to €Qakomstwo. Patrzenie to po€Xeranie. Wszed€Qszy Fantyna pad€Qa w k€Vcie, nieruchoma, milcz€Vca i skurczona jak pies, kt€Rry si€T boi. Dy€Xurny podoficer postawi€Q na!stole zapalon€V €Wwiec€T. Javert usiad€Q, wyj€V€Q z kieszeni arkusz papieru stemplowanego i zacz€V€Q pisa€S. Prawa francuskie ca€Qkowicie oddaj€V kobiety tej klasy na $€Qask€T i nie€Qask€T policji. Czyni ona z nimi, co chce, karze, !jak si€T jej podoba, zabieraj€Vc im wedle woli te dwie smutne rzeczy, kt€Rre nazywaj€V swoim!przemys€Qem i swoj€V wolno€Wci€V.Javert mia€Q min€T oboj€Ttn€V, jego powa€Xna twarz nie zdradza€Qa €Xadnego wzruszenia.By€Q jednak wielce i g€Q€Tboko zafrasowany. By€Qa to jedna z chwil, kiedy bez kontroli, ale z wszelk€V skrupulatno€Wci€V surowego sumienia, wykonywa€Q sw€V #straszliw€V w€Qadz€T. Czu€Q, €Xe w !takiej chwili sto€Qek urz€Tdnika policyjnego jest trybuna€Qem. !S€Vdzi€Q i skazywa€Q. Zwo€Qywa€Q wszystkie my€Wli, jakie mia€Q w g€Qowie, aby mu pomog€Qy w wielkim dziele, kt€Rrego dokonywa€Q. Im wi€Tcej zastanawia€Q si€T nad post€Tpkiem tej dziewczyny, tym bardziej by€Q oburzony. !Niew€Vtpliwie, by€Q przed chwil€V€Wwiadkiem zbrodni. Zobaczy€Q tam, na ulicy, spo€Qecze€Ustwo, uosobione w postaci w€Qa€Wciciela wyborcy, zel€Xone i sponiewierane przez stworzenie stoj€Vce poza wszystkim. Nierz€Vdnica podnios€Qa r€Tk€T na obywatela. !On, Javert, to widzia€Q. Pisa€Q w milczeniu. $Gdy sko€Uczy€Q, podpisa€Q, z€Qo€Xy€Qpapier i odda€Q naczelnikowi warty m€Rwi€Vc: €Y We€Џ trzech €Xo€Qnierzy i zaprowad€Џ t€T dziewk€T do wi€Tzienia. Nast€Tpnie, obracaj€Vc si€T do Fantyny, doda€Q: €Y Posiedzisz za to p€R€Q roku. Nieszcz€Tsna zadr€Xa€Qa: €YP€R€Q roku! Sze€W€S miesi€Tcy $wi€Tzienia! €Y krzykn€T€Qa. €YPrzez #sze€W€S miesi€Tcy b€Td€T zarabia€S tylko siedem su dziennie. A co si€T stanie z Kozet€V? Moja c€Rrka! Moja c€Rrka! Ale ja jeszcze jestem winna przesz€Qosto frank€Rw Th€Бnardierom. Czywie pan o tym, panie inspektorze? !Z€Qo€Xywszy d€Qonie poczo€Qga€Qa si€T, sun€Vc na kolanach po pod€Qodze ub€Qoconej butami tych ludzi: %€YPanie Javert €Y m€Rwi€Qa €Y €Qaski!Zapewniam pana, €Xe to nie moja wina. Gdyby pan widzia€Q pocz€Vtek, sam by pan zrozumia€Q! Na Pana Boga przysi€Tgam, €Xe to nie moja wina. To ten wielmo€Xny pan, kt€Rrego nie znam, rzuci€Q mi €Wniegu za sukni€T. Czy ma kto prawo rzuca€S nam €Wnieg za sukni€T, kiedy przechodzimy sobie spokojnie nikomu nie robi€Vc nic z€Qego? To mi odebra€Qo rozum. Bo, widzi pan,jestem troch€T chora. A przy tym ju€X spory czas ten pan gada€Q mi r€R€Xne g€Qupstwa. €ЌJeste€W brzydka, nie masz !z€Tb€Rw €­. Wiem dobrze, €Xe nie mam ju€X moich z€Tb€Rw. Ja mu nic nie zrobi€Qam, powtarza€Qam sobie: €ЌTen pan si€T bawi €­. By€Qam z nim grzeczna, nie !powiedzia€Qam ani s€Q€Rwka. A on wtedy rzuci€Q we mnie €Wniegiem.Panie Javert, dobry panie inspektorze, czy nie ma nikogo, co by panu powiedzia€Q, €Xe to wszystko prawda? Mo€Xe niepotrzebnie si€T rozgniewa€Qam. Wie pan, w pierwszej chwili cz€Qowiek sam nie wie, co robi. Taki poryw z€Qo€Wci. A przy tym ten €Wnieg by€Q taki strasznie zimny i ten pan tak niespodzianie wrzuci€Q mi go za ko€Qnierz. €Зle zrobi€Qam, €Xe mu zniszczy€Qam kapelusz. Dlaczego od razu poszed€Q? Przeprosi€Qabym go. M€Rj Bo€Xe, dlaczego €Xebym go nie mia€Qa przeprosi€S? Przebaczmi ten jeden jedyny raz, panieJavert. Pan pewnie nie wie, €Xew wi€Tzieniach zarabia si€T tylko siedem su, nie jest to wina rz€Vdu, ale zarabia si€T tylko siedem su, a niech pan #pomy€Wli, €Xe musz€T zap€Qaci€S stofrank€Rw, bo inaczej wyp€Tdz€V moj€V ma€Q€V! O m€Rj Bo€Xe! Nie mog€T jej trzyma€S przy sobie. To takie okropne, co ja robi€T. O, moja Kozeto, o, m€Rj anio€Qku Przenaj€Wwi€Ttszej Panny, co si€T z ni€V, biedactwem, stanie! Widzi pan, ci Th€Бnardierowie, #ober€Xy€Wci, ch€Qopi, to nie maj€V wyrozumienia. Trzeba im pieni€Tdzy. Niech mnie pan nie wsadza do wi€Tzienia! Widzi pan, to ma€Qe biedactwo wyrzuc€V za drzwi, na ulic€T, w !zimie; trzeba ulitowa€S si€T nad tym, dobry panie Javert! Gdyby to by€Qo wi€Tksze, zarobi€Qoby na €Xycie, ale w tymwieku to nie mo€Xe. Nie jestem !w gruncie rzeczy z€Q€V kobiet€V. Nie pod€Qo€W€S lub €Qakomstwo zrobi€Qy ze mnie to, czym jestem. Pi€Qam w€Rdk€T, ale z n€Tdzy. Nie lubi€T tego, ale to odurza. Kiedy by€Qam szcz€T€Wliwsza, trzeba by€Qo zajrze€S do moich szuflad; €Qatwo by€Qo pozna€S, €Xe nie jestem zalotnica i niechluj. #Mia€Qam bielizn€T, du€Xo bielizny. Niech si€T pan zlituje nade mn€V, panie Javert! Tak m€Rwi€Qa zgi€Tta wp€R€Q, wstrz€Vsana €Qkaniem, o€Wlepionaprzez €Qzy, z obna€Xonymi ramionami, €Qami€Vc r€Tce, kaszl€Vc suchym i kr€Rtkim kaszlem, szepcz€Vc cichutko zamieraj€Vcym g€Qosem. Wielka bole€W€S jest promieniem boskim i straszliwym, kt€Rry przeobra€Xa n€Tdzarzy. W tej chwili Fantyna znowu sta€Qa si€Tpi€Tkna. Niekiedy milk€Qa i tkliwie ca€Qowa€Qa surdut policjanta. Rozczuli€Qaby serce z granitu; ale drewnianego serca nic nie rozczuli. €YNo! €Yrzek€Q Javert €Y wys€Qucha€Qem ci€T. Nagada€Qa€W si€T dosy€S? Ruszaj teraz! !Posiedzisz sze€W€S miesi€Tcy! SamOjciec Przedwieczny nic tu nie poradzi. Po tych uroczystych s€Qowach: €ЌSam Ojciec Przedwieczny nic !tu nie poradzi €­zrozumia€Qa, €Xewyrok zapad€Q. Pochyli€Qa si€T jeszcze ni€Xej, szepcz€Vc: €Y €Њaski!! Javert odwr€Rci€Q si€T ty€Qem. #€Ћo€Qnierze schwycili j€V za r€Tce.Ju€X przed chwil€V niepostrze€Xenie wszed€Q jaki€W cz€Qowiek. Zamkn€V€Q drzwi, opar€Q si€T o nie plecami i wys€Qucha€Q rozpaczliwych b€Qaga€U Fantyny. Kiedy €Xo€Qnierze schwycili nieszcz€T€Wliw€V, kt€Rra nie %chcia€Qa si€T podnie€W€S, post€Vpi€Q krok naprz€Rd, wynurzy€Q si€T z cienia i powiedzia€Q: €Y Prosz€T zaczeka€S!! !Javert podni€Rs€Q oczy i pozna€Q pana Madeleine. Zdj€V€Q kapeluszi uk€Qoni€Q si€T niezgrabnie i gniewnie. €Y Przepraszam pana mera... Ten wyraz mer sprawi€Q niezwyk€Qe wra€Xenie na Fantynie. Wyprostowa€Qa si€T nagle jak widmo wychodz€Vce spod ziemi, r€Tkami odepchn€T€Qa€Xo€Qnierzy, podesz€Qa do pana Madeleine, zanim j€V mo€Xna by€Qo zatrzyma€S, i patrz€Vc na niego ob€Q€Vkanym wzrokiem, zawo€Qa€Qa: €Y A wi€Tc ty jeste€W panem merem!! Wybuchn€T€Qa €Wmiechem i plun€T€Qa mu w twarz. Pan !Madeleine otar€Q twarz i rzek€Q: ta€S!Qзoч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПтїПgХїПB€/ cН,€Џ ы c -šв cƒ-‚l!Й cц-ƒ%,"I.„G.o c€^.…Ж8фAС.€YInspektorze Javert, prosz€T pu€Wci€S wolno t€T kobiet€T. Javertowi wyda€Qo si€T, €Xe dostaje pomieszania zmys€Q€Rw. Do€Wwiadczy€Q w tej chwili, raz po razie, prawie r€Rwnocze€Wnie,dwu najgwa€Qtowniejszych wzrusze€U, jakich mu si€T kiedykolwiek w €Xyciu przydarzy€Qo dozna€S. Nierz€Vdnica pluj€Vca w twarz merowi wyda€Qa mu si€T czym€W tak potwornym, €Xe samo przypuszczenie czego€W podobnego uwa€Xa€Qby za €Wwi€Ttokradztwo. Z drugiej strony, w g€Q€Tbi swej €Wwiadomo€Wci, czu€Q jak€V€W !wstr€Ttn€V blisko€W€S tego, czym by€Qa ta kobieta, i tego, czym !m€Rg€Q by€S ten mer, i ze zgroz€Vwidzia€Q w tym nies€Qychanym zamachu post€Tpek ca€Qkiem naturalny. Ale kiedy ten mer, ten urz€Tdnik, spokojnie otar€Qszy twarz, powiedzia€Q: €ЌProsz€T pu€Wci€S wolno t€T kobiet€T €­€Yporazi€Qo go jak gdyby os€Qupienie, powsta€Qa pustka, zabrak€Qo mu s€Q€Rw i my€Wli; miara zdumienia przebra€Qa si€T. Milcza€Q. Fantyn€T te s€Qowa wtr€Vci€Qy w nie mniejsze zdumienie. Podnios€Qa obna€Xone rami€T i uczepi€Qa si€T gzymsu pieca, jakby niepewna swych n€Rg. I rozgl€Vda€Qa si€T dooko€Qa, szepcz€Vc p€R€Qg€Qosem, jakby dosiebie: !€YPu€Wci€S wolno! Pu€Wci€S wolno mnie! Nie zamyka€S na sze€W€S miesi€Tcy do wi€Tzienia! Kto to powiedzia€Q? To niemo€Xliwe, chyba nikt tego nie wym€Rwi€Q. !Zdawa€Qo mi si€T. Bo przecie nie ten potw€Rr mer. Czy to pan powiedzia€Q, dobry panie Javert, €Xeby mnie wypuszczono na wolno€W€S? O, w€Qa€Wnie, powiem co€W panu i pu€Wci mnie pan na pewno. Ten potw€Rr mer, ten zbrodniarz mer jest przyczyn€V wszystkiego. Niech pan sobie wyobrazi, panie Javert, wyp€Tdzi€Q mnie z warsztatu !przez plotki kilku g€Qupich bab. Czy to nie wstr€Ttne! Wyp€Tdza€S biedn€V dziewczyn€T, kt€Rra pracowa€Qa uczciwie! Nie mog€Qam potem zarobi€S, ile mi by€Qo potrzeba, i st€Vd ca€Qe !nieszcz€T€Wcie. Panowie z policjijedno powinni by poprawi€S przede wszystkim: nie pozwala€S przedsi€Tbiorcom wi€Tzie€U krzywdzi€S biednych ludzi. Zaraz to panu wyt€Qumacz€T: zarabia si€T dwana€Wcie su na koszulach, tymczasem cena spada na dziewi€T€S su i ju€X nie mo€Xna wy€Xy€S. I cz€Qowiek ima si€T wszystkiego. Ja mia€Qam moj€V $ma€Q€V Kozet€T i musia€Qam p€Rj€W€S na ulic€T. Rozumie pan teraz, €Xe to ten niegodziwiec mer jest winowajc€V? P€R€Џniej podepta€Qam kapelusz tego wielmo€Xnego pana przed kawiarni€V oficersk€V. Ale on zniszczy€Q mi €Wniegiem ca€Q€V sukni€T. Takie kobiety jak ja maj€V tylko jedn€V jedwabn€V sukni€T na wieczorne chodzenie. Wi€Tc, widzi pan, €Xenie zrobi€Qam nic z€Qego naumy€Wlnie, tyle jest kobiet daleko gorszych ode mnie i na pewno szcz€T€Wliwszych. O, panie Javert, to pan powiedzia€Q, €Xeby mnie wypuszczono, prawda? Niech si€T pan dowie, niech pan zapyta mojego gospodarza; teraz p€Qac€T komorne, powie panu, €Xe jestem akuratna. O m€Rj Bo€Xe! przepraszam, przez nieuwag€T dotkn€T€Qam si€T drzwiczek od pieca i nadymi€Qam. Pan Madeleine s€Qucha€Q z #g€Q€Tbok€V uwag€V. Kiedy m€Rwi€Qa, pogrzeba€Q w kamizelce, wyj€V€Q sakiewk€T, otworzy€Q. By€Qa !pusta. Schowa€Q j€V do kieszeni. Rzek€Q do Fantyny: €YIle jeste€W d€Qu€Xna? Fantyna, kt€Rra patrzy€Qa tylko na Javerta, odwr€Rci€Qa si€T ku niemu: €Y Czy ja do ciebie m€Rwi€T?? Potem zwracaj€Vc si€T do €Xo€Qnierzy: €YPowiedzcie no, widzieli€Wcie, jak mu plun€T€Qam w twarz? A, stary draniu merze, przyszed€Qe€W mnie tu nastraszy€S, ale ja si€T ciebie !nie boj€T. Boj€T si€T tylko pana Javerta. Boj€T si€T dobrego pana Javerta. #I m€Rwi€Vc tak, zwr€Rci€Qa si€T do inspektora: €YBo przecie€X trzeba by€S sprawiedliwym, panie inspektorze. Rozumiem, pan jest sprawiedliwy, pewnie, to przecie€X takie proste, m€T€Xczyzna wrzuci€Q troch€T !€Wniegu za sukni€T kobiecie i to !roz€Wmieszy€Qo pan€Rw oficer€Rw, trzeba si€T czym€W zabawi€S, a "od czeg€R€X my jeste€Wmy, je€Xeli nie od bawienia pan€Rw, pewnie! I pan nadszed€Q w€Qa€Wnie, a inspektor musi przestrzega€S porz€Vdku, wi€Tc pan zabra€Q kobiet€T, kt€Rra zawini€Qa, ale po rozwadze, poniewa€X pan jest dobry, ka€Xe mnie pan pu€Wci€S na wolno€W€S, przez wzgl€Vd na ma€Q€V, bo "przez sze€W€S miesi€Tcy wi€Tzienianie mia€Qabym czym €Xywi€S dziecka. Tylko €Xeby€W mi tu !wi€Tcej nie wr€Rci€Qa, hultajko! "O, ju€X nie wr€Rc€T, panie Javert!Niech teraz robi€V ze mn€V, co "zechc€V, ani pisn€T. Tylko dzi€W, widzi pan, krzycza€Qam, bo mi si€T zrobi€Qo niedobrze, nie spodziewa€Qam si€T, €Xe mi ten pan wrzuci €Wnieg za sukni€T, a przy tym powiedzia€Qam panu, jestem troch€T chora, kaszl€T, co€W mnie pali w €Xo€Q€Vdku, a doktor mi m€Rwi: €ЌDbaj o swoje !zdrowie €­. Niech pan da r€Tk€T, niech pan dotknie, niech pan si€T nie boi, to tutaj. $Nie p€Qaka€Qa ju€X, g€Qos jej sta€Q "si€T pieszczotliwy, przy€Qo€Xy€Qa !do swej bia€Qej delikatnej piersi"grub€V i szorstk€V r€Tk€T Javerta i patrzy€Qa na niego z u€Wmiechem. Nagle poprawi€Qa €Xywo sw€V "zgniecion€V sukni€T, wyg€Qadzi€Qa #sp€Rdnic€T, kt€Rra podnios€Qa si€T prawie do kolan, kiedy #czo€Qga€Qa si€T po ziemi, ruszy€Qa ku drzwiom i powiedzia€Qa p€R€Qg€Qosem do €Xo€Qnierzy, przyjacielsko kiwaj€Vc im g€Qow€V: €Y €Ћo€Qnierzyki, pan inspektor kaza€Q mnie pu€Wci€S, do widzenia! Po€Qo€Xy€Qa r€Tk€T na klamce. Jeszcze jeden krok i by€Qaby na ulicy. A€X do tej chwili Javert sta€Q nieruchomo, z oczami utkwionymi w ziemi€T, niby "pos€Vg, kt€Rry by kto€W na chwil€Tpostawi€Q po€Wrodku izby, aby go p€R€Џniej sprz€Vtn€V€S. Obudzi€Q go ha€Qas poruszonej klamki. Podni€Rs€Q g€Qow€T z wyrazem najwy€Xszej w€Qadzy, wyrazem zawsze tym straszniejszym, im ni€Xej w€Qadza ta jest po€Qo€Xona, srogim w dzikim zwierzu, okrutnym w cz€Qowieku bez znaczenia. %€Y Sier€Xancie!! €Y zawo€Qa€Q €Y czy nie widzicie, €Xe szelma ucieka? Kto wam kaza€Q j€V pu€Wci€S? €Y Ja €Y rzek€Q Madeleine. Fantyna zadr€Xa€Qa na g€Qos !Javerta i pu€Wci€Qa klamk€T, jak schwytany z€Qodziej wypuszczaprzedmiot, kt€Rry ukrad€Q. Na %g€Qos Madeleine €Вa obr€Rci€Qa si€T iodt€Vd bez s€Qowa, nie €Wmia€S nawet odetchn€V€S swobodnie, wodzi€Qa oczami kolejno od Madeleine €Вa do Javerta i od Javerta do Madeleine €Вa, zatrzymuj€Vc si€T na tym z nich, kt€Rry m€Rwi€Q. Niew€Vtpliwie, Javert musia€Q, "jak powiadaj€V, €Ќwyj€W€S z siebie€­, kiedy tak pozwoli€Q sobie zbeszta€S sier€Xanta po rozkazie mera, by wypu€Wci€Q na wolno€W€S Fantyn€T. Czy€Xby a€X do tego dosz€Qo, €Xe zapomnia€Q o obecno€Wci pana mera? Czy te€X mo€Xe wm€Rwi€Q sam w #siebie, €Xe €Ќw€Qadza €­nie mog€Qa wyda€S podobnego rozkazu i €Xe!niew€Vtpliwie mer pomyli€Q si€T, €Xe chcia€Q powiedzie€S co innego? Lub te€X, b€Td€Vc od dw€Rch godzin €Wwiadkiem rzeczy tak niezwyk€Qych, mo€Xepowiedzia€Q sobie, €Xe nale€Xy zdoby€S si€T na krok stanowczy,!z ma€Qego sta€S si€T wielkim, ze szpicla s€Tdzi€V, ze s€Qugi policyjnego urz€Tdnikiem sprawiedliwo€Wci, i €Xe w tej przedziwnej a ostatecznej chwili porz€Vdek, prawo, "moralno€W€S, ca€Qe spo€Qecze€Ustwouosobi€Qo si€T w nim tylko, w Javercie? Jakkolwiek tam z nimi by€Qo, kiedy pan Madeleine wyrzek€Q to , ja €­, inspektor policji Javert obr€Rci€Q si€T nagle ku panu merowi, blady, ch€Qodny, z posinia€Qymi wargami, ze spojrzeniem pe€Qnym rozpaczy, i z cia€Qem wstrz€Vsanym niewidzialnym dreszczem i €Y rzecz nies€Qychana €Y spuszczaj€Vc oczy wprawdzie, ale stanowczym g€Qosem rzek€Q mu: €Y Panie merze, to nie mo€Xe by€S. €Y Co?? €Y zapyta€Q pan Madeleine. €Y Ta nieszcz€Tsna zniewa€Xy€Qa mieszka€Uca naszego miasta. €YInspektorze Javert €Y odpar€Q pan Madeleine tonem pojednawczym i spokojnym €Ychciej pos€Qucha€S. Jeste€W cz€Qowiekiem uczciwym, wi€Tc !ch€Ttnie panu to wyja€Wni€T. Oto prawda: przechodzi€Qem przez rynek, gdy pan prowadzi€Q t€T kobiet€T; rozpyta€Qem si€T zgromadzonych ludzi i dowiedzia€Qem si€T o wszystkim;to tamten j€V skrzywdzi€Q i w my€Wl przepis€Rw porz€Vdku publicznego on by powinien by€S aresztowany. Javert odpowiedzia€Q: €Y Ta n€Tdznica zel€Xy€Qa pana mera. !€YTo ju€X moja sprawa €Y odrzek€Qpan Madeleine. €YObelga mnie wyrz€Vdzona do mnie chyba "nale€Xy. Mog€T z ni€V zrobi€S, co zechc€T. €YBardzo przepraszam pana mera. Ta obelga nie do niego nale€Xy, lecz do wymiaru sprawiedliwo€Wci. €YInspektorze Javert €Y odpar€Q pan Madeleine. €YPierwszym wymiarem sprawiedliwo€Wci jest sumienie. S€Qysza€Qem to, co m€Rwi€Qa ta kobieta. Wiem, co robi€T. €Y A ja, panie merze, nie rozumiem tego, co widz€T. "€Y Wi€Tc s€Quchaj nie rozumiej€Vc.€YJestem pos€Quszny obowi€Vzkowi. M€Rj obowi€Vzek wymaga, aby ta kobieta !odsiedzia€Qa sze€W€S miesi€Tcy w wi€Tzieniu. Pan Madeleine odpowiedzia€Q €Qagodnie: €Y Niech pan pos€Qucha uwa€Xnie:nie b€Tdzie w wi€Tzieniu ani jednego dnia. Na te stanowcze s€Qowa Javert#o€Wmieli€Q si€T uwa€Xnie spojrze€S na mera i €Yzawsze tym samym tonem najg€Q€Tbszego uszanowania rzek€Q: €Y Jestem w rozpaczy, €Xe pierwszy raz w €Xyciu nie mog€Tby€S pos€Quszny panu merowi, raczy mi jednak pan mer !pozwoli€S na uwag€T, €Xe dzia€Qamw zakresie moich uprawnie€U, poniewa€X pan mer tego €X€Vda, m€Rwi€T tylko o sprawie z tym panem. I ja tam by€Qem. Ta dziewczyna rzuci€Qa si€T na pana Bamatabois, wyborc€T i w€Qa€Wciciela tego pi€Tknego domu z balkonem na rogu esplanady, o trzech pi€Ttrach, z ciosowego kamienia. Sprawa !jest przecie€X jasna jak dzie€U! A w ka€Xdym razie, panie merze, wszelkie wypadki na !ulicy nale€X€V do policji, wobec czego zatrzymuj€T kobiet€T Fantyn€T. W€Rwczas pan Madeleine $za€Qo€Xy€Q r€Tce na piersi i rzek€Q g€Qosem surowym, jakiego nigdynikt jeszcze nie s€Qysza€Q w mie€Wcie: €YWypadek, o kt€Rrym pan m€Rwi, nale€Xy do jurysdykcji policji municypalnej. Wed€Qug artyku€Q€Rw: 9, 11, 15 i 68 kodeksu karnego ja jestem jej s€Tdzi€V. Rozkazuj€T natychmiastuwolni€S t€T kobiet€T. Javert zaryzykowa€Q ostatni€V pr€Rb€T: €Y Ale€X panie merze... €YPrzypominam panu artyku€Q 81ustawy z 13 grudnia 1799 rokuo samowolnym aresztowaniu. €Y Pan mer pozwoli... €Y Ani s€Qowa. €Y Wszelako... "€Y Prosz€T wyj€W€S!! €Yrzek€Q pan Madeleine. Javert przyj€V€Q cios na stoj€Vco, bez zmru€Xenia oka, prosto w pier€W, jak rosyjski €Xo€Qnierz. "Uk€Qoni€Q si€T panu merowi a€X do ziemi i wyszed€Q. Kiedy wyszed€Q, pan Madeleine obr€Rci€Q si€T ku Fantynie i zacz€V€Q m€Rwi€S powoli, z trudno€Wci€V, jak powa€Xny cz€Qowiek, kt€Rry nie chce si€T rozp€Qaka€S. "€YS€Qysza€Qem twoje s€Qowa. Nic o tym wszystkim nie wiedzia€Qem.Zdaje mi si€T, €Xe m€Rwisz prawd€T, czuj€T, €Xe m€Rwisz prawd€T. Nie wiedzia€Qem nawet,!€Xe opu€Wci€Qa€W moje warsztaty. "Dlaczego nie zwr€Rci€Qa€W si€T do mnie? A teraz pos€Quchaj: zap€Qac€T twoje d€Qugi, sprowadz€T dziecko albo ty pojedziesz do dziecka. Zamieszkasz tu, w Pary€Xu czy gdzie zechcesz. Ja si€T zajm€T !tob€V i twoim dzieckiem. Je€Xeli nie b€Tdziesz chcia€Qa, mo€Xesz nie pracowa€S. Dam ci tyle pieni€Tdzy, ile b€Tdzie trzeba. Znowu b€Tdziesz uczciw€V, staj€Vc si€T szcz€T€Wliw€V. A nawet, s€Quchaj, powiadam ci "to ju€X teraz, €Xe je€Xeli, o czymnie w€Vtpi€T, wszystko, co m€Rwisz, jest prawd€V, nigdy "nie przesta€Qa€W by€S cnotliw€V i €Wwi€Tt€V w obliczu Boga! O, biedna kobieto! By€Qo to wi€Tcej, ni€X biedna Fantyna mog€Qa znie€W€S. Mie€S Kozet€T! Wydoby€S si€T z tego !haniebnego €Xycia! Przysz€Qo€W€S swobodna, dostatnia, !szcz€T€Wliwa, uczciwa, z Kozet€V! Ujrza€Qa nagle, jak w€Wr€Rd jej n€Tdzy rozkwitaj€V wszystkie !rzeczywisto€Wci raju! B€Q€Tdnymi oczami patrzy€Qa na tego cz€Qowieka, kt€Rry m€Rwi€Q do niej, i nie mog€Qa nic powiedzie€S, tylko raz czy dwarazy zaszlocha€Qa: €YOch! och! och! €Y Zachwia€Qy #si€T pod ni€V nogi. Ukl€Tk€Qa przedpanem Madeleine i nim zdo€Qa€Q zapobiec temu, uczu€Q, €Xe chwyta jego r€Tk€T i przyciska j€V do warg. A potem zemdla€Qa. Rozdzia€Q sz€Rsty JAVERT Pocz€Vtek odpoczynku Pan Madeleine kaza€Q przenie€W€SFantyn€T do szpitala, kt€Rry znajdowa€Q si€T w jego w€Qasnymdomu. Powierzy€Q j€V opiece si€Rstr mi€Qosierdzia, a te po€Qo€Xy€Qy j€V do €Q€R€Xka. Nast€Vpi€Qa silna gor€Vczka. Przez ca€Q€V noc Fantyna majaczy€Qa g€Qo€Wno. Wreszcie usn€T€Qa. Nazajutrz ko€Qo po€Qudnia obudzi€Qa si€T, us€Qyszawszy czyj€W oddech tu€X przy swoim !€Q€R€Xku, ods€Qoni€Qa firank€T i ujrza€Qa pana Madeleine, kt€Rry stoj€Vc patrzy€Q na jaki€W przedmiot ponad jej g€Qow€V. Spojrzenie jego wyra€Xa€Qo !lito€W€S, niepok€Rj i b€Qaganie. Zwr€Rci€Qa oczy w tym kierunku i zobaczy€Qa, €Xe spojrzenie to utkwione by€Qo w krucyfiks wisz€Vcy na €Wcianie. Pan Madeleine zmieni€Q si€T w oczach Fantyny. Zdawa€Qo jej #si€T, €Xe go otacza €Wwiat€Qo€W€S. By€Q pogr€V€Xony jakby w modlitwie. D€Qugo mu si€T przypatrywa€Qa, nie €Wmia€S przerwa€S. Na koniec odezwa€Qa si€T nie€Wmia€Qo: €Y Co pan tu robi?? Pan Madeleine sta€Q tu ju€X od godziny. Czeka€Q, a€X si€T Fantyna obudzi. Wzi€V€Q j€V za r€Tk€T, dotkn€V€Q pulsu i odpowiedzia€Q: €Y Jak si€T czujesz?? !€Y Dobrze €Y rzek€Qa €Y spa€Qam, #zdaje si€T, €Xe mi jest lepiej. Nicmi nie b€Tdzie. Madeleine, odpowiadaj€Vc na pierwsze jej pytanie, jakby w tej chwili uczynione, rzek€Q: "€Y Modli€Qem si€T do m€Tczennika, kt€Rry jest w niebiosach. I doda€Q w duchu: Za !m€Tczennic€T, kt€Rra jest tu, na ziemi. !Pan Madeleine ca€Q€V noc i ca€Qy ranek zbiera€Q informacje. Teraz wiedzia€Q ju€X wszystko. Zna€Q w najdrobniejszych !szczeg€R€Qach histori€T Fantyny. M€Rwi€Q dalej: €YWiele wycierpia€Qa€W, biedna matko. O, nie uskar€Xaj si€T. czeka ci€T nagroda wybranych. W ten spos€Rb ludzie czyni€V anio€Q€Rw. Nie ich to wina, €Xe !nie umiej€V robi€S tego inaczej. Widzisz, to piek€Qo, z kt€Rrego wychodzisz, jest pierwsz€V postaci€V niebios. Trzeba by€Qo zacz€V€S od tego. Westchn€V€Q g€Q€Tboko. Ona za€W u€Wmiechn€T€Qa si€T do niego niewypowiedzianym u€Wmiechem, kt€Rremu brakowa€Qo dwu z€Tb€Rw. Tej samej nocy Javert napisa€Q list. Nazajutrz rano sam zani€Rs€Q go na poczt€T w Montreuil- sur-mer. Adres by€Q taki: Do pana Chabouillel, sekretarza pana prefekta policji w Pary€Xu . Pog€Qoski o zaj€Wciu w kordegardzie rozesz€Qy si€T po mie€Wcie, wi€Tc urz€Tdnicy pocztowi i osoby, kt€Rre list widzia€Qy i pozna€Qy na koperciecharakter pisma Javerta, domy€Wli€Qy si€T, €Xe posy€Qa€Q swoj€V dymisj€T. Pan Madeleine natychmiast !napisa€Q list do Th€Бnardier€Rw. Fantyna by€Qa im winna sto dwadzie€Wcia frank€Rw. Posta€Q im trzysta frank€Rw, polecaj€Vc potr€Vci€S z tej kwoty d€Qug, a za reszt€T bezzw€Qocznie przywie€Џ€S dziecko do Montreuil-sur-mer, do chorej matki. !Ol€Wni€Qo to Th€Бnardiera. €Y Do !licha! €Yrzek€Q €Ynie puszczajmy dziecka. Ten chudy Skowronek staje si€T dojn€V krow€V. Zgad€Qem. Jaki€W g€Qupiec rozkocha€Q si€T w matce. W odpowiedzi pos€Qa€Q bardzo szczeg€R€Qowy rachunek na !pi€T€Sset kilkana€Wcie frank€Rw. Wstawi€Q tu przede wszystkim najprawdziwsze pozycje: koszty doktora i koszty aptekarza, z kt€Rrych jeden leczy€Q, a drugi dawa€Q lekarstwa podczas dw€Rch przewlek€Qych chor€Rb Eponiny i Anzelmy. Kozeta, jak powiedzieli€Wmy, nigdy nie chorowa€Qa. Trzeba by€Qo zmieni€S tylko imiona, nic wi€Tcej. Th€Бnardier napisa€Q u spodu. Otrzymano a conto trzysta frank€Rw . Pan Madeleine bezzw€Qocznie pos€Qa€Q jeszcze trzysta frank€Rw i napisa€Q : Spiesznie przywo€Џcie Kozet€T . €Y Do pioruna!! €Y rzek€Q Th€Бnardier. €Y Nie puszczajmy dziecka. A tymczasem Fantyna bynajmniej nie wraca€Qa do zdrowia. Ci€Vgle le€Xa€Qa w szpitalu. Z pocz€Vtku siostry ze wstr€Ttem przyj€Tty i piel€Tgnowa€Qy €Ќtak€V dziewczyn€T €­. Kto widzia€Q p€Qaskorze€Џby z Reims, ten przypomina sobie, z jakim wyd€Tciem dolnej wargi panny m€Vdre patrz€V na panny g€Qupie.Ta staro€Xytna wzgarda westalek dla ladacznic jest jednym z najg€Q€Tbiej zakorzenionych instynkt€Rw godno€Wci niewie€Wciej; doznawa€Qy jej siostry, wzmo€Xonej podw€Rjnie przez religi€T. Ale po kilku dniach !Fantyna rozbroi€Qa je. M€Rwi€Qa ztak€V s€Qodycz€V i pokor€V, a macierzy€Ustwo jej rozrzewnia€Qo. Pewnego dnia "siostry us€Qysza€Qy, jak m€Rwi€Qa w gor€Vczce: €Y By€Qam "grzesznic€V, ale gdy b€Td€T mia€Qadziecko przy sobie, to b€Tdzie znak, €Xe mi Pan B€Rg przebaczy€Q. Kiedy €Џle #czyni€Qam, nie o€Wmieli€Qabym si€T mie€S przy sobie Kozety, nie S!Qзoч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїП†pц c/‡V  ce/ˆkJ cШ/‰Еи c+0Š*х cŽ0‹r5 Xё0znios€Qabym widoku jej zdziwionych i smutnych oczu. Ale przecie€X to dla niej tylko grzeszy€Qam i dlatego B€Rg mi przebaczy. Poczuj€T b€Qogos€Qawie€Ustwo boskie, gdy Kozeta b€Tdzie tutaj. Spojrz€T !na ni€V i widok jej niewinno€Wci uzdrowi mnie. Ona nic nie wie. Widzicie, moje siostry, to anio€Qek. W tym wieku jeszcze nie opad€Qy skrzyd€Qa. Pan Madeleine przychodzi€Q dwarazy dziennie i za ka€Xdym razem pyta€Qa go: €Y Czy pr€Tdko zobacz€T moj€V Kozet€T?? Odpowiada€Q: €Y Mo€Xe jutro rano. Spodziewamsi€T jej lada chwila. Blada twarz matki promienia€Qa."€Y O!! €Y m€Rwi€Qa €Y jaka b€Td€T szcz€T€Wliwa. Jak powiedzieli€Wmy, nie wraca€Qa do zdrowia. Przeciwnie, stan jej pogarsza€Q si€T z tygodnia na tydzie€U. Ta gar€W€S €Wniegu, po€Qo€Xona na obna€Xon€V sk€Rr€T mi€Tdzy dwie €Qopatki, nagle przerwa€Qa transpiracj€T, skutkiem czego pocz€Vtki choroby, tkwi€Vce w $niej od kilku lat, rozwin€T€Qy si€T nagle i gwa€Qtownie. Lekarz #os€Qucha€Q Fantyn€T i potrz€Vsn€V€Q g€Qow€V. Pan Madeleine zapyta€Q lekarza: €Y I c€R€X? €Y Ma podobno dziecko, kt€Rre pragnie widzie€S €Y powiedzia€Q doktor. €Y Ma. !€Y A wi€Tc trzeba je sprowadzi€S jak naj€Wpieszniej. Pan Madeleine drgn€V€Q. Fantyna zapyta€Qa: €Y Co powiedzia€Q doktor?? Pan Madeleine zdoby€Q si€T na u€Wmiech: €Y Powiedzia€Q, €Xeby pr€Tdko sprowadzi€S twoje dziecko. To ci wr€Rci zdrowie. €Y O! €Y zawo€Qa€Qa €Yon ma s€Quszno€W€S! Ale dlaczego ci Th€Бnardierowie zatrzymuj€V Kozet€T? O, ona przyjedzie! !Widz€T nareszcie, €Xe szcz€T€Wciejest ju€X blisko. Tymczasem Th€Бnardier €Ќnie wypuszcza€Q dziecka €­, zmy€Wlaj€Vc setki przyczyn. Kozeta by€Qa troch€T niezdrowa "i nie mog€Qa podr€R€Xowa€S zim€V. A przy tym pozosta€Qo troch€T drobnych, lecz pilnych d€Qug€Rw,kt€Rrych zestawienia przygotowywa€Q. €Y Po€Wl€T kogo€W po Kozet€T €Y rzek€Q ojciec Madeleine. €Y A je€Xeli b€Tdzie trzeba, sam pojad€T. I pod dyktando Fantyny #napisa€Q nast€Tpuj€Vcy list, kt€Rryda€Q jej do podpisania. Panie Th€Бnardier! Oddasz pan Kozet€T oddawcy tego listu. Zap€Qaci panu wszystkie drobned€Qugi. Mam zaszczyt pozdrowi€S pana z szacunkiem Fantyna. W€Wr€Rd tych przygotowa€U zdarzy€Q si€T wa€Xny wypadek. Daremnie staramy si€T jak najostro€Xniej ociosywa€S tajemniczy blok, z kt€Rrego zrobione jest nasze €Xycie, zawsze w nim si€T ukazuje czarna €Xy€Qka przeznaczenia. W jaki spos€Rb Jan mo€Xe sta€S si€T Champ Pewnego ranka pan Madeleine pracowa€Q w swoim gabinecie mera, zaj€Tty za€Qatwianiem zawczasu pilnych spraw urz€Tdowych na wypadek, gdyby sam musia€Q jecha€S do Montfermeil, kiedy mu oznajmiono, €Xe inspektor policji Javert pragnie z nim m€Rwi€S. Us€Qyszawszy to nazwisko, pan Madeleine nie "m€Rg€Q si€T obroni€S od przykrego uczucia. Od czasu zaj€Wcia w biurze policji Javert staranniejni€X kiedykolwiek unika€Q go i pan Madeleine nie widzia€Q inspektora ani razu. €Y Prosi€S €Y rzek€Q. Javert wszed€Q do gabinetu. Pan Madeleine siedzia€Q blisko kominka, z pi€Rrem w r€Tku, z oczami zwr€Rconymi na akta, !kt€Rre przegl€Vda€Q i opatrywa€Q adnotacjami; by€Qy to protoko€Qy przest€Tpstw ulicznych. Nie oderwa€Q si€T od roboty po wej€Wciu Javerta. Nieumia€Q powstrzyma€S my€Wli o biednej Fantynie i by€Qo mu wygodniej okaza€S lodowaty ch€Q€Rd. Javert z uszanowaniem sk€Qoni€Qsi€T przed merem, kt€Rry siedzia€Q obr€Rcony ty€Qem. Pan mer nie spojrza€Q na niego, leczdalej robi€Q adnotacje na aktach. "Javert post€Vpi€Q kilka krok€Rw i zatrzyma€Q si€T, nie przerywaj€Vc milczenia. Fizjonomista oswojony z natur€V Javerta, z dawna obserwuj€Vcy tego dzikusa na us€Qugach cywilizacji, t€T dziwaczn€V mieszanin€T Rzymianina, Spartanina, mnicha i kaprala, tego szpicla niezdolnego do k€Qamstwa, tegopolicjanta czystego niby dziewica, fizjonomista, kt€Rry by zna€Q jego tajemn€V !d€Qugotrwa€Q€V niech€T€S do pana Madeleine, jego starcie z merem z powodu Fantyny, i !kt€Rry by w tej chwili spojrza€Q na Javerta, mimo woli zapyta€Qby: Co si€T sta€Qo? €Y Widoczne by€Qo dla ka€Xdego, kto zna€Q to sumienie proste, jasne, szczere, uczciwe, surowe i dzikie, €Xe w Javercie dokona€Qo si€T jakie€W wielkie wewn€Ttrzne wydarzenie. Cokolwiek dzia€Qo si€T w duszy Javerta, odbija€Qo si€T na jego twarzy. Jak wszyscy ludzie gwa€Qtowni, podlega€Q on nag€Qymprzemianom. Nigdy te€X fizjonomia jego nie by€Qa dziwniejsza i bardziej nieoczekiwana. Wchodz€Vc sk€Qoni€Q si€T przed panem Madeleine, a w jego spojrzeniu nie by€Qo ani urazy, ani gniewu,!ani nieufno€Wci; zatrzyma€Q si€T za krzes€Qem mera w odleg€Qo€Wcikilku krok€Rw i sta€Q tam wyprostowany, wyci€Vgni€Tty jak €Xo€Qnierz, z naiwn€V i ch€Qodn€V niezdarno€Wci€V !cz€Qowieka, kt€Rry nigdy nie by€Q€Qagodny, a za to zawsze cierpliwy; czeka€Q, nie odzywaj€Vc si€T ani s€Qowem, nieporuszaj€Vc si€T, ze szczer€V pokor€V i spokojn€V rezygnacj€V,a€X panu merowi spodoba si€T odwr€Rci€S, spokojny, powa€Xny, z kapeluszem w r€Tku, ze spuszczonymi oczami, z wyrazem twarzy, kt€Rry by mo€Xna umie€Wci€S mi€Tdzy min€V €Xo€Qnierza stoj€Vcego przed oficerem i winowajcy "stoj€Vcego przed s€Tdzi€V. Znik€Qywszystkie uczucia i wszystkie wspomnienia, o kt€Rre go mo€Xna by€Qo pos€Vdzi€S. Na tej twarzy, niedocieczonej i !prostej jak granit, malowa€Q si€Ttylko ponury smutek. Ca€Qa jegoposta€S wyra€Xa€Qa pokor€T i stanowczo€W€S oraz jakie€W m€T€Xne przygn€Tbienie. Na koniec pan mer od€Qo€Xy€Q i odwr€Rci€Q si€T na wp€R€Q. !€Y No c€R€X tam, Javert? Co si€T sta€Qo? Javert milcza€Q przez chwil€T, jakby zbiera€Q my€Wli, a potem odezwa€Q si€T g€Qo€Wno, ze smutnym namaszczeniem, nie bez pewnej prostoty wszak€Xe: €Y Panie merze, pope€Qnione zosta€Qo przest€Tpstwo. €Y Jakie przest€Tpstwo?? €YNi€Xszy urz€Tdnik w€Qadz porz€Vdkowych uchybi€Q wysokiemu urz€Tdnikowi w spos€Rb bardzo powa€Xny. Przychodz€T z obowi€Vzku zawiadomi€S o tym pana mera. #€Y Kt€Rry€X to urz€Tdnik zawini€Q??€Y zapyta€Q pan Madeleine. €Y Ja €Y rzek€Q Javert. €Y Pan?? €Y Ja. #€Y A jaki€X to urz€Tdnik mo€Xe si€Tskar€Xy€S na pana?? €Y Pan, panie merze. Pan Madeleine wyprostowa€Q si€T"na krze€Wle. Javert m€Rwi€Q dalej z min€V surow€V, ze spuszczonym wzrokiem: €YPanie merze, przychodz€T prosi€S, aby pan raczy€Q za€X€Vda€S od wy€Xszej w€Qadzy usuni€Tcia mnie ze s€Qu€Xby. Pan Madeleine, zdumiony, ju€X otwiera€Q usta, €Xeby si€T odezwa€S. Javert przerwa€Q mu: €Y Powie pan, €Xe mog€Qem sam !poda€S si€T do dymisji; ale tego "nie dosy€S. Poda€S si€T do dymisjito rzecz zaszczytna. Zawini€Qem ci€T€Xko, powinienem by€S ukarany. Trzeba mnie wydali€S ze s€Qu€Xby. I po chwili milczenia doda€Q: €Y Panie merze, by€Q pan niedawno surowy wzgl€Tdem mnie niesprawiedliwie. Prosz€T, by by€Q pan surowy dzisiaj €Y sprawiedliwie. "€Y Jak to? Dlaczego? €Y zawo€Qa€Q pan Madeleine. €YNie rozumiem. Co si€T sta€Qo? W czym pan zawini€Q wobec mnie? Co mi panzrobi€Q? Jak€V wyrz€Vdzi€Q krzywd€T? Oskar€Xasz si€T, chcesz by€S przeniesiony... €Y Wyp€Tdzony €Yrzek€Q Javert. €Y Wyp€Tdzony, zgoda. Bardzo dobrze. Nic zgo€Qa nie rozumiem. €Y Zaraz pan zrozumie, panie merze. Javert westchn€V€Q z g€Q€Tbi piersi i m€Rwi€Q dalej, wci€V€X oboj€Ttnie i smutnie: €Y Panie merze, przed sze€Wcioma tygodniami, po scenie z t€V dziewczyn€V, by€Qem tak w€Wciek€Qy, €Xe zadenuncjowa€Qem pana. €Y Zadenuncjowa€Qe€W?? €Y Do prefektury policji paryskiej. Pan Madeleine, kt€Rry nie $cz€T€Wciej si€T €Wmia€Q od Javerta, parskn€V€Q €Wmiechem. €Y Jako mera wkraczaj€Vcego w kompetencje policji?? €Y Jako dawnego galernika. Mer zblad€Q. Javert nie podnosz€Vc oczu, m€Rwi€Q dalej: €Y Tak mi si€T zdawa€Qo. Od dawna powzi€V€Qem podejrzenie.Podobie€Ustwo rys€Rw twarzy, wiadomo€Wci, jakich pan !zasi€Tga€Q w Faverolles, pa€Uska zdumiewaj€Vca si€Qa, przygoda ze starym Fauchelevent, "pa€Uska celno€W€S strza€Qu, jedna noga nieco utykaj€Vca i B€Rg wie co, g€Qupstwa! Do€W€S, €Xe bra€Qem pana za niejakiego Jana Valjean. !€Y Za kogo?? ... Powt€Rrz pan to nazwisko. !€YJan Valjean. Jest to galernik, kt€Rrego widzia€Qem przed dwudziestu laty, gdym by€Q pomocnikiem nadzorcy wi€T€Џni€Rw w Tulenie. Wychodz€Vc z galer Jan !Valjean, jak si€T zdaje, okrad€Q #biskupa, p€R€Џniej zn€Rw pope€Qni€Q kradzie€X: z broni€V w r€Tku na publicznej drodze napad€Q na ma€Qego Sabaudczyka. Od o€Wmiulat ukrywa€Q si€T nie wiadomo gdzie; wsz€Tdzie go szukano. Uroi€Qem sobie... I wreszcie to zrobi€Qem. W gniewie zdecydowa€Qem si€T. Zadenuncjowa€Qem pana do prefektury. Pan Madeleine, kt€Rry od pewnego czasu zatopi€Q wzrok w papierach, zapyta€Q tonem najzupe€Qniej oboj€Ttnym: €Y I c€R€X panu odpowiedziano? €Y €Ћe zwariowa€Qem. €Y No i?? €Y No i mieli racj€T. €Y Prawdziwe szcz€T€Wcie, €Xe sam pan to przyznaje! €Y Niepodobna nie przyzna€S, skoro prawdziwy Jan Valjean znalaz€Q si€T. Papier wypad€Q z r€Vk pana Madeleine, podni€Rs€Q g€Qow€T, uwa€Xnie spojrza€Q na Javerta i !rzek€Q nie daj€Vcym si€T opisa€S tonem: €Y O!! Javert m€Rwi€Q dalej: €YRzecz ma si€T tak, panie merze. Zdaje si€T, €Xe gdzie€W pod Aillyle-Haut-Clocher mieszka€Q pewien cz€Qeczyna, kt€Rrego zwano ojcem Champmathieu. N€Tdzarz nie wadzi€Q nikomu. Nie zwracano na niego uwagi. Tego rodzaju ludzie €Xyj€V nie wiadomo z czego. A€X wreszcie, tej jesieni, ojciec Champmathieu zosta€Q przytrzymany za !kradzie€X jab€Qek na jab€Qecznik,pope€Qnion€V u... Mniejsza u kogo, do€W€S, €Xe ukrad€Q, przelaz€Q przez mur, po€Qama€Q ga€Q€Tzie drzewa. Z€Qapano tego Champmathieu. Mia€Q jeszcze w!r€Tku ga€Q€V€Џ jab€Qoni. Pakuj€V hultaja do kozy. Dotychczas "ca€Qa sprawa nale€Xa€Qa do policjipoprawczej. Ale oto zrz€Vdzenie Opatrzno€Wci. !Wi€Tzienie by€Qo w z€Qym stanie, #wi€Tc s€Tdzia €Wledczy uzna€Q, €Xe nale€Xy przenie€W€S Champmathieu do Arras, gdzie jest wi€Tzienie departamentalne. W wi€Tzieniu w Arras siedzi dawny galernik nazwiskiem Brevet, zatrzymany nie wiem ju€X za co; teraz zrobiono go od€Џwiernym, bo si€T dobrze sprawuje. Panie merze, ledwie Champmathieu wszed€Q do wi€Tzienia, €Rw Brevet, "ujrzawszy go, zawo€Qa€Q: €ЌAle€X, znam tego cz€Qowieka. Stary kajdaniarz. Przypatrz no mi "si€T, stary! Jeste€W Jan Valjean! !€­ €ЌJan Valjean! Kto to jest JanValjean? €­ €Y Champmathieu udaje zdziwionego. €ЌNo, no, nie udawaj €Yrzek€Q Brevet. !€YJeste€W Janem Valjean! By€Qe€W na galerach tulo€Uskich przed dwudziestu laty. Byli€Wmy tam razem €­. €YChampmathieu zaprzecza. Do licha! Pan mer pojmuje chyba. Zarz€Vdzaj€V "€Wledztwo; zaczynaj€V szuka€S... Ic€R€X si€T okazuje? €Жw Champmathieu przed trzydziestu laty by€Q ch€Qopcem u ogrodnika w wielu miejscach,!by€Q i w Faverolles. Dalej €Wlad jego znika. O wiele, wiele !p€R€Џniej pojawia si€T w Owernii,potem w Pary€Xu, gdzie, jak m€Rwi, by€Q wo€Џnic€V i mia€Q c€Rrk€T praczk€T, ale to rzecz nie dowiedziona, na koniec przybywa w te okolice. Ot€R€X czym by€Q Jan Valjean, nim dosta€Q si€T na galery za kradzie€X z w€Qamaniem? Ogrodnikiem. Gdzie? W Faverolles. Drugi fakt. Jan Valjean mia€Q imi€T chrzestne Jan, a jego matka nazywa€Qa si€T z domu Mathieu. C€R€X naturalniejszego ni€X pomys€Q, €Xeby po wyj€Wciu z wi€Tzienia ukry€S si€T pod nazwiskiem matki i nazwa€S si€T Janem Mathieu? Idzie do Owernii. A tam Jan wymawiaj€V Chan, nazywaj€V go wi€Tc Chan Mathieu. A naszemu znajomemu w to graj, i oto przemieni€Q si€T w ojca Champmathieu. Pan mer s€Quchamnie, prawda? Wypytuj€V si€T wFaverolles. Rodzina Jana Valjean ju€X tam nie mieszka. Nie wiadomo, gdzie si€T podzia€Qa. W tej sferze, wie pan przecie€X, cz€Tsto ca€Qe "rodziny gin€V gdzie€W bez €Wladu. Szukasz i nic nie znajdujesz. Ci ludzie to kurz, je€Xeli nie b€Qoto. A przy tym, poniewa€X #pocz€Vtek tej historii dzia€Q si€T lat temu trzydzie€Wci, nie ma ju€X w Faverolles nikogo, kto by zna€Q Jana Valjean. !Wypytuj€V si€T w Tulenie. Pr€Rcz Breveta tylko dw€Rch galernik€Rw widzia€Qo Jana Valjean; s€V to skazani na do€Xywotnie wi€Tzienie Cochepaille i Chenildieu. Wyci€Vgaj€V ich z galer, przywo€X€V i stawiaj€V wobec mniemanego Champmathieu. Jak Brevet, bez wahania powiadaj€V, €Xe to Jan Valjean. Ten sam wiek, ma pi€T€Sdziesi€Vtcztery lata, wzrost, postawa, s€Qowem €Y ten sam cz€Qowiek. Wtedy to w€Qa€Wnie wys€Qa€Qem denuncjacj€T do prefektury paryskiej. Odpowiedziano mi, €Xem chyba oszala€Q, bo Jan Valjean jest w Arras, w r€Tku sprawiedliwo€Wci. €Њatwo pan merpojmie, jak to mnie zdziwi€Qo, mnie, com s€Vdzi€Q, €Xe przy€Qapa€Qem tu tego w€Qa€Wnie Jana Valjean! Napisa€Qem do s€Tdziego €Wledczego. Kaza€Q mi przyjecha€S, przyprowadzaj€V mi Champmathieu... €Y I c€R€X? €Y przerwa€Q pan Madeleine. Javert odpowiedzia€Q ze swym smutnym i nieprzekupnym wyrazem twarzy: €Y Panie merze, prawda jest prawd€V. Przykro mi bardzo, aletamten cz€Qowiek rzeczywi€Wcie jest Janem Valjean... Ja go r€Rwnie€X pozna€Qem. €Y Jeste€W pan tego pewien?? €Y zapyta€Q cicho pan Madeleine. "Javert roze€Wmia€Q si€T €Wmiechem bolesnym, kt€Rry towarzyszy g€Q€Tbokiemu przekonaniu: €Y O, pewien! Milcza€Q chwil€T zamy€Wlony, machinalnie bior€Vc z pude€Qka stoj€Vcego na stole szczypt€T piasku do suszenia atramentu, i doda€Q: €Y A nawet teraz, gdy pozna€Qem prawdziwego Jana Valjean, nie pojmuj€T, jak mog€Qem si€T tak pomyli€S. Przepraszam pana, panie merze. B€Qagaj€Vc z tak€V powag€V tego,kt€Rry przed sze€Wciu tygodniami upokorzy€Q go wobec €Xandarm€Rw i rzek€Q: €ЌProsz€T wyj€W€S! €­, Javert, cz€Qowiek dumny, by€Q sam, nie wiedz€Vc o tym, pe€Qen prostotyi godno€Wci. Pan Madeleine w odpowiedzi na jego pro€Wb€T zapyta€Q porywczo: €Y A co m€Rwi ten cz€Qowiek?? €Y A, do licha, panie merze, to z€Qa sprawa. Je€Wli to Jan Valjean, wi€Tc recydywa. Przeskoczy€S mur, z€Qama€S "ga€Q€V€Џ, €Wci€Vgn€V€S jab€Qka to swawola u ma€Qego ch€Qopca; u dojrza€Qego m€T€Xczyzny to wyst€Tpek; u galernika to !zbrodnia. To ju€X nale€Xy nie do policji poprawczej, ale do s€Vdu"przysi€Tg€Qych. To ju€X nie kilka dni aresztu, to do€Xywotnie galery. A dalej sprawa z ma€QymSabaudczykiem, jak si€T spodziewam, tak€Xe wyjdzie na st€R€Q. Do diaska! Jest z czego si€T wykr€Tca€S, prawda? Tak, ale nie dla Jana Valjean. Jan Valjean to wytrawna sztuka. Po tym go tak€Xe poznaj€T. Inny czu€Qby, czym to pachnie. Wyrabia€Qby sceny, krzycza€Q. Ogie€U pali, woda kipi. Nie chcia€Qbym by€S Janem Valjean et caelera. On za€W udaje, €Xe nic nie rozumie, i m€Rwi: €ЌJestem Champmathieu i od tego nie odst€Vpi€T €­. Udaje zdziwionego, g€Qupca, to daleko dowcipniej. O, €Qotr jest!przebieg€Qy! Ale nic nie pomo€Xe,s€V dowody. Pozna€Qy go cztery osoby, stary hultaj b€Tdzie skazany. Spraw€T przekazano s€Vdowi przysi€Tg€Qych w Arras. Mam tam jecha€S na €Wwiadka. Pan Madeleine na powr€Rt zabra€Q si€T do pracy; przewraca€Q spokojnie akta, notowa€Q, czyta€Q i pisa€Q jak cz€Qowiek bardzo zaj€Tty. "Nagle obr€Rci€Q si€T do Javerta i rzek€Q: €Y Do€W€S tego, m€Rj Javercie. !Prawd€T m€Rwi€Vc, te szczeg€R€Qy niewiele mnie obchodz€V. Tracimy czas, a mamy pilne sprawy. Javert, udasz si€T pan bezzw€Qocznie do pewnej kobieciny Buseaupied, kt€Rra sprzedaje warzywa na rogu ulicy Saint-Saulve. Powiedz jej !pan, €Xeby z€Qo€Xy€Qa skarg€T na wo€Џnic€T Piotra Chesnelong. To brutal, o ma€Qo nie zabi€Q tej kobiety i jej dziecka. Trzeba !go ukara€S. Dalej, p€Rjdziesz pando pana Charcellay, ulica Montre-de-Champigny. On si€T !skar€Xy, €Xe z rynny s€Vsiedniegodomu €Wcieka do niego deszcz ipodmywa fundamenty jego kamienicy. Nast€Tpnie sprawdzisz pan wykroczenia porz€Vdkowe, o kt€Rrych mi doniesiono, na ulicy Guibourg uwdowy Doris i na ulicy Garraud-Blanc u pani Ren€Бe le #Boss€Б, i spiszesz protok€R€Q. Ale daj€T panu za wiele roboty. Panwyje€Xd€Xa, prawda? Wszak m€Rwi€Qe€W, €Xe si€T udajesz do Arras za tydzie€U czy za dziesi€T€S dni? €Y Wcze€Wniej, panie merze. €Y Kiedy?? !Zdaje mi si€T, €Xe powiedzia€Qem panu merowi, i€X sprawa b€Tdzie!s€Vdzona jutro i €Xe dzi€W w nocyodje€Xd€Xam dyli€Xansem. Pan Madeleine poruszy€Q si€T nieznacznie. €Y A jak d€Qugo potrwa proces?? €YNajwy€Xej jeden dzie€U. Najdalej jutro w nocy zapadnie wyrok. Nie b€Td€T y sobie Kozety, nie S!Qзoч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПтїПgХїПBŒ€.I1˜ c€w1ŽЕœ cк1Q c=2o$А c 2‘/ c3’%:k0f3jednak czeka€Q wyroku, kt€Rry jest wiadomy z g€Rry. Jak tylkoz€Qo€X€T zeznanie, wr€Rc€T. €Y Dobrze €Y powiedzia€Q pan Madeleine. I skinieniem r€Tki po€Xegna€Q Javerta. Javert nie wyszed€Q jednak. €Y Przepraszam pana mera, ale... €Y C€R€X tam znowu?? €Y zapytal pan Madeleine. €Y Panie merze, musz€T przypomnie€S panu jedn€V rzecz. €Y Jak€V?? €Y €Ћe powinienem by€S wydalony ze s€Qu€Xby. Pan Madeleine podni€Rs€Q si€T. €Y Javert, jest pan cz€Qowiekiemhonorowym i mam dla pana szacunek. Przesadzasz swoj€V win€T. Zreszt€V, jest to tak€Xe obraza mnie dotycz€Vca. Javert, zas€Qugujesz raczej na awans ni€X na dymisj€T. Zale€Xy mi na tym, aby€W pozosta€Q na swojej posadzie. Javert spojrza€Q na pana Madeleine sw€V niewinn€V €Џrenic€V, w g€Q€Tbi kt€Rrej zdawa€Qo si€T widnie€S ma€Qo o€Wwiecone, ale surowe i czystesumienie, i rzek€Q spokojnie: !€Y Panie merze, nie mog€T si€T na to zgodzi€S. €Y Powtarzam panu €Y odpar€Q Madeleine €Y €Xe to moja rzecz. €Y Panie merze, pozostaj€T w s€Qu€Xbie, dop€Rki nie otrzymam zast€Tpcy. Wyszed€Q. Pan Madeleine !zamy€Wli€Q si€T s€Quchaj€Vc, jak rozleg€Qy si€T po posadzce korytarza jego pewne i mocne kroki. Rozdzia€Q si€Rdmy SPRAWA CHAMPMATHIEU Siostra Symplicja Nie wszystkie zdarzenia, kt€Rreopowiemy ni€Xej, znane by€Qy w Montreuil-sur-mer. I to jednak,co dosz€Qo do wiadomo€Wci miasta, wyryto tak niezatarte wspomnienie, €Xe ksi€V€Xka nasza by€Qaby niepe€Qna. gdyby€Wmy nie opowiedzieli ich z najdrobniejszymi szczeg€R€Qami. W szczeg€R€Qach tych czytelnik spotka si€T z dwiema lub trzema okoliczno€Wciami nieprawdopodobnymi, kt€Rre jednak zachowali€Wmy przez szacunek dla prawdy. !Po po€Qudniu, kt€Rre nast€Vpi€Qo po rozmowie z Javertem, pan Madeleine o zwyk€Qej godzinie poszed€Q odwiedzi€S Fantyn€T. Nim wszed€Q do jej sali, kaza€Q prosi€S siostr€T Symplicj€T. Dwie zakonnice, kt€Rre pracowa€Qy w szpitalu, panny zgromadzenia €Ww. Wincentego a Paulo, jak wszystkie siostry mi€Qosierdzia, nazywa€Qy si€T: siostra Perpetua i siostra Symplicja. Siostra Perpetua by€Qa to prosta wie€Wniaczka, ch€Qopska siostra mi€Qosierdzia, kt€Rra wst€Vpi€Qa do klasztoru jak na #s€Qu€Xb€T. Zosta€Qa zakonnic€V, jakinna kuchark€V. Typ to do€W€S pospolity. Zgromadzenia zakonne ch€Ttnie przyjmuj€V t€T ci€T€Xk€V glin€T wie€Wniacz€V, z kt€Rrej €Qatwo wyrabia si€T kapucyn€Rw i urszulanki. To prostactwo u€Xywane jest do grubych rob€Rt klasztornych. Przemiana parobka w kapucyna odbywa si€T bez €Xadnych wstrz€Vs€Rw; jeden staje si€T drugim bez wielkiego zachodu, wsp€Rlny podk€Qad ciemnoty wiejskiej i ciemnoty klasztornej jest gotowy i od razu czyni z ch€Qopa mnicha. Nieco obszerniejsza siermi€Tga €Y macie habit. Siostra Perpetuaby€Qa to krzepka zakonnica z Marines pod Pontoise, m€Rwi€Vca z ch€Qopska, €Wpiewaj€Vca psalmy, zrz€Tdna, s€Qodz€Vca zi€R€Qka wed€Qug stopnia bigoterii lub ob€Qudy pacjenta, burcz€Vca na chorych, opryskliwa z umieraj€Vcymi, rzucaj€Vca im prawie w twarz Pana Boga, kamienuj€Vca agoni€T gniewnymimod€Qami, €Wmia€Qa, poczciwa i czerwona. Siostra Symplicja by€Qa bia€Qa "bia€Qo€Wci€V wosku. Przy siostrze Perpetui wygl€Vda€Qa jak gromnica przy €Qoj€Rwce. €Аw. Wincenty a Paulo okre€Wli€Q posta€S siostry mi€Qosierdzia w boskich i godnych podziwu s€Qowach, w kt€Rrych €Q€Vczy !tyle€X wolno€Wci, co podda€Ustwa:!€ЌKlasztorem ich b€Tdzie szpital,cel€V wynaj€Tta izba, kaplic€V !ko€Wci€R€Q parafialny, klauzur€V ulice miasta i sale szpitalne, zamkni€Tciem pos€Qusze€Ustwo, krat€V boja€Џ€U Boga, welonem #skromno€W€S €­. Ten idea€Q €Xy€Q w siostrze Symplicji. Nikt nie m€Rg€Q okre€Wli€S lat siostry !Symplicji; nigdy nie by€Qa m€Qoda#i zdawa€Qo si€T, €Xe nigdy si€T niezestarzeje. By€Qa to osoba €Y nie €Wmiemy powiedzie€S kobieta€Y €Qagodna, surowej pobo€Xno€Wci, dobrze wychowana, ch€Qodna i kt€Rra nigdy nie sk€Qama€Qa. Nadzwyczaj cicha, zdawa€Qa "si€T w€Vt€Qa, a by€Qa wytrzyma€Qa jak granit. Dotyka€Qa nieszcz€T€Wliwych €Wlicznymi, delikatnymi palcami. W jej s€Qowach, €Xeby tak rzec, mieszka€Qo milczenie; m€Rwi€Qa tyle tylko, ile wymaga€Qa #konieczno€W€S; d€Џwi€Tk jej g€Qosu zadowoli€Qby konfesjona€Q i zachwyci€Q salon. Delikatno€W€S jej wybornie si€T zgadza€Qa z grub€V sukni€V zakonn€V, znajduj€Vc w szorstkim zetkni€Tciu nieustanne przypomnienie nieba i Boga. Jeden szczeg€R€Q trzeba #podkre€Wli€S. Nigdy nie sk€Qama€S, nie powiedzie€S dla €Xadnej przyczyny, a nawet i bez przyczyny czego€W, co nie "by€Qoby prawd€V, €Wwi€Tt€V prawd€V €Y oto znak szczeg€Rlny siostry Symplicji, oto znami€T tej cnoty. €Аwi€Vtobliwa panna polubi€Qa Fantyn€T, przeczuwaj€Vc w niej zapewne ukryt€V cnotliwo€W€S, i !prawie wy€Q€Vcznie zaj€T€Qa si€T jej piel€Tgnowaniem. Pan Madeleine odprowadzi€Q na #bok siostr€T Symplicj€T i poleci€Q jej Fantyn€T z jakim€W szczeg€Rlnym akcentem, kt€Rry siostra przypomnia€Qa sobie p€R€Џniej. Po€Xegnawszy siostr€T poszed€Q do Fantyny. Fantyna codziennie wygl€Vda€Qa pojawienia si€T pana Madeleine,jak si€T wygl€Vda promienia ciep€Qa i rado€Wci. M€Rwi€Qa do "si€Rstr: €Ћyj€T tylko wtedy, kiedypan mer jest tutaj. Tego dnia mia€Qa siln€V gor€Vczk€T. Ujrzawszy pana Madeleine, zapyta€Qa: €Y A Kozeta?? Odpowiedzia€Q z u€Wmiechem: €Y Ju€X nied€Qugo!! Pan Madeleine rozmawia€Q z Fantyn€V jak co dzie€U. Tylko zamiast p€R€Q godziny, zosta€Q !przy niej przez ca€Q€V godzin€T, ku wielkiemu jej zadowoleniu. Wszystkich napomina€Q tysi€Vckrotnie, aby niczego chorej nie brakowa€Qo. Zauwa€Xono, ze by€Qa taka chwila, kiedy twarz jego sta€Qasi€T bardzo ponura. Ale wyt€Qumaczono to sobie dowiedziawszy si€T, €Xe lekarz nachyli€Q si€T mu do ucha i szepn€V€Q: €Y Coraz gorzej z ni€V. Nast€Tpnie wr€Rci€Q do biura i #s€Qu€X€Vcy widzia€Q, jak z wielk€V uwag€V wpatrywa€Q si€T w map€T !dr€Rg Francji, kt€Rra wisia€Qa w jego gabinecie. Zapisa€Q o€Q€Rwkiem kilka cyfr na kawa€Qku papieru. Przenikliwo€W€S majstra Scaufflaire Z biura poszed€Q na koniec miasta do Flamandczyka, majstra Scauffiaer, z francuska Scaufflaire, kt€Rry wynajmowa€Q konie i kabriolety.Najkr€Rtsz€V drog€V do Scaufflaire €Вa by€Qa ma€Qo ucz€Tszczana ulica, przy kt€Rrejsta€Qa plebania parafii pana Madeleine. Proboszcz jej, jak m€Rwiono, by€Q cz€Qowiekiem zacnym, szanowanym i daj€Vcym dobre rady. Kiedy panMadeleine mija€Q plebani€T, na ulicy by€Q tylko jeden przechodzie€U i ten przechodzie€U zauwa€Xy€Q, €Xe pan mer, min€Vwszy plebani€T, #zatrzyma€Q si€T, sta€Q chwil€T bez "ruchu, p€R€Џniej wr€Rci€Q do drzwimieszkania proboszcza, uj€V€Q za ko€Qatk€T i podni€Rs€Q j€V, potem si€T zatrzyma€Q znowu i po kilku sekundach, zamiast "opu€Wci€S ko€Qatk€T z ha€Qasem, po!cichu odsun€V€Q j€V na miejsce i poszed€Q dalej, jeszcze spieszniej chyba. Pan Madeleine zasta€Q majstra Scaufflaire zaj€Ttego naprawianiem uprz€T€Xy. €Y Majstrze Scaufflaire €Y zapyta€Q €Y czy masz dobrego konia?? €YPanie merze €Y odpowiedzia€Q Flamandczyk €Ymoje konie wszystkie s€V dobre. Co pan nazywa dobrym koniem? €Y Konia, kt€Rry mo€Xe zrobi€S dwadzie€Wcia mil jednego dnia. €Y Do licha!! €Y rzek€Q Flamandczyk. €Y Dwadzie€Wcia mil!! €Y Tak. €Y Zaprz€T€Xony do kabrioletu?? €Y Tak. €Y A jak d€Qugo odpocznie po tej drodze?? €Y W razie potrzeby b€Tdzie musia€Q wyruszy€S nazajutrz. €Y €Ћeby odby€S z powrotem t€T sam€V drog€T?? €Y Tak. €Y Do diab€Qa!! Czy na pewno dwadzie€Wcia mil? Pan Madeleine wyj€V€Q z kieszeni papier, na kt€Rrym zapisa€Q o€Q€Rwkiem cyfry. Pokaza€Q go Flamandczykowi. Sta€Qy tam liczby 5, 6, 8, 1/2. €Y Widzicie €Y rzek€Q. €Y Razem !dziewi€Ttna€Wcie i p€R€Q, czyli, mo€Xna powiedzie€S, dwadzie€Wcia. €Y Panie merze €Yodpowiedzia€Q Flamandczyk €Ymam, czego panu trzeba. M€Rj bia€Qy konik. Pewnie go pan widzia€Q. Pochodzi z dolnego Boulonnais.Bardzo ognisty. Chcieli z niego zrobi€S wierzchowca. Ale c€R€X, !wierzga€Q i zrzuca€Q wszystkich. My€Wleli, €Xe narowisty, nie wiedzieli, co z nim pocz€V€S. Kupi€Qem go. Zaprz€Vg€Qem do kabrioletu. Panie merze, tego mu w€Qa€Wnie by€Qo trzeba; €Qaskawy jak panienka, a p€Tdzijak wicher. Naturalnie na grzbiet mu nie wolno siada€S. Postanowi€Q sobie, €Xe nie b€Tdzie koniem pod wierzch. Ka€Xdy ma swoj€V ambicj€T. "Ci€Vgn€V€S €Y i owszem, nosi€S €Y nie; wida€S musia€Q to sobie przysi€Vc. €Y I zrobi t€T drog€T? €Y Pa€Uskie dwadzie€Wcia mil? Ca€Q€V k€Qusem w niespe€Qna osiem godzin. Ale pod pewnymi warunkami. €Y M€Rwcie. €YNaprz€Rd, pozwoli mu pan wytchn€V€S godzin€T w po€Qowie drogi; b€Tdzie jad€Q, a pan "b€Tdzie pilnowa€Q, €Xeby ch€Qopak z ober€Xy nie wykrad€Q mu owsa,bo zauwa€Xy€Qem, €Xe w ober€Xach owies cz€T€Wciej przepijaj€V ch€Qopcy, ni€X zjadaj€V konie. €Y B€Td€T dogl€Vda€Q. €Y Po wt€Rre... czy to dla pana mera ten kabriolet? €Y Tak. €Y Czy pan mer umie powozi€S??€Y Tak. €Y A wi€Tc, pan mer pojedzie sam, bez baga€Xy, €Xeby nie obci€V€Xa€S konia. €Y Zgoda. €Y Ale pan mer, nie maj€Vc !nikogo ze sob€V, b€Tdzie musia€Q sam przypilnowa€S owsa. €Y Naturalnie. €Y Zap€Qaci mi pan po trzydzie€Wci frank€Rw dziennie. Za dni odpoczynku to samo. Ani szel€Vga mniej, a €Xywienie konia na koszt pana mera. Pan Madeleine wyj€V€Q z sakiewki trzy napoleony i po€Qo€Xy€Q na stole. €Y Prosz€T za dwa dni z g€Rry. €Y Po czwarte, do takiej jazdy kabriolet by€Qby za ci€T€Xki i zm€Tczy€Qby konia. Trzeba, €Xebypan mer zgodzi€Q si€T podr€R€Xowa€S w ma€Qym tilbury. €Y Zgadzam si€T. €Y Jest lekkie, ale otwarte. €Y Wszystko mi jedno. !€Y Czy pan mer zastanowi€Q si€T, €Xe mamy zim€T? Pan Madeleine nie odpowiedzia€Q; Flamandczyk m€Rwi€Q dalej: €Y €Ћe jest bardzo zimno?? Pan Madeleine milcza€Q. Majster Scaufflaire ci€Vgn€V€Q dalej: €Y €Ћe mo€Xe deszcz pada€S?? "Pan Madeleine podni€Rs€Q g€Qow€T irzek€Q: #€Y Tilbury i ko€U maj€V by€S jutro przed moimi drzwiami o wp€R€Q do pi€Vtej z rana. €YDobrze, panie merze €Yodpowiedzia€Q Scaufflaire, po czym zdrapuj€Vc paznokciem !wielkiego palca plam€T ze sto€Qu,m€Rwi€Q dalej tym tonem niby oboj€Ttnym, kt€Rrym Flamandczycy umiej€V pokrywa€S sw€V przebieg€Qo€W€S: €YAle, dopierom teraz sobie przypomnia€Q! Pan mer nie powiedzia€Q mi, dok€Vd jedzie. A gdzie€X to pan mer si€T wybiera?Od pocz€Vtku rozmowy o niczym innym nie my€Wla€Q, ale jako€W, nie wiedz€Vc dlaczego, nie €Wmia€Q zada€S pytania. €Y Czy wasz ko€U ma mocne przednie nogi?? €Y zapyta€Q pan Madeleine. €YDoskona€Qe, panie merze. Z #g€Rry trzeba go troch€T €Wci€Vga€S.A du€Xo tam b€Tdzie jazdy z g€Rry po drodze do tej miejscowo€Wci? €YNie zapomnij pan przyprowadzi€S konia punkt o wp€R€Q do pi€Vtej rano €Yodpowiedzia€Q pan Madeleine i wyszed€Q. !Flamandczyk €Ќzg€Qupia€Q €­, jak p€R€Џniej sam opowiada€Q. Pan mer wyszed€Q ju€X przed kilkoma minutami, kiedy znowudrzwi si€T otworzy€Qy; by€Q to pan mer. Wci€V€X mia€Q t€T min€T niewzruszon€V i zafrasowan€V. #€Y Panie Scaufflaire €Y zapyta€Q €Yile wart jest ko€U razem z bryczk€V?? €Y Tyle samo co bryczka razem z koniem €Y zawo€Qa€Q Flamandczyk ze €Wmiechem. €Y A wi€Tc?? €Y Czy pan mer chce je kupi€S??€YNie, ale na wszelki wypadek #chc€T, €Xeby€W nie mia€Q straty. Zamoim powrotem oddasz mi pieni€Vdze. Na ile oceniasz konia i bryczk€T? €Y Pi€T€Sset frank€Rw, panie merze. €Y Masz tu pi€T€Sset frank€Rw. !Pan Madeleine po€Qo€Xy€Q na stolebanknot i wyszed€Q; tym razem ju€X nie wr€Rci€Q wi€Tcej. Majstrowi Scaufflaire zrobi€Qo si€T bardzo €Xal, €Xe nie "powiedzia€Q tysi€Vc. Zreszt€V ko€Ui tilbury warte by€Qy razem pi€T€Sset frank€Rw. Flamandczyk zawo€Qa€Q €Xon€T i opowiedzia€Q ca€Q€V spraw€T. €YDok€Vd, u diab€Qa, pan mer mo€Xe jecha€S? €YZacz€Tli si€T zastanawia€S. €YJedzie do Pary€Xa €Y powiedzia€Qa €Xona. !€YEj, chyba nie €Yodpar€Q m€V€X. Pan Madeleine zapomnia€Q na kominku papier, na kt€Rrym zapisa€Q cyfry. Flamandczyk $wzi€V€Q go i rozwa€Xa€Q. €Y Pi€T€S, #sze€W€S, osiem i p€R€Q €Y to znaczystacje pocztowe. €Y Odwr€Rci€Q "si€T do €Xony. €YZgad€Qem! W jaki $spos€Rb? €Y St€Vd jest pi€T€S mil doHesdin, z Hesdin sze€W€S do Saint-Pol, osiem i p€R€Q z Saint-Pol do Arras. Jedzie do Arras. Tymczasem pan Madeleine wr€Rci€Q do domu. Wychodz€Vc od majstra "Scaufflaire, obra€Q najd€Qu€Xsz€V drog€T, jak gdyby drzwi plebani!by€Qy dla niego pokus€V, kt€Rrej #si€T stara€Q unikn€V€S. Wszed€Q do swego pokoju i zamkn€V€Q si€T, co wyda€Qo si€T bardzo naturalne, zwykle bowiem chodzi€Q spa€S wcze€Wnie. Wszelako od€Џwierna fabryki, kt€Rra zarazem by€Qa jedyn€V s€Qu€X€Vc€V pana Madeleine, #zauwa€Xy€Qa, €Xe zgasi€Q €Wwiat€Qo o p€R€Q do dziewi€Vtej, i powiedzia€Qa to wracaj€Vcemu kasjerowi dodaj€Vc: €Y Mo€Xe pan mer zachorowa€Q?? Mia€Q jaki€W dziwny wyraz twarzy. Kasjer mieszka€Q na dole, w€Qa€Wnie pod pokojem pana Madeleine. Nie zwr€Rci€Q uwagi "na s€Qowa od€Џwiernej, po€Qo€Xy€Q "si€T i zasn€V€Q. Oko€Qo p€R€Qnocy nagle obudzi€Q si€T; przez sen us€Qysza€Q ha€Qas nad g€Qow€V, $zacz€V€Q s€Qucha€S. S€Qysza€Q kroki !oddalaj€Vce si€T i powracaj€Vce, jak gdyby kto€W chodzi€Q po pokoju na g€Rrze. Przys€Quchuj€Vc si€T uwa€Xniej, pozna€Q kroki pana Madeleine. Zdziwi€Qo go to, bo zwykle a€X do rana w pokoju pana Madeleine panowa€Qa zupe€Qna !cisza. Po chwili us€Qysza€Q co€W jakby otwieranie i zamykanie szafy. P€R€Џniej przesuni€Tto !ci€T€Xki mebel, nasta€Qa cisza i znowu rozpocz€T€Qo si€T !chodzenie. Kasjer wybi€Q si€T ze $snu, usiad€Q na €Q€R€Xku, spojrza€Q przez okno i zobaczy€Q na murze naprzeciwko czerwonawe odbicie €Wwiat€Qa z okna. S€Vdz€Vc po kierunku padania !promieni, €Wwiat€Qo wychodzi€Qo zokna pokoju pana Madeleine. Jasny odblask drga€Q, jakby w !pokoju pali€Q si€T ogie€U, a nie €Wwieca. Ramy szyb nie rzuca€Qy cienia, co wskazywa€Qo, €Xe okno by€Qo szeroko otwarte. Okno otwarte na taki ch€Q€Rd €Yby€Qa to rzecz !zastanawiaj€Vca. Kasjer usn€V€Q. W par€T godzin obudzi€Q si€T znowu. To samo regularne st€Vpanie rozlega€Qo si€T nad #g€Qow€V. Odblask €Wwiat€Qa wci€V€X rysowa€Q si€T na murze, ale teraz by€Q blady i spokojny jak odbicie lampy albo €Wwiecy. Okno by€Qo ci€Vgle otwarte. A oto, co si€T dzia€Qo w pokoju pana Madeleine. Burza pod czaszk€V Czytelnik odgad€Q niew€Vtpliwie, €Xe pan Madeleine nie by€Q nikiminnym ni€X Janem Valjean. "Zagl€Vdali€Wmy ju€X w g€Q€Vb tego sumienia; nadesz€Qa chwila, by zajrze€S tam raz jeszcze. Czynimy to nie bez wzruszeniai nie bez dr€Xenia. Nie ma nic straszniejszego nad tego rodzaju badania. Oko ducha nigdzie nie znajduje tyle !€Wwiat€Qa i tyle ciemno€Wci co w cz€Qowieku; nigdzie nie napotka rzeczy, kt€Rra by€Qaby bardziej gro€Џna, bardziej zawi€Qa, bardziej tajemnicza i bardziej niesko€Uczona. Jest widok ogromniejszy od widoku morza€Yniebo; jest widok ogromniejszy od widoku nieba €Y wn€Ttrze ludzkiej duszy. Aby napisa€S poemat ludzkiego sumienia, cho€Sby tylko z powodu jednego cz€Qowieka, cho€Sby z powodu najn€Tdzniejszego z ludzi, trzeba by zla€S wszystkie epopeje w jedn€V, !najwznio€Wlejsz€V i ostateczn€V. Sumienie to odm€Tt uroje€U, po€X€Vda€U i pokus, to piec !ognisty marze€U, jaskinia my€Wli,kt€Rrych si€T wstydzimy; to pandemonium sofizmat€Rw, to pole bitwy nami€Ttno€Wci. Przeniknijcie wskro€W blad€V twarz zamy€Wlonego cz€Qowieka,w pewnych chwilach zajrzyjciedo jego wn€Ttrza, zajrzyjcie w g€Q€Vb duszy, zajrzyjcie w te mroki. Znajdziecie tam, pod pow€Qok€V zewn€Ttrznego milczenia, walki olbrzym€Rw jakw Homerze, starcia smok€Rw z hydrami, chmary widm jak w !Miltonie, w€T€Xownice widziade€Q jak w Dantem. Ponura jest ta "niesko€Uczono€W€S, kt€Rr€V ka€Xdy cz€Qowiek nosi w sobie, z rozpacz€V przymierzaj€Vc do niej wol€T swego m€Rzgu i czynyswego €Xywota. Pewnego dnia Alighieri natrafi€Qna drzwi z€Qowrogie, przed !kt€Rrymi zawaha€Q si€T. Takie to drzwi znajduj€V si€T przed nami i wahamy si€T u ich progu. Wejd€Џmy jednak. Niewiele mo€Xemy dorzuci€S do tego, co ju€X czytelnik wie o losach Jana Valjean od czasu przygody z Gerwazkiem. Od !tamtej chwili, jak widzieli€Wmy, sta€Q si€T innym cz€Qowiekiem. "Sta€Q si€T takim w€Qa€Wnie, jakim biskup chcia€Q go uczyni€S. Nie by€Qa to zmiana, by€Qo to przemienienie. Uda€Qo mu si€T znikn€V€S, zety, nie S!Qзoч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїП“p€ c–3”№ ѓ cљ3•у! c\4–"U cП4—Y-љ c"5˜R8)?…5sprzeda€Q srebra biskupa, zachowa€Q tylko €Wwieczniki na #pami€Vtk€T, prze€Wlizgiwa€Q si€T z jednego miasta do drugiego, przew€Tdrowa€Q ca€Q€V Francj€T, przyby€Q do Montreuil-sur-mer, !wpad€Q na szcz€T€Wliwy pomys€Q, okt€Rrym ju€X opowiedzieli€Wmy, !zdo€Qa€Q sta€S si€T nieuj€Ttym i niedost€Tpnym, i odt€Vd, osiad€Qszy w Montreuil-sur-mer szcz€T€Wliwy, €Xe sumienie jego "smuci€Qa tylko przesz€Qo€W€S, €Xe "druga cz€T€W€S €Xycia zaprzeczy€Qapierwszej €Y €Xy€Q spokojnie, bezpiecznie, pe€Qen nadziei, dwiema tylko zaj€Tty my€Wlami: jak ukry€S swoje nazwisko i jak#u€Wwi€Ttobliwi€S swoje €Xycie; jak "wymkn€V€S si€T ludziom, a wr€Rci€S do Boga. "Dwie te my€Wli tak €Wci€Wle by€Qy z€Q€Vczone w jego umy€Wle, €Xe sta€Qy si€T jedn€V; obie by€Qy jednakowo nagl€Vce i !poch€Qaniaj€Vce i kierowa€Qy jegoka€Xdym, najnieznaczniejszym nawet czynem. I zazwyczaj zgodnie kszta€Qtowa€Qy jego post€Tpowanie: kaza€Qy mu kry€S !si€T w cieniu; by€S €Xyczliwym i prostym, doradza€Qy jedno i to samo. Wszelako niekiedy €Wciera€Qy si€T z sob€V. W takich razach, jak !widzieli€Wmy, cz€Qowiek, kt€Rregoca€Qa okolica Montreuil-sur-mernazywa€Qa panem Madeleine, nie waha€Q si€T po€Wwi€Tci€S pierwszej dla drugiej, swego bezpiecze€Ustwa dla swej cnoty. Tak, na przek€Rr wszelkiej ostro€Xno€Wci, zachowa€Q lichtarze biskupa, $nosi€Q po nim €Xa€Qob€T, wo€Qa€Q do siebie i rozpytywa€Q ma€Qych w€Tdrownych Sabaudczyk€Rw, !dowiadywa€Q si€T o sw€V rodzin€T w Faverolles i ocali€Q €Xycie staremu Fauchelevent, nie zwa€Xaj€Vc na niepokoj€Vce podejrzenia Javerta. Zdawa€Qo si€T, €Xe na wz€Rr wszystkich m€Tdrc€Rw €Wwi€Ttych i sprawiedliwych s€Vdzi€Q, €Xe najpierwszy jego obowi€Vzek nie by€Q wzgl€Tdem siebie. Jednak€Xe przyzna€S trzeba, nigdy nie znalaz€Q si€T w takim po€Qo€Xeniu jak tego dnia. Nigdydwie my€Wli rz€Vdz€Vce nieszcz€T€Wliwym cz€Qowiekiem, kt€Rrego cierpienia opowiadamy, nie wyda€Qy sobie tak zaci€Ttej walki. Zrozumia€Q to niejasno, ale g€Q€Tboko zarazpo pierwszych s€Qowach Javerta. W chwili gdy w tak dziwny spos€Rb wyrzeczone zosta€Qo nazwisko, kt€Rre zakopa€Q starannie i g€Q€Tboko, os€Qupia€Q, jakby oszo€Qomiony dziwaczno€Wci€V swego losu, i zadr€Xa€Q, jakby przeczuwaj€Vc "straszne wstrz€Vsy; pochyli€Q si€Tjak d€Vb przed nadchodz€Vc€V burz€V, jak €Xo€Qnierz przed atakiem. Czu€Q, €Xe nad jego g€Qow€V przeci€Vgaj€V chmury pe€Qne piorun€Rw i b€Qyskawic. Kiedy s€Qucha€Q s€Q€Rw Javerta, $pierwsz€V jego my€Wl€V by€Qo i€W€S, pobiec, zadenuncjowa€S si€T, wydoby€S Champmathieugo z wi€Tzienia i samemu zaj€V€S jegomiejsce; my€Wl bolesna, dojmuj€Vca jak ci€Tcie w €Xywe "cia€Qo; ale to przesz€Qo i rzek€Q do siebie: €Y Zobaczymy! zobaczymy! €Y St€Qumi€Q pierwszy, szlachetny pop€Td i cofn€V€Q si€T przed bohaterstwem. By€Qoby rzecz€V pi€Tkn€V niew€Vtpliwie, gdyby po €Wwi€Ttych s€Qowach biskupa, po tylu latach €Xalu za winy i zaparcia si€T siebie, w€Wr€Rd pokuty tak pi€Tknie rozpocz€Ttej, cz€Qowiek ten nie zawaha€Q si€T ani chwili, nawet wobec tak strasznej "przysz€Qo€Wci, i dalej szed€Q tym samym krokiem ku otwartej "przepa€Wci, na kt€Rrej dnie by€Qo niebo. By€Qoby to pi€Tknie, ale tak si€T nie sta€Qo. Trzeba nam opowiedzie€S o wszystkim, co si€T dzia€Qo w tej duszy, i to tylko nam wolno. Pierwsze zwyci€Tstwo odni€Rs€Q instynkt samozachowawczy; $napr€Tdce zebra€Q my€Wli, st€Qumi€Q wzruszenie, zwa€Xy€Q niebezpiecze€Ustwo obecno€Wci Javerta, odroczy€Q wszelkie postanowienia ze stanowczo€Wci€V strachu, zag€Quszy€Q si€T robot€V i "odzyska€Q spok€Rj, os€Qoni€Q si€T nim, jak bojownik os€Qania si€T tarcz€V. W takim stanie znajdowa€Q si€T przez reszt€T dnia, z nawa€Qnic€V w duszy, z g€Q€Tbokim spokojem na twarzy; przedsi€Twzi€V€Q jedynie to, co by nazwa€S mo€Xna €Ќ€Wrodkami zapobiegawczymi €­. Wszystko #jeszcze miesza€Qo si€T i €Wciera€Qow jego m€Rzgu; zam€Tt by€Q tak wielki, €Xe nie odr€R€Xnia€Q !kszta€Qtu €Xadnej my€Wli i chyba to jedno m€Rg€Qby powiedzie€S o sobie, €Xe dosi€Tgn€V! go €Wmiertelny cios. Jak zwykle poszed€Q do Fantyny, przed€Qu€Xy€Q wizyt€T wiedziony instynktem dobroci, m€Rwi€Vc "sobie, €Xe nale€Xy tak post€Vpi€S,!i poleci€Q j€V opiece si€Rstr na wypadek swej nieobecno€Wci. Niejasno przeczuwa€Q, €Xe mo€Xewypadnie mu uda€S si€T do Arras, i bynajmniej nie zdecydowany jeszcze na t€T !podr€R€X, powiedzia€Q sobie, €Xe b€Td€Vc zupe€Qnie wolny od wszelkich podejrze€U, m€Rg€Q bez nara€Xenia si€T by€S €Wwiadkiem tego, co si€T tam b€Tdzie "dzia€Qo; dlatego zam€Rwi€Q tilburyu Scaufflaire €Вa, aby przygotowa€S si€T na wszelki wypadek. Zjad€Q obiad z nie najgorszym apetytem. Wr€Rciwszy do pokoju zebra€Q my€Wli. !Rozwa€Xy€Q po€Qo€Xenie i wyda€Qo mu si€T ono nies€Qychane, tak dalece nies€Qychane, €Xe pogr€V€Xony w rozmy€Wlaniach, pod wp€Qywem jakiej€W prawie niewyt€Qumaczalnej obawy, podni€Rs€Q si€T z krzes€Qa i zasun€V€Q zasuwk€T drzwi. Ba€Q si€T, €Xeby nie wesz€Qo jeszcze co€W nowego. Po chwili zgasi€Q €Wwiec€T. Przeszkadza€Qa mu. Zdawa€Qo mu si€T, €Xe go mog€V zobaczy€S. Zobaczy€S? Kto? Niestety! To, przed czym zamyka€Q drzwi, wesz€Qo; to, przed czym chcia€Q si€T ukry€S, !patrzy€Qo na€U €Y jego sumienie. Jego sumienie €Y to znaczy B€Rg. A jednak w pierwszej chwili $€Qudzi€Q si€T jeszcze; poczu€Q si€T bezpieczniejszy w samotno€Wci;zasun€V€Q rygiel i zdawa€Qo mu "si€T, €Xe jest nieuj€Tty; zgasi€Q €Wwiec€T i mia€Q si€T za niewidzialnego. A w€Rwczas "opanowa€Q si€T, wspar€Q €Qokciami na stole, g€Qow€T ukry€Q w d€Qoniach i zacz€V€Q my€Wle€S w ciemno€Wciach. Gdzie jestem? Czy €Wni€T mo€Xe? Co to mi powiedziano? Czy to prawda, €Xe widzia€Qem Javerta !i €Xe on mi m€Rwi€Q to wszystko? Co za jeden ten Champmathieu? Wi€Tc jest do mnie podobny? Czy to by€S mo€Xe? Ach! Wczoraj jeszcze by€Qem tak spokojny, niczego #si€T nie domy€Wla€Qem! Co robi€Qem wczoraj o tej samej godzinie? Co wyniknie z tego zdarzenia?!Jak si€T rozwi€V€Xe? Co czyni€S? !Jak€Xe wielka by€Qa jego udr€Tka."Umys€Q jego nie mia€Q ju€X si€Qy, by powstrzyma€S my€Wli; "przesuwa€Qy si€T jak fale; uj€V€Q czo€Qo w obie d€Qonie jakby je chcia€Q z€Qapa€S. Z tego zgie€Qku, burz€Vcego wol€T i rozum, na pr€R€Xno "usi€Qowa€Q wysnu€S my€Wl jasn€V i mocne postanowienie; wydobywa€Qa si€T tylko €Wmiertelna trwoga. "G€Qowa mu p€Qon€T€Qa. Podszed€Q dookna i otworzy€Q je szeroko. Naniebie nie by€Qo gwiazd. Wr€Rci€Q i usiad€Q przy stole. Tak up€Qyn€T€Qa pierwsza godzina. Zrozumia€Q wreszcie, €Xe cho€S znalaz€Q si€T w po€Qo€Xeniu tak niezwyk€Qym, tak krytycznym €Yby€Q jego ca€Qkowitym panem. !My€Wli rozja€Wnia€Qy si€T. Coraz wyra€Џniej zdawa€Q sobie spraw€Tz tego, co si€T sta€Qo. Wydawa€Qo mu si€T, €Xe si€T obudzi€Q z jakiego€W snu i €Xe sunie oto w d€R€Q, po pochy€Qo€Wci, w€Wr€Rd nocy, stoj€Vc, dr€X€Vc, na pr€R€Xno pr€Rbuj€Vc cofn€V€S si€T, nad samym brzegiem przepa€Wci. I wyra€Џnie widzia€Q w mroku nieznajomego, obcego cz€Qowieka, kt€Rrego los za niego wzi€V€Q i na jego miejsce pcha€Q w przepa€W€S. Bo €Xeby "otch€Qa€U zamkn€T€Qa si€T, trzeba "by€Qo, by kto€W wpad€Q w ni€V, on albo tamten. $Do€W€S b€Tdzie, je€Wli zachowa si€T biernie €Y zginie nie on, lecz tamten. $My€Wli rozja€Wni€Qy si€T do reszty; pozna€Q, €Xe jego miejsce na galerach by€Q o wol ne, €Xe cokolwiek uczyni, nie uniknie kajdan, €Xe okradzenie Gerwazka wt r€Vca go na powr€Rt do wi€Tzienia, €Xe to pr€R€Xne miejsce na galerach b€Tdzie dop€Rty czeka€S na niego i przyci€Vga€S, a€X on je zajmie, €Xe taki los jego, nieuchronny i fatalny. A potempowiedzia€Q sobie, €Xe w tej chwili mia€Q zast€Tpc€T, €Xe jakiemu€W Champmathieu przypad€Q ten smutny los w udziale, on za€W, odt€Vd obecny na galerach w osobie tego Champmathieu i obecny w spo€Qecze€Ustwie pod nazwiskiem pana Madeleine, nie mia€Q si€T ju€X czego !obawia€S, je€Wli nie przeszkodzi ludziom przypiecz€Ttowa€S g€Qowy owego Champmathieu kamieniem ha€Uby, kt€Rry jak kamie€U grobowy spada raz i nigdy si€T nie podnosi. Wszystko to by€Qo tak gwa€Qtowne i tak dziwne, €Xe nagle w jego duszy powsta€Q !jaki€W ruch nieopisany, kt€Rrego €Xaden cz€Qowiek nie do€Wwiadcza wi€Tcej ni€X dwa lubtrzy razy w €Xyciu; co€W na kszta€Qt konwulsji sumienia, poruszaj€Vcych wszystkie w€Vtpliwo€Wci serca, konwulsji pe€Qnych ironii, rado€Wci i rozpaczy, kt€Rre nazwa€S by mo€Xna wewn€Ttrznym wybuchem €Wmiechu. Zerwa€Q si€T z krzes€Qa i zapali€Q €Wwiec€T. #A wi€Tc rzek€Q do siebie: czeg€R€X si€T l€Tkam? Po co te rozmy€Wlania? Ocala€Qem. Wszystko sko€Uczone! By€Qy tylko jedne uchylone drzwi, "kt€Rrymi przesz€Qo€W€S moja mog€Qawedrze€S si€T do tera€Џniejszo€Wci. Drzwi te zamurowano na zawsze! Ten Javert, kt€Rry mnie od dawna niepokoi, ten straszny instynkt, kt€Rry zdawa€Q si€T mnie odgadywa€S, "przeb€Rg! €Ykt€Rry mnie odgad€Q i kt€Rry mnie €Wciga€Q wsz€Tdzie, ten tropi€Vcy pies go€Uczy, zosta€Q dzi€W zmylony, oszukany, zwabiony gdzie "indziej, zupe€Qnie zgubi€Q €Wlad! "Nasyci€Q si€T i da mi spok€Rj, bo trzyma swego Jana Valjean! Kto wie, mo€Xe nawet zechce opu€Wci€S miasto! I to wszystko sta€Qo si€T beze mnie, bez €Xadnego udzia€Qu z mej strony! !Tak, ale dlaczeg€R€X upatruj€T w tym jakie€W nieszcz€T€Wcie? Kto by mnie ujrza€Q, na honor, "pomy€Wla€Qby, €Xe dotkn€T€Qa mnie katastrofa. Zreszt€V, je€Xeli spotyka kogo nieszcz€T€Wcie, nie moja to bynajmniej wina. Opatrzno€W€S tak zrz€Vdzi€Qa! Widocznie sama chce tego. Czy€X mam prawo niweczy€S jej zrz€Vdzenie? O c€R€X mi teraz chodzi, w co si€T chc€T miesza€S? To nie moja sprawa. Jak to! Nie jestem zadowolony? Wi€Tc czeg€R€X mi trzeba wi€Tcej? To bezpiecze€Ustwo, cel, ku kt€Rremu od tylu lat d€V€X€T, marzenie bezsennych nocy, przedmiot gor€Vcych mod€Q€Rw, urzeczywistnia si€T! B€Rg tak chce! Nie mog€T si€T przeciwstawia€S woli bo€Xej. A dlaczego B€Rg tak chce? Abym prowadzi€Q dalej to, co rozpocz€V€Qem, abym dobrze !czyni€Q, abym kiedy€W sta€Q si€T przyk€Qadem wielkim i zach€Tcaj€Vcym, aby powiedziano, €Xe odrobina "szcz€T€Wcia nale€Xy si€T pokucie, kt€Rr€V odby€Qem, i cnocie, do !kt€Rrej wr€Rci€Qem. Doprawdy nie pojmuj€T, dlaczego przed chwil€V ba€Qem si€T wej€W€S do poczciwego proboszcza, opowiedzie€S mu wszystko jak spowiednikowi i prosi€S go o rad€T; oczywi€Wcie by€Qby mi powiedzia€Q to samo. Rzecz postanowiona! Zostawmy wypadki ich biegowi, niech si€Tdzieje wola bo€Xa! Tak m€Rwi€Q do siebie w g€Q€Tbinach sumienia, pochylony nad tym, co by nazwa€S mo€Xnaprzepa€Wci€V w€Qasnej duszy. %Podni€Rs€Q si€T z krzes€Qa i zacz€V€Q"chodzi€S po pokoju. €YNo €Y rzek€Q€Y nie my€Wlmy ju€X o tym. Postanowienie powzi€Tte. €Y Nie czu€Q jednak €Xadnej rado€Wci. I zn€Rw rozwa€Xa€S zacz€V€Q to swoje €Ќpostanowienie €­. Wyzna€Q przed sob€V, €Xe wszystko, co u€Qo€Xy€Q w duchu, by€Qo potworne, €Xe zostawi€S wypadki ich biegowi i zda€S si€Tna boskie zrz€Vdzenie €Y by€Qo rzecz€V po prostu straszn€V. Pozwoli€S spe€Qni€S si€T tej pomy€Qce los€Rw i ludzi, nie przeszkodzi€S, poprze€S swym milczeniem, nic nie czyni€S, !by€Qo to uczyni€S wszystko! By€Q to ostatni stopie€U ob€Qudnej niegodziwo€Wci, by€Qa to zbrodnia pod€Qa, nikczemna, skryta, podst€Tpna, ohydna. Po raz pierwszy od o€Wmiu lat !nieszcz€T€Wliwy cz€Qowiek poczu€Q"gorzki smak z€Qej my€Wli i z€Qego czynu. Wyplu€Q go ze wstr€Ttem. Bada€Q si€T znowu. Zapyta€Q surowo, co rozumia€Q m€Rwi€Vc, €Xe osi€Vgn€V€Q sw€Rj cel. Powiedzia€Q sobie, €Xe €Xycie jego ma rzeczywi€Wcie cel. Ale jaki? Czy ukrywanie nazwiska?Oszukiwanie policji? Wi€Tc wszystko, co dot€Vd czyni€Q, czyni€Q dla b€Qahej rzeczy? Nie mia€Q innego celu, kt€Rry by€Q "rzeczywi€Wcie wielki, kt€Rry by€Q prawdziwy? Zbawi€S nie osob€T, ale swoj€V dusz€T, sta€S si€T uczciwym i dobrym, by€S sprawiedliwym €Y oto, czego zawsze pragn€V€Q, co mu zaleci€Qbiskup! Zamkn€V€S drzwi za sw€V przesz€Qo€Wci€V. Ale€X ich nie !zamyka€Q, wielki Bo€Xe! Otwiera€Qje post€Tpkiem haniebnym, stawa€Q si€T znowu z€Qodziejem, najniegodziwszym ze !z€Qodziej€Rw, krad€Q innemu jego by€Q, jego €Xycie, spok€Rj, miejsce pod s€Qo€Ucem! Stawa€Q #si€T morderc€V, zabija€Q, zabija€Q moralnie niewinnego cz€Qowieka, zadawa€Q mu t€T "straszn€V €Wmier€S za €Xycia, t€T €Wmier€S pod go€Qym niebem, kt€Rr€V nazywaj€V galerami! !Przeciwnie, wyda€S si€T, ocali€S cz€Qowieka j€Tcz€Vcego pod ciosem z€Qowrogiego b€Q€Tdu, wr€Rci€S do swego nazwiska, sta€S si€T z poczucia obowi€Vzkugalernikiem Janem Valjean €Y toby€Qoby rzeczywistym dokonaniem zmartwychwstania, to na zawsze zamkn€T€Qoby piek€Qo, z kt€Rrego wychodzi€Q! Na poz€Rr powr€Rci do piek€Qa, a w rzeczywisto€Wci wyjdzie z niego. Tak nale€Xy uczyni€S; dotychczas nie uczyni€Q nic dobrego. Je€Xeli tego nie zrobi, ca€Qe jego €Xycie by€Qo bezu€Xyteczne,ca€Qa pokuta stracona i tylko trzeba by zapyta€S, na co to wszystko by€Qo? Czu€Q, €Xe biskup stoi przed nim, tym bardziej obecny, €Xe umar€Qy, €Xe biskup patrzy na niego uwa€Xnie; czu€Q, €Xe mer Madeleine ze wszystkimi swoimi cnotami by€Q mu obmierz€Qy, a galernik Jan Valjean stanie si€T czysty i godny podziwu. €Ћe ludzie widz€V jego mask€T, ale biskup widzi jego twarz. €Ћe ludzie widz€V jego €Xycie, ale biskup widzi jego sumienie. Trzeba by€Qo wi€Tc jecha€S do Arras, uwolni€S domniemanego Jana Valjean, zadenuncjowa€S prawdziwego! Niestety! By€Qa tonajwi€Tksza z ofiar, a najbole€Wniejsze zwyci€Tstwo, ostatni krok do przebycia, ale !trzeba go by€Qo uczyni€S. O losieokrutny! Nie m€Rg€Q zosta€S €Wwi€Ttym w oczach Boga, nie wr€Rciwszy do ha€Uby w oczach ludzi. "€Y A wi€Tc €Y rzek€Q €Y zdecydujmysi€T, €Xe spe€Qnimy nasz€V powinno€W€S. Ocalmy tego cz€Qowieka. Wyrzek€Q te s€Qowa g€Qo€Wno, nawet tego nie spostrzegaj€Vc. Wzi€V€Q swe ksi€Tgi, sprawdzi€Q rachunki i uporz€Vdkowa€Q je. Rzuci€Q w ogie€U paczk€T rewers€Rw od niezamo€Xnych sklepikarzy. Napisa€Q list i !zapiecz€Ttowa€Q; gdyby kto€W by€Qw tej chwili w jego pokoju, m€Rg€Qby przeczyta€S adres na !kopercie . Do pana Laffitte €Вa, bankiera, ulica Artois w Pary€Xu. Wyj€V€Q z biurka pugilares, zawieraj€Vcy kilka banknot€Rw, i paszport, z kt€Rrym bra€Q udzia€Q w tegorocznych wyborach. Kto by go zobaczy€Q, kiedy wype€Qnia€Q te r€R€Xnorodne czynno€Wci w€Wr€Rd g€Q€Tbokiego #zamy€Wlenia, aniby si€T domy€Wli€Q,co si€T w nim dzia€Qo. Czasem tylko poruszy€Q ustami lub #podni€Rs€Q g€Qow€T i utkwi€Q wzrok w jaki€W punkt na €Wcianie, !jakby tam w€Qa€Wnie widzia€Q to, co chcia€Q wyja€Wni€S, o co chcia€Q zapyta€S. !Napisawszy list do Laffitte €Вa, w€Qo€Xy€Q go do kieszeni wraz z pugilaresem i znowu zacz€V€Q chodzi€S. My€Wli jego nie przesta€Qy kr€V€Xy€S ko€Qo jednego przedmiotu. Widzia€Q jasno sw€Rjobowi€Vzek, napisany ognistymig€Qoskami, kt€Rre b€Qyszcza€Qy przed jego oczami wsz€Tdzie, #gdzie spojrza€Q: Id€Џ! Wydaj si€T. Oskar€X si€T! Tymczasem gor€Vczka, u€Wmierzona na chwil€T, zaczyna€Qa wraca€S. Tysi€Vce #my€Wli snu€Qy si€T po g€Qowie, ale wszystkie umacnia€Qy go tylko w postanowieniu. W pewnej chwili powiedzia€Q sobie, €Xe mo€Xe zbyt gor€Vco !bierze do serca t€T spraw€T, €Xe przecie€X ten Champmathieu "nie zas€Qugiwa€Q na po€Wwi€Tcenie,"€Xe wreszcie €Y by€Q z€Qodziejem. I odpowiedzia€Q: €Y Je€Xeli ten cz€Qowiek rzeczywi€Wcie ukrad€Q kilka jab€Qek, posiedzi za to miesi€Vc w wi€Tzieniu. Kr€Rtki areszt to nie galery. Kto wie zreszt€V, czy dowiedziono, €Xe ukrad€Q? Ci€V€Xy na nim nazwiskoJana Valjean i to zwalnia od dowod€Rw. Przecie€X prokuratorowie kr€Rlewscy zwykle tak post€Tpuj€V. Maj€V goza z€Qodzieja, bo wiedz€V, €Xe by€Q galernikiem. W innej chwili przysz€Qa mu jeszcze my€Wl, €Xe gdy sam si€T oskar€Xy, uwzgl€Tdni€V mo€Xe heroizm jego post€Tpku, jego siedmioletnie uczciwe €Xycie, us€Qugi wy€Wwiadczone krajowi, i u€Qaskawi€V. Przypuszczenie to jednak !wkr€Rtce znik€Qo i u€Wmiechn€V€Q si€T z gorycz€V, pomy€Wlawszy, €Xe ukradzenie Gerwazkowi dw€Rch frank€Rw zrobi€Qo z niegorecydywist€T, €Xe sprawa ta wyp€Qynie na pewno i wed€Qug wyra€Џnego brzmienia prawa skazany zostanie na do€Xywotnie galery. Poruszaj€Vc tyle czarnych !my€Wli, nie straci€Q odwagi, ale umys€Q jego znu€Xy€Q si€T. Mimo woli zaczyna€Q my€Wle€S o czym V€S, zety, nie S!Qзoч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПтїПgХїПB™p cФ5š…  c'6› — cŠ6œ7!B cэ6y,у cP7ž\7IГ7innym, o rzeczach oboj€Ttnych.T€Ttna bi€Qy mu gwa€Qtownie w skroniach. Przechadza€Q si€T wci€V€X tam i z powrotem. P€R€Qnoc wybi€Qa na zegarze ko€Wcio€Qa parafialnego, potem na ratuszu. Liczy€Q do dwunastuuderzenia obydw€Rch zegar€Rw ipor€Rwnywa€Q d€Џwi€Tki obu dzwon€Rw. Zmarz€Q. Zapali€Q ogie€U na kominku. Nie przysz€Qo mu na my€Wl, €Xeby zamkn€V€S okno. I zn€Rw wpad€Q w odr€Ttwienie. Musia€Q zdoby€S si€T na wielki wysi€Qek, by przypomnie€S sobie, o czym to my€Wla€Q przed p€R€Qnoc€V. Uda€Qo mu si€T wreszcie. €Y A, prawda! €Y rzek€Q. €Y Postanowi€Qem si€T oskar€Xy€S. I nagle przysz€Qa mu na my€Wl Fantyna. $€Y W€Qa€Wnie!! €Y zawo€Qa€Q €Y a ta biedna kobieta?? Nast€Vpi€Qo nowe przesilenie. Fantyna ukaza€Qa si€T nagle w jego zadumie jak promie€U niespodziewanego €Wwiat€Qa. Wszystko doko€Qa niego zdawa€Qo si€T przybiera€S inn€V posta€S. Zawo€Qa€Q: €YAle€X tak! Dotychczas my€Wla€Qem tylko o sobie, o tym,co dla mnie b€Tdzie dogodniejsze. Czy przemilcz€T, czy te€X wyjawi€T moje nazwisko, czy ukryj€T m€V osob€T, czy te€X zbawi€T m€V dusz€T, czy b€Td€T godnym wzgardy, a szanowanym urz€Tdnikiem, czy te€X galernikiem pozbawionym czci,ale jej godnym, zawsze to ja itylko ja! Ale€X, m€Rj Bo€Xe, przecie€X to egoizm. R€R€Xne formy egoizmu, ale zawsze egoizm! Gdybym tak pomy€Wla€Q troch€T o innych? Pierwszy "warunek €Wwi€Tto€Wci to my€Wle€S oinnych. Zobaczmy, rozwa€Xmy! Usu€Umy moje ja, zniszczmy je,zapomnijmy o nim, c€R€X zostanie z tego wszystkiego? #Je€Xeli si€T oskar€X€T, aresztuj€V mnie, wypuszcz€V owego Champmathieu, wsadz€V mnie znowu na galery; bardzo dobrze; i co dalej? Co si€T stanie tutaj? A tutaj jest kraj,miasto, fabryki, przemys€Q, robotnicy, m€T€Xczy€Џni i kobiety, starcy i dzieci, tylu biedak€Rw! Ja stworzy€Qem to wszystko, €Xyj€V dzi€Tki mnie. Gdziekolwiek dymi si€T komin, to ja po€Qo€Xy€Qem drewno na !palenisko, ja w€Qo€Xy€Qem mi€Tso do garnka, stworzy€Qem pomy€Wlno€W€S, ruch w handlu, kredyt. Przede mn€V nic nie by€Qo. Ja d€Џwign€V€Qem, o€Xywi€Qem, u€Xy€Џni€Qem, $zbogaci€Qem ca€Q€V okolic€T; je€Wli mnie zabraknie, zabraknie duszy. Odejd€T, wszystko umrze. A ta kobieta, co tyle wycierpia€Qa, co ma tyle zas€Qugw swym upadku, kt€Rrej nieszcz€T€W€S by€Qem mimowolnym sprawc€V? A to dziecko, po kt€Rre mam pojecha€S, kt€Rre obieca€Qem matce? Czy nie jestem obowi€Vzany wynagrodzi€S tej kobiecie z€Qo, jakie jej wyrz€Vdzono? Je€Xeli znikn€T, co si€T stanie? Matka umrze, dziecko, nie wiadomo, co b€Tdzie z dzieckiem. A gdybym si€T nie oskar€Xy€Q? Zastan€Rwmy si€T, gdybym si€T nie oskar€Xy€Q? Kiedy sobie zada€Q to pytanie, zatrzyma€Q si€T przez chwil€T, !jakby waha€Q si€T i dr€Xa€Q, ale chwila ta trwa€Qa kr€Rtko i odpowiedzia€Q sobie spokojnie: €YTak, ten cz€Qowiek p€Rjdzie nagalery, to prawda, ale c€R€X, przecie€X ukrad€Q! Pr€R€Xno wmawiam sobie, €Xe nie ukrad€Q,ukrad€Q! Ja pozostaj€T tutaj i "pracuj€T dalej. Za dziesi€T€S lat zarobi€T dziesi€T€S milion€Rw, #w€Qo€X€T je w kraj, dla siebie nic nie zatrzymam, bo po co mi one? "Przecie€X nie dla siebie pracuj€T!Pomy€Wlno€W€S wszystkich wzrasta, przemys€Q rozwija si€T,o€Xywia konkurencja, mno€X€V si€T fabryki i huty, rodziny, !setki rodzin, tysi€Vce rodzin s€V szcz€T€Wliwe i okolica zaludnia si€T; powstaj€V wsie z folwark€Rw, powstaj€V folwarki na pustkowiach, n€Tdza znika, a wraz z n€Tdz€V znikaj€V rozpusta, nierz€Vd, kradzie€X, zab€Rjstwo, wszystkie wyst€Tpki, wszystkie zbrodnie! Ta biedna matka chowa swoje dziecko! Kraj ca€Qy bogaty i uczciwy! O, tak! by€Qem wariatem, by€Qem g€Qupcem, jak€Xe mog€Qem my€Wle€S o oskar€Xeniu siebie? Ta biedna Kozeta ma tylko mnie jednego na €Wwiecie i zapewne w tej !chwili dr€Xy zsinia€Qa z zimna w budzie tych Th€Бnardier€Rw! Ci te€X kanalie! I zaniedbam obowi€Vzki wzgl€Tdem tylu ubogich stworze€U? I oskar€X€T !si€T. Zrobi€T takie niedorzeczne g€Qupstwo! Przypu€W€Smy #najgorsze: €Xe nie post€Vpi€T €Џle i €Xe sumienie kiedy€W mi to wyrzuci; dla dobra bli€Џnich przyj€V€S wyrzuty mnie tylko obci€V€Xaj€Vce, przyj€V€S z€Qy post€Tpek szkodz€Vcy tylko mojej duszy, ale€X to po€Wwi€Tcenie, to cnota! !Podni€Rs€Q si€T i znowu zacz€V€Q chodzi€S. Tym razem wyda€Qo musi€T, €Xe jest zadowolony. Diamenty znale€Џ€S mo€Xna tylko w ciemnym wn€Ttrzu ziemi, prawd€T znale€Џ€S mo€Xna tylko w g€Q€Tbinach my€Wli. Zdawa€Qo mu si€T, €Xe zst€Vpiwszy w te g€Q€Tbiny, d€Qugo, po omacku szukaj€Vc w najg€Tstszych ciemno€Wciach, wynalaz€Q na koniec jeden z tych diament€Rw, jedn€V z tych prawd, i trzyma j€V w r€Tku; ol€Wni€Q go jej widok. $Tak €Ypomy€Wla€Q €Yto w€Qa€Wnie to! Znalaz€Qem prawd€T. Rozwi€Vza€Qem zagadk€T. Trzeba€Xw ko€Ucu na co€W si€T zdecydowa€S. Powzi€V€Qem postanowienie. Co mia€Qo si€T sta€S, niech si€T stanie! Nie wahajmy si€T ju€X, nie cofajmy. Tego wymaga interes wszystkich, nie m€Rj. Jestem Madeleine i pozostan€T nim. Biada temu, kto jest Janem Valjean! To ju€X nie ja. Nie znam tego cz€Qowieka, nie wiem, co to za jeden; je€Xeli przypadkiem jest kto€W w tej chwili Janem Valjean, niech sobie radzi! Mnie to nie obchodzi. To fatalne nazwisko zawis€Qo gdzie€W w mrokach, $je€Wli spadnie na czyj€V€W g€Qow€T, tym gorzej dla niej. Przejrza€Q si€T w lusterku stoj€Vcym na kominku i powiedzia€Q: €Y Ach, powzi€Tcie postanowienia przynios€Qo mi ulg€T. Teraz zupe€Qnie inaczej wygl€Vdam. !Post€Vpi€Q kilka krok€Rw i nagle si€T zatrzyma€Q: €YNo! Nie trzeba si€T cofa€S przed €Xadnym nast€Tpstwem powzi€Ttego postanowienia. S€V jeszcze nici wi€V€X€Vce mnie z tym Janem Valjean. Trzeba je zerwa€S! Nawet tu, w tym pokoju, znajd€V si€T przedmioty, kt€Rre oskar€Xy€Qybymnie, nieme rzeczy, kt€Rre by mog€Qy by€S €Wwiadkami; s€Qowo si€T rzek€Qo, trzeba, €Xeby to wszystko znik€Qo. !Si€Tgn€V€Q do kieszeni, wydoby€Q !sakiewk€T, otworzy€Q i wyj€V€Q z niej kluczyk. W€Qo€Xy€Q kluczyk do zamka, kt€Rrego ledwie widzialna dziurka gin€T€Qa w najciemniejszym miejscu desenia tapety. Otworzy€Qa si€T skrytka, rodzaj szafki w murze, umieszczona pomi€Tdzy rogiem €Wciany a kapturem kominka. W skrytce tej by€Qy tylko €Qachmany, bluza z niebieskiego p€Q€Rtna, stare spodnie, stary plecak i gruby s€Tkaty kij, na obu ko€Ucach okuty €Xelazem. Ci, co widzieli Jana Valjean w pa€Џdzierniku 1815 roku, kiedy przechodzi€Q przez miasto Digne, €Qatwo poznaliby wszystkie szczeg€R€Qytego n€Tdznego odzienia. Zachowa€Q je, podobnie jak i srebrne lichtarze, aby mu zawsze przypomina€Qy, od czego zaczyna€Q. Tyle tylko, €Xestarannie ukry€Q to, co pochodzi€Qo z katorgi, a na widocznym miejscu ustawi€Q €Wwieczniki, pochodz€Vce od biskupa. Ukradkiem spojrza€Q na drzwi, jakby w obawie, aby si€T nie otwar€Qy, cho€S zasuwa by€Qa zasuni€Tta; potem szybkim, nag€Qym ruchem schwyci€Q €Qachmany, kij i plecak i nie spojrzawszy nawet na rzeczy,kt€Rre z takim nabo€Xe€Ustwem przechowywa€Q przez tyle lat i tyle ryzykuj€Vc, za jednym zamachem rzuci€Q wszystko w ogie€U. Zamkn€V€Q skrytk€T i podwajaj€Vcostro€Xno€W€S, teraz ju€X zbyteczn€V, bo przecie€X schowek by€Q pr€R€Xny, staranniezas€Qoni€Q drzwiczki, przy suwaj€Vc do nich ci€T€Xk€V komod€T. Po kilku sekundach czerwona $dr€X€Vca €Quna o€Wwieci€Qa pok€Rj i mur naprzeciwko. Wszystko #p€Qon€T€Qo. Sosnowy kij trzaska€Q i pryska€Q iskrami a€X na €Wrodek pokoju. Gdy spali€Q si€T plecak i wstr€Ttne szmaty, kt€Rre si€T w nim znajdowa€Qy, co€W zab€Qyszcza€Qo w popiele. !Schyliwszy si€T, €Qatwo by by€Qo rozpozna€S srebrn€V monet€T. Zapewne dwa franki skradzione ma€Qemu Sabaudczykowi. Ale on nie patrzy€Q na ogie€U, tylko przechadza€Q si€T tam i z powrotem jednostajnym krokiem. Nagle spojrzenie jego pad€Qo nadwa srebrne lichtarze na kominku, s€Qabo po€Qyskuj€Vce w blasku ogniska. Ba! €Y pomy€Wla€Q €Y ca€Qy Jan Valjean jeszcze w nich siedzi. Trzeba i to zniszczy€S. Zdj€V€Q lichtarze z kominka. !Ogie€U by€Q do€W€S silny, m€Rg€Q !€Qatwo je przetopi€S na sztab€T, w kt€Rrej by ich nikt nie rozpozna€Q. #Nachyli€Q si€T ku ognisku i grza€Q si€T przy nim chwil€T. Poczu€Q mi€Qe ciep€Qo. €Y Jak przyjemnie €Y rzek€Q. Poruszy€Q jednym z lichtarzy roz€Xarzone w€Tgle. Jeszcze chwila, a obydwa mia€Qy si€T znale€Џ€S w ogniu. Nagle wyda€Qo mu si€T, €Xe s€Qyszy wewn€Ttrzny g€Qos wo€Qaj€Vcy: €ЌJanie Valjean! Janie Valjean! €­ W€Qosy zje€Xy€Qy mu si€T na g€Qowie, wygl€Vda€Q na cz€Qowieka, kt€Rry s€Qucha jakich€W potworno€Wci. €ЌTak jest, ko€Ucz, ko€Ucz! €Y #m€Rwi€Q g€Qos. €Y Dokonaj dzie€Qa. Zniszcz te €Wwieczniki. Zniweczt€T pami€Vtk€T. Zapomnij o biskupie. Zapomnij o wszystkim! Zgub tego Champmathieu! Dalej€Xe, dalej! "Przykla€Wnij sobie! Wi€Tc to ju€X u€Qo€Xone, postanowione, powiedziane; €Rw cz€Qowiek, starzec, kt€Rry nie wie, czego od niego chc€V, kt€Rry mo€Xe nic!nie zawini€Q, niewinny, kt€Rrego wp€Tdza w nieszcz€T€Wcie twoje nazwisko, kt€Rre ci€V€Xy na nim jak zbrodnia, starzec, kt€Rregoza ciebie i ska€X€V, €Xeby zako€Uczy€Q dni swoje w sromocie i zgrozie €Y to dobrze, tak, tak trzeba. A ty b€Vd€Џ uczciwym cz€Qowiekiem. Pozosta€U panem merem, pozosta€U szanowny i szanowany, wzbogacaj miasto,karm n€Tdzarzy, wychowuj sieroty, €Xyj szcz€T€Wliwy, cnotliwy i podziwiany, a kiedy ty b€Tdziesz tutaj op€Qywa€Q w rado€W€S i s€Qaw€T €Ykto€W inny w€Qo€Xy za ciebie czerwon€V bluz€T, b€Tdzie nosi€S twe sromotne imi€T i brz€Vka€S na galerach twoimi kajdanami. Tak, to €Wwietnie obmy€Wlone. O,n€Tdzniku! €­ Pot kroplami €Wcieka€Q mu z czo€Qa. Ob€Q€Vkanymi oczami !patrzy€Q na €Wwieczniki. Lecz nieby€Q to jeszcze koniec. !Wewn€Ttrzny g€Qos m€Rwi€Q dalej: €ЌJanie Valjean! Doko€Qa ciebie "ha€Qa€Wliwe g€Qosy b€Qogos€Qawi€S ci€T b€Td€V, ale jeden g€Qos, kt€Rrego nikt nie us€Qyszy, nie przestanie przeklina€S ci€T w !ciemno€Wciach. Wi€Tcej, s€Quchaj,nikczemniku! Wszystkie te b€Qogos€Qawie€Ustwa spadn€V na ziemi€T, nie dosi€Tgn€Vwszy niebios, a tylko przekle€Ustwo przedrze si€T do Boga! €­ G€Qos ten, z pocz€Vtku s€Qabo dobywaj€Vcy si€T z najodleglejszej kryj€Rwki sumienia, stopniowo stawa€Q si€Tcoraz dono€Wniejszy i teraz s€Qysza€Q go ju€X przy samym "uchu. Zdawa€Qo mu si€T, €Xe g€Qos wyszed€Q z niego i teraz przemawia do niego z zewn€Vtrz. Ostatnie wyrazy us€Qysza€Q tak wyra€Џnie, €Xe z przera€Xeniem powi€Rd€Q oczami po pokoju. Czy jest tu kto? !€Yzawo€Qa€Q ob€Q€Vkanym g€Qosem. Po czym doda€Q, €Wmiej€Vc si€T jakim€W dziwnym €Wmiechem idioty: €YJaki€X ze mnie g€Qupiec! Nie mo€Xe tu by€S nikogo. By€Q "jednak kto€W; ale nie nale€Xa€Q do istot, kt€Rre ludzkie oko mo€Xe ogl€Vda€S. Postawi€Q lichtarze na kominku. Znowu rozpocz€V€Q swoj€V przechadzk€T, jednostajn€V i #ponur€V, kt€Rra zak€Q€Rci€Qa sen i !rozbudzi€Qa cz€Qowieka €Wpi€Vcegow pokoju na dole. Przechadzka sprawia€Qa mu ulg€Ti odurza€Qa go zarazem. Czasami w sytuacjach ostatecznych wydaje si€T, €Xe cz€Qowiek zaczyna chodzi€S z miejsca na miejsce po to, by pyta€S o rad€T wszystko, co spotyka na swej drodze. Po kilku chwilach sam ju€X nie wiedzia€Q, na czym zatrzyma€Q si€T w swoich rozwa€Xaniach. Z r€Rwnym przera€Xeniem ucieka€Q teraz od obu postanowie€U, kt€Rre powzi€V€Q kolejno. S€Qucha€Q natchnienia dw€Rch my€Wli i obydwie zdawa€Qysi€T doradza€S zgub€T. Co za fatalno€W€S! Co za zbieg okoliczno€Wci €Y €Rw Champmathieu, kt€Rrego bior€V "za niego. Gubi€Q go ten w€Qa€Wnie wypadek, kt€Rry w pierwszej chwili wydawa€Q si€T niby umy€Wlnie zes€Qany przez Opatrzno€W€S dla jego ocalenia. "Wybi€Qa trzecia po p€R€Qnocy: ju€X!pi€T€S godzin tak chodzi€Q prawiebez przerwy; wreszcie znu€Xony upad€Q na krzes€Qo. Zasn€V€Q i mia€Q sen. !Ten sen, jak wi€Tkszo€W€S sn€Rw, mia€Q zwi€Vzek z jego sytuacj€V tylko przez co€W nieokre€Wlonego, co w nim by€Qo z€Qowieszcze i przejmuj€Vce, alezrobi€Q na nim wra€Xenie. Wra€Xenie tego koszmaru by€Qo tak wielkie, €Xe go p€R€Џniej zapisa€Q. Jest to jeden z pozostawionych przez niego r€Tkopis€Rw. Uwa€Xamy za sw€Rj obowi€Vzek dos€Qownie powt€Rrzy€S jego tre€W€S: €ЌZnajdowa€Qem si€T na polu. Na jakim€W wielkim, smutnym polu bez trawy. Nie by€Qo to, jak mi si€T zdawa€Qo, ani we dnie, ani w nocy. Spacerowa€Qem z moim bratem, bratem z czas€Rw m€Qodo€Wci, o kt€Rrym €Ymusz€T przyzna€S €Y nigdy nie my€Wl€T i kt€Rrego prawie wcale: ju€X nie pami€Ttam. Rozmawiali€Wmy i spotykali€Wmy na drodze przechodni€Rw. !M€Rwili€Wmy o naszej s€Vsiadce z dawnych czas€Rw, kt€Rra zawsze, odk€Vd zamieszka€Qa nanaszej ulicy, pracowa€Qa przy otwartym oknie. Kiedy€Wmy tak rozmawiali, by€Qo nam zimno odtego otwartego okna. Na polu nie ros€Qy €Xadne drzewa. Zobaczyli€Wmy cz€Qowieka, kt€Rry$si€T do nas zbli€Xy€Q. By€Q on nagi,!koloru popio€Qu, jecha€Q na koniu!barwy ziemi. Nie mia€Q w€Qos€Rw, by€Qo wida€S jego czaszk€T i na niej €Xy€Qy. Trzyma€Q w r€Tku r€R€Xd€Xk€T gi€Ttk€V jak p€Td $winoro€Wli i ci€T€Xk€V jak €Xelazo. !Min€V€Q nas, nie m€Rwi€Vc nam anis€Qowa. !M€Rj brat powiedzia€Q do mnie: €YChod€Џmy do€Qem. Poszli€Wmy drog€V prowadz€Vc€V przez par€Rw, gdzie nie by€Qo ani jednego krzaka i ani €Џd€Џb€Qa mchu. Wszystko by€Qo koloru ziemi, nawet niebo. Kiedy zrobi€Qem kilka krok€Rw, na moje s€Qowa nikt ju€X nie odpowiada€Q. Zauwa€Xy€Qem, €Xe m€Rj brat znikn€V€Q. Wszed€Qem do wsi, kt€Rr€V zobaczy€Qem przed sob€V. Pomy€Wla€Qem sobie, €Xe to chybajest Romainville (dlaczego Romainville?). Pierwsza ulica, w kt€Rr€V si€T skierowa€Qem, by€Qa pusta. Wszed€Qem w drug€V. Za rogiem,!kt€Rry tworzy€Qy te ulice, sta€Q pod €Wcian€V cz€Qowiek. Zapyta€Qem go: €YCo to za miejsce? Gdzie ja jestem? €YCz€Qowiek nie odpowiedzia€Q. Ujrza€Qem otwarte drzwi jakiego€W domu. Wszed€Qem do €Wrodka. Pierwszy pok€Rj by€Q pusty. Wszed€Qem do drugiego. Za drzwiami przy €Wcianie sta€Q cz€Qowiek. Zapyta€Qem go: €YCzyj to dom? Gdzie ja jestem? €Y Cz€Qowiek nie odpowiedzia€Q. Za domem by€Q ogr€Rd. Opu€Wci€Qem dom i wszed€Qem do tego ogrodu. By€Q pusty. Za pierwszym drzewem znalaz€Qem stoj€Vcego cz€Qowieka. Zapyta€Qem go: €YCo to za ogr€Rd? Gdzie ja jestem? €Y Cz€Qowiek nie odpowiedzia€Q. Zacz€V€Qem b€Q€Vdzi€S po wsi i zauwa€Xy€Qem, €Xe to jest miasto. Wszystkie ulice by€Qy puste, wszystkie drzwi otwarte. Nie by€Qo €Xywego ducha na ulicach, nikt si€T nie porusza€Q w pokojach ani nie spacerowa€Q w ogrodach. Ale zaka€Xdym rogiem, za ka€Xdymi drzwiami, za ka€Xdym drzewem "sta€Q cz€Qowiek, kt€Rry milcza€Q. Naraz mo€Xna by€Qo widzie€S tylko jednego. Ci ludzie przygl€Vdali mi si€T, kiedy przechodzi€Qem. Wyszed€Qem z miasta i zacz€V€Qem i€W€S polami. Po pewnym czasie odwr€Rci€Qem si€Ti zobaczy€Qem wielki t€Qum, !kt€Rry szed€Q za mn€V. Pozna€Qem tych wszystkich ludzi, kt€Rrychwidzia€Qem w mie€Wcie. Mieli dziwne g€Qowy. Szli jak gdyby bez po€Wpiechu, a jednak #pr€Tdzej ni€X ja. Id€Vc nie robili €Xadnego ha€Qasu. Ten t€Qum !dogoni€Q mnie i otoczy€Q w ci€Vgujednej chwili. Twarze tych ludzi by€Qy koloru ziemi. I wtedy ten pierwszy, kt€Rrego spotka€Qem i zapyta€Qem przy wej€Wciu do miasta, powiedzia€Q do mnie: €Y Dok€Vd idziesz?? Czynie wiesz, €Xe ju€X dawno temu umar€Qe€W? Otworzy€Qem usta, €Xeby odpowiedzie€S, ale zauwa€Xy€Qem, €Xe doko€Qa mnie nie by€Qo nikogo €­. #Obudzi€Q si€T. Ca€Qy zdr€Ttwia€Q z zimna. Ch€Qodny wiatr poranny porusza€Q w zawiasach otwarte!ramy okna. Ogie€U zgas€Q. €Аwiecasi€T dopala€Qa. By€Qa jeszcze ciemna noc. Podni€Rs€Q si€T i podszed€Q do okna. Na niebie wci€V€X ani jednej gwiazdy. Z okna wida€S by€Qo podw€Rrze i #ulic€T. Nagle ha€Qas ostry i s€Quch€Wci€Vgn€V€Q na d€R€Q jego spojrzenie. Spu€Wci€Q oczy i ujrza€Q dwie czerwone gwiazdy, kt€Rrych promienie dziwacznie "przed€Qu€Xa€Qy si€T i skraca€Qy w ciemno€Wci. Poniewa€X my€Wl jego by€Qa jeszcze na po€Qy pogr€V€Xona wemgle sennych majacze€U, powiedzia€Q do siebie: €Y To dziwne, nie ma ich na niebie. S€V teraz na ziemi. Drugi €Qoskot, podobny do pierwszego, rozbudzi€Q go do !reszty, spojrza€Q i pozna€Q, €Xe dwie gwiazdy by€Qy latarniami powozu. W €Wwietle ich uda€Qo !mu si€T rozpozna€S jego kszta€Qt. By€Qo to tilbury zaprz€T€Xone w !bia€Qego konika. €Њoskot, kt€Rry us€Qysza€Q, by€Q to stuk kopyt e€S o czym V€S, zety, nie S!Qзoч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПтїПgХїПBŸ€ cќ7 — f c_8Ё§Ь cТ8ЂЩЧ c%9Ѓ)Џ cˆ9Є?4a cы9Ѕ >ѓ N:ko€Uskich o bruk. !€Y Co to za pow€Rz?? €Y rzek€Q do!siebie. €Y Kto to przyjecha€Q tak wcze€Wnie?? W tej chwili zapukano lekko do drzwi. Zadr€Xa€Q od st€Rp do g€Q€Rw i zawo€Qa€Q strasznym g€Qosem: €Y Kto tam??! Kto€W odpowiedzia€Q: €Y Ja, panie merze. Pozna€Q g€Qos swojej starej od€Џwiernej. €Y A co tam?? €Y zapyta€Q. €Y Panie merze, ju€X zaraz pi€Vta. €Y No i co z tego?? €Y Panie merze, kabriolet ju€X jest. €Y Jaki kabriolet?? €Y Tilbury. €Y Co za tilbury?? €Y Czy pan mer nie zam€Rwi€Q dlasiebie tilbury?? €Y Nie €Y powiedzia€Q. €Y Furman powiada, €Xe przyjecha€Q po pana mera. €Y Co za furman?? €Y Od pana Scaufflaire. €Y Od pana Scaufflaire?? Na to nazwisko zadr€Xa€Q, jakbyb€Qyskawica mign€T€Qa mu przed oczyma. €Y A tak!! €Y rzek€Q €Y od pana Scaufflaire. Gdyby stara od€Џwierna widzia€Qa go w tej chwili, ogarn€V€Qby j€V strach. Nasta€Qo d€Qugie milczenie. Bezmy€Wlnie wpatrywa€Q si€T w !p€Qomie€U €Wwiecy, odrywa€Q wosk stopiony dooko€Qa knota i gni€Rt€Q go w palcach. Staruszkaczeka€Qa. Na koniec odwa€Xy€Qa si€T odezwa€S jeszcze raz: €Y Panie merze, co mam odpowiedzie€S? €Y Powiedzcie, €Xe dobrze, €Xe zaraz zejd€T na d€R€Q. Kije mi€Tdzy szprychami Tej nocy karetka pocztowa, wje€Xd€Xaj€Vc do Montreuil-sur-mer drog€V z Hesdin, zaczepi€Qa na zakr€Tcie o ma€Qe tilbury, zaprz€T€Xone w "bia€Qego konia, kt€Rre p€Tdzi€Qo wprzeciwn€V stron€T, powo€Xone przez m€T€Xczyzn€T owini€Ttego w p€Qaszcz. Kabriolet pocztowy !silnie uderzy€Q o ko€Qo tilbury. Pocztylion wo€Qa€Q na m€T€Xczyzn€T, aby si€T zatrzyma€Q, ale podr€R€Xny nie s€Qucha€Q i p€Tdzi€Q szybkim k€Qusem. #€Y Diabelnie mu si€T €Wpieszy!! €Y rzek€Q pocztylion. Cz€Qowiek, kt€Rry tak si€T €Wpieszy€Q, by€Q tym samym, kt€Rrego przed chwil€V widzieli€Wmy, jak €Qama€Q si€T w€Wr€Rd konwulsji, zaiste godny lito€Wci. Dok€Vd jecha€Q? Sam nie umia€Qbypowiedzie€S. Dlaczego si€T #€Wpieszy€Q? Nie wiedzia€Q. Jecha€Q bez celu, gdzie oczy ponios€V. Dok€Vd? Zapewne do Arras, lecz mo€Xe i gdzie indziej. Chwilami czu€Q to i dr€Xa€Q. Zanurza€Q si€T w t€T noc jak w "przepa€W€S. Co€W go pcha€Qo, co€W ci€Vgn€T€Qo w ty€Q. Niepodobna opisa€S, co si€T w nim dzia€Qo, ale ka€Xdy to zrozumie. Komu€X !nie zdarzy€Qo si€T cho€Sby raz w €Xyciu wej€W€S do tej pos€Tpnej pieczary nieznanego? Zreszt€V nie zdecydowa€Q si€T na!nic, nic nie postanowi€Q, nic nie uczyni€Q. €Ћaden z atak€Rw jego sumienia nie by€Q ostateczny. Zn€Rw nic nie wiedzia€Q, jak na pocz€Vtku. Dlaczego jecha€Q do Arras? Powtarza€Q sobie to, co ju€X !my€Wla€Q, wynajmuj€Vc kabriolet u!Scaufflaire €Вa, €Xe cokolwiek by#si€T mia€Qo sta€S, m€Rg€Q przecie, nie. pope€Qniaj€Vc €Xadnej nieostro€Xno€Wci, zobaczy€S na w€Qasne oczy, samemu #przekona€S si€T i os€Vdzi€S €Y €Xe nawet by€Qo to roztropnie, €Xe powinien dowiedzie€S si€T, co si€T stanie €Y €Xe niczego nie mo€Xna postanowi€S nie widz€Vc #i nie badaj€Vc osobi€Wcie €Y €Xe z daleka zawsze z ig€Qy robi si€T wid€Qy €Y €Xe wreszcie, gdy zobaczy tego Champmathieu, zapewne jakiego€W €Qotra, z l€Xejszym sumieniem dopu€Wci, by poszed€Q zamiast niego na galery €Xe wprawdzie b€Td€V tamJavert i ten Brevet, ten Chenildieu, ten Cochepaille, dawni galernicy, kt€Rrzy go znali, ale z pewno€Wci€V teraz go nie poznaj€V. Sk€Vd€Xe znowu? Javert by€Q o sto mil odtego przypuszczenia, wszystkie domys€Qy i poszlaki wskazywa€Qy na owego Champmathieu, a nic nie bywabardziej uparte nad poszlaki i domys€Qy; nie by€Qo wi€Tc €Xadnego niebezpiecze€Ustwa. Niew€Vtpliwie by€Qa to czarna chwila, lecz wyjdzie z niej szcz€T€Wliwie €Y zreszt€V, jakkolwiek z€Qowrogi jest los, ma go w swym r€Tku, jest jego #panem. I uczepi€Q si€T tej my€Wli. W g€Q€Tbi duszy, je€Wli wyzna€S mamy ca€Qa prawd€T. wola€Qby niejecha€S do Arras. Ale jecha€Q. "W€Wr€Rd tych rozmy€Wla€U zacina€Q konia, kt€Rry przebiega€Q wybornym i pewnym k€Qusem p€R€Qtrzccia mili na godzin€T. Im dalej p€Tdzi€Q powozik tym wyra€Џniej czu€Q Jan Valjean jakco€W si€T w nim cofa€Qo. O €Wwicie znalaz€Q si€T na otwartym polu: miasto Montreuil-sur-mer zosta€Qo daleko w tyle. Patrzy€Q na rozwidniaj€Vcy si€T horyzont, patrzy€Q, nie widz€Vc,na przesuwaj€Vce si€T przed oczami ch€Qodne kszta€Qty zimowego €Wwitu. Ranek ma swoje, widziad€Qa jak wiecz€Rr. Nie dostrzega€Q ich, ale mimo jego wiedzy, jakim€W sposobem,prawie fizycznym, te czarne sylwetki drzew i pag€Rrk€Rw z€Qowrogo i pos€Tpnie oddzia€Qywa€Qy na ci€T€Xki stan jego duszy. Ilekro€S przeje€Xd€Xa€Q ko€Qo jednego z tych dom€Rw, kt€Rre samotnie stoj€V przy drogach, m€Rwi€Q sobie: €Y A jednak tam #mieszkaj€V ludzie. kt€Rrzy €Wpi€V. Ko€U bi€Q kopytem, u chom€Vta brz€Tcza€Qy dzwonki, ko€Qa turkota€Qy monotonnie po "kamieniach €Y d€Џwi€Tki mi€Qe dla weso€Qych, pos€Tpne dla smutnych. #Rozwidnia€Qo si€T ju€X. zupe€Qnie, kiedy przyjecha€Q do Hesdin. Zatrzyma€Q si€T przed ober€X€V, by pozwoli€S wytchn€V€S koniowii da€S mu owsa. Ko€U, jak powiedzia€Q !Scaufflaire. by€Q z drobnej rasy #bulo€Uskiej. mia€Q du€X€V g€Qow€T, "du€Xy brzuch, kr€Rtk€V szyj€T, alepier€W mocn€V i zad szeroki, cienkie i suche nogi, silne kopyta: rasa brzydka, ale wytrwa€Qa i zdrowa. To dobre "zwierz€T przebieg€Qo pi€T€S mil w dwie godziny i nie wida€S by€Qo na nim kropli potu. "Nie wysiad€Q z tilbury. Ch€Qopiec stajenny, kt€Rry przyni€Rs€Q owsa, schyli€Q si€T nagle i popatrzy€Q na lewe ko€Qo. €Y Czy pan z daleka tak jedzie?? €Y zapyla€Q. Pogr€V€Xony w swych my€Wlach, odpar€Q mu roztargnionym g€Qosem: €Y Dlaczego?? €Y Czy z daleka pan jedzie?? €Y powt€Rrzy€Q ch€Qopiec. €Y Ujecha€Qem pi€T€S mil. €Y Ho, ho! €Y Dlaczego si€T dziwisz?? Ch€Qopiec znowu si€T schyli€Q, !milcza€Q przez chwil€T. wlepiwszyoczy w ko€Qo, potem podni€Rs€Q g€Qow€T i rzek€Q: !€Y Mo€Xe to ko€Qo i przejecha€Qo pi€T€S mil. ale teraz na pewno nie ujedzie ani €Swierci. Zeskoczy€Q z tilbury. €Y Co m€Rwisz, przyjacielu? €YM€Rwi€T, €Xe to cud prawdziwy,#€Xe pan przejecha€Q pi€T€S mil, niezwaliwszy si€T razem z koniem w jaki r€Rw przy szosie. Niech pan popatrzy. Rzeczywi€Wcie, ko€Qo by€Qo bardzo uszkodzone. Uderzenie pocztowego powozu z€Qama€Qo dwie szprychy i rozsadzi€Qo piast€T tak, €Xe kurczaba ledwiesi€T trzyma€Qa. €Y Przyjacielu €Y rzek€Q do ch€Qopca €Y macie tu stelmacha?? €Y Mamy, panie. €Y B€Vd€Џ €Qaskaw, zawo€Qaj go. €Y Jest tu, o dwa kroki. Hej, majstrze Bourgaillard! Majster Bourgaillard sta€Q na progu swojego mieszkania. Przyszed€Q, obejrza€Q ko€Qo i skrzywi€Q si€T, jak chirurg patrz€Vcy na z€Qaman€V nog€T. €Y Czy mo€Xecie mi zaraz naprawi€S to ko€Qo?? €Y Mog€T, panie. €Y Kiedy b€Td€T m€Rg€Q jecha€S dalej?? €Y Jutro. €Y Jutro?? €Y Jest roboty na ca€Qy dzie€U. Czy panu bardzo pilno? €Y Bardzo. Musz€T odjecha€S najdalej za godzin€T. €Y To niemo€Xliwe, panie. €Y Zap€Qac€T, ile €X€Vdacie. €Y Niemo€Xliwe. €Y No!! Za dwie godziny. €YNiepodobna dzi€W. Trzeba da€S dwie nowe szprychy i piast€T. Musi si€T pan zatrzyma€S do jutra. !€Y Nie mog€T czeka€S do jutra. A gdyby, zamiast naprawienia, da€S inne ko€Qo? €Y Jak to?? €Y Przecie€X jeste€Wcie stelmachem?? €Y Ma si€T rozumie€S, panie. €Y Wi€Tc mo€Xe macie ko€Qo do sprzedania?? Odjecha€Qbym natychmiast. €Y Ko€Qo na zmian€T?? €Y A tak. Nie mam gotowego ko€Qa do pa€Uskiego kabrioletu. Dwa ko€Qato para. Dwa ko€Qa nie dobrane nie p€Rjd€V razem. €Y W takim razie sprzedajcie mi dwa ko€Qa. €Y Panie, nie ka€Xde ko€Qo przystanie do osi. €Y Spr€Rbujcie jednak. €YNie ma po co pr€Rbowa€S, panie. Mam tylko proste ko€Qa do ch€Qopskich woz€Rw. To przecie ma€Qa wioszczyna. €Y A mo€Xe macie kabriolet do wynaj€Tcia?? Stelmach od pierwszego spojrzenia pozna€Q, €Xe tilbury by€Qo wynaj€Tte. Wzruszy€Q ramionami i odpar€Q: €Y€Аlicznie si€T pan obchodzi z naj€Ttymi kabrioletami! Cho€Sbym mia€Q, tobym panu nie wynaj€V€Q. €Y No, a na sprzeda€X? €Y Nie mam. €Y Co, €Xadnego w€Rzka? Przecie!widzicie, €Xe si€T nie targuj€T. €YU nas to ma€Qa dziura; mam tam wprawdzie w szopie stary kocz jednego kupca z miasteczka, kt€Rry mi go da€Q pod opiek€T i je€Џdzi nim, ale rzadko. Wynaj€V€Qbym go panu, co mi to szkodzi? Ale nie chcia€Qbym, €Xeby si€T kupiec o tym dowiedzia€Q, a przy tym tokocz, trzeba zaprz€Vc dwa konie. €Y Wezm€T konie pocztowe. €Y A dok€Vd pan jedzie?? €Y Do Arras. €YI dzi€W pan tam chce jecha€S? €Y Tak. €Y Pocztowymi ko€Umi?? €Y Czemu nie?? !€Y A czy nie do€W€S b€Tdzie panu stan€V€S w Arras jutro o czwartej rano?? €Y Nie. €Y Bo to widzi pan, bior€Vc konie na poczcie... czy pan ma paszport? €Y Mam. €YOt€R€X bior€Vc konie pocztowe,nie dojedzie pan do Arras przed jutrem. Nie jeste€Wmy przy g€Q€Rwnym trakcie. Na stacjach pocztowych obs€Quga jest niedba€Qa, konie w polu. Zacz€T€Qa si€T orka; trzeba !mocnego sprz€T€Xaju, wi€Tc bior€Vwszystkie konie, nawet pocztowe. Na ka€Xdej stacji poczeka pan trzy albo cztery godziny. A przy tym konie id€V st€Tpa. Droga g€Rrzysta. €Y No to pojad€T wierzchem. Odprz€V€Xcie konia. Chyba sprzedadz€V mi tu siod€Qo? !€Y Rozumie si€T, sprzedadz€V, aleczy ko€U przyzwyczajony do siod€Qa? €Y Aha, prawda! Zapomnia€Qem, €Xe nie znosi siod€Qa. €Y Wi€Tc... €Y Chyba we wsi znajdzie si€T ko€U do wynaj€Tcia?? €Y Co?? €Ћeby jednym tchem szed€Q a€X do Arras? €Y Tak. €YTakich koni nie ma w naszej okolicy. Najprz€Rd trzeba by gokupi€S, bo nikt pana nie zna. !Ale czy naj€V€S, czy kupi€S, ani za pi€T€Sset, ani za tysi€Vc frank€Rw nie znajdzie go pan! €Y Wi€Tc co zrobi€S?? €Y Najlepiej, s€Qowo uczciwego cz€Qowieka, zaczeka€S do jutra,a ja tymczasem naprawi€T ko€Qo.€Y Jutro b€Tdzie za p€R€Џno. €Y Do licha!! €Y Przecie€X do Arras je€Џdzi poczta?? Kiedy przeje€Xd€Xa t€Tdy? €Y W nocy. Poczta w obie strony przeje€Xd€Xa noc€V. €Y Wi€Tc potrzebujecie ca€Qego dnia na naprawienie tego ko€Qa?? €Y Calute€Ukiego!! €Y A gdyby wzi€V€S dw€Rch czeladnik€Rw?? €Y Cho€Sby dziesi€Tciu. €Y Gdyby postronkami przymocowa€S szprychy?? €Y Szprychy mo€Xna, ale nie !piast€T. A przy tym obr€Tcz te€X uszkodzona. €Y Nie wynajmuje kto powoz€Rw w mie€Wcie?? €Y Nie. €Y A drugiego stelmacha nie ma?? Ch€Qopiec z ober€Xy i majster odpowiedzieli razem, potrz€Vsaj€Vc g€Qow€V: €Y Nie. Poczu€Q ogromn€V rado€W€S. Najwidoczniej wmiesza€Qa si€T w to Opatrzno€W€S. Ona strzaska€Qa!ko€Qo tilbury i zatrzyma€Qa go w drodze. Nie podda€Q si€T jej pierwszemu wezwaniu; owszem, robi€Q wszystko, €Xeby pojecha€S dalej; uczciwie i skrupulatnie wyczerpa€Q "wszelkie €Wrodki; nie zrazi€Qa go ani ostra pora roku, ani zm€Tczenie, ani wydatki; nie mia€Q sobie nic do wyrzucenia. Je€Xeli nie pojedzie dalej, to ju€X nie jego wina! To ju€X nie sprawa jego sumienia, a zrz€Vdzenie Opatrzno€Wci. Odetchn€V€Q. Odetchn€V€Q swobodnie, pe€Qn€V piersi€V, po raz pierwszy od rozmowy z Javertem. Wyda€Qo mu si€T, €Xe pu€Wci€Qy €Xelazne kleszcze, kt€Rre mu €Wciska€Qy serce od dwudziestu godzin. #Zdawa€Qo mu si€T, €Xe B€Rg wzi€V€Q oto jego stron€T i o€Wwiadcza€Q si€T za nim. Powiedzia€Q sobie, €Xe zrobi€Q wszystko, co by€Qo w jego mocy, i €Xe teraz pozostaje mutylko powr€Rci€S spokojnie do domu. Gdyby rozmowa jego ze stelmachem odby€Qa si€T w izbie !ober€Xy, nie mia€Qaby €Wwiadk€Rw,nikt by jej nie us€Qysza€Q, wszystko by si€T na tym zako€Uczy€Qo i prawdopodobnie nie mogliby€Wmy opowiedzie€S wypadk€Rw, o kt€Rrych ni€Xej b€Tdzie mowa; ale rozmawiano na ulicy. Wszelka rozmowa na ulicy nieuchronnie €Wci€Vga ciekawych. Zawsze si€T znajd€V ch€Ttni gapie. Kiedy wypytywa€Q stelmacha, zatrzyma€Qo si€T kilku przechodni€Rw. Pos€Quchawszy "kilka minut, jaki€W ch€Qopiec, na kt€Rrego nikt nie zwraca€Q uwagi, od€Q€Vczy€Q si€T od gromady i ciekawych i gdzie€W pobieg€Q. Kiedy podr€R€Xny, zako€Uczywszywewn€Ttrzne rozumowanie, o kt€Rrym tylko co m€Rwili€Wmy, postanowi€Q zawr€Rci€S do domu, nadbieg€Q €Rw ch€Qopiec. Za nim sz€Qa starsza kobieta. #€Y Panie €Y rzek€Qa kobieta €Y m€Rj ch€Qopiec m€Rwi, €Xe pan €Xyczy sobie wynaj€V€S kabriolet? Na te proste s€Qowa, wyrzeczone przez staruszk€T, kt€Rr€V prowadzi€Q ch€Qopiec, zimny pot wyst€Vpi€Q mu na #plecy. Czu€Q, €Xe r€Tka, kt€Rra go wypu€Wci€Qa ze swego u€Wcisku, zn€Rw wy€Qania si€T z cienia, gotowa, by go schwyci€S z powrotem. Odpowiedzia€Q: €YTak, dobra kobieto, "chcia€Qbym wynaj€V€S kabriolet. €Y!I doda€Q €Wpiesznie: €Y Ale tu u was nie mo€Xna dosta€S. €Y Mo€Xna €Y rzek€Qa stara. !€Y Gdzie?? €Y zapyta€Q stelmach. €Y U mnie €Y odpowiedzia€Qa staruszka. Zadr€Xa€Q. Fatalna d€Qo€U schwyci€Qa go. Rzeczywi€Wcie staruszka mia€Qa w szopie rodzaj kariolki koszykowej. Stelmach i ch€Qopak z ober€Xy, zmartwieni,€Xe trac€V klienta, zaprotestowali: €YTo szkaradna bryka, osadzona po prostu na osi, bez resor€Rw, chocia€X siedzenie z desek wisi na rzemieniach. Nie ma zas€Qony od deszczu, ko€Qa zardzewia€Qe,zniszczone przez wilgo€S; nie pojedzie dalej jak tilbury €Yprawdziwy stary gruchot. Na pana miejscu nigdy bym w ni€V nie wsiada€Q €Y itd. , itd. Wszystko to by€Qo prawd€V, lecz ta bryka, ten gruchot, to co€W, jakie ono tam by€Qo, "toczy€Qo si€T na ko€Qach i mog€Qo pojecha€S do Arras. !Zap€Qaci€Q, co €X€Vdano, tilbury zostawi€Q u stelmacha do naprawy, €Xeby je zabra€S wracaj€Vc, kaza€Q zaprz€Vc bia€Qego konia do kariolki, wsiad€Q i ruszy€Q w drog€T rozpocz€Tt€V o €Wwicie. Kiedy bryczka ruszy€Qa, "przyzna€Q si€T, i€X przed chwil€V ucieszy€Qa go my€Wl, €Xe nie dojedzie na miejsce. Z !gniewem wspomnia€Q t€T rado€W€S iwyda€Qa mu si€T niedorzeczna. Dlaczego cieszy€S si€T z powrotu? Przecie€X w ko€Ucu odbywa€Q t€T podr€R€X dobrowolnie. Nikt go do tego nie zmusza€Q. I na pewno nic si€T nie stanie, czego by sam nie zechcia€Q. Kiedy wyje€Xd€Xa€Q z Hesdin, us€Qysza€Q za sob€V g€Qos wo€Qaj€Vcy: Niech pan poczeka! €Y€Ћywym ruchem, w kt€Rrym by€Qo jeszcze co€W gor€Vczkowego, co przypomina€Qo nadziej€T, zatrzyma€Q konia. By€Q to ch€Qopiec od staruszki. €Y Panie, to ja panu narai€Qem bryczk€T. €Y Wi€Tc co z tego?? €Y Pan mi nic nie da€Q. On, kt€Rry tak ch€Ttnie dawa€Q wszystkim, oburzy€Q si€T. jakby to by€Qo jakie€W nies€Qychane €X€Vdanie. $€Y A, to ty, hultaju? €Y zawo€Qa€Q. €Y Nic nie dostaniesz!! Zaci€V€Q konia i odjecha€Q szybkim k€Qusem. W Hesdin zmitr€T€Xy€Q du€Xo czasu, chcia€Q to powetowa€S. Dziarski konik ci€Vgn€V€Q za dw€Rch, ale by€Qo to w lutym, !deszcz pada€Q, drogi rozmi€Tk€Qy.Pr€Rcz tego nie by€Qo to ju€X tilbury, lecz ci€T€Xka bryka, a !okolica g€Rrzysta. Blisko cztery godziny jecha€Q z Hesdin do Saint-Pol. Pi€T€S mil w cztery godiny. W Saint-Pol wyprz€Vg€Q konia przed pierwsz€V napotkan€V !ober€X€V i kaza€Q go zaprowadzi€Sdo stajni. Jak obieca€Q !Scaufflaire €Вowi, sam sta€Q przy €X€Qobie, gdy ko€U jad€Q owies. My€Wli jego by€Qy smutne i bez€Qadne. Do stajni wesz€Qa €Xona ober€Xysty. €Y Czy pan nie b€Tdzie jad€Q €Wniadania?? €Y Prawda €Y rzek€Q €Y jestem nawet bardzo g€Qodny. Poszed€Q za kobiet€V, kt€Rra #twarz mia€Qa €Wwie€X€V i weso€Q€V. Zaprowadzi€Qa go do niskiej izby, gdzie sta€Qy sto€Qy nakryte cerat€V. '€Y Prosz€T si€T €Wpieszy€S €Y rzek€Q €Ypilno mi, musz€T zaraz odjecha€S. T€Tga dziewczyna, Flamandka, szybko postawi€Qa przed nim nakrycie. Patrzy€Q na dziewczyn€T z uczuciem zadowolenia. Tego mi by€Qo trzeba €Y pomy€Wla€Q. €Y Nie jad€Qem €Wniadania. !Kiedy je podano, rzuci€Q si€T na chleb, ugryz€Q kawa€Qek, potem z wolna po€Qo€Xy€Q na stole i wi€Tcej nie ruszy€Q. !Jaki€W wo€Џnica jad€Q przy drugimstole. Rzek€Q do niego: €Y Dlaczego tu chleb taki gorzki?? Wo€Џnica by€Q Niemcem i nie zrozumia€Q. Powr€Rci€Q do stajni, do konia. W godzin€T p€R€Џniej opu€Wci€Q Saint-Pol, kieruj€Vc si€T ku Tinques, miejscowo€Wci odleg€Qejo pi€T€S mil od Arras. Zmierzcha€Qo ju€X, kiedy dzieci wychodz€Vce ze szko€Qy zobaczy€Qy podr€R€Xnego wje€Xd€Xaj€Vcego do Tinques. !Prawda, €Xe by€Qy to kr€Rtkie dnizimowe. Nie zatrzyma€Q si€T w Tinques. Gdy wyje€Xd€Xa€Q z wioski, kamieniarz naprawiaj€Vcy szos€T podni€Rs€Q g€Qow€T i rzek€Q: €Y A to zm€Tczona szkapa!! W istocie, biedny konik ledwiem€Rg€Q i€W€S, i to st€Tpa. €Y Czy pan jedzie do Arras?? €Y zapyta€Q kamieniarz. y, nie S!Qзoч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПІpŒ cW:Їќ ъ cК:Јцђ c;Љи o c€;ЊG, cу;Ћd7JF<€Y Tak. !€Y Je€Xeli tak dalej b€Tdzie pan jecha€Q, to nie dojedzie pan pr€Tdko. Zatrzyma€Q konia i zapyta€Q: €YIle mil jeszcze do Arras? €Y Dobrych siedem mil. €Y Co znowu?? Mapa pocztowa podaje pi€T€S mil i €Swier€S. €YA! €Y odpar€Q kamieniarz €Yto pan nie wie, €Xe szosa jest w naprawie. Za kwadrans st€Vd zobaczy pan, €Xe j€V zamkn€Tli. Nie mo€Xna jecha€S dalej. €Y Naprawd€T?? €YMusi pan zawr€Rci€S na lewo, do Carency, przeprawi€S si€T przez rzek€T, a kiedy pan b€Tdzie ju€X w Camblin, znowu zawr€Rci€S na prawo; b€Tdzie to droga z Mont-Saint-Eloy, prowadz€Vca do Arras. €Y Noc zapada, jeszcze zb€Q€Vdz€T. €Y Pan nie zna tych stron?? €Y Nie. €YA tu same boczne drogi. Chcepan pos€Qucha€S mojej rady? €Y #ci€Vgn€V€Q kamieniarz. €Y Ko€U jestzm€Tczony; niech pan wr€Rci do Tinques. Jest tam dobra ober€Xa. Przenocuje pan i jutro pojedzie do Arras. "€Y Musz€T tam by€S dzi€W wiecz€Rr. €YTo co innego. Ale i tak niech pan wr€Rci do ober€Xy i we€Џmie innego konia. Ch€Qopak od koni poprowadzi pana po bocznych drogach. Us€Qucha€Q rady kamieniarza, zawr€Rci€Q i w p€R€Q godziny potem przeje€Xd€Xa€Q przez to samo miejsce dobrym k€Qusem, maj€Vc naj€Ttego konia na zmian€T. Ch€Qopak stajenny, tytu€Quj€Vcy si€T pocztylionem, powozi€Q bryczk€V. Mimo to Jan Valjean czu€Q, €Xe traci czas. €Аciemni€Qo si€T zupe€Qnie. "Zjechali z g€Q€Rwnego go€Wci€Uca. Droga sta€Qa si€T okropna. Kariolka z jednej koleiny wpada€Qa w drug€V. Powiedzia€Q do pocztyliona: !€Y Jed€Џ ci€Vgle dobrym k€Qusem, dostaniesz podw€Rjny napiwek. Na jakim€W wyboju p€Tk€Q orczyk.!€Y Panie €Y rzek€Q pocztylion €Y orczyk z€Qamany, nie wiem, jakprzyprz€Vc konia, droga tutaj z€Qa po nocy, gdyby€Wmy zawr€Rcili do Tinques. mogliby€Wmy jutro wczesnym rankiem zajecha€S do Arras. Odpowiedzia€Q: €Y Masz postronek i n€R€X?? €Y Mam, panie. "Uci€V€Q ga€Q€V€Џ i zrobi€Q z niej orczyk. Nowa strata dwudziestu minut;ale teraz ruszyli galopem. Ciemno€Wci zaleg€Qy r€Rwnin€T. Mg€Qy niskie, poszarpane i czarne pe€Qza€Qy po wzg€Rrzach iodrywa€Qy si€T od nich niby k€Q€Tby dymu. Smugi bladego €Wwiat€Qa prze€Wwieca€Qy przez chmury. Silny wiatr wiej€Vcy od morza d€V€Q i szumia€Q na ca€Qym widnokr€Tgu, jakby kto€W przesuwa€Q sprz€Tty. Wszystko, co mo€Xna by€Qo dostrzec, mia€Qo"wyraz grozy. Ile€X rzeczy dr€Xa€Qow tym szerokim oddechu nocy!Przejmowa€Q go ch€Q€Rd. Przez ca€Qy dzie€U nic nie jad€Q. Przypomnia€Q sobie inn€V w€Tdr€Rwk€T nocn€V, na wielkiej p€Qaszczy€Џnie w okolicach Digne, przed o€Wmiu laty; zdawa€Qo mu si€T, €Xe to by€Qo wczoraj. Gdzie€W na dalekiej dzwonnicy wybi€Qa godzina. Zapyta€Q ch€Qopca: €Y Kt€Rra to ju€X?? €Y Si€Rdma, panie, o €Rsmej b€Tdziemy w Arras. Zosta€Qo tylko trzy mile. W tej chwili po raz pierwszy "zda€Q sobie spraw€T €Y i zdziwi€Q si€T, €Xe ju€X wcze€Wniej o tym nie pomy€Wla€Q €Y€Xe mo€Xe !daremnie si€T trudzi, €Xe nie wie nawet, o kt€Rrej godzinie mia€Q si€T rozpocz€V€S proces, €Xe nale€Xa€Qo przynajmniej spyta€S si€T o to, €Xe puszcza€S si€T w drog€T, nie wiedz€Vc, czy jest !po co €Y to dziwactwo. I zacz€V€Qrachowa€S w my€Wli: zazwyczaj posiedzenia s€Vd€Rw !przysi€Tg€Qych rozpoczynaj€V si€To dziewi€Vtej rano; ta sprawa nie mog€Qa trwa€S d€Qugo; kradzie€X jab€Qek os€Vdz€V pr€Tdko; dalej tylko sprawa to€Xsamo€Wci osoby; cztery lub pi€T€S zezna€U, kr€Rtkie przem€Rwienia adwokat€Rw; przyjedzie, kiedy b€Tdzie ju€X po wszystkim. Pocztylion zacina€Q konie. Przejechali przez rzek€T, zostawiaj€Vc za sob€V Mont-Saint-Eloy. "Noc stawa€Qa si€T coraz g€Q€Tbsza.Siostra Symplicja wystawiona na pr€Rb€T A tymczasem o tej€Xe samej porze Fantyna prze€Xywa€Qa wielk€V rado€W€S. Noc mia€Qa bardzo z€Q€V. Straszliwy kaszel, wzrost gor€Vczki; bredzi€Qa przez sen. Rano, kiedy przyszed€Q doktor, by€Qa nieprzytomna. Poczciwy $lekarz zaniepokoi€Q si€T i poleci€Q,€Xeby go uprzedzi€S, jak tylko przyjdzie pan Madeleine. Ca€Qe rano Fantyna, smutna, ma€Qom€Rwna, zamy€Wlona, marszczy€Qa palcami ko€Qdr€T szepcz€Vc do siebie, jakby !rachowa€Qa jakie€W odleg€Qo€Wci. Oczy mia€Qa zapadni€Tte, nieruchome. To wydawa€Qy si€T zgas€Qe, to zapala€Qy si€T i b€Qyszcza€Qy niby gwiazdy. Kiedynadchodzi ju€X pos€Tpna #godzina, zdaje si€T, €Xe €Wwiat€Qo niebios nape€Qnia tych, kt€Rrychopuszcza €Wwiat€Qo ziemskie. Ilekro€S siostra Symplicja !zapytywa€Qa j€V, jak si€T czuje, odpowiada€Qa niezmiennie: €Y Dobrze. Chcia€Qabym widzie€S pana Madeleine. Kilka miesi€Tcy temu, kiedy Fantyna straci€Qa ostatni wstydniewie€Wci i ostatni€V sw€V rado€W€S, by€Qa tylko cieniem siebie; teraz wygl€Vda€Qa jak w€Qasne widmo. Choroba fizyczna dope€Qni€Qa zniszczeniamoralnego. Ta dwudziestopi€Tcioletnia kobietamia€Qa czo€Qo pomarszczone, policzki obwis€Qe, spiczasty !nos, z€Tby obna€Xone z dzi€Vse€Q,#o€Qowian€V cer€T, wysch€Q€V szyj€T,wystaj€Vce ko€Wci obojczyk€Rw, wychud€Qe cz€Qonki, ziemist€V sk€Rr€T, a jej jasne w€Qosy odrasta€Qy zmieszane z siwymi. Ach, jak choroba improwizuje staro€W€S! W po€Qudnie powr€Rci€Q doktor, !zaleci€Q to i owo, zapyta€Q, czy pan mer by€Q w szpitalu, i potrz€Vsn€V€Q g€Qow€V. Pan Madeleine przychodzi€Q zwykle do chorej o trzeciej popo€Qudniu. W takich wypadkach!dobro€S to tyle co akuratno€W€S, by€Q wi€Tc akuratny. Oko€Qo wp€R€Q do trzeciej "Fantyna zacz€T€Qa si€T niepokoi€S.W ci€Vgu dwudziestu minut z dziesi€T€S razy zapytywa€Qa zakonnic€T: €Y Siostro, kt€Rra godzina? Wybi€Qa trzecia. Za trzecim uderzeniem Fantyna usiad€Qa na!€Q€R€Xku €Yona, kt€Rra przecie€X ledwie si€T mog€Qa porusza€S konwulsyjnie za€Qama€Qa !wychud€Qe i z€X€R€Q k€Qe r€Tce i siostra Symplicja us€Qysza€Qa, !jak westchn€T€Qa g€Q€Tboko, niby zrzucaj€Vc kamie€U z serca. Odwr€Rci€Qa si€T i patrzy€Qa na drzwi. !Nikt nic wszed€Q: drzwi si€T nie otworzy€Qy. Siedzia€Qa tak przez kwadrans z oczami utkwionymi w drzwiach, wstrzymuj€Vc oddech, bez ruchu. Siostra nie "€Wmia€Qa si€T odezwa€S do niej. Nako€Wciele katedralnym wybi€Qo kwadrans na czwart€V. Fantynaupad€Qa na poduszk€T. Nic nie m€Rwi€Qa i znowu zacz€T€Qa mi€V€S ko€Qdr€T. !Up€Qyn€T€Qo p€R€Q godziny, potem godzina. Nikt nie przychodzi€Q; ilekro€S zadzwoni€Q zegar, Fantyna podnosi€Qa si€T, patrzy€Qa na drzwi i znowu pada€Qa na po€Wciel. Widzia€Qo si€T jasno jej my€Wl, lecz nie odzywa€Qa si€T ani "s€Qowem, nie skar€Xy€Qa si€T, nie obwinia€Qa. Tylko kas€Qa€Qa ponuro. Wydawa€S si€T mog€Qo, €Xe co€W czarnego opada€Qo na ni€V. By€Qa sina, usta mia€Qa niebieskie. Wybita pi€Vta. Wtedy siostra !us€Qysza€Qa, jak m€Rwi€Qa bardzo cicho i €Qagodnie: €Y Jednak to nie€Qadnie, €Xe on dzi€W nie przychodzi, skoro ja jutro mam odej€W€S. Siostra Symplicja sama by€Qa zdziwiona, €Xe pan Madeleine si€T sp€R€Џnia. Zegar wybi€Q sz€Rst€V. Fantyna jak gdyby nie us€Qysza€Qa. Zdawa€Qa si€T nie zwraca€S ju€X uwagi na to, co si€T dzia€Qo doko€Qa niej. Siostra Symplicja wys€Qa€Qa s€Qu€X€Vc€V do od€Џwiernej "fabryki, €Xeby si€T dowiedzia€Qa, czy pan mer ju€X wr€Rci€Q i czy !pr€Tdko przyjdzie do infirmerii. Dziewczyna wr€Rci€Qa po kilku minutach. Fantyna, wci€V€X nieruchoma, wydawa€Qa si€T pogr€V€Xona we w€Qasnych my€Wlach. !S€Qu€X€Vca opowiedzia€Qa po cichu siostrze Symplicji, €Xe pan mer mimo takiego zimna wyjecha€Q przed sz€Rst€V rano ma€Qym tilbury, zaprz€T€Xonym w bia€Qego konia; €Xe pojecha€Q sam, nawet bez wo€Џnicy, nie wiadomo dok€Vd; €Xe widziano go, jak zawraca€Q na drog€T do !Arras, a inni zapewniali, €Xe go widzieli na drodze do Pary€Xa, "€Xe odje€Xd€Xaj€Vc by€Q jak zwyklespokojny i uprzejmy, tylko powiedzia€Q od€Џwiernej, €Xeby go nie czeka€Qa na noc. Kiedy dwie kobiety tak szepta€Qy, ty€Qem obr€Rcone do €Q€R€Xka Fantyny, ta, z gor€Vczkow€V €Xywno€Wci€V pewnych chor€Rb organicznych,w kt€Rrych zdrowa sprawno€W€S ruch€Rw towarzyszy€Qy €Wmiertelnemu wychudzeniu, #ukl€Tk€Qa na po€Wcieli, opar€Qa na !poduszce zaci€Wni€Tte pi€T€Wci i wysun€Vwszy g€Qow€T przez szczelin€T w zas€Qonie nad €Q€R€Xkiem, s€Qucha€Qa. Nagle krzykn€T€Qa: €YM€Rwicie o panu Madeleine! Dlaczego szepczecie? Co si€T z nim sta€Qo? Dlaczego nie przychodzi? !G€Qos jej sta€Q si€T tak mocny i !ostry, €Xe obie kobiety wzi€T€Qy go za g€Qos m€T€Xczyzny i obr€Rci€Qy si€T przera€Xone. €Y Odpowiadajcie!! €Y wo€Qa€Qa Fantyna. S€Qu€X€Vca wyj€Vka€Qa: €Y Od€Џwierna powiedzia€Qa mi, !€Xe dzisiaj nie mo€Xe przyj€W€S. €Y Moje dziecko €Y rzek€Qa %siostra €Y uspok€Rj si€T i po€Q€R€X. Fantyna, nie zmieniaj€Vc pozycji, odparta g€Qosem dono€Wnym, gro€Џnym i rozdzieraj€Vcym zarazem: €YNie mo€Xe przyj€W€S? Dlaczego nie mo€Xe? Wy znacie przyczyn€T. Szepta€Qy€Wcie o tym przed chwil€V. Chc€T wiedzie€S! "S€Qu€X€Vca powiedzia€Qa spiesznie do ucha zakonnicy: !€Y Niech siostra powie, €Xe jest zaj€Tty w merostwie. Siostra Symplicja z lekka si€T zarumieni€Qa €Y s€Qu€X€Vca doradza€Qa k€Qamstwo. Z drugiej strony prawda, powiedziana chorej, zada€Qaby jej straszny cios, a w tym stanie by€Qoby toniebezpieczne. Rumieniec znik€Q pr€Tdko. Siostra, podnosz€Vc na Fantyn€T wzrok spokojny i smutny, powiedzia€Qa: €Y Pan mer wyjecha€Q. Fantyna wyprostowa€Qa si€T i przysiad€Qa na pi€Ttach. Oczy jej zab€Qys€Qy. Niewymowna #rado€W€S promienia€Qa z ca€Qej jej zbola€Qej twarzy. !€Y Wyjecha€Q!! €Y zawo€Qa€Qa. €Y Pojecha€Q po Kozet€T!! I wyci€Vgn€T€Qa obie r€Tce ku niebu, a oblicze jej przybra€Qo wyraz nie do opisania. Wargi "porusza€Qy si€T; modli€Qa si€T po cichu. Kiedy sko€Uczy€Qa modlitw€T, powiedzia€Qa: %€YSiostro, ch€Ttnie po€Qo€X€T si€T i zrobi€T wszystko, co zechcecie; przed chwil€V by€Qam!z€Qa, przepraszam ci€T, siostro, €Xe m€Rwi€Qam tak g€Qo€Wno, ja !wiem, €Xe to €Џle, ale widzicie, jestem taka szcz€T€Wliwa. Pan B€Rg jest dobry, pan Madeleine jest dobry; wyobra€Џ sobie, siostro, €Xe pojecha€Q po moj€V Kozet€T do Montfermeil. "Fantyna po€Qo€Xy€Qa si€T. Pomog€Qazakonnicy poprawi€S poduszki iuca€Qowa€Qa srebrny krzy€Xyk, kt€Rry mia€Qa na szyi €Y podarunek siostry Symplicji. €Y Moje dziecko €Y rzek€Qa siostra €Y uspok€Rj si€T teraz, odpocznij i przesta€U m€Rwi€S. Fantyna wzi€T€Qa w swe !wilgotne d€Qonie r€Tk€T siostry, kt€Rra przestraszy€Qa si€T tego potu. "€YPojecha€Q dzi€W rano do Pary€Xa.Niepotrzebnie nawet jecha€Q naPary€X, bo Montfermeil le€Xy troch€T na lewo. Czy siostra przypomina sobie, co m€Rwi€Q wczoraj, kiedy go pyta€Qam o Kozet€T: $... ju€X nied€Qugo, nied€Qugo! €­€Y Chce mi zrobi€S niespodziank€T. Wie siostra? Kaza€Q mi podpisa€Slist. €Xeby j€V odebra€S od Th€Бnardier€Rw. Nie mog€V si€T sprzeciwia€S, prawda? Oddadz€V Kozet€T. Zap€Qaci im przecie€X. W€Qadze nie pozwol€V, €Xeby zatrzymywa€S dziecko, kiedy ju€X si€T zap€Qaci€Qo. Siostro, nie kiwaj na mnie, €Xe powinnam przesta€S m€Rwi€S. Jestem taka szcz€T€Wliwa, mam si€T dobrze, jestem zupe€Qnie zdrowa, zobacz€T Kozet€T, !nawet mi si€T je€W€S zachcia€Qo. $Ju€X pi€T€S lat jej nie widzia€Qam. O, siostro, nie wyobra€Xasz sobie, co to s€V dzieci! Ona b€Tdzie taka mi€Qa i grzeczna, zobaczysz! Gdyby siostra wiedzia€Qa, jakie ma €Wliczne, r€R€Xowe paluszki! O, b€Tdzie #mia€Qa pi€Tkne r€Tce. Kiedy mia€Qa !rok, jej r€Vczki by€Qy malutkie, ot, takie! Teraz pewnie ju€X jest du€Xa. Ma siedem lat, to ca€Qa panna. M€Rwi€V na ni€V Kozeta, ale ona ma na imi€T Eufrazja. !Powiem co€W siostrze: dzi€W rano patrzy€Qam na kurz na kominku #i co€W mi szepn€T€Qo, €Xe wkr€Rtce !zobacz€T Kozet€T. M€Rj Bo€Xe, jakto niegodziwie lata ca€Qe nie widzie€S swego dziecka! Trzeba pomy€Wle€S, €Xe €Xycie nie trwa wiecznie! O, jaki pan mer jest dobry, €Xe pojecha€Q! Na dworzetak zimno! Czy wzi€V€Q przynajmniej p€Qaszcz? Jutro przyjedzie, prawda? To b€Tdzie rado€W€S! Jutro rano siostra mi przypomni, €Xebym w€Qo€Xy€Qa czepeczek z koronkami. Montfermeil to daleko. Kiedy€W przesz€Qam t€T drog€T piechot€V i dla mnie to by€Qo bardzo ci€T€Xko. Ale dyli€Xanse pr€Tdko chodz€V; jutro przyjedzie z Kozeta. Ile st€Vd mil do Montfermeil? Siostra nie mia€Qa €Xadnego wyobra€Xenia o odleg€Qo€Wciach, wi€Tc odpowiedzia€Qa: €Y O, na pewno ju€X jutro mo€Xe by€S z powrotem. #€YJutro! jutro! €Yrzek€Qa Fantyna. €YJutro zobacz€T Kozet€T! Czy kochana siostra wie, €Xe ju€X nie jestem chora? Oszala€Qam zrado€Wci. Ta€Uczy€Qabym, gdyby mi kto€W kaza€Q. Kto by j€V widzia€Q kwadrans temu, nie poj€V€Qby tej przemiany. By€Q a rumiana, m€Rwi€Qa g€Qo€Wno, swobodnie i !naturalnie, ca€Qa jej twarz by€Qau€Wmiechem. Chwilami €Wmia€Qa si€T, szepcz€Vc co€W do siebie. Rado€W€S matki €Y to rado€W€S prawie dziecinna. €Y Teraz, kiedy jeste€W "szcz€T€Wliwa €Y rzek€Qa zakonnica !€Y b€Vd€Џ pos€Quszna i przesta€U m€Rwi€S. Fantyna po€Qo€Xy€Qa g€Qow€T na poduszk€T i powiedzia€Qa p€R€Qg€Qosem: €YTak, le€X spokojnie, b€Vd€Џ grzeczna, bo masz zobaczy€S swoje dziecko. Siostra Symplicja ma racj€T. Wszyscy tutaj maj€V racj€T. #P€R€Џniej, nie ruszaj€Vc si€T, nie podnosz€Vc g€Qowy, wodzi€Qa doko€Qa wielkimi promieniej€Vcymi rado€Wci€V oczami €Y i nie wyrzek€Qa ju€X ani s€Qowa. Siostra Symplicja zasun€T€Qa firanki nad €Q€R€Xkiem, spodziewaj€Vc si€T, €Xe u€Wnie. Mi€Tdzy si€Rdm€V a €Rsm€V !przyszed€Q doktor. Nie s€Qysz€Vc €Xadnego szmeru, s€Vdzi€Q, €Xe Fantyna €Wpi, i na palcach zbli€Xy€Q si€T do €Q€R€Xka. #Ods€Qoni€Q firanki i przy €Wwietle nocnej lampy ujrza€Q zwr€Rcone na siebie wielkie, spokojne oczy Fantyny. Powiedzia€Qa mu: €Y Panie doktorze, prawda, €Xe pozwol€V jej spa€S przy mnie nama€Qym €Q€R€Xeczku? Lekarz my€Wla€Q, €Xe bredzi. Fantyna doda€Qa: €Y Niech pan spojrzy, akurat b€Tdzie miejsce na €Q€R€Xeczko. Lekarz odprowadzi€Q na stron€T siostr€T Symplicj€T. kt€Rra #wyja€Wni€Qa mu. co si€T sta€Qo: panMadeleine na par€T dni gdzie€W wyjecha€Q i postanowiono nie wyprowadza€S z b€Q€Tdu chorej, kt€Rrej si€T zdaje, €Xe pan mer pojecha€Q do Montfermeil; kto wie zreszt€V, mo€Xe zgad€Qa. Lekarz przytakn€V€Q siostrze. $Zbli€Xy€Q si€T do €Q€R€Xka Fantyny. kt€Rra m€Rwi€Qa dalej: €YBo to, widzi pan, rano, kiedy si€T obudzi, powiem dzie€U dobry temu biednemu kotkowi,"a w nocy nie €Wpi€T, wi€Tc b€Td€T s€Qucha€S, jak ona €Wpi. Jej spokojny oddech dobrze mi zrobi. $€Y Prosz€T mi da€S r€Tk€T €Y rzek€Q doktor. !Wyci€Vgn€T€Qa rami€T i €Wmiej€Vc si€T zawo€Qa€Qa: €Y Ba, prawda! Pan nic nie wie! Ja ju€X zupe€Qnie wyzdrowia€Qam.Kozeta przyje€Xd€Xa jutro. Lekarz zdumia€Q si€T. W istocie !czu€Qa si€T lepiej . Oddech by€Q swobodniejszy. Puls mocniejszy. €Аwie€Xy przyp€Qyw €Xycia nagle poruszy€Q t€T biedn€V, wyczerpan€V istot€T. !€YPanie doktorze €Y rzek€Qa €Yczysiostra powiedzia€Qa panu, €Xe pan mer pojecha€Q po moje z€Qotko? Lekarz zaleci€Q spok€Rj, milczenie i unikanie wszelkich przykrych wzrusze€U. Przepisa€Q chinin€T i na wypadek gor€Vczkiw nocy nap€Rj ch€Qodz€Vcy. !Odchodz€Vc rzek€Q do siostry: €Y "Doprawdy, ma si€T lepiej. Je€Xeli szcz€T€Wliwym przypadkiem pan mer rzeczywi€Wcie przywiezie jutro dziecko €Ykto wie, bywaj€V przesilenia tak zdumiewaj€Vce. Zdarza€Qo si€T "nieraz, €Xe wielka rado€W€S nagle zatrzymywa€Qa choroby; wiem dobrze, €Xe ta choroba jest organiczna i bardzo rozwini€Tta, ale cz€Qowiek to taka tajemnica! Mo€Xe j€V jeszcze uratujemy. Przyby€Qy na miejsce podr€R€Xny przygotowuje sobie odjazd By€Qa ju€X €Rsma wieczorem, kiedy bryczka, kt€Rr€V zostawili€Wmy na drodze, wjecha€Qa w bram€T hotelu pocztowego w Arras. Cz€Qowiek,kt€Rremu towarzyszyli€Wmy dotychczas, wysiad€Q, z roztargnieniem odpowiada€Q na zapytania s€Qu€Xby w ober€Xy, !odes€Qa€Q przyprz€T€Xnego konia, sam zaprowadzi€Q do stajni bia€Qego konika: potem wszed€Q do sali bilardowej na dole, #usiad€Q i wspar€Q si€T €Qokciami o st€R€Q. Czterna€Wcie godzin trwa€Qa podr€R€X, kt€Rr€V !spodziewa€Q si€T odby€S w ci€Vgu sze€Wciu. Oddawa€Q sobie #sprawiedliwo€W€S, €Xe nie by€Qo to jego win€V: ale w g€Q€Tbi ducha #nie gniewa€Q si€T na op€R€Џnienie. Wesz€Qa w€Qa€Wcicielka hotelu. €Y Czy pan nocuje?? Czy poda€S wieczerz€T? Odmownie potrz€Vsn€V€Q g€Qow€V. €Y Stajenny powiada, €Xe ko€U pa€Uski jest bardzo zm€Tczony. Podr€R€Xny przerwa€Q milczenie: $€YCzy ko€U nie b€Tdzie m€Rg€Q i€W€S w drog€T jutro rano? €Y Ach. panie, najmniej dwa dnimusi odpoczywa€S. niarz. y, nie S!Qзoч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПтїПgХїПBЌpi c<­й Z cѓ<Ў3K cV=Џ~ц cЙ=Аd* c>Бp5 \> Zapyta€Q: €Y Tu jest poczta, prawda? €Y Tak. prosz€T pana. Gospodyni zaprowadzi€Qa go do biura; pokaza€Q paszport i zapyta€Q. czy nie mo€Xna by tej€Xe nocy powr€Rci€S do Montreuil-sur-mer powozem pocztowym: miejsce obok pocztyliona nie by€Qo jeszcze $zaj€Tte, zam€Rwi€Q je i zap€Qaci€Q. €YPanie €Yrzek€Q urz€Tdnik pocztowy €Yniech pan nie zapomni by€S tu przed pierwsz€V po p€R€Qnocy. Za€Qatwiwszy to wyszed€Q z hotelu i zacz€V€Q chodzi€S po mie€Wcie. Nie zna€Q Arras, na ulicach by€Qo ciemno, szed€Q wi€Tc na chybi€Q trafi€Q. Jakby umy€Wlnie nie pyta€Q przechodni€Rw o drog€T. Przeszed€Q przez rzeczk€T Crinchon i zab€Q€Vka€Q si€T w "labiryncie ma€Qych uliczek. Jaki€Wcz€Qowiek przechodzi€Q z latark€V. Po pewnym wahaniu zdecydowa€Q si€T zapyta€S go. spojrzawszy wprz€Rd doko€Qa, jakby si€T obawia€Q. €Xeby kto nie us€Qysza€Q, co m€Rwi. €Y Panie €Y powiedzia€Q €Y przepraszam, gdzie jest gmachs€Vdu? €YPan nietutejszy? €Y odpowiedzia€Q przechodzie€U, m€T€Xczyzna ju€X podesz€Qego wieku. Chod€Џ pan ze mn€V. #W€Qa€Wnie id€T w stron€T s€Vdu, to jest w stron€T pa€Qacu prefektury. Teraz naprawiaj€V gmach s€Vdowy i trybuna€Qy odbywaj€V posiedzenia w prefekturze. €Y Czy to tam jest s€Vd przysi€Tg€Qych?? €Y Naturalnie. Widzi pan, dzisiejsza prefektura by€Qa przed rewolucj€V pa€Qacem biskupim. Pan de Conzie, kt€Rryby€Q biskupem w 1782 roku, kaza€Q tam zbudowa€S wielk€V sal€T. W tej w€Qa€Wnie sali odbywaj€V si€T posiedzenia s€Vdu. Poszli: po chwili obywatel miasta Arras odezwa€Q si€T znowu: €YJe€Xeli chce pan widzie€S proces, to troch€T za p€R€Џno. Posiedzenia ko€Ucz€V si€T zwykle o sz€Rstej. Tymczasem weszli na wielki plac i przewodnik pokaza€Q mu na fasadzie obszernego ciemnego gmachu cztery ogromne o€Wwietlone okna. Dalib€Rg, panie, przychodzi pan na czas, ma pan szcz€T€Wcie. Te cztery okna to s€Vd $przysi€Tg€Qych. €Аwieci si€T. Wi€Tc sprawa nie sko€Uczona. Wida€S !przeci€Vgn€T€Qo si€T i odbywaj€V posiedzenie wieczorne. Pana ta sprawa obchodzi? Czy to proces kryminalny? Czy jest pan €Wwiadkiem? Odpowiedzia€Q: €Y Nie sprowadza mnie €Xadna sprawa, chcia€Qem tylko rozm€Rwi€S si€T z jednym adwokatem. €Y To co innego €Y rzek€Q nieznajomy. €Y Widzi pan drzwi? Tam, gdzie stoi szyldwach? Tamt€Tdy i na g€Rr€T po schodach. Post€Vpi€Q wed€Qug wskaz€Rwek spotkanego na ulicy cz€Qowieka"i w kilka minut p€R€Џniej znalaz€Q$si€T w wielkiej sali pe€Qnej ludzi; tu i tam grupki obst€Tpowa€Qy adwokat€Rw w togach, szepcz€Vc po cichu. Jak€Xe €Wciska si€T serce na widok tych ludzi, czarno ubranych, naradzaj€Vcych si€T cichym szeptem na progu sal, w kt€Rrych wymierzana jest "sprawiedliwo€W€S. Mi€Qosierdzie i lito€W€S rzadko bywaj€V wynikiem!tych narad. Najcz€T€Wciej z g€Rrywydany zostaje wyrok pot€Tpienia. W oczach przelotnego, zamy€Wlonego obserwatora gromadki te wydaj€V si€T niby pos€Tpne ule, w kt€Rrych szemrz€Vce duchy wsp€Rlnie buduj€V najprzer€R€Xniejsze mroczne konstrukcje. Ta sala, obszerna i jedn€V tylkolamp€V o€Wwietlona, by€Qa dawniej przedpokojem biskupim, a dzi€W sta€Qa si€T poczekalni€V. Wielkie drzwi dwuskrzyd€Qowe, w tej chwili zamkni€Tte, prowadzi€Qy do sali,w kt€Rrej zasiada€Q s€Vd przysi€Tg€Qych. By€Qo tu tak ciemno, €Xe odwa€Xy€Q si€T zaczepi€S pierwszego z brzegu adwokata. !€Y Panie €Y zapyta€Q €Y jak stoi sprawa?? €Y Ju€X sko€Uczona €Y rzek€Q adwokat. €Y Sko€Uczona!! S€Qowo to powt€Rrzone zosta€Qo takim tonem, €Xe adwokat odwr€Rci€Q si€T. !€Y Przepraszam pana €Y rzek€Q €Y mo€Xe pan krewny?? €Y Nie. Nie znam tu nikogo. Skazano? €Y Oczywi€Wcie. Nie mog€Qo by€S inaczej. €Y Na ci€T€Xkie roboty?? ... €Y Na do€Xywocie. Zapyta€Q raz jeszcze, s€Qabym, ledwie dos€Qyszalnym g€Qosem: !€Y Wi€Tc stwierdzono to€Xsamo€W€Sosoby?? €YJak€V to€Xsamo€W€S? €Yodpowiedzia€Q adwokat. €Y Nie trzeba by€Qo sprawdza€S to€Xsamo€Wci. Sprawa prosta: ta kobieta zabi€Qa swoje dziecko, dzieciob€Rjstwo zosta€Qo dowiedzione; s€Vd przysi€Tg€Qych nie dopatrzy€Q si€T premedytacjii skaza€Q j€V na do€Xywocie. €Y A wi€Tc to kobieta?? €Y zapyta€Q. €Y Rozumie si€T, €Xe kobieta. Nazwiskiem Limosin. A o kogo panu chodzi? €Y O nikogo, ale kiedy sprawa sko€Uczona, dlaczego€X w sali jeszcze si€T €Wwieci? €Y Bo przed dwiema godzinami rozpocz€Tto inn€V spraw€T. €Y Jak€V inn€V spraw€T?? €YO, i ta bardzo prosta. Jaki€W hukaj, recydywista, galernik, !kt€Rry pope€Qni€Q kradzie€X. Nie pami€Ttam nazwiska. Z min€V bandyty. Za sam€V g€Tb€T ju€X bym go pos€Qa€Q na galery. €Y Panie €Y zapyta€Q €Y czy nie mo€Xna by wej€W€S na sal€T?? "€YW€Vtpi€T. T€Qok niezmierny. Ale posiedzenie jest zawieszone. Niekt€Rrzy powychodzili. Kiedy rozpocznie si€T znowu, mo€Xe pan spr€Rbowa€S. €Y Kt€Rr€Tdy si€T wchodzi?? €Y Tymi du€Xymi drzwiami. Adwokat odszed€Q. W kilku chwilach dozna€Q prawie jednocze€Wnie, prawie razem, wszystkich mo€Xliwych wzrusze€U. Oboj€Ttne s€Qowa adwokata przeszywa€Qy go to jak ogniste ostrza, to jak ig€Qylodu. Dowiedziawszy si€T, €Xe sprawa nie jest jeszcze sko€Uczona, odetchn€V€Q; nie umia€Qby jednak powiedzie€S, czy czu€Q zadowolenie, czy b€Rl.Zbli€Xy€Q si€T do kilku grup i nas€Quchiwa€Q, co m€Rwiono. Uzbiera€Qo si€T wiele spraw i przewodnicz€Vcy wyznaczy€Q naten dzie€U dwa procesy proste ikr€Rtkie. Rozpocz€Tto od dzieciob€Rjstwa, teraz przysz€Qakolej na galernika, niepoprawnego recydywist€T, !kt€Rry wraca€Q za kratki. Niby to!skrad€Q jab€Qka, ale mu tego nie dowiedziono; za to dowiedziono, €Xe by€Q ju€X na galerach w Tulonie. To pogarsza€Qo jego spraw€T. Zreszt€V sko€Uczy€Qy si€T ju€X badania oskar€Xonego i zeznania €Wwiadk€Rw, ale pozostawa€Qa jeszcze obrona adwokata i wnioski prokuratora; nie sko€Uczy si€T to przed p€R€Qnoc€V. Prawdopodobnie cz€Qowiek ten b€Tdzie skazany; prokurator jest bardzo zdolny €Y i nie chybia swoich oskar€Xonych; tocz€Qowiek m€Qody, utalentowany, pisze nawet wiersze. Przy drzwiach sta€Q wo€Џny, pilnuj€Vc wej€Wcia do sali rozpraw. Zapyta€Q go: €Y Przepraszam, czy pr€Tdko drzwi si€T otworz€V? €Y Nie otworz€V si€T wcale €Y odpar€Q wo€Џny. €Y Jak to?? Nie otworz€V si€T z rozpocz€Tciem posiedzenia? Przecie€X jest teraz przerwa. #€Y Sesja ju€X si€T rozpocz€T€Qa po przerwie, ale drzwi nie otworz€V si€T. €Y Dlaczego?? €Y Bo sala jest przepe€Qniona. €Y Co?? Ani jednego wolnego miejsca? €Y Ani jednego. Drzwi s€V !zamkni€Tte; nikt ju€X wi€Tcej nie wejdzie. Po chwili milczenia wo€Џny doda€Q: €YS€V wprawdzie dwa czy trzy miejsca za panem przewodnicz€Vcym, ale pan przewodnicz€Vcy wpuszcza tam!tylko urz€Tdnik€Rw. To rzek€Qszy wo€Џny odwr€Rci€Q si€T do niego ty€Qem. Odszed€Q ze spuszczon€Vg€Qow€V, min€V€Q przedpok€Rj i powoli zst€Tpowa€Q ze schod€Rw, jakby wahaj€Vc si€T przy ka€Xdym kroku. Prawdopodobnieodbywa€Q narad€T z sob€V samym.Nie sko€Uczy€Qa si€T jeszcze gwa€Qtowna walka, kt€Rra trwa€Qa w nim od wczoraj; co !chwila przechodzi€Q jak€V€W now€Vpr€Rb€T. Zszed€Q na sam d€R€Q "schod€Rw, opar€Q si€T o por€Tcz i !skrzy€Xowa€Q r€Tce na piersiach. Nagle rozpi€V€Q surdut, wyj€V€Q pugilares, wydar€Q kartk€T, doby€Q o€Q€Rwka i przy €Wwietle latarni ulicznej napisa€Q te s€Qowa: Pan Madeleine, mer miasta Montreuil-sur-mer, potem wielkimi krokami "przebieg€Q schody, przedar€Q si€T przez t€Qum, podszed€Q wprost do wo€Џnego i odda€Q mu kartk€T,m€Rwi€Vc rozkazuj€Vcym tonem: €Y Prosz€T to odda€S panu przewodnicz€Vcemu. Wo€Џny wzi€V€Q papier, rzuci€Q na€U okiem i spe€Qni€Q rozkaz. Wej€Wcie dla os€Rb uprzywilejowanych Mer miasta Montreuil-sur-mer, nie domy€Wlaj€Vc si€T nawet tego, zdoby€Q sobie swego rodzaju s€Qaw€T. Od lat siedmiu rozg€Qos jego cn€Rt nape€Qnia€Q ca€Q€V okolic€T dolnego Boulonnais, przekroczy€Q granice szczup€Qego okr€Tgu i "przenikn€V€Q do kilku s€Vsiednich departament€Rw. Opr€Rcz us€Qug oddanych g€Q€Rwnemu miastu przez rozwini€Tcie przemys€Qu czarnych szkie€Qek, nie by€Qo ani jednej w€Wr€Rd stu czterdziestu gmin okr€Tgu Montreuil-sur-mer, kt€Rra by mu czego€W nie zawdzi€Tcza€Qa. W potrzebie umia€Q nawet dopom€Rc przemys€Qowi i nnych okr€Tg€Rw. Tak to w pewnej chwili popar€Q swym kredytem i funduszami fabryk€T tiul€Rw bulo€Uskich, mechaniczn€V prz€Tdzalni€T lnu w Frevent i wodn€V manufaktur€T p€Q€Rcien w Bourbers-sur-Canche. Wsz€Tdzie z czci€V wymawiano nazwisko pana Madeleine. Arrasi Douai zazdro€Wci€Qy mera szcz€T€Wliwemu miasteczku Montreuil-sur-mer. Radca s€Vdu kr€Rlewskiego w Douai, kt€Rry przewodniczy€Q temu posiedzeniu s€Vdu przysi€Tg€Qych w Arras, zna€Q, jak wszyscy, to nazwisko otoczone g€Q€Tbokim i tak powszechnym szacunkiem. Kiedy wo€Џny po cichu otworzywszy drzwi, €Q€Vcz€Vce !pok€Rj narad z sal€V posiedze€U, pochyli€Q si€T nad krzes€Qem przewodnicz€Vcego i poda€Q mu papier z nazwiskiem pana Madeleine, dodaj€Vc, €Xe ten pan €Xyczy sobie asystowa€S naposiedzeniu, przewodnicz€Vcy poruszy€Q si€T skwapliwie, "porwa€Q za pi€Rro, napisa€Q kilka s€Q€Rw u spodu i poda€Q papier wo€Џnemu m€Rwi€Vc: €Y Prosi€S! Nieszcz€T€Wliwy cz€Qowiek, kt€Rrego histori€T opowiadamy, pozostawa€Q przy drzwiach sali,w tym samym miejscu i w tej samej postawie, co i przed chwil€V, kiedy wo€Џny odszed€Q z kartk€V. "Pogr€V€Xony w my€Wlach, us€Qysza€Q czyj€W g€Qos: €Y Czy by€Qby pan "€Qaskaw p€Rj€W€S za mn€V? By€Q to ten sam wo€Џny, kt€Rry tak niedawno odwr€Rci€Q si€T do !niego plecami, a teraz k€Qania€Q si€T do ziemi. Wo€Џny jednocze€Wnie odda€Q mu #papier. Roz€Qo€Xy€Q kartk€T, a €Xe lampa by€Qa blisko, m€Rg€Q przeczyta€S: Przewodnicz€Vcy s€Vdu przysi€Tg€Qych przesy€Qa swoje uszanowanie panu Madeleine. !Zmi€V€Q papier w r€Tku, jakby te $kilka s€Q€Rw mia€Qo dla niego jaki€Wsmak dziwny a gorzki. Poszed€Q za wo€Џnym. !W kilka minut p€R€Џniej by€Q sam w gabinecie o €Wcianach wy€Qo€Xonych marmurem, umeblowanym w spos€Rb powa€Xny i surowy i o€Wwietlony dwiema €Wwiecami, stoj€Vcymi na stole przykrytym zielonym suknem. W uszach brzmia€Qy mujeszcze ostatnie s€Qowa wo€Џnego, kt€Rry odszed€Q przed chwil€V: €ЌJest pan w izbie narad; niech pan obr€Rci "mosi€T€Xn€V ga€Qk€T u tych drzwi, a znajdzie si€T pan w sali posiedze€U, za krzes€Qem pana przewodnicz€Vcego €­. Te s€Qowa €Q€Vczy€Qy si€T w jego my€Wli z mglistym wspomnieniem w€Vskich korytarzy i schod€Rw, kt€Rrymi przechodzi€Q przed chwil€V. Wo€Џny zostawi€Q go samego. Nadesz€Qa chwila ostateczna. !Chcia€Q zebra€S my€Wli, lecz nie "m€Rg€Q. Wszystkie nici my€Wli rw€Vsi€T w m€Rzgu wtedy przede wszystkim, kiedy cz€Qowiek najbardziej potrzebuje zwi€Vzania ich z bolesn€V "rzeczywisto€Wci€V €Xycia. Znalaz€Qsi€T tam w€Qa€Wnie, gdzie s€Tdziowie naradzaj€V si€T i skazuj€V. Z bezmy€Wlnym spokojem patrzy€Q na t€T izb€T cich€V i straszn€V, gdzie zdruzgotano tyle istnie€U, gdzie za chwil€T b€Tdzie rozbrzmiewa€S jego nazwisko, a do kt€Rrej wprowadzi€Q go w€Qa€Wnie jego los. Patrzy€Q na €Wciany, a potem spojrza€Q na !siebie dziwi€Vc si€T, €Xe to ten pok€Rj w€Qa€Wnie, €Xe to on sam tu jest we w€Qasnej osobie. Nie jad€Q od dwudziestu czterech godzin, um€Tczy€Qa go droga w trz€Ts€Vcym w€Rzku, ale!nie czu€Q tego; zdawa€Qo mu si€T,€Xe w og€Rle nic nie czuje. "W€Wr€Rd tego zamy€Wlenia obr€Rci€Qsi€T i wzrok jego pad€Q na mosi€T€Xn€V ga€Qk€T drzwi oddzielaj€Vcych go od sali posiedze€U. Prawie €Xe zapomnia€Q o tych drzwiach. Spojrzenie, zrazu spokojne, zatrzyma€Qo si€T tam, na tej miedzianej ga€Qce, i zmienia€Qo si€T powoli, i nape€Qnia€Q je strach coraz bardziej ob€Q€Tdny.Krople potu €Wcieka€Qy mu z w€Qos€Rw na skronie. W pewnej chwili uczyni€Q ruch w€Qadczy i zbuntowany zarazem; ruch nie do opisania, kt€Rry wyrazi€S ma i kt€Rry tak €Wwietnie wyra€Xa: €ЌDo diabla, kt€R€X mnie w€Qa€Wciwie do tego zmusza? %€­€YP€R€Џniej odwr€Rci€Q si€T szybko, ujrza€Q przed sob€V drzwi, przez kt€Rre wszed€Q tutaj, podszed€Q !do nich, otworzy€Q je i wyszed€Q.By€Q ju€X za progiem tego pokoju; wyszed€Q na korytarz d€Qugi, w€Vski, przerywany schodkami i drzwiczkami, pe€Qen zakr€Tt€Rw, tu i €Rwdzie o€Wwietlony latarni€V, przypominaj€Vc€V lamp€T przy €Q€R€Xku chorego; na ten sam korytarz, kt€Rrym przyszed€Q. Odetchn€V€Q i przez chwil€T nas€Quchiwa€Q; €Xadnego szmeru, ani za nim, ani przed nim; zacz€V€Q ucieka€S, jakby go kto goni€Q. Kiedy min€V€Q ju€X kilka zakr€Tt€Rw, zatrzyma€Q si€T i znowu zacz€V€Q nas€Quchiwa€S. Ta!sama cisza i ciemno€W€S doko€Qa. Zabrak€Qo mu tchu, zachwia€Q si€T i opar€Q o €Wcian€T. Od zimnego muru pot zlodowacia€Q mu na czole; wyprostowa€Q si€T dr€X€Vc. Tak stoj€Vc, sam w ciemno€Wciach, dr€X€Vc z zimna, a mo€Xe i z innej przyczyny, my€Wla€Q. #My€Wla€Q ju€X przedtem ca€Q€V noc i ca€Qy dzie€U, a teraz s€Qysza€Q !tylko wewn€Vtrz g€Qos wo€Qaj€Vcy: Niestety! Tak min€V€Q kwadrans. Na koniecpochyli€Q g€Qow€T, westchn€V€Q &ci€T€Xko i bole€Wnie, opu€Wci€Q r€Tce i zawr€Rci€Q. Szed€Q powoli, zn€Tkany. Mo€Xna by pomy€Wle€S, €Xe kto€W go schwyci€Q !uciekaj€Vcego i prowadzi si€Q€V. Wszed€Q do izby narad. Pierwsz€V rzecz€V, kt€Rr€V !zobaczy€Q, by€Qa ga€Qka u drzwi. Ta ga€Qka, okr€Vg€Qa, g€Qadka, mosi€T€Xna, b€Qyszcza€Qa przed nim niby jaka€W gwiazda "straszliwa. Patrzy€Q na ni€V, jak owca patrzy€Qaby w oko tygrysa. Nie m€Rg€Q od niej oderwa€S wzroku. Co pewien czas robi€Q krok $naprz€Rd i zbli€Xa€Q si€T do drzwi. Gdyby s€Qucha€Q, us€Qysza€Qby jaki€W pomieszany szmer €Yha€Qasz sali s€Vsiedniej; ale nie s€Qucha€Q i nie s€Qysza€Q nic. Nagle, sam nie wiedz€Vc jak, znalaz€Q si€T przy drzwiach, konwulsyjnie chwyci€Q ga€Qk€T; drzwi si€T otworzy€Qy. By€Q w sali posiedze€U. Miejsce, gdzie si€T tworz€V przekonania Uczyni€Q krok naprz€Rd, machinalnie zamkn€V€Q drzwi i stan€V€Q patrz€Vc na to, co widzia€Q przed sob€V. By€Qa to sala obszerna, €Џle o€Wwietlona, to pe€Qna wrzawy, to ponurego milczenia, w kt€Rrej aparat procesu kryminalnego roztacza€Q si€T przed oczami t€Qumu z ca€Q€V sw€V powag€V, drobiazgow€V i pos€Tpn€V. W ko€Ucu sali, tam gdzie si€T !znajdowa€Q, siedzieli s€Tdziowie w wyszarza€Qych togach, roztargnieni, ogryzaj€Vc paznokcie lub drzemi€Vc; w przeciwleg€Qym ko€Ucu €Yobszarpana ci€Xba; adwokaci w przer€R€Xnych postawach, €Xo€Qnierze o obliczach uczciwych i bezwzgl€Tdnych; stare, poplamione boazerie, brudny sufit, sto€Qy pokryte po€X€R€Qk€Qym zielonym suknem, drzwi poczernione od €Wlad€Rw r€Vk; na gwo€Џdziach, wbitych w nitrowania, lampy jak w szynkowniach, wi€Tcej !wydaj€Vce dymu ni€X €Wwiat€Qa; nasto€Qach €Wwiece €Qojowe w mosi€T€Xnych lichtarzach; wsz€Tdzie ciemno, brzydko, smutnie. Wszystko to jednak przejmowa€Qo zgroz€V i poszanowaniem, bo czu€S tu by€Qo wielk€V rzecz ludzk€V zwan€V prawem i wielk€V rzecz !bosk€V zwan€V sprawiedliwo€Wci€V.!Nikt w tym t€Qumie nie zwr€Rci€Q na niego uwagi. Wszystkie spojrzenia utkwione by€Qy w jeden przedmiot, w €Qawk€T stoj€Vc€V przy €Wcianie, przysuni€Tt€V do ma€Qych drzwiczek, na lewo od przewodnicz€Vcego. Na tej €Qawce, na kt€Rr€V pada€Qo "€Wwiat€Qo kilku €Wwiec, siedzia€Q cz€Qowiek mi€Tdzy dwoma €Xandarmami. !By€Q to w€Qa€Wnie ten cz€Qowiek. Nie szuka€Q go, zobaczy€Q natychmiast. Oczy jego pad€Qy na niego od razu, jakby zawczasu wiedzia€Qy, gdzie maj€V znale€Џ€S t€T twarz. Zdawa€Qo mu si€T, €Xe ujrza€Q siebie samego, podstarza€Qego, niezupe€Qnie wprawdzie podobnego z twarzy, ale w tejsamej postawie, ze zje€Xonymi !w€Qosami, z dzik€V i niespokojn€V€Џrenic€V, w swej bluzie, takiego, jakim by€Q, kiedy wchodzi€Q do Digne, z wyrazem nienawi€Wci w twarzy, kryj€Vc wg€Q€Tbi duszy ohydny skarb strasznych my€Wli, kt€Rre przez !lat dziewi€Ttna€Wcie zbiera€Q na wi€Tziennym bruku. Dr€X€Vc rzek€Q do siebie: €Y O !Bo€Xe!! Czy€X zn€Rw b€Td€T taki? !Cz€Qowiek ten zdawa€Q si€T mie€S $lat oko€Qo sze€W€Sdziesi€Tciu; mia€Qw sobie co€W szorstkiego, g€Qupowatego i przera€Xonego. Na odg€Qos otwieraj€Vcych si€T !drzwi usuni€Tto si€T, by zrobi€S miejsce, przewodnicz€Vcy "odwr€Rci€Q g€Qow€T i domy€Wlaj€Vc si€T, €Xe wchodz€Vcym by€Q pan mer z Montreuil-sur-mer, sk€Qoni€Q mu si€T uprzejmie. Prokurator, kt€Rry widzia€Q pana Madeleine w Montreuil-sur-mer, dok€Vd nieraz powo€Qywa€Qy go !obowi€Vzki urz€Tdu, pozna€Q go i oч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПтїПgХїПBВpП cл>Г/ + c>?ДZL cЁ?ЕІ! c@ЖВ,9 cg@Зы7”DЪ@tak€Xe powita€Q. On ledwie to spostrzeg€Q. Jak urzeczony, patrzy€Q przed siebie. S€Tdziowie, pisarz, €Xandarmi, mn€Rstwo g€Q€Rw tak okrutnie ciekawych €Ywszystko to widzia€Q ju€X raz przed dwudziestu siedmiu laty. Znowu spotyka te rzeczy z€Qowrogie; stoj€V przed nim, ruchliwe, €Xywe; to prawdziwi €Xandarmi, prawdziwi s€Tdziowie, prawdziwy t€Qum prawdziwych ludzi z cia€Qa i #ko€Wci. Sta€Qo si€T; doko€Qa niego "ukaza€Qy si€T i od€Xy€Qy z ca€Q€V straszn€V rzeczywisto€Wci€V potworne widma przesz€Qo€Wci. Wszystko to czyha€Qo na niego. Zgroza go przej€T€Qa, zamkn€V€Q oczy i zawo€Qa€Q w najskrytszych g€Q€Tbiach swej duszy: Nigdy! Dziwnie tragiczn€V igraszk€V los€Rw, przywodz€Vc€V go do !szale€Ustwa. drugi on sta€Q przednim. Wszyscy nazywali s€Vdzonego Janem Valjean. Nies€Qychany mia€Q widok przed oczami: by€Q niby na przedstawieniu najokropniejszej sceny ze swego €Xycia, granej przez w€Qasne widmo. Wszystko jak dawniej: ten samaparat, ta sama nocna godzina, te same prawie twarze s€Tdzi€Rw, €Xo€Qnierzy i widz€Rw. Tylko nad g€Qow€V przewodnicz€Vcego wisia€Q krucyfiks, kt€Rrego nie by€Qo w trybuna€Qach w€Rwczas, kiedy zapada€Q wyrok na niego. Kiedy on by€Q s€Vdzony. B€Rg by€Q nieobecny. !Za nim sta€Qo krzes€Qo; pad€Q na !nie, przera€Xony my€Wl€V, €Xe go "mog€V dojrze€S. Usiad€Qszy ukry€Q twarz przed sal€V za stosem "akt le€X€Vcych na stole s€Tdzi€Rw."M€Rg€Q teraz widzie€S, nie b€Td€Vcwidzianym. Powoli oprzytomnia€Q. Wr€Rci€Qo mu poczucie rzeczywisto€Wci. O "tyle ju€X by€Q spokojniejszy, €Xe m€Rg€Q s€Qucha€S. !W€Wr€Rd s€Tdzi€Rw przysi€Tg€Qych by€Q pan Bamatabois. Szuka€Q !Javerta, ale go nie spostrzeg€Q. St€R€Q pisarza zas€Qania€Q !€Wwiadk€Rw. A przy tym, jak ju€X !powiedzieli€Wmy, sala by€Qa €Џle o€Wwietlona. Kiedy wszed€Q, adwokat oskar€Xonego ko€Uczy€Q obron€T. Sprawa trwa€Qa od trzech "godzin i publiczno€W€S s€Qucha€Qa jej z wyt€T€Xon€V uwag€V. Od trzech godzin na oczach ciekawego t€Qumu ugina€Q si€T pod brzemieniem strasznego prawdopodobie€Ustwa cz€Qowiek nieznajomy, jaki€W n€Tdznik, niezwykle g€Qupi albo g€Q€Tboko przebieg€Qy. By€Q w€Q€Rcz€Tg€V, kt€Rrego schwytano na polu, "nios€Vcego ga€Q€V€Џ z dojrza€Qymi jab€Qkami, z€Qaman€V w s€Vsiednim ogrodzie, zwanym sadem Pierrona. Co to za jeden? Zarz€Vdzono €Wledztwo, przes€Quchano €Wwiadk€Rw, wszyscy zeznali jednomy€Wlnie iprawda si€T wy€Wwietli€Qa. Oskar€Xenie brzmia€Qo: Trzymamy w r€Tku nie tylko "z€Qodzieja owoc€Rw, w€Q€Rcz€Tg€T, trzymamy nadto bandyt€T, recydywist€T, dawnego galernika, najniebezpieczniejszego zbrodniarza, z€Qoczy€Uc€T nazwiskiem Jan Valjean, kt€Rrego sprawiedliwo€W€S od dawna poszukuje, kt€Rry przed o€Wmiu laty, opu€Wciwszy galery tulo€Uskie, dopu€Wci€Q si€T na go€Wci€Ucu rozboju na osobie ma€Qego Sabaudczyka imieniem Gerwazek, zbrodni przewidzianej w artykule 383 kodeksu karnego, za kt€Rr€V odpowiada€S b€Tdzie p€R€Џniej, gdy to€Xsamo€W€S osoby s€Vdownie zostanie udowodniona. Teraz pope€Qni€Q now€V kradzie€X. Jest to wi€Tc recydywa. Ukarzcie go za nowe przest€Tpstwo, p€R€Џniej !si€T go os€Vdzi za dawniejsze. €YWobec takiego oskar€Xenia i wobec jednomy€Wlno€Wci €Wwiadk€Rw oskar€Xony nie tyle #si€T broni€Q, ile raczej okazywa€Q wielkie zdzi wienie. To czyni€Q ruchy przecz€Vce oskar€Xeniu, #to gapi€Q si€T na sufit. M€Rwi€Q z trudno€Wci€V, odpowiada€Q zak€Qopotany, ale ca€Qa jego posta€S od st€Rp do g€Q€Rw przeczy€Qa. By€Q niby idiot€V w por€Rwnaniu z umys€Qami, kt€Rre si€T dooko€Qa niego ustawi€Qy w szyku bojowym, i wydawa€Q si€T zupe€Qnie obcy w tym spo€Qecze€Ustwie, kt€Rre go pojma€Qo. A jednak chodzi€Qo o najgro€Џniejsz€V dla niego przysz€Qo€W€S, prawdopodobie€Ustwo co chwilazdawa€Qo si€T wi€Tksze, t€Qum ciekawych z wi€Tksz€V ni€X on obaw€V czeka€Q wyroku pe€Qnegokl€Tski zawieszonej nad jego g€Qow€V. Przewidywano nawet !kar€T €Wmierci zamiast galer, gdydowiedziona zostanie "to€Xsamo€W€S osoby i je€Wli sprawaGerwazka zako€Uczy si€T nowymwyrokiem skazuj€Vcym. Co to by€Q za cz€Qowiek? Co znaczy€Qa jego oboj€Ttno€W€S? By€Qa€X to chytro€W€S czy niedo€Q€Tstwo? Czy rozumia€Q a€X zbyt wiele, czy te€X zgo€Qa nic? Takie pytania zadawali sobie widzowie i jak si€T zdaje, takie!w€Vtpliwo€Wci r€R€Xni€Qy opini€T s€Tdzi€Rw przysi€Tg€Qych. W procesie tym by€Qo i to, co przera€Xa, i to, co zaciekawia; dramat by€Q nie tylko ponury, ale ponadto ciemny i zawik€Qany. Adwokat nie€Џle broni€Q owym stylem prowincjonalnym, od dawna b€Td€Vcym znamieniem wymowy s€Vdowej, kt€Rra niegdy€W w€Qa€Wciwa adwokatom zar€Rwno Pary€Xa Jak lada lichejmie€Wciny, dzi€W sta€Qa si€T wymow€V klasyczn€V i jest wy€Q€Vcznie u€Xywana przez m€Rwc€Rw urz€Tdowych, kt€Rrym przystoi krasom€Rwstwo powa€Xne i majestatyczne. W tym stylu m€V€X zowie si€T #ma€Q€Xonkiem, €Xona €Y ma€Q€Xonk€V,Pary€X €Yogniskiem sztuk i !cywilizacji, kr€Rl €Y monarch€V, biskup €Wwi€Ttym kap€Qanem, prokurator €Y wymownym t€Qumaczem m€Wciwej Sprawiedliwo€Wci, obrona €Y g€Qosami przed chwil€V s€Qyszanymi, wiek Ludwika XIV €Ywielkim stuleciem, teatr €Y€Wwi€Vtyni€V Melpomeny, rodzina panuj€Vca €Ydostojn€V krwi€V naszych kr€Rl€Rw, koncert€Yuroczysto€Wci€V muzyczn€V, genera€Q dowodz€Vcy za€Qog€V w departamencie znakomitym wojownikiem, kt€Rry itd. , alumni seminarium !€Ym€Qodocianymi lewitami, b€Q€Tdyprzypisywane dziennikom €Y fa€Qszem, kt€Rry przepoi€Q trucizn€V kolumny tych organ€Rw itd. itd. Ot€R€X adwokat rozpocz€V€Q mow€T od wy€Quszczenia sprawykradzie€Xy jab€Qek €Y co jest rzecz€V bardzo niedogodn€V przy tym pi€Tknym stylu; ale sam wielki Bossuet zmuszony by€Q raz podczas mowy pogrzebowej wspomnie€S o kurze i z pomp€V wybrn€V€Q z k€Qopotu. Adwokat utrzymywa€Q,"€Xe kradzie€X jab€Qek materialnie nie by€Qa dowiedziona. Nikt nie widzia€Q, €Xeby jego klient, kt€Rrego jako obro€Uca nie przestawa€Q nazywa€S Champmathieu, przeskoczy€Q "mur i z€Qama€Q ga€Q€V€Џ. Wprawdzieschwytano go z ga€Q€Tzi€V (adwokat ch€Ttniej nazywa€Q j€V $€Ќga€Q€Vzk€V €­)w r€Tku, ale zezna€Q przecie€X, €Xe j€V podni€Rs€Q z ziemi. Przeciwnego dowodu nie#by€Qo. Nie ulega€Qo w€Vtpliwo€Wci, €Xe ga€Q€V€Џ by€Qa od€Qamana z jab€Qoni i wyniesiona z ogrodu przez z€Qodzieja, kt€Rry "p€R€Џniej, przestraszony, rzuci€Q j€V na ziemi€T. Nic jednak nie dowodzi€Qo, €Xe tym z€Qodziejem by€Q Champmathieu. Pozostawa€Q jedyny zarzut; €Xe by€Q dawniej galernikiem. Adwokat nie !przeczy€Q, €Xe na nieszcz€T€Wcie rzecz zdawa€Qa si€T dowiedziona, oskar€Xony mieszka€Q w Faverolles, by€Q tamogrodnikiem, nazwisko Champmathieu mog€Qo pocz€Vtkowo brzmie€S Jan Mathieu, to prawda; wreszcie czterech €Wwiadk€Rw bez wahania zezna€Qo, €Xe €Rw Champmathieu by€Q galernikiem Janem Valjean; przeciw tym zeznaniom i €Wwiadectwom adwokat m€Rg€Q postawi€S tylko zaprzeczenie niestety interesowne; ale przypu€W€Smy nawet, €Xe by€Q galernikiem Janem Valjean €Y czy€X "dowodzi€Qo to, €Xe krad€Q jab€Qka?Prosty domys€Q, bez dowodu. Wprawdzie obro€Uca musia€Q !przyzna€S €Ќszczerze m€Rwi€Vc €­, €Xe oskar€Xony przyj€V€Q €Ќz€Qy system obrony €­. Uporczywie przeczy€Q wszystkiemu: i !kradzie€Xy, i swej przesz€Qo€Wci na galerach. Niew€Vtpliwie !lepiej by€Qoby przyzna€S si€T do ostatniego punktu; to by mu "zjedna€Qo pob€Qa€Xanie s€Tdzi€Rw; sam adwokat tak mu doradza€Q,ale oskar€Xony uporczywie sprzeciwia€Q si€T, s€Vdz€Vc zapewne, €Xe wszystko ocali nie przyznaj€Vc si€T do niczego.By€Q to b€Q€Vd. Ale czy€X nie nale€Xa€Qo uwzgl€Tdni€S ograniczenia jego umys€Qu? Cz€Qowiek ten najwidoczniej jest idiot€V. D€Qugoletnie nieszcz€T€Wcia na galerach, !d€Quga n€Tdza po wyj€Wciu z galer'og€Qupi€Qy go itd. ; €Џle si€T broni€Q,ale to nie jest dostateczn€V przyczyn€V, aby go skaza€S. Co do sprawy z Gerwazkiem, adwokat jej nie tyka€Q, gdy€X nie nale€Xa€Qa ona do procesu. Wzako€Uczeniu b€Qaga€Q prze€Wwietny s€Vd, aby zastosowa€Q do niego kar€T policyjn€V za opuszczenie miejsca wyznaczonego na mieszkanie zamiast strasznej kary spadaj€Vcej na galernika recydywist€T. Prokurator odpowiedzia€Q na obron€T. Jak zwykle prokuratorowie, by€Q gwa€Qtowny i kwiecisty. Powinszowa€Q obro€Ucy jego #€Ќlojalno€Wci €­i zr€Tcznie z niej skorzysta€Q. Wszystkich ust€Tpstw adwokata u€Xy€Q jako broni przeciw oskar€Xonemu. Adwokat zdawa€Q si€T sk€Qania€S do przypuszczenia, €Xe oskar€Xony m€Rg€Q by€S Janem Valjean. Prokurator uzna€Q to !za fakt. Cz€Qowiek ten by€Q wi€TcJanem Valjean. To ju€X nie ulega€Qo zaprzeczeniu. Tu, u€Xywaj€Vc zr€Tcznego zwrotu retorycznego, od szczeg€R€Qu przechodz€Vc do og€R€Qu, od pojedynczego faktu do €Џr€Rde€Q wyst€Tpk€Rw, prokurator piorunowa€Q przeciw niemoralno€Wci szko€Qy romantycznej, powstaj€Vcej pod€Rwczas pod nazw€V €Ќszko€Qy#szata€Uskiej €­, jak j€V ochrzci€Qykrytyki €ЌGazety Codziennej €­i€ЌOriflammy €­, i nie bez wielkiego prawdopodobie€Ustwaprzypisa€Q wp€Qywowi tej nowej literatury szkaradny wyst€Tpek Champmathieu, a raczej Jana Valjean. Wyczerpawszy te uwagi, przeszed€Q do samego Jana Valjean. Kto to by€Q Jan Valjean? Tu jego opis: potw€Rr, "kt€Rrego wyzion€T€Qy piek€Qa itd. S€Quchacze i s€Tdziowie !€Ќzadr€Xeli €­. Dokonawszy opisu prokurator m€Rwi€Q dalej, u€Xywaj€Vc krasom€Rwczego zwrotu, kt€Rry nazajutrz mia€Q w najwy€Xszym stopniu obudzi€Sentuzjazm €ЌDziennika Prefektury €­. I taki to $cz€Qowiek itd. , itd. , w€Q€Rcz€Tga, €Xebrak bez €Wrodk€Rw do €Xycia %itd. , itd. , przesz€Qo€Wci€V ca€Q€V wdro€Xony do wyst€Tpk€Rw, kt€Rrego nie poprawi€Q pobyt na galerach, jak tego dowodzi zbrodnia pope€Qniona na Gerwazku itd. , taki to cz€Qowiek, uj€Tty na publicznej drodze na gor€Vcym uczynku kradzie€Xy, o kilka krok€Rw od muru. kt€Rry przeskoczy€Q ze skradzionym przedmiotem w r€Tku, zaprzecza kradzie€Xy. zaprzecza wszystkiemu, wypiera si€T wszystkiego a€X doswego nazwiska, a€X do to€Xsamo€Wci osoby! Opr€Rcz tysi€Vca innych dowod€Rw, kt€Rrych tu nie przytaczamy, poznaj€V go czterej €Wwiadkowie: Javert, nieskazitelny inspektor policji Javert. i trzej dawni towarzysze sromoty, galernicy:Brevet. Chenildieu i Cochepaille. C€R€X przeciwstawiaon tej piorunuj€Vcej jednomy€Wlno€Wci? Zaprzeczenie. C€R€X za zatwardzia€Qo€W€S! Panowie przysi€Tgli, wymierzcie#sprawiedliwo€W€S itd. , itd. €YGdy tak prawi€Q prokurator, oskar€Xony s€Qucha€Q, otworzywszy usta ze zdziwieniem, w kt€Rrym by€Qo r€Rwnie€X nieco podziwu. Najwidoczniej zdumiewa€Qo go, €Xe mo€Xna m€Rwi€S w taki spos€Rb. Czasami w €Ќnajenergiczniejszych €­ momentach oskar€Xycielskiego przem€Rwienia €Y kiedy niepohamowana wymowa wzbiera€Qa potokiem ha€Ubi€Vcych przymiotnik€Rw i jak nawa€Qnica zalewa€Qa oskar€Xonego porusza€Q powoli g€Qow€V, w prote€Wcie smutnym i niemym, poza kt€Rry nie posun€V€Q si€T od pocz€Vtku rozprawy. Bli€Xej stoj€Vcy !widzowie s€Qyszeli kilkakrotnie, jak m€Rwi€Q p€R€Qg€Qosem: €YWszystko dlatego, €Xe nie zapyta€Qem si€T pana Baloup! €Y Prokurator zwr€Rci€Q uwag€T s€Tdzi€Rw przysi€Tg€Qych na t€T bezmy€Wln€V postaw€T, widoczniewyrachowan€V, kt€Rra €Wwiadczy€Qa nie o g€Qupocie, lecz o przebieg€Qo€Wci, podst€Tpie, chytro€Wci i wprawiew oszukiwaniu s€Vd€Rw i kt€Rra w jasnym €Wwietle ukazywa€Qa #€Ќg€Q€Tbok€V przewrotno€W€S €­ tegocz€Qowieka. Zako€Uczy€Q zastrze€Xeniem w sprawie Gerwazka i €X€Vdaniem surowego wyroku. Na razie, jak wiemy, chodzi€Qo tylko o skazanie na do€Xywotnie ci€T€Xkie roboty. #Podni€Rs€Q si€T obro€Uca, zacz€V€Q od kilku grzeczno€Wci dla pana prokuratora, chwali€Q jego €Ќwspania€Qe krasom€Rwstwo €­i odpowiedzia€Q, jak m€Rg€Q, ale argumentowa€Q coraz s€Qabiej; czu€Q, €Xe nie ma na czym oprze€S obrony. System zaprzecze€U #Zbli€Xa€Qa si€T chwila zamkni€Tcia obrad. Przewodnicz€Vcy kaza€Q oskar€Xonemu powsta€S i wed€Qugzwyczaju zapyta€Q: €Y Czy oskar€Xony ma co€W do powiedzenia na swoj€V obron€T?? Ten, stoj€Vc, mi€V€Q w r€Tkach bardzo zniszczon€V czapk€T i zdawa€Q si€T nie s€Qysze€S. Przewodnicz€Vcy powt€Rrzy€Q pytanie. Tym razem us€Qysza€Q. Zdawa€Qo $si€T, €Xe zrozumia€Q. Zrobi€Q ruch. jakby si€T budzi€Q ze snu, powi€Rd€Q doko€Qa oczami, spojrza€Q na publiczno€W€S. na €Xandarm€Rw, na swego adwokata, na s€Tdzi€Rw, na prezesa. wspar€Q sw€V ogromn€V "pi€T€W€S na kraw€Tdzi kratki przed#€Qaw€V. rozejrza€Q si€T raz jeszczei nagle, utkwiwszy wzrok w prokuratorze, zacz€V€Q m€Rwi€S. By€Q to jakby wybuch wulkanu. Zdawa€Qo si€T. €Xe wyrazy gwa€Qtowne, niezgodne i bez€Qadne t€Qoczy€Qy mu si€T w gardle, jakby chcia€Qy si€T wydosta€S wszystkie r€Rwnocze€Wnie. M€Rwi€Q. €YMam do powiedzenia to. By€Qem stelmachem w Pary€Xu, u pana Baloup. Ci€T€Xki to zarobekrzemios€Qo stelmacha: pracujesz ca€Qy dzie€U pod go€Qym niebem, u lepszego majstra pod szop€V,nigdy w zamkni€Ttych warsztatach, bo to, prosz€T pan€Rw, potrzeba du€Xo miejsca.W zimie cz€Qowiek tak marznie,€Xe musi bi€S r€Tkami na rozgrzewk€T, ale majstrowie i na to nie pozwalaj€V m€Rwi€Vc, #€Xe traci si€T czas. Ci€T€Xka rzecz"obrabia€S €Xelazo, kiedy l€Rd stoiw szparach bruku. Cz€Qek pr€Tdko si€T zu€Xywa. Cho€S m€Qody, starzeje si€T od tej pracy. Kiedy ma czterdzie€Wci lat, ju€X jest do niczego. A ja mia€Qem pi€T€Sdziesi€Vt trzy i jeszcze pracowa€Qem. A potem, z€Qy to nar€Rd, robotnicy! Jak ju€X cz€Qowiek niem€Qody, wy€Wmiewaj€V go, nazywaj€V starym jo€Qopem, starym os€Qem! Zarabia€Qem ledwie trzydzie€Wci su dziennie; majstrowie, korzystaj€Vc z mojego wieku, !p€Qacili mi jak najmniej. Pr€Rcz tego mia€Qem c€Rrk€T, kt€Rra "pra€Qa bielizn€T w rzeczce. I ona troch€T zarabia€Qa; jako€W si€T "€Xy€Qo we dwoje. I jej te€X by€Qo #ci€T€Xko! Ca€Qy dzie€U na k€Qadce, na deszczu, na €Wniegu, wiatr smaga po twarzy; mr€Rz €Y nie "mr€Rz, trzeba pra€S; wi ele ludzi ma ma€Qo bielizny i czeka na ni€V, je€Wli nie wypierzesz na czas, stracisz klient€Rw. Deski €Џle spojone, woda cieknie, zalewa sp€Rdnic€T, cz€Qowiek przemaka do nitki. Pracowa€Qa te€X w pralni €ЌCzerwonych Dzieci €­, gdzie woda p€Qynie z kranu. Nie trzeba sta€S na k€Qadce. Pierze si€T pod kranem,a p€Qucze w balii. Pralnia zamkni€Tta, wi€Tc nie tak zimno.Ale para od gor€Vcej wody wy€Xera oczy. Wraca€Qa o "si€Rdmej wiecz€Rr i zaraz k€Qad€Qasi€T spa€S, taka by€Qa zmordowana. M€V€X j€V bi€Q. $Umar€Qa. Nie byli€Wmy szcz€T€Wliwi. By€Qa z niej dobra dziewczyna, nie wiedzia€Qa, co zabawa, spokojna jak trusia. Pami€Ttam raz, w t€Qusty czwartek, po€Qo€Xy€Qa si€T spa€S o €Rsmej wiecz€Rr. Oto ca€Qa prawda. Zapytajcie, kogo chcecie. W€Qa€Wnie! Zapytajcie jaki ja g€Qupi! Bo kogo wy si€T zapytacie? Pary€X jest jak morze. Kt€R€X by tam zna€Q ojca Champmathieu? Ale m€Rwi€Qem przecie o panu Baloup. Zapytajcie pana Baloup. A teraz, ju€X nie wiem, czego chcecie ode mnie. Oskar€Xony zamilk€Q i wci€V€X sta€Q. Powiedzia€Q to wszystko dono€Wnie, pr€Tdko, g€Qosem ostrym, ochryp€Qym, surowym, "z jak€V€W szczero€Wci€V gniewn€V idzik€V. Raz przerwa€Q, by !uk€Qoni€S si€T komu€W w t€Qumie. Niby z czkawk€V, wyrywa€Qy musi€T s€Qowa, kt€Rrym towarzyszy€Qy gesty drwala r€Vbi€Vcego kolce. Gdy #sko€Uczy€Q, publiczno€W€S €Wmia€Qa si€T do rozpuku. Kiedy na ni€V spojrza€Q i spostrzeg€Q ten og€Rlny €Wmiech, nic nie zrozumia€Q i sam si€T zacz€V€Q €Wmia€S. Przewodnicz€Vcy, cz€Qowiek rozwa€Xny i sprawiedliwy, zabra€Q g€Qos. Przypomnia€Q €Ќpanom s€Tdziom przysi€Tg€Qym €­, €Xe majster Baloup, stelmach, u kt€Rrego oskar€Xony pracowa€Q, jak powiada, by€Q na pr€R€Xno wzywany na €Wwiadka. Zbankrutowa€Q i nie mo€Xna go by€Qo odnale€Џ€S. Potem, zwracaj€Vc si€T do oskar€Xonego, wezwa€Q go, aby uwa€Xnie s€Qucha€Q, co mu powie, i doda€Q: €Y Powiniene€W si€T dobrze zastanowi€S nad twoim po€Qo€Xeniem. Ci€V€X€V na tobie powa€Xne podejrzenia i mog€V mie€S najzgubniejsze nast€Tpstwa. Oskar€Xony, we w€Qasnym interesie twoim wzywam ci€T po raz ostatni, wyt€Qumacz si€T jasno z tych dw€Rch rzeczy: naprz€Rd €Yczy prze€Qazi€Qe€W, czy te€X nie prze€Qazi€Qe€W przez mur ogrodu $Pierrona, czy z€Qama€Qe€W ga€Q€V€Џ i#ukrad€Qe€W jab€Qka, to jest, czy€W #pope€Qni€Q kradzie€X po€Q€Vczon€V zw€Qamaniem. Po wt€Rre, tak czy nie, jeste€W zwolnionym galernikiem Janem Valjean? "Oskar€Xony potrz€Vsn€V€Q g€Qow€V, u, pozna€Q go i oч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПтїПgХїПBИpn cAЙо ў cqAКмє cдAЛа!п c7BМЏ,І cšBНU7+H§Bjak cz€Qowiek, kt€Rry dobrze zrozumia€Q i wie, co ma odpowiedzie€S. Otworzy€Q usta, $obr€Rci€Q si€T do prezesa i rzek€Q: €Y Naprz€Rd... Potem spojrza€Q na sw€V czapk€T, na sufit i zamilk€Q. €Y Oskar€Xony €Yodezwa€Q si€T surowym tonem prokurator €Y uwa€Xaj, co czynisz. Nie odpowiadasz na zapytanie. Pomieszanie twoje pot€Tpia ci€T.Widoczne jest, €Xe nie nazywasz si€T Champmathieu, €Xe jeste€W galernikiem Janem Valjean, ukrywa€Qe€W si€T od pocz€Vtku pod nazwiskiem Mathieu, po matce; by€Qe€W w Owernii, urodzi€Qe€W si€T w Faverolles, gdzie by€Qe€W ogrodnikiem. Niew€Vtpliwie ukrad€Qe€W jab€Qka w ogrodzie Pierrona, przeskoczywszy mur.Panowie przysi€Tgli os€Vdz€V. Oskar€Xony usiad€Q, ale gdy prokurator sko€Uczy€Q, zerwa€Q si€T z miejsca i zawo€Qa€Q: €Y Jest pan bardzo z€Qy, panie! To chcia€Qem powiedzie€S. Ale mi nie przysz€Qo na my€Wl od razu. Nic nie ukrad€Qem. Tacy ludzie jak ja nie co dzie€U jedz€V. "Szed€Qem z Ailly, w€Qa€Wnie by€Qo po ulewie, bagna wyla€Qy, ca€Qe pole by€Qo €X€R€Qte od piasku, ledwie €Xe czasem jakie€W !€Џd€Џb€Qo trawki stercza€Qo przy drodze, znalaz€Qem na ziemi !ga€Q€V€Џ od€Qaman€V z jab€Qkami, !podnios€Qem j€V nie wiedz€Vc, €Xemnie za to spotka nieszcz€T€Wcie. Od trzech miesi€Tcy w€Q€Rcz€V mnie po "wi€Tzieniach i s€Vdach. Dalib€Rg, nie wiem, co gada€S; €Wwiadcz€V przeciw mnie, m€Rwi€V: €ЌOdpowiadaj €­. €Ћandarm, poczciwe cz€Qeczysko, tr€Vca mnie €Qokciem i szepcze: €ЌM€Rw€Xe! €­€Y Nie umiem si€T t€Qumaczy€S, nie jestem pi€Wmienny, nie uczy€Qem si€T, jestem biedny cz€Qowiek. Z€Qe bardzo, €Xe tego panowie nie widz€V. Nie krad€Qem, "podnios€Qem z ziemi, co le€Xa€Qo. M€Rwicie Jan Valjean. Jan Mathieu! Nie znam tych ludzi. To pewnie ch€Qopi. Ja pracowa€Qem u pana Baloup, na bulwarze H€Ўpital. Nazywam si€T Champmathieu. Bardzo€Wcie przenikliwi, odgaduj€Vc, gdzie si€T urodzi€Qem, bo ja tego nie wiem. Nie ka€Xdy ma dom do rodzenia si€T. To by€Qoby zbyt !wygodne. Zdaje mi si€T, €Xe m€Rj !ojciec i moja matka tu€Qali si€T po drogach: wi€Tcej nie wiem. Kiedy by€Qem dzieckiem, nazywano mnie €ЌMa€Qy €­, teraz#wo€Qaj€V na mnie €ЌStary €­. To s€Vmoje chrzestne imiona. Wybierajcie, kt€Rre si€T wam podoba. By€Qem w Owernii, by€Qem i w Faverolles. Jak to, czy nie mo€Xna by€S w Owernii lub w Faverolles i nie by€S na galerach? Powiadam wam. €Xe nie krad€Qem i €Xe jestem ojciecChampmathieu. By€Qem u pana Baloup. u niego mieszka€Qem. Nudzicie mnie ju€X tymi bzdurstwami! Nie rozumiem, dlaczego tak si€T wszyscy na mnie uwzi€Tli. Prokurator sta€Q podczas tego przem€Rwienia; gdy oskar€Xony umilk€Q, zwr€Rci€Q si€T do przewodnicz€Vcego: €Y Panie przewodnicz€Vcy, wobec zagmatwanych, ale bardzo zr€Tcznych zaprzecze€U oskar€Xonego, kt€Rry widocznie chce uchodzi€S za idiot€T, ale mu si€T to nie uda €Y o czym go uprzedzamy €Y€X€Vdamy, aby pani prze€Wwietny s€Vd raczyli "powo€Qa€S €Wwiadk€Rw: wi€T€Џni€Rw Breveta, Cochepaille €Вa, Chenildieugo oraz inspektora policji Javerta, i raz jeszcze wezwa€S ich do o€Wwiadczenia si€T co do to€Xsamo€Wci oskar€Xonego z galernikiem Janem Valjean. €Y Zwr€Rc€T uwag€T pana prokuratora €Yodpowiedzia€Q przewodnicz€Vcy €Y €Xe inspektor policji, Javert, kt€Rrego obowi€Vzki powo€Qywa€Qy!do stolicy s€Vsiedniego okr€Tgu, bezzw€Qocznie po z€Qo€Xeniu zeznania opu€Wci€Q sesj€T i miasto. Upowa€Xnili€Wmy go do tego za zgod€V pana prokuratora i obro€Ucy oskar€Xonego. €Y To prawda, panie przewodnicz€Vcy €Yodpar€Q prokurator. €Y W nieobecno€Wci inspektora Javerta czuj€T si€T wobowi€Vzku przypomnie€S panom!przysi€Tg€Qym, co powiedzia€Q on w tym samym miejscu przed kilkoma godzinami. Javert jest cz€Qowiekiem szanowanym. surowo€Wci€V i €Wcis€Qo€Wci€V wykonywania s€Qu€Xby przynosi zaszczyt swemu urz€Tdowi, podrz€Tdnemu wprawdzie, ale wielkiej wagi. Oto s€V s€Qowa jego zeznania: €ЌNie potrzebuj€Tdomys€Q€Rw moralnych i dowod€Rw materialnych, zadaj€Vcych fa€Qsz przeczeniomoskar€Xonego. Poznaj€T go doskonale. Cz€Qowiek ten nie nazywa si€T Champmathieu: to dawny galernik, bardzo niebezpieczny i bardzo gro€Џny, nazwiskiem Jan Valjean. By€Q skazany na dziewi€Ttna€Wcie lat galer za kradzie€X z w€Qamaniem. Pi€T€S "czy sze€W€S razy usi€Qowa€Q zbiec.Opr€Rcz kradzie€Xy u Gerwazka i w ogrodzie Pierrona, mam podejrzenie, €Xe okrad€Q jego ekscelencj€T nieboszczyka biskupa w Digne. Cz€Tsto go widywa€Qem b€Td€Vc pomocnikiemnadzorcy wi€Tzie€U w Tulonie. Powtarzam. €Xe poznaj€T go doskonale €­. To o€Wwiadczenie, tak dobitne, silnie podzia€Qa€Qo na #przysi€Tg€Qych i na publiczno€W€S. Prokurator nalega€Q, aby w nieobecno€Wci Javerta przywo€Qano trzech €Wwiadk€Rw, Breveta, Chenildieugo i Cochepaille €Вa, i zapytano ich uroczy€Wcie. Przewodnicz€Vcy wyda€Q rozkaz wo€Џnemu i wkr€Rtce otworzy€Qy si€T drzwi do izby €Wwiadk€Rw. Wo€Џny w towarzystwie €Xandarma, gotowego da€S w razie potrzeby czynn€V pomoc,wprowadzi€Q skazanego "Breveta. Publiczno€W€S zamilk€Qa, !wszystkie piersi dr€Xa€Qy, jakby bito w nich jedno serce. By€Qy galernik Brevet mia€Q na #sobie kurtk€T p€R€Q czarn€V, p€R€Q szar€V, jak€V nosz€V w domach poprawy. Mia€Q lat oko€Qo sze€W€Sdziesi€Tciu, twarz handlarza, a min€T oszusta. Zdarzaj€V si€T czasem takie po€Q€Vczenia. W wi€Tzieniu, do kt€Rrego si€T dosta€Q za nowe €Qotrostwa, by€Q czym€W w rodzaju str€R€Xa. Nadzorcy !mawiali o nim: €ЌStara si€T by€S !u€Xyteczny €­. Kapelani chwalili jego pobo€Xno€W€S. Nie nale€Xy "zapomina€S, €Xe dzia€Qo si€T to za Restauracji. €Y Brevet €Y rzek€Q przewodnicz€Vcy €Yskazany jeste€W z pozbawieniem praw i $nie mo€Xesz z€Qo€Xy€S przysi€Tgi... Brevet spu€Wci€Q oczy. €Y Jednak€Xe €Ym€Rwi€Q dalej przewodnicz€Vcy €Ynawet w cz€Qowieku pot€Tpionym przez "prawo, je€Wli mi€Qosierdzie boskiedozwoli, mo€Xe posta€S jakie€W poczucie honoru i s€Quszno€Wci. Do tego to uczucia odwo€Quj€T si€T w tej stanowczej godzinie.Je€Xeli masz je, jak si€T spodziewam, zastan€Rw si€T, nim odpowiesz, rozwa€X, €Xe jedno twe s€Qowo mo€Xe zgubi€S cz€Qowieka, €Xe z drugiej stronymo€Xe ono o€Wwieci€S sprawiedliwo€W€S. Chwila jest uroczysta, jeszcze masz czas odwo€Qa€S zeznanie, je€Xeli s€Vdzisz, €Xe si€T omyli€Qe€W. Oskar€Xony, prosz€T powsta€S. Brevet, przypatrz si€T dobrze oskar€Xonemu, zbierz swe wspomnienia i sumiennie powiedz, czy i teraz poznajesz, €Xe ten cz€Qowiek jest dawnym twoim towarzyszem z wi€Tzienia, Janem Valjean? Brevet spojrza€Q na oskar€Xonego, potem obr€Rci€Q si€T do s€Vdu i rzek€Q: €YTak, panie przewodnicz€Vcy. Ja pierwszy go pozna€Qem i obstaj€T przy swoim. Cz€Qowiek ten jest Janem Valjean, kt€Rry wszed€Q do Tulonu w 1796 roku,a wyszed€Q w 1815. Ja opu€Wci€Qem galery w rok p€R€Џniej. Dzi€W wygl€Vda na niedo€Q€Tg€T, wida€S wiek przyt€Tpi€Q mu pomy€Wlunek, bo na galerach by€Q chytry. Poznaj€T go stanowczo. €Y Usi€Vd€Џ €Y rzek€Q przewodnicz€Vcy. €Y Oskar€Xony,prosz€T jeszcze sta€S. Wprowadzono Chenildieugo, galernika skazanego do€Xywotnio, co mo€Xna by€Qo pozna€S po czerwonej kurcie i zielonej czapce. Odsiadywa€Q kar€T w Tulonie, sk€Vd go !przywieziono na t€T spraw€T. By€Qto niski cz€Qowiek, lat oko€Qo pi€T€Sdziesi€Tciu, €Xwawy, pomarszczony, szczup€Qy, po€X€R€Qk€Qy, bezczelny, zapalczywy; ca€Qe jego cia€Qo, ca€Qa osoba wyra€Xa€Qy chorowit€V niemoc, a spojrzenie bezmiern€V si€Q€T. Przewodnicz€Vcy skierowa€Q do niego prawie te same s€Qowa codo Breveta. W chwili gdy mu przypomina€Q, €Xe pozbawienie praw nie pozwala mu na !sk€Qadanie przysi€Tgi, Chenildieupodni€Rs€Q g€Qow€T i zuchwale spojrza€Q na widz€Rw. Przewodnicz€Vcy wezwa€Q go, €Xeby si€T zastanowi€Q, i zapyta€Q, jak Breveta, czy i teraz poznaje oskar€Xonego. Chenildieu wybuchn€V€Q €Wmiechem: €YDo diab€Qa! Czy go poznaj€T! "Przez pi€T€S lat byli€Wmy przykucido jednego €Qa€Ucucha. D€Vsasz si€T, stary? €Y Prosz€T usi€V€W€S €Y rzek€Q przewodnicz€Vcy. Wo€Џny przyprowadzi€Q Cochepaille €Вa. R€Rwnie€X skazany na do€Xywotni€V katorg€T i ubrany czerwono, jak Chenildieu, Cochepaille by€Qwie€Wniakiem z Lurdes i !pirenejskim p€R€Qnied€Џwiedziem. Pasa€Q byd€Qo w g€Rrach i z "pastucha sta€Q si€T rozb€Rjnikiem.Cochepaille by€Q r€Rwnie dziki jak oskar€Xony, a zdawa€Q si€T jeszcze bardziej t€Tpy. By€Q to jeden z tych nieszcz€T€Wliwych ludzi, kt€Rrych natura stwarza na podobie€Ustwo dzikich zwierz€Vt, a spo€Qecze€Ustwo wykszta€Qca na galernik€Rw. Przewodnicz€Vcy stara€Q si€T go poruszy€S kilku patetycznymi i powa€Xnymi s€Qowy i zapyta€Q, jak tamtych, czy i teraz twierdzi bez wahania i nieodmiennie, €Xe poznaje stoj€Vcego przed nim cz€Qowieka. €YTo Jan Valjean €Y rzek€Q Cochepaille. €YTen sam, kt€Rregonazywano €ЌJanem D€Џwigiem €­,taki by€Q mocny. Za ka€Xdym potwierdzeniem tych trzech ludzi, widocznie czynionym z dobr€V wiar€V, rozlega€Q si€T mi€Tdzy widzami szmer, z€Qowr€R€Xbny dla oskar€Xonego; szmer ten "wzrasta€Q i przed€Qu€Xa€Q si€T po ka€Xdym powt€Rrzeniu zeznania.Oskar€Xony s€Qucha€Q ich ze zdumieniem, kt€Rre wed€Qug aktu oskar€Xenia by€Qo jego g€Q€Rwnym €Wrodkiem obrony. Po pierwszym zeznaniu €Xandarmi, !stoj€Vcy przy nim, s€Qyszeli, jakmrucza€Q pod nosem: €Y€Њadne rzeczy! €Y Po drugim rzek€Q !nieco g€Qo€Wniej, z min€V prawie zadowolon€V: €Y Dobrze!! €Y Za "trzecim zawo€Qa€Q: €Y €Аwietnie!! Przewodnicz€Vcy zapyta€Q go: !€Y Czy oskar€Xony s€Qysza€Q?? Czychce jeszcze co€W powiedzie€S? Odpowiedzia€Q: !€Y Chc€T powiedzie€S: €Аwietnie! "Mi€Tdzy publiczno€Wci€V wszcz€T€Qasi€T wrzawa, kt€Rra ogarn€T€Qa !nawet €Qaw€T przysi€Tg€Qych. Nie ulega€Qo w€Vtpliwo€Wci, €Xe ten cz€Qowiek by€Q zgubiony. €Y Wo€Џni €Y rzek€Q przewodnicz€Vcy €Y przywr€Rci€S cisz€T. Zaraz zamkn€T posiedzenie. "W tej chwili kto€W poruszy€Q si€T tu€X obok przewodnicz€Vcego i us€Qyszano okrzyk: €Y Brevet, Chenildieu, Cochepaille! Sp€Rjrzcie no tu! Wszyscy, kt€Rrzy us€Qyszeli ten g€Qos, zmartwieli, tak by€Q rozpaczliwy i straszny. Zwr€Rcono oczy w stron€T, sk€Vdpochodzi€Q. Jaki€W cz€Qowiek, siedz€Vcy w€Wr€Rd widz€Rw uprzywilejowanych, za s€Tdziami, powsta€Q, pchn€V€Q drzwiczki kratek oddzielaj€Vcych trybuna€Q od sali posiedze€U i wyszed€Q na €Wrodek. Przewodnicz€Vcy, prokurator, pan Bamatabois i ze dwudziestu innych poznali go i zawo€Qali razem: €Y Pan Madeleine!! Coraz wi€Tksze zdziwienie ojca Champmathieu On to by€Q w istocie. Lampa ze !sto€Qu pisarza o€Wwietla€Qa jego twarz. Trzyma€Q kapelusz w r€Tku, €Xadnego nie€Qadu w ubraniu, surdut mia€Q starannie !zapi€Tty pod szyj€T. By€Q bardzo blady i troch€T dr€Xa€Q. Jego w€Qosy, szpakowate jeszcze, gdy przyjecha€Q do Arras, terazzupe€Qnie zbiela€Qy. Osiwia€Q przez godzin€T pobytu w tym miejscu. !Wszystkie g€Qowy podnios€Qy si€T. Wra€Xenie by€Qo nie do opisania. Przez chwil€T malowa€Qo si€T na wszystkich twarzach wahanie i niepewno€W€S. G€Qos by€Q tak !przenikaj€Vcy, cz€Qowiek, kt€Rry sta€Q tam, wydawa€Q si€T tak spokojny, €Xe z pocz€Vtku sala nie zrozumia€Qa. Pytano, kto krzykn€V€Q. Nikt nie chcia€Q wierzy€S, €Xeby ten cz€Qowiek, tak spokojny, zawo€Qa€Q tak przera€Џliwie. Niepewno€W€S ta trwa€Qa tylko kilka sekund. Nim przewodnicz€Vcy i prokurator wyrzekli s€Qowo, nim poruszyli si€T €Xandarmi i wo€Џni, cz€Qowiek, kt€Rrego wszyscy jeszcze w tej chwili nazywali panem Madeleine, zbli€Xy€Q si€T do €Wwiadk€Rw Cochepaille €Вa, Breveta i Chenildieugo. €Y Nie poznajecie mnie?? €Y powiedzia€Q. Wszyscy trzej, zdumieni, milczeli i tylko skinieniem g€Qowy wyra€Xali, €Xe go nie poznaj€V. Cochepaille, onie€Wmielony, zasalutowa€Q przed nim po wojskowemu. Pan Madeleine obr€Rci€Q si€T do przewodnicz€Vcego i s€Tdzi€Rw przysi€Tg€Qych i rzek€Q cicho: €Y Panowie przysi€Tgli, ka€Xcie uwolni€S oskar€Xonego. Panie przewodnicz€Vcy, ka€X mnie aresztowa€S. Nie on, ja jestem cz€Qowiekiem, kt€Rrego szukacie. Jestem Janem Valjean. Nikt nie oddycha€Q. Po pierwszym wstrz€Vsie zdumienia nasta€Qo grobowe milczenie. Czu€Qo si€T na sali "religijn€V groz€T, kt€Rra zdejmujet€Qumy, gdy spe€Qnia si€T co€W wielkiego. Tymczasem twarz przewodnicz€Vcego przybra€Qa wyraz wsp€R€Qczucia i smutku, mrugn€V€Q na prokuratora i #szepn€V€Q co€W asesorom. Zwr€Rci€Q !si€T do publiczno€Wci i zapyta€Q tonem, kt€Rry wszyscy zrozumieli: €Y Czy nie ma tu lekarza?? Prokurator zabra€Q g€Qos: !€Y Panowie przysi€Tgli, dziwny i niespodziewany wypadek, przerywaj€Vcy posiedzenie, budzi w nas, zar€Rwno jak w was, uczucia, kt€Rrych wyra€Xa€S nie widzimy potrzeby.Wszyscy znacie, przynajmniej z rozg€Qosu, szanownego pana Madeleine, mera Montreuil-sur-mer. Je€Xeli mi€Tdzy publiczno€Wci€V jest lekarz, przy€Q€Vczam si€T do pro€Wby pana przewodnicz€Vcego i wzywam, aby da€Q pomoc lekarsk€V panu Madeleine i odprowadzi€Q go do domu. Pan Madeleine nie da€Q doko€Uczy€S prokuratorowi. Przerwa€Q mu tonem €Qagodnym, lecz w€Qadczym. Oto s€V jego s€Qowa; przytaczamy je dos€Qownie, jak by€Qy spisane zaraz po sesji przez jednego ze €Wwiadk€Rw tej sceny, jak brzmi€V jeszcze w uszach tych, co je s€Qyszeli przed czterdziestu laty: €Y Dzi€Tkuj€T panu, panie prokuratorze, ale ja nie zwariowa€Qem. Zaraz to zobaczycie. O ma€Qo nie #pope€Qnili€Wcie wielkiego b€Q€Tdu. Wypu€W€Scie na wolno€W€S tego cz€Qowieka; spe€Qniam obowi€Vzek, ja jestem tym nieszcz€T€Wliwym skazanym. Ja tu jeden widz€T jasno i m€Rwi€T prawd€T. Na to, co czyni€T w tej!chwili, patrzy B€Rg z nieba i to mi wystarcza. Mo€Xecie mnie !uwi€Tzi€S, poniewa€X tu jestem. Ajednak post€Tpowa€Qem, jak !mog€Qem najlepiej. Ukry€Qem si€T pod innym nazwiskiem, zosta€Qem bogaty, zosta€Qem merem; chcia€Qem wr€Rci€S do grona uczciwych ludzi. Wida€S, €Xe to niemo€Xliwe. Zreszt€V, wielu rzeczy powiedzie€S nie mog€T, nie b€Td€T opowiada€Q mego €Xycia, kiedy€W dowiedz€V si€T o nim. Okrad€Qem ksi€Tdza biskupa, to prawda, okrad€Qem Gerwazka €Y i to prawda. S€Qusznie wam powiedziano, €Xe Jan Valjean by€Q z€Qoczy€Uc€V bardzo niebezpiecznym. Ale mo€Xe nieca€Qa wina na niego spada. S€Quchajcie, panowie s€Tdziowie. Cz€Qowiek tak poni€Xony, jak ja, nie powinien czyni€S wyrzut€Rw Opatrzno€Wci ani dawa€S rad spo€Qecze€Ustwu, ale widzicie, ha€Uba, z kt€Rrej si€T chcia€Qem wydoby€S, jest rzecz€V szkodliw€V. Galery tworz€V galernika. Zapami€Ttajcie to sobie, je€Wli chcecie. Przed p€Rj€Wciem do galer by€Qem biednym ch€Qopem, nierozgarni€Ttym, prawie mato€Qkiem; galery mnie #zmieni€Qy. By€Qem g€Qupi €Y sta€Qem#si€T z€Qy; by€Qem klocem €Y sta€Qem%si€T rozpalon€V g€Qowni€V. P€R€Џniej ocali€Qy mnie pob€Qa€Xania i dobro€S, tak jak zgubi€Qa surowo€W€S. Ale przepraszam, panowie tego nie zrozumiecie. W moim mieszkaniu znajdziecie na kominku w popiele monet€T dwufrankow€V, kt€Rr€V przed siedmiu laty skrad€Qem Gerwazkowi. Nie mamnic wi€Tcej do dodania. !Uwi€T€Џcie mnie! M€Rj Bo€Xe! Pan prokurator porusza g€Qow€V i m€Rwi; €ЌPan Madeleine oszala€Q €­. Nie wierzycie mi. Rzecz to smutna. Przynajmniej nie skazujcie tego cz€Qowieka! Tak!I ci mnie nie poznaj€V. !Chcia€Qbym, €Xeby tu by€Q Javert.O, ten by mnie pozna€Q! Niepodobna wyrazi€S, ile by€Qo €Qagodnej i przejmuj€Vcej !melancholii w g€Qosie, kt€Rrym tes€Qowa by€Qy wym€Rwione. Odwr€Rci€Q si€T do trzech galernik€Rw i powiedzia€Q: €Y Nie poznajecie mnie, ale ja was poznaj€T! Brevet! Przypomnij no sobie... !Umilk€Q, zawaha€Q si€T chwil€T i doda€Q: €Y Czy przypominasz sobie w€Q€Rczkowe szelki w kratk€T, kt€Rre nosi€Qe€W na galerach? Brevet wstrz€Vsn€V€Q si€T ze zdumienia i obejrza€Q go przera€Xonym wzrokiem od st€Rp do g€Qowy. On m€Rwi€Q dalej: €Y Chenildieu, masz ca€Qe prawe "rami€T przypalone g€Q€Tboko, bo€W jednego dnia przy€Qo€Xy€Q je do piecyka z roz€Xarzonymi w€Tglami, by zniszczy€S trzy litery T. F. P. , kt€Rre jednak mimo to wida€S. Odpowiedz, czy to prawda? €Y Prawda €Y rzek€Q Chenildieu. #Zwr€Rci€Q si€T do Cochepaille €Вa: €YCochepaille, masz przy €Qokciulewej r€Tki dat€T wypalon€V na niebiesko prochem. Jest to data wyl€Vdowania cesarza w Cannes, pierwszego marca 1815 roku. Odwi€U r€Tkaw. Cochepaille odwin€V€Q r€Tkaw, wszystkie spojrzenia zwr€Rci€Qy si€T na jego obna€Xone rami€T. !€Ћandarm po€Wwieci€Q lamp€V; data, pozna€Q go i oч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПтїПgХїПBО€K cECПЫ iЈCР4 j c€ЗCСža cDТџ! c}DУŽ-р cрDФn8%CCEby€Qa tam wypalona. Nieszcz€T€Wliwy cz€Qowiek zwr€Rci€Q si€T ku widzom i s€Tdziom z u€Wmiechem, od kt€Rrego tym, co go widzieli, jeszcze dzi€W s€Qabo si€T robi, gdy sobie przypomn€V. By€Q to u€Wmiech triumfu i zarazem u€Wmiech rozpaczy. $€Y A wi€Tc €Y widzicie €Y rzek€Q €Y €Xe jestem Janem Valjean. W zgromadzeniu tym nie by€Qo ju€X ani s€Tdzi€Rw, ani oskar€Xycieli, ani €Xandarm€Rw! By€Qy tylko wzruszone serca i oczy w jeden przedmiot utkwione. Ka€Xdy zapomnia€Q o roli, jak€V mia€Q odegra€S; prokurator zapomnia€Q, €Xe jest tu, by €X€Vda€S wymiaru sprawiedliwo€Wci, przewodnicz€Vcy €Y€Xeby przewodniczy€S, obro€Uca €Y€Xebybroni€S. Rzecz zdumiewaj€Vca: nie zadano €Xadnego zapytania, nie wmiesza€Qa si€T €Xadna w€Qadza. Taka jest w€Qa€Wciwo€W€S podnios€Qych widowisk, €Xe porywaj€V wszystkie dusze i €Wwiadk€Rw czyni€V widzami. Nikt mo€Xe nie zdawa€Q sobie sprawy z tego, czego do€Wwiadcza€Q, nikt bez w€Vtpienia nie powiedzia€Qby, #€Xe ujrza€Q tam wielkie €Wwiat€Qo, "ale wszyscy czuli si€T o€Wlepieni w swoim wn€Ttrzu. Nie ulega€Qo w€Vtpliwo€Wci, €Xe stoi przed nimi Jan Valjean. To by€Qo jasne. Ukazanie si€T tego cz€Qowieka wystarcza€Qo, by rozwik€Qa€S spraw€T tak ciemn€V przed chwil€V. Nie potrzebuj€Vc ju€X €Xadnego obja€Wnienia, wszyscy obecni, jakby pod wp€Qywem elektrycznego wstrz€Vsu, poj€Tli natychmiast, od jednego rzutu oka, t€T prost€V a wspania€Q€V histori€T !cz€Qowieka, kt€Rry si€T oddawa€Q po to, aby inny cz€Qowiek nie zosta€Q skazany zamiast niego. Szczeg€R€Qy, wahania, drobne a mo€Xliwe zarzuty gin€T€Qy w tym wielkim, pe€Qnym €Wwiat€Qa zjawisku. Wra€Xenie, kt€Rre przemin€T€Qo pr€Tdko, ale w tej chwili dzia€Qa€Qo nieodparcie. €YNie chc€T d€Qu€Xej przerywa€S sesji €Yci€Vgn€V€Q Jan Valjean. €YOdchodz€T, skoro mnie nie aresztuj€V. Mam jeszcze kilka spraw do za€Qatwienia. Pan prokurator wie, kim jestem, wie, dok€Vd jad€T, i ka€Xe mnie uwi€Tzi€S, kiedy zechce. I skierowa€Q si€T ku drzwiom "wyj€Wciowym. €Ћaden g€Qos si€T nieodezwa€Q, €Xadna r€Tka nie !wyci€Vgn€T€Qa, by go zatrzyma€S. "Wszyscy si€T rozst€Vpili. Mia€Q w tej chwili w sobie co€W boskiego, co sprawia, €Xe t€Qumy cofaj€V si€T i staj€V w szeregu przed jednym cz€Qowiekiem. Wolnym krokiem przeszed€Q przez izb€T. Nie dowiedziano si€T nigdy, kto otworzy€Q drzwi, ale to pewne, !€Xe otworzy€Qy si€T przed nim na o€Wcie€X. Doszed€Qszy do nich, odwr€Rci€Q si€T i rzek€Q: €Y Panie prokuratorze, jestem do pa€Uskiego rozporz€Vdzenia. Potem doda€Q zwracaj€Vc si€T do publiczno€Wci. €YWy wszyscy, kt€Rrzy tu jeste€Wcie, macie mnie za godnego politowania, nieprawda€X? Bo€Xe m€Rj! Gdy pomy€Wl€T, czym przed chwil€V !mog€Qem si€T sta€S, uwa€Xam si€T za godnego zazdro€Wci. Ale "stokro€S bym wola€Q, €Xeby si€T towszystko nie wydarzy€Qo. Wyszed€Q, drzwi zamkn€T€Qy si€T za nim, podobnie jak si€T otworzy€Qy, bo ci, kt€Rrzy dokonuj€V wielkich czyn€Rw, mog€V by€S pewni, €Xe zawsze imus€Qu€Xy kto€W z t€Qumu. W niespe€Qna godzin€T potem wyrok s€Tdzi€Rw przysi€Tg€Qych uwolni€Q od wszelkiej winy oskar€Xonego Champmathieu; Champmathieu, bezzw€Qocznie zwolniony, odchodzi€Q os€Qupia€Qy, przekonany, €Xe wszyscy powariowali, i nic nie rozumiej€Vcy z tego ca€Qego widowiska. Rozdzia€Q €Rsmy KONSEKWENCJE W jakim zwierciadle pan Madeleine ogl€Vda swoje w€Qosy "€Аwita€Qo. Fantyna sp€Tdzi€Qa noc bezsenn€V, w gor€Vczce, pe€Qn€V zreszt€V radosnych majacze€U; nad ranem zasn€T€Qa. Czuwaj€Vcaprzy niej siostra Symplicja skorzysta€Qa z tego snu, €Xeby przygotowa€S jej now€V porcj€T chininy. Zacna siostra od kilku minut zaj€Tta by€Qa w apteczce i pochylona wpatrywa€Qa si€T z bliska we flaszeczki i proszki, aby widzie€S wyra€Џnie w tej mgle, kt€Rr€V rozsnuwa na przedmiotach poranny brzask. Nagle odwr€Rci€Qa g€Qow€T i krzykn€T€Qa z cicha. Przed ni€V sta€Q pan Madeleine. Niedos€Qyszalnie wszed€Q do pokoju. €Y Ach, to pan, panie merze! €Y zawo€Qa€Qa siostra. Odpowiedzia€Q szeptem: €Y Jak si€T ma ta biedna kobieta?? €Y W tej chwili nie€Џle. Ale by€Qy€Wmy bardzo niespokojne. Opowiedzia€Qa mu, co zasz€Qo, €Xe Fantyna wczoraj by€Qa bardzo chora, €Xe teraz ma si€T "lepiej, gdy€X zdaje si€T jej, €Xe pan mer pojecha€Q po jej dziecko do Montfermeil. Siostranie €Wmia€Qa pyta€S pana mera, ale pozna€Qa po jego twarzy, €Xe nie stamt€Vd przybywa€Q. €Y Bardzo dobrze €Y rzek€Q. €Y Siostra mia€Qa racj€T, nie wyprowadzaj€Vc jej z b€Q€Tdu. €YAle teraz €Ym€Rwi€Qa dalej siostra €Y gdy ujrzy pana mera,a nie ujrzy dziecka, co jej powiemy? My€Wla€Q przez chwil€T. €Y B€Rg nas natchnie €Y powiedzia€Q. €Y Ale przecie€X nie mo€Xna b€Tdzie sk€Qama€S €Y szepn€T€Qa p€R€Qg€Qosem siostra. Rozwidnia€Qo si€T w pokoju. €Аwiat€Qo dzienne pad€Qo na twarz pana Madeleine. Siostra przypadkiem podnios€Qa oczy. $€Y O m€Rj Bo€Xe!! €Y zawo€Qa€Qa. €Y Co si€T panu sta€Qo?? Ma pan w€Qosy zupe€Qnie siwe! €Y Siwe?? €Y powt€Rrzy€Q. Siostra Symplicja nie mia€Qa zwierciad€Qa; poszuka€Qa w pude€Qku i wyj€T€Qa lusterko, kt€Rrego lekarz u€Xywa€Q dla przekonania si€T, €Xe chory umar€Q i ju€X nie oddycha. Pan Madeleine wzi€V€Q lusterko, obejrza€Q w nim swoje w€Qosy i powiedzia€Q: €Y Rzeczywi€Wcie!! Wym€Rwi€Q to s€Qowo oboj€Ttnie, jakby my€Wla€Q o czym innym. Siostr€T przej€V€Q mr€Rz, jak gdyby w tym wszystkim przeczuwa€Qa co€W nieznanego. Zapyta€Q: €Y Czy mog€T j€V zobaczy€S?? €Y Czy pan mer nie sprowadzi "jej dziecka?? €Y o€Wmieli€Qa si€T zapyta€S siostra. €Y Niew€Vtpliwie, ale na to potrzeba najmniej dw€Rch lub trzech dni. €Y Gdyby teraz nie zobaczy€Qa !pana mera €Y rzek€Qa nie€Wmia€Qo !siostra €Y nie wiedzia€Qaby, €Xe pan mer powr€Rci€Q; €Qatwiej $by€Qoby zaleci€S jej cierpliwo€W€S, a gdy przywioz€V dziecko, pomy€Wli sobie po prostu, €Xe pan mer przyjecha€Q razem z nim. Uniknie si€T tym sposobem k€Qamstwa. Pan Madeleine zamy€Wli€Q si€T i rzek€Q po chwili ze spokojn€V powag€V: €Y Nie, siostro, musz€T j€V widzie€S. Czasu mam, by€S mo€Xe, niewiele. Zakonnica nie spostrzeg€Qa chyba tego €Ќby€S mo€Xe €­, kt€Rre nadawa€Qo jakie€W tajemnicze i osobliwe znaczenie s€Qowom mera. Odpowiedzia€Qa z uszanowaniem i spuszczaj€Vc oczy: €Y W takim razie, prosz€T. Ona wprawdzie €Wpi, ale pan mer mo€Xe wej€W€S. !Zwr€Rci€Q uwag€T, €Xe drzwi €Џle !si€T domykaj€V i €Xe skrzypienie mo€Xe rozbudzi€S chor€V, po czym wszed€Q do pokoju %Fantyny, zbli€Xy€Q si€T do €Q€R€Xka i#ods€Qoni€Q firanki. Spa€Qa. Oddech wychodzi€Q z jej piersi z tragicznym €Wwistem, kt€Rry jest w€Qa€Wciwy tego rodzaju chorobom i rozdziera serca matek czuwaj€Vcych w nocy nad snem dziecka, kt€Rre ma umrze€S. Pan Madeleine sta€Q czas pewien nieruchomo przy tym !€Q€R€Xku, patrz€Vc to na chor€V, to na krucyfiks, podobnie jak przed dwoma miesi€Vcami, kiedy po raz pierwszy odwiedzi€Q j€V w tym schronieniu. Ona spa€Qa, on "modli€Q si€T; tylko €Xe teraz, po dw€Rch miesi€Vcach, jej w€Qosy !zacz€T€Qy siwie€S, a jego sta€Qy si€T ca€Qkiem bia€Qe. !Siostra nie wesz€Qa z nim. Sta€Q przy €Q€R€Xku, z palcem na ustach, jakby komu€W w sali nakazywa€Q milczenie. Fantyna otworzy€Qa oczy, ujrza€Qa go i zapyta€Qa spokojnie, z u€Wmiechem: €Y A Kozeta?? Fantyna szcz€T€Wliwa Odpowiedzia€Q co€W, czego nigdypotem nie m€Rg€Q sobie przypomnie€S. Na szcz€T€Wcie uprzedzony !przez siostr€T lekarz przyszed€Q z pomoc€V panu Madeleine. €Y Moje dziecko €Y rzek€Q €Y !uspok€Rj si€T. Twoja c€Rrka jest tutaj. !Oczy Fantyny rozja€Wni€Qy si€T i !roz€Wwietli€Qy ca€Q€V jej twarz. "Z€Qo€Xy€Qa r€Tce jak do modlitwy, wyra€Xaj€Vcej wszystko, co mo€Xe by€S najmocniejszego i naj€Qadniejszego zarazem. €Y Ach!! €Y zawo€Qa€Qa €Y przynie€Wcie mi j€V!! Tkliwe z€Qudzenie matki! Kozetawci€V€X by€Qa dla niej ma€Qym !dzieckiem, kt€Rre trzeba nosi€S. €YJeszcze nie teraz €Yodpar€Q lekarz €Yjeszcze nie w tej chwili. Masz gor€Vczk€T. Widok dziecka wzruszy€Qby ci€T i zaszkodzi€Q. Trzeba si€T najprz€Rd wyleczy€S. Przerwa€Qa mu gwa€Qtownie: €YPrzecie€X ju€X jestem zdrowa! Powiadam panu, €Xe wyzdrowia€Qam! Co za osio€Q z tego doktora! Chc€T zobaczy€S moje dziecko! €YA co €Y rzek€Q doktor €Y widzisz, jak si€T unosisz? Dop€Rki tak b€Tdziesz post€Tpowa€S, nie pozwol€T ci !zobaczy€S dziecka. Nie do€W€S je "widzie€S, trzeba €Xy€S dla niego. Gdy b€Tdziesz rozs€Vdna, sam jeprzyprowadz€T. !Biedna matka spu€Wci€Qa g€Qow€T. €YPanie doktorze, przepraszam,bardzo pana przepraszam. Dawniej nigdy bym tak nie powiedzia€Qa jak teraz, ale tyle#przesz€Qam nieszcz€T€W€S, €Xe ju€X czasami nie wiem, co m€Rwi€T. Rozumiem, obawia si€T pan wzruszenia, b€Td€T czeka€Qa tak d€Qugo, jak pan ka€Xe, ale przysi€Tgam panu, €Xe nie zaszkodzi mi widok mojej c€Rrki. Widz€T j€V, od wczoraj wiecz€Rr nie spuszczam jej z oczu. Wie pan, gdyby mi j€V teraz przyniesiono, m€Rwi€Qabym do niej jak najspokojniej. Tak. To przecie€X zwyczajna rzecz, €Xe chc€T zobaczy€S moje dziecko, po kt€Rre trzeba by€Qo specjalnie jecha€S do Montfermeil, ale si€T nie gniewam. Wiem dobrze, €Xe b€Td€T szcz€T€Wliwa. Ca€Q€V noc ogl€Vda€Qam jakie€W bia€Qe !przedmioty i ludzi, kt€Rrzy si€T do mnie u€Wmiechali. Kiedy pan doktor zechce, przyniesie mi Kozet€T. Nie mam ju€X gor€Vczki,bo jestem zdrowa. Czuj€T, €Xe #mnie ju€X nic nie boli; ale b€Td€T "le€Xa€Qa, jakbym by€Qa chora; ani si€T rusz€T, €Xeby si€T przypodoba€S tym tutejszym paniom. Kiedy si€T przekonaj€V, €Xe jestem spokojna, powiedz€V: €ЌTrzeba jej odda€S dziecko €­. Pan Madeleine usiad€Q na $krze€Wle przy €Q€R€Xku. Odwr€Rci€Qa si€T ku niemu, widocznie #usi€Quj€Vc okaza€S si€T €Ќgrzeczn€V€­, jak m€Rwi€Qa os€Qabiona "chorob€V, kt€Rra zbli€Xa ludzi do !dzieci€Ustwa; spodziewa€Qa si€T, €Xe gdy j€V zobacz€V tak spokojn€V, przyprowadz€V jej !Kozet€T. Ale cho€S chcia€Qa, nie mog€Qa si€T powstrzyma€S od zadania tysi€Vca pyta€U panu Madeleine. €Y Czy szcz€T€Wliwie pan odby€Q podr€R€X, panie merze? O, jaki pan dobry, €Xe pan po ni€V je€Џdzi€Q! Niech mi pan przynajmniej powie, jak ona wygl€Vda? Czy jej nie zm€Tczy€Qapodr€R€X? Ach, nie pozna mnie! Zapomnia€Q mnie ju€X dawno biedny robaczek! Dzieci nie "maj€V pami€Tci. Jak ptaszki. Dzi€Wwidz€V to, jutro tamto i nie my€Wl€V o niczym. Czy mia€Qa €Wwie€X€V bielizn€T? Czy ci Th€Бnardierowie czysto j€V trzymali? Jak j€V karmili? Ach, ile wycierpia€Qam, €Xeby pan wiedzia€Q, zadaj€Vc sobie te wszystkie pytania wtedy, kiedy by€Qam w n€Tdzy. Ale terazto ju€X min€T€Qo! Jestem !szcz€T€Wliwa! O, jakbym chcia€Qa j€V zobaczy€S! Panie merze, jaka ona, czy €Qadna? Prawda, €Xe moja c€Rrka jest pi€Tkna? Pewnie bardzo zmarz€Q pan w dyli€Xansie! Czyby nie mo€Xna przyprowadzi€S jej chocia€X ha chwileczk€T? Zaraz by j€V zabrali z powrotem! Niech pan powie, przecie€X pan jest tu gospodarzem. Niech pan ka€Xe! Wzi€V€Q j€V za r€Tk€T. !€YKozeta jest pi€Tkna €Y rzek€Q. €YKozeta ma si€T dobrze, wkr€Rtce j€V zobaczysz, ale trzeba si€T uspokoi€S. Za du€Xo m€Rwisz, wyci€Vgasz r€Tk€T spod ko€Qdry, a to wywo€Quje kaszel. Rzeczywi€Wcie, Fantyna !kaszla€Qa krztusz€Vc si€T prawie za ka€Xdym s€Qowem. Us€Qucha€Qa bez sprzeciwu, gdy€Xba€Qa si€T, €Xe je€Wli b€Tdzie nalega€S zbyt gwa€Qtownie, przestan€V ufa€S jej opanowaniu i uwa€Xa€S j€V za zdrowsz€V. Zacz€T€Qa m€Rwi€S o rzeczach oboj€Ttnych. €YPrawda, €Xe Montfermeil to €Qadna miejscowo€W€S? W lecie przyje€Xd€Xaj€V tam na wycieczki. Czy Th€Бnardierom dobrze si€T powodzi? Ma€Qo kto !tamt€Tdy je€Џdzi. Ich ober€Xa to raczej garkuchnia. Pan Madeleine ci€Vgle trzyma€Q #j€V za r€Tk€T i patrzy€Q na ni€V z trwog€V; najwidoczniej po to przyszed€Q, €Xeby jej co€W powiedzie€S, ale teraz zawaha€Qsi€T. Po sko€Uczonej wizycie !lekarz odszed€Q. Zosta€Qa z nimi tylko siostra Symplicja. Po chwili milczenia Fantyna zawo€Qa€Qa nagle: &€Y S€Qysz€T j€V, m€Rj Bo€Xe, s€Qysz€T j€V! Wyci€Vgn€T€Qa r€Tk€T ruchem nakazuj€Vcym milczenie, wstrzyma€Qa oddech i zacz€T€Qa s€Qucha€S w zachwycie. Jakie€W dziecko bawi€Qo si€T na podw€Rrzu; dziecko od€Џwiernej "lub te€X mo€Xe jakiej€W robotnicy.Przypadki takie zdarzaj€V si€T cz€Tsto, bior€Vc udzia€Q w tajemniczej re€Xyserii z€Qowrogich wydarze€U. Dziecko dziewczynka €Ybiega€Qo, mo€Xe dla rozgrzewki, €Wmia€Qo si€T i €Wpiewa€Qo g€Qo€Wno. Niestety! W€Wr€Rd jak€Xe smutnych nieraz "wydarze€U bawi€V si€T dzieci! T€T to dziewczynk€T us€Qysza€Qa Fantyna. "€Y O €Y m€Rwi€Qa dalej €Y to moja Kozeta, poznaj€T jej g€Qos. Dziecko oddali€Qo si€T gdzie€W, #g€Qos zamilk€Q. Fantyna s€Qucha€Qa jeszcze, potem twarz jej zachmurzy€Qa si€T i pan Madeleine us€Qysza€Q, jak szepn€T€Qa cicho: €YNiegodziwy lekarz, nie pozwala mi zobaczy€S mojej c€Rreczki. Ten cz€Qowiek ma bardzo z€Q€V twarz. Wkr€Rtce jednak wr€Rci€Qy !weso€Qe my€Wli. I znowu m€Rwi€Qa do siebie, le€X€Vc z g€Qow€V na poduszce: €YO, b€Tdziemy szcz€T€Wliwe! Najprz€Rd dostaniemy ma€Qy ogr€Rdek! Pan Madeleine nam #obieca€Q. Moja c€Rrka b€Tdzie si€T bawi€S w ogr€Rdku. Pewnie ju€X zna abecad€Qo, ja j€V naucz€T sylabizowa€S. B€Tdzie goni€S motyle po trawie. A ja b€Td€T na$ni€V patrze€S. P€R€Џniej przyst€Vpi do pierwszej komunii. Kiedy b€Tdzie jej pierwsza komunia? Zacz€T€Qa rachowa€S na palcach. "€Y... Jeden, dwa, trzy, cztery... ma siedem lat. Za pi€T€S lat. B€Tdzie mia€Qa bia€Qy welon, a€Xurowe po€Uczoszki, b€Tdzie wygl€Vda€S jak ma€Qa kobieta. O,moja dobra siostro, nie wiesz nawet, jaka ja jestem g€Qupia, !ju€X my€Wl€T o pierwszej komunii mojej c€Rrki. I zacz€T€Qa si€T €Wmia€S. #Pu€Wci€Q r€Tk€T Fantyny. S€Qucha€Q jej s€Q€Rw, niby wiej€Vcego wiatru, ze spuszczon€V g€Qow€V, pogr€V€Xony w my€Wlach bez dna. Nagle przesta€Qa m€Rwi€S; !machinalnie podni€Rs€Q g€Qow€T i spojrza€Q. Fantyna sta€Qa si€T przera€Xaj€Vca. "Nie m€Rwi€Qa ju€X, nie oddycha€Qa;na wp€R€Q podnios€Qa si€T na po€Wcieli, wychud€Qe rami€T ukaza€Qo si€T spod koszuli, jej twarz, przed chwil€V promienna, zblad€Qa trupio, zdawa€Qa si€T widzie€S co€W potwornego przed sob€V, w drugim ko€Ucu sali, oczami rozszerzonymi strachem. &€Y Bo€Xe m€Rj!! €Y zawo€Qa€Q. €Y Co cijest, Fantyno? Nie odpowiedzia€Qa, nie oderwa€Qa wzroku od tego czego€W, co zdawa€Qa si€T #widzie€S, jedn€V r€Tk€V dotkn€T€Qa jego ramienia, a drug€V da€Qa znak, €Xeby si€T obejrza€Q. #Odwr€Rci€Q si€T i ujrza€Q Javerta. Javert zadowolony Oto, co si€T sta€Qo. Bi€Qo p€R€Q do pierwszej po p€R€Qnocy, gdy pan Madeleine #opu€Wci€Q sal€T posiedze€U s€Vdu w Arras. Wr€Rci€Q do ober€Xy w sam czas, by odjecha€S dyli€Xansem, w kt€Rrym, jak pami€Ttamy, !zam€Rwi€Q miejsce. Przed sz€Rst€Vrano przyjecha€Q do Montreuil-sur-mer, odda€Q na poczcie list do pana Laffitte €Вa i poszed€Q do szpitala odwiedzi€S Fantyn€T. Tymczasem, zaledwie opu€Wci€Q sal€T s€Vdu, prokurator, och€Qon€Vwszy z pierwszego wra€Xenia, zabra€Q g€Qos, ubolewa€Q nad szale€Ustwem szanownego mera miasta Montreuil-sur-mer, o€Wwiadczy€Q, €Xe ten dziwaczny wypadek, kt€Rry si€T p€R€Џniej wyja€Wni, w niczym nie zmieni !jego prze€Wwiadczenia i €X€Vda€Q skazania Champmathieu, prawdziwego Jana Valjean oczywi€Wcie. Up€Rr prokuratora by€Q w widocznej sprzeczno€Wci z uczuciami wszystkich €Yi #publiczno€Wci, i s€Vdu, i s€Tdzi€Rwprzysi€Tg€Qych. Obro€Uca z €Qatwo€Wci€V zbi€Q wnioski prokuratora, twierdz€Vc, €Xe zeznanie pana Madeleine, to jest prawdziwego Jana Valjean, zmieni€Qo zupe€Qnie !posta€S rzeczy i €Xe przysi€Tgli maj€V teraz przed sob€V cz€Qowieka niew€Vtpliwie niewinnego. Zako€Uczy€Q kilkomaust€Tpami, nienowymi niestety,o pomy€Qkach s€Vdowych itd. , itd. Przewodnicz€Vcy, streszczaj€Vc przebieg procesu, stan€V€Q po stronie obro€Ucy i w kilka minut p€R€Џniej €Qawa przysi€Tg€Qych uwolni€Qa oskar€Xonego Champmathieu. Ale prokuratorowi potrzebny by€Q Jan Valjean i nie maj€Vc ju€X Champmathieu, chwyci€Q si€TMadeleine €Вa. Bezzw€Qocznie po uwolnieniu Champmathieu zamkn€V€Q si€T w pokoju narad z przewodnicz€Vcym s€Vdu. Naradzali si€T €Ќnad potrzeb€V uj€Tcia osoby pana mera miastaMontreuil-sur-mer €­. To zdanie, z nadmiern€V ilo€Wci€V drugich przypadk€Rw, prokurator napisa€Q w€Qasnor€Tcznie w raporcie do prokuratora generalnego. Gdy pierwsze wzruszenie przemin€T€Qo, przewodnicz€Vcy ozna€Q go i oч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПХpБ c†EЦ! € cщEЧЁЮ cLFШo r cЏFЩс+ cGЪф6›LuGnie bardzo si€T opiera€Q. Sprawiedliwo€W€S musia€Qa i€W€S swoim torem. A przy tym, je€Wli mamy wyzna€S ca€Q€V prawd€T, przewodnicz€Vcy by€Q cz€Qowiekiem dobrym i do€W€S rozumnym, lecz zarazem zapalonym rojalist€V i urazi€Qo go wielce, €Xe mer miasta Montreuil-sur-mer, m€Rwi€Vc o wyl€Vdowaniu w Cannes, powiedzia€Q: cesarz, a nie Buonaparte. Wys€Qano wi€Tc nakaz aresztowania. Prokurator wys€Qa€Q go przez umy€Wlnego kuriera, polecaj€Vc wykonanie inspektorowi policji Javertowi. Wiemy, €Xe Javert powr€Rci€Q do Montreuil-sur-mer zaraz po z€Qo€Xeniu zeznania. Wstawa€Q w€Qa€Wnie, gdy kurier wr€Tczy€Q mu rozkaz uwi€Tzienia i dostawienia pana Madeleine. Kurier, cz€Qek rozgarni€Tty, "nale€Xa€Q sam do policji i w kilkus€Qowach obja€Wni€Q Javerta o tym, co zasz€Qo w Arras. Rozkaz aresztowania, podpisany przez prokuratora, brzmia€Q, jak nast€Tpuje: Inspektor Javert uwi€Tzi osobnika Madeleine €Вa, mera Montreuil-sur-mer, w kt€Rrym na sesji dzisiejszej rozpoznano uwolnionego galernika Jana Valjean. Kto by nie zna€Q Javerta i zobaczy€Q go w chwili, gdy wchodzi€Q do przedsionka szpitala, wcale by si€T nie domy€Wli€Q tego, co zasz€Qo, i powiedzia€Qby, €Xe ma min€T !najpospolitsz€V w €Wwiecie. By€Q ch€Qodny, spokojny, szpakowate w€Qosy mia€Q g€Qadkozaczesane na skroniach, wszed€Q na schody powoli, jak zwykle. Lecz zadr€Xa€Qby ten, kto by go zna€Q bli€Xej, przypatrzywszy mu si€T z uwag€V. Zapinka jego sk€Rrzanego ko€Qnierzyka, zamiast by€S na karku, !przesun€T€Qa si€T pod lewe ucho. By€Q to znak nies€Qychanego wzburzenia. Javert, regularny jak zegarek, nie dopuszcza€Q zaniedbania ani w obowi€Vzkach, ani w umundurowaniu; surowy dla zbrodniarzy, by€Q tak samo nieub€Qagany dla guzik€Rw swojego surduta. €Ћeby €Џle zapi€V€S ko€Qnierz, musia€Q dozna€S wielkiego wzruszenia, kt€Rre by nazywa€S mo€Xna wewn€Ttrznym trz€Tsieniem ziemi. Przyszed€Q ca€Qkiem zwyczajnie,wzi€V€Q po drodze z odwachu kaprala i czterech €Xo€Qnierzy, pozostawi€Q ich na podw€Rrku i zapyta€Q o pok€Rj Fantyny od€Џwiern€V, kt€Rra nie zaniepokoi€Qa si€T wcale, przyzwyczajona do widoku ludzi uzbrojonych pytaj€Vcych o pana mera. Stan€Vwszy pod drzwiami pokoju Fantyny, Javert "przekr€Tci€Q klucz, otworzy€Q je zostro€Xno€Wci€V w€Qa€Wciw€V piel€Tgniarzom i szpiclom i wszed€Q. !Dok€Qadnie m€Rwi€Vc, nie wszed€Q.Stan€V€Q w drzwiach na p€R€Q otwartych, w kapeluszu na #g€Qowie, z d€Qoni€V za€Qo€Xon€V za surdut zapi€Tty pod szyj€T. Pod pach€V dostrzec mo€Xna by€Qo "o€Qowian€V ga€Qk€T ogromnej laski,ukrytej za plecami. "Sta€Q tak przez chwil€T i nikt niespostrzeg€Q jego obecno€Wci. Nagle Fantyna podnios€Qa oczy,ujrza€Qa go i pokaza€Qa panu Madeleine. Kiedy spojrzenie pana Madeleine spotka€Qo wzrok Javerta, Javert, milcz€Vcy, nieruchomy, nie post€Tpuj€Vc ni krokiem naprz€Rd, sta€Q si€T straszny. Najbardziej przera€Xaj€Vcym uczuciem ludzkim bywa czasem rado€W€S. By€Qa to twarz szatana, kt€Rry odnalaz€Q swego pot€Tpie€Uca. Javert, cho€S tak przera€Xaj€Vcy, zgo€Qa nie wygl€Vda€Q nikczemnie. Prawo€W€S, szczero€W€S, otwarto€W€S, przekonanie i poczucie obowi€Vzku to uczucia, kt€Rre €Џle skierowane,mog€V sta€S si€T ohydne, ale przy ca€Qej ohydzie nie przestaj€V by€S wielkie; ich majestat, w€Qa€Wciwy sumieniu ludzkiemu, trwa i w€Wr€Rd potworno€Wci. S€V to cnoty, #kt€Rre zb€Q€Vdzi€Qy, i to jest ich przywar€V. Nieub€Qagana, uczciwa rado€W€S fanatyka w€Wr€Rd najsro€Xszego okrucie€Ustwa zachowuje blask pos€Tpnie szanowny. Ani si€T domy€Wla€Q Javert, €Xe w swym wspania€Qym szcz€T€Wciu by€Q godzien lito€Wci, jak ka€Xda triumfuj€Vca ciemnota. Nic bardziej przejmuj€Vcego i nic straszniejszego od tej twarzy,kt€Rra by€Qa obrazem tego, co mo€Xna by nazwa€S ca€Qym z€Qem dobra. W€Qadza odzyskuje swe prawa Fantyna nie widzia€Qa Javerta od dnia, w kt€Rrym pan mer wyrwa€Q j€V ze szpon€Rw tego cz€Qowieka. Jej chory m€Rzg nic "nie rozumia€Q, ale nie w€Vtpi€Qa, €Xe przychodzi po ni€V. Nie mog€Vc znie€W€S widoku tej strasznej postaci, czu€Qa, €Xe umiera; ukry€Qa twarz w d€Qoniach i zawo€Qa€Qa z rozpacz€V: €Y Panie Madeleine, niech mnie pan ratuje! Jan Valjean €Y odt€Vd inaczej nazywa€S go nie b€Tdziemy €Ywsta€Q. Odezwa€Q si€T do Fantyny najspokojniejszym, naj€Qagodniejszym g€Qosem: €Y Nie obawiaj si€T. On nie przyszed€Q po ciebie. "Potem obr€Rci€Q si€T do Javerta i rzek€Q: €Y Wiem, czego pan tu szuka. Javert odpowiedzia€Q: €Y No, pr€Tdko! S€Qowa te wyrzek€Q z jakim€W akcentem nieokie€Qznanym i frenetycznym. Nie by€Q to g€Qos ludzki. By€Q to ryk. Nie post€Vpi€Q wed€Qug zwyczaju,nie wy€Quszczy€Q powodu przyj€Wcia; nie pokaza€Q nakazu aresztowania. Dla niego Jan Valjean by€Q tajemniczym i nie uj€Ttym przeciwnikiem walki, piekielnym atlet€V, z kt€Rrym "pasowa€Q si€T od pi€Tciu lat, nie mog€Vc go powali€S. To aresztowanie by€Qo nie pocz€Vtkiem, lecz ko€Ucem. Ograniczy€Q si€T wi€Tc do powiedzenia: €ЌNo, pr€Tdko! €­ Tak m€Rwi€Vc nie post€Vpi€Q ani kroku, rzuci€Q tylko na Jana Valjean spojrzenie niby harpun, kt€Rrym zwyk€Q by€Q gwa€Qtownie przyci€Vga€S ku sobie swe ofiary. Takie to w€Qa€Wnie spojrzenie pad€Qo przed dwoma miesi€Vcami"na Fantyn€T i przenikn€T€Qo j€V doszpiku ko€Wci. Na krzyk Javerta Fantyna otworzy€Qa oczy. Ale pan mer $by€Q przy niej, czeg€R€X mia€Qa si€T l€Tka€S? Javert post€Vpi€Q na €Wrodek pokoju i wrzasn€V€Q: €Y No, idziesz czy nie?! !Nieszcz€T€Wliwa rozejrza€Qa si€T !doko€Qa. Nie by€Qo nikogo pr€Rcz zakonnicy i pana mera. Do kogo mog€Qo si€T stosowa€S to poni€Xaj€Vce tykanie? Tylko do niej. Zadr€Xa€Qa. W€Rwczas ujrza€Qa rzecz !nies€Qychan€V, tak nies€Qychan€V,€Xe nic podobnego nie zjawi€Qo si€T jej nawet w najczarniejszych gor€Vczkowych majaczeniach. Ujrza€Qa, jak szpicel Javert chwyci€Q za ko€Qnierz pana mera; widzia€Qa, jak pan mer %schyli€Q g€Qow€T. Zdawa€Qo si€T jej, €Xe €Wwiat si€T wali. Rzeczywi€Wcie, Javert wzi€V€Q Jana Valjean za ko€Qnierz. €Y Panie merze!! €Y zawo€Qa€Qa Fantyna. Javert parskn€V€Q €Wmiechem, strasznym €Wmiechem, kt€Rry obna€Xy€Q jego wszystkie z€Tby. €Y Nie ma tu ju€X pana mera!! Jan Valjean nie usi€Qowa€Q uwolni€S si€T od r€Tki trzymaj€Vcej go za ko€Qnierz, rzek€Q tylko: €Y Javert... Javert przerwa€Q. €Y Nazywaj mnie panem inspektorem. "€Y Panie €Y rzek€Q Jan Valjean €Y chcia€Qbym powiedzie€S panu s€Qowo na stronie. €Y G€Qo€Wno!! M€Rw g€Qo€Wno! €Y odpowiedzia€Q Javert. €Y Do mniem€Rwi si€T tylko g€Qo€Wno!! Jan Valjean m€Rwi€Q dalej zni€Xonym g€Qosem: €Y Mam do pana pro€Wb€T... €Y Powiadam ci, m€Rw g€Qo€Wno. €Y Kiedy to tylko dla pana uszu... €Y Co mnie to obchodzi?? Nie b€Td€T s€Qucha€Q! Jan Valjean zwr€Rci€Q si€T do "niego i rzek€Q pr€Tdko i po cichu:€YNiech mi pan da trzy dni! Trzy dni, €Xebym m€Rg€Q sprowadzi€S dziecko tej nieszcz€T€Wliwej kobiety! Zap€Qac€T, ile b€Tdzie trzeba! Mo€Xe mi pan towarzyszy€S. €YKpisz, czy co? €Y krzykn€V€Q Javert. €YPatrzajcie go! Nie my€Wla€Qem, €Xe€W taki g€Qupi! Chcesz, abym ci da€Q trzy dni czasu do ucieczki! Powiadasz, €Xe pojedziesz po dziecko tej Fantyny! Ach! To wyborne! To wspaniale! Fantyna wstrz€Vsn€V€Q dreszcz. "€YPo moje dziecko! €Y zawo€Qa€Qa. €Y Po moje dziecko! Wi€Tc jej tunie ma! Siostro, odpowiedz, gdzie Kozeta! Chc€T widzie€S moje dziecko! Panie Madeleine! Panie merze! Javert tupn€V€Q nog€V. €YTeraz ta znowu! B€Tdziesz ty milcza€Qa, hultajko? Przekl€Tty kraj, gdzie galernicy s€V urz€Tdnikami, a nierz€Vdnice "piel€Tgnuje si€T jak hrabiny! Tak,ale to si€T zmieni; czas by€Q wielki! !Spojrza€Q uwa€Xnie na Fantyn€T i doda€Q chwytaj€Vc gar€Wci€V za chustk€T, koszul€T i ko€Qnierz surduta Jana Valjean: €Y Powiadam ci, €Xe nie ma ju€X pana Madeleine, €Xe nie ma ju€X pana mera. Jest tylko z€Qodziej,rozb€Rjnik, galernik nazwiskiemJan Valjean; jego trzymam w r€Tku, rozumiesz? #Fantyna zerwa€Qa si€T z €Q€R€Xka i wspar€Qszy si€T o por€Tcz wychud€Qymi r€Tkami, patrzy€Qa na Jana Valjean, patrzy€Qa na Javerta, patrzy€Qa na zakonnic€T; otworzy€Qa usta, "jakby chcia€Qa m€Rwi€S, rz€T€Xenie#wydar€Qo jej si€T z gard€Qa, z€Tby zazgrzyta€Qy, konwulsyjnie wyci€Vgn€T€Qa ramiona, otworzy€Qa d€Qonie i zacz€T€Qa porusza€S nimi dooko€Qa, jak kto€W, kto tonie, a potem nagle opad€Qa na poduszki. G€Qowa jej !uderzy€Qa o kraw€Td€Џ €Q€R€Xka i opad€Qa na pier€W, usta pozosta€Qy otwarte, powieki podniesione, oczy zgas€Qe. By€Qa martwa. !Jan Valjean po€Qo€Xy€Q r€Tk€T na !r€Tce Javerta, kt€Rry go trzyma€Q#za szyj€T, otworzy€Q j€V jak r€Tk€Tdziecka i powiedzia€Q: €Y Zabi€Qe€W t€T kobiet€T. !€YCzy si€T to wreszcie sko€Uczy?!$€Y krzykn€V€Q Javert w€Wciek€Qy. €Y Nie po to przyszed€Qem, €Xeby s€Qucha€S gadania. Nie tra€Smy czasu; stra€X jest na dole, ruszajmy zaraz albo €Qa€Ucuszki!W k€Vcie pokoju sta€Qo stare €Xelazne €Q€R€Xko, do€W€S zniszczone, na kt€Rrym sypia€Qysiostry, gdy czuwa€Qy w nocy. Jan Valjean podszed€Q do €Q€R€Xka, rozbi€Q je w mgnieniu !oka €Y zadanie jak€Xe €Qatwe dla takich, jak jego, musku€Q€Rw €Y #uj€V€Q d€Qoni€V najgrubszy pr€Tt i spojrza€Q na Javerta. !Javert cofn€V€Q si€T ku drzwiom. Jan Valjean, trzymaj€Vc sztab€T"€Xelazn€V w d€Qoni, szed€Q z wolnado €Qo€Xa Fantyny. Stan€Vwszy przy nim, obr€Rci€Q si€T do Javerta i rzek€Q ledwie dos€Qyszalnym g€Qosem: €Y Nie radz€T panu przeszkadza€S mi teraz. To pewne, €Xe Javert w tej chwili dr€Xa€Q. Przysz€Qo mu na my€Wl, €Xeby #wyj€W€S i zawo€Qa€S wart€T, ale Jan!Valjean m€Rg€Q skorzysta€S z tej !chwili i uciec. Pozosta€Q wi€Tc, uj€V€Q sw€V lask€T za cie€Uszy koniec i opar€Q si€T o ram€T drzwi, nie spuszczaj€Vc z oczuJana Valjean. Jan Valjean wspar€Q €Qokie€S na kraw€Tdzi €Q€R€Xka, a czo€Qo na d€Qoni i patrzy€Q na nieruchomo le€X€Vc€V Fantyn€T. Sta€Q tak, pogr€V€Xony w zadumie, milcz€Vci najwidoczniej rozmy€Wlaj€Vc nie o rzeczach tego €Wwiata. I twarz jego, i postawa wyra€Xa€Qy tylko niewymown€V #lito€W€S. Duma€Q tak przez chwil€T,a potem pochyli€Q si€T ku Fantynie i przem€Rwi€Q do niej cicho. Co jej powiedzia€Q? Co m€Rg€Q powiedzie€S ten wyrzutek spo€Qecze€Ustwa tej umar€Qej kobiecie? Jakie to by€Qy s€Qowa?"Nikt na ziemi nie us€Qysza€Q ich. Czy s€Qysza€Qa je umar€Qa? Istniej€V rozrzewniaj€Vce #z€Qudzenia, kt€Rre €Ykto wie €Ys€V mo€Xe wznios€Qymi prawdami! To jedno nie ulega w€Vtpliwo€Wci, €Xe siostra Symplicja, jedyny €Wwiadek tego, co si€T dzia€Qo, cz€Tsto powtarza€Qa, €Xe w chwili gdy Jan Valjean szepta€Qdo ucha Fantyny, widzia€Qa wyra€Џnie, jak na jej bladych wargach i w zamglonych €Џrenicach, pe€Qnych grobowegozdziwienia, wykwit€Q cudowny u€Wmiech. Jan Valjean uj€V€Q w obie r€Tce #g€Qow€T Fantyny i u€Qo€Xy€Q j€V na poduszce, jak matka uk€Qada g€Qow€T dziecka, potem zawi€Vza€Q tasiemk€T przy jej koszuli i wsun€V€Q w€Qosy pod czepek. To uczyniwszy zamkn€V€Q jej powieki. Twarz Fantyny wyda€Qa si€T w tej chwili jakby o€Wwietlona. #€Аmier€S €Y to wej€Wcie do wielkiej€Wwiat€Qo€Wci. "R€Tka Fantyny zwisa€Qa z €Q€R€Xka.!Jan Valjean ukl€Vk€Q, podni€Rs€Q j€V ostro€Xnie i uca€Qowa€Q. Potem powsta€Q i obracaj€Vc si€Tdo Javerta, powiedzia€Q: €Y Teraz jestem do dyspozycji. Gr€Rb przyzwoity Javert zamkn€V€Q Jana Valjean w wi€Tzieniu miejskim. Aresztowanie pana Madeleine wywo€Qa€Qo w Montreuil-sur-merwielkie wra€Xenie, a €Wci€Wle m€Rwi€Vc €Yniezwyk€Qy wstrz€Vs. Ze smutkiem atoli wyzna€S musimy, €Xe na to jedno tylko s€Qowo: €Ќby€Q galernikiem €­, opu€Wcili go prawie wszyscy. W ci€Vgu niespe€Qna dw€Rch godzin zapomniano wszystko, cokolwiek dobrego uczyni€Q, i sta€Q si€T on ju€X tylko galernikiem. To prawda, €Xe nie znano jeszcze szczeg€R€Qowo wydarzenia w Arras. Przez ca€Qydzie€U s€Qycha€S by€Qo we wszystkich dzielnicach miasta rozmowy tego rodzaju: €Y Wie pani? To dawny galernik! €Y Kto taki? €Y Mer. €Y Jak to? Pan Madeleine? €Y A tak. €Y Doprawdy? €YNie nazywa si€T Madeleine: ma jakie€W okropne nazwisko, Bejean, Bojean. €YO, !m€Rj Bo€Xe! €YAresztowany! Siedziw wi€Tzieniu miejskim, dop€Rki !go nie przenios€V! Dop€Rki go nie przenios€V? Wi€Tc go przenios€V gdzie indziej? Dok€Vd? Stanie przed s€Vdem za dawno pope€Qniony rozb€Rj. €YJa si€T tego domy€Wlam. Zanadto by€Q dobry, zanadto doskona€Qy, zanadto s€Qodki. Nie przyj€V€Q orderu, dawa€Q pieni€Vdze wszystkim ma€Qym hultajom, kt€Rrych spotka€Q na drodze. Zawsze mi na my€Wl !przychodzi€Qo, €Xe kryje si€T podtym jaka€W paskudna historia. Zw€Qaszcza €Ќsalony €­ by€Qy na ten temat jednomy€Wlne. Pewna stara dama, prenumeratorka "dziennika €ЌBia€Qa Chor€Vgiew €­, "uczyni€Qa uwag€T, kt€Rrej g€Q€Tbi przenikn€V€S niepodobna: €Y Wcale mnie to nie smuci. B€Tdzie to nauka dla bonapartyst€Rw! Tak znik€Qo w Montreuil-sur-mer widmo, kt€Rre si€T zwa€Qo panem Madeleine. Tylko kilka os€Rb pozosta€Qo wiernych jego #pami€Tci. Do tej liczby nale€Xa€Qa jego stara od€Џwierna. Wieczorem tego dnia zacna staruszka siedzia€Qa w swej stancyjce, przera€Xona, rozmy€Wlaj€Vc smutnie. Fabryka !ca€Qy tydzie€U by€Qa zamkni€Tta, brama zasuni€Tta ryglami, ulica pusta. W domu by€Qy tylko dwiezakonnice: siostra Perpetua i siostra Symplicja, czuwaj€Vce przy ciele Fantyny. Gdy zbli€Xy€Qa si€T godzina, w kt€Rrej pan Madeleine zwykle powraca€Q do domu, poczciwa od€Џwierna machinalnie si€T podnios€Qa, wzi€T€Qa z szalki klucz i €Wwiec€T, kt€Rr€V mu podawa€Qa, gdy wchodzi€Q na "g€Rr€T do siebie; klucz zawiesi€Qana gwo€Џdziu i postawi€Qa obok €Wwiec€T, jakby go oczekiwa€Qa. !P€R€Џniej usiad€Qa na krze€Wle i #pogr€V€Xy€Qa si€T w rozmy€Wlaniach.Biedna staruszka czyni€Qa to wszystko nie zdaj€Vc sobie sprawy. Up€Qyn€T€Qo przesz€Qo dwie godziny, gdy si€T ockn€T€Qa i zawo€Qa€Qa: €Y Chryste Panie!! Zawiesi€Qam na gwo€Џdziu jego klucz! W tej chwili otworzy€Qo si€T okienko str€R€X€Rwki, przez otw€Rr wsun€T€Qa si€T r€Tka, $wzi€T€Qa klucz, €Wwiec€T i zapali€Qa!j€V od €Qoj€Rwki stoj€Vcej obok. Od€Џwierna podnios€Qa oczy, otworzy€Qa usta, krzyk zamar€Q jej w gardle. "Zna€Qa t€T r€Tk€T, to rami€T, ten r€Tkaw surduta. To by€Q pan Madeleine. Przez kilka sekund nie mog€Qa wyrzec s€Qowa, jakby #pora€Xona, jak m€Rwi€Qa p€R€Џniej, opowiadaj€Vc swoj€V przygod€T. €Y M€Rj Bo€Xe, panie merze €Y zawo€Qa€Qa na koniec €Y my€Wla€Qam, €Xe pan jest... Zatrzyma€Qa si€T, koniec zdania zaprzeczy€Qby bowiem pe€Qnemuszacunku pocz€Vtkowi. Jan Valjean na zawsze pozosta€Q wjej oczach panem merem. Doko€Uczy€Q za ni€V: €YW wi€Tzieniu. By€Qem tam. Wy€Qama€Qem krat€T w oknie, skoczy€Qem z dachu i jestem tutaj. Id€T do mojego pokoju, prosz€T poprosi€S do mnie siostr€T Symplicj€T. Zapewne czuwa przy tej nieszcz€T€Wliwej kobiecie. Staruszka po€Wpiesznie wykona€Qa polecenie. Niczego jej nie nakazywa€Q, by€Q pewny, €Xe strzec go b€Tdzie lepiej, ni€Xby on sam siebie strzec umia€Q. Nigdy nie dowiedziano si€T, w jaki spos€Rb wszed€Q na podw€Rrko nie otwieraj€Vc bramy. Wprawdzie mia€Q zawsze przy sobie klucz do ma€Qych, bocznych drzwi, ale zapewne zrewidowano go w wi€Tzieniu i odebrano mu go. Rzecz ta nie zosta€Qa wyja€Wniona. Wszed€Q na schody prowadz€Vcedo jego pokoju. Kiedy znalaz€Q si€T na g€Rrze, pozostawi€Q lichtarz na ostatnim stopniu schod€Rw, otworzy€Q drzwi i po omacku zamkn€V€Q okno i okiennice, potem powr€Rci€Q po €Wwiec€T i wszed€Q do pokoju. !Ostro€Xno€W€S ta by€Qa konieczna:!pami€Ttamy przecie€X, €Xe z ulicy mo€Xna by€Qo widzie€S jego okno."Popatrzy€Q doko€Qa, na st€R€Q, na !krzes€Qo, na €Q€R€Xko, od trzech #dni nie s€Qane. Nie by€Qo €Wlad€Rw nieporz€Vdku przedwczorajszejnocy. Od€Џwierna sprz€Vtn€T€Qa #pok€Rj. Wyj€T€Qa tylko z popio€Qu i"po€Qo€Xy€Qa na stole dwie €Xelazneskuwki kija i monet€T, dwa franki sczernia€Qe w ogniu. !Wzi€V€Q arkusz papieru i napisa€Qna nim: €ЌOto dwie skuwki mego kija i dwa franki skradzione Gerwazkowi, o kt€Rrych m€Rwi€Qem w s€Vdzie przysi€Tg€Qych €­ i po€Qo€Xy€Q !pieni€Vdz i dwa kawa€Qki €Xelaza tak, by wzrok wchodz€Vcego do pokoju od razu pad€Q na te przedmioty. Wyj€V€Q z szafy star€V koszul€T, podar€Q j€V na kawa€Qki i zawin€V€Q w nie dwa !srebrne €Wwieczniki. Zreszt€V nie€Wpieszy€Q si€T, nie objawia€Q podniecenia. Okr€Tcaj€Vc p€Q€Rtnem €Wwieczniki biskupa, Vcy ozna€Q go i oч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПтїПgХїПBЫЕ cСGЬE Э c$HЭ‡HЮЙ @‰HЯЭ_ c€’Hа,! cѕHбA," cXIвc7DGЛIgryz€Q kawa€Q czarnego chleba. Prawdopodobnie by€Q to chleb wi€Tzienny, kt€Rry zabra€Q uciekaj€Vc. Przekonano si€T o tym p€R€Џniej z okruszyn, znalezionych na pod€Qodze, gdys€Vd nakaza€Q rewizj€T w mieszkaniu. Kto€W dwa razy lekko zastuka€Q do drzwi. €Y Prosz€T wej€W€S €Y rzek€Q. By€Qa to siostra Symplicja. Blada, z czerwonymi oczami, trzyma€Qa lichtarz w dr€X€Vcej r€Tce. Gwa€Qty losu maj€V t€T $w€Qa€Wciwo€W€S, €Xe cho€Sby€Wmy bylinajdoskonalsi €Y lub zupe€Qnie ch€Qodni €Y wyci€Vgaj€V na zewn€Vtrz natur€T ludzk€V i !zmuszaj€V j€V do ujawnienia si€T.Po wzruszeniach dnia zakonnica sta€Qa si€T znowu $kobiet€V. P€Qaka€Qa i dr€Xa€Qa. Jan !Valjean napisa€Q kilka s€Q€Rw na papierze, kt€Rry poda€Q zakonnicy m€Rwi€Vc: €Y Siostro, prosz€T to odda€S ksi€Tdzu proboszczowi. Papier nie by€Q zapiecz€Ttowany.Rzuci€Qa na niego okiem. €Y Mo€Xe siostra przeczyta€S €Yrzek€Q. !Przeczyta€Qa: €ЌProsz€T ksi€Tdza proboszcza, by czuwa€Q nad wszystkim, co tu pozostawiam.Prosz€T o op€Qacenie koszt€Rw mego procesu i koszt€Rw pogrzebu kobiety, kt€Rra dzi€W umar€Qa. Reszta na biednych €­. Siostra chcia€Qa co€W powiedzie€S, ale wyszepta€Qa tylko kilka niezrozumia€Qych wyraz€Rw. Na koniec zdoby€Qa si€T na te s€Qowa: €Y Czy pan mer nie chce zobaczy€S raz jeszcze tej biedaczki?? €YNie €Yodpowiedzia€Q €Yposzukuj€V mnie. Mogliby mnietam aresztowa€S, to by zak€Q€Rci€Qo jej spok€Rj. Ledwie wym€Rwi€Q te s€Qowa, gdyna schodach wszcz€V€Q si€T wielki ha€Qas. Us€Qyszano kroki kilku os€Rb i g€Qos starej od€Џwiernej, kt€Rra krzycza€Qa, jak mog€Qa najg€Qo€Wniej: €YPrzysi€Tgam panu, €Xe nikt tu nie wchodzi€Q ani przez ca€Qy dzie€U, ani wieczorem, €Xe na krok nie odchodzi€Qam od drzwi!!Jaki€W m€T€Xczyzna odpowiedzia€Q:€Y A jednak w pokoju pali si€T €Wwiat€Qo. Poznali g€Qos Javerta. Rozk€Qad izby by€Q taki, €Xe drzwi otwieraj€Vc si€T "zas€Qania€Qy r€Rg z prawej strony.Jan Valjean zgasi€Q €Wwiec€T i ukry€Q si€T w tym rogu. Siostra Symplicja pad€Qa na kolana przystole. Drzwi si€T otworzy€Qy. Wszed€Q Javert. "S€Qycha€S by€Qy szepty kilku ludzii protesty od€Џwiernej na korytarzu. Zakonnica nie podnios€Qa oczu. Modli€Qa si€T. €Аwieca stoj€Vca na kominku s€Qabo o€Wwietla€Qa pok€Rj. Javert zobaczy€Q siostr€T i zatrzyma€Q si€T zdumiony. Pami€Ttamy, €Xe istot€V charakteru Javerta, jego !€Xywio€Qem i dusz€V prawie, by€Qacze€W€S dla wszelkiej w€Qadzy, cze€W€S bezwzgl€Tdna, nie dopuszczaj€Vca zarzut€Rw i ogranicze€U. Ma si€T rozumie€S, !w€Qadz€T ko€Wcieln€V uwa€Xa€Q za najpierwsz€V ze wszystkich; by€Q pobo€Xny, powierzchowny i poprawny w tym wzgl€Tdzie, jak i we wszystkich innych. W jego oczach kap€Qan by€Q duchem nieomylnym, zakonnicaistot€V bezgrzeszn€V. By€Qy to dusze odgrodzone od €Wwiata, zjedynymi drzwiami, !otwieraj€Vcymi si€T po to tylko, by da€S €Wwiadectwo prawdzie. Zobaczywszy siostr€T, w pierwszej chwili chcia€Q si€T cofn€V€S. Ale inny obowi€Vzek pcha€Q go naprz€Rd. Zdecydowa€Q si€T zosta€S i przynajmniej zapyta€S. Mia€Q przed sob€V siostr€T !Symplicj€T, kt€Rra nigdy w €Xyciu"nie sk€Qama€Qa. Javert wiedzia€Q o!tym i szczeg€Rlnie j€V szanowa€Q z tego powodu. $€Y Siostro €Y rzek€Q €Y czy siostra jest sama w tym pokoju?? Nasta€Qa straszna chwila, podczas kt€Rrej biedna !od€Џwierna czu€Qa, €Xe nogi si€T pod ni€V uginaj€V. Siostra podnios€Qa oczy i odpowiedzia€Qa: €Y Tak. !€YMimo to €Ym€Rwi€Q dalej Javert €Y niech siostra wybaczy moj€V natr€Ttno€W€S, obowi€Vzek mi nakazuje zapyta€S raz jeszcze,czy siostra nie widzia€Qa tego wieczoru kogo€W, cz€Qowieka. Uciek€Q i szukamy go. Tego Jana Valjean, czy go siostra nie widzia€Qa? Siostra odpowiedzia€Qa: €Y Nie. !Sk€Qama€Qa. Sk€Qama€Qa dwa razy zrz€Tdu, bez wahania, z po€Wpiechem po€Wwi€Tcenia. !€Y Przepraszam €Y rzek€Q Javert i"odszed€Q, k€Qaniaj€Vc si€T nisko. O €Wwi€Tta dziewico! Od wielu ju€X lat nie nale€Xysz do tego €Wwiata, po€Q€Vczy€Qa€W si€T w wiekuistej €Wwiat€Qo€Wci z siostrami-dziewicami i bra€Smi-anio€Qami: oby to k€Qamstwo policzono ci w niebiesiech! Twierdzenie siostry by€Qo dla Javerta czym€W tak niew€Vtpliwym, €Xe nawet nie zwr€Rci€Q uwagi na zgaszony knot €Wwiecy woskowej, kt€Rry dymi€Q na stole. W godzin€T p€R€Џniej jaki€W m€T€Xczyzna szed€Q szybko, oddalaj€Vc si€T od Montreuil-sur-mer w stron€T Pary€Xa. M€T€Xczyzn€V tym by€Q Jan Valjean. Z zezna€U dw€Rch czy trzech furman€Rw, kt€Rrzy go spotkali na drodze, stwierdzono, €Xe ni€Rs€Q zawini€Vtko i mia€Q na sobie #bluz€T. Sk€Vd wzi€V€Q bluz€T? Nigdysi€T nie dowiedziano. Przed kilkoma dniami umar€Q w infirmerii fabrycznej pewien stary wyrobnik i zosta€Qa po nim tylko bluza. Mo€Xe to by€Qa ta sama? Jeszcze ostatnie s€Qowo o Fantynie. Wszyscy mamy matk€T, ziemi€T. Wr€Rcono Fantyn€T tej matce. Proboszcz s€Vdzi€Q, €Xe uczyni dobrze €Y i zapewne dobrze uczyni€Q zachowuj€Vc z tego, co mu Jan Valjean zostawi€Q, jak najwi€Tcej pieni€Tdzy dla !ubogich. Bo i zreszt€V o kog€R€X chodzi€Qo? O galernika i dziewczyn€T uliczn€V. Dlatego !te€X upro€Wci€Q pogrzeb Fantyny i ograniczy€Q go do tego, co by€Qoniezb€Tdne, a co si€T nazywa wsp€Rlnym grobem. Pogrzebano cia€Qo Fantyny w bezp€Qatnym k€Vcie cmentarza, przeznaczonym dla wszystkichi dla nikogo, tam gdzie grzebie"si€T ubogich. Na szcz€T€Wcie B€Rg wie, gdzie odnale€Џ€S dusz€T. Po€Qo€Xono Fantyn€T w mrok grobu mi€Tdzy pierwsze lepsze ko€Wci: dozna€Qa cudzo€Q€Rstwa popio€Q€Rw. Wrzucono j€V do "publicznego do€Qu. Jej gr€Rb by€Q podobny do jej €Qo€Xa. €И€Й€К€Л€М€Н€О€П€Р€С€Т€У€Ф€Х€Ц€Ч€Ш€Щ€Ъ€Ы€Ь€Э€Ю€Я€а€б€в€г€д€е€ж€з€и€й€к€л€м€н€о€п€р€с€т€у€ф€х€ц€ч€ш€щ€ъ€ы€ь€э€ю€я€№€ё€ђ€ѓ€є€ѕ€і€ї€ј€љ€њ€ћ€ќ€§€ў€џRozdzia€Q pierwszy WATERLOO 18 czerwca 1815 roku Korzystaj€Vc z przywilej€Rw powie€Wciopisarza, wr€Rcimy do roku 1815, do czasu poprzedzaj€Vcego nieco epok€T,w kt€Rrej rozpoczyna si€T historia opowiedziana w "pierwszej cz€T€Wci tej ksi€V€Xki. Gdyby w nocy z 17 na 18 czerwca 1815 roku nie spad€Q deszcz, inna by€Qaby "przysz€Qo€W€S Europy. Kilka kropelwody rozstrzygn€T€Qo o sprawie Napoleona. Opatrzno€W€S potrzebowa€Qa tylko troch€T deszczu na to, aby Waterloo "zako€Uczy€Qo Austerlitz, i do€W€S by€Qo chmury, wbrew przewidywaniu pojawiaj€Vcej si€T na niebie o tej porze roku, €Xeby zawali€Q si€T ca€Qy jeden €Wwiat. Bitwa pod Waterloo mog€Qa si€T rozpocz€V€S dopiero o wp€R€Q do dwunastej i to pozwoli€Qo Blucherowi zd€V€Xy€S na plac boju. Dlaczego? Bo ziemia by€Qa"wilgotna. Nale€Xa€Qo czeka€S, a€X obeschnie nieco, aby artyleria mog€Qa dzia€Qa€S. Napoleon by€Q oficerem artyleriii zawsze o tym pami€Tta€Q. Wszystkie plany jego bitew uk€Qadane by€Qy dla pocisku armatniego. Skierowa€S ca€Qy ogie€U z dzia€Q na obrany punkt €Y oto klucz jego zwyci€Tstw. Strategi€T nieprzyjacielskiego genera€Qa traktowa€Q niby !fortec€T i robi€Q w niej wy€Qom. Na s€Qabe miejsce ciska€Q grad kartaczy; armat€V rozpoczyna€Q i rozwi€Vzywa€Q bitwy. W jego geniuszu by€Qo co€W z wystrza€Qu. Rozbi€S czworobok, rozsypa€S w proch pu€Qki, z€Qama€S linie, zgnie€W€S na miazg€T i rozproszy€S masy €Yna tym u niego polega€Qo wszystko; uderza€S, uderza€S nieustannie; i t€T robot€T powierza€Q pociskom armatnim. Metoda straszliwa, kt€Rra w po€Q€Vczeniu z geniuszem uczyni€Qa niezwyci€T€Xonym przez lat pi€Ttna€Wcie tego pos€Tpnego atlet€T wojennych zapas€Rw. Dnia 18 czerwca 1815 roku tym pewniej rachowa€Q na !artyleri€T, €Xe przewag€T liczby mia€Q po swojej stronie. Wellington mia€Q tylko sto "Pi€T€Sdziesi€Vt dziewi€T€S armat, Napoleon €Ydwie€Wcie czterdzie€Wci. Gdyby ziemia by€Qa sucha, mo€Xna by by€Qo przetacza€S armaty i dzia€Qania rozpocz€T€Qyby si€T o sz€Rstej rano. Bitwa by€Qaby wygrana i sko€Uczona o drugiej, na trzy godziny przed nag€Qym powik€Qaniem, wywo€Qanym przybyciem Prusak€Rw. Ile by€Qo winy Napoleona w przegraniu tej bitwy? Czy sternikowi mo€Xna przypisa€S odpowiedzialno€W€S za rozbicie okr€Ttu? Czy do widocznego os€Qabni€Tcia si€Q fizycznych w !Napoleonie przy€Q€Vcza€Qo si€T w owym czasie pewne os€Qabienieducha? Czy dwudziestoletnie boje star€Qy kling€T, tak jak i !pochwa€Q€T, zu€Xy€Qy dusz€T, tak jak zu€Xywaj€V cia€Qo? Czy w wodzu ju€X si€T zaczyna€Q zjawia€S weteran? S€Qowem, czy geniusz ten, jak utrzymuje wielu znakomitych historyk€Rw, ju€X gas€Q? Czy !wpada€Q w szale€Ustwo, usi€Quj€Vcukry€S przed sob€V samym swoje os€Qabienie? Czy zaczyna€Q si€T waha€S i b€Q€Vka€S na los szcz€T€Wcia? Czy stawa€Q si€T nie€Wwiadomy niebezpiecze€Ustwa, rzecz nie do darowania u wodza? Czy i dla klasy tych ludzi, wielkich w dziedzinie materialnej, kt€Rrychnazwa€S by mo€Xna olbrzymami czynu, nadchodzi wiek, kiedy przyt€Tpia si€T wzrok geniuszu? Staro€W€S nie ma w€Qadzy nad geniuszami idea€Qu; dla Dant€Rw $i Micha€Q€Rw Anio€Q€Rw starze€S si€T€Y to rosn€V€S; czy€Xby dla Hannibal€Rw i Bonapart€Rw "starze€S si€T €Yznaczy€Qo tyle co niedo€Q€T€Xnie€S, male€S? Czy Napoleon utraci€Q instynkt zwyci€Tstwa? Czy upad€Q tak nisko, €Xe nie rozpoznawa€Q przeszkody, nie odgadywa€Q zasadzki i nie dostrzega€Q zapadaj€Vcego si€T brzegu przepa€Wci? Czy€Xby utraci€Q w€Tch wykrywaj€Vcy kl€Tsk€T? On, kt€Rry zna€Q niegdy€W wszystkie drogi triumfu i z wysoko€Wci swego wozu ognistego wskazywa€Q je wszechw€Qadnym palcem €Yczy€Xby teraz, w !z€Qowrogim za€Wlepieniu, wi€Rd€Q !sw€Rj t€Qumny zaprz€Vg legion€Rw ku przepa€Wci? Czy go porwa€Q sza€Q ostateczny w czterdziestym sz€Rstym roku €Xycia? Czy€Xby ten tytaniczny #wo€Џnica losu sta€Q si€T ju€X tylkoolbrzymim wartog€Qowem? Nie s€Vdzimy tak. Zdaniem wszystkich, jego planbitwy by€Q arcydzie€Qem. Uderzy€S w sam €Wrodek linii sprzymierzonych, zrobi€S wy€Qom w nieprzyjacielu, przeci€V€S go na dwoje, pchn€V€Spo€Qow€T angielsk€V na Hal, a po€Qow€T prusk€V na Tongres, roz€Qama€S wrog€V armi€T Wellingtona i Bluchera, zdoby€SMont-Saint-Jean, zaj€V€S Bruksel€T, zepchn€V€S Niemca w Ren, a Anglika w morze. Taki by€Q sens tej bitwy dla Napoleona. O reszcie pomy€Wla€Qby p€R€Џniej. Nie pretendujemy zgo€Qa do opisywania tutaj historii bitwypod Waterloo. Jedna ze scen daj€Vcych pocz€Vtek dramatowi, kt€Rry opowiadamy,€Q€Vczy si€T z t€V bitw€V; ale historia nie jest naszym przedmiotem; zreszt€V historia ta ju€X jest napisana, i to napisana po mistrzowsku, z jednego punktu widzenia przez Napoleona, z drugiego za€W przez Charrasa. Niechaj !€Wcieraj€V si€T ze sob€V ci dwaj historycy; my jeste€Wmy tylko dalekim €Wwiadkiem, przechodniem po r€Rwninie, badaczem pochylonym nad t€V ziemi€V wymieszan€V z ludzkim "cia€Qem, €Wwiadkiem, kt€Rry, by€S mo€Xe, pozory bierze za rzeczywisto€W€S; nie mamy prawa stawi€S czo€Qa w imieniu nauki og€R€Qowi fakt€Rw, w kt€Rrych niew€Vtpliwie znajd€V si€T i z€Qudne zjawiska; nie mamy ani do€Wwiadczenia wojskowego, ani kompetencji strategicznej, kt€Rre by nas uprawnia€Qy do tworzenia uog€Rlnie€U; naszym zdaniem, szereg przypadkowych zdarze€U g€Rruje pod Waterloo nad planami obydw€Rch wodz€Rw; a gdy chodzi o los, tego tajemniczego winowajc€T,s€Vdzimy jak lud, ten prostoduszny s€Tdzia. Ten, kto by pragn€V€Q dok€Qadnieprzedstawi€S sobie plan bitwy pod Waterloo, niechaj w my€Wli #nakre€Wli na ziemi wielk€V liter€T A. Lewe rami€T litery A jest drog€V z Nivelles, rami€T prawe drog€V z Genappe, €Q€Vcznik A drog€V poprzeczn€V z Ohain do "Braine-l €ВAlleud. Wierzcho€Qek A to Mont-Saint-Jean, tu sta€Q Wellington; dolny koniec lewego ramienia to Hougomont, tu sta€Q Reille z Hieronimem Bonaparte, dolny koniec prawego ramienia to Belle-Alliance, tu sta€Q Napoleon. Nieco poni€Xej punktu, w kt€Rrym poprzeczka przecina prawe rami€T, mamy Haie- Sainte. W samym €Wrodku poprzeczki znajduje si€T punkt,w kt€Rrym wyrzeczone zosta€Qo ostatnie s€Qowo tej bitwy. Tu w€Qa€Wnie postawiono lwa, mimowolny symbol najwy€Xszego bohaterstwa cesarskiej gwardii. Tr€Rjk€Vt zawarty mi€Tdzy ramionami a ci€Tciw€V tego A jest wynios€Q€V p€Qaszczyzn€V Mont- Saint-Jean. Ca€Qa bitwa by€Qa walk€V o opanowanie tej p€Qaszczyzny. "Skrzyd€Qa dw€Rch armii ci€Vgn€T€Qysi€T po prawej i po lewej stronie dw€Rch dr€Rg z Genappe i Nivelles; d €ВErlon sta€Q naprzeciw Pictona, Reille naprzeciw Hilla. Obaj genera€Qowie z uwag€V ogl€Vdali p€Qaszczyzn€T Mont-Saint-Jean, dzi€W zwan€V p€Qaszczyzn€V Waterloo. Ju€X w poprzednim roku Wellington bada€Q j€V ze sw€V bystr€V przezorno€Wci€V, przewiduj€Vc, €Xe b€Tdzie kiedy€W polem wielkiej bitwy. Na tym terenie,w tym pojedynku dnia 18 czerwca, Wellington mia€Q !dobr€V pozycj€T, Napoleon z€Q€V. Armia angielska sta€Qa na g€Rrze, francuska €Y w dole. Po c€R€X by opisywa€S, jak wygl€Vda€Q Napoleon o €Wwicie 18czerwca 1815 roku, na koniu, z lunet€V w r€Tku, na wzg€Rrzu Rossomme? Nim si€T go zd€V€Xy pokaza€S, ju€X go widz€V wszyscy. Ten spokojny profil pod ma€Qym kapeluszem szko€Qy w Brienne 125, ten zielony uniform, gwiazda pod bia€Q€V klap€V, szary surdut kryj€Vcy epolety, ko€Uce czerwonej wst€Tgi pod kamizelk€V, spodnie €Qosiowe, ko€U bia€Qy w czaprakuz purpurowego aksamitu, z "liter€V N, z koron€V i or€Qami po bokach, buty z szerokimi cholewami na jedwabistych po€Uczochach, srebrne ostrogi, szpada spod Marengo; ca€Qa posta€S ostatniego Cezara przytomna jest w ka€Xdej wyobra€Џni; jedni j€V !ub€Rstwiaj€V, drudzy na€U patrz€Vsurowo. Posta€S ta d€Qugo ca€Qa by€Qa w jasnym €Wwietle; sprawia€Q to pewien p€R€Qmrok legendy, !kt€Rrym otacza si€T wi€Tkszo€W€S bohater€Rw, a kt€Rry zawsze, raz d€Qu€Xej, raz kr€Rcej, "zas€Qania prawd€T; ale dzi€W ju€X €Wwita historia sprawiedliwe €Wwiat€Qo dzienne. Historia to €Wwiat€Qo nieub€Qagane. Ma ona t€T dziwn€Vi bosk€V w€Qa€Wciwo€W€S, €Xe jakkolwiek jest €Wwiat€Qem i dlatego €Xe jest €Wwiat€Qem, cz€Tsto rzuca cie€U tam, gdzie widziano promienie; z jednego i tego samego cz€Qowieka tworzy dwa odr€Tbne widma i pasuj€V si€T one ze sob€V, i jedno drugiemu wymierza sprawiedliwo€W€S, i mroki despotyzmu tyrana walcz€V ze €Wwiat€Qem s€Qawy wodza. St€Vd s€Quszniejsza miara ostatecznejoceny lud€Rw. Pogwa€Qcony Babilon pomniejsza Aleksandra;Rzym okuty w €Qa€Ucuchy pomniejsza Cezara; wymordowana Jerozolima pomniejsza Tytusa. Tyrania idzie w €Wlad za tyranem. Nieszcz€T€Wciem dla cz€Qowieka jest pozostawienie poza sob€V !mroku, kt€Rry przybra€Q kszta€Qt jego postaci. Wszyscy znaj€V pierwsz€V faz€T tej bitwy, jej pocz€Vtek niejasny, niepewny, wahaj€Vcy "si€T i gro€Џny dla obu stron, ale bardziej jeszcze dla Anglik€Rw ni€X dla Francuz€Rw. Deszcz pada€Q przez ca€Q€V noc; ulewa rozmy€Qa ziemi€T; tu i €Rwdzie woda zebra€Qa si€T w zag€Q€Tbieniach p€Qaszczyzny niby w miskach; w niekt€Rrych miejscach ci€T€Xkie wozy #grz€Tz€Qy a€X po osie; z uprz€T€Xy koni €Wcieka€Qy krople b€Qota; gdyby nie zgniecione ci€T€Xarem jad€Vcych woz€Rw zbo€Xe, kt€Rre $wype€Qni€Qo koleiny i pod€Wcieli€Qo si€T pod ko€Qa, wszelki ruch, zw€Qaszcza w dolinie od strony Papelotte, by€Qby niemo€Xliwy. Akcja bojowa rozpocz€T€Qa si€T p€R€Џno; Napoleon €Ywyt€Qumaczyli€Wmy dlaczego €Ymia€Q zwyczaj trzymania pod r€Tk€V ca€Qej artylerii niby pistoletu, celuj€Vc to w ten, tow €Rw punkt bitwy, i chcia€Q !czeka€S, a€X zaprz€T€Xone baterieb€Td€V mog€Qy swobodnie "przetacza€S si€T i przeje€Xd€Xa€S w galopie; do tego potrzebne #by€Qo, aby s€Qo€Uce pokaza€Qo si€T "i osuszy€Qo ziemi€T. Ale s€Qo€Uce si€T nie pokazywa€Qo. Nie by€Qo to ju€X spotkanie pod Austerlitz. Kiedy zagrzmia€Qa pierwsza armata, angielski genera€Q Colville spojrza€Q na zegarek i przekona€Q si€T, €Xe "by€Qo trzydzie€Wci pi€T€S minut pogodzinie jedenastej. Uderzenie lewego skrzyd€Qa francuskiego na Hougomont rozpocz€T€Qo walk€T z wi€Tksz€V "mo€Xe w€Wciek€Qo€Wci€V, ni€X tego cesarz sobie €Xyczy€Q. Jednocze€Wnie Napoleon zaatakowa€Q €Wrodek, rzucaj€Vc brygad€T Quiota na Haie-Sainte, a Ney posun€V€Q prawe skrzyd€Qo francuskie ku lewemu skrzyd€Qu angielskiemu, opieraj€Vcemu si€T o Papelotte. Atak na Hougomont by€Q do pewnego stopnia pozorny; zwabi€S Wellingtona, przerzuci€S go ku lewej stronie €Ytaki by€Q $plan. I plan ten by€Qby si€T uda€Q, gdyby nie to, €Xe cztery €Q go i oч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€ЃkгpІ cJд ю ceJез cШJжл = c+Kз,Э cŽKих6 QёKkompanie gwardii angielskiej i dzielni Belgowie dywizji Perponchera dzielnie trwali na swych stanowiskach; dzi€Tki temu Wellington, zamiast skoncentrowa€S tam wszystkie !swe si€Qy, m€Rg€Q poprzesta€S na pos€Qaniu posi€Qk€Rw z czterech kompanii gwardii i batalionu brunszwickiego. G€Q€Rwnym uderzeniem by€Q atak prawego skrzyd€Qa francuskiegona Papelotte; z€Qama€S lewe !skrzyd€Qo angielskie, przeci€V€S "drog€T do Brukseli, nie dopu€Wci€S!do po€Q€Vczenia si€T z Prusakami,kt€Rrzy mogli jeszcze nadci€Vgn€V€S, zdoby€S Mont-Saint-Jean, zepchn€V€S Wellingtona do Hougomont, #st€Vd do Braine-l €ВAlleud i dalej,!na Hal €Yoto plan jasny i prosty.Z wyj€Vtkiem drobnych !incydent€Rw atak powi€Rd€Q si€T. Wzi€Tto Papelotte, zdobyto Haie-Sainte. Po wzi€Tciu Haie-Sainte bitwa si€T zachwia€Qa. W dniu tym okres od po€Qudnia do godziny czwartej jest niejasny, trudny do wyt€Qumaczenia; €Wrodek tej bitwy jest niewyra€Џny, jak najpos€Tpniejsza chwila bojowej zawieruchy. Zrobi€Qo si€T ciemno. W tym zmroku dostrzega€Qe€W unosz€Vce si€T w powietrzu potworne widma, zjawiska przyprawiaj€Vce o zawr€Rt g€Qowy, €Rwczesny sprz€Tt wojenny, dzi€W prawie nie znany: ogniste ko€Qpaki, lu€Џne €Qadownice, posplatane lederwerki, huzarskie dolmany,czerwone buty o tysi€Vcznych zmarszczkach, ci€T€Xkie czaka z fr€Tdzlami, prawie czarna piechota brunszwicka zmieszana ze szkar€Qatn€V "piechot€V angielsk€V, €Xo€Qnierze angielscy z epoletami otoczonymi grubym, bia€Qym wa€Qkiem, lekka jazda hanowerska w pod€Qu€Xnych kaskach sk€Rrzanych z miedzianymi podpinkami i czerwonymi kitami z ko€Uskiego w€Qosia. Szkoci w pledach, z nagimi kolanami, wielkie bia€Qe kamasze francuskich grenadier€Rw €Yto obrazy, nie linie strategiczne, to dla Salvatora Rosy, nie dla Gribeauvala. Czwarta po po€Qudniu Oko€Qo czwartej po€Qo€Xenie !armii angielskiej by€Qo gro€Џne. Ksi€V€X€T Ora€Uski dowodzi€Q €Wrodkiem, Hill prawym skrzyd€Qem, Picton lewym. "Ksi€V€X€T Ora€Uski, nieustraszony i nieprzytomny, wo€Qa€Q na Holendr€Rw i Belg€Rw: €ЌNassau! Brunszwik! Nie cofa€S si€T za $nic! €­€Y Hill, os€Qabiony, wspar€Q si€T na Wellingtonie, Picton zgin€V€Q. W chwili gdy Anglicy zabrali Francuzom chor€Vgiew 105 pu€Qku liniowego, Francuzi zabili Anglikom genera€Qa "Pielona kul€V, kt€Rra przebi€Qa mug€Qow€T. Bitwa mia€Qa dla Wellingtona dwa punkty oparcia; Hougomont i Haie-Sainte; Hougomont trzyma€Qo si€T jeszcze, ale p€Qon€T€Qo; Haie-Sainte zdobyli Francuzi. !€Аrodek armii angielskiej, nieco wkl€Ts€Qy, g€Tsty i zwarty, !zajmowa€Q siln€V pozycj€T. Sta€Q na p€Qaszczy€Џnie Mont-Saint-Jean, w tyle mia€Q wiosk€T, przed sob€V do€W€S !spadzist€V w€Rwczas pochy€Qo€W€S.Opiera€Q si€T o mocny dom z kamienia, kt€Rry w owym czasie nale€Xa€Q do d€Rbr koronnych Nivelles i sta€Q u rozstaju dr€Rg; mury jego, zbudowane w szesnastym wieku, by€Qy tak twarde i mocne, €Xe kule od nich odskakiwa€Qy. Doko€Qa p€Qaszczyzny Anglicy wyci€Tli €Xywop€Qoty, zrobili otwory w tarninie, ustawili armaty, paszcze ich zakryli ga€Q€T€Џmi. Artyleria ich sta€Qa za krzakamiw zasadzce. Ten punicki podst€Tp, niew€Vtpliwie dopuszczalny w czasie wojny, by€Q tak udatny, €Xe Haxo, wys€Qany przez cesarza o dziewi€Vtej rano dla wy€Wledzenia nieprzyjacielskich baterii, nic nie zobaczy€Q i powr€Rciwszy powiedzia€Q Napoleonowi, €Xe nie ma €Xadnych przeszk€Rd opr€Rcz dw€Rch barykad tarasuj€Vcych drogi do Nivelles i do Genappe. Oko€Qo czwartej linia angielska "cofn€T€Qa si€T. Nagle na szczycie wzg€Rrza ujrzano tylko !artyleri€T i tyralier€Rw, reszta $znik€Qa; pu€Qki, kryj€Vc si€T przed granatami i kartaczami francuskimi, cofa€Qy si€T w dolin€T, kt€Rr€V dzi€W jeszcze przecina €Wcie€Xka prowadz€Vca do folwarku Mont-Saint-Jean; rozpocz€V€Q si€T ruch odwrotowy,!czo€Qo armii angielskiej skry€Qo si€T, Wellington cofn€V€Q si€T. €Y Zaczyna si€T odwr€Rt!! €Y zawo€Qa€Q Napoleon. Kiedy Wellington zacz€V€Q si€T cofa€S, Napoleon zadr€Xa€Q z rado€Wci. Ujrza€Q nagle ods€Qaniaj€Vce si€T wzg€Rrze Mont-Saint-Jean i znikaj€Vce czo€Qo armii angielskiej. !Zbiera€Qa si€T, ale si€T kry€Qa. Cesarz wspi€V€Q si€T w strzemionach. Przez oczy jegoprzebieg€Qa b€Qyskawica zwyci€Tstwa. Zap€Tdzi€S Wellingtona do lasu !Soignes i zgnie€W€S go €Yby€Qoby to ostatecznym pora€Xeniem Anglii przez Francj€T. Rozmy€Wlaj€Vc nad straszliwym ciosem, cesarz ostatni raz powi€Rd€Q lunet€V po wszystkich punktach pola bitwy. Za nim jego gwardia z broni€V u nogi spogl€Vda€Qa na€U z dom w religijnym skupieniu. My€Wla€Q; przygl€Vda€Q si€T z uwag€V wzg€Rrzom i zboczom, bada€Q k€Tpy drzew, €Qany zb€R€X, !dro€Xyny; zdawa€Q si€T rachowa€S ka€Xdy krzaczek. D€Qugo przygl€Vda€Q si€T barykadom angielskim na obu go€Wci€Ucach €Y ogromnym stosom zr€Vbanychdrzew; u barykady na drodze do Genappe, nieco powy€Xej Haie-Sainte, ustawiono dwie armaty, jedyne w ca€Qej artylerii angielskiej, kt€Rre !mog€Qy dosi€Tgn€V€S g€Q€Tbi pola bitwy; u barykady na drodze do Nivelles po€Qyskiwa€Qy bagnety holenderskie brygady Chasse. Zauwa€Xy€Q przy tej barykadzie star€V kaplic€T €Аwi€Ttego Miko€Qaja, !pomalowan€V na bia€Qo. Pochyli€Q si€T i szepn€V€Q co€W do przewodnika Lacoste. Przewodnik zrobi€Q g€Qow€V znak przeczenia, zapewne zdradziecki. Cesarz wyprostowa€Q si€T i zamy€Wli€Q. Wellington si€T cofa€Q. To cofanie nale€Xa€Qo ju€X tylko zako€Uczy€S pogromem. !Napoleon odwr€Rci€Q si€T nagle i wys€Qa€Q do Pary€Xa go€Uca z wiadomo€Wci€V, €Xe bitwa wygrana. Napoleon by€Q jednym z tych geniusz€Rw, kt€Rre rzucaj€V gromy. !Znalaz€Q w€Qa€Wnie sw€Rj piorun. Wyda€Q rozkaz kirasjerom Milhauda: zdoby€S p€Qaszczyzn€T Mont-Saint-Jean. Niespodzianka By€Qo ich trzy tysi€Vce #pi€Tciuset. Front rozci€Vga€Q si€T !na €Swier€S mili. Ludzie-olbrzymyna koniach-kolosach. Tworzyli dwadzie€Wcia sze€W€S szwadron€Rw. W odwodzie post€Tpowa€Qa za nimi dywizja Lefebvre-Desnouettesa €Y sze€Wciuset wyborowych €Xo€Qnierzy, strzelcy gwardii "tysi€Vc stu dziewi€T€Sdziesi€Tciu siedmiu ludzi i lansjerzy gwardii osiemset osiemdziesi€Vtlanc. Mieli kaski bez w€Qosia, stalowe pancerze, pistolety w olstrach i d€Qugie pa€Qasze. Rankiem podziwia€Qa ich ca€Qa armia, gdy o dziewi€Vtej przy odg€Qosie tr€Vb i pie€Wni: Czuwajmy nad Cesarstwem przybyli zwart€V kolumn€V, z jedn€V bateri€V z boku, drug€V w#€Wrodku, i rozwin€Tli si€T w dw€Rchszeregach mi€Tdzy drog€V Genappe i Frischemont, zajmuj€Vc miejsce przeznaczone sobie w tej "pot€T€Xnej, drugiej linii, kt€Rra tak uczenie u€Qo€Xona przez Napoleona, maj€Vc w kra€Ucu lewym kirasjer€Rw Kellermanna, na prawym kirasjer€Rw Milhauda, zdawa€Qa si€T mie€S dwa skrzyd€Qa z €Xelaza. Adiutant Bernard przyni€Rs€Q im rozkaz cesarza. Ney doby€Q szabli i stan€V€Q na czele. Poruszy€Qy si€T olbrzymie szwadrony. W€Rwczas ujrzano groz€V przejmuj€Vce widowisko. Ca€Qa ta jazda, z dobytymi szablami,z rozpuszczonymi na wiatr sztandarami i podniesionymi tr€Vbami, zwarta oddzia€Qami w kolumny, run€T€Qa ze wzg€Rrza Belle-Alliance jednym rzutem, jak jeden cz€Qowiek, z matematyczn€V dok€Qadno€Wci€V spi€Xowego taranu szczerbi€Vcego wy€Qom, #zatopi€Qa si€T w straszn€V g€Q€Vb, gdzie ju€X tyle pad€Qo ludzi, znikn€T€Qa tam w dymie, potem wydostawszy si€T z ciemno€Wci !ukaza€Qa si€T po drugiej stronie doliny i wci€V€X zwarta, w €Wci€Wni€Ttych szeregach, !k€Qusowa€Qa p€Tdem w€Wr€Rd gradu lec€Vcych na ni€V kartaczy i po stromym i b€Qotnistym zboczu p€Qaszczyzny Mont-Saint-Jean. Sun€Tli pod g€Rr€T, powa€Xni, gro€Џni, spokojni, niezachwiani;#kiedy milk€Q na chwil€T ryk dzia€Q i huk karabinowych strza€Q€Rw, s€Qycha€S by€Qo ogromny t€Ttent ko€Uskich kopyt. Podzieleni na dwie dywizje, tworzyli dwie kolumny; dywizjaWathiera by€Qa po prawej, dywizja Delorda po lewej stronie. Zdawa€Qo si€T, €Xe ku szczytowi p€Qaszczyzny pe€Qzn€Vdwa olbrzymie stalowe w€T€Xe. Jak nieziemskie zjawisko przemkn€Tli przez bitw€T. Za szczytem wzg€Rrza, w cieniu zamaskowanej baterii, piechota angielska, ustawiona w trzynastu kwadratach po dwa bataliony, w dw€Rch liniach, siedem w pierwszej, !sze€W€S w drugiej, z kolb€V przy twarzy, celuj€Vc do mog€Vcego si€T zbli€Xy€S nieprzyjaciela, czeka€Qa spokojna, milcz€Vca i nieruchoma. Nie widzia€Qa kirasjer€Rw, a kirasjerzy jej nie widzieli. Przys€Quchiwa€Qa si€T przyp€Qywaj€Vcym wezbranym falom ludzi. S€Qysza€Qa wzrastaj€Vcy ha€Qas trzech tysi€Tcy koni, kolejne i symetryczne uderzenia kopyt w wielkim k€Qusie. Zgrzytanie pancerzy, szcz€Tk szabel i jakby oddech ogromny i dziki. Nasta€Qa straszna chwila milczenia, potem nagle d€Qugi rz€Vd podniesionych r€Vk, potrz€Vsaj€Vc szablami, ukaza€Q si€T na szczycie wzg€Rrza i z trzech tysi€Tcy ust pod !siwiej€Vcymi w€Vsami wydar€Q si€Tjeden okrzyk: €ЌNiech €Xyje cesarz! €­Ca€Qa ta konnica wjecha€Qa na szczyt z hukiem podobnym trz€Tsieniu ziemi. Nagle sta€Qo si€T co€W niesamowitego €Y po lewej stronie angielskiej, po prawej naszej, czo€Qo kolumny kirasjer€Rw ugi€T€Qo si€T z przera€Xaj€Vcym wrzaskiem. Dobieg€Qszy do samego szczytu, p€Tdz€Vc naprz€Rd jak szaleni, jak w€Wciekli, by zniszczy€S wrogie szeregi i armaty uj rzel i kirasjerzy mi€Tdzy sob€V i Anglikami r€Rw, jar. By€Q to w€Vw€Rz, kt€Rrego dnem sz€Qa droga do Ohain. Straszna to by€Qa chwila. W€Vw€Rz, niespodziany, stromy,rozwar€Q si€T nagle tu€X pod kopytami koni, g€Q€Tboki na dwa"s€V€Xnie; drugi rz€Vd je€Џd€Џc€Rw pchn€V€Q pierwszy, trzeci pchn€V€Q drugi; konie wspina€Qy si€T d€Tba, szarpa€Qy w ty€Q, !pada€Qy na wznak i ze€Wlizgiwa€Qysi€T w d€R€Q, nogami do g€Rry, "gniot€Vc i zrzucaj€Vc je€Џd€Џc€Rw;niepodobna cofa€S si€T, ca€Qa kolumna by€Qa jak pocisk w locie; si€Qa przeznaczona do zmia€Xd€Xenia Anglik€Rw mia€Xd€Xy€Qa Francuz€Rw; nieub€Qagana przepa€W€S mog€Qa !podda€S si€T tylko pe€Qna a€X po brzegi; je€Џd€Џcy i konie potoczyli si€T w ni€V, gniot€Vc si€T nawzajem, tworz€Vc jakie€W jedno cia€Qo w tej czelu€Wci, a !gdy r€Rw nape€Qni€Q si€T €Xywymi lud€Џmi, reszta przejecha€Qa po nich. Prawie trzecia cz€T€W€S brygady Dubois zwali€Qa si€T w t€T przepa€W€S. Tak si€T zacz€T€Qa przegrana. Miejscowa wie€W€S gminna, przesadna na pewno, powiada, €Xe dwa tysi€Vce koni i tysi€Vc pi€T€Sset ludzi zgin€T€Qo w w€Vwozie Ohain. Prawdopodobnie liczba ta obejmuje r€Rwnie€X wszystkie !trupy, kt€Rre na drugi dzie€U po bitwie wrzucono do w€Vwozu. Napoleon, wydaj€Vc kirasjerom Milhauda rozkaz szar€Xowania, starannie zbada€Q pole bitwy, !ale nie m€Rg€Q widzie€S w€Vwozu, kt€Rry nie znaczy€Q si€T najl€Xejszym nawet €Wladem na powierzchni r€Rwniny. Wszelakoobudzi€Qa w nim pewn€V "nieufno€W€S ma€Qa bia€Qa kapliczkastoj€Vca przy go€Wci€Ucu z Nivelles i prawdopodobnie zapyta€Q przewodnika Lacoste, czy nie ma tam jakiej przeszkody. Przewodnik odpowiedzia€Q, €Xe nie ma. Mo€Xna by rzec prawie, €Xe z tego skinienia g€Qowy wie€Wniaka zrodzi€Q si€T upadek Napoleona. Czy by€Qo mo€Xliwe, aby Napoleon wygra€Q bitw€T? Odpowiadamy, €Xe nie. Dlaczego? Przez Wellingtona? Przez Blchera? Nie €Y z woli Boga. Bonaparte zwyci€Tzc€V pod Waterloo €Yto by sprzeciwia€Qo si€T prawom dziewi€Ttnastego wieku. Przygotowywa€Q si€T ju€X !inny ci€Vg wydarze€U i nie by€Qo w nich miejsca dla Napoleona. Z€Qa wola wypadk€Rw by€Qa rzecz€V wiadom€V ju€X od dawna.Nadszed€Q czas, €Xeby ten olbrzymi cz€Qowiek pad€Q. Nadmierny ci€T€Xar tego m€T€Xa na szali losu ludzko€Wci psu€Q r€Rwnowag€T. Ta jednostka wa€Xy€Qa wi€Tcej ni€X wszyscy !inni ludzie. Nadmiar €Xywotno€Wcica€Qego spo€Qecze€Ustwa skupiony w jednej g€Qowie, to uderzenie ca€Qego €Wwiata na m€Rzg jednego cz€Qowieka €Y sta€Qoby si€T €Wmiertelne dla cywilizacji, gdyby, potrwa€Qo d€Qu€Xej. Nadesz€Qa chwila, w kt€Rrej musia€Qa wkroczy€S najwy€Xsza, nieprzekupna sprawiedliwo€W€S. Czu€Qy si€T pewno dotkni€Tte zasady i €Xywio€Qy, kt€Rre rz€Vdz€V prawid€Qowym ci€V€Xeniem cia€Q w€Qadzie moralnym tak samo jak iw €Qadzie materialnym. Dymi€Vca krew, przepe€Qnione cmentarze, €Qzy matek €Yto gro€Џni oskar€Xyciele. Kiedy ziemia cierpi pod ci€T€Xarem, dobywaj€V si€T z mrok€Rw !tajemnicze j€Tki, kt€Rre s€Qyszy przepa€W€S. Napoleon zosta€Q oskar€Xony przed Niesko€Uczono€Wci€V i postanowiony by€Q jego upadek.Przeszkadza€Q Bogu. Waterloo to nie bitwa; to zmiana frontu wszech€Wwiata. Wzg€Rrze Mont Saint-Jean !I w€Vw€Rz, i bateria ods€Qoni€Qy si€T r€Rwnocze€Wnie. Sze€W€Sdziesi€Vt armat i trzyna€Wcie czworobok€Rw otwarto ogie€U do kirasjer€Rw. Nieustraszony genera€Q Delord !zasalutowa€Q baterii angielskiej. Ca€Qa polowa artyleria angielskacwa€Qem powr€Rci€Qa do czworobok€Rw. Kirasjerzy nie zatrzymali si€T ani chwili. Nieszcz€Tsny w€Vw€Rz zdziesi€Vtkowa€Q ich, lecz nie os€Qabi€Q odwagi. Byli to ludzie, co malej€Vc liczb€V, ro€Wli m€Tstwem. Wszystkie czo€Qa czworobok€Rwangielskich zosta€Qy zaatakowane r€Rwnocze€Wnie. Otoczy€Q je w€Wciek€Qy wir. Piechota angielska sta€Qa ch€Qodna i nieporuszona. Pierwszy szereg, przykl€Tkn€Vwszy, przyjmowa€Q kirasjer€Rw bagnetami, drugi strzela€Q; za drugim kanonierzy nabijali dzia€Qa, czo€Qo czworoboku otwiera€Qo si€T, przepuszcza€Qo wybuch kartaczy i zamyka€Qo si€T znowu. Kirasjerzy na ogie€U odpowiadali naporem. Olbrzymie ich konie, wspi€Vwszy si€T na tylnych nogach, przeskakiwa€Qy przez szeregi, przez bagnety i pada€Qy ogromnymi cielskami w sam €Wrodek tych czterech !€Xywych €Wcian. Kule dziurawi€Qy szeregi kirasjer€Rw, kirasjerzy bili wy€Qomy w czworobokach. Rz€Tdy piechur€Rw znika€Qy pod ko€Umi. Bagnety zanurza€Qy si€T w brzuchach tych centaur€Rw. St€Vd potworno€W€S ran, jakich mo€Xe nigdy dot€Vd nie widziano. Czworoboki, przebite przez t€Trozw€Wcieczon€V jazd€T, zamyka€Qy si€T, nie ust€Tpuj€Vc ze stanowiska. Wci€V€X nowe kartacze wybucha€Qy w€Wr€Rd napadaj€Vcych. Walka by€Qa potworna. Te czworoboki to by€Qy ju€X nie bataliony, lecz ogniste kratery; ci kirasjerzy #byli ju€X nie jazd€V, lecz burz€V. Ka€Xdy czworobok by€Q wulkanem napadni€Ttym przez chmur€T; lawa walczy€Qa z piorunem. Kirasjerzy, stosunkowo nieliczni, uszczupleni katastrof€V w w€Vwozie, mieli tu przeciw sobie prawie ca€Q€V armi€T angielsk€V; ale "zwielokrotnili si€T: ka€Xdy sta€Q za dziesi€Tciu. Ju€X kilka hanowerskich batalion€Rw !ust€Vpi€Qo z placu. Zobaczy€Q to Wellington i pomy€Wla€Q o swej konnicy. Gdyby Napoleon w tej chwili pomy€Wla€Q o swej piechocie, wygra€Qby bitw€T. To zapomnienie by€Qo jego b€Q€Tdem wielkim i nieodwracalnym. Armia angielska zosta€Qa mocnonadszarpni€Tta t€V walk€V. Nie ulega w€Vtpliwo€Wci, €Xe gdyby nie straszna kl€Tska w w€Vwozie, kirasjerzy z€Qamaliby jej €Wrodek i rozstrzygn€Tli o zwyci€Tstwie. Ta nadzwyczajna kawaleria zdumia€Qa Clintona, kt€Rry przecie widzia€Q Talaver€T i Badajoz. Wellington, w trzech czwartych zwyci€T€Xony, podziwia€Q j€V heroicznie, #m€Rwi€Vc p€R€Qg€Qosem: €ЌWspaniale!€­ O pi€Vtej wiecz€Rr Wellington spojrza€Q na zegarek i us€Qyszano, jak szepn€V€Q te pos€Tpne s€Qowa: €ЌBlcher lub noc! €­ I w€Qa€Wnie w tej samej chwili d€Qugi rz€Vd bagnet€Rw zab€Qysn€V€Q na wzg€Rrzach od strony Frischemont. By€Qo to rozwi€Vzanie olbrzymiego dramatu. Wiadomo, jak bolesnego zawodu dozna€Q Napoleon; oczekiwa€Q Grouchy €Вego, !nadci€Vgn€V€Q Blcher; €Wmier€S zamiast €Xycia. Przeznaczenie p€Qata takie psoty: spodziewa€Q si€T tronu %€Wwiata, a ujrza€Q €Аwi€Tt€V Helen€T.Wkr€Rtce potem dywizje Losthina, Hillera, Hackego i Ryssela rozwin€T€Qy si€T przed korpusem Lobau, jazda ksi€TciaWilhelma Pruskiego wysun€T€Qa si€T z Paryskiego Lasku, !Plancenoit ogarn€T€Qy p€Qomienie, a kule pruskie spad€Qy jak grad na szeregi gwardii stoj€Vcej w odwodzie za Napoleonem. Wiadomo, co by€Qo dalej: niespodzianie wpada trzecia armia, rozprz€Tga bitw€T, osiemdziesi€Vt armat nagle odzywa si€T, Pirch przebiega z Bulowem, sam Blcher prowadzijazd€T Zietena, Francuzi odepchni€Tci, Marcognet zmieciony z p€Qaszczyzny Ohain, Durutte wyparty z Papelotte, Donzelot i Quiot cofaj€V si€T, Labau napadni€Tty z ukosa; o zmroku rozpoczyna si€T bitwa z naszymi rozbitymi pu€Qkami, ca€Qa linia angielska posuwa si€T naprz€Rd i dzia€Qa y €Q go i oч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПтїПgХїПBйpк cBLкJ ' cЅLлqj cMмл!ф ckMнП,6 cЮMоѕ7’H1Nangielskie i pruskie wsp€Rlnym wysi€Qkiem dokonuj€V olbrzymiego wy€Qomu w armii francuskiej, rze€Џ, kl€Tska od przodu, kl€Tska po bokach i gwardia id€Vca do walki z tym straszliwym natarciem. Czuj€Vc, €Xe idzie na €Wmier€S, !podnios€Qa okrzyk: €ЌNiech €Xyje cesarz! €­ Historia nie zna nic bardziej wzruszaj€Vcego ni€X taagonia wybuchaj€Vca okrzykiem. Niebo by€Qo pochmurne przez ca€Qy dzie€U. Nagle, w tej $w€Qa€Wnie chwili €Yby€Qa ju€X €Rsma wiecz€Rr €Y na widnokr€Tgu rozdar€Qy si€T chmury i przez ga€Q€Tzie wi€Vz€Rw stoj€Vcych przy drodze do Nivelles ukaza€Qa si€T z€Qowroga, krwawa czerwie€U zachodz€Vcego s€Qo€Uca. To samo, kt€Rre wschodzi€Qo pod Austerlitz. W tym ostatnim momencie ka€Xdym batalionem gwardii dowodzi€Q genera€Q. Byli to: Friant, Michel, Roguet, Harlet, Mallet i Poret de Morvan. Gdy w kurzu walki ukaza€Qy si€T wysokie bermyce grenadier€Rw gwardii z szerokimi blachami z or€Qami, wyr€Rwnane, symetryczne, spokojne, nieprzyjaciel mimo woli uczu€Q szacunek dla Francji; zdawa€Q "si€T widzie€S dwadzie€Wcia bogi€U zwyci€Tstwa wst€Tpuj€Vcych na pole bitwy z rozwianymi skrzyd€Qami €Yi zwyci€Tzca !cofn€V€Q si€T my€Wl€Vc, €Xe jest zwyci€T€Xony; ale Wellington "zawo€Qa€Q: €ЌGwardzi€Wci powsta€S i dobrze celowa€S! €­Czerwony pu€Qk gwardii angielskiej, !le€X€Vcy za krzakami, podni€Rs€Q si€T, chmura kartaczy poszarpa€Qa tr€Rjkolorowy sztandar, powiewaj€Vcy ko€Qo !naszych or€Q€Rw, wszyscy run€Tli #ku sobie i rozpocz€T€Qa si€T rze€Џ ostateczna. Gwardia cesarska !poczu€Qa, €Xe w otaczaj€Vcej j€V ciemno€Wci armia ucieka, €Xe rozpoczyna si€T og€Rlny paniczny odwr€Rt; s€Qysza€Qa: €ЌUciekajcie! €­zamiast €ЌNiech €Xyje cesarz! €­€Y i maj€Vc za sob€V ucieczk€T, zimna, spokojna, post€Tpowa€Qa naprz€Rd, z ka€Xdym krokiem g€T€Wciej padaj€Vc pod gromami nieprzyjaci€R€Q. Nie by€Qo ani wahaj€Vcych si€T, ani boja€Џliwych. Ka€Xdy €Xo€Qnierz gwardii by€Q tak samo bohaterski jak genera€Q. Ani jeden nie cofn€V€Q si€T przed samob€Rjstwem. Katastrofa Zam€Tt na ty€Qach gwardii by€Q przera€Xaj€Vcy. Armia zachwia€Qasi€T nagle ze wszystkich stron naraz, od Hougomont, Haie-Sainte, Papelotte, Plancenoit. Po okrzyku €ЌZdrada! €­nast€Vpi€Q okrzyk: €ЌUciekaj, kto mo€Xe! €­Rozsypuj€Vca si€T armia jest jak odwil€X. Wszystko si€T ugina, p€Tka, trzeszczy, pada, toczy si€T, zderza, €Wpieszy i gna na o€Wlep. Rozk€Qad nieprawdopodobny. Ney bierze nowego konia, wskakuje na niego i bez kapelusza, bez krawata, bez szpady staje w poprzek szosy brukselskiej, tarasuj€Vc drog€T jednocze€Wnie Anglikom i Francuzom. Chce zatrzyma€S wojsko, przywo€Qujedo porz€Vdku, miota obelgi, wpija si€T kurczowo w ten chaos. Ale lawina go zagarnia. €Ћo€Qnierze uciekaj€V przed nim wo€Qaj€Vc: €ЌNiech €Xyje marsza€Qek Ney! €­ Dwa pu€Qki Durutte €Вa p€Tdz€V tam i z powrotem, przera€Xone,odbijane jak pi€Qka przez szable u€Qan€Rw i ogie€U brygad Kempta, Besta, Packa i Rylandta. Rozsypka €Y to najokrutniejsza walka; przyjaciele zabijaj€V si€T nawzajem, €Xeby ucieka€S; szwadrony i bataliony druzgocz€V si€T jeden o drugi i rozp€Qywaj€V w niesamowicie obfit€V pian€T bitwy. Fala porywa ze sob€V na jednym kra€Ucu Lobau, na drugim Reille €Вa. Daremnie Napoleon wznosi zapory z resztek gwardii, na pr€R€Xno zmusza do ostatniego wysi€Qku swoje przyboczne szwadrony. Quiot cofa si€T przed Vivianem, Kellermann przed Yandeleurem, Lobau przed Blowem, Morand przed Pirchem, Domon i Subervic przed ksi€Tciem Wilhelmem Pruskim. Guyot, kt€Rry prowadzi€Q do ataku cesarskie szwadrony, pada pod kopytamikonnicy angielskiej. Napoleon galopuje obok uciekaj€Vcych, przemawia, nalega, grozi, b€Qaga. Wszystkie te usta, kt€Rre jeszcze rano krzycza€Qy €ЌNiech €Xyje cesarz! €­, teraz s€V nieme; €Xo€Qnierze ledwo go poznaj€V. Kawaleria pruska, dopiero co przyby€Qa, rzuca si€T naprz€Rd, r€Vbie, tnie, siecze, morduje. Artyleria gna przed !siebie, €Xo€Qnierze odprz€Tgaj€V jaszczyki i zabieraj€V konie do ucieczki; przewr€Rcone do g€Rryko€Qami furgony zamykaj€V drog€T i powoduj€V masakr€T. "Ludzie t€Qocz€V si€T, mia€Xd€X€V, chodz€V po martwych i po €Xywych. Ramiona miotaj€V si€T wpowietrzu. Zawrotny t€Qum pokrywa drogi, €Wcie€Xki, mosty,r€Rwniny, wzg€Rrza, w€Vwozy i lasy zat€Qoczone przez ten wylew czterdziestu tysi€Tcy ludzi. Krzyki, rozpacz, tornistry i strzelby rzucane w €Xyto, ciosy szabli toruj€Vce przej€Wcie; ani €Wladu kole€Xe€Ustwa, nie ma ju€X oficer€Rw, nie ma ju€X genera€Q€Rw, zosta€Qo jedynie niewypowiedziane przera€Xenie. Zieten mo€Xe sieka€S Francj€T nastrz€Tpy, ile tylko zapragnie. Lwy zamieni€Qy si€T w samy. Taka by€Qa ta ucieczka. Gdy noc zapad€Qa, na polu pod Genappe Bernard i Bertrand schwycili za po€Qy surduta i zatrzymali cz€Qowieka z dzikim wejrzeniem, zamy€Wlonego, ponurego, kt€Rry niesiony dotychczas pr€Vdem ucieczki, zeskoczy€Q wreszcie na ziemi€T,"lejce konia zarzuci€Q na rami€T i z ob€Q€Vkanym wzrokiem powraca€Q sam do Waterloo. By€Qto Napoleon; chcia€Q jeszcze i€W€S naprz€Rd, tytaniczny lunatyk snu, kt€Rry na zawsze zapad€Q si€T w nico€W€S. Powr€Rt do prawa boskiego #Sko€Uczy€Qa si€T dyktatura. Run€V€Qca€Qy system europejski. Cesarstwo rozwia€Qo si€T w ciemno€Wciach podobnych do zmierzchu €Wwiata rzymskiego. Znowu ukaza€Qa si€T otch€Qa€U, jak w czasach barbarzy€Uc€Rw. Ale barbarzy€Ustwo z roku 1815, kt€Rre trzeba nazwa€S po imieniu kontrrewolucj€V, mia€Qo kr€Rtki oddech, zadysza€Qo si€T pr€Tdko i usta€Qo. Wyznajemy, €Xe op€Qakiwano upadek Cesarstwa: op€Qakiwa€Qy go oczy"bohater€Rw. Je€Xeli chwa€Qa €Y to miecz zamieniony w ber€Qo, Cesarstwo by€Qo uosobion€V chwa€Q€V. Rozla€Qo ono na ziemi "ca€Qe €Wwiat€Qo, jakie tylko mo€Xe da€S tyrania: €Wwiat€Qo ponure. Wi€Tcej powiedzmy, ciemne €Wwiat€Qo. Por€Rwnane z prawdziwym dniem by€Qo ono noc€V. A jednak to znikni€Tcie nocy wygl€Vda€Qo na za€Smienie s€Qo€Uca. Ludwik XVIII powr€Rci€Q do Pary€Xa. Korowody z 8 lipca zatar€Qy entuzjazmy 20 marca. Korsykanin sta€Q si€T antytez€V Bearne€Uczyka. Na kopule tuileryjskiej powiewa€Qa bia€Qa chor€Vgiew. Wygnanie zasiad€Qo na tronie. Sosnowy st€R€Q z Hartwel stan€V€Q przed zdobionym w lilie burbo€Uskie fotelem Ludwika XIV. M€Rwiono o Bouvines i Fontenoy jak o wypadkach wczorajszych, bo "Austerlitz ju€X si€T postarza€Qo. O€Qtarz i tron brata€Qy si€T majestatycznie. Jedna z najbardziej niew€Vtpliwych form ocalenia spo€Qecznego w wieku dziewi€Ttnastym ustali€Qa si€T we Francji i na ca€Qym kontynencie. Europa przystroi€Qa si€T w bia€Q€V !kokard€T. Trestaillon sta€Q si€T s€Qawny. Dewiza: Non pluribus impar ukaza€Qa si€T znowu w promieniach kamiennych wyobra€Xaj€Vcych s€Qo€Uce na fasadzie koszar na Quai d €ВOrsay. Gdzie sta€Qa gwardia cesarska, teraz mieszkali muszkieterowie. €Њuk karuzeli, d€Џwigaj€Vcy €Xenuj€Vce zwyci€Tstwa, obcy w€Wr€Rd tych !nowo€Wci, wstydzi€Q si€T mo€Xe za!Marengo i Austerlitz i wybrn€V€Q z k€Qopotu dzi€Tki pos€Vgowi ksi€Tcia d €ВAngouleme. CmentarzMagdaleny, straszny wsp€Rlny d€R€Q z 93 roku, pokry€Q si€T marmurem i jaspisem, bo w€Wr€Rd!tych proch€Rw by€Qy tak€Xe ko€WciLudwika XVI i Marii Antoniny. Nad do€Qem w Vincennes stercza€Qa teraz kolumna grobowa, przypominaj€Vca, €Xe $ksi€V€X€T d €ВEnghien umar€Q tego€X miesi€Vca, w kt€Rrym Napoleon zosta€Q ukoronowany. Papie€X Pius VII, kt€Rry dokona€Q koronacji tak bliskiej owej #€Wmierci, spokojnie b€Qogos€Qawi€Q upadkowi, jak b€Qogos€Qawi€Q wyniesieniu. Istnia€Q w Sch nbrunnie ma€Qy, czteroletnicie€U; za buntownika miano ka€Xdego, kto go nazywa€Q kr€Rlem rzymskim. Rok 1815 by€Q jakim€W ponurym kwietniem. Stare prawdy, niezdrowe i truj€Vce pokry€Qy si€T pozorem nowo€Wci. K€Qamstwopo€Wlubi€Qo rok 1789, €Ќprawo boskie €­zamaskowa€Qo si€T !kart€V konstytucji, fikcje sta€Qy si€T konstytucyjne, przes€Vdy i ukryte my€Wli, z artyku€Qem 14 wsercu, polakierowa€Qy si€T liberalizmem. Tak w€T€Xe zmieniaj€V sk€Rr€T. Przez Napoleona cz€Qowiek zosta€Q i powi€Tkszony, i pomniejszony r€Rwnocze€Wnie. Idea€Q przybra€Q pod tym panowaniem pysznej materii dziwn€V nazw€T ideologii. Nieroztropno€Wci€V wielkiego $m€T€Xa jest wy€Wmia€S przysz€Qo€W€S.Ale ludy, to armatnie mi€Tso rozkochane w kanonierze, szuka€Qy go oczami. Gdzie si€T obraca? Co czyni? €ЌNapoleon umar€Q €­€Y powiedzia€Q raz przechodzie€U do inwalidy spod !Marengo i Waterloo. €ЌUmar€Q? €Y !zawo€Qa€Q €Xo€Qnierz. €Y A to go dobrze znasz! €­Wyobra€Џnie ub€Rstwia€Qy tego powalonego cz€Qowieka. Po Waterloo dno Europy by€Qo ciemne. Przez d€Qugi czas po znikni€Tciu Napoleona pozosta€Qa olbrzymia pr€R€Xnia. #W pr€R€Xni€T t€T weszli kr€Rlowie. Skorzysta€Qa z tego stara !Europa i zabra€Qa si€T do reform.Nasta€Qo €Аwi€Tte Przymierze, zapowiedziane ju€X przez fatalne pole pod Waterloo, Belle- Alliance. W obliczu i naprzeciwko tej odbudowanej starej Europy uwydatni€Qy si€T pierwsze zarysy nowej Francji. Zjawi€Qa $si€T przysz€Qo€W€S, z kt€Rrej cesarz"szydzi€Q. Na jej czole ja€Wnia€Qa gwiazda, wolno€W€S. P€Qon€Vce oczy m€Qodych pokole€U zwr€Rci€Qy si€T ku niej. Rzecz dziwna, wszyscy razem rozkochali si€T w tej !przysz€Qo€Wci €Yw wolno€Wci, i w przesz€Qo€Wci w Napoleonie. !Kl€Tska spot€Tgowa€Qa wielko€W€S zwyci€T€Xonego. Bonaparte w upadku zdawa€Q si€T wy€Xszym od Napoleona u szczytu pot€Tgi. Ci, co zatriumfowali, "przel€Tkli si€T. Na rozkaz Anglii pilnowa€Q go Hudson Lowe, na rozkaz Francji szpiegowa€Q go Montchenu. Jego skrzy€Xowane r€Tce sta€Qy si€T niepokojem tron€Rw. Aleksander nazwa€Q go: !€ЌMoja bezsenno€W€S €­. Ten l€Tk pochodzi€Q od tego, co nosi€Q onw sobie z rewolucji. To t€Qumaczy i usprawiedliwia liberalizm bonapartystyczny. Cie€U ten chwia€Q starym !€Wwiatem. Kr€Rlom panowa€Qo si€T !niewygodnie ze ska€Q€V €Аwi€Ttej Heleny na horyzoncie. Gdy Napoleon dogorywa€Q w Longwood, sze€W€Sdziesi€Vt tysi€Tcy ludzi gni€Qo spokojnie na pobojowisku Waterloo i "spok€Rj ich grobu rozla€Q si€T na !ca€Qy €Wwiat. Kongres Wiede€Uski zrobi€Q z tego traktat 1815 roku, a Europa nazwa€Qa to Restauracj€V. Oto czym by€Qo Waterloo. Ale co to wszystko znaczy dla Niesko€Uczono€Wci? Ca€Qa ta burza, chmura, wojna, a potem ten pok€Rj €Y wszystek ten cie€U ani na chwil€T nie zam€Vci€Q blasku pot€T€Xnego Oka, przed kt€Rrym mszyca przeskakuj€Vca z jednego €Џd€Џb€Qa trawy na drugie dor€Rwnuje or€Qowi, kt€Rry na katedrze Notre-Dame przelatuje z wie€Xy na wie€X€T. Pobojowisko w nocy Powr€R€Smy, bo zmusza nas do tego ta ksi€V€Xka, na fatalne pole bitwy. 18 czerwca 1815 roku €Wwieci€Q !ksi€T€Xyc w pe€Qni. Ta jasno€W€S sprzyj a€Qa srogiej pogoni Blchera, wskazywa€Qa €Wlady zbieg€Rw, wydawa€Qa na pastw€Tza€Xartej jazdy pruskiej t€T nieszcz€Tsn€V mas€T i dopomog€Qarzezi. Niekiedy zdarza si€T w katastrofach taka tragiczna us€Qu€Xno€W€S nocy. Gdy umilk€Q ostatni strza€Q armatni, p€Qaszczyzna Mont Saint-Jean opustosza€Qa. $Ksi€T€Xyc o€Wwieca€Q j€V z€Qowrogo. "Oko€Qo p€R€Qnocy jaki€W cz€Qowiek "wa€Q€Tsa€Q si€T, lub mo€Xe raczej czo€Qga€Q, brzegiem w€Vwozu Ohain. Wed€Qug wszelkiego prawdopodobie€Ustwa by€Q to !jeden z ciur€Rw, ani Anglik, ani Francuz, ani wie€Wniak, ani €Xo€Qnierz, nienasycony zwierz, kt€Rry zw€Vcha€Q poleg€Qych i uwa€Xaj€Vc kradzie€X za zwyci€Tstwo, przyszed€Q spl€Vdrowa€S Waterloo. Nosi€Q bluz€T podobn€V troch€T do surduta, by€Q niespokojny i zuchwa€Qy, szed€Q przed siebie, !a patrzy€Q za siebie. Co to by€Q !za cz€Qowiek? Zdaje si€T, €Xe nocwi€Tcej o nim wiedzia€Qa ni€X dzie€U. Worka nie mia€Q, za to obszerne kieszenie pod bluz€V. Od czasu do czasu "zatrzymywa€Q si€T, rozgl€Vda€Q po "p€Qaszczy€Џnie, jakby chcia€Q si€Tprzekona€S, czy go nikt nie widzi, wreszcie pochyla€Q si€T nagle, porusza€Q na ziemi co€W milcz€Vcego i nieruchomego, !potem prostowa€Q si€T i zmyka€Q. Z daleka dochodzi€Q g€Quchy szmer kr€V€X€Vcych patroli i ront€Rw obozu angielskiego. Hougomont i Haie-Sainte p€Qon€T€Qy jeszcze, tworz€Vc na zachodzie i na wschodzie dwie ogniste €Quny, z kt€Rrymi, niby rozpi€Tty naszyjnik rubin€Rw z karbunku€Qami u dw€Rch $ko€Uc€Rw, €Q€Vczy€Q si€T sznur ogni angielskiego biwaku, roz€Qo€Xonego ogromnym p€R€Qkolem na pag€Rrkach widnokr€Tgu. Tam gdzie niedawno rz€Tzi€Qa "przera€Xaj€Vca kl€Tska, teraz ju€Xwszystko milcza€Qo. Strome skarpy drogi id€Vcej dnem w€Vwozu wype€Qnione by€Qy ko€Umi i je€Џd€Џcami, nawarstwionymi nierozerwalniew straszliwym pomieszaniu. Skry€Qy si€T skarpy, trupy wyr€Rwna€Qy wg€Q€Tbienie a€X po same brzegi, jak dobrze odmierzony korzec j€Tczmienia.U g€Rry stos martwych cia€Q, w dole rzeka krwi €Y taka by€Qa tadroga wieczorem 18 czerwca !1815 roku. Krew wyp€Qyn€T€Qa a€X na go€Wciniec prowadz€Vcy do Nivelles i pod pniami zr€Vbanych drzew zagradzaj€Vcych szos€T utworzy€Qa szerok€V ka€Qu€X€T w miejscu, kt€Rre dzi€W jeszcze pokazuj€V. Po drugiej stronie, jak to wiemy, ko€Qo szosy, kt€Rra wiedzie do Genappe, run€Tli w w€Vw€Rz kirasjerzy. Grubo€W€S pok€Qadu trup€Rw odpowiednia by€Qa g€Q€Tboko€Wci parowu. Ku €Wrodkowi, gdzie by€Qo p€Qycej, gdzie przesz€Qa dywizja Delorda, pok€Qad martwych cia€Q by€Q cie€Uszy. !W€Q€Rcz€Tga nocny, kt€Rry ukaza€Q!si€T ju€X czytelnikowi, szed€Q w "t€T w€Qa€Wnie stron€T. Grzeba€Q w tym ogromnym grobie. Patrzy€Q. Odbywa€Q jaki€W ohydny przegl€Vd poleg€Qych. Nogami brodzi€Q we krwi. Nagle zatrzyma€Q si€T. Na kilka krok€Rw przed nim, w tym miejscu parowu, gdzie "stos trup€Rw ko€Uczy€Q si€T, spod nagromadzenia ludzi i koni !stercza€Qa jaka€W otwarta r€Tka, !o€Wwietlona blaskiem ksi€T€Xyca. Na palcu tej r€Tki b€Qyszcza€Qo co€W, co by€Qo z€Qotym "pier€Wcieniem. Cz€Qowiek schyli€Q !si€T, przykucn€V€Q na chwil€T, a "gdy si€T podni€Rs€Q, pier€Wcienia nie by€Qo ju€X na palcu. "€Аci€Wle m€Rwi€Vc, nie podni€Rs€Q "si€T; trwa€Q w postawie dzikiej i wyl€Tknionej, obr€Rcony ty€Qem do stosu trup€Rw, badaj€Vc widnokr€Vg, palcami r€Vk #opieraj€Vc si€T o ziemi€T, g€Qow€T wysun€Vwszy poza brzeg w€Vwozu. Do pewnych !czynno€Wci przydaj€V si€T cztery €Qapy szakala. Wreszcie zdecydowa€Q si€T i wsta€Q. W tej samej chwili drgn€V€Q. Uczu€Q, €Xe z ty€Qu co€W go trzyma. Odwr€Rci€Q si€T; to ta r€Tka otwarta zamkn€T€Qa si€T i chwyci€Qa go za po€Q€T. Cz€Qowiek uczciwy przestraszy€Qby si€T. Ten si€T roze€Wmia€Q. €Y No!! €Y rzek€Q €Y to tylko nieboszczyk. Wol€T upiora od €Xandarma. Tymczasem r€Tka os€Qab€Qa i #wypu€Wci€Qa po€Q€T. Si€Qy w grobie szybko si€T wyczerpuj€V. $€Y A mo€Xe €Y doda€Q w€Q€Rcz€Tga €Y ten nieboszczyk jeszcze €Xyje?? Zobaczmy. Pochyli€Q si€T znowu, zacz€V€Q grzeba€S w stosie trup€Rw, odsun€V€Q to, co przeszkadza€Qo, schwyci€Q r€Tk€T, szarpn€V€Q za rami€T, oswobodzi€Q g€Qow€T, wydoby€Q cia€Qo i po kilku chwilach ci€Vgn€V€Q w cieniu parowu nieruchomego, co najmniej omdla€Qego cz€Qowieka. By€Q to kirasjer, nawet oficer wy€Xszej rangi: grube z€Qote szlify stercza€Qy spod pancerza; nie mia€Q ju€X kasku. Straszna szrama od ci€Tcia szabli zala€Qa mu krwi€V ca€Q€V "twarz. Zdawa€Qo si€T zreszt€V, €Xe nie dozna€Q €Xadnego z€Qamania; na szcz€T€Wcie €Y je€Wli mo€Xna u€Xy€S tu takiego wyrazu €Y trupy utworzy€Qy nad nim jakbysklepiony €Quk i uchroni€Qy od zgniecenia. Oczy mia€Q zamkni€Tte. Na pancerzu mia€Q srebrny Krzy€X Legii Honorowej. !W€Q€Rcz€Tga oderwa€Q go i krzy€X znik€Q w jednej z otch€Qani ukrytych pod jego p€Qaszczem. Potem obszuka€Q kurtk€T oficera, wymaca€Q zegarek i zabra€Q go. Nast€Tpnie !przeszuka€Q kamizelk€T, znalaz€Q sakiewk€T i schowa€Q j€V do kieszeni. !Kiedy tyle ju€X pomocy udzieli€Q umieraj€Vcemu, oficer otworzy€Qoczy. €Y Dzi€Tkuj€T €Y rzek€Q s€Qabym g€Qosem. Szorstkie ruchy cz€Qowieka, #kt€Rry ci€Vgn€V€Q go i obszukiwa€Q,ch€Q€Rd nocy i €Wwie€Xe powietrze, kt€Rrym oddycha€Q swobodnie, obudzi€Qy go z letargu. W€Q€Rcz€Tga nie odpowiedzia€Q. Podni€Rs€Q g€Qow€T. Gdzie€W na !r€Rwninie s€Qycha€S by€Qo kroki; zapewne zbli€Xa€Q si€T jaki€W patrol. Oficer szepn€V€Q g€Qosem, w kt€Rrym by€Qo jeszcze co€W z konania: €Y Kto wygra€Q bitw€T?? €Y Anglicy €Y odpowiedzia€Q w€Q€Rcz€Tga. Oficer m€Rwi€Q dalej: €Y Poszukaj w moich kieszeniach. Znajdziesz sakiewk€T i zegarek. We€Џ je. €Q go i oч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПтїПgХїПBп€ #yNрŒ] c€œNсщ ў cџNтчз cbOуО#L cХOф /= c(PхG:?-‹PTo by€Qo ju€X zrobione. W€Q€Rcz€Tga uda€Q, €Xe szuka, i rzek€Q: €Y Nic nie ma. €Y Okradziono mnie €Y odrzek€Q oficer. €Y Szkoda. By€Qoby dla ciebie. !Coraz wyra€Џniej s€Qycha€S by€Qo kroki patrolu. €Y Nadchodz€V €Y rzek€Q !w€Q€Rcz€Tga, czyni€Vc ruch jak do ucieczki. !Oficer z trudno€Wci€V podni€Rs€Q r€Tk€T i zatrzyma€Q go: €Y Ocali€Qe€W mi €Xycie. Kto jeste€W? !W€Q€Rcz€Tga odpowiedzia€Q pr€Tdko i po cichu: €YNale€Xa€Qem jak i pan do francuskiej armii. Musz€T ucieka€S. Gdyby mnie schwytano, by€Qbym rozstrzelany. Ocali€Qem panu €Xycie. Teraz rad€Џ pan sobie sam, jak mo€Xesz. €Y Jaki masz stopie€U?? €Y Sier€Xanta. €Y Jak si€T nazywasz?? €Y Th€Бnardier. €Y Nie zapomn€T tego nazwiska €Y rzek€Q oficer. €Y Zapami€Ttaj moje. Nazywam si€T Pontmercy. Rozdzia€Q drugi OKR€T €ЌORION €­ Numer 24601 staje si€T numerem 9430 Jan Valjean zosta€Q ponownie uj€Tty. Czytelnik b€Tdzie nam pewnie wdzi€Tczny, €Xe nie zatrzymamy si€T d€Qugo przy tych bolesnych szczeg€R€Qach. Ograniczymy si€T do przepisania dw€Rch artyku€Q€Rw og€Qoszonych w €Rwczesnych gazetach w kilka miesi€Tcy po dziwnych wypadkach w Montreuil-sur-mer. Wyjmujemy pierwszy, z €ЌBia€Qej Chor€Vgwi €­. Nosi on dat€T 25 lipca 1823 roku. Jeden z okr€Tt€Rw w Pas-de-Calais sta€Q si€T widowni€V nadzwyczajnych wypadk€Rw. Pewien cz€Qowiek, obcy w tym departamencie, nazwiskiem Madeleine, stosuj€Vc od kilku lat nowe pomys€Qy, d€Џwign€V€Q starodawnyprzemys€Q miejscowy, wyr€Rb d€Xet€Rw i czarnych €Wwiecide€Qek. Dorobi€Q si€T maj€Vtku i doda€S nale€Xy, wzbogaci€Q okolic€T. W nagrod€T za te zas€Qugi mianowano go merem. Policja odkry€Qa, €Xe panMadeleine by€Q nie kim innym, tylko dawnym galernikiem, "kt€Rry nie stawi€Q si€T w miejscu wyznaczonym mu na zamieszkanie: nazywa€Q si€T Jan Valjean, w 1796 roku by€Q skazany za kradzie€X. Jan Valjean znowu zosta€Q !odes€Qany na galery. Zdaje si€T, €Xe przed aresztowaniem uda€Qo mu si€T podnie€W€S z€Qo€Xon€V u pana Laffitte €Вa sum€T, !przesz€Qo p€R€Q miliona, kt€Rr€V zreszt€V, jak powiadaj€V, bardzo uczciwie zapracowa€Q wswoim przedsi€Tbiorstwie. Nie !zdo€Qano si€T dowiedzie€S, gdzie Jan Valjean ukry€Q t€T sum€T przed powrotem na galery do Tulonu. Drugi artyku€Q troch€T bardziej szczeg€R€Qowy, zamie€Wci€Q €ЌDziennik Paryski €­ z tego samego dnia: Dawny galernik nazwiskiem JanValjean, stan€V€Q w tych dniachprzed s€Vdem kryminalnym w Var, w sprawie, kt€Rra powinnaobudzi€S ciekawo€W€S publiczno€Wci. Zbrodniarz ten potrafi€Q zwie€W€S czujno€W€S policji, zmieni€Q nazwisko i dokaza€Q tego, ze mianowany zosta€Q merem w jednym z miasteczek na p€R€Qnocy. Za€Qo€Xy€Q w tym miasteczku poka€Џne przedsi€Tbiorstwo. Ale w ko€Ucu poznano go i uwi€Tziono dzi€Tki czujno€Wci w€Qadz. Mia€Q za konkubin€T dziewczyn€T publiczn€V, kt€Rra umar€Qa z przestrachu w chwili jego aresztowania. N€Tdznik ten, obdarzony herkulesow€V "sil€V, zdo€Qa€Q uciec, ale w trzy !lub cztery dni p€R€Џniej policja schwyta€Qa go w Pary€Xu, w !chwili gdy wsiada€Q do dyli€Xansu kursuj€Vcego mi€Tdzy stolic€V a wiosk€V Montfermeil (Seine-et-Oise). Powiadaj€V, €Xekorzystaj€Vc z tych kilku dni swobody podni€Rs€Q znaczn€V sum€T, ulokowan€V u jednego z najwi€Tkszych naszych bankier€Rw. Licz€V j€V na !sze€W€Sset do siedmiuset tysi€Tcy"frank€Rw. Je€Wli mamy da€S wiar€T aktowi oskar€Xenia, zakopa€Q j€Vw miejscu sobie tylko wiadomym i nie mo€Xna by€Qo po€Qo€Xy€S na niej aresztu. W ka€Xdym razie €Rw Jan Valjean stan€V€Q przed s€Vdem kryminalnym departamentu Varjako oskar€Xony o kradzie€X zbrojn€V r€Tk€V, dokonan€V na go€Wci€Ucu przed o€Wmiu laty na osobie jednego z tych poczciwych dzieciak€Rw, kt€Rre jak powiada patriarcha z Ferney w nie€Wmiertelnych wierszach: Z Sabaudii corocznie przychodz€V I lekko czyszcz€V drobnymi r€Vczyny Zatkane sadz€V ogromne kominy. "Bandyta nie chcia€Q si€T broni€S. Zr€Tczny i wymowny prokurator dowi€Rd€Q, €Xe kradzie€X mia€Qa wsp€Rlnik€Rw, €Xe Jan Valjean nale€Xa€Q na po€Qudniu do bandy rozb€Rjnik€Rw. Uznany za winnego, Jan Valjean skazany #zosta€Q na €Wmier€S. Zbrodzie€U niechcia€Q apelowa€S. Ale kr€Rl w niewyczerpanej swej €Qasce "raczy€Q zmieni€S kar€T €Wmierci nado€Xywotnie galery. Jan Valjeanbezzw€Qocznie wys€Qany zosta€Q do Tulonu. Nie zapomniano te€X, €Xe Jan Valjean by€Q bardzo pobo€Xny w Montreuil-sur-mer. Niekt€Rre dzienniki, mi€Tdzy innymi !€ЌConstitutionnel €­, upatrzy€Qy w z€Qagodzeniu kary triumf stronnictwa klerykalnego. Jan Valjean zmieni€Q numer na galerach. Nazywa€Q si€T 9430. Zreszt€V €Ypowiedzmy od razu, by wi€Tcej o tym nie wspomina€S €Ywraz z panem "Madeleine znikn€T€Qa pomy€Wlno€W€S"Montreuil-sur-mer. Zi€Wci€Qo si€T wszystko, co przewidzia€Q owejnocy gor€Vczki i wahania; gdy go zabrak€Qo, zabrak€Qo €Ќduszy €­. Po jego upadku nasta€Q w Montreuil- sur-mer €Rw egoistyczny podzia€Q wielkich fortun ludzi, kt€Rrzy upadli, owe fatalne rozszarpanie rzeczy kwitn€Vcych, kt€Rre codziennie dokonywa si€T po cichu w€Wr€Rd spo€Qecze€Ustwa ludzkiego, a kt€Rre historia zauwa€Xy€Qa raz tylko, bo dokona€Qo si€T po €Wmierci Aleksandra. Namiestnicy przyw€Qaszczaj€V sobie korony, czeladnicy kreuj€V si€T fabrykantami. Powstaj€V zawistne wsp€R€Qzawodnictwa. Obszerne warsztaty pana Madeleine zosta€Qy zamkni€Tte; !zwali€Qy si€T budynki, robotnicy #rozpierzchli si€T. Jedni opu€Wcili okolic€T, inni porzucili rzemios€Qo. Odt€Vd wszystko, !zamiast na wielk€V, robi€Qo si€T na ma€Q€V skal€T; dla zysku !osobistego, nie dla pomy€Wlno€Wciog€Rlnej. Nie by€Qo o€Wrodka; zosta€Qa tylko zawzi€Tta konkurencja. Pan Madeleine !sta€Q nad wszystkim i kierowa€Q. Po jego upadku ka€Xdy ci€Vgn€V€Qwod€T na sw€Rj m€Qyn; miejsce wsp€Rlnej pracy zaj€T€Qa walka, miejsce serdeczno€Wci €Y zawi€W€S, miejsce €Xyczliwo€Wci za€Qo€Xyciela, r€Rwnej dla wszystkich €Ynienawi€W€S jednych ku drugim; nici zawi€Vzane przez pana Madeleine popl€Vta€Qy si€T i porwa€Qy; zacz€Tto fa€Qszowa€S sposoby, u€Xywa€S podlejszych materia€Q€Rw, zabito zaufanie; zmniejszy€Q si€T zbyt, zmala€Qy #obstalunki, p€Qaca zni€Xy€Qa si€T, warsztaty opustosza€Qy, !przysz€Qo bankructwo. I nic ju€X nie zosta€Qo ubogim. Wszystko znik€Qo jak dym. Dwuwiersz pochodz€Vcy mo€Xe od diab€Qa Nim posuniemy si€T dalej, wypada nam opowiedzie€S z pewnymi szczeg€R€Qami do€W€S dziwny wypadek, kt€Rry jako€W w tym samym czasie zdarzy€Q "si€T w Montfermeil i kt€Rry, by€S mo€Xe, nie jest ca€Qkiem bez zwi€Vzku z pewnymi domys€Qamiprokuratorii. W wiosce Montfermeil z dawnych czas€Rw istnieje przes€Vd, tym ciekawszy i szacowniejszy, €Xe w s€Vsiedztwie Pary€Xa przes€Vd ludowy jest jak aloes na Syberii. Nale€Xymy do ludzi, !kt€Rrzy szanuj€V ka€Xd€V rzadk€V ro€Wlin€T. Ot€R€X w okolicach Montfermeil istnieje przes€Vd: wierz€V tam, €Xe diabe€Q od niepami€Ttnych czas€Rw wybra€Q sobie las na miejsce, w kt€Rrymzwyk€Q zakopywa€S skarby. Poczciwe kumoszki utrzymuj€V, €Xe nieraz po zachodzie s€Qo€Ucaspotka€S mo€Xna w g€Tstwinie czarnego cz€Qowieka, wygl€Vdaj€Vcego na wo€Џnic€T lubna drwala, w drewnianych trepach, w siermi€Tdze i spodniach p€Q€Rciennych; poznaje si€T go po tym, €Xe zamiast czapki czy kapelusza ma na g€Qowie dwa ogromne rogi. Po takim znaku w istocie €Qatwo go pozna€S. Cz€Qowiek tenzwykle kopie d€R€Q. "Ludzie €Wmiali, kt€Rrych poci€Vga ka€Xda przygoda, cz€Tsto, jak upewniaj€V, odkopywali do€Qy wygrzebane przez czarnego cz€Qowieka, pr€Rbuj€Vc okra€W€S diab€Qa. Zdaje si€T jednak, €Xe interes nie bardzo Jest korzystny. Przynajmniej tak g€Qosi podanie, a r€Rwnie€X i zagadkowy dwuwiersz w kuchennej €Qacinie, kt€Rry w tejkwestii po sobie Pozostawi€Q niejaki Tryphon, zbieg€Qy mnichnormandzki, podobno czarnoksi€T€Xnik. Ten Tryphon le€Xy pochowany w opactwie €Аwi€Ttego Jerzego z Bochervillepod Rouen i na grobie jego rodz€V si€T ropuchy. Fodit, et in fossa thesauros condit opaca, As, nummos, lapides, cadaver, simulacra, nihilque. Ot€R€X w tym mniej wi€Tcej czasie, kiedy to prokuratorii "zdawa€Qo si€T, €Xe by€Qy galernik Jan Valjean, korzystaj€Vc z kilkudniowej swobody po !ucieczce z wi€Tzienia, kr€V€Xy€Q w okolicach Montfermeil, zauwa€Xono w tej€Xe samej wiosce, €Xe pewien stary dr€R€Xnik nazwiskiem Boulatruelle zbyt cz€Tsto chadza do lasu. Wiedziano, €Xe Boulatruelle by€Q niegdy€W na galerach i zostawa€Q pod nadzorem policyjnym, a €Xe nigdzie nie m€Rg€Q znale€Џ€S roboty, administracja przyj€Ttago za zni€Xon€V p€Qac€V na dr€R€Xnika bocznego go€Wci€Uca pomi€Tdzy Gagny i Lagny. M€Rwiono we wsi; €ЌNa pewno diabe€Q gdzie€W si€T pokaza€Q. !Boulatruelle widzia€Q go i teraz szuka. Bo te€X i jest jakby stworzony po to, €Xeby znale€Џ€S skarb Lucypera €­. Wolterianie dodawali: €ЌCiekawa rzecz, kto kogo porwie, czy Boulatruelle "diab€Qa, czy diabe€Q Boulatruelle "€Вa? €­ Stare baby €Xegna€Qy si€T odganiaj€Vc licho. Tymczasem Boulatruelle "zaniecha€Q w€Q€Rcz€Tgi po lesie i wr€Rci€Q do roboty. Przestano o tym m€Rwi€S. Ale niekt€Rrzy byli jeszcze ciekawi, my€Wl€Vc, €Xe prawdopodobnie nie chodzi€Qo obajeczne skarby legendy, ale olepsz€V, bardziej namacaln€V gratk€T ni€X diabelskie banknoty!i €Xe dr€R€Xnik wpad€Q pewnie na €Wlad jakiej€W tajemnicy. Najbardziej zaciekawieni byli nauczyciel i kramarz Th€Бnardier, kt€Rry €Xy€Q w przyja€Џni ze wszystkimi i nie gardzi€Q kompani€V Boulatruelle €Вa. Razu pewnego przydybali we dw€Rch starego dr€R€Xnika i $zacz€Tli go poi€S. Boulatruelle pi€Q"bardzo du€Xo, ale m€Rwi€Q ma€Qo. Zprzedziwn€V sztuk€V i w niezwyk€Qej proporcji €Q€Vczy€Q pragnienie pijaka z ma€Qom€Rwno€Wci€V s€Tdziego. Wszelako szturmuj€Vc nieustannie, nauczyciel i Th€Бnardier wydobyli z niego kilka niejasnych s€Q€Rw. kt€Rre zestawione i roztrz€Tsione dok€Qadnie, da€Qy obraz mniej wi€Tcej taki. Pewnego ranka Boulatruelle, id€Vc o €Wwicie do roboty, zdziwi€Q si€T zobaczywszy w lesie pod krzakami motyk€T i "€Qopat€T, €Ќrzek€Qby€W, ze ukryte €­. Pomy€Wla€Q jednak, €Xe zapewne woziwoda, stary Six Fours, zostawi€Q w lesie sw€V "€Qopat€T i motyk€T, i zapomnia€Q otym. Ale wieczorem tego€X dnia ujrza€Q, sam pozostaj€Vc w ukryciu, bo schowa€Q si€T za grubym drzewem, jak drog€V prowadz€Vc€V do najg€Tstszej cz€T€Wci lasu szed€Q jaki€W jegomo€W€S, nie z tych stron, ale kt€Rrego Boulatruelle zna€Q doskonale €­. (Przek€Qad Th€Бnardiera: €ЌTowarzysz z !galer €­). Boulatruelle za nic w !€Wwiecie nie chcia€Q powiedzie€S jego nazwiska. Jegomo€W€S ten ni€Rs€Q jakie€W kwadratowe zawini€Vtko: albo pud€Qo, albo skrzynk€T. Zdumia€Qo to Boulatruelle €Вa. Ale dopiero w siedem czy osiem minut !p€R€Џniej przysz€Qo mu do g€Qowy,€Xeby p€Rj€W€S €Wladem owego €ЌJegomo€Wcia €­. By€Qo ju€X za p€R€Џno, jegomo€W€S wszed€Q w g€Tstwin€T, noc zapad€Qa i Boulatruelle nie m€Rg€Q go dogoni€S. Postanowi€Q czeka€S na skraju "lasu. Ksi€T€Xyc €Wwieci€Q. W dwie lub trzy godziny p€R€Џniej Boulatruelle ujrza€Q wychodz€Vcego z g€Tstwiny owego jegomo€Wcia; nie mia€Q ju€X przy sobie skrzynki, tylko !motyk€T i €Qopat€T. Boulatruelle "da€Q mu przej€W€S spokojnie i nie zaczepi€Q go, bo powiedzia€Q sobie, €Xe tamten by€Q trzy razymocniejszy od niego, uzbrojony w motyk€T i prawdopodobnie by go zabi€Q, gdyby pozna€Q go i spostrzeg€Q, €Xe jest poznany. Wzruszaj€Vca tkliwo€W€S dw€Rch dawnych towarzysz€Rw spotykaj€Vcych si€T po d€Qugiej roz€Q€Vce. Ale !€Qopata i motyka sta€Qy si€T dla Boulatruelle €Вa niby b€Qysk €Wwiat€Qa; pobieg€Q do miejsca, gdzie je widzia€Q rano, i nie !znalaz€Q ani €Qopaty, ani motyki.Wywnioskowa€Q st€Vd, €Xe jegomo€W€S, wszed€Qszy w g€Tstwin€T, wykopa€Q d€R€Q motyk€V, w€Qo€Xy€Q kuferek i "zasypa€Q go €Qopat€V. Kuferek by€Q za ma€Qy, by pomie€Wci€S trupa, zawiera€Q wi€Tc pieni€Vdze. Boulatruelle rozpocz€V€Q poszukiwania. Przeszuka€Q ca€Qy las, kopa€Q wsz€Tdzie, gdzie !tylko wyda€Qo mu si€T, €Xe ziemiajest €Wwie€Xo poruszona. Na pr€R€Xno. Nic nie €Ќwyw€Vcha€Q €­. W Montfermeil przestano o tym my€Wle€S. Tylko niekt€Rre kumoszki m€Rwi€Qy: €ЌMo€Xecie !by€S pewni, €Xe dr€R€Xnik z Gagny$nie na pr€R€Xno tak kr€Tci€Q si€T po#lesie; by€Q diabe€Q, ani chybi €­. €Њa€Ucuch kajdan musia€Q by€S zawczasu poddany jakim€W zabiegom, €Xeby tak p€Tk€Q od jednego uderzenia m€Qotkiem Pod koniec pa€Џdziernika tego€Xroku 1823 mieszka€Ucy Tulonu ujrzeli wchodz€Vcy do portu €Y z powodu z€Qej pogody, jaka panowa€Qa na morzu, i dla naprawy kilku urz€Vdze€U €Y okr€Tt €ЌOrion €­ z eskadry Morza €Аr€Rdziemnego, kt€Rry p€R€Џniej zosta€Q szkolnym okr€Ttem w Bre€Wcie. Rok 1823 nazywa€Qa Restauracja €Ќepok€V wojny hiszpa€Uskiej €­. Wojna ta w jednym zdarzeniu wiele zawar€Qa zdarze€U i niema€Qo osobliwo€Wci. By€Qa to wa€Xna sprawa familijna dla domu Burbon€Rw; linia francuska dawa€Qa pomoc i opiek€T linii madryckiej, czyli korzysta€Qa z praw starsze€Ustwa; by€Q to pozorny powr€Rt do naszych tradycji narodowych, z dodatkiem niewoli i uleg€Qo€Wci wzgl€Tdem zagranicznych gabinet€Rw. Ksi€V€X€T Angouleme, nazywany przez dzienniki liberalne €Ќbohaterem spod Andujar €­, w triumfalnej postawie, nieco sprzecznej z jego spokojn€V min€V, streszcza€Q w sobie staryi a€X nadto rzeczywisty terror !€Аwi€Ttej Inkwizycji, walcz€Vcy zrzekomym terrorem libera€Q€Rw. "W czasie dzia€Qa€U armii, kt€Rr€V dowodzi€Q ksi€V€X€T €Y w€Rdz naczelny jaka€W eskadra kr€V€Xy€Qa po Morzu €Аr€Rdziemnym. Jak powiedzieli€Wmy, €ЌOrion €­nale€Xa€Q do tej eskadry i burza zap€Tdzi€Qa go do portu tulo€Uskiego. €ЌOrion €­by€Q to statek od dawna ju€X chory. W dawniejszych podr€R€Xach grube pok€Qady muszli zebra€Qy si€T u spodu i o po€Qow€T zmniejszy€Qy jego szybko€W€S; poprzedniego roku wprowadzono go do dok€Rw, oskrobano z muszli i znowu spuszczono na morze. Ale skrobanie popsu€Qo dylowanie spodu. Przy Wyspach Balearskich deski si€T rozpad€Qy, a €Xe w€Rwczas nie !obijano spodu €Xelazn€V blach€V, okr€Tt zacz€V€Q przepuszcza€S wod€T. Nadszed€Q gwa€Qtowny wiatr, strzaska€Q mostek, burtyi strzelnice i uszkodzi€Q drabinki maszt€Rw; z powodu tych uszkodze€U €ЌOrion €­ wp€Qyn€V€Q do portu w Tulonie. !Zarzuci€Q kotwic€T przy Arsenale.Wci€Vgni€Tto go do doku dla naprawy. Wierzch prawego boku nie by€Q uszkodzony, ale tu i €Rwdzie, wedle zwyczaju, deski w pomo€Wcie usuni€Tto dla przepuszczania powietrza do €Wrodka kad€Quba. Pewnego poranka t€Qum gapi€Rw sta€Q si€T €Wwiadkiem wypadku. Za€Qoga okr€Ttu zaj€Tta by€Qa przywi€Vzywaniem €Xagli do rei. Majtek, kt€Rry mia€Q umocowa€S o€Xaglowanie na prawym maszcie, straci€Q r€Rwnowag€T. Ujrzano, €Xe zachwia€Q si€T na nogach, t€Qum stoj€Vcy na brzegu pod Arsena€Qem wyda€Q okrzyk przera€Xenia, g€Qowa %poci€Vgn€T€Qa w d€R€Q ca€Qe cia€Qo i marynarz stoczy€Q si€T z rei, !wyci€Vgaj€Vc r€Tce ku przepa€Wci;spadaj€Vc schwyci€Q za sznurow€V drabink€T, wpierw jedn€V, potem drug€V r€Tk€V i zawis€Q w powietrzu. Pod nim, w dole, by€Qo g€Q€Tbokie morze. Gwa€Qtowno€W€S upadku rozhu€Wta€Qa lin€T. Cz€Qowiek ko€Qysa€Q si€T na ko€Ucu sznura niby kamie€U w procy. Biec na ratunek oznacza€Qoby nara€Xa€S si€T na niechybn€V €Wmier€S. €Ћaden z majtk€Rw, a byli to wszystko nadmorscy rybacy, €Wwie€Xo zaci€Vgni€Tci do !marynarki, nie odwa€Xy€Q si€T na to. Tymczasem nieszcz€T€Wliwy !majtek traci€Q si€Qy; niepodobna by€Qo dojrze€S trwogi na jego twarzy, ale w ruchach cia€Qa wida€S by€Qo wyczerpanie. Kurczy€Q ramiona w potwornym "nat€T€Xeniu. Ka€Xdy jego wysi€Qek, €Xeby posun€V€S si€T ku g€Rrze, tylko silniej rozhu€Wtywa€Q drabink€T. Nie krzycza€Q boj€Vc $si€T, aby nie utraci€Q reszty si€Q. Czekano ju€X tylko chwili. kiedy"pu€Wci lin€T. i odwracano g€Qowy, €Xeby nie widzie€S, jak b€Tdzie !spada€Q. S€V chwile, kiedy koniecliny, tyczka, ga€Q€V€Џ drzewa staje si€T samym €Xyciem i strasznie jest patrze€S, jak €Xywa istota odrywa si€T od nieji spada niby dojrza€Qy owoc. Nagle ujrzano cz€Qowieka, "kt€Rry wdrapywa€Q si€T w g€Rr€T podrabinach ze zwinno€Wci€V tygrysa. Mia€Q on na sobie czerwon€V "opo€Ucz€T by€Q wi€Tc galernikiem; nosi€Q zielon€V czapk€T €Y by€Q zatem skazany na do€Xywocie. Gdy dosta€Q si€T na szczyt bocianiego gniazda, wicher egarek. We€Џ je. €Q go i oч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПц€: cИPчК и%Qш’Э c€@Qщ_/ cЃQъŽ%f cRыє0я ciRьу;­!ЬRzerwa€Q t€T czapk€T i ujrzano "g€Qow€T zupe€Qnie siw€V; nie by€Q to cz€Qowiek m€Qody. Rzeczywi€Wcie, pewien galernik,pracuj€Vcy pod stra€X€V na pok€Qadzie okr€Ttu, ju€X w pierwszej chwili podbieg€Q do oficera i w€Wr€Rd powszechnej trwogi i wahania, gdy marynarze dr€Xeli i cofali si€T przed niebezpiecze€Ustwem. poprosi€Q o pozwolenie ocalenia majtka z nara€Xeniem w€Qasnego€Xycia. Na zezwalaj€Vcy znak oficera jednym uderzeniem m€Qotka skruszy€Q €Qa€Ucuch przymocowany do €Xelaznej obr€Tczy na jego nodze, "schwyci€Q sznur i rzuci€Q si€T ku wantom. Nikt w tej chwili nie zwr€Rci€Q uwagi na €Qatwo€W€S, z €Yjak€V "rozbi€Q kajdany. Dopiero p€R€Џniejprzypomniano sobie t€T okoliczno€W€S. W mgnieniu oka stan€V€Q na rei. Zatrzyma€Q si€T na chwil€T i zdawa€Q si€T mierzy€S j€V wzrokiem. Te sekundy, podczas kt€Rrych wiatr ko€Qysa€Q majtkiem na ko€Ucu liny, wyda€Qy si€T patrz€Vcym d€Qugie jak wieczno€W€S. Na koniec galernik wzni€Rs€Q oczy ku niebu i post€Vpi€Q krok naprz€Rd. T€Qum odetchn€V€Q. P€Tdem !przebieg€Q rej€T i stan€Vwszy na jej skraju przywi€Vza€Q do niej koniec sznura, kt€Rry mia€Q z sob€V, drugi koniec spu€Wci€Q w d€R€Q, a potem pocz€V€Q zsuwa€S si€T po nim na r€Tkach; niewys€Qowiona trwoga i "niepok€Rj ogarn€T€Qy t€Qum, gdy€X zamiast jednego cz€Qowieka, zawieszonego przed przepa€Wci€V, ujrzano dw€Rch. Rzek€Qby€W, paj€Vk zbli€Xaj€Vcy si€T, by pochwyci€S much€T; ale !ten paj€Vk ni€Rs€Q nie €Wmier€S, !lecz €Xycie. Dziesi€T€S tysi€Tcy "spojrze€U €Wledzi€Qo ich obu. Nie !s€Qysza€Qe€W ani jednego krzyku, ani jednego s€Qowa; to samo dr€Xenie zmarszczy€Qo wszystkiebrwi. Wszystkie usta wstrzyma€Qy oddech, jakby l€Tka€Qy si€T najl€Xejszym tchnieniem powi€Tkszy€S wiatr miotaj€Vcy tamtymi dwoma nieszcz€T€Wnikami. Tymczasem galernik zsun€V€Q si€T!po linie a€X do majtka. Czas by€Qwielki; jeszcze minuta, a cz€Qowiek ten, wyczerpany i zrozpaczony, spad€Qby w #przepa€W€S; galernik jedn€V r€Tk€V trzymaj€Vc si€T liny, drug€V przywi€Vza€Q go mocno do jej ko€Uca. I ujrzano wreszcie, jak zn€Rw wdrapa€Q si€T na rej€T i wci€Vgn€V€Q za sob€V majtka, przystan€V€Q na chwil€T, podtrzymuj€Vc go, by odzyska€Q si€Qy, potem wzi€V€Q na r€Tce i zszed€Q po rei do masztu a€X na sam d€R€Q i odda€Q go towarzyszom. W tej chwili rozleg€Qy si€T w t€Qumie oklaski; widziano starych dozorc€Rw wi€Tzienia we €Qzach, kobiety ca€Qowa€Qy si€T nad brzegiem, ze wszystkich piersi wydar€Q si€T g€Qos gniewu i zarazem tkliwo€Wci: €Ќ€Њaski, dla tego cz€Qowieka! €­ On tymczasem schodzi€Q, chc€Vc jak naj€Wpieszniej powr€Rci€S do stra€Xy. Aby #przyby€S pr€Tdzej, zsun€V€Q si€T po"drabinach i j€V€Q biec po niskiej "rei. €Аledzi€Qy go wszystkie oczy. W pewnej chwili ludzi ogarn€V€Q $l€Tk; b€Vd€Џ ze znu€Xenia, b€Vd€Џ z zawrotu g€Qowy zawaha€Q si€T, zachwia€Q. Nagle t€Qum wyda€Q okrzyk przera€Xenia: galernik wpad€Q do morza. Upadek by€Q niebezpieczny. Fregata €ЌAlgeziras €­sta€Qa na kotwicy przy €ЌOrionie €­i biedny galernik wpad€Q mi€Tdzy dwa okr€Tty. €Њatwo m€Rg€Q znale€Џ€S si€T pod kt€Rrym€W z "nich. Czterech ludzi rzuci€Qo si€Tz po€Wpiechem do €Qodzi. T€Qum ich zach€Tca€Q, trwoga znowu nape€Qni€Qa wszystkie serca. Cz€Qowiek nie ukaza€Q si€T na powierzchni. Znikn€V€Q w morzu bez €Wladu, nie zrobiwszy ani jednej zmarszczki w wodzie, jakby wpad€Q w beczk€T oliwy. Sondowano, nurkowano. Nadaremnie. Szukano a€X do wieczora, nie znaleziono nawet cia€Qa. Nazajutrz w €ЌDzienniku Tulo€Uskim €­ wydrukowano kr€Rtk€V wzmiank€T: 17 listopada 1823 roku. €YWczoraj galernik pracuj€Vcy na pok€Qadzie €ЌOriona €Ќ, po okazaniu pomocy marynarzowi, wpad€Q w!morze i utopi€Q si€T. Zw€Qok nie odnaleziono. Przypuszcza si€T, €Xe wpad€Q pod pale nasypu ko€QoArsena€Qu. Cz€Qowiek ten zapisany by€Q w ksi€Tdze wi€Tziennej pod numerem 9430 i nazywa€Q si€T Jan Valjean. Rozdzia€Q trzeci SPE€ЊNIENIE OBIETNICY UCZYNIONEJ ZMAR€ЊEJ Kwestia wody w Montfermeil Montfermeil le€Xy pomi€Tdzy Livry i Chelles, na po€Qudniowymbrzegu wynios€Qej p€Qaszczyzny,kt€Rra dzieli Ourcq od Marny. Dzi€W jest to spore miasteczko,ozdobione przez okr€Vg€Qy rok bia€Qymi willami, a w ka€Xd€V niedziel€T t€Qumami mieszczan raduj€Vcych si€T wypoczynkiem. W roku 1823 nie by€Qo jeszcze w Montfermeil ani tylu bia€Qych dom€Rw, ani tylu zadowolonych mieszczan. Mia€Qe€W tu tylko #wiosk€T stoj€Vc€V w€Wr€Rd lasu. Tu !i €Rwdzie widnia€Qy letnie domki z ubieg€Qego stulecia, kt€Rre pozna€S by€Qo mo€Xna po pa€Uskimwygl€Vdzie, balkonach z kutego€Xelaza i pod€Qu€Xnych oknach, !kt€Rrych ma€Qe szyby mieni€V si€Tna bieli zamkni€Ttych okiennic r€R€Xnymi odcieniami zieleni. Lecz mimo tych dom€Rw Montfermeil by€Qo wiosk€V. Zak€Vtku tego nie odkryli jeszcze wzbogaceni kupcy sukienni i dymisjonowani obro€Ucy s€Vdowi. Miejsce by€Qo spokojne i urocze, po€Qo€Xone z dala od ruchliwych trakt€Rw; €Xy€Qo si€T tu tanio €Xyciem wie€Wniaczym €Qatwym a obfitym. Tylko o wod€T by€Qo trudno z powodu wynios€Qo€Wci p€Qaskowzg€Rrza. Trzeba by€Qo chodzi€S po ni€V do€W€S daleko. Mieszka€Ucy od strony Gagny czerpali wod€T wewspania€Qych stawach, kt€Rre tam s€V w lesie; mieszkaj€Vcy wprzeciwleg€Qym ko€Ucu, przy ko€Wciele od strony Chelles, chodzili po wod€T do picia o kwadrans drogi od Montfermeil, do €Џr€Rd€Qa przy drodze z Chelles. "Ci€T€Xka to wi€Tc by€Qa rzecz dla gospodarstwa zaopatrzy€S si€T w wod€T. Lepsze domy, "arystokracja (nale€Xa€Q do niej i szynk Th€Бnardiera), p€Qaci€Qy szel€Vga od wiadra wody cz€Qeczynie, kt€Rremu rzemios€Qowoziwody w Montfermeil przynosi€Qo dochodu oko€Qo o€Wmiu su dziennie; ale cz€Qeczyna €Rw pracowa€Q tylko do si€Rdmej wiecz€Rr latem, a dopi€Vtej zim€V; kiedy noc zapad€Qa, kiedy w parterowych domkach pozamykano okiennice, kto nie mia€Q wody do picia, ten sam musia€Q po ni€V i€W€S albo si€T bez niej obej€W€S. By€Qo to codzienne przera€Xeniedla biednej istoty, kt€Rrej czytelnik mo€Xe jeszcze nie zapomnia€Q, dla ma€Qej Kozety. Przypominamy, €Xe Kozeta przydatna by€Qa Th€Бnardierom na dwa sposoby: matce kazali !p€Qaci€S, a dziecku obs€Qugiwa€S si€T. Tote€X kiedy matka "zupe€Qnie przesta€Qa p€Qaci€S €Ya dlaczego, to wiemy ju€X z poprzednich rozdzia€Q€Rw €YTh€Бnardierowie zatrzymali Kozet€T. Zast€Tpowa€Qa im #s€Qu€X€Vc€V. Ona to wi€Tc biega€Qa po wod€T, gdy jej zabrak€Qo. Tote€X dziecko, truchlej€Vc na sam€V my€Wl chodzenia po nocy "do €Џr€Rd€Qa, pami€Tta€Qo zawsze, aby w domu nie zabrak€Qo wody. Bo€Xe Narodzenie 1823 roku by€Qo szczeg€Rlnie €Wwietne w Montfermeil. Pocz€Vtek zimy by€Q €Qagodny, ani mroz€Rw, ani €Wniegu. Kuglarze z Pary€Xa otrzymali od mera pozwolenie wystawienia barak€Rw na g€Q€Rwnej ulicy wioski i ca€Qa gromada w€Tdrownych kramarzy, kt€Rrej pan mer r€Rwnie€X tej €Qaski udzieli€Q, rozstawi€Qa swoje kramy na !placu ko€Wcielnym i dalej, a€X do!ulicy Piekarskiej, przy kt€Rrej, jak sobie mo€Xe przypominacie,znajdowa€Q si€T szynk Th€Бnardier€Rw. Wieczorem w Wigili€T Bo€Xego Narodzenia kilku m€T€Xczyzn, furman€Rw i kramarzy, "siedzia€Qo za sto€Qem i pi€Qo przy paru pal€Vcych si€T €Wwiecach w go€Wcinnej izbie ober€Xy Th€Бnardiera. Izba podobna by€Qado wszystkich izb go€Wcinnych w karczmach; sto€Qy, dzbany cynowe, butelki, pijacy, dym tytoniu; ma€Qo €Wwiat€Qa, du€Xo wrzawy. A €Xe dzia€Qo si€T to w roku 1823, pozna€S mo€Xna by€Qopo dw€Rch stoj€Vcych na stole przedmiotach, modnych w€Rwczas u mieszczan, a mianowicie po kalejdoskopie i lampie z kolorowej blachy. Th€Бnardierowa pilnowa€Qa wieczerzy, piek€Vcej si€T na dobrym ogniu, m€V€X jej pi€Q z "go€W€Smi i rozmawia€Q o polityce. Kozeta siedzia€Qa w zwyk€Qym miejscu, na poprzeczce €Q€Vcz€Vcej nogi kuchennego sto€Qu, tu€X przy kominie. Odziana by€Qa w €Qachmany, mia€Qa drewniane trepy na bosych nogach i przy €Wwietle ogniska robi€Qa na drutach we€Qniane po€Uczochy dla c€Rrek Th€Бnardier€Rw. Malutki kotek bawi€Q si€T pod krzes€Qami. Z s€Vsiedniej izby dochodzi€Qy €Wmiechy i szczebiotanie dw€Rch"€Wwie€Xych g€Qos€Rw dzieci€Tcych, by€Qy to Eponina i Anzelma. Przy kominie wisia€Qa na gwo€Џdziu dyscyplina. Czasami krzyk ma€Qego dziecka z jakiej€W oddalonej izby przebija€Q si€T przez ha€Qasy karczmy. By€Q to ch€Qopczyk, najm€Qodsze dziecko, kt€Rre Th€Бnardierowa powi€Qa jednej zpoprzednich zim, €Ќnie wiadomodlaczego €Ym€Rwi€Qa €Y chyba z zimna €­; mia€Q niespe€Qna trzy lata. Matka wykarmi€Qa go, ale nie pokocha€Qa. Gdy zawzi€Tty krzyk dziecka stawa€Q si€T niezno€Wny, Th€Бnardier odzywa€Qsi€T do €Xony: Tw€Rj syn wrzeszczy, zobacz tam, czegochce. €Y Ech! €Yodpowiada€Qa matka €Y nudzi mnie. I opuszczony dzieciak dalej krzycza€Q gdzie€W w ciemno€Wci. Uzupe€Qnienie dw€Rch portret€RwDotychczas ogl€Vdali€Wmy w tej !ksi€V€Xce Th€Бnardier€Rw tylko z profilu; nadesz€Qa chwila, by obej€W€S t€T par€T doko€Qa, by przyjrze€S si€T jej ze wszystkich stron. Th€Бnardier sko€Uczy€Q lat "pi€T€Sdziesi€Vt; pani Th€Бnardier "zbli€Xa€Qa si€T do czterdziestki, #kt€Rra jest pi€T€Sdziesi€Vtk€V dla kobiety; tym sposobem lata ichr€Rwnowa€Xy€Qy si€T. Zapewne czytelnik zachowa€Q wswej pami€Tci t€T Th€Бnardierowa, kt€Rra ju€X na chwil€T pojawi€Qa przed jego oczami €Ywysok€V, jasnow€Qos€V, !czerwon€V, t€Qust€V, mi€Tsist€V, "ko€Wcist€V, ogromn€V i ruchliw€V; jak powiedzieli€Wmy ju€X, nale€Xa€Qa ona do plemienia owych dzikich kolos€Rw, kt€Rre na jarmarkach uginaj€V si€T pod ci€T€Xarem kamieni zawieszonych na w€Qosach. Ona by€Qa w domu pani€V, ona robi€Qa wszystko s€Qa€Qa, sprz€Vta€Qa, pra€Qa, gotowa€Qa, wszystko te€X zale€Xa€Qo od jej !widzimisi€T. Jedyn€V jej pomoc€V w gospodarstwie by€Qa Kozeta. Mysz na s€Qu€Xbie u s€Qonia. Na jej g€Qos dr€Xa€Qo wszystko: szyby, sprz€Tty i ludzie. Szeroka jej twarz, upstrzona piegami, wygl€Vda€Qa jak warz€Vchew. Mia€Qa brod€T. By€Q to idea€Q tragarza przebranego "za kobiet€T. Kl€T€Qa niesamowicie.Che€Qpi€Qa si€T, €Xe jednym uderzeniem pi€T€Wci gniecie orzech. Gdyby nie romanse, kt€Rre czyta€Qa i kt€Rre nadawa€Qy jej dziwaczn€V posta€S mizdrz€Vcej si€T ludo€Xerczyni, nikomu by nie przysz€Qo do g€Qowy powiedzie€S o niej: to kobieta. Th€Бnardierowa by€Qa jakby owocem panny zaszczepionej na przekupce. Gdy odezwa€Qa "si€T, m€Rwiono: €ЌTo €Xandarm €­; "gdy pi€Qa, wo€Qano: €ЌTo wo€Џnica !€­, gdy bi€Qa Kozet€T, szeptano; !€ЌTo kat €­. Gdy usn€T€Qa, jeden z€Vb stercza€Q jej z ust. Th€Бnardier by€Q to m€T€Xczyzna niski, chudy, blady, suchy, "ko€Wcisty, w€Vt€Qy, wygl€Vda€Q na chorego, a zdr€Rw by€Q jak ryba,i tu ju€X zaczyna€Q si€T w nim oszust. Zwykle u€Wmiecha€Q si€T przez ostro€Xno€W€S, by€Q grzeczny prawie ze wszystkimi, nawet z €Xebrakiem, kt€Rremu odmawia€Q !szel€Vga. Spojrzenie mia€Q kuny, a min€T literata. Bardzo by€Q podobny do portret€Rw ksi€Tdza Delille. Dla przypodobania si€T pija€Q z furmanami. Nikt nigdy go nie m€Rg€Q spoi€S. Pali€Q "ogromn€V fajk€T. Nosi€Q bluz€T, a pod ni€V stare, czarne ubranie. Mia€Q pretensje do literatury i do materializmu. Na poparcie czegokolwiek, co m€Rwi€Q. ch€Ttnie przywo€Qywa€Q pewne nazwiska: Woltera, Raynala, !Parny €Вego i rzecz dziwna, €Ww. Augustyna. Twierdzi€Q nawet, "€Xe ma €Ќsw€Rj system €­. Zreszt€V!oszust. Filut-filozof. Zdarzaj€V si€T i takie odmiany. Czytelnik przypomina sobie, i€X utrzymywa€Q, jakoby s€Qu€Xy€Q w wojsku; opowiada€Q z niema€Q€V swad€V, €Xe pod Waterloo. b€Td€Vc sier€Xantem w sz€Rstym czy dziewi€Vtym jakim€W lekkim pu€Qku, sam przeciw ca€Qemu szwadronowi huzar€Rw €Wmierci !os€Qania€Q sw€V piersi€V w€Wr€Rd gradu kul i ocali€Q €­ niebezpiecznie ranionego "genera€Qa €­. St€Vd €Rw p€Qomiennyszyld i nazwa karczmy €ЌPod Sier€Xantem spod Waterloo €­. by€Q libera€Qem, klasykiem i bonapartyst€V. Podpisa€Q sk€Qadk€T na Przytu€Qek Inwalid€Rw. W wiosce m€Rwiono, €Xe si€T uczy€Q niegdy€W na ksi€Tdza. !S€Vdzimy jednak, €Xe uczy€Q si€T raczej w Holandii na ober€Xyst€T. €Њotr ten, skomplikowanej natury, wed€Qug wszelkiego prawdopodobie€Ustwa by€Q Flamandczykiem we Flandrii, Francuzem w Pary€Xu, Belgiem !w Belgii, wygodnie rozsiad€Q si€Tokrakiem na obu granicach. Znamy jego rycerski czyn pod Waterloo. Widzimy wi€Tc, €Xe przesadza€Q nieco. Wszelka sytuacja niepewna, zawita, wszelka awantura, by€Qa jego €Xywio€Qem; kto ma sumienie w strz€Tpach, ten i €Xycie ma nieporz€Vdne i zapewne w burzliwej epoce 18 czerwca 1815 roku Th€Бnardier nale€Xa€Q do rzeszy kramarzy-w€Q€Rcz€Tg€Rw, snuj€Vcych si€T wsz€Tdzie, tu sprzedaj€Vcych, tam kradn€Vcych, ci€Vgn€Vcych z "€Xon€V i dzie€Smi w jakiej starej dryndulce z wojskiem w pochodzie, z instynktu czepiaj€Vc si€T zawsze armii zwyci€Tskiej. Po sko€Uczonej kampanii, maj€Vc, jak m€Rwi€Q certum quantum, za€Qo€Xy€Q szynk w Montfermeil. !Nie powiod€Qo mu si€T zgo€Qa. Ten!wielki talent nie znalaz€Q sceny godnej siebie. Th€Бnardier rujnowa€Q si€T w Montfermeil, "je€Xeli mo€Xna si€T rujnowa€S nie maj€Vc nic. W Szwajcarii lub w Pirenejach ten ho€Qysz sta€Qby si€T milionerem. Ale ober€Xysta tam musi skuba€S swoj€V trawk€T, gdzie go los rzuci. W roku 1823 Th€Бnardier mia€Q "blisko tysi€Vc pi€T€Sset frank€Rw nagl€Vcych d€Qug€Rw i wiele z tego powodu zmartwienia. Cho€S los by€Q wzgl€Tdem niego tak uporczywie niesprawiedliwy, Th€Бnardier nale€Xa€Q do ludzi, kt€Rrzy g€Q€Tboko i w spos€Rb ca€Qkiem nowoczesny pojmuj€V go€Wcinno€W€S, cnot€T u lud€Rw barbarzy€Uskich, a towar u lud€Rw cywilizowanych. by€Q on r€Rwnie€X dobrym k€Qusownikiem, znanym z celno€Wci strza€Qu. Czasem €Wmia€Q si€T zimno i spokojnie, co by€Qo szczeg€Rlnieniebezpieczne. Niekiedy wytryskiwa€Qa z niegob€Qyskawicami teoria prowadzenia ober€Xy. Mia€Q swoje zawodowe aforyzmy, kt€Rre wpaja€Q w umys€Q swej po€Qowicy. €Y Obowi€Vzkiem "ober€Xysty jest €Y m€Rwi€Q do niejpewnego dnia gwa€Qtownie i po cichu €Ysprzeda€S pierwszemu lepszemu jad€Qo, spoczynek, $€Wwiat€Qo, ogie€U, brudn€V po€Wciel, s€Qu€X€Vc€V, pch€Qy i u€Wmiech; zatrzymywa€S przechodni€Rw, wypr€R€Xnia€S ma€Qe sakiewki, a du€Xym przyzwoicie przychodzi€S z pomoc€V, aby schud€Qy; z uszanowaniem przyjmowa€S na nocleg #podr€R€Xuj€Vc€V famili€T, obedrze€S!m€T€Xczyzn€T, oszuka€S kobiet€T, wyzyska€S dziecko; na€Qo€Xy€S cen€T na otwarte okno, na zamkni€Tte okno, na miejsce przy kominku, na fotel, krzes€Qo, sto€Qek, sto€Qeczek, piernat, materac i siennik; "wiedzie€S, ile si€T zu€Xywa lustraprzez ka€Xde odbicie, i to otaksowa€S, i do kro€Sset tysi€Tcy diab€Q€Rw, kaza€S podr€R€Xnemu p€Qaci€S za wszystko, nawet za muchy, kt€Rre jego pies po€Qyka! Ten m€V€X i ta €Xona €Y to by€Qa chytro€W€S i w€Wciek€Qo€W€S za€Wlubione z sob€V; stad€Qo ohydne i straszne. Ludzie potrzebuj€V wina, a konie wody Przyby€Qo czterech nowych podr€R€Xnych. Kozeta duma€Qa sobie smutnie; bo cho€S mia€Qa dopiero osiem lat, tyle ju€X wycierpia€Qa, €Xe twarz jej !przybiera€Qa w€Wr€Rd zamy€Wlenia pos€Tpny wyraz staruszki. Jedn€V powiek€T mia€Qa sin€V od !pi€T€Wci Th€Бnardierowej, kt€Rra te€X, spogl€Vdaj€Vc na ni€V, mrucza€Qa od czasu do czasu: €YIstny potw€Rr z tym guzem nad okiem! A Kozeta my€Wla€Qa sobie, €Xe "jest ju€X noc, g€Q€Tboka noc, €Xe wypadnie mo€Xe nape€Qni€S dzbanki i karafki nowo przyby€Qym podr€R€Xnym, a w beczce wody ju€X nie ma. Jedno j€V uspokaja€Qo nieco €Y wdomu Th€Бnardier€Rw niewiele pijano wody. Ludzi spragnionych nie brakowa€Qo, ale pragnienie to ch€Ttniej gaszono z butelki ni€X z dzbanka. Kto by w€Wr€Rd tych szklanek wina prosi€Q o szklank€T wody, ten wszystkim wyda€Qby si€T dzikusem. A jednak w pewnej chwili dziecko zadr€Xa€Qo; Th€Бnardierowa podnios€Qa pokrywk€T garnka gotuj€Vcego si€T na kominie, potem wzi€T€Qa #szklank€T i €Xywo zbli€Xy€Q a si€T do beczki. Odkr€Tci€Qa kurek, dziecko podnios€Qo g€Qow€T i "€Wledzi€Qo jej ka€Xdy ruch; cienkastru€Xka wody pop€Qyn€T€Qa z $kurka i nape€Qni€Qa p€R€Q szklanki. "€Y Oho €Y rzek€Qa €Y nie ma wody!!Potem umilk€Qa na chwil€T. Dziecko wstrzyma€Qo oddech. €Y No!! €Y m€Rwi€Qa dalej Th€Бnardierowa, przypatruj€Vc si€T szklance z wod€V. €Y Wystarczy. Kozeta zabra€Qa si€T zn€Rw do roboty, ale przez dobry kwadrans serce gwa€Qtownie skaka€Qo jej w piersiach. €Џ je. €Q go i oч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПэpX cэRюШ D cPSя Q cГS№]!^ cTёЛ,- cyTђш7ŠBмTRachowa€Qa up€Qywaj€Vce minuty, pragn€Vc jak !najpr€Tdzej doczeka€S si€T jutra.Czasem pij€Vcy za sto€Qem, !wygl€Vdaj€Vc na ulic€T, wo€Qali: €YCiemno jak w piecu! €Ylub: €Y Jeden kot nie zab€Q€Vdzi€Qby bez!latarki na taki czas! €Y I Kozeta dr€Xa€Qa. Nagle wszed€Q w€Tdrowny handlarz, kt€Rry stan€V€Q na nocleg w ober€Xy, i rzek€Q gniewnie: €Y Nie napojono mojego konia. €Y Gdzie€X tam, napojono €Y odezwa€Qa si€T Th€Бnardierowa. €Y Powiadam ci, matko, €Xe nie napojono €Y odpar€Q handlarz. Kozeta wylaz€Qa spod sto€Qu. %€YAle€X tak, panie, ko€U pi€Q, pi€Q, z pe€Qniutkiego wiadra, sama mu podawa€Qam wod€T i nawet !m€Rwi€Qam do niego. Nie by€Qo to prawd€V, Kozeta k€Qama€Qa. !€YPatrzajcie j€V, nie wi€Tksza odpi€T€Wci, a €Q€Xe, a€X €Wciany "trzeszcz€V zawo€Qa€Q handlarz. €Y Powiadam ci, ma€Qa hultajko, €Xe nie pi€Q! Kiedy nie jest napojony, dyszy w taki spos€Rb, €Xe poznam to zaraz. Kozeta upiera€Qa si€T, dodaj€Vc g€Qosem ochryp€Qym od trwogi, "tak €Xe ledwo go by€Qo s€Qycha€S. €YI to jak jeszcze pi€Q! #€Y No, do€W€S! €Y zawo€Qa€Q kupiec ze z€Qo€Wci€V. €Y Napoi€S mego konia i basta!! Kozeta wr€Rci€Qa pod st€R€Q. €Y Pewnie!! €Y rzek€Qa #Th€Бnardierowa. €Y Je€Xeli ko€U niepi€Q, trzeba go napoi€S. Potem, ogl€Vdaj€Vc si€T, dorzuci€Qa: €Y A ta gdzie si€T znowu podzia€Qa?? #Schyli€Qa si€T i znalaz€Qa Kozet€T skurczon€V w drugim ko€Ucu sto€Qu, prawie pod nogami pij€Vcych. €Y Chod€Џ mi tu zaraz!! €Y wrzasn€T€Qa. Kozeta wysz€Qa z ukrycia. Th€Бnardierowa m€Rwi€Qa dalej: €Y Panno Suczko, jak ci€T tam zw€V, ruszaj po wod€T dla konia."€Y Ale€X, prosz€T pani €Y rzek€Qa Kozeta po cichu €Y nie ma wody. Th€Бnardierowa otworzy€Qa na rozcie€X drzwi od ulicy. €Y To id€Џ po wod€T!! $Kozeta spu€Wci€Qa g€Qow€T i wzi€T€Qapr€R€Xne wiadro stoj€Vce przy kominie. Wiadro by€Qo wi€Tksze od niej; dziecko wygodnie by mog€Qo w nim usi€V€W€S. Th€Бnardierowa wr€Rci€Qa do pieca i pr€Rbuj€Vc warz€Vchwi€V potrawy, kt€Rra si€T gotowa€Qa wgarnku, mrucza€Qa pod nosem: €YW €Џr€Rdle jest dosy€S wody. Nie b€Vd€Џ taka m€Vdra. Chyba "lepiej b€Tdzie przetrze€S cebul€T.Potem pogrzeba€Qa w szufladzie, gdzie le€Xa€Qy miedziaki, pieprz i czosnek. €YS€Quchaj, panno Ropucho !€Ydoda€Qa €Y wracaj€Vc we€Џmiesz du€Xy bochenek chleba od piekarza. Masz tu pi€Ttna€Wcie su. Kozeta nie powiedzia€Qa ani s€Qowa, wzi€T€Qa pieni€Vdz i w€Qo€Xy€Qa do kieszonki w fartuchu. Potem sta€Qa nieruchomo z wiadrem w r€Tku, jakby czeka€Qa, czy jej kto nie poratuje. €Y Ruszaj€Xe!! €Y zawo€Qa€Qa Th€Бnardierowa. Kozeta wysz€Qa. Drzwi si€T za ni€V zamkn€T€Qy. Na widowni ukazuje si€T lalka Jak ju€X wiemy, rz€Vd rozstawionych na ulicy kram€Rw%ci€Vgn€V€Q si€T od ko€Wcio€Qa a€X do !ober€Xy Th€Бnardier€Rw. Poniewa€Xprzed p€R€Qnoc€V mieszka€Ucy Montfermeil przechodzi€S mieli t€Tdy na pasterk€T, kramy o€Wwietlone by€Qy €Wwiecami w papierowych rurach, co, jak m€Rwi€Q baka€Qarz, w tej chwili siedz€Vcy za sto€Qem u Th€Бnardier€Rw, tworzy€Qo €Ќczarodziejski widok €­. Za to na niebie nie by€Qo ani jednej gwiazdy. Ostatnia buda na wprost drzwiTh€Бnardier€Rw by€Qa kramem z zabawkami dla dzieci, kt€Rry a€Xb€Qyszcza€Q od szkie€Qek, €Wwiecide€Qek i cudownych przedmiot€Rw z bl achy. Na przedzi e straganu kramarz ustawi€Q na tle bia€Qych serwetek ogromn€V lalk€T, wysok€V na prawie dwie stopy, w sukni z r€R€Xowej krepy, z wie€Ucem z€Qotych k€Qos€Rw na g€Qowie, maj€Vc€V prawdziwe w€Qosy i emaliowane oczy. Codziennie przechodnie w wieku do lat dziesi€Tciu, z szeroko otwartymi ustami, podziwiali to cudo; w ca€Qym Montfermeil nie znalaz€Qa si€T matka tak bogata lub tak rozrzutna, aby j€V kupi€S dla swego dziecka. Eponina i Anzelma ca€Qymi godzinami przypatrywa€Qy si€T lalce; nawet#Kozeta o€Wmieli€Qa si€T rzuci€S na ni€V spojrzenie, ukradkiem co prawda. Kiedy Kozeta wysz€Qa z wiadrem w r€Tku, cho€S tak smutna by€Qa i zn€Tkana, nie mog€Qa si€T oprze€S pokusie i !spojrza€Qa na cudown€V lalk€T, na€Ќdam€T€­, jak j€V nazywa€Qa. Biedne dziecko os€Qupia€Qo ze zdumienia. Nie widzia€Qa "jeszcze z bliska tej lalki. Ca€Qy kram wyda€Q si€T jej pa€Qacem, $lalka nie by€Qa lalk€V, ale jakim€W cudnym przywidzeniem. Rado€W€S, przepych, bogactwo, szcz€T€Wcie ukaza€Qy si€T w !u€Qudnym blasku nieszcz€T€Wliwej ma€Qej istocie, tak g€Q€Tboko wtr€Vconej w ponur€V i zimn€V n€Tdz€T. Kozeta z naiwn€V i smutn€V przenikliwo€Wci€V !dzieci€Ustwa mierzy€Qa przepa€W€S%dziel€Vc€V j€V od tej lalki. M€Rwi€Qa!sobie, €Xe trzeba by€S kr€Rlow€V !lub przynajmniej ksi€T€Xniczk€V, "by mie€S €Ќco€W€­ takiego jak to. Wpatrywa€Qa si€T w pi€Tkn€V r€R€Xow€V sukienk€T, w pi€Tkne !puszyste w€Qosy i my€Wla€Qa: Jaka$szcz€T€Wliwa musi by€S ta lalka! €Y Nie mog€Qa oderwa€S oczu od fantastycznego kramu. Im !d€Qu€Xej patrzy€Qa, tym bardziej j€V ol€Wniewa€Q. "Zdawa€Qo si€T jej, €Xe widzi raj. !Pr€Rcz tej wielkiej by€Qy i inne lalki, kt€Rre wyda€Qy si€T jej wr€R€Xkami i czarodziejami. Kupiec, przechadzaj€Vcy si€T w "g€Q€Tbi baraku, sprawia€Q na niej wra€Xenie Pana Boga. Zapatrzywszy si€T tak z uwielbieniem, zapomnia€Qa o wszystkim, zapomnia€Qa nawet,po co j€V pos€Qano. Nagle szorstki g€Qos Th€Бnardierowej zbudzi€Q j€V z rozmarzenia i wr€Rci€Q do rzeczywisto€Wci: €YAch, ty b€Qa€Џnico! Jeszcze€W nie posz€Qa? Poczekaj, dam ja tobie! Ciekawam, co ten b€Tbentam robi? Ma€Qy potworze, marsz mi zaraz! Th€Бnardierowa wyjrza€Qa na ulic€T i zobaczy€Qa Kozet€T stoj€Vc€V w zachwyceniu. Kozeta porwa€Qa wiadro i zacz€T€Qa biec, jak mog€Qa naj€Wpieszniej. Dziecko samo Ober€Xa Th€Бnardier€Rw znajdowa€Qa si€T w cz€T€Wci wioski po€Qo€Xonej w pobli€Xu ko€Wcio€Qa. Kozeta musia€Qa wi€Tc i€W€S po wod€T do €Џr€Rd€Qa w lesie, w stron€T Chelles. Kozeta przesz€Qa labirynt kr€Ttych i pustych uliczek, kt€Rrymi ko€Uczy si€T wioska Montfermeil od strony Chelles. Dop€Rki po obu stronach drogi by€Qy domy, a nawet cho€Sby $tylko ploty, sz€Qa do€W€S €Wmia€Qo. Czasem promie€U €Wwiecy przenika€Q przez szczelin€T "okiennicy €Y by€Qo tam €Wwiat€Qo, by€Qo €Xycie, byli ludzie, i to dodawa€Qo jej odwagi. Im dalej jednak sz€Qa przed siebie, tym bardziej zwalnia€Qa kroku, jakby nieumy€Wlnie. Min€Vwszy r€Rg ostatniego domu, Kozeta zatrzyma€Qa si€T. Czu€Qa, €Xe niepodobie€Ustwem jest p€Rj€W€S naprz€Rd. Postawi€Qa kube€Q na ziemi, zanurzy€Qa palce we "w€Qosach i zacz€T€Qa drapa€S si€T !w g€Qow€T, jak to zwyk€Qy czyni€Sdzieci przera€Xone i niepewne. By€Qo to ju€X nie Montfermeil. !lecz pole. Roztacza€Qa si€T przed!ni€V pusta i ciemna przestrze€U. Z rozpacz€V patrzy€Qa w t€T noc,w kt€Rrej nie by€Qo ludzi, w kt€Rrej kr€V€Xy€Qy tylko dzikie zwierz€Tta, mo€Xe i upiory. Patrzy€Qa przed siebie i !s€Qysza€Qa st€Vpanie zwierz€Vt potrawie, wyra€Џnie widzia€Qa poruszaj€Vcych si€T w€Wr€Rd drzew nieboszczyk€Rw. W€Rwczas porwa€Qa wiadro, strach doda€Q jej odwagi: €Y Trudno!! €Y rzek€Qa powiem jej, €Xe ju€X nie by€Qo wody! I €Wmia€Qo zawr€Rci€Qa do Montfermeil. Uszed€Qszy ze sto krok€Rw, zn€Rw przystan€T€Qa i znowu "zacz€T€Qa si€T drapa€S w g€Qow€T. Teraz ukaza€Qa si€T jej Th€Бnardierowa, straszliwa Th€Бnardierowa z g€Tb€V hieny i iskrz€Vcymi si€T od gniewu oczyma. Dziecko rzuci€Qo €Xa€Qosne spojrzenia przed !siebie i za siebie. Co pocz€V€S? Gdzie si€T obr€Rci€S? Dok€Vd p€Rj€W€S? Przed ni€V widmo Th€Бnardierowej, za ni€V wszystkie widma nocy i las€Rw. Th€Бnardierowa wyda€Qa si€T jej straszniejsza. Zawr€Rci€Qa w $stron€T €Џr€Rd€Qa i zacz€T€Qa biec. Przebieg€Qa wiosk€T, wpad€Qa do lasu, nie patrz€Vc ju€X na nic, nie s€Quchaj€Vc niczego. Zwolni€Qa kroku, gdy jej tchu $zabrak€Qo, ale nie stan€T€Qa. Sz€Qa przed siebie szybko, jak nieprzytomna. A kiedy tak bieg€Qa, jak€Xe chcia€Qo si€T jej p€Qaka€S! Nocne dr€Xenie lasu ogarnia€Qo !j€V ca€Q€V. Przesta€Qa my€Wle€S, przesta€Qa patrze€S. Przed tym niewielkim stworzeniem otworzy€Qa si€T niezmierna noc. !Z jednej strony ca€Qa ciemno€W€S €Wwiata, z drugiej ta drobina. "Od skraju lasu by€Qo do €Џr€Rd€Qa siedem czy osiem minut drogi. Kozeta zna€Qa j€V dobrze, bo chodzi€Qa t€Tdy kilka razy dziennie. I dziwna rzecz, nie zab€Q€Vdzi €Qa. Prowadzi€Qy j€V jakie€W resztki instynktu. A jednak nie patrzy€Qa ani w prawo, ani w lewo, boj€Vc si€T, by nie ujrze€S czego€W w ga€Q€Tziach czy w krzakach. Takdosz€Qa do €Џr€Rd€Qa. Kozeta nie zatrzyma€Qa si€T nawet, €Xeby odpocz€V€S. Noc by€Qa ciemna, ale dziecko wiedzia€Qo, jak si€T czerpie $wod€T z tego €Џr€Rd€Qa. Lew€V r€Tk€Vposzuka€Qa w ciemno€Wciach m€Qodego, pochy€Qego d€Tbu, kt€Rry r€Rs€Q tam, a na kt€Rrym !zwykle si€T opiera€Qa, chwyci€Qa #ga€Q€V€Џ, zawiesi€Qa si€T na niej, !pochyli€Qa i zanurzy€Qa kube€Q w !wodzie. By€Qa tak przej€Tta, €Xe w tej chwili potroi€Qy si€T jej $si€Qy. A gdy schyli€Qa si€T tak, nie!zwr€Rci€Qa uwagi, €Xe z kieszeni jej fartuszka wypad€Q pieni€Vdz.Kozeta nie widzia€Qa i nie %s€Qysza€Qa, jak wpad€Q do €Џr€Rd€Qa. Wydosta€Qa wiadro prawie !pe€Qne i postawi€Qa je na trawie.Wtedy poczu€Qa, €Xe wyczerpa€Qy si€T jej si€Qy. Chcia€Qaby wraca€S jak najpr€Tdzej, ale tak si€T !wysili€Qa, by zaczerpn€V€S wody, "€Xe ani kroku post€Vpi€S ju€X nie #mog€Qa. Musia€Qa usi€V€W€S. Pad€Qa na traw€T i skuli€Qa si€T. Zamkn€T€Qa oczy, potem, nie wiedz€Vc dlaczego, otworzy€Qa je znowu. Czu€Qa, €Xe musi spojrze€S. Obok niej woda chybocz€Vca si€T w kuble tworzy€Qa kr€Tgi podobne do w€T€Xyk€Rw bia€Qego ognia. Nad jej g€Qow€V niebo okryte by€Qo g€Tstymi chmurami, niby k€Q€Tbami dymu. Tragiczna maska nocy zdawa€Qa si€T pochyla€S nad tym dzieckiem. !Od pola d€V€Q ch€Qodny wiatr. Lasby€Q ciemny, nie szumia€Qy li€Wcie, nie by€Qo €Wwie€Xej €Qagodno€Wci letniej nocy. Ga€Q€Tzie przera€Xaj€Vco wyci€Vga€Qy chude ramiona. Z w€Vt€Qych i bezkszta€Qtnych krzew€Rw na polankach wydobywa€Q si€T przeci€Vg€Qy gwizd. Wysokie trawy smagane!wiatrem wi€Qy si€T niby w€Tgorze.Ciernie wyci€Vga€Qy jak gdyby d€Qugie r€Tce ze szponami szukaj€Vcymi €Qupu; suche ga€Q€Vzki wrzosu p€Tdzone podmuchem przesuwa€Qy si€T szybko, jakby ze strachem uciekaj€Vc przed czym€W, co nadchodzi€Qo. Pos€Tpne przestrzenie otacza€Qy j€V ze wszystkich stron. Nie zdaj€Vc sobie sprawy z tego, co do€Wwiadcza€Qa, Kozetaczu€Qa, €Xe porywa j€V ten czarny ogrom natury. Nie !przera€Xenie j€V ogarnia€Qo, ale co€W jeszcze bardziej przera€Xaj€Vcego od przera€Xenia. Dr€Xa€Qa. Braknie s€Q€Rw do wyra€Xenia, jak dziwnyby€Q ten dreszcz, przeszywaj€Vcy j€V lodem do g€Q€Tbi serca. W oczach dzieckaukaza€Qo si€T szale€Ustwo. !Zdawa€Qo si€T jej, €Xe mo€Xe nie potrafi si€T zmusi€S do powrotu w to miejsce, nazajutrz o tej samej godzinie. W€Rwczas, jakim€W instynktem wiedziona, by wyj€W€S z osobliwego a niepoj€Ttego stanu, kt€Rry j€V przera€Xa€Q, "zacz€T€Qa g€Qo€Wno rachowa€S: raz,dwa, trzy, cztery, a€X do dziesi€Tciu, a sko€Uczywszy rozpoczyna€Qa na nowo. To przywr€Rci€Qo jej prawdziwy obraz otaczaj€Vcych j€V rzeczy.!Poczu€Qa, €Xe zimno jej w r€Tce, kt€Rre zamoczy€Qa czerpi€Vc !wod€T. Podnios€Qa si€T. Wr€Rci€Q strach, strach naturalny i nieprzezwyci€T€Xony. Ogarn€T€Qo j€V jedno tylko pragnienie €Xebyuciec, uciec co tchu, przez lasy, przez pola, a€X do dom€Rw,a€X do okien, a€X do zapalonych!€Wwiec. Spojrzenie jej pad€Qo na stoj€Vce przed ni€V wiadro. Th€Бnardierowa budzi€Qa w niej tak wielk€V trwog€T, €Xe nie €Wmia€Qa uciec nie zabrawszy kub€Qa z wod€V. Chwyci€Qa obur€Vcz za pa€Q€Vk. Ledwo zdo€Qa€Qa podnie€W€S wiadro. "Zrobi€Qa kilkana€Wcie krok€Rw, alewiadro, pe€Qne wody, by€Qo ci€T€Xkie i musia€Qa znowu postawi€S je na ziemi. Odetchn€T€Qa przez chwil€T, po czym z powrotem chwyci€Qa za pa€Q€Vk i zacz€T€Qa i€W€S, tym razem troch€T d€Qu€Xej. Ale znowu musia€Qa si€T zat rzyma€S.Pomy€Wla€Qa z trwog€V, €Xe up€Qynie godzina, nim powr€Rci do Montfermeil, €Xe Th€Бnardierowa j€V zbije. Z t€V trwog€V €Q€Vczy€Qa si€T druga trwoga by€Qa sama w nocy w "lesie. Ju€X upada€Qa ze znu€Xenia, a jeszcze nie wysz€Qa spo€Wr€Rd drzew. Doszed€Qszy do starego kasztana, kt€Rry zna€Qa dobrze,!zatrzyma€Qa si€T d€Qu€Xej, €Xeby wypocz€V€S, zebra€Qa wszystkie si€Qy, podnios€Qa wiadro i odwa€Xnie ruszy€Qa w dalsz€V !drog€T. Nie mog€Qa tylko, biedne male€Ustwo, wstrzyma€S okrzyku: €YO m€Rj Bo€Xe! M€Rj Bo€Xe! W tej chwili poczu€Qa nagle, €Xe#wiadro ju€X jej nie ci€V€Xy. Jaka€Wr€Tka, kt€Rra jej si€T wyda€Qa ogromna, porwa€Qa za pa€Q€Vk i silnie d€Џwign€T€Qa. Podnios€Qa g€Qow€T. Wysoka czarna posta€S "sz€Qa przy niej w ciemno€Wci. By€Q#to jaki€W cz€Qowiek, kt€Rry szed€Q za ni€V, a kt€Rrego krok€Rw nie s€Qysza€Qa. Cz€Qowiek ten, nie powiedziawszy ani s€Qowa, chwyci€Q za pa€Q€Vk wiadra, kt€Rre nios€Qa. Ka€Xdemu spotkaniu w naszym €Xyciu odpowiada specjalny instynkt. Dziecko nie zl€Tk€Qo "si€T. Boulatruelle nie by€Q mo€Xe pozbawiony inteligencji Tej samej Wilii Bo€Xego Narodzenia 1823 roku jaki€W m€T€Xczyzna przechadza€Q si€T do€W€S d€Qugo po po€Qudniu po najsamotniejszej cz€T€Wci bulwaru H€Ўpital w Pary€Xu. Cz€Qowiek ten zdawa€Q si€T szuka€S mieszkania i zagl€Vda€Q do najniepozorniejszych dom€Rw tego zaniedbanego kra€Uca przedmie€Wcia Saint-Marceau. !P€R€Џniej przekonamy si€T, €Xe w istocie naj€V€Q izb€T w tej odludnej dzielnicy. Z ubioru i ca€Qej postaci m€T€Xczyzna ten wygl€Vda€Q na to, co mo€Xna by nazwa€S €Xebrakiem z lepszego towarzystwa; najwi€Tksza n€Tdza €Q€Vczy€Qa si€T w nim z nadzwyczajn€V czysto€Wci€V. Jest to typ rzadki, a budz€Vcy w zacnych sercach podw€Rjny szacunek €Ydla wielkiego ub€Rstwa i poczucia w€Qasnej godno€Wci. Mia€Q na sobie okr€Vg€Qy kapelusz bardzo stary,po€Qyskuj€Vcy od cz€Tstego czyszczenia szczotk€V, wytarty surdut z grubego sukna koloru €X€R€Qtej ochry, kt€Rry w owym czasie nie budzi€Q zdziwienia, d€Qug€V kamizelk€T z kieszeniami odwiecznego kroju, czarne spodnie, na kolanach poszarza€Qe od wytarcia, czarne we€Qniane po€Uczochy i obszerne trzewiki z mosi€T€Xnymi sprz€Vczkami. Wzi€V€S go mo€Xna by€Qo za nauczyciela z dobrego domu, kt€Rry wr€Rci€Q z emigracji. S€Vdz€Vc z w€Qos€Rw jak €Wnieg bia€Qych, pomarszczonego czo€Qa, wyblad€Qych ust i z twarzy, kt€Rra wyra€Xa€Qa zn€Tkanie i znu€Xenie €Xyciem, !rzek€Qby€W, €Xe ma lat przesz€Qo !sze€W€Sdziesi€Vt. Ale wnosz€Vc z ch€Qodu, pewnego cho€S powolnego, i ze szczeg€Rlnej si€Qy, uwidoczniaj€Vcej si€T we wszystkich jego poruszeniach, nie da€Qby€W mu wi€Tcej nad lat pi€T€Sdziesi€Vt. Regularne zmarszczki czo€Qa usposobi€Qybyprzychylnie ka€Xdego, kto by mu si€T z uwag€V przypatrzy€Q. Usta jego zaci€Wni€Tte by€Qy jako€W dziwnie, skrzywienie ich, pozornie surowe, w istocie wyra€Xa€Qo pokor€T. W g€Q€Tbi jego spojrzenia by€Qa jaka€W smutna pogoda. W lewej r€Tce ni€Rs€Q zawini€Vtko w chustce, praw€V wspiera€Q si€T na drewnianym kiju. Kij by€Q starannie ostrugany i prezentowa€Q si€T ca€Qkiem przyzwoicie: zdobi€Qy go s€Qoje powsta€Qe po ociosaniu s€Tk€Rw iokr€Vg€Qa ga€Qka z czerwonego laku udaj€Vcego koral, ta prosta pa€Qka wygl€Vda€Qa jak laska. Ma€Qo kto przechodzi tym bulwarem, zw€Qaszcza w zimie. M€T€Xczyzna ten, w spos€Rb nieznaczny zreszt€V, zdawa€Q "si€T raczej unika€S, ni€X szuka€S przechodni€Rw. Kwadrans na pi€Vt€V, gdy noc "ju€X zapad€Qa, przechodzi€Q ko€Qo teatru €ЌPorte-Saint-Martin €­, w kt€Rrym wystawiano dnia tego Dw€Rch galernik€Rw . Afisz,"o€Wwietlony latarni€V teatraln€V, !zwr€Rci€Q jego uwag€T, a chocia€X szed€Q pr€Tdko i widocznie si€T €Wpieszy€Q, przystan€V€Q, €Xeby "przeczyta€S. Po chwili skr€Tci€Q w€Wlep€V uliczk€T Planchette i wszed€Q do domu €ЌPod Cynowym Talerzem €­, gdzie w€Rwczas by€Qo biuro poczty do Lagny. Dyli€Xans odje€Xd€Xa€Q o wp€R€Q do pi€Vtej. Konie by€Qy zaprz€T€Xone, podr€R€Xni, wzywani przez wo€Џnic€T, z po€Wpiechem wdrapywali si€T po stromych schodkach omnibusu.M€T€Xczyzna zapyta€Q: €Y Czy jest jeszcze miejsce?? €Y Jedno tylko, przy mnie, na "ko€Џle €Y odpowiedzia€Q wo€Џnica. €Y Bior€T je. €Y Niech pan siada. Nim jednak ruszono z miejsca, wo€Џnica obrzuci€Q okiem lich€V !odzie€X podr€R€Xnego, jego ma€Qe #zawini€Vtko i za€X€Vda€Q zap€Qaty. €Y Pan jedzie do Lagny?? €Y zapyta€Q. €Y Tak €Y odpar€Q podr€R€Xny. I zap€Qaci€Q a€X do Lagny. w piersiach. €Џ je. €Q go i oч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПтїПgХїПBѓpѕ cUєe | cUѕс№ cфUібМ cGVї*œ cЊVј)5K Z WRuszono w drog€T. Przejechawszy rogatki wo€Џnica chcia€Q nawi€Vza€S rozmow€T, ale podr€R€Xny #odpowiada€Q tylko p€R€Qs€Q€Rwkami. Zawiedziony wo€Џnica zacz€V€Q pogwizdywa€S i kl€V€S konie. "Wo€Џnica owin€V€Q si€T p€Qaszczem. By€Qo zimno. Podr€R€Xny zdawa€Q si€T nie my€Wle€S o tym. Tak przejechali Gournay i Neuilly nad Marn€V. Oko€Qo sz€Rstej wieczorem stan€Tli w Chelles. Konie by€Qy zm€Tczone, wo€Џnica dla odpoczynku zatrzyma€Q si€T przed ober€X€V furma€Usk€V, urz€Vdzon€V w starych budynkach kr€Rlewskiego opactwa. $€Y Zostan€T tu €Y rzek€Q podr€R€Xny."Wzi€V€Q paczk€T i kij i zeskoczy€Q z koz€Qa. Po chwili znikn€V€Q w ciemno€Wciach. Do ober€Xy nawetnie wst€Vpi€Q. Kiedy po kilku minutach pow€Rz odjecha€Q do Lagny, ju€X go nie spotka€Q na go€Wci€Ucu wiod€Vcym z Chelles. Wo€Џnica odwr€Rci€Q si€T do podr€R€Xnych siedz€Vcych wewn€Vtrz powozu. !€YTo jaki€W nietutejszy cz€Qowiek €Yrzek€Q. €Y Nie znam go wcale. Wygl€Vda, jakby nie mia€Q ani grosza, a nie dba o pieni€Vdze; p€Qaci do Lagny, cho€S jedzie tylko do Chelles. Noc, wszystkie domy zamkni€Tte, nie wst€Tpowa€Q do ober€Xy, a nigdzie go nie wida€S. Chyba si€T zapad€Q pod ziemi€T. Cz€Qowiek nie zapad€Q si€T pod ziemi€T, ale szybko przeszed€Q !po ciemku przez g€Q€Rwn€V ulic€T !Chelles, p€R€Џniej nie dochodz€Vc"do ko€Wcio€Qa, skr€Tci€Q na lewo, na boczn€V drog€T wiod€Vc€V do Montfermeil, pewnym krokiem, jakby doskonale zna€Q miejscowo€W€S, jakby nieraz tu bywa€Q. Doszed€Qszy do miejsca, gdzie €Wcie€Xk€T przecina stary go€Wciniec wysadzany drzewami, kt€Rry idzie z Gagnydo Lagny, us€Qysza€Q kroki. Pr€Tdko skry€Q si€T w rowie i czeka€Q, a€X si€T oddal€V przechodz€Vcy ludzie. Ostro€Xno€W€S ta by€Qa niemal zbyteczna, bo jake€Wmy powiedzieli, dzia€Qo si€T to w noc grudniow€V, bardzo ciemn€V.Ledwie kilka gwiazd b€Qyszcza€Qo na niebie. W tym w€Qa€Wnie miejscu zaczyna€Qo si€T wzg€Rrze. !Podr€R€Xny nie wszed€Q na drog€T do Montfermeil, lecz zawr€Rci€Q na prawo i przez pola zmierza€Qspiesznie do lasu. Gdy by€Q ju€X w lesie, zwolni€Q kroku i zacz€V€Q ogl€Vda€S starannie wszystkie drzewa, st€Vpaj€Vc ostro€Xnie, powoli, jakby szuka€Q tajemnej drogi znanej tylko jemu. W pewnej chwili przystan€V€Q niezdecydowany, jak gdyby !b€Q€Vdzi€Q. Na koniec po d€Qugim kr€V€Xeniu po omacku wyszed€Q !na €Q€Vczk€T, gdzie le€Xa€Q stos du€Xych bia€Qych kamieni. Podbieg€Q ku kamieniom i przypatrywa€Q si€T im uwa€Xnie wciemno€Wci nocnej, jakby je przegl€Vda€Q. O kilka krok€Rw dalej sta€Qo grube drzewo pokryte naro€Wlami, kt€Rre s€V tym dla ro€Wlin, czym brodawki dla ludzi. Podszed€Q do drzewa, "poci€Vgn€V€Q r€Tk€V po korze pnia,!jakby chcia€Q pozna€S i policzy€Swszystkie brodawki. Naprzeciw tego drzewa, a by€Q to jesion, sta€Q odarty z kory, chorowity kasztan, opasany "cynkow€V obr€Tcz€V. Wspi€V€Q si€T !na palcach i dotkn€V€Q obr€Tczy. Potem zacz€V€Q chodzi€S bardzo wolno po przestrzeni mi€Tdzy drzewem i kamieniami, jakby !chcia€Q si€T upewni€S, czy grunt nie zosta€Q €Wwie€Xo poruszony. Po czym zn€Rw rozejrza€Q si€T i dalej poszed€Q lasem. Ten to w€Qa€Wnie cz€Qowiek spotka€Q Kozet€T. Id€Vc przez zaro€Wla ku Montfermeil, spostrzeg€Q jej !malutki cie€U poruszaj€Vcy si€T z"l€Tkiem, widzia€Q, jak sk€Qada€Qa jaki€W ci€T€Xar na ziemi, jak potem podnosi€Qa go i sz€Qa $znowu. Przybli€Xy€Q si€T i pozna€Q, €Xe by€Qo to ma€Qe dziecko d€Џwigaj€Vce ogromne wiadro "wody. W€Rwczas zbli€Xy€Q si€T i w "milczeniu uj€V€Q d€Qoni€V pa€Q€Vk wiadra. Kozeta w ciemno€Wci z nieznajomym Kozeta, jak powiedzieli€Wmy, "nie przel€Tk€Qa si€T. M€T€Xczyzna odezwa€Q si€T do niej. M€Rwi€Q g€Qosem powa€Xnym i cichym: €Y Moje dziecko, przecie€X to dla ciebie bardzo ci€T€Xkie. Kozeta podnios€Qa g€Qow€T i odpowiedzia€Qa: €Y Tak, prosz€T pana. #€Y Daj €Y m€Rwi€Q dalej m€T€Xczyzna€Y ja ci to zanios€T. Kozeta pu€Wci€Qa wiadro. M€T€Xczyzna szed€Q obok niej. !€Y To rzeczywi€Wcie ci€T€Xkie €Y szepn€V€Q jakby do siebie. Potem doda€Q: €Y Ile masz lat, ma€Qa? €Y Osiem, prosz€T pana. €Y A z daleka tak idziesz?? €Y Od €Џr€Rd€Qa w lesie. €Y A dok€Vd, czy daleko jeszcze? €Y Dobry kwadrans drogi. M€T€Xczyzna umilk€Q na chwil€T, potem zapyta€Q nagle: €Y Wi€Tc nie masz matki?? €Y Nie wiem €Y odpowiedzia€Qo dziecko. Nim m€T€Xczyzna mia€Q czas zada€S nowe pytanie, doda€Qa: €Y Zdaje mi si€T, €Xe nie. Inne dzieci maj€V matki. Ja nie mam.A po chwili odezwa€Qa si€T znowu: €Y Chyba nigdy nie mia€Qam matki. M€T€Xczyzna zatrzyma€Q si€T, postawi€Q wiadro na ziemi, &pochyli€Q si€T i po€Qo€Xy€Q obie r€Tce na ramionach ma€Qej, usi€Quj€Vc przypatrze€S si€T w ciemno€Wciach jej twarzy. Trudno by€Qo rozpozna€S rysy chudej i mizernej Kozety przy bladym €Wwietle nocnego nieba. €Y Jak si€T nazywasz?? €Y zapyta€Q. €Y Kozeta. M€T€Xczyzna dozna€Q jakby elektrycznego wstrz€Vsu. Popatrzy€Q jeszcze na Kozet€T, zdj€V€Q r€Tce z jej ramion, "podni€Rs€Q wiadro i zn€Rw zacz€V€Qi€W€S. Nareszcie zapyta€Q: €Y Gdzie mieszkasz, dziecko? €Y W Montfermeil, mo€Xe pan zna t€T wie€W? €Y Czy tam idziemy?? €Y Tak, prosz€T pana. Po chwili milczenia zapyta€Q znowu: !€YI kt€R€X to ci€T posta€Q o tej godzinie do lasu po wod€T? €Y Pani Th€Бnardier. M€T€Xczyzna odrzek€Q g€Qosem, !kt€Rry dziwnie dr€Xa€Q, cho€S go chcia€Q uczyni€S oboj€Ttnym: €Y Co to za jedna ta twoja pani Th€Бnardier?? €Y To moja pani €Y rzek€Qo dziecko. €Y Ma ober€X€T. €Y Ober€X€T?? €Y powt€Rrzy€Q m€T€Xczyzna. €Y To dobrze, zanocuj€T tam. Zaprowad€Џ mnie.€Y Tam w€Qa€Wnie idziemy €Y odpowiedzia€Qo dziecko. #M€T€Xczyzna szed€Q do€W€S pr€Tdko. Kozeta bez wysi€Qku dotrzymywa€Qa mu kroku. Nie czu€Qa ju€X znu€Xenia. Niekiedy podnosi€Qa oczy ku temu cz€Qowiekowi z jakim€W spokojem i niewymownym zaufaniem. Nigdy jej nie uczono zwraca€S my€Wli do "Opatrzno€Wci i modli€S si€T. W tej chwili jednak uczu€Qa co€W niby nadziej€T i rado€W€S, id€Vc€V gdzie€W ku niebu. Up€Qyn€T€Qo kilka minut. M€T€Xczyzna zapyta€Q: €Y Czy u pani Th€Бnardier nie mas€Qu€X€Vcej?? €Y Nie ma, prosz€T pana. €Y Tylko ty tam jeste€W?? €Y Tak, prosz€T pana. Zn€Rw umilk€Q. Po czym Kozeta odezwa€Qa si€T pierwsza: €Y To jest, s€V jeszcze dwie dziewczynki. €Y Co to za dziewczynki?? €Y Ponina i Zelma. Dziecko upraszcza€Qo w ten spos€Rb romansowe imiona, tak drogie Th€Бnardierowej. "€Y Kt€R€X to s€V Ponina i Zelma?? !€Y To panienki pani Th€Бnardier, jak by to powiedzie€S, jej c€Rrki. €Y A c€R€X one robi€V?? #€YO! €Y rzek€Qa ma€Qa €Y one maj€V pi€Tkne lalki i takie r€R€Xne rzeczy ze z€Qotem, i pe€Qno €Wliczno€Wci. Bawi€V si€T. €Y Ca€Qy dzie€U?? €Y Tak, prosz€T pana. €Y A ty?? €Y Ja pracuj€T. €Y Ca€Qy dzie€U?? Dziewczynka podnios€Qa wielkie oczy, pe€Qne €Qez, kt€Rrych nie by€Qo wida€S w ciemno€Wci, i odpowiedzia€Qa cicho: €Y Tak, prosz€T pana. Po chwili milczenia doda€Qa: !€Y Czasem, jak sko€Ucz€T robot€T #i pozwol€V mi, to si€T te€X bawi€T.€Y A jak si€T bawisz?? €YJak mog€T. Zostawiaj€V mnie sam€V. Ale niedu€Xo mam zabawek. Ponina i Zelma nie !pozwalaj€V mi si€T bawi€S swoimi lalkami. Mam tylko ma€Q€V szabelk€T o€Qowian€V, ot tak€V d€Qug€V. !I dziecko wysun€T€Qo sw€Rj ma€Qy paluszek. €Y T€Tpa pewnie, nic nie kraje? €Y Owszem, prosz€T pana €Y odpowiedzia€Qa ma€Qa €Y kraje sa€Qat€T i g€Qowy muchom. Doszli do wioski. Kozeta prowadzi€Qa podr€R€Xnego przez ulice. Przechodzili obok sklepu piekarza, ale Kozeta zapomnia€Qa, €Xe kazano jej przynie€W€S chleb. M€T€Xczyzna przesta€Q wypytywa€S i milcza€Q ponuro. Gdy min€Tli ko€Wci€R€Q, widz€Vc tyle kram€Rw, zapyta€Q Kozet€T: €Y Jarmark?? €Y Nie, prosz€T pana, to Bo€Xe Narodzenie. Gdy si€T zbli€Xali do ober€Xy, "Kozeta nie€Wmia€Qo tr€Vci€Qa go w rami€T. €Y Prosz€T pana... €Y Co, moje dziecko? €Y Jeste€Wmy ju€X ko€Qo domu. €Y Wi€Tc co?? €Y Niech pan pozwoli, teraz ja wezm€T wiadro. €Y Dlaczego?? €Y Boby mnie pani wybi€Qa, gdyby zobaczy€Qa, €Xe mi je kto€W niesie. M€T€Xczyzna odda€Q jej wiadro. W chwil€T potem stan€Tli u drzwiszynku. K€Qopoty wynikaj€Vce z przyjmowania u siebie biedaka, kt€Rry jest mo€Xe bogaczem Kozeta nie mog€Qa powstrzyma€Ssi€T od spojrzenia jeszcze raz $na wielk€V lalk€T, wci€V€X stoj€Vc€Vna straganie sprzedawcy zabawek; potem zastuka€Qa. Drzwi otworzy€Qy si€T. Ukaza€Qa "si€T pani Th€Бnardier ze €Wwiec€V w d€Qoni. €Y A, to ty, ma€Qa €Qajdaczko! chwa€Qa Bogu! a co tak d€Qugo? !Pewnie€W si€T bawi€Qa, hultajko? "€Y Prosz€T pani €Y odpowiedzia€Qa Kozeta dr€X€Vc ca€Qa €Y ten pan przychodzi zanocowa€S. Th€Бnardierowa szybko zmieni€Qagniewn€V min€T na uprzejmy grymas, jak to si€T cz€Tsto zdarza ober€Xystkom, i chciwieszuka€Qa oczyma nowo przyby€Qego. €Y To pan?? €Y zapyta€Qa. €Y Tak, pani €Y odpowiedzia€Q "m€T€Xczyzna, przyk€Qadaj€Vc r€Tk€Tdo kapelusza. Bogaci podr€R€Xni nie bywaj€V tak grzeczni. Ruch ten i obejrzenie jednym rzutem oka odzie€Xy i zawini€Vtka nieznajomego sprawi€Q, i€X grymas uprzejmo€Wci znik€Q z twarzy Th€Бnardierowej i "wr€Rci€Qa gniewna opryskliwo€W€S. Odpar€Qa oschle: €Y Wejd€Џcie, dobry cz€Qowieku. €ЌDobry cz€Qowiek €­wszed€Q. Th€Бnardierowa spojrza€Qa na niego powt€Rrnie, obejrza€Qa dok€Qadniej jego ca€Qkiem ju€X wytarty surdut, kapelusz pogi€Tty nieco i kiwni€Tciem g€Qowy, zmarszczeniem nosa i mrugni€Tciem oka porozumia€Qa !si€T z m€T€Xem, kt€Rry w dalszym ci€Vgu pi€Q z furmanami. M€V€X odpowiedzia€Q nieznacznie poruszeniem wskazuj€Vcego palca i nad€Tciem warg, kt€Rre w takich razach znaczy€Qo zupe€Qna golizna. Wobec tego Th€Бnardierowa zawo€Qa€Qa: €Y Doprawdy, poczciwy cz€Qowieku, przykro mi bardzo, ale wszystkie izby s€V zaj€Tte. €YNiech mnie pani umie€Wci "gdziekolwiek €Y rzek€Q podr€R€Xny "€Y w stodole, w stajni. Zap€Qac€T jak za pok€Rj. €Y Czterdzie€Wci su. "€Y Niech b€Tdzie czterdzie€Wci su.€Y Ano dobrze. #€YCzterdzie€Wci su! €Y rzek€Q cichojaki€W furman do Th€Бnardierowej. €YPrzecie€X bierzecie tylko dwadzie€Wcia su.€YDla niego czterdzie€Wci €Y odpar€Qa Th€Бnardierowa r€Rwnie "cicho. €YZa mniejsz€V op€Qat€V nieprzyjmuj€T na noc ubogich. #€Y Pewnie!! €Y doda€Q €Qagodnie jejm€V€X. €Y Przyjmowanie takich ludzi szkodzi tylko firmie. Tymczasem podr€R€Xny, po€Qo€Xywszy na €Qawce zawini€Vtko i kij, usiad€Q przy stole, na kt€Rrym Kozeta skwapliwie postawi€Qa butelk€T !wina i szklank€T. Kupiec, kt€Rry si€T upomina€Q o wod€T, sam zani€Rs€Q wiadro do stajni. Kozeta siad€Qa na swym miejscupod sto€Qem kuchennym i zabra€Qa si€T do robienia po€Uczochy. Podr€R€Xny ledwie €Xe umoczy€Q usta w szklance wina i przypatrywa€Q si€T dziecku z dziwn€V uwag€V. Kozeta by€Qa brzydka. W szcz€T€Wciu mo€Xe by by€Qa "€Qadniejsza. Opisali€Wmy ju€X rysytej smutnej twarzyczki. Kozeta, chuda i blada, ko€Uczy€Qa osiem lat, a wygl€Vda€Qa ledwie na sze€W€S. Jej wielkie oczy, otoczone g€Q€Tbokimi cieniami, zagas€Qy prawie od ci€Vg€Qego p€Qaczu. K€Vciki ust jej przybra€Qy €Rw wyraz przera€Xenia, kt€Rry spostrzegamy u skazanych na €Wmier€Si u beznadziejnie chorych. R€Tce jej, jak odgad€Qamatka, by€Qy ca€Qe odmro€Xone. Ogie€U, o€Wwietlaj€Vc j€V w tej chwili, uwydatni€Q jej stercz€Vce ko€Wci i straszn€V #chudo€W€S. Ci€Vgle dr€X€Vc z zimna,!przyzwyczai€Qa si€T do €Wciskaniakolan. Ca€Qa jej odzie€X by€Qa €Qachmanem budz€Vcym lito€W€S !latem, a zim€V zgroz€T. Mia€Qa na!sobie tylko podarte p€Q€Rtno, anistrz€Tpka nawet we€Qny. Tu i !€Rwdzie €Wwieci€Qa naga sk€Rra z sinymi lub czarnymi pi€Ttnami od uderze€U Th€Бnardierowej. Bose nogi by€Qy chude i czerwone. Na p€Qacz si€T zbiera€Qo, patrz€Vc na wg€Q€Tbienia pod jej obojczykami. Ca€Qa posta€S tego dziecka, ruchy, postawa, d€Џwi€Tk g€Qosu,przerwy mi€Tdzy jednym a drugim wyrazem, wzrok, milczenie, najmniejszy ruch !wyra€Xa€Qy i t€Qumaczy€Qy jedn€V tylko my€Wl: strach. Nagle Th€Бnardierowa zawo€Qa€Qa:€Y Ale!! A chleb? Kozeta, jak zwykle, gdy tylko !Th€Бnardierowa podnosi€Qa g€Qos, wyskoczy€Qa spod sto€Qu. Zupe€Qnie zapomnia€Qa o chlebie.Uciek€Qa si€T do pospolitego wybiegu zastraszonych dzieci. Sk€Qama€Qa. €Y Prosz€T pani, piekarz by€Q zamkni€Tty. €Y Trzeba by€Qo stuka€S. €Y Stuka€Qam, prosz€T pani. €YI co? €Y Nie otworzyli. €Y Dowiem si€T jutro, czy to prawda €Y rzek€Qa Th€Бnardierowa €Ya je€Xeli "k€Qamiesz, b€Tdziesz si€T mia€Qa zpyszna. Tymczasem oddaj pi€Ttna€Wcie su. Kozeta wsun€T€Qa r€Tk€T do kieszeni fartuszka i #zzielenia€Qa. Pieni€Vdza nie by€Qo.€Y No!! €Y krzykn€T€Qa Th€Бnardierowa. €Y Czy€W nie s€Qysza€Qa?? Kozeta wywr€Rci€Qa kiesze€U, !by€Qa pusta. Gdzie si€T podzia€Q pieni€Vdz? Nieszcz€T€Wliwe dziecko nie mog€Qo wyrzec s€Qowa. Sta€Qo jak wryte. #€Y Co, zgubi€Qa€W pi€Ttna€Wcie su? "€Y warkn€T€Qa Th€Бnardierowa. €Y Amo€Xe chcesz mi je ukra€W€S?? I wyci€Vgn€T€Qa r€Tk€T po dyscyplin€T zawieszon€V w rogu komina. Ten ruch przywr€Rci€Q przytomno€W€S Kozecie. Zawo€Qa€Qa: #€Y €Њaski, pani, pani, ju€X wi€Tcej nie b€Td€T! Th€Бnardierowa zdj€T€Qa dyscyplin€T. Tymczasem cz€Qowiek w €X€R€Qtymsurducie poszuka€Q nieznaczniew kieszeniach kamizelki. %Inni podr€R€Xni pili lub grali i nie zwracali uwagi na to, co si€T dzieje. Przera€Xona Kozeta wcisn€T€Qa si€T z przestrachem w k€Vt komina, usi€Quj€Vc skurczy€S i skry€S swe biedne, p€R€Qnagie cia€Qko. "Th€Бnardierowa podnios€Qa r€Tk€T. €YZa pozwoleniem pani €Yrzek€Q cz€Qowiek €Y w tej chwili widzia€Qem, €Xe co€W wypad€Qo z !kieszeni tej ma€Qej. Mo€Xe to to.!Pochyli€Q si€T i zdawa€Q czego€W szuka€S na ziemi. €Y Oto prosz€T €Y rzek€Q podnosz€Vc si€T. !I poda€Q Th€Бnardierowej srebrn€V monet€T. €Y Ta sama €Y odpowiedzia€Qa. Nie by€Qa to ta sama. By€Qo to dwadzie€Wcia su, ale Th€Бnardierowa ujrza€Qa w tym oczywisty zysk. Schowa€Qa !pieni€Vdz do kieszeni i rzuci€Qa tylko dzikie spojrzenie na dziecko m€Rwi€Vc: €Y €Ћeby mi tego drugi raz nie by€Qo, pami€Ttaj! Kozeta wr€Rci€Qa do swego, jak to Th€Бnardierowa nazywa€Qa, €Ќlegowiska €­ i jej wielkie oczy, utkwione w podr€R€Xnym, przybra€Qy wyraz, jakiego nigdyjeszcze nie mia€Qy. By€Qo to naiwne zdziwienie, po€Q€Vczone z ufno€Wci€V i os€Qupieniem. €Y A, prawda? Czy b€Tdziecie je€W€S kolacj€T? €Y zapyta€Qa podr€R€Xnego Th€Бnardierowa. Nie odpowiada€Q. Zdawa€Q si€T by€S g€Q€Tboko zamy€Wlony. €YCo to mo€Xe by€S za cz€Qowiek?€Ymrukn€T€Qa pod nosem. €YTo jaki€W straszny n€Tdzarz. Nie magrosza na wieczerz€T. Mo€Xe niezap€Qaci mi za nocleg? Wielkie "to szcz€T€Wcie, €Xe nie przysz€Qo !mu do g€Qowy skra€W€S pieni€Vdza le€X€Vcego na ziemi. Drzwi si€T otwar€Qy, wesz€Qy Eponina i Anzelma. By€Qy to w istocie €Qadne dziewczynki, wygl€Vdaj€Vce raczej na dzieci !z miasta ni€X na ch€Qopki; jedna mia€Qa br€Vzowe, b€Qyszcz€Vce loki, drugiej spada€Qy na plecy czarne warkocze, obie by€Qy €Xywe, schludne, t€Qu€Wciutkie, €Wwie€Xe i zdrowe, oczy si€T radowa€Qy patrz€Vc na nie. Odziane by€Qy ciep€Qo, ale z takwielk€V dba€Qo€Wci€V macierzy€Usk€V, €Xe gruby materia€Q w niczym nie ujmowa€Qwdzi€Tku ubiorowi. Przewidziano zim€T, nie zatracaj€Vc wiosny. Obie ma€Qe ja€Wnia€Qy szcz€T€Wciem. Pr€Rcz #tego wida€S by€Qo, €Xe kr€Rlowa€Qy w domu. W ich stroju, weso€Qo€Wci, krzyku by€Qo co€W wszechw€Qadnego. Gdy wesz€Qy, Th€Бnardierowa odezwa€Qa si€T do nich tonem niby to zrz€Tdnym, a pe€Qnym zachwytu:A, przysz€Qy€Wcie wreszcie! Jedn€V po drugiej przyci€Vga€Qa ku sobie, g€Qadzi€Qa w€Qosy, poprawia€Qa kokardy i poszturchuj€Vc je tym w€Qa€Wciwym matkom ruchem, #puszcza€Qa wo€Qaj€Vc: €Y A to si€T postroi€Qy!! Dziewczynki siad€Qy przed "kominkiem. Mia€Qy lalk€T, kt€Rr€V obraca€Qy na kolanach, szczebiocz€Vc rado€Wnie. Niekiedy Kozeta podnosi€Qa oczy znad po€Uczochy i ponuro przygl€Vda€Qa si€T ich zabawie. Lalka si€Rstr Th€Бnardier by€Qa zniszczona, stara i pot€Quczona, niemniej jednak wydawa€Qa si€T cudowna Kozecie, kt€Rra nigdy w €Xyciu nie mia€Qa lalki, €Ќprawdziwej #lalki €­€Y€Xe u€Xyjemy wyra€Xenia, kt€Rre zrozumiej€V wszystkie dzieci. Nagle Th€Бnardierowa, krz€Vtaj€Vc si€T po izbie, spostrzeg€Qa, €Xe Kozeta nie uwa€Xa i zamiast pracowa€S, patrzy na bawi€Vce si€T dzieci. &€Y A, z€Qapa€Qam ci€T! €Y wrzasn€T€Qa. €Y To ty tak pracujesz!! Naucz€Tja ci€T pracowa€S dyscyplin€V. Nieznajomy, nie wstaj€Vc z piersiach. €Џ je. €Q go i oч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПтїПgХїПBљpІ cgWњ џ cЪWћT c-Xќi!а cX§9,р cѓXў7hKVYkrzes€Qa, odwr€Rci€Q si€T ku Th€Бnardierowej. €Y Prosz€T pani!! €Y rzek€Q z u€Wmiechem prawie l€Tkliwym. €Y Niech si€T dziecko pobawi!! Gdyby to €Xyczenie wyrazi€Q "inny podr€R€Xny, kt€Rry by zjad€Q kawa€Q baraniny, wypi€Q par€T butelek wina i nie mia€Q miny €Ќstrasznego n€Tdzarza €­ €Yby€Qoby ono rozkazem dla Th€Бnardierowej. Ale €Xeby cz€Qowiek w takim kapeluszu %o€Wmieli€Q si€T mie€S €Xyczenie! Ale €Xeby cz€Qowiek w takim surducie pozwoli€Q sobie mie€S "wol€T! Tego w€Qa€Wcicielka ober€Xy#nie mog€Qa znie€W€S. Odpar€Qa wi€Tc kwa€Wno: €Y Musi pracowa€S, bo je. Nie na$to j€V €Xywi€T, €Xeby pr€R€Xnowa€Qa. €YA c€R€X to ona robi? €Ypyta€Q nieznajomy g€Qosem €Qagodnym, dziwnie kontrastuj€Vcym z ubraniem €Xebraka i barkami tragarza. Th€Бnardierowa raczy€Qa odpowiedzie€S: €YPo€Uczochy, albo€X nie widzicie? Po€Uczochy dla moich c€Rreczek, kt€Rre ich jakby nie mia€Qy, i ot musz€V teraz chodzi€S boso. Cz€Qowiek spojrza€Q na biedne, !czerwone n€R€Xki Kozety i m€Rwi€Qdalej: €Y A jak sko€Uczy t€T par€T po€Uczoch?? €Y Ma jeszcze roboty na dobre !trzy lub cztery dni, ma€Qy le€U. €Y A ile mo€Xe by€S warta para takich po€Uczoch?? Th€Бnardierowa spojrza€Qa na niego pogardliwie. €Y Najmniej trzydzie€Wci su. €Y Odda€Qaby je pani za pi€T€S !frank€Rw?? €Y zapyta€Q cz€Qowiek.€YDo diaska! €Y zawo€Qa€Q parskaj€Vc grubym €Wmiechem furman, kt€Rry si€T %przys€Quchiwa€Q. €Y Pi€T€S frank€Rw! "Chyba kpi sobie! Pi€T€S frank€Rw! Th€Бnardier uzna€Q za stosowne zabra€S g€Qos: €YNiezawodnie, je€Xeli pan masztak€V fantazj€T, oddamy par€T po€Uczoch za pi€T€S frank€Rw. Niczego nie odmawiamy podr€R€Xnym. €YAle trzeba natychmiast zap€Qaci€S €Ydoda€Qa Th€Бnardierowa kr€Rtko i stanowczo, po swojemu. "€Y Kupuj€T t€T par€T po€Uczoch €Y odpowiedzia€Q wyjmuj€Vc z #kieszeni pi€T€S frank€Rw i k€Qad€Vc je na stole, doda€Q: €Y P€Qac€T zaraz. !Potem odwr€Rci€Q si€T do Kozety: €Y Teraz twoja praca do mnie !nale€Xy. Baw si€T, moje dziecko. Th€Бnardierowa nie mia€Qa ju€X nic do powiedzenia. Zagryz€Qa wargi, twarz jej przybra€Qa wyraz nienawi€Wci. Ale Kozeta trz€Ts€Qa si€T. #O€Wmieli€Qa si€T wreszcie zapyta€S: €Y Prosz€T pani, czy to prawda? Czy mog€T si€T bawi€S? €Y A baw si€T!! €Yrzek€Qa Th€Бnardierowa przera€Xaj€Vcym g€Qosem. €Y Dzi€Tkuj€T pani €Y odpowiedzia€Qa Kozeta. A kiedy ustami dzi€Tkowa€Qa Th€Бnardierowej, ca€Qa jej dusza!sk€Qada€Qa dzi€Tki podr€R€Xnemu. Th€Бnardier siad€Q znowu do picia. €Ћona szepn€T€Qa mu do ucha: €Y Co to mo€Xe by€S za jeden ten €X€R€Qty cz€Qowiek?? Th€Бnardier odpowiedzia€Q tonem wyroczni: €Y Widzia€Qem milioner€Rw w takich samych surdutach. Kozeta od€Qo€Xy€Qa po€Uczoch€T, lecz zosta€Qa pod sto€Qem. Zawsze stara€Qa si€T jak najmniej porusza€S, by nie €Wci€Vgn€V€S na siebie uwagi. Z "pud€Qa stoj€Vcego za ni€V wyj€T€Qakilka starych ga€Qgank€Rw i o€Qowian€V szabelk€T. Eponina i Anzelma nie zwraca€Qy najmniejszej uwagi na to, co si€T dzia€Qo doko€Qa nich. Uda€Qo im si€T nie lada #przedsi€Twzi€Tcie €Yz€Qapa€Qy kota."Rzuci€Qy ju€X lalk€T na ziemi€T i Eponina, starsza, owija€Qa go wmn€Rstwo czerwonych i niebieskich ga€Qgank€Rw i szmatek, mimo €Xe miaucza€Q i kr€Tci€Q si€T. Wykonuj€Vc t€T powa€Xn€V i trudn€V prac€T, m€Rwi€Qa do siostry tym rozkosznym j€Tzykiem dzieci€Tcym, kt€Rrego urok, podobny w tym do barw motylich skrzyde€Q, znika, gdy si€T go pr€Rbuje utrwali€S: €YWidzisz, €Xe ta lalka jest €Qadniejsza od tamtej, bo si€T rusza, krzyczy i jest ciep€Qa. "Wi€Tc b€Tdziemy si€T ni€V bawi€S. "To b€Tdzie moja c€Rrka. Ja b€Td€T dam€V i przyjd€T do ciebie z wizyt€V. Ty zaczniesz jej si€T przygl€Vda€S. Zobaczysz jej w€Vsy i si€T zdziwisz. Potem zobaczysz jej uszy, potem ogon i znowu si€T zdziwisz. "Zawo€Qasz: O m€Rj Bo€Xe! €YA ja cina to odpowiem: Tak, prosz€T pani, to jest taka moja c€Rreczka. Teraz dziewczynki takie si€T rodz€V. Anzelma s€Qucha€Qa Eponiny z podziwem. Tymczasem pij€Vcy go€Wcie zacz€Tli €Wpiewa€S spro€Wn€V !piosenk€T, kt€Rra ich pobudza€Qa do tak gwa€Qtownych wybuch€Rw €Wmiechu, €Xe a€X $trz€Vs€Q si€T sufit. Th€Бnardier nie"szcz€Tdzi€Q im zach€Tty i sam si€Tprzy€Q€Vczy€Q do ch€Rru. Tak samo jak dla ptak€Rw wszystko si€T nadaje do budowy gniazda, tak dziecko robi lalk€T z byle czego. Kiedy Eponina i Anzelma owija€Qy kota, Kozeta owija€Qa swoj€V szabelk€T. Dokonawszy tego, wzi€T€Qa j€V w ramiona i zacz€T€Qa jej cichutko€Wpiewa€S ko€Qysank€T. Lalka jest jedn€V z najgwa€Qtowniejszych potrzeb izarazem najmilszych instynkt€Rw dzieci€Ustwa "kobiety. Piel€Tgnowa€S, ubiera€S. stroi€S, rozbiera€S, znowu #ubiera€S, uczy€S, €Qaja€S troch€T, ko€Qysa€S, pie€Wci€S, usypia€S, wyobra€Xa€S sobie, €Xe ta rzecz to istota €Xyj€Vca €Yw tej zabawie dziecka jest ca€Qa przysz€Qo€W€S kobiety. Tak marz€Vc, i szczebiocz€Vc, robi€Vc pieluszki, szyj€Vc sukienki, staniki i fartuszki, dziecko staje si€T dziewczynk€V, dziewczynka dziewczyn€V, dziewczyna kobiet€V. Pierwsze dziecko jest!dalszym ci€Vgiem ostatniej lalki.Dziewczynka bez lalek jest prawie tak samo nieszcz€T€Wliwai tak samo niemo€Xliwa jak kobieta bezdzietna. "Kozeta wi€Tc zrobi€Qa sobie lalk€T z szabelki. Th€Бnardierowa za€W podesz€Qa do €Ќ€X€R€Qtego cz€Qowieka €­. M€Rj m€V€X ma s€Quszno€W€S "€Ypomy€Wla€Qa w duchu. €Y Mo€Xe tosam pan Laffitte? Bogaci bywaj€V tacy dziwaczni! !Opar€Qa si€T €Qokciami o st€R€Q. €Y Panie... €Y rzek€Qa. Us€Qyszawszy ten wyraz €Ќpanie€­, cz€Qowiek si€T odwr€Rci€Q. Ober€Xystka nazywa€Qa go dotychczas €Ќpoczciwcem €­ lub€Ќdobrym cz€Qowiekiem €­. €YWidzi pan €Ym€Rwi€Qa dalej, "przybieraj€Vc s€Qodziutk€V min€T, z kt€Rr€V jej nasro€Xona zwykle twarz wydawa€Qa si€T jeszcze potworniejsza €Y ch€Ttnie pozwalam na to, €Xeby dziecko bawi€Qo si€T, nic nie mam przeciwko temu, ale to dobre na jeden raz, bo pan jeste€W szczodry. Widzi pan, nic to niema... musi pracowa€S. €Y Wi€Tc to nie c€Rrka pani, to !dziecko? €Y zapyta€Q podr€R€Xny. €YO m€Rj Bo€Xe, panie, sk€Vd€Xe znowu! To znajda, kt€Rr€V przygarn€Tli€Wmy z lito€Wci. Przyg€Qupia troch€T. Musi mie€S wod€T w g€Qowie. Widzi pan, jak€V ma du€X€V g€Qow€T! Robimy dla niej, co mo€Xemy, bo sami nie jeste€Wmy bogaci. Piszemy i piszemy tam, sk€Vd pochodzi, aju€X od p€R€Q roku nie ma odpowiedzi. Wida€S jej matka umar€Qa. $€Y U!! €Y rzek€Q podr€R€Xny i zn€Rw pogr€V€Xy€Q si€T w zadumie. €Y Ta jej matka nie by€Qa du€Xo warta €Y doda€Qa Th€Бnardierowa.Zaniedbywa€Qa dziecko. W trakcie ca€Qej tej rozmowy Kozeta, jakby pouczona instynktem, €Xe dotyczy€Qa ona jej matki, nie spuszcza€Qa oczuz Th€Бnardierowej. Nas€Quchiwa€Qa i od czasu do czasu wpada€Qo jej w ucho jakie€W s€Qowo. Pij€Vce towarzystwo, teraz ju€Xprawie ca€Qkiem nieprzytomne, powtarza€Qo plugawy refren ze zdwojon€V werw€V. !Th€Бnardierowa podesz€Qa bli€Xej,€Xeby wzi€V€S udzia€Q w tej !weso€Qo€Wci. Kozeta, wci€V€X pod sto€Qem, patrza€Qa w ogie€U, kt€Rry si€T odbija€Q w jej zamy€Wlonych oczach. Zacz€T€Qa znowu ko€Qysa€S owini€Tt€V !szabelk€T i jednocze€Wnie nuci€Qap€R€Qg€Qosem: €YMoja matka umar€Qa! Moja matka umar€Qa! Moja matka umar€Qa! Na nowe nalegania gospodyni #€X€R€Qty cz€Qowiek, €Ќmilioner €­, zgodzi€Q si€T wreszcie zje€W€S wieczerz€T. €Y Co pan rozka€Xe?? €Y Chleba i sera €Y rzek€Q. E! To jednak €Xebrak €Y pomy€Wla€Qa pani Th€Бnardier. Pijacy €Wpiewali wci€V€X sw€V piosenk€T, a dziecko pod "sto€Qem r€Rwnie€X nuci€Qo swoj€V. Nagle Kozeta umilk€Qa. Odwr€Rci€Qa si€T i spostrzeg€Qa #lalk€T ma€Qych Th€Бnardier, kt€Rr€Vporzuci€Qy dla zabawy z !kotkiem. Le€Xa€Qa na ziemi ko€Qo kuchennego sto€Qu. Upu€Wci€Qa wi€Tc owini€Tt€V w ga€Qganki szabelk€T, kt€Rra w po€Qowie tylko zaspokaja€Qa jej potrzeb€T tkliwo€Wci, i z wolna powiod€Qa oczyma doko€Qa izby. Th€Бnardierowa szepta€Qa co€W m€T€Xowi i liczy€Qa pieni€Vdze. Ponina i Zelma bawi€Qy si€T "kotem, podr€R€Xni jedli, pili lub €Wpiewali, nikt nie patrzy€Q na ni€V. Nie by€Qo chwili do stracenia. Wype€Qz€Qa spod sto€Qu, czo€Qgaj€Vc si€T na kolanach i r€Tkach, raz jeszczeupewni€Qa si€T, €Xe jej nie szpieguj€V, przysun€T€Qa si€T !€Xywo do lalki i schwyci€Qa j€V. Po chwili by€Qa zn€Rw na swoim miejscu, nieruchoma, ale odwr€Rcona, aby ukry€S lalk€T, kt€Rr€V trzyma€Qa na r€Tkach. !Szcz€T€Wcie bawienia si€T lalk€V spotyka€Qo j€V tak rzadko, €Xe kry€Qo w sobie ca€Q€V gwa€Qtowno€W€S rozkoszy. Nikt jej nie widzia€Q pr€Rcz podr€R€Xnego, kt€Rry powoli spo€Xywa€Q swoj€V skromn€V wieczerz€T. Rado€W€S ta trwa€Qa prawie kwadrans. Chocia€X Kozeta bardzo troskliwie ukrywa€Qa lalk€T, jednak€Xe jedna jej noga wystawa€Qa, a ogie€U z komina "o€Wwietla€Q j€V bardzo wyra€Џnie. Ta noga, r€R€Xowa i jasna, wynurzaj€Vca si€T z cienia, !zwr€Rci€Qa uwag€T Anzelmy, kt€Rrapowiedzia€Qa do Eponiny: €Y Patrz, siostro! Obie siostry by€Qy oburzone. Kozeta o€Wmieli€Qa si€T wzi€V€S lalk€T. Eponina wsta€Qa, nie puszczaj€Vc kota, podesz€Qa do matki i poci€Vgn€T€Qa j€V za sukni€T. €Y Daj mi spok€Rj!! €Y rzek€Qa matka. €Y Czego chcesz?? €Y Mamo €Y szepn€T€Qa dziewczynka €Y patrz tam!! I wskaza€Qa palcem Kozet€T. Kozeta, oddana zachwytowi posiadania, nie widzia€Qa i nie !s€Qysza€Qa, co si€T doko€Qa niej dzia€Qo. Twarz Th€Бnardierowej przybra€Qa szczeg€Rlny wyraz strasznej z€Qo€Wci, wywo€Qanej przez jak€Xe drobn€V, niewa€Xn€Vprzyczyn€T, wyraz, kt€Rry kobiet€T tego rodzaju nakazujenazwa€S j€Tdz€V. Tym razem obra€Xona duma rozj€Vtrzy€Qa jej gniew. Kozeta przekroczy€Qa wszelkie granice,!Kozeta powa€Xy€Qa si€T dotkn€V€S lalki €Ќpanienek €­! Tak€V chyba min€T mia€Qaby carowa patrz€Vc, jak muzyk przymierza b€Q€Tkitn€V wst€Tg€T jej syna. Zawo€Qa€Qa g€Qosem zd€Qawionym z oburzenia: €Y Kozeto!! Kozeta zadr€Xa€Qa, jakby pod ni€V ziemia si€T zatrz€Ts€Qa. Odwr€Rci€Qa g€Qow€T. €Y Kozeto!! €Y powt€Rrzy€Qa Th€Бnardierowa. "Kozeta cichutko po€Qo€Xy€Qa lalk€Tna ziemi, z czci€V jakby i z rozpacz€V. Nie odrywaj€Vc od niej oczu, za€Qo€Xy€Qa r€Tce i €Ystraszna to rzecz, €Xe o ma€Qym dziecku tak powiedzie€Strzeba €Y za€Qama€Qa je. Potem czego nie mog€Qo wydoby€S z niej €Xadne ze wzrusze€U tego dnia, ani w€Tdr€Rwka przez las, !ani ci€T€Xar wiadra z wod€V, ani zgubienie pieni€Tdzy, ani widokdyscypliny, ani nawet ponure s€Qowo, kt€Rre wyrzek€Qa Th€Бnardierowa €Y zap€Qaka€Qa. Wybuchn€T€Qa g€Qo€Wnym p€Qaczem.Podr€R€Xny wsta€Q tymczasem. €Y Co si€T sta€Qo?? €Y zapyta€Q Th€Бnardierowej. !€YCzy pan nie widzi? €Y odpar€Qa Th€Бnardierowa, pokazuj€Vc palcem na corpus delicti u st€RpKozety. !€Y No wi€Tc co?? €Y powt€Rrzy€Q. €Y Ta €Qajdaczka €Y odpowiedzia€Qa Th€Бnardierowa $€Y o€Wmieli€Qa si€T dotkn€V€S lalki moich dzieci!! !€YI o to tyle ha€Qasu! €Y rzek€Q "podr€R€Xny. I c€R€X w tym z€Qego, €Xe si€T bawi€Qa lalk€V? !€YO€Wmieli€Qa si€T dotkn€V€S jej swymi brudnymi €Qapami! €Y "m€Rwi€Qa dalej Th€Бnardierowa. €Y Swymi szkaradnymi €Qapami. !Kozeta €Qka€Qa coraz g€Qo€Wniej. €Y B€Tdziesz ty cicho!! €Y wrzasn€T€Qa Th€Бnardierowa. Podr€R€Xny podszed€Q do drzwi od ulicy, otworzy€Q je i wyszed€Q. Kiedy wyszed€Q, Th€Бnardierowa,korzystaj€Vc z jego !nieobecno€Wci, kopn€T€Qa Kozet€T pod sto€Qem tak silnie, €Xe dziecko zakrzycza€Qo wniebog€Qosy. Drzwi si€T otworzy€Qy, wszed€Q podr€R€Xny, nios€Vc w obu r€Tkach bajeczn€V lalk€T, t€T sam€V, o kt€Rrej m€Rwili€Wmy, a kt€Rr€V dzieciaki wioski podziwia€Qy od samego rana, i postawi€Q j€V przed Kozet€V m€Rwi€Vc: €Y Masz, to dla ciebie. Od godziny ju€X siedz€Vc tu, pogr€V€Xony w zadumie, spostrzeg€Q wida€S stragan z zabawkami tak wspaniale o€Wwietlony lampionami i €Wwiecami, €Xe mo€Xna go by€Qo dojrze€S przez szyb€T karczmy niby iluminacj€T. Kozeta podnios€Qa oczy i patrzy€Qa na m€T€Xczyzn€T podchodz€Vcego ku niej z t€V lalk€V, jakby patrzy€Qa na wschodz€Vce s€Qo€Uce, i !us€Qysza€Qa nies€Qychane s€Qowa: "€ЌTo dla ciebie €­; spojrza€Qa na niego, spojrza€Qa na lalk€T, potem zacz€T€Qa cofa€S si€T powoli i skry€Qa si€T w najciemniejszy k€Vt pod sto€Qem. Nie p€Qaka€Qa ju€X, nie "krzycza€Qa, zdawa€Qo si€T, €Xe nie€Wmie odetchn€V€S. Th€Бnardierowa, Eponina, Anzelma sta€Qy jak pos€Vgi. Nawet pijacy powstali od !sto€Qu. Ca€Q€V karczm€T zaleg€Qa uroczysta cisza. Th€Бnardierowa, nieruchoma i !niema, gubi€Qa si€T w domys€Qach:Co to za jeden, ten stary? N€Tdzarz? Czy milioner? A mo€Xe!jedno i drugie, czyli z€Qodziej. Na twarzy ma€Q€Xonka Th€Бnardier ukaza€Q si€T grymas wyst€Tpuj€Vcy na oblicze ludzkie, ilekro€S przemo€Xny "instynkt b€Qy€Wnie na nim z ca€Q€Vsw€V zwierz€Tc€V pot€Tg€V. "Ober€Xysta patrzy€Q to na lalk€T, "to na podr€R€Xnego i zdawa€Q si€T obw€Vchiwa€S tego cz€Qowieka, jakby obw€Vchiwa€Q worek z !pieni€Tdzmi. Trwa€Qo to kr€Rtk€V !chwil€T tylko. Zbli€Xy€Q si€T do €Xony i rzek€Q po cichu: €YTa heca kosztuje najmniej trzydzie€Wci frank€Rw. Prosz€T !ci€T, €Xadnych g€Qupstw! Plackiemprzed tym cz€Qowiekiem! Bydl€Tce natury maj€V t€T wsp€Rln€V cech€T z naturami naiwnymi, €Xe gwa€Qtownie przerzucaj€V si€T z ostateczno€Wci w ostateczno€W€S.€YC€R€X, Kozeto €Yrzek€Qa Th€Бnardierowa g€Qosem z€Qych kobiet, kt€Rry chcia€Qby by€S !s€Qodki, a jest jak zgorzknia€Qy mi€Rd €Y czemu nie bierzesz swojej lalki? #Kozeta o€Wmieli€Qa si€T wyj€W€S ze swego schronienia. €YMoja Kozetko €Ydoda€Q pieszczotliwym tonem Th€Бnardierpan daje ci lalk€T. We€Џ€Xe. To dla ciebie. Kozeta ze strachem patrzy€Qa na cudown€V lalk€T. Twarz jej !by€Qa jeszcze zalana €Qzami, ale w oczach, niby s€Qo€Uce w brzasku porannym, pojawi€Qy si€T ju€X b€Qyski rado€Wci. Do€Wwiadcza€Qa w tej chwili uczucia, jakiego by dozna€Qa, gdyby jej nagle powiedziano: "Ma€Qa, jeste€W kr€Rlow€V Francji. Zdawa€Qo si€T jej, €Xe gdy dotknie lalki, piorun z niej wyskoczy. I pod pewnym wzgl€Tdem mia€Qa racj€T, bo pewna by€Qa, €Xe Th€Бnardierowa j€V wy€Qaje i obije. Ale pokusa zwyci€T€Xy€Qa. Po "d€Qugim wahaniu zbli€Xy€Qa si€T i "szepn€T€Qa boja€Џliwie, obracaj€Vcsi€T ku Th€Бnardierowej: €Y Czy mog€T, prosz€T pani? €Ћaden wyraz nie odda tego tonu pe€Qnego rozpaczy, przestrachu i zachwytu: €Y A ju€Xci!! €Y odpowiedzia€Qa Th€Бnardierowa. €Y To twoje, kiedy pan ci daje. €Y Naprawd€T, prosz€T pana? €Y rzek€Qa Kozeta. €Y Naprawd€T?? To dla mnie, ta dama? Nieznajomy zdawa€Q si€T mie€S oczy pe€Qne €Qez. Wzruszenie jego by€Qo tak wielkie, €Xe $boj€Vc si€T rozp€Qaka€S, nie m€Rg€Q wym€Rwi€S ani s€Qowa. Za ca€Q€V odpowied€Џ skin€V€Q g€Qow€V i %w€Qo€Xy€Q r€Tk€T €Ќdamy €­ w r€Vczk€TKozety. Kozeta €Xywo usun€T€Qa swe !r€Tce, jakby j€V oparzy€Qa r€Tka €Ќdamy €­, i wbi€Qa wzrok w pod€Qog€T. Zmuszeni jeste€Wmy doda€S, €Xe w tej chwili przesadnie wyci€Vga€Qa j€Tzyk. Nagle obr€Rci€Qa si€T i nami€Ttnie porwa€Qa lalk€T. €Y B€Tdzie mia€Qa na imi€T Katarzyna €Y powiedzia€Qa. Dziwna to by€Qa chwila, gdy !€Qachmany Kozety zetkn€T€Qy si€T i po€Q€Vczy€Qy ze wst€V€Xkami i "€Wwie€Xymi, r€R€Xowymi mu€Wlinami lalki. "€Y Prosz€T pani €Y odezwa€Qa si€T znowu €Y czy mog€T j€V posadzi€Sna krze€Wle?? €Y Owszem, moje dziecko €Y odpowiedzia€Qa Th€Бnardierowa. Teraz z kolei Eponina i Anzelma patrzy€Qy zazdro€Wnie na Kozet€T. Kozeta posadzi€Qa !Katarzyn€T na krze€Wle, usiad€Qa przed ni€V na ziemi i nieruchoma, s€Qowa nie !m€Rwi€Vc, po€Xera€Qa j€V oczyma. €Y Baw si€T, Kozeto €Y rzek€Q nieznajomy. €Y Przecie€X ja si€T bawi€T €Y odpowiedzia€Qo dziecko. Ten nieznajomy, ten obcy, kt€Rry by€Q niby Opatrzno€W€S przyby€Qa w odwiedziny do Kozety, by€Q w tej chwili istot€V, kt€Rrej Th€Бnardierowa nienawidzi€Qa najbardziej na €Wwiecie. Musia€Qa jednak si€T powstrzymywa€S. Lecz zbyt !wiele wzrusze€U spad€Qo na ni€V, jakkolwiek przywyk€Qa do udawania, bo stara€Qa si€T na€Wladowa€S we wszystkim swego m€T€Xa. Po€Wpiesznie #pos€Qa€Qa c€Rrki spa€S i zapyta€Qa €X€R€Qtego cz€Qowieka, czy "€Ќpozwoli €­tak€Xe p€Rj€W€S spa€S Kozecie, €Ќkt€Rra jest dzi€W bardzo zm€Tczona €­€Ydoda€Qa z macierzy€Usk€V troskliwo€Wci€V. Kozeta posz€Qa spa€S, unosz€Vc na r€Tkach Katarzyn€T. Th€Бnardierowa co chwila przechodzi€Qa na drugi koniec izby, do m€T€Xa, €Xeby, jak #m€Rwi€Qa, €Ќul€Xy€S swemu sercu €­.Zamienia€Qa z nim szeptem kilka$s€Q€Rw i z€Qo€W€S wzbiera€Qa w niej coraz bardziej, gdy€X nie €Wmia€Qa ich g€Qo€Wno Џ je. €Q go i oч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПтїПgХїПBџpи cЁYH / cZwЁ cgZ!l cЪZ„+x c-[ќ5 U[wypowiedzie€S. €YStary dure€U! Czy go diabe€Q op€Tta€Q? Po co tu przylaz€Q? Ka€Xe si€T bawi€S temu ma€Qemu potworowi! Daje mu lalki! Daje lalki za czterdzie€Wci frank€Rw suczce, kt€Rr€V bym odda€Qa za czterdzie€Wci su! Zobaczysz, !nied€Qugo nazwie j€V kr€Rlewsk€V #mo€Wci€V, jak ksi€T€Xn€T de Berry! Gdzie tu rozum? Czy ten starydziwak oszala€Q? €YCzemu? Nic prostszego $€Yodpar€Q Th€Бnardier. €Y Je€Xeli goto bawi? Ciebie bawi, kiedy ma€Qa pracuje, jego bawi, kiedynic nie robi. Jego prawo. Podr€R€Xny mo€Xe robi€S, co mu $si€T podoba, byle p€Qaci€Q. Je€Xeli ten stary jest filantropem, co nas to obchodzi? Je€Xeli jest !niedo€Q€Tg€V, nic nam do tego. Poco si€T w to mieszasz, kiedy ma pieni€Vdze! S€Qowa gospodarza i rozumowanie ober€Xysty €Y nie mog€Qa si€T im sprzeciwi€S, musia€Qa podda€S si€T. !Podr€R€Xny wspar€Q si€T €Qokciem "na stole i znowu pogr€V€Xy€Q si€T w marzeniach. Wszyscy inni podr€R€Xni, kupcy i furmani, usun€Tli si€T nieco i przestali €Wpiewa€S. Patrzyli na niego z daleka z pewn€V obaw€V i uszanowaniem. Jegomo€W€S ten, tak biednie odziany, z tak€V €Qatwo€Wci€V dobywaj€Vcy z kieszeni pieni€Vdze i obdarzaj€Vcy ogromnymi lalkamibrudas€Rw w sabotach, by€Q na pewno cz€Qowiekiem dostojnym i gro€Џnym. Na koniec Th€Бnardier zdj€V€Q #czapk€T, zbli€Xy€Q si€T po cichu i odwa€Xy€Q zapyta€S: €Y Czy pan nie p€Rjdzie na spoczynek?? !€ЌNie p€Rjdzie spa€S €­wydawa€Qo mu si€T nazbyt poufa€Qym. €ЌSpoczynek €­ tr€Vci€Q wytworno€Wci€V i wyra€Xa€Q uszanowanie. Tego rodzaju wyrazy maj€V tajemnicz€V i przedziwn€V w€Qasno€W€S mno€Xenia liczb nazajutrz rano,przy rachunku. Izba, w kt€Rrej si€T €Ќ€Wpi €­, kosztuje !dwadzie€Wcia su. Izba, do kt€Rrejsi€T €Ќidzie na spoczynek €­, kosztuje dwadzie€Wcia frank€Rw.€Y Prawda!! €Y odpowiedzia€Q nieznajomy. €Y Ma pan s€Quszno€W€S. Gdzie wasza stajnia? €Y Panie €Y rzek€Q z u€Wmiechem Th€Бnardier €Y ja sam pana zaprowadz€T. #Wzi€V€Q €Wwiec€T, cz€Qowiek zabra€Qsw€Rj kij i zawini€Vtko i Th€Бnardier zaprowadzi€Q go na pierwsze pi€Ttro do pokoju umeblowanego w spos€Rb wyszukany, z mahoniowymi sprz€Ttami i du€Xym €Q€R€Xkiem os€Qoni€Ttym firank€V z czerwonego perkaliku. €Y Co to za izba?? €Y zapyta€Q podr€R€Xny. !€YTo nasz w€Qasny pok€Rj €Wlubny odpowiedzia€Q ober€Xysta. €YTeraz moja €Xona i ja sypiamyw innym. Tu wchodzi si€T ledwietrzy lub cztery razy do roku. !€Y Wola€Qbym stajni€T €Y odpar€Q szorstko podr€R€Xny. #Th€Бnardier uda€Q, €Xe nie s€Qyszy tej niegrzecznej uwagi. Zapali€Q dwie woskowe nowiute€Ukie €Wwiece, stoj€Vce !na kominku, w kt€Rrym palii si€T do€W€S dobry ogie€U. Na tym kominku le€Xa€Q pod szklanym kloszem welon kobiecy, tkany srebrem i ozdobiony kwiatami pomara€Uczowymi. €Y A to co znowu?? €Y zapyta€Q nieznajomy. €Y Panie €Y odpowiedzia€Q Th€Бnardier €Y to welon €Wlubny mojej €Xony. Podr€R€Xny spojrza€Q na to wzrokiem zdaj€Vcym si€T m€Rwi€S:€ЌNo prosz€T, ten potw€Rr by€Q kiedy€W dziewic€V! €­ Zreszt€V Th€Бnardier k€Qama€Q. Gdy najmowa€Q t€T ruder€T na ober€X€T, pok€Rj €Rw zasta€Q w takim w€Qa€Wnie stanie i kupi€Q meble wraz z kwiatami pomara€Uczowymi, w przekonaniu, €Xe to upoetyzujenieco €Ќjego ma€Q€Xonk€T €­ i wzbudzi pewien szacunek dla zak€Qadu. "Kiedy podr€R€Xny odwr€Rci€Q si€T, gospodarza ju€X nie by€Qo. Th€Бnardier wysun€V€Q si€T !dyskretnie, nie €Wmi€Vc €Xyczy€S dobrej nocy. bo to wydawa€Qo "mu si€T zbyteczn€V poufa€Qo€Wci€V wzgl€Tdem cz€Qowieka, kt€Rrego nazajutrz rano postanowi€Q obedrze€S po kr€Rlewsku. Ober€Xysta odszed€Q do swego !pokoju. €Ћona le€Xa€Qa ju€X, ale nie spa€Qa. Gdy us€Qysza€Qa wchodz€Vcego m€T€Xa, odwr€Rci€Qasi€T do niego i rzek€Qa: €Y Wiesz, jutro wyp€Tdz€T Kozet€T. Th€Бnardier odpowiedzia€Q ch€Qodno: #€Y A to€W si€T rozgor€Vczkowa€Qa!! #Nie m€Rwili ju€X wi€Tcej i po kilkuchwilach ich €Wwieca zgas€Qa. Podr€R€Xny tymczasem po€Qo€Xy€Q "w k€Vcie sw€Rj kij i zawini€Vtko. Po odej€Wciu gospodarza usiad€Q na fotelu i przez pewien czas !trwa€Q w zamy€Wleniu. Nast€Tpnie zdj€V€Q buty. wzi€V€Q do r€Tki jedn€V z dw€Rch €Wwiec, zdmuchn€V€Q drug€V, otworzy€Q drzwi i wyszed€Q z pokoju, rozgl€Vdaj€Vc si€T doko€Qa jak !cz€Qowiek, kt€Rry czego€W szuka. Przeby€Q korytarz i dotar€Q do schod€Rw. Us€Qysza€Q tam lekki szelest, przypominaj€Vcy oddech dziecka. Kieruj€Vc si€T !wed€Qug tego odg€Qosu, trafi€Q naco€W w rodzaju tr€Rjk€Vtnego zag€Q€Tbienia urz€Vdzonego pod schodami albo, dok€Qadniej m€Rwi€Vc, utworzonego przez schody; to zag€Q€Tbienie by€Qo bowiem ich wewn€Ttrzn€V stron€T. Tam, w€Wr€Rd najrozmaitszych starych koszyi skorup, w kurzu i paj€Tczynach, znajdowa€Qo si€T "jakie€W €Q€R€Xeczko je€Xeli mo€Xe by€S nazwany €Q€R€Xkiem dziurawy!siennik, z kt€Rrego wida€S by€Qo wszystk€V s€Qom€T, i dziurawa ko€Qdra, przez kt€Rr€V prze€Wwitywa€Q siennik. W dodatku ani kawa€Qka prze€Wcierad€Qa. Le€Xa€Qo to bezpo€Wrednio na posadzce. W tym €Q€R€Xku spa€Qa Kozeta. Podr€R€Xny podszed€Q bli€Xej i przyjrza€Q si€T jej. #Spa€Qa g€Q€Tbokim snem. Po€Qo€Xy€Qasi€T w ubraniu. Zim€V zawsze #tak sz€Qa do €Q€R€Xka, €Xeby mniej marzn€V€S. "Tuli€Qa do siebie lalk€T, kt€Rrej szeroko otwarte oczy l€Wni€Qy w mroku. Co kilka chwil wzdycha€Qa g€Q€Tboko, jak gdybymia€Qa si€T obudzi€S, i niemal konwulsyjnie €Wciska€Qa wtedy wramionach swoj€V lalk€T. Ko€Qo €Q€R€Xka sta€Q tylko jeden jej sabot. W pobli€Xu kom€Rrki Kozety otwarte drzwi pozwala€Qy dostrzec du€Xy pok€Rj, pogr€V€Xony w ciemno€Wciach. Nieznajomy przekroczy€Q jego pr€Rg. W g€Q€Tbi, poprzez oszklone drzwi, wida€S by€Qo dwa bardzo bia€Qe i zupe€Qnie jednakowe €Q€R€Xeczka. Spa€Qy w nich Anzelma i Eponina. Za €Q€R€Xeczkami sta€Qa, widoczna tylko do po€Qowy, wiklinowa ko€Qyska bez zas€Qony, gdzie le€Xa€Q ch€Qopczyk, kt€Rry krzycza€Q przez ca€Qy wiecz€Rr. Ten pok€Rj styka€Q si€T zapewne z sypialni€V Th€Бnardier€Rw. Nieznajomy mia€Q si€T ju€X cofn€V€S, kiedy jego spojrzenie pad€Qo na kominek, jeden z tych wielkich komink€Rw, jakie si€T spotyka w ober€Xach i gdziep€Qonie zawsze taki ma€Qy ogie€U, je€Xeli si€T w nich w !og€Rle pali, a na kt€Rrych widok robi si€T cz€Qowiekowi tak zimno. W tym kominku nie by€Qo ognia ani nawet popio€Qu, by€Qo jednak co€W, co przyci€Vgn€T€Qo uwag€T podr€R€Xnego €Y dwa dziecinne trzewiczki, bardzo eleganckie i nier€Rwnej wielko€Wci. Podr€R€Xny przypomnia€Q sobie uroczy i od niepami€Ttnych czas€Rw datuj€Vcy si€T zwyczaj, kt€Rry ka€Xe dzieciom w dzie€U Bo€XegoNarodzenia k€Qa€W€S obuwie do kominka, aby dobra wr€R€Xka wrzuci€Qa tam jaki€W pi€Tkny upominek. Eponina i Anzelma oczywi€Wcie nie zapomnia€Qy o tym i ka€Xda ustawi€Qa w kominku po jednym ze swoich trzewiczk€Rw. $Podr€R€Xny pochyli€Q si€T. Wr€R€Xka,to znaczy matka, z€Qo€Xy€Qa tu ju€X wizyt€T i w ka€Xdym trzewiczku l€Wni€Qa nowiutka p€R€Qfrank€Rwka. Nieznajomy wyprostowa€Q si€T i rusza€Q ju€X ku drzwiom, gdy w g€Q€Tbi, z boku, w najciemniejszym k€Vcie paleniska, zauwa€Xy€Q jeszcze jaki€W przedmiot. Przyjrza€Q mu si€T i rozpozna€Q sabot, okropnysabot z najordynarniejszego drzewa, pop€Tkany, ca€Qy pokryty popio€Qem i zasch€Qym b€Qotem. By€Q to sabot Kozety. Zt€V wzruszaj€Vc€V ufno€Wci€V dzieci€Tc€V, kt€Rra co dzie€U mo€Xe by€S nara€Xona na zaw€Rd inigdy si€T nie zniech€Tci, ona te€X postawi€Qa w kominku sw€Rj sabot. Nadzieja u dziecka, kt€Rre nigdy nie zazna€Qo nic pr€Rcz rozpaczy, ma w sobie wielk€V wznios€Qo€W€S i s€Qodycz. Ten sabot by€Q pusty. Nieznajomy si€Tgn€V€Q do %kamizelki, schyli€Q si€T i w€Qo€Xy€Q do sabota Kozety luidora. Potem wr€Rci€Q na palcach do swojego pokoju. Th€Бnardier dzia€Qaj€Vcy Nazajutrz rano, na dwie godziny co najmniej przed €Wwitem, pan Th€Бnardier siedzia€Q w izbie go€Wcinnej z pi€Rrem w r€Tku, przy stole, na kt€Rrym pali€Qa si€T €Wwieca, i uk€Qada€Q rachunek dla "podr€R€Xnego w €X€R€Qtym surducie.€Ћona, pochylona nad nim, €Wledzi€Qa oczami poruszenia "jego r€Tki. Nie m€Rwili do siebie ani s€Qowa. Z jednej strony !panowa€Qo g€Q€Tbokie zamy€Wlenie, z drugiej €Yreligijny podziw, z jakim si€T patrzy na rodz€Vcy !si€T i rozwijaj€Vcy cud ludzkiegorozumu. S€Qycha€S by€Qo ruch w domu: Skowronek zamiata€Q schody. Po dobrym kwadransie i kilku przekre€Wleniach Th€Бnardier stworzy€Q nast€Tpuj€Vce arcydzie€Qo: Rachunek dla pana spod nr l: Wieczerza 3 franki Pok€Rj 10 €Аwiece 5 Ogie€U 4 Obs€Quga 1 Razem: 23 franki €YDwadzie€Wcia trzy franki! €Yzawo€Qa€Qa €Xona z entuzjazmem, w kt€Rrym przebija€Qo pewne wahanie. Jak wszyscy wielcy arty€Wci, Th€Бnardier nie by€Q jeszcze zadowolony. €YPhi! €Y odpowiedzia€Q tonem Castlereagha redaguj€Vcego na Kongresie Wiede€Uskim rachunek dla Francji. €YMasz s€Quszno€W€S, panie Th€Бnardier, wart tego €Y "mrucza€Qa €Xona, my€Wl€Vc o lalce danej Kozecie na oczach jej c€Rrek €Y to sprawiedliwie, ale !za wiele. Nie zechce zap€Qaci€S. "Th€Бnardier roze€Wmia€Q si€T zimno i rzek€Q: €Y Zap€Qaci. Ten €Wmiech by€Q najwy€Xsz€V oznak€V pewno€Wci i w€Qadzy. $Musia€Qo si€T spe€Qni€S to, co by€Qopowiedziane takim tonem. €Ћona nie nalega€Qa. Zacz€T€Qa ustawia€S st o€Qy, m€V€X przechadza€Q si€T wzd€Qu€X i wszerz po izbie. Po chwili doda€Q: €YZad€Qu€Xy€Qem si€T na tysi€Vc "pi€T€Sset frank€Rw! Usiad€Q przed kominem i rozmy€Wla€Q, z nogami na ciep€Qym popiele. $€YAle! €Y odezwa€Qa si€T €Xona. €YA pami€Ttasz ty, €Xe dzi€W wyrzucam za drzwi Kozet€T? Topotw€Rr! Wci€V€X mi na sercu le€Xy ta jej lalka. Wola€Qabym za€Wlubi€S Ludwika XVIII, ni€X trzyma€S j€V w domu jeszcze przez jeden dzie€U. Th€Бnardier zapali€Q fajk€T i puszczaj€Vc k€Q€Tby dymu, odpowiedzia€Q: €Y Oddasz rachunek temu cz€Qowiekowi. Potem wyszed€Q. Ledwie opu€Wci€Q izb€T, gdy wszed€Q do niej podr€R€Xny. Th€Бnardier zjawi€Q si€T natychmiast za nim i stan€V€Q nieruchomo w na p€R€Q otwartych drzwiach, widziany tylko przez €Xon€T. €Ћ€R€Qty "cz€Qowiek mia€Q w r€Tku sw€Rj kij i swoje zawini€Vtko. €Y Tak wcze€Wnie!! €Yrzek€Qa Th€Бnardierowa. €Y Ju€X pan nas opuszcza?? M€Rwi€Vc tak, z zak€Qopotaniem obraca€Qa w r€Tkach rachunek i sk€Qada€Qa go w kilkoro, przesuwaj€Vc po z€Qo€Xeniach paznokciami. Gruba jej twarz wyra€Xa€Qa niezwyk€Qe dla niej uczucie onie€Wmielenia i wahania. Poda€S taki rachunek cz€Qowiekowi, kt€Rry mia€Q tak !najzupe€Qniej wygl€Vd €Ќ€Xebraka €­, by€Qo dla niej rzecz€V nie€Qatw€V. !Podr€R€Xny, kt€Rry wydawa€Q si€T roztargniony i czym€W zaj€Tty, odpowiedzia€Q: !€Y Tak, prosz€T pani, odchodz€T. "€Y Wi€Tc pan €Y m€Rwi€Qa dalej €Y nie mia€Q interes€Rw w Montfermeil?? €Y Nie. By€Qem tu tylko przejazdem. Ile jestem winien? €Y zapyta€Q. Th€Бnardierowa, nie odpowiadaj€Vc, poda€Qa mu z€Qo€Xony rachunek. !Podr€R€Xny roz€Qo€Xy€Q kartk€T i spojrza€Q na ni€V, ale najwidoczniej my€Wla€Q o czym innym. #€Y Prosz€T pani €Y zapyta€Q €Y czy dobrze si€T wam powodzi w Montfermeil?? €YNie bardzo €Y odpowiedzia€Qa Th€Бnardierowa zdumiona, €Xe nie widzi innej zgo€Qa reakcji na podany rachunek. M€Rwi€Qa wi€Tc dalej €Xa€Qo€Wnie i p€Qaczliwie: "€YO, panie, ci€T€Xkie czasy! Przy tym tak ma€Qo mieszczan w naszych stronach! Sami wie€Wniacy, jak pan widzi. Nie wiem, co by by€Qo, gdyby czasami nie zajrzeli do nas podr€R€Xni hojni i bogaci jak pan! Mamy ogromne wydatki. !Ot, na przyk€Qad, dla tej ma€Qej zupe€Qnie si€T zarzynamy. €Y Dla jakiej ma€Qej?? !€Y Przecie€X pan wie, kt€Rra to, Kozeta! Skowronek, jak j€V tu nazywaj€V! €Y A €Y powiedzia€Q podr€R€Xny. Th€Бnardierowa m€Rwi€Qa dalej: €YJacy g€Qupi ci wie€Wniacy ze swoimi przezwiskami; pr€Tdzej ma min€T nietoperza ni€X skowronka. Widzi pan, my nie "prosimy o ja€Qmu€Xn€T, ale te€X i dawa€S jej nie mo€Xemy. Nic nie zarabiamy, wydatki s€V du€Xe. Koncesja, podatki, op€Qaty od drzwi i okien, komunalne! Pan wie, €Xe rz€Vd wymaga szalonych pieni€Tdzy. A ja mam w€Qasne c€Rrki. Nie potrzebuj€T €Xywi€S cudzego dziecka. #Podr€R€Xny g€Qosem, kt€Rry dr€Xa€Q "troch€T, cho€S usi€Qowa€Q m€Rwi€S oboj€Ttnie, odpowiedzia€Q: €Y A gdyby pani zdj€Tto ten k€Qopot z g€Qowy?? €Y Jaki k€Qopot?? Kozet€T? €Y Tak. Czerwona, apoplektyczna twarz karczmarki zaja€Wnia€Qa ohydn€V rado€Wci€V. €YAch, panie m€Rj, dobry panie! Bierz j€V pan, trzymaj, prowad€Џ, zabieraj, os€Qod€Џ, wypchaj, wypij, zjedz, i niechci b€Qogos€Qawi Naj€Wwi€Ttsza Panna i wszyscy €Wwi€Tci niebiescy. €Y Zgoda. €Y Naprawd€T?? Zabiera j€V pan? €Y Zabieram. €Y Zaraz?? €Y Zaraz. Prosz€T zawo€Qa€S dziecko. €Y Kozeto!! €Y krzykn€T€Qa Th€Бnardierowa. €Y A tymczasem €Y m€Rwi€Q dalej cz€Qowiek €Y zap€Qac€T moj€V nale€Xno€W€S. Ile to tam? Rzuci€Q okiem na papier i mimo woli zawo€Qa€Q zdziwiony: €Y Dwadzie€Wcia trzy franki?? Spojrza€Q na ober€Xystk€T i powt€Rrzy€Q: €Y Dwadzie€Wcia trzy franki?? Ton, jakim dwukrotnie wym€Rwi€Q te trzy s€Qowa, zawiera€Q w sobie ca€Qe przej€Wcie od wykrzyknika do znaku zapytania. Th€Бnardierowa zd€V€Xy€Qa przygotowa€S si€T na wybuch. Odpowiedzia€Qa wi€Tc z pewno€Wci€V siebie: €Y Dalib€Rg, tak, panie, dwadzie€Wcia trzy franki. %Podr€R€Xny po€Qo€Xy€Q na stole pi€T€Spi€Tciofrankowych monet. €Y Niech pani przyprowadzi ma€Q€V €Y rzek€Q. W tej chwili Th€Бnardier wyszed€Q na €Wrodek izby i powiedzia€Q: €Y Jest pan winien tylko dwadzie€Wcia sze€W€S su. "€Y Dwadzie€Wcia sze€W€S su?? ! €Y zawo€Qa€Qa €Xona. €YDwadzie€Wcia su za pok€Rj €Y doda€Q zimno Th€Бnardier €Y a "sze€W€S su za wieczerz€T. Co si€T tyczy ma€Qej, chcia€Qbym chwil€Tpom€Rwi€S z panem. Zostaw nas samych, moja €Xono. Ta nieprzewidziana b€Qyskawica#talentu ol€Wni€Qa Th€Бnardierow€V. Uczu€Qa, €Xe wielki aktor wyst€Tpuje na scen€T, nie odpowiedzia€Qa ani s€Qowa i wysz€Qa. Kiedy zostali sami, Th€Бnardier poda€Q krzes€Qo podr€R€Xnemu. Podr€R€Xny usiad€Q, Th€Бnardier sta€Q przed nim, a jego twarz przybra€Qa niezwyk€Qy wyraz dobroduszno€Wci i prostoty. €Y Musz€T panu powiedzie€S, !prosz€T pana €Y rzek€Q €Y €Xe ja ub€Rstwiam t€T ma€Q€V. Nieznajomy spojrza€Q na niego uwa€Xnie: €Y Jak€V ma€Q€V?? Th€Бnardier m€Rwi€Q dalej: "€Y€Аmieszna rzecz! Cz€Qowiek si€T przywi€Vzuje. Co mi po tych wszystkich pieni€Vdzach? Zabierz pan swoje pi€Tciofrank€Rwki. Nie o nie mi chodzi, ja ub€Rstwiam to dziecko. €Y Kt€Rre dziecko?? €Y zapyta€Q nieznajomy. €YAle€X nasz€V Kozetk€T! Wszak pan chce j€V nam zabra€S? Ot€R€Xpowiadam panu szczerze i prawdziwie, jake€W pan !uczciwy, €Xe si€T na to zgodzi€S nie mog€T. Brakowa€Qoby mi tegodziecka. Uros€Qa pod moim okiem. Prawda, €Xe nas du€Xo kosztuje, prawda, €Xe ma wady, prawda, €Xe nie jeste€Wmy bogaci, prawda, €Xe zap€Qaci€Qemprzesz€Qo czterysta frank€Rw zalekarstwa dla niej w czasie jednej tylko choroby! Ale trzeba co€W zrobi€S dla Pana Boga. Nie ma to ani ojca, ani matki, sam j€V wychowa€Qem. Starczy chleba i dla mnie, i dlaniej . Doprawdy, to dziecko jest mi drogie. Pan pojmuje, !cz€Qek si€T przywi€Vzuje; jestem g€Qupi osio€Q, nie rozumuj€T, kocham t€T ma€Q€V; moja €Xona jest porywcza, ale tak€Xe j€V kocha. To, prosz€T pana, jakby nasze rodzone. Przywyk€Qem, €Xeby to szczebiota€Qo w domu. Nieznajomy ci€Vgle patrzy€Q mu "w oczy. Th€Бnardier m€Rwi€Q dalej:€YZ przeproszeniem wielmo€Xnego pana, nie oddaje si€T swojego dziecka ot, tak sobie, pierwszemu lepszemu przechodniowi. Czy nie mam !racji? Zreszt€V nie m€Rwi€T tego do pana, jest pan bogaty, ma pan min€T bardzo uczciwego cz€Qowieka. Gdybym przynajmniej wiedzia€Q, €Xe to zapewni jej szcz€T€Wcie, ale trzeba by wprz€Rd si€T przekona€S. Rozumie pan? %Przypu€W€Smy, €Xe si€T po€Wwi€Tc€T i !pozwol€T j€V zabra€S, chcia€Qbym przynajmniej wiedzie€S, gdzie jest, nierad bym jej straci€S z oczu, pragn€V€Qbym widzie€S, u kogo jest, €Xeby czasami j€V !odwiedzi€S, €Xeby nie w€Vtpi€Qa, €Xe jej przybrany ojciec pami€Tta o niej i czuwa nad jejlosem. S€V jednak rzeczy, na kt€Rre nie mo€Xna si€T zdecydowa€S. Nie znam nawet pa€Uskiego nazwiska. We€Џmie j€V pan, a ja zostan€T i powiem: A Skowronek? Gdzie polecia€Q? €YChcia€Qbym przynajmniej widzie€S jaki taki papier, kawa€Qek paszportu, co€Wkolwiek. Nieznajomy, nie przestaj€Vc patrze€S na€U wzrokiem przenikaj€Vcym, €Xeby tak rzec,a€X do g€Q€Tbi sumienia, odpowiedzia€Q powa€Xnie i z Wno Џ je. €Q go i oч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПтїПgХїПBpp cх[р 0 cH\ж cЋ\ц!і c] м,y cq] U7Mд]moc€V: €YPanie Th€Бnardier, nie bierze #si€T paszportu w podr€R€X o pi€T€S mil za Pary€X. Je€Xeli mam zabra€S z sob€V Kozet€T, to j€V zabior€T bez €Xadnych ceremonii. Nie dowie si€T pan mojego imienia, nie dowie si€T pan mojego adresu, nie dowie !si€T pan, gdzie b€Tdzie Kozeta, i pragn€T, €Xeby ju€X pan nigdy w €Xyciu jej nie widzia€Q. Zrywam sznurek, kt€Rrym by€Qa przywi€Vzana za nog€T, i ma€Qa odchodzi. Przystaje pan na to? Tak czy nie? Jak demony i geniusze poznaj€V z pewnych znak€Rw obecno€W€S wy€Xszego boga, podobnie Th€Бnardier zrozumia€Q, €Xe ma do czynieniaz kim€W bardzo mocnym. By€Q to rodzaj intuicji; pozna€Q t€T wy€Xszo€W€S od razu; pij€Vc z furmanami, pal€Vc fajk€T i "€Wpiewaj€Vc t€Quste piosenki, nie przestawa€Q ca€Qy wiecz€Rr €Wledzi€S nieznajomego, czaj€Vc si€T jak kot i studiuj€Vc jak matematyk. "€Аledzi€Q go z w€Qasnego pop€Tdu, dla przyjemno€Wci i zarazem szpiegowa€Q, jakby mu za to p€Qacono. Ani jedno spojrzenie, ani jeden ruch cz€Qowieka w "€X€R€Qtym surducie nie usz€Qy jegouwagi. Nim jeszcze nieznajomytak wyra€Џnie okaza€Q, €Xe !zajmuje si€T losem Kozety €Yju€X !Th€Бnardier to odgad€Q. Widzia€Q g€Q€Tbokie spojrzenie starca ci€Vgle zwr€Rcone na dziecko. Sk€Vd to zainteresowanie? Kim by€Q €Rw cz€Qowiek? Dlaczego mia€Q tyle pieni€Tdzy w sakiewcei tak n€Tdzne suknie? Takie zadawa€Q sobie pytania, nie mog€Vc ich rozwi€Vza€S, i to go gniewa€Qo. !My€Wla€Q o tym ca€Q€V noc. Ojcem !Kozety by€S nie m€Rg€Q. Mo€Xe to dziadek? To czemu€X si€T nie da€Q pozna€S od razu? Kto ma prawo, sam o nim m€Rwi. Widocznie ten cz€Qowiek nie mia€Q prawa do Kozety. A wi€Tc, #kt€R€X to by€Q? Th€Бnardier gubi€Q si€T w domys€Qach. Przewidywa€Q wszystko, a nie wiedzia€Q nic. Mimo to jednak, zawi€Vzuj€Vc rozmow€T z owym cz€Qowiekiem #i maj€Vc pewno€W€S, €Xe kryje si€T tu jaka€W tajemnica, pewno€W€S, €Xe owemu cz€Qowiekowi bardzo zale€Xy na tym, aby pozosta€S !w cieniu, Th€Бnardier czu€Q si€T mocny; ale gdy otrzyma€Q odpowied€Џ nieznajomego tak kr€Rtk€V i w€Tz€Qowat€V, gdy pozna€Q, €Xe ta osoba tajemnicza jest tajemnicz€V poprostu i bez €Xadnych ogr€Rdek,uczu€Q si€T s€Qaby. Nie "spodziewa€Q si€T tego. Pierzch€Qy wszystkie jego domys€Qy. Zebra€Q my€Wli i w jednej sekundzie rozwa€Xy€Q wszystko. !Th€Бnardier by€Q z tych ludzi, coobejmuj€V po€Qo€Xenie jednym rzutem oka. Uzna€Q, €Xe nadesz€Qa chwila, by zmierza€S wprost do celu. Jak wielcy wodzowie w momentach stanowczych, kt€Rre oni tylko "pozna€S umiej€V, ods€Qoni€Q nagle sw€V bateri€T. "€Y Panie €Y rzek€Q €Y potrzeba mi tysi€Vca pi€Tciuset frank€Rw. Nieznajomy wyj€V€Q z kieszeni stary pugilares z czarnej sk€Rry, otworzy€Q, wyj€V€Q trzy "banknoty i po€Qo€Xy€Q je na stole.Potem przycisn€V€Q je palcem i rzek€Q do ober€Xysty. €Y Przyprowad€Џ Kozet€T. A co tymczasem robi€Qa Kozeta, kiedy si€T to wszystko dzia€Qo? Obudziwszy si€T pobieg€Qa do swego trzewika. Znalaz€Qa w "nim z€Qoty pieni€Vdz. Nie by€Q to napoleon, ale jedna z tych nowych monet dwudziestofrankowych z czas€Rw Restauracji, na kt€Rrych zamiast wie€Uca wawrzynowego odci€Wni€Tto harcap pruski. Kozeta by€Qa ol€Wniona. Los zaczyna€Q j€V odurza€S. Nie wiedzia€Qa, co to jest z€Qoty pieni€Vdz, nie widzia€Qa go nigdy, schowa€Qa go szybko do kieszeni, jakby go skrad€Qa. Czu€Qa jednak, €Xe "by€Q jej w€Qasno€Wci€V, odgad€Qa, kto go m€Rg€Q w€Qo€Xy€S do #trzewika, i cieszy€Qa si€T jak€V€W rado€Wci€V pe€Qn€V l€Tku. By€Qa zadowolona, ale nade wszystko by€Qa zdumiona. Rzeczy tak wspania€Qe i €Qadne nie zdawa€Qy si€T jej rzeczywiste. Lalka j€V !przestrasza€Qa, z€Qoty pieni€Vdz #tak€Xe j€V przestrasza€Q. Dr€Xa€Qa wobec tych wszystkich wspania€Qo€Wci. Tylko nieznajomego nie ba€Qa si€T. Przeciwnie, napawa€Q j€V spokojem. Od wczoraj, we €Wnie i na jawie, jej dziecinny umys€Q marzy€Q o tym cz€Qowieku, kt€Rrymia€Q min€T ubogiego i smutnegostarca, a by€Q tak bogaty i dobry. Od chwili gdy spotka€Qa go w lesie, wszystko si€T dla niej jakby odmieni€Qo. Kozeta, mniej szcz€T€Wliwa od. najdrobniejszej jask€R€Qki na niebie, nigdy nie wiedzia€Qa, coto przytuli€S si€T do matki, schroni€S pod opieku€Ucze skrzyd€Qo. Od pi€Tciu lat, to jest jak daleko si€Tga€Qy jej wspomnienia, biedne dziecko !tylko trz€Ts€Qo si€T i dr€Xa€Qo. Zawsze by€Qa naga na ostrym wichrze niedoli, teraz jej si€T zda€Qo, €Xe kto€W j€V odzia€Q. Dawniej zimno by€Qo jej duszy, teraz by€Qo jej ciep€Qo. Kozeta mniej si€T ju€X ba€Qa Th€Бnardierowej. Nie by€Qa sama,kto€W nad ni€V czuwa€Q. Wcze€Wnie zabra€Qa si€T do porannej roboty. Luidor, spoczywaj€Vcy w kieszonce, z kt€Rrej wczoraj wypad€Qo pi€Ttna€Wcie su, ci€Vgle %zaprz€Vta€Q jej my€Wli. Nie €Wmia€Qa dotkn€V€S go, ale po kilka minutwpatrywa€Qa si€T we€U €Ydoda€S trzeba €Y z wyci€Vgni€Ttym j€Tzyki em. Zamiataj€Vc schody zatrzymywa€Qa si€T i bez ruchu, zapomniawszy o miotle i o "ca€Qym €Wwiecie, patrzy€Qa na t€T !gwiazd€T b€Qyszcz€Vc€V w g€Q€Tbi kieszeni. W€Qa€Wnie na jednej z takich kontemplacji przy€Qapa€Qa j€V Th€Бnardierowa. Na rozkaz m€T€Xa posz€Qa jej szuka€S. Rzecz nies€Qychana, nieda€Qa jej szturcha€Uca ani nie zwymy€Wla€Qa. €Y Kozeto €Y rzek€Qa niemal €Qagodnie €Y chod€Џ pr€Tdko. W chwil€T p€R€Џniej Kozeta wesz€Qa do izby go€Wcinnej. Nieznajomy wzi€V€Q zawini€Vtko, #kt€Rre mia€Q z sob€V, i rozwi€Vza€Qje. By€Qy w nim: we€Qniana sukienka, fartuszek, kaftanik,sp€Rdniczka, chustka, we€Qnianepo€Uczochy, trzewiki, ca€Qkowite ubranie dla siedmioletniej dziewczynki. Wszystko to by€Qo czarne. "€Y Moje dziecko €Y rzek€Q €Y we€Џ "to i id€Џ przebierz si€T pr€Tdko. €Аwita€Qo, kiedy mieszka€Ucy Montfermeil, kt€Rrzy ju€X zaczynali otwiera€S drzwi swoich dom€Rw, ujrzeli id€Vcegoulic€V Parysk€V jakie go€W jegomo€Wcia odzianego ubogo i prowadz€Vcego za r€Tk€T !dziewczynk€T w €Xa€Qobie, kt€Rra $nios€Qa r€R€Xow€V lalk€T. Zmierzali ku Livry. !Byli to nasz podr€R€Xny i Kozeta. Nikt nie zna€Q tego cz€Qowieka, ma€Qo kto pozna€Q Kozet€T, bo nie mia€Qa na sobie swoich zwyk€Qych €Qachman€Rw. Kozeta odchodzi€Qa. Z kim? Nie wiedzia€Qa. Dok€Vd? Nie wiedzia€Qa tak€Xe. Jedno tylko rozumia€Qa, €Xe zostawia za sob€V szynk Th€Бnardier€Rw. Nikt%nie my€Wla€Q si€T z ni€V €Xegna€S ani ona nie €Xegna€Qa si€T z nikim. Opuszcza€Qa ten dom znienawidzona i nienawidz€Vca.Biedna cicha istotka, kt€Rrej g€Qos serca by€Q dotychczas t€Qumiony nieustannie. Kozeta sz€Qa powa€Xnie, otwieraj€Vc wielkie oczy i patrz€Vc w niebo. W€Qo€Xy€Qa swego luidora do kieszeni nowego fartuszka. Niekiedy "schyla€Qa g€Qow€T i rzuca€Qa na€U okiem, potem patrzy€Qa na nieznajomego. Czu€Qa si€T troch€T tak, jakby sz€Qa przy Panu Bogu. Kto szuka lepszego, mo€Xe znale€Џ€S gorsze Th€Бnardierowa, wedle swego zwyczaju, nie wtr€Vca€Qa si€T dotego, co robi m€V€X. Spodziewa€Qa si€T jednak wa€Xnych wypadk€Rw. Kiedy podr€R€Xny i Kozeta odeszli, Th€Бnardier odczeka€Q dobry kwadrans, potem wzi€V€Q j€V na stron€T i pokaza€Q tysi€Vc pi€T€Sset frank€Rw. "€Y Wielka mi rzecz!! €Y rzek€Qa z lekcewa€Xeniem. Po raz pierwszy, od czasu jak si€T pobrali, o€Wmieli€Qa si€T skrytykowa€S czyn swego pana.Cios by€Q dobrze wymierzony. €Y Prawda, masz s€Quszno€W€S €Y rzek€Q €Y jestem ciemi€Tga. Daj mi kapelusz. !Z€Qo€Xy€Q trzy banknoty, schowa€Qje do kieszeni i wyszed€Q z po€Wpiechem, ale omyli€Q si€T w drodze, zwracaj€Vc si€T naprz€Rd"na prawo. S€Vsiedzi, kt€Rrych si€Trozpytywa€Q, skierowali go na "w€Qa€Wciwy €Wlad; widzieli bowiem,€Xe Skowronek z nieznajomym poszli ku Livry. Poszed€Q w t€T stron€T wielkimi krokami, m€Rwi€Vc g€Qo€Wno do siebie: €YOczywi€Wcie ten cz€Qowiek jest milionerem na €X€R€Qto ubranym, a ja jestem g€Qupi jak bydl€T. Da€Q naprz€Rd dwadzie€Wcia su, potem pi€T€S frank€Rw, potem pi€T€Sdziesi€Vt frank€Rw, potem tysi€Vc pi€T€Sset frank€Rw, zawsze z tak€V sam€V "€Qatwo€Wci€V. Da€Qby pi€Ttna€Wcie tysi€Tcy frank€Rw. Ale zaraz go dogoni€T. A przy tym to zawini€Vtko z ubraniem dla ma€Qej, zawczasu przygotowane, czy€X to nie dziwne? W tym wszystkim tkwi jaka€W tajemnica. G€Qupi puszcza tajemnice, kt€Rre trzyma w r€Tku. Tajemnice bogaczy s€V g€Vbkami pe€Qnymi z€Qota, trzeba umie€S je "wycisn€V€S. Takie my€Wli snu€Qy musi€T po g€Qowie. €Y Jestem bydl€T €Y m€Rwi€Q do siebie. Za Montfermeil, na zakr€Tcie drogi prowadz€Vcej do Livry, roztacza si€T przed oczami szeroka p€Qaszczyzna. Doszed€Qszy tam Th€Бnardier by€Qpewien, €Xe zobaczy !nieznajomego i ma€Q€V. Patrzy€Q, jak tylko wzrok m€Rg€Q #dosi€Tgn€V€S, i nic nie zobaczy€Q. Rozpytywa€Q si€T jeszcze, a tymczasem czas ucieka€Q. Przechodnie powiedzieli mu, €Xecz€Qowiek i dziecko, kt€Rrych szuka, zawr€Rcili ku lasowi w stron€T Gagny. Po€Wpieszy€Q w tym kierunku. Wprawdzie odleg€Qo€W€S by€Qa du€Xa, ale dziecko idzie powoli,a on szed€Q szybko. Przy tym doskonale zna€Q okolic€T. !Nagle stan€V€Q i uderzy€Q si€T w czo€Qo, jak cz€Qowiek, kt€Rry zapomnia€Q o najwa€Xniejszej !rzeczy i got€Rw jest zawr€Rci€S. €Y Powinienem by€Q wzi€V€S strzelb€T €Y rzek€Q do siebie. Th€Бnardier nale€Xa€Q do tych podw€Rjnych charakter€Rw, co niekiedy bez naszej wiedzy %kr€Tc€V si€T po€Wr€Rd nas i znikaj€V nie poznane, bo los ods€Qoni€Q tylko jedn€V ich stron€T. Przeznaczone jest wielu ludziom €Xy€S tak na wp€R€Q w mroku. W zwyk€Qych, spokojnych warunkach €Xycia Th€Бnardier mia€Q wszystkie przymioty potrzebne, €Xeby wydawa€S si€T €Y nie powiadamy: by€S w istocie €Ytym, co nazywaj€V pospolicie uczciwymkupcem, dobrym mieszczaninem. A r€Rwnocze€Wnie w pewnych okoliczno€Wciach, przy wstrz€Vsach, kt€Rre wydobywa€Qy na jaw dno jego natury, znajdowa€Qo si€T w nim wszystko, co jest potrzebne, €Xeby sta€S si€T zbrodniarzem. Wtym kramarzu mieszka€Q potw€Rr.Czart nieraz musia€Q przykuca€Sw k€Vcie budy zamieszkanej !przez Th€Бnardiera i przygl€Vda€Ssi€T w rozmarzeniu temu ohydnemu arcydzie€Qu. Po chwili wahania pomy€Wla€Q: Ba! Mogliby mi jeszcze uciec! I szed€Q dalej pr€Tdko, stanowczy, uwa€Xny jak lis, kt€Rry zw€Vcha€Q stado kuropatw. W istocie, okr€V€Xywszy stawy iprzeszed€Qszy w poprzek wielk€V€Q€Vk€T na prawo od drogi do Bellevue, gdy doszed€Q do #zielonej €Wcie€Xki, okr€V€Xaj€Vcej wzg€Rrze i przykrywaj€Vcej sklepienie starego kana€Qu wodnego opactwa Chelles, ujrza€Q nad krzakami €Rw kapelusz, na kt€Rrym zbudowa€Q !tyle projekt€Rw. By€Q to kapeluszowego cz€Qowieka. Krzaki by€Qy $niskie, Th€Бnardier domy€Wli€Q si€T, €Xe nieznajomy i Kozeta usiedli.Dziecka nie widzia€Q, bo by€Qo ma€Qe, ale wyra€Џnie dostrzeg€Q g€Qow€T lalki. Th€Бnardier nie myli€Q si€T. !Podr€R€Xny usiad€Q, €Xeby Kozeta troch€T odpocz€T€Qa. Ober€Xysta okr€V€Xy€Q krzaki i znienacka ukaza€Q si€T oczom tych, kt€Rrych szuka€Q. €YPrzepraszam, bardzo przepraszam pana €Y rzek€Q zdyszany €Yale oddaj€T tysi€Vc pi€T€Sset frank€Rw. M€Rwi€Vc to wyci€Vgn€V€Q ku nieznajomemu trzy banknoty. Nieznajomy podni€Rs€Q oczy: €Y Co to ma znaczy€S?? Th€Бnardier odpowiedzia€Q z uszanowaniem: €Y To znaczy, panie, €Xe odbieram Kozet€T. Kozeta zadr€Xa€Qa i przytuli€Qa si€T do obcego cz€Qowieka. Ten, przeszywszy na wskro€W wzrokiem Th€Бnardiera, odpowiedzia€Q z wolna, wymawiaj€Vc ka€Xd€V zg€Qosk€T: €Y Odbiera pan Kozet€T?? €YTak, panie, odbieram. Powiem"panu, dlaczego namy€Wli€Qem si€T. W gruncie rzeczy nie mam prawa jej odda€S. Jestem uczciwy cz€Qowiek, jak pan widzi. Ta ma€Qa nie nale€Xy do mnie, ale do matki. Matka mi j€V powierzy€Qa, tylko matce mog€T j€V odda€S. Powie mi pan: matka umar€Qa. Dobrze. W takimrazie oddam dziecko tylko tej osobie, kt€Rra przyniesie pismo od matki, €Xe je mam jej odda€S.Przecie€X to jasne. Nieznajomy, nie odpowiadaj€Vc, si€Tgn€V€Q do kieszeni i Th€Бnardier ujrza€Q znowu pugilares z pieni€Tdzmi. !Ober€Xysta zadr€Xa€Q z rado€Wci. Dobrze! €Y pomy€Wla€Q €Y trzymajmy si€T!! Chce mnie przekupi€S! Nim otworzy€Q pugilares, #podr€R€Xny obejrza€Q si€T doko€Qa. Miejsce by€Qo zupe€Qnie puste. !€Ћywej duszy w lesie i w dolinie.$Roz€Qo€Xy€Q pugilares i wyj€V€Q nie gar€W€S banknot€Rw, kt€Rrych spodziewa€Q si€T Th€Бnardier, lecz zwyczajny kawa€Qek papieru, kt€Rry rozwin€V€Q i poda€Q otwarty ober€Xy€Wcie, m€Rwi€Vc: €Y Ma pan s€Quszno€W€S. Prosz€T przeczyta€S. Th€Бnardier wzi€V€Q papier i przeczyta€Q: Montreuil-sur-mer, 25 marca 1823 r. Panie Th€Бnardier! Oddasz pan Kozet€T oddawcy tego listu. Zap€Qaci panu wszystkie drobned€Qugi. Mam zaszczyt pozdrowi€S pana z szacunkiem Fantyna €Y Zna pan ten podpis?? €Y zapyta€Q nieznajmy. By€Q to podpis Fantyny. Th€Бnardier pozna€Q go. Nie wiedzia€Q, co odpowiedzie€S.Miota€Q nim gniew podw€Rjny: by€Q z€Qy, €Xe musi si€T zrzec spodziewanych pieni€Tdzy, by€Q z€Qy, €Xe go pokonano. Nieznajomy doda€Q: €Y Mo€Xe pan sobie zachowa€S ten papier dla spokoju sumienia. Th€Бnardier zwija€Q chor€Vgiewk€T, nie trac€Vc przytomno€Wci umys€Qu. !€Y Podpis jest nie€Џle podrobiony€Y mrukn€V€Q pod nosem. €Y Zreszt€V, niech i tak b€Tdzie! Potem zdoby€Q si€T na rozpaczliwy wysi€Qek. €YDobrze. Skoro pan jeste€W oddawc€V listu €Y rzek€Q. €YAle trzeba mi zap€Qaci€S €Ќwszystkie!drobne d€Qugi €­. A nale€Xy si€T niema€Qo. Nieznajomy wsta€Q i powiedzia€Q, strzepuj€Vc niedbale kurz z wytartego r€Tkawa: €YPanie Th€Бnardier, w styczniu !matka liczy€Qa, €Xe winna ci jeststo dwadzie€Wcia frank€Rw, w lutym wys€Qa€Qe€W jej rachunek na pi€T€Sset frank€Rw, otrzyma€Qe€W w ko€Ucu lutego trzysta frank€Rw i drugie trzysta na pocz€Vtku marca. Od tego czasu up€Qyn€T€Qo dziewi€T€S miesi€Tcy; po pi€Ttna€Wcie frank€Rw, wed€Qug um€Rwionej ceny, to czyni sto trzydzie€Wci pi€T€S frank€Rw. Dosta€Qe€W ponad sto frank€Rw. $Nale€Xy ci si€T trzydzie€Wci pi€T€S !frank€Rw. Da€Qem ci teraz tysi€Vcpi€T€Sset frank€Rw. "Th€Бnardier sta€Q jak wilk, kt€Rrysi€T czuje schwycony w €Xelazne kleszcze zastawionej pu€Qapki. A to diabe€Q, nie cz€Qowiek! €Y pomy€Wla€Q. $I post€Vpi€Q sobie jak wilk: silnie $wstrz€Vsn€V€Q matni€V. €Аmia€Qo€W€S raz ju€X wysz€Qa mu na dobre. €YM€Rj panie, kt€Rrego nazwiska nie znam €Y rzek€Q zuchwale, usuwaj€Vc na bok wszelkie oznaki uszanowania. €Y Albo mi zap€Qacisz pi€T€S tysi€Tcy !frank€Rw, albo zabior€T Kozet€T. Nieznajomy rzek€Q spokojnie: €Y Chod€Џ, Kozeto: Poda€Q Kozecie lew€V r€Tk€T, a "praw€V podni€Rs€Q kij le€X€Vcy na ziemi. Th€Бnardier spostrzeg€Q, €Xe pa€Qka by€Qa ogromna, a miejscezupe€Qnie samotne. Nieznajomy wszed€Q z dzieckiem w las, zostawiaj€Vc za sob€V nieruchomego i zdumionego karczmarza. !Kiedy si€T oddalali, Th€Бnardier przypatrywa€Q si€T jego szerokim barom, przygarbionym nieco, i ogromnym pi€T€Wciom. P€R€Џniej wzrok jego pad€Q na w€Qasne, n€Tdzne ramiona i !wychud€Qe r€Tce. Dalib€Rg, trzebaby€S kompletnym os€Qem €Y pomy€Wla€Q €Y €Xeby nie wzi€V€S strzelby, skoro szed€Qem na polowanie! A jednak jeszcze nie da€Q za wygran€V. €YMusz€T wiedzie€S, dok€Vd !p€Rjdzie €Y rzek€Q i poszed€Q za nimi z daleka. Zosta€Qy mu w r€Tkach dwie rzeczy: lichy €Wwistek podpisany przez Fantyn€T i na pociech€T tysi€Vc pi€T€Sset frank€Rw. Nieznajomy prowadzi€Q Kozet€T w kierunku Livry i Bondy. Szed€Qz wolna, z pochylon€V g€Qow€V, jakby zamy€Wlony i smutny. Zima przerzedzi€Qa las i Th€Бnardier nie traci€Q ich z oczu, cho€S trzyma€Q si€T z daleka. Niekiedy tamten odwraca€Q si€T i patrzy€Q, czy kto za nim idzie. Nagle spostrzeg€Q Th€Бnardiera. Szybkoskr€Tci€Q wraz z Kozet€V w zaro€Wla, w kt€Rrych mogli si€T skry€S oboje. €Y Do diaska!! €Y rzek€Q Th€Бnardier i przy€Wpieszy€Q kroku. !Krzaki by€Qy tak g€Tste, €Xe aby ich nie zgubi€S, musia€Q zmniejszy€S odleg€Qo€W€S. Kiedy weszli w najciemniejszy g€Vszcz, nieznajomy odwr€Rci€Q si€T. Th€Бnardier chcia€Q si€T schowa€S za ga€Q€Tzie, ale na pr€R€Xno, tamten zobaczy€Q go, spojrza€Q na niego niespokojnie, potrz€Vsn€V€Q g€Qow€V i poszed€Q dalej. !Ober€Xysta zn€Rw pu€Wci€Q si€T w pogo€U za nim. Nagle nieznajomy obejrza€Q si€T jeszcze raz. Zobaczy€Q ober€Xyst€T. Tym razem spojrza€Qtak ponuro, €Xe Th€Бnardier "os€Vdzi€Q, i€X by€Qoby €Ќzbyteczne%€­ i€W€S dalej. I zawr€Rci€Q do domu.Numer 9430 ukazuje si€T znowui Kozeta wygrywa go na loteriiJan Valjean nie umar€Q. wa€Xnie i z Wno Џ je. €Q go i oч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПтїПgХїПB pу [!^ S } c€|^ а cп^р4 cB_+ cЅ_%6f V`Wpadaj€Vc albo raczej rzucaj€Vc si€T do morza, by€Q, jak widzieli€Wmy, bez kajdan. P€Qyn€V€Q czas jaki€W mi€Tdzy !dwoma pr€Vdami, a€X dosta€Q si€T pod stoj€Vcy na kotwicy okr€Tt,do kt€Rrego przywi€Vzana by€Qa !szalupa. Znalaz€Q spos€Rb, €Xeby "ukry€S si€T w tej szalupie a€X do wieczora. W nocy rzuci€Q si€T wp€Qaw i dotar€Q do brzegu niedaleko przyl€Vdka Brun. Tu, poniewa€X pieni€Tdzy mu nie !brakowa€Qo, kupi€Q sobie ubranie.W okolicy Balaguier sta€Qa karczma, w owym czasie dostarczaj€Vca odzie€Xy zbieg€Qym galernikom, co przynosi€Qo jej znaczne zyski. P€R€Џniej, jak wszyscy ci smutnizbiegowie, usi€Quj€Vcy zmyli€S pogo€U prawa i przekle€Ustwo spo€Qecze€Ustwa, w€Tdrowa€Q Jan Valjean kr€Ttymi i ciemnymi drogami. Pierwsze schronienie znalaz€Q w Pradeaux, w pobli€Xu Beausset. Nast€Tpnie uda€Q si€T do Grand-Villard w pobli€Xu Briancon, w g€Rrnych Alpach. Ucieczka niespokojna, po omacku, krecia droga o nieznanych korytarzach. "W ko€Ucu dosta€Q si€T do Pary€Xa. A teraz widzieli€Wmy go w Montfermeil. Przybywszy do Pary€Xa natychmiast kupi€Q €Xa€Qobne ubranie dla dziewczynki #siedmio lub o€Wmioletniej i naj€V€Q!mieszkanie. Nast€Tpnie uda€Q si€Tdo Montfermeil. Pami€Ttamy, €Xe zaraz po pierwszej ucieczce z wi€Tzieniaodby€Q gdzie€W w te strony tajemnicz€V podr€R€X, o kt€Rrej w€Qadze s€Vdowe mia€Qy pewne wiadomo€Wci. Uwa€Xano go zreszt€V za umar€Qego i to zg€Tszcza€Qo #ciemno€Wci, kt€Rrymi si€T otoczy€Q.W Pary€Xu wpad€Q mu w r€Tk€T dziennik opisuj€Vcy wa€Xniejszewydarzenia w kraju. Przeczytawszy wiadomo€W€S o swej €Wmierci, uczu€Q si€T bezpieczny, prawie spokojny, jakby rzeczywi€Wcie umar€Q. Wieczorem tego dnia, w kt€Rrym wydoby€Q Kozet€T ze szpon€Rw Th€Бnardier€Rw, Jan Valjean powraca€Q do Pary€Xa. Wraca€Q wraz z dzieckiem, o zmroku, przez rogatk€T Monceaux. Tu wsiad€Q do kabrioletu, kt€Rrym dojecha€Q naesplanad€T Obserwatorium. Wysiad€Q, zap€Qaci€Q wo€Џnicy, #wzi€V€Q Kozet€T za r€Tk€T i oboje, ciemn€V noc€V, poszli przez samotne ulice ku bulwarowi H€Ўpital. Dzie€U ten by€Q dla Kozety niezwyk€Qy i pe€Qen wzrusze€U; jedli pod p€Qotami chleb i ser, kupione w samotnych szynkach, cz€Tsto wsiadali na wozy, wysiadaj€Vc, gdy !doje€Xd€Xali do wsi; szli pieszo wi€Tksz€V cz€T€W€S drogi, ale !dziewczynka si€T nie skar€Xy€Qa. By€Qa jednak znu€Xona i Jan Valjean spostrzeg€Q to, bo id€Vccoraz mocniej ci€Vgn€T€Qa jego r€Tk€T. Wzi€V€Q j€V na plecy; Kozeta, nie puszczaj€Vc Katarzyny, opar€Qa g€Qow€T na ramieniu Jana Valjean i zasn€T€Qa. Rozdzia€Q czwarty RUDERA GORBEAU Gniazdo sowy i sikorki Przed czterdziestu laty samotny przechodzie€U, kt€Rry by odwa€Xy€Q si€T zapu€Wci€S w !puste okolice Salpetriere, id€Vc bulwarem a€X do rogatek W€Qoskich, zaszed€Qby w miejsce, gdzie, rzec mo€Xna, nikn€V€Q Pary€X. Nie by€Qo to pustkowie, bo spotyka€Qo si€T przechodni€Rw, nie wie€W, bo by€Qy kamienice, nie miasto, bo!ulice zarasta€Qy traw€V i zorane by€Qy koleinami jak go€Wci€Uce, nie miasteczko wreszcie, bo domy by€Qy zbyt wysokie. C€R€X !to wi€Tc by€Qo? By€Qo to miejsce mieszkalne, w kt€Rrym nikt nie mieszka€Q, pustynia, na kt€Rrej €Xyli ludzie; by€Q to bulwar wielkiego miasta, ulica Pary€Xa,dziksza w nocy ni€X las, pos€Tpniejsza we dnie ni€X cmentarz. By€Qa to stara dzielnica Targ€Rw Ko€Uskich. Gdyby €Rw przechodzie€U "zapu€Wci€Q si€T dalej, za wal€Vce si€T cztery mury Targ€Rw Ko€Uskich, gdyby mia€Q odwag€T przej€W€S przez ulic€T Ma€Qego Bankiera pozostawiaj€Vc na prawo ogr€Rdek otoczony wysokimi murami, dalej plac, na kt€Rrym sta€Qy kopce zmielonej kory d€Tbowej, podobne do domk€Rw jakich€W olbrzymich bobr€Rw, dalej podw€Rrko zawalone materia€Qem ciesielskim, stosami pie€Uk€Rw, trocin i wi€Rr€Rw, na kt€Rrych szczycie szczeka€Qo ogromne psisko, potem mur, d€Qugi i rozwalony, z czarn€V €Xa€Qobn€V bram€V poros€Q€V mchem, kt€Rry okrywa€Q si€T kwiatami na wiosn€T, a dalej jeszcze szkaradny budynek w gruzach,na kt€Rrych widnia€Q napis !wielkimi literami: NIE NALEPIA€Е €Y€Wmia€Qy ten przechodzie€U stan€V€Qby na rogu ulicy Vignes-Saint-Marcel, w miejscu ma€Qo znanym geografii. Tu, przy fabryce, pomi€Tdzy dwoma murami ogrodu, sta€Qa w owym czasie rudera, kt€Rra na pierwszy rzutoka zdawa€Qa si€T ma€Qa jak chata, a w istocie by€Qa wielka jak katedra. Od ulicy widziano tylko jedn€V jej €Wcian€T, szczytow€V, i dlatego wydawa€Qa si€T tak niewielka. Ca€Qy prawie dom by€Q ukryty. Wida€S by€Qo tylko drzwi i jednookno. Schody prowadzi€Qy do wn€Ttrza, kt€Rre by€Qo bardzo obszerne i podobne do wozowni przerobionej na dom mieszkalny. Budynek ten mia€Q za przew€Rd pokarmowy d€Qugi korytarz, z kt€Rrego na prawo ina lewo wchodzi€Qo si€T do izb r€R€Xnego rozmiaru, jako tako nadaj€Vcych si€T do zamieszkania, ale przypominaj€Vcych raczej szopy ni€X mieszkania. Okienka ich wychodzi€Qy na rozci€Vgaj€Vce si€T woko€Qo nie zabudowane place. Wszystkie izby by€Qy ciemne, przykre, melancholijne, grobowe; wia€Qo w nich albo zimnym przeci€Vgiem, albo mro€Џnym wiatrem, wedle tego, czy szczeliny by€Qy w drzwiach, czy w dachu. Ciekaw€V i malownicz€V osobliwo€Wci€V tego !rodzaju mieszka€U jest wielko€W€Sgnie€Xd€X€Vcych si€T w nich paj€Vk€Rw. Listonosze nazywali t€T ruder€T numerem 50/52, a w swej dzielnicy znana by€Qa jako dom Gorbeau. Przed t€V w€Qa€Wnie ruder€V Gorbeau zatrzyma€Q si€T Jan Valjean. Niby dziki ptak, obra€Qto samotne miejsce na swe gniazdo. Poszuka€Q w kamizelce, wyj€V€Q co€W w rodzaju wytrycha, otworzy€Q drzwi, wszed€Q, potem"zamkn€V€Q je starannie i zacz€V€Q !si€T wspina€S na schody, nios€Vc Kozet€T. Wszed€Q na g€Rr€T, wyj€V€Q z kieszeni drugi klucz i otworzy€Qdrugie drzwi. Pok€Rj, do kt€Rrego wszed€Q, natychmiast zamykaj€Vc drzwi za sob€V, by€Q rodzajem obszernego poddasza; sta€Qo tam kilka %krzese€Q, st€R€Q, a na ziemi le€Xa€Q materac. Piec, w kt€Rrym w€Tgiel€Xarzy€Q si€T czerwono, znajdowa€Q si€T w rogu. Latarnia!z bulwaru o€Wwietla€Qa s€Qabo to ubogie wn€Ttrze. W g€Q€Tbi by€Q alkierzyk z tapczanikiem. Jan Valjean zani€Rs€Q tam dziecko i po€Qo€Xy€Q nie budz€Vc. $Skrzesa€Q ogie€U i zapali€Q €Wwiec€T€Ywszystko by€Qo zawczasu przygotowane na stole i tak jak poprzedniego dnia, pocz€V€Qwpatrywa€S si€T w Kozet€T wzrokiem pe€Qnym zachwytu i rozczulenia, dochodz€Vcego prawie do ob€Q€Vkania. Dziewczynka ze spokojn€V !ufno€Wci€V, jaka w€Qa€Wciwa jest najwy€Xszej sile lub najwy€Xszej#s€Qabo€Wci, zasn€T€Qa nie wiedz€Vc nawet, kto jest przy niej, i spa€Qa ci€Vgle, nie wiedz€Vc, gdzie si€T znajduje. Jan Valjean pochyli€Q si€T i poca€Qowa€Q r€Tk€T dziecka. Dziewi€T€S miesi€Tcy temu #ca€Qowa€Q r€Tk€T jej matki, kt€Rra tak€Xe zasn€T€Qa. To samo uczucie bolesne, religijne, przejmuj€Vce, przepe€Qnia€Qo jego serce. Ukl€Vk€Q przy €Q€R€Xku Kozety. #By€Q ju€X dzie€U bia€Qy, a dziecko wci€V€X spa€Qo. Blady promie€U grudniowego s€Qo€Uca przedar€Q si€T przez okno poddasza i rozrzuci€Q u pu€Qapu d€Qugie snopy €Wwiat€Qa i cienia. Nagle ogromny w€Rz. Ci€T€Xko na€Qadowany w€Tglem, jad€Vc bulwarem, wstrz€Vsn€V€Q ruder€V jak huk piorunu, €Xe zadr€Xa€Qa od g€Rry do do€Qu. €Y Jestem, prosz€T pani! €Y !zawo€Qa€Qa Kozeta, zrywaj€Vc si€Tz €Q€R€Xka. €Y Ju€X, ju€X! Zeskoczy€Qa na pod€Qog€T, z oczyma na wp€R€Q zamkni€Ttymi pod ci€T€Xarem snu, i "wyci€Vgn€T€Qa r€Tk€T ku €Wcianie. €Y O m€Rj Bo€Xe, gdzie moja miot€Qa? €Y zapyta€Qa. Wreszcie ca€Qkiem otworzy€Qa oczy i ujrza€Qa u€Wmiechni€Tt€V twarz Jana Valjean. €Y Ach, tak! Prawda! €Yrzek€Qo dziecko. €Y Dzie€U dobry panu. Dzieci od razu i po prostu #przyjmuj€V rado€W€S i szcz€T€Wcie, bo z natury s€V same szcz€T€Wciem i rado€Wci€V. Kozeta zobaczy€Qa Katarzyn€T w nogach swego €Q€R€Xka, wzi€T€Qa j€V i bawi€Vc si€T zadawa€Qa tysi€Vce pyta€U Janowi Valjean: Gdzie jest? Czy Pary€X jest bardzo wielki? Czy pani Th€Бnardier jest daleko? Czy nie wr€Rci itd. , itd. Nagle zawo€Qa€Qa: €Y Jak tu €Qadnie!! Izba by€Qa szkaradna, ale !dziecko czu€Qo si€T w niej wolne.€Y Czy mam zamie€W€S?? €Y zapyta€Qa w ko€Ucu. "€Y Baw si€T €Yrzek€Q Jan Valjean. Tak przeszed€Q ca€Qy dzie€U. !Kozeta, nie troszcz€Vc si€T, €Xe nic nie rozumie, by€Qa niewymownie szcz€T€Wliwa z t€V lalk€V i z tym starcem. Dwa nieszcz€T€Wcia razem tworz€V szcz€T€Wcie Nazajutrz o €Wwicie Jan Valjeanjeszcze siedzia€Q na €Q€R€Xku Kozety. Patrzy€Q i nieruchomo czeka€Q, a€X si€T obudzi. Jakie€W nowe uczucie nape€Qnia€Qo jego dusz€T. Jan Valjean nic nigdy nie kocha€Q. Od dwudziestu pi€Tciu lat by€Q sam jeden na €Wwiecie. Nie zna€Q uczu€S ojca, kochanka, m€T€Xa, przyjaciela. W wi€Tzieniu by€Q z€Qy, ponury, czysty, ciemny, dziki. Serce tego starego galernika by€Qo dziewicze. Po siostrze i jej dzieciach zosta€Qy mu dalekie i blade wspomnienia, kt€Rre w ko€Ucu rozwia€Qy si€T prawie $zupe€Qnie. Robi€Q, co m€Rg€Q, €Xeby odszuka€S swych bliskich, lecz nie znalaz€Qszy, zapomnia€Q. Taka jest natura cz€Qowieka. Inne tkliwe uczucia m€Qodo€Wci, "je€Wli ich kiedy dozna€Q, wpad€Qy w przepa€W€S. Kiedy zobaczy€Q Kozet€T, kiedy #zabra€Q j€V i oswobodzi€Q, uczu€Q, €Xe co€W ruszy€Qo mu si€T we wn€Ttrzno€Wciach. Wszystko, co by€Qo w nim serdecznego i nami€Ttnego, rozbudzi€Qo si€T nagle i pobieg€Qo ku temu #dziecku. Siada€Q przy €Q€R€Xku, na kt€Rrym spa€Qa, i dr€Xa€Q z rado€Wci, doznawa€Q uczu€S matkii nie pojmowa€Q, co to znaczy; jest to bowiem rzecz bardzo tajemnicza i mi€Qa zarazem €Y owo wielkie i dziwne poruszenie serca, kt€Rre zaczyna kocha€S. Biedne stare serce, jeszcze nie tkni€Tte! %Ale €Xe mia€Q pi€T€Sdziesi€Vt pi€T€S lat, a Kozeta osiem, ca€Qa mi€Qo€W€S, jak€V m€Rg€Q mie€S w swoim €Xyciu, stopi€Qa si€T w "jakie€W niewys€Qowione €Wwiat€Qo. By€Qo to drugie jasne zjawisko, kt€Rre mu si€T ukaza€Qo. Biskup wzeszed€Q na jego widnokr€Tgu jutrzenk€V cnoty, Kozeta wzesz€Qa jutrzenk€V mi€Qo€Wci. Pierwsze dni min€T€Qy w€Wr€Rd tego ol€Wnienia. Ze swej strony Kozeta, biednama€Qa istotka, tak€Xe stawa€Qa si€T inna, sama nie wiedz€Vc o tym. Matka opu€Wci€Qa j€V tak wcze€Wnie, €Xe wcale jej nie pami€Tta€Qa. Jak wszystkie dzieci, podobne m€Qodym p€Tdomwinnym, czepiaj€Vcym si€T wszystkiego, pr€Rbowa€Qa kocha€S. Ale na pr€R€Xno. Wszyscy j€V odpychali: Th€Бnardierowie, ich dzieci i obce dzieci. Kocha€Qa psa, ale #zdech€Q. A p€R€Џniej nikt ju€X jej nie lubi€Q, €Xaden cz€Qowiek, €Xadne stworzenie. Smutne to, ale Kozeta, jak ju€X powiedzieli€Wmy, w €Rsmym roku €Xycia mia€Qa serce wystudzone.Nie by€Qa to jej wina, nie !brak€Qo jej zdolno€Wci kochania; niestety, brak€Qo mo€Xliwo€Wci. Tote€X od pierwszego dnia wszystko, co w niej czu€Qo i my€Wla€Qo, j€T€Qo kocha€S tego dobrego cz€Qowieka. Uczu€Qa co€W, czego dot€Vd nigdy jeszcze nie zazna€Qa €Y €Xe jej dusza rozwija si€T jak kwiat. Jan Valjean dobre sobie obra€Q "schronienie. M€Rg€Q si€T tu czu€S zupe€Qnie bezpieczny. Izba i alkierzyk, kt€Rre zajmowa€Q wraz z Kozet€V, mia€Qy okno wychodz€Vce na bulwar. Jedyne to by€Qo okno w ca€Qym domu, nie trzeba si€T by€Qo przeto l€Tka€S spojrze€U s€Vsiad€Rw ani z boku, ani z przeciwka. Parter numeru 50/52, rodzaj krytego ganku wal€Vcego si€T w !gruzy, s€Qu€Xy€Q za sk€Qad warzywi owoc€Rw ogrodnikom paryskim"i nie mia€Q €Xadnego po€Q€Vczenia z pierwszym pi€Ttrem; dzieli€Qa je drewniana pod€Qoga bez €Xadnych schod€Rw i drzwi, nibyprzepona tej rudery. Na pierwszym pi€Ttrze, jak ju€X m€Rwili€Wmy, znajdowa€Q si€T szereg izb i kilka strych€Rw, z kt€Rrych jeden tylko zamieszkiwa€Qa stara kobieta, us€Quguj€Vca Janowi Valjean. Reszta sta€Qa pusta. To ta staruszka w€Qa€Wnie, !nosz€Vca szumne imi€T €Ќg€Q€Rwnejlokatorki €­, a w rzeczy samej pe€Qni€Vca obowi€Vzki dozorczyni, odnaj€T€Qa mu mieszkanie w Wili€T Bo€Xego Narodzenia. Powiedzia€Q jej, €Xe jest rentierem, kt€Rry straci€Q na bonach hiszpa€Uskich i chce zamieszka€S w tym domu ze #sw€V wnuczk€V. Zap€Qaci€Q za p€R€Q roku z g€Rry i poleci€Q starej !umeblowa€S izb€T i alkierzyk. Ta w€Qa€Wnie staruszka napali€Qa w piecu i przygotowa€Qa wszystkow wiecz€Rr ich przybycia. Up€Qywa€Qy tygodnie. Te dwie "istoty wiod€Qy szcz€T€Wliwe €Xyciew tej n€Tdznej izbie. Kozeta od €Wwitu €Wmia€Qa si€T, rozmawia€Qa, €Wpiewa€Qa. Dzieci €Wpiewaj€V rankiem jak ptaki. !Niekiedy zdarza€Qo si€T, €Xe Jan Valjean ujmowa€Q jej !czerwon€V, odmro€Xon€V r€Vczk€T i ca€Qowa€Q. Biedne dziecko, przywyk€Qe do bicia, nie wiedzia€Qo, co to znaczy, i odchodzi€Qo zawstydzone. Czasami stawa€Qa si€T powa€Xna ipatrzy€Qa na sw€V czarn€V sukienk€T. Kozeta nie chodzi€Qa ju€X w €Qachmanach, lecz w €Xa€Qobie. Wysz€Qa z n€Tdzy, wesz€Qa w €Xycie. Jan Valjean zacz€V€Q j€V uczy€S !czyta€S. Gdy sylabizowa€Q z ni€V,przychodzi€Qo mu niekiedy na my€Wl, z jak z€Qymi zamiarami !uczy€Q si€T czyta€S na galerach. A sko€Uczy€Qo si€T na tym, €Xe teraz uczy€Q czyta€S dziecko. Wtedy stary galernik u€Wmiecha€Q si€T zamy€Wl onym u€Wmiechem anio€Q€Rw. Czu€Q w tym jaki€W boski zamys€Q, czyj€V€W wol€T !nadludzk€V, i pogr€V€Xa€Q si€T w zadumie. Dobre my€Wli maj€V sweotch€Qanie, jak z€Qe. Uczy€S czyta€S Kozet€T i pozwala€S jej si€T bawi€S, to by€Qo prawie ca€Qe €Xycie Jana Valjean. Pr€Rcz tego opowiada€Q jej o matce i przyzwyczai€Q modli€S si€T. "M€Rwi€Qa do niego €Ќojcze €­ i nieprzypuszcza€Qa, €Xe mog€Qaby gonazywa€S inaczej. Ca€Qymi godzinami "przypatrywa€Q si€T, jak ubiera€Qa i rozbiera€Qa lalk€T, i przys€Quchiwa€Q si€T jej szczebiotaniu. €Ћycie wydawa€Qomu si€T ciekawe, ludzie dobrzy i sprawiedliwi, nikomu w duchu nie czyni€Q €Xadnych wyrzut€Rw, nie widzia€Q przyczyny, dla kt€Rrej by nie mia€Q do€Xy€S !p€R€Џnej staro€Wci, teraz, kiedy mia€Q przy sobie to kochaj€Vce dziecko. Niby rozkoszne €Wwiat€Qo, Kozeta o€Wwietli€Qa $ca€Q€V jego przysz€Qo€W€S. Najlepsi ludzie nie s€V wolni od my€Wli samolubnych. By€Qy chwile, kiedy Jan Valjean!z pewn€V rado€Wci€V stwierdza€Q, €Xe Kozeta b€Tdzie brzydka. Jest to zreszt€V tylko nasza opinia prywatna, ale je€Wli mamy nasz€V my€Wl wypowiedzie€S do ko€Uca, musimy wyzna€S, €Xe w€Rwczas gdy Jan Valjean zacz€V€Q kocha€S Kozet€T, kto wie, czy nie potrzebowa€Q tego pokrzepienia duszy, aby wytrwa€S w dobrym. Ujrza€Q z€Qo€W€S ludzk€V i n€Tdz€T spo€Qecze€Ustwa w nowych postaciach, w postaciach niepe€Qnych, kt€Rre ukazywa€Qy jedn€V tylko stron€T prawdy, loskobiety streszczony w Fantynie, w€Qadz€T publiczn€V !uosobion€V w Javercie: powr€Rci€Qna galery tym razem za to, €Xe #post€Vpi€Q dobrze; pi€Q z kielicha nowych goryczy; czu€Q znowu wstr€Tt i znu€Xenie, nawet wspomnienie biskupa zaczyna€Qo si€T za€Smiewa€S, by p€R€Џniej dopiero ukaza€S si€T tym ja€Wniejsze i tym bardziej triumfuj€Vce; ale tymczasem to€Wwi€Tte wspomnienie zblak€Qo. Kto wie, czy Jan Valjean nie by€Q bliski zniech€Tcenia i upadku? $Pokocha€Q i zn€Rw sta€Q si€T silny. "Niestety! Nie mniej by€Q w€Vt€Qy is€Qaby od Kozety. Da€Q jej opiek€T, ona go wzmocni€Qa. !Dzi€Tki niemu mog€Qa i€W€S przez "€Xycie: dzi€Tki niej m€Rg€Q dalej $i€W€S drog€V cnoty. By€Q opiek€V dladziecka, a dziecko sta€Qo si€T jego punktem oparcia. O niezg€Q€Tbiona i boska tajemnicor€Rwnowagi ludzkich los€Rw! Spostrze€Xenia g€Q€Rwnej lokatorki Jan Valjean przez ostro€Xno€W€S nigdy nie wychodzi€Q we dnie. Co wiecz€Rr przechadza€Q si€T o zmroku godzin€T lub dwie, czasem sam, cz€Tsto z Kozet€V,wybieraj€Vc boczne aleje i najsamotniejsze bulwary i !wst€Tpuj€Vc do ko€Wcio€Q€Rw, gdy $si€T €Wciemni€Qo. Ch€Ttnie chodzi€Q do €Ww. Medarda, kt€Rry by€Q !najbli€Xszym ko€Wcio€Qem. Kozeta, je€Xeli nie bra€Q jej ze sob€V, zostawa€Qa ze staruszk€V, ale najwi€Tksz€V jej uciech€V by€Qy spacery z opiekunem. Przek€Qada€Qa czas sp€Tdzony razem z nim nad rozkoszn€V zabaw€V z Katarzyn€V. Szed€Q trzymaj€Vc j€V za r€Tk€T i opowiada€Q jej r€R€Xne €Wliczne rzeczy. Kozeta by€Qa bardzo weso€Qa. Stara zajmowa€Qa si€T gospodarstwem i kuchni€V i chodzi€Qa do miasta po sprawunki. €Ћyli skromnie, bez wi€Tkszych wyrzecze€U, ale jak ludzie niezamo€Xni. Jan Valjean nic nie zmieni€Q w pierwotnym urz€Vdzeniu mieszkania; tylko zamiast szklanych drzwi kaza€Qzrobi€S w alkierzyku Kozety drzwi drewniane. Nosi€Q wci€V€X ten sam €X€R€Qty o i oч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПтїПgХїПB€X c^`и  cС`щt c$a]"ќ)‡aY&Ж c€Аa1П cbЮ;Х#vbsurdut, czarne spodnie i stary kapelusz. Na ulicy brano go za ubogiego. Zdarza€Qo si€T, €Xe dobre kobiety przystawa€Qy i dawa€Qy mu ja€Qmu€Xn€T. Jan Valjean przyjmowa€Q j€V i $k€Qania€Q si€T g€Q€Tboko. Zdarza€Qo si€T r€Rwnie€X, i€X on spotka€Q jakiego n€Tdzarza prosz€Vcego $o ja€Qmu€Xn€T; wtedy ogl€Vda€Q si€T,czy go kto nie widzi, ukradkiem podchodzi€Q do n€Tdzarza, k€Qad€Q mu na r€Tk€T pieni€Vdz, cz€Tsto srebrny, i szybko si€T oddala€Q. Mia€Qo to swoj€V niedogodn€V stron€T. Zaczynano go nazywa€S w dzielnicy €Ќ€Xebrakiem, kt€Rry rozdaje ja€Qmu€Xn€T €­. Stara €Ќg€Q€Rwna lokatorka €­, stworzenie zgorzknia€Qe i tchn€Vce zazdro€Wci€V wzgl€Tdem bli€Џniego, bacznie €Wledzi€Qa Jana Valjean, cho€S si€T tego nie domy€Wla€Q. By€Qa troch€T g€Qucha, co j€V czyni€Qo gadatliw€V. Z przesz€Qo€Wci pozosta€Qy jej dwa z€Tby, jedenu g€Rry, drugi u do€Qu, kt€Rre wci€V€X o siebie stuka€Qy. Wypytywa€Qa Kozet€T, lecz ta oniczym nie wiedzia€Qa i tyle tylko mog€Qa powiedzie€S, €Xe przyby€Qa z Montfermeil. Pewnego poranku szpieg ten spostrzeg€Q, €Xe Jan Valjean wszed€Q do jednej z nie zamieszkanych izb rudery, maj€Vc w wyrazie twarzy co€W, co si€T wyda€Qo kumoszce niezwyczajne. Posz€Qa za nim krokami starej kotki i niewidzialna patrzy€Qa przez szpar€T drzwi. Jan Valjean, zapewne przez wi€Tksz€V !ostro€Xno€W€S, obr€Rci€Q si€T do tych drzwi plecami. Stara "widzia€Qa, jak wyj€V€Q z kieszeni igielnik, no€Xyczki i nici, jak potem odpru€Q podszewk€T surduta, wydoby€Q stamt€Vd kawa€Qek €X€R€Qtawego papieru i rozwin€V€Q. Baba z przera€Xeniempozna€Qa, €Xe to by€Q banknot tysi€Vcfrankowy. Od czasu jak "przysz€Qa na €Wwiat, by€Q to drugi"czy trzeci, kt€Rry zdarzy€Qo si€T jej ogl€Vda€S. Uciek€Qa, bardzo przestraszona. W chwil€T p€R€Џniej Jan Valjean przyszed€Q do niej i poprosi€Q, aby posz€Qa rozmieni€S ten tysi€Vcfrankowy banknot, !dodaj€Vc, €Xe to p€R€Qroczna ratajego renty, kt€Rr€V odebra€Q poprzedniego dnia. Gdzie? pomy€Wla€Qa stara. €YWyszed€Q dopiero o sz€Rstej wiecz€Rr, a kasy skarbowe nie bywaj€V chyba otwarte o tej porze. €YBaba pobieg€Qa zmieni€S pieni€Vdze, czyni€Vc rozmaite domys€Qy. Ten tysi€Vcfrankowy banknot, skomentowany i rozmno€Xony, sta€Q si€T przedmiotem mn€Rstwa podnieconych rozm€Rw pomi€Tdzy kumoszkami z ulicy Vignes-Saint-Marcel. Jednego z nast€Tpnych dni Jan Valjean, tylko w kamizelce, pi€Qowa€Q drzewo na korytarzu. !Stara sprz€Vta€Qa w izbie. By€Qa sama, bo Kozeta wysz€Qa przygl€Vda€S si€T w zachwycie pi€Qowaniu drzewa; stara ujrza€Qa wisz€Vcy na gwo€Џdziu surdut i obejrza€Qa go starannie. Podszewka by€Qa zaszyta. Baba obmaca€Qa j€V z uwag€V i wyczu€Qa w po€Qach i pod pachami jakie€W papiery. Z pewno€Wci€V inne banknoty tysi€Vcfrankowe. Pr€Rcz tego wykry€Qa w kieszeniach mn€Rstwo najprzer€R€Xniejszych rzeczy. #Nie tylko ig€Qy, no€Xyczki i nici, !kt€Rre ju€X widzia€Qa, ale gruby #pugilares, d€Qugi n€R€X i €Y rzecz podejrzana €Y kilka peruk w rozmaitych kolorach. Ka€Xda kiesze€U tego surduta wydawa€Qa si€T jakby przygotowana na najbardziej nieprzewidziany wypadek. Tak mieszka€Ucy rudery doczekali ostatnich dni zimy. Pi€Tciofrank€Rwka padaj€Vc na ziemi€T wydaje d€Џwi€Tk Pod ko€Wcio€Qem €Ww. Medarda siadywa€Q zwykle na cembrowaniu starej, zasypanejstudni €Xebrak, kt€Rremu Jan Valjean ch€Ttnie dawa€Q #ja€Qmu€Xn€T. Rzadko si€T zdarza€Qo, €Xeby przechodz€Vc nie wsun€V€Q mu w r€Tk€T kilku su. Czasami te€X rozmawia€Q z nim. Zazdro€Wnicy m€Rwili, €Xe ten %€Xebrak €Ќnale€Xy do policji €­. By€Q!to siedemdziesi€Tciopi€Tcioletni dziad ko€Wcielny, kt€Rry bez przerwy szepta€Q pacierze. Pewnego wieczoru Jan Valjean, przechodz€Vc sam, bez Kozety, zobaczy€Q €Xebrakana zwyk€Qym miejscu, pod niedawno zapalon€V latarni€V. Cz€Qowiek ten, wedle swego !zwyczaju, zdawa€Q si€T modli€S i siedzia€Q nisko pochylony. Jan Valjean podszed€Q do niego i da€Q mu zwyk€Q€V ja€Qmu€Xn€T. €Ћebrak szybko podni€Rs€Q oczy, spojrza€Q bystro na Jana #Valjean i spu€Wci€Q g€Qow€T r€Rwniepr€Tdko. Ruch ten by€Q jak b€Qyskawica. Jan Valjean !zadr€Xa€Q. Zdawa€Qo mu si€T, €Xe przy blasku latarni ujrza€Q nie g€Qupkowat€V i spokojn€V twarz ko€Wcielnego dziada, lecz oblicze przera€Xaj€Vce i znajome. Dozna€Q wra€Xenia, jakby spotka€Q si€T noc€V oko w oko z tygrysem. Cofn€V€Q si€T, przera€Xony i os€Qupia€Qy, nie €Wmi€Vc !odetchn€V€S ani przem€Rwi€S, ani "zosta€S, ani ucieka€S, i patrzy€Q na €Xebraka, kt€Rry spu€Wci€Q okryt€V €Qachmanem g€Qow€T i zdawa€Q si€T nie wiedzie€S, €Xe jeszcze tu stoi. W tej dziwnej chwili jaki€W instynkt, zapewne tajemniczy instynkt zachowawczy, sprawi€Q, €Xe Jan Valjean nie wyrzek€Q ani s€Qowa.€Ћebrak mia€Q ten sam wzrost, te same €Qachmany i t€T sam€V posta€S co i co dzie€U. Ba! €Yrzek€Q do siebie Jan Valjean. €YChyba zwariowa€Qem! €Аni mi si€T. To niepodobna! €Y Ale powr€Rci€Q do domu g€Q€Tboko poruszony. !Zaledwie o€Wmieli€Q si€T wyzna€S samemu sobie, €Xe owa twarz, !kt€Rr€V ujrza€Q, wyda€Qa mu si€T twarz€V Javerta. Rozmy€Wlaj€Vc nad tym w nocy, "€Xa€Qowa€Q, €Xe nie odezwa€Q si€T do tego cz€Qowieka, €Xeby zmusi€S go do podniesienia g€Qowy po raz drugi. Nazajutrz, gdy zmrok zapad€Q, !wr€Rci€Q tam znowu. €Ћebrak by€Q na swoim miejscu. €YDzie€U dobry, poczciwy cz€Qecze €Yrzek€Q €Wmia€Qo Jan Valjean, podaj€Vc mu monet€T. €Ћebrak #podni€Rs€Q g€Qow€T i odpowiedzia€Q !€Xa€Qosnym g€Qosem: €YDzi€Tkuj€T €Qaskawemu panu. €YBy€Q to bez w€Vtpienia stary dziad ko€Wcielny. Jan Valjean uspokoi€Q si€T #zupe€Qnie i zacz€V€Q si€T €Wmia€S. Sk€Vd, u licha, przywidzia€Q mi si€T Javert? €Y pomy€Wla€Q. €Y Czy€Xby mi si€T w oczach €Smi€Qo?? €Y I przesta€Q o tym my€Wle€S. W kilka dni p€R€Џniej, oko€Qo €Rsmej wiecz€Rr, siedzia€Q w pokoju i s€Qucha€Q, jak Kozeta !g€Qo€Wno sylabizuje, kiedy nagle us€Qysza€Q, €Xe drzwi rudery otworzy€Qy si€T i zamkn€T€Qy. Wyda€Qo mu si€T to rzecz€V niezwyk€Q€V. Staruszka, kt€Rra sama jedna mieszka€Qa z nim w tym domu, k€Qad€Qa si€T zwykle spa€S o zmroku, by nie pali€S €Wwiecy. Jan Valjean da€Q znak Kozecie, €Xeby by€Qa cicho. Kto€W szed€Q po schodach. Ostatecznie mog€Qa to by€S staruszka; mo€Xe zachorowa€Qa ichodzi€Qa do apteki. Jan "Valjean nas€Quchiwa€Q. Ch€Rd by€Q $ci€T€Xki, m€Tski; ale stara nosi€Qa grube trzewiki, a nic nie jest podobniejsze do chodu m€T€Xczyzny jak st€Vpanie starejkobiety. Jednak€Xe Jan Valjean zgasi€Q €Wwiec€T. Pos€Qa€Q Kozet€T do €Q€R€Xka, "m€Rwi€Vc jej na ucho: €Y Po€Q€R€X si€T po cichu. €YA kiedy j€V ca€Qowa€Q w czo€Qo, kroki zatrzyma€Qy si€T. Jan Valjean siedzia€Q, milcz€Vcy, nieruchomy, ty€Qem do drzwi, "na krze€Wle, kt€Rrego nie ruszy€Q,powstrzymuj€Vc w ciemno€Wci "oddech. Po do€W€S d€Qugiej chwili,#nic nie s€Qysz€Vc, odwr€Rci€Q si€T bezszelestnie, spojrza€Q na drzwi swego pokoju i w dziurce od klucza zobaczy€Q $€Wwiat€Qo. €Аwiat€Qo €Wwieci€Qo jak z€Qowroga gwiazda w€Wr€Rd czerni drzwi i €Wciany. Widocznie sta€Q tam kto€W ze #€Wwiec€V w r€Tku i pods€Quchiwa€Q. $Up€Qyn€T€Qo kilka minut i €Wwiat€Qo !znik€Qo. Ale nie us€Qysza€Q ju€X !st€Vpania, z czego wni€Rs€Q, €Xe pods€Quchuj€Vcy pod drzwiami zdj€V€Q trzewiki. Jan Valjean $rzuci€Q si€T w ubraniu na €Q€R€Xko iprzez ca€Q€V noc nie m€Rg€Q zmru€Xy€S oka. Nad ranem, kiedy zdrzemn€V€Q si€T wreszcie ze znu€Xenia, rozbudzi€Q go zgrzyt jakich€W drzwi otwieraj€Vcych si€T w g€Q€Tbi korytarza, a potem us€Qysza€Q kroki cz€Qowieka, kt€Rry poprzedniego dnia wchodzi€Q po schodach. Zerwa€Q &si€T z €Q€R€Xka i przybli€Xy€Q oko do !do€W€S du€Xej dziurki od klucza, spodziewaj€Vc si€T, €Xe zobaczy tego, co wszed€Q noc€V do rudery i pods€Quchiwa€Q pod drzwiami. W istocie, !przechodzi€Q jaki€W m€T€Xczyzna, lecz tym razem nie zatrzyma€Q si€T przed izb€V Jana Valjean. Na korytarzu zbyt by€Qo jeszcze ciemno, by rozpozna€S rysy jego twarzy, ale gdy cz€Qowiek €Rw doszed€Q do schod€Rw, promie€U €Wwiat€Qa z zewn€Vtrz uwydatni€Q jego sylwetk€T i Jan Valjean zobaczy€Q go z ty€Qu w ca€Qej postaci. By€Q wysokiego wzrostu, odziany w d€Qugi "surdut, mia€Q pa€Qk€T pod pach€V. By€Qa to straszna posta€S Javerta. Jan Valjean m€Rg€Qby go jeszczezobaczy€S z okna wychodz€Vcego na bulwar, ale trzeba by je by€Qo otworzy€S, a nie €Wmia€Q. Najwidoczniej cz€Qowiek ten wszed€Q z kluczem, jakby do w€Qasnego domu. Kto mu da€Q klucz? Co to mog€Qo znaczy€S? O si€Rdmej rano, gdy staruszkawesz€Qa, €Xeby posprz€Vta€S w izbie, Jan Valjean spojrza€Q na ni€V badawczym wzrokiem, ale o nic nie zapyta€Q. Kobiecina zachowywa€Qa si€T jak co dzie€U.Zamiataj€Vc izb€T rzek€Qa: "€Y Chyba s€Qysza€Q pan, €Xe kto€W wchodzi€Q tej nocy? Dla osoby w tym wieku i na tym bulwarze mieszkaj€Vcej !€Rsma wiecz€Rr to g€Q€Tboka noc. €Y A w€Qa€Wnie €Y odpowiedzia€Q !niby od niechcenia. €Y Kt€R€X to taki?? €Y To nowy lokator €Y odrzek€Qa stara. €Y A jak si€T nazywa?? €Y Nie pami€Ttam dobrze. Dumont czy Daumont, tak jako€W. €Y Co za jeden, ten pan Dumont? Stara spojrza€Qa na€U kunimi oczkami i odpowiedzia€Qa: €Y Rentier jak i pan. Powiedzia€Qa tak mo€Xe bez €Xadnego specjalnego celu. Jan Valjean jednak tak w€Qa€Wnie zrozumia€Q jej s€Qowa. Kiedy staruszka odesz€Qa, "z€Qo€Xy€Q w rulonik sto frank€Rw, !kt€Rre mia€Q w szafie, i schowa€Qdo kieszeni. Chocia€X bardzo !ostro€Xnie uk€Qada€Q pieni€Vdze, jedna pi€Tciofrank€Rwka wysun€T€Qa mu si€T z r€Tki i z brz€Tkiem potoczy€Qa po pod€Qodze. O zmroku wyszed€Q przed sie€U irozejrza€Q si€T uwa€Xnie po bulwarze na wszystkie strony. Nie by€Qo wida€S nikogo. Bulwar !zdawa€Q si€T zupe€Qnie pusty. Co prawda, za drzwiami m€Rg€Q si€T kto€W ukrywa€S. Powr€Rci€Q do izby. €Y Chod€Џ €Y rzek€Q do Kozety. Wzi€V€Q j€V za r€Tk€T i oboje wyszli. Rozdzia€Q pi€Vty NA PIEKIELNYCH €ЊOWACH NIEME OGARY Zygzaki strategiczne Jan Valjean szybko opu€Wci€Q bulwar i skr€Tci€Q w boczne uliczki, robi€Vc jak najwi€Tcej zygzak€Rw, zawracaj€Vc niekiedy, aby si€T upewni€S, czynie jest €Wcigany. Takiego sposobu zwyk€Q u€Xywa€S osaczony jele€U. Na gruntach, gdzie pozostaj€V €Wlady, spos€Rb ten ma mi€Tdzy innymi t€T korzy€W€S, €Xe myli strzelc€Rw i psy odciskami st€Rpid€Vcych w przeciwnych kierunkach. W my€Wlistwie nazywa si€T to kluczeniem. Tej nocy ksi€T€Xyc €Wwieci€Q w pe€Qni. Jan Valjean by€Q temu rad. Ksi€T€Xyc, do€W€S jeszcze nisko na widnokr€Tgu, dzieli€Q !ulice na wielkie p€Qachty cienia i €Wwiat€Qa. Jan Valjean m€Rg€Q przesuwa€S si€T pod murami i domami stron€V ciemn€V i widzie€S, co si€T dzieje po !stronie o€Wwietlonej. Nie do€W€S mo€Xe zastanowi€Q si€T nad tym, €Xe strona ciemna wymyka€Qa si€T jego uwadze. Jednak€Xe na wszystkich samotnych uliczkach s€Vsiaduj€Vcych z ulic€V Poliveau by€Q prawie pewien, €Xe nikt za nim nie idzie. Kozeta sz€Qa nie zadaj€Vc "pyta€U. Sze€Wcioletnie cierpienia lat dzi ecinnych wyrobi€Qy pewn€V bierno€W€S w jej charakterze. Przy tym €Yz naciskiem zaznaczy€S tu musimy €Ynie wiedz€Vc dobrze dlaczego, przyzwyczai€Qa si€T do niezwyk€Qego post€Tpowania swego opiekuna i do dziwactwlosu. Czu€Qa si€T zreszt€V bezpieczna przy jego boku. Jan Valjean nie wi€Tcej od Kozety wiedzia€Q, dok€Vd idzie. Powierza€Q si€T Bogu, jak ona powierza€Qa si€T jemu. I jemu zdawa€Qo si€T, €Xe trzyma€Q za "r€Tk€T kogo€W pot€T€Xniejszego od siebie; czu€Q, jakby go prowadzi€Qa jaka€W niewidzialna istota. Nie mia€Q zreszt€V €Xadnego planu ani projektu. Nie by€Q nawet zupe€Qnie pewny,czy rzeczywi€Wcie spotka€Q Javerta, a cho€Sby to by€Q i Javert, to przecie m€Rg€Q nie pozna€S w nim Jana Valjean. Czy€X nie by€Q przebrany? Czy€X nie uwa€Xano go zaumar€Qego? A!jednak od kilku dni dzia€Qy si€T rzeczy do€W€S osobliwe. Wi€Tcej nie by€Qo mu potrzeba. Postanowi€Q nie wraca€S ju€X do domu Gorbeau. Jak zwierz wyp€Qoszony z legowiska, szuka€Q nory, aby si€T ukry€S, zanim znajdzie dogodniejsze schronienie. Jan Valjean przew€Tdrowa€Q przez kilka zawik€Qanych labirynt€Rw w dzielnicy !Mauffetard, €Wpi€Vcej ju€X, jakbyistnia€Qa tam jeszcze €Wredniowieczna dyscyplina i prawo nakazuj€Vce gaszenie €Wwiate€Q o oznaczonej godzinie; z uczon€V strategi€V przebieg€Q w r€R€Xnych kierunkach ulic€T Censier i ulic€T Copeau, ulic€T Battoir-Saint-Victor i ulic€T Puits-l €ВErmite. By€Qy tam ober€Xe, ale do nich nawet nie wst€Tpowa€Q, bo nie zdawa€Qy musi€T stosownym schronieniem. !Nie w€Vtpi€Q zreszt€V, €Xe gdyby przypadkiem €Wledzono jego tropy, nie zgubiono by ich. Gdy wybi€Qa jedenasta na ko€Wciele €Ww. Stefana, przechodzi€Q przez ulic€T Pontoise, ko€Qo biura komisarza policji, mieszcz€Vcego si€T pod numerem 14. W kilka chwil p€R€Џniej instynkt, o kt€Rrym m€Rwili€Wmy wy€Xej, kaza€Q mu obejrze€S si€T. I oto zobaczy€Q !wyra€Џnie przy €Wwietle latarni, stoj€Vcej przed biurem, trzech ludzi, kt€Rrzy, id€Vc za nim z do€W€S bliska, przeszli kolejno pod t€V latarni€V na ciemn€V stron€T ulicy. Jeden z nich !skr€Tci€Q w alejk€T wiod€Vc€V do domu komisarza. Id€Vcy na przedzie wyda€Q mu si€T bardzo podejrzany. !€Y Chod€Џ, moje dziecko €Y rzek€Q#do Kozety €Y i €Wpiesznie opu€Wci€Qulic€T Pontoise. Okr€V€Xy€Q pasa€X Patriarch€Rw, zamkni€Tty z powodu p€R€Џnej godziny, przeci€V€Q na ukos "ulic€T Ep€Бe-de-Bois i Arbalete i #zapu€Wci€Q si€T w ulic€T Pocztow€V.Jest tu skrzy€Xowanie ko€Qo kolegium Rollina, gdzie si€T rozpoczyna ulica Nowa €Ww. Genowefy. Ksi€T€Xyc rzuca€Q jaskrawe !€Wwiat€Qo na skrzy€Xowanie ulic. Jan Valjean przyczai€Q si€T pod bram€V, przypuszczaj€Vc, €Xe !je€Wli ci ludzie b€Td€V go dalej €Wledzi€S, przyjrzy si€T im dok€Qadnie podczas przechodzenia przez o€Wwietlony pas ulicy. W istocie, nie up€Qyn€T€Qy trzy minuty, kiedy tamci si€T ukazali. By€Qo ich teraz czterech, wszyscy wysokiego wzrostu, w d€Qugich brunatnychsurdutach i okr€Vg€Qych kapeluszach, z grubymi kijami w r€Tku. Z€Qowrogi ich krok w ciemno€Wciach nie mniej niepokoi€Q ni€X ogromne postacie"i pot€T€Xne pi€T€Wci. Rzek€Qby€W, cztery upiory w mieszcza€Uskich strojach. Przystan€Tli na €Wrodku skrzy€Xowania, jak gdyby si€T naradzali. Na twarzach ich "malowa€Qa si€T niepewno€W€S. Ten, kt€Rry wygl€Vda€Q na przewodnika, odwr€Rci€Q si€T i €Xywo wskaza€Q praw€V r€Tk€V kierunek, w kt€Rrym poszed€Q Jan Valjean; inny z pewn€V uporczywo€Wci€V pokazywa€Q kierunek przeciwny. Kiedy ten #pierwszy odwr€Rci€Q si€T, ksi€T€Xyc#o€Wwietli€Q jego ca€Q€V twarz. Jan Valjean wyra€Џnie rozpozna€Q Javerta. "Ca€Qe szcz€T€Wcie, €Xe na mo€Wcie Austerlickim jest ruch ko€Qowy Dla Jana Valjean usta€Qa zatem wszelka niepewno€W€S; na szcz€T€Wcie, trwali w niej jeszcze tamci czterej. Skorzysta€Q z ich wahania, zyskiwa€Q czas, kt€Rry tracili. !Opu€Wci€Q bram€T, w kt€Rrej by€Q ukryty, i skr€Tci€Q w uliczk€T Pocztow€V ku dzielnicy Ogrodu Botanicznego. Kozeta zaczyna€Qa zwalnia€S kroku, &wzi€V€Q wi€Tc j€V na r€Tce i ni€Rs€Q. Nikt nie przechodzi€Q, latar€U nie zapalono, bo €Wwieci€Q ksi€T€Xyc. Przy€Wpieszy€Q kroku. %Min€V€Q ulic€T Clef, min€V€Q studni€T€Ww. Wiktora, obszed€Q Ogr€Rd Botaniczny dolnymi ulicami i dotar€Q do wybrze€Xa. Tu si€T obejrza€Q. Wybrze€Xe puste. Ulice puste. Nikt za nim nie szed€Q. Odetchn€V€Q. Doszed€Q do mostu Austerlickiego. W owym czasie istnia€Qo jeszcze mostowe. Zatrzyma€Q si€T przed budk€V i da€Q jeden su. €YNale€Xy si€T dwa su €Yrzek€Q inwalida pilnuj€Vcy mostu. !€YNiesiecie dziecko, kt€Rre ju€X mo€Xe chodzi€S. Zap€Qa€Scie za dwoje. Zap€Qaci€Q, niezadowolony, €Xe "jego przej€Wcie wywo€Qa€Qo jakie€Wspostrze€Xenie. Ka€Xda ucieczkapowinna polega€S na prze€Wlizgiwaniu si€T. Du€Xy w€Rz przeje€Xd€Xa€Q przez Sekwan€T, w tym samym kierunku. $To si€T przyda€Qo. M€Rg€Q przej€W€S przez most ukryty w cieniu wozu. Na €Wrodku mostu Kozeta, kt€Rrej zdr€Ttwia€Qy nogi, chcia€Qa te€X i€W€S. !Postawi€Q j€V na ziemi i wzi€V€Q za r€Tk€T. Przeszed€Qszy most ujrza€Q na !prawo sk€Qady drzewa i uda€Q si€T w tym kierunku. €Ћeby doj€W€S do!nich, nale€Xa€Qo przeby€S do€W€S du€X€V przestrze€U, pust€V i !o€Wwietlon€V. Nie zawaha€Q si€T. Ci, co go €Wcigali, widocznie zgubili trop i Jan Valjean uczu€Q si€T bezpieczny. Szukali go zapewne, ale ju€X nie szli zanim. Mi€Tdzy dwoma sk€Qadami drzewa, otoczonymi murem, X€R€Qty o i oч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПp; c™bЋ H cќbѓ c_c !є cТc,ќ c%dќ6Mˆdle€Xa€Qo wej€Wcie w uliczk€T zwan€V Chemin-Vert-Saint-Antoine, w€Vsk€V, ciemn€V, jakby umy€Wlnie zrobion€V dla niego. Nim wszed€Q, obejrza€Q si€T za siebie. Z miejsca, w kt€Rrym si€T !znajdowa€Q, m€Rg€Q widzie€S most Austerlicki w ca€Qej jego d€Qugo€Wci. Cztery cienie wesz€Qy w€Qa€Wnie na most. "Te cienie odwr€Rci€Qy si€T ty€Qem do Ogrodu Botanicznego i skierowa€Qy ku prawemu brzegowi. Te cztery cienie byli to ci samiczterej ludzi. Jan Valjean zadr€Xa€Q jak zaszczute zwierz€T. Jedna zostawa€Qa mu nadzieja €Y mo€Xe ci ludzie nie weszli jeszcze na most i nie spostrzegli go, kiedy trzymaj€Vc Kozet€T za r€Tk€T przechodzi€Q przez o€Wwietlony plac. W takim razie, je€Xeli "zapu€Wci si€T w uliczk€T, kt€Rr€V mia€Q przed sob€V, i zdo€Qa !dotrze€S do sk€Qad€Rw, glinianek,ogrod€Rw, p€Rl uprawnych, nie zabudowanych teren€Rw €Y ucieknie. Wyda€Qo mu si€T, €Xe tej cichej uliczce mo€Xe zaufa€S. Wszed€Q w ni€V. Patrz plan Pary€Xa z roku 1727 Uszed€Qszy trzysta krok€Rw stan€V€Q w miejscu, gdzie ulica rozwidla si€T na dwie odnogi, z kt€Rrych jedna skr€Tca na lewo, druga na prawo. Jan Valjean mia€Q przed sob€V jakby dwa ramiona litery Y. Kt€Rre wybra€S? Bez wahania wybra€Q prawe. Dlaczego? Bo lewe rami€T prowadzi€Qo na przedmie€Wcie, to jest do miejsc zamieszkanych, a prawe w pole, to znaczy ku pustkowiom. "Teraz jednak nie mogli ju€X i€W€S bardzo pr€Tdko. Zm€Tczenie Kozety op€R€Џnia€Qo ucieczk€T Jana Valjean. Wzi€V€Q j€V znowu na r€Tce. Kozeta opar€Qa g€Qow€T na jego ramieniu i nie odzywa€Qa si€T. !Czasami odwraca€Q si€T i patrzy€Qw ty€Q. Stale trzyma€Q si€T !ciemnej strony ulicy. Kiedy si€T "ogl€Vda€Q za siebie, widzia€Q j€V ca€Q€V jak na d€Qoni. Za pierwszym, za drugim i za trzecim razem nie zobaczy€Q nikogo, cisza by€Qa zupe€Qna, szed€Q wi€Tc dalej, troch€T spokojniejszy. Nagle po jeszcze jednym odwr€Rceniu !g€Qowy wyda€Qo mu si€T, €Xe w tej!cz€T€Wci ulicy, kt€Rr€V min€V€Q, !daleko w ciemno€Wciach co€W si€T rusza. !Rzuci€Q si€T naprz€Rd w nadziei, €Xe znajdzie jak€V€W boczn€V #uliczk€T, w kt€Rrej si€T skryje, i jeszcze raz zmyli pogo€U. Doszed€Q do muru. Mur ten wszak€Xe nie zagradza€Q drogi, szed€Q on wzd€Qu€X poprzecznej uliczki, do!kt€Rrej doprowadza€Qa ta, kt€Rr€VJan Valjean ucieka€Q. I tu zn€Rw trzeba si€T by€Qo zdecydowa€S €Y w prawo albo w lewo. Spojrza€Q na prawo. Uliczka wiod€Qa mi€Tdzy budowlami, kt€Rre wygl€Vda€Qy na wozownie i$stodo€Qy, i ko€Uczy€Qa si€T €Wlepo. !W g€Q€Tbi wida€S by€Qo wyra€Џnie wysoki bia€Qy mur. Spojrza€Q na lewo. Z tej strony uliczka by€Qa otwarta i po jakich€W dwustu krokach #schodzi€Qa si€T z inn€V ulic€V, do kt€Rrej by€Qa prostopad€Qa. Ocalenie znajdowa€Qo si€T wi€Tc po tej stronie. Kiedy Jan Valjean mia€Q ju€X "zawr€Rci€S na lewo, €Xeby doj€W€S do ulicy, kt€Rr€V widzia€Q z daleka, spostrzeg€Q na jej rogu co€W niby czarny, nieruchomy pos€Vg. "By€Q to jaki€W cz€Qowiek, kt€Rregoniew€Vtpliwie postawiono tam na stra€Xy i kt€Rry czeka€Q zagradzaj€Vc przej€Wcie. Jan Valjean cofn€V€Q si€T. Punkt Pary€Xa, w kt€Rrym si€T teraz znalaz€Q, po€Qo€Xony mi€Tdzy przedmie€Wciem €Ww. Antoniego i la R€Дp€Бe jest jednym z tych, kt€Rre niedawne roboty publiczne zmieni€Qy doszcz€Ttnie, szpec€Vcwed€Qug jednych, wed€Qug innych przeobra€Xaj€Vc. Znik€Qy ogrody, sk€Qady drzewa i stare budynki. !Dzi€W s€V tam wielkie, zupe€Qnie nowe ulice, place, cyrki, hipodromy, dworce kolei €Xelaznej i wi€Tzienie Mazas, post€Tp, jak widzimy, razem zeswoim uzupe€Qnianiem. Przed p€R€Q wiekiem miejsce, do kt€Rrego w€Qa€Wnie dotar€Q Jan Valjean, nazywa€Qo si€T Petit-Picpus, w tym samym j€Tzyku ludowym, utkanym z !tradycji, kt€Rry do dzi€W uparcienazywa Instytut €ЌCzterema Narodami €­, a Oper€T €ЌTeatrem Feydeau €­. Petit-Picpus, kt€Rryw€Qa€Wciwie prawie nigdy nie "istnia€Q jako odr€Tbna dzielnica, mia€Q niemal klasztorny wygl€Vd hiszpa€Uskich miast. Rzadko spotyka€Qo si€T tam bruk i rzadkie by€Qy zabudowania. Z wyj€Vtkiem dw€Rch lub trzech ulic, o kt€Rrych b€Tdziemy m€Rwi€S, wida€S tam by€Qo tylko mury i pustkowia. Ani jednego sklepu, ani jednego pojazdu; !ledwo tu i €Rwdzie jaka€W €Wwieca pali€Qa si€T w oknie; €Wwiat€Qo gas€Qo wsz€Tdzie o dziesi€Vtej wieczorem. Ogrody, klasztory, sk€Qady drzewa, mokrad€Qa, nieliczne niskie domy i d€Qugie mury tej€Xe wysoko€Wci co domy.Tak wygl€Vda€Qa ta dzielnica w zesz€Qym stuleciu. Ju€X rewolucja traktowa€Qa j€V opryskliwie. Edylowie republika€Uscy zabrali si€T do jej burzenia i przebijania przez ni€V ulic. Wyznaczono tam miejsca, gdzie si€T zwozi€Qo gruz. Trzydzie€Wci lat temu zacz€T€Qy "t€T dzielnic€T przekre€Wla€S nowe budowle. Obecnie jest ju€X ca€Qkiem wykre€Wlona. Petit-Picpus, po kt€Rrym nie ma ani €Wladu na dzisiejszych planach miasta, zosta€Q dosy€S wyra€Џnie utrwalony na planie zroku 1727, wydanym w Pary€Xu u Dionizego Thierry, ulica €Ww. Jakuba, naprzeciwko ulicy du !Pl€Дtre, i w Lyonie u Jana Girin,ulica Merciere, . Pod Opatrzno€Wci€V €­. W dzielnicy !tej, jake€Wmy powiedzieli, ulice tworzy€Qy Y €Y ulica Chemin-Vert-Saint-Antoine dzieli€Qa si€T na dwa !rozga€Q€Tzienia, z kt€Rrych lewe !nosi€Qo nazw€T uliczki Picpus, a prawe ulicy Polonceau. Te dwa rozga€Q€Tzienia litery Y by€Qy po€Q€Vczone na swych wierzcho€Qkach jak gdyby poprzeczk€V. !Poprzeczk€T t€T stanowi€Qa ulica Droit-Mur. Ulica Polonceau !ko€Uczy€Qa si€T w miejscu, gdzie si€T z ni€V styka€Qa, uliczka !Picpus za€W sz€Qa jeszcze dalej, ku placowi Lenoir. Cz€Qowiek, kt€Rry id€Vc od Sekwany dotar€Q do kra€Uca ulicy Polonceau, #mia€Q po lewej r€Tce skr€Tcaj€Vc€V gwa€Qtownie pod prostym k€Vtem ulic€T Droit-Mur, przed "sob€V €Wcian€T i po prawej €Wlepe przed€Qu€Xenie ulicy Droit-Mur, zwane zau€Qkiem Genrot. Tam znalaz€Q si€T Jan Valjean. Jak pami€Ttamy, ujrzawszy czarn€V sylwetk€T pilnuj€Vc€V rogu ulicy Droit-Mur i uliczki !Picpus, cofn€V€Q si€T. Nie by€Qo w€Vtpliwo€Wci. To widmo czyha€Qo na niego. Co robi€S? Nie mia€Q ju€X czasu na zawr€Rcenie z drogi. Poruszaj€Vce si€T sylwetki, kt€Rre przed chwil€V dostrzeg€Q w ciemno€Wciach w pewnej odleg€Qo€Wci za sob€V, to by€Q niew€Vtpliwie Javert i jego !oddzia€Q. Javert znajdowa€Q si€T pewno na pocz€Vtku ulicy, na kt€Rrej drugim ko€Ucu sta€Q Jan Valjean. Javert, wed€Qug wszelkiego prawdopodobie€Ustwa, zna€Q tenma€Qy labirynt i zabezpieczy€Q si€T, wysy€Qaj€Vc jednego ze swoich ludzi, €Xeby pilnowa€Q wyj€Wcia. Te przypuszczenia, tak podobne do oczywisto€Wci, zawirowa€Qy natychmiast w zn€Tkanym umy€Wle Jana Valjean"jak gar€W€S kurzu, kt€Rra ulatuje w nag€Qym podmuchu wiatru. Spojrza€Q w zau€Qek Genrot €Yzapora nie do przebycia. Spojrza€Q w uliczk€T €YPicpus wartownik. Widzia€Q t€T ciemn€V "figur€T odcinaj€Vc€V si€T ostro nabruku zalanym €Wwiat€Qem #ksi€T€Xyca. P€Rj€W€S naprz€Rd €Yto znaczy€Qo wpa€W€S w r€Tce tego "cz€Qowieka. Zawr€Rci€S €Yto odda€Ssi€T Javertowi. Jan Valjean poczu€Q, €Xe jest schwytany "jakby w sie€S, kt€Rra si€T powoli zaciska. Zrozpaczony, podni€Rs€Qoczy ku niebu. Poszukiwanie drogi wyj€Wcia Dla lepszego zrozumienia tego,co nast€Vpi, trzeba sobie !dok€Qadnie przedstawi€S uliczk€T Droit-Mur, a szczeg€Rlniej naro€Xnik, kt€Rry pozostawa€Q polewej r€Tce, kiedy wchodzi€Qo si€T na t€T uliczk€T z ulicy Polonceau. Wzd€Qu€X ca€Qej !uliczki Droit-Mur, a€X do uliczki!Picpus ci€Vgn€V€Q si€T po prawej stronie rz€Vd domk€Rw ubogich z wygl€Vdu; po lewej sta€Q gmach o surowych liniach, z€Qo€Xony z kilku budynk€Rw mieszkalnych, stopniowo wznosz€Vcych si€T w g€Rr€T o "pi€Ttro lub dwa, w miar€T jak si€T"zbli€Xa€Qy do uliczki Picpus, tak €Xe ca€Qa budowla, wysoka od strony uliczki Picpus, by€Qa dosy€S niska od ulicy Polonceau.Tu, na rogu, o kt€Rrym !m€Rwili€Wmy, ko€Uczy€Qa si€T ona niskim murem. Mur ten nie stanowi€Q w€Qa€Wciwego rogu ulicy, ale by€Q wkl€T€Wni€Tt€V €Wcian€V, kt€Rrej dwa w€Tg€Qy zas€Qania€Qy widok temu, kto bypatrzy€Q z ulicy Polonceau czy z ulicy Droit-Mur. Od dw€Rch w€Tg€Q€Rw tej €Wciany mur ci€Vgn€V€Q si€T ulic€V Polonceau, a€X do domu oznaczonego numerem 49, i ulic€V Droit-Mur, gdzie by€Q nier€Rwnie kr€Rtszy, a€X do pos€Tpnej budowli, o kt€Rrej m€Rwili€Wmy, a kt€Rrej szczyt przecina€Q tworz€Vc jeszcze !jeden k€Vt wkl€Ts€Qy. Szczyt ten mia€Q ponury wygl€Vd; by€Qo w nim jedno tylko okno, a raczejdwie okiennice, pokryte blach€V i zawsze zamkni€Tte. Wn€Tk€T w murze wype€Qnia€Qo co€W przypominaj€Vcego ogromn€V i bardzo zniszczon€V bram€T. By€Qo to bezkszta€Qtne i #sk€Qada€Qo si€T z wielkiej ilo€Wci pionowych desek, u g€Rry szerszych, u do€Qu w€T€Xszych, po€Q€Vczonych poziomo €Xelaznymi listwami. Obok znajdowa€Qa si€T druga brama, normalnych rozmiar€Rw, po !kt€Rrej wida€S by€Qo, €Xe j€V tu wmurowano nie dawniej ni€X !przed jakimi€W pi€T€Sdziesi€Tciu laty. U g€Rry wystawa€Qy ga€Q€Tzie rosn€Vcej po drugiej stronie lipy; mur od ulicy Polonceau by€Q obro€Wni€Tty bluszczem. W niebezpiecze€Ustwie, kt€Rre zawis€Qo nad Janem Valjean, ten ponury gmach tchn€V€Q pustk€V i samotno€Wci€V, poci€Vgaj€Vc€V dla niego. Zlustrowa€Q go po€Wpiesznym spojrzeniem. Pomy€Wla€Q, €Xe je€Xeli uda mu si€T dosta€S do €Wrodka, b€Tdzie mo€Xe ocalony. My€Wl i nadzieja przysz€Qy w jednej chwili. €Аrodkowa cz€T€W€S gmachu od strony ulicy Droit-Mur mia€Qa pod oknami na wszystkich pi€Ttrach stare o€Qowiane "zbiorniki, do kt€Rrych €Wcieka€Qa woda deszczowa. !Rozga€Q€Tziaj€Vce si€T ku nim od g€Q€Rwnej rynny mniejsze rury tworzy€Qy na fasadzie rodzaj drzewa. Te rozmaicie powyginane rozga€Q€Tzienia przypomina€Qy zesch€Qe i "bezlistne p€Tdy winoro€Wli, kt€Rrewij€V si€T arabeskami po frontach starych dom€Rw wiejskich. Jan Valjean zwr€Rci€Q od razu uwag€T na ten dziwaczny szpaler blaszanych ga€Q€Tzi. Posadzi€Q Kozet€T na ziemi, !opieraj€Vc j€V plecami o kamie€U !i nakazuj€Vc, €Xeby by€Qa cicho, po czym pobieg€Q do miejsca, gdzie rynna dotyka€Qa bruku. Mo€Xe da€Qoby si€T wspi€V€S po niej i wej€W€S do domu? Ale rynna by€Qa zupe€Qnie zniszczona i ledwo si€T trzyma€Qa €Wciany. Zreszt€V wszystkie okna tego milcz€Vcego budynku, nawet namansardach, by€Qy zaopatrzonew grube €Xelazne kraty. A poza tym ksi€T€Xyc jasno o€Wwietla€Q fasad€T i cz€Qowiek, kt€Rry z "rogu ulicy €Wledzi€Q Jana Valjean, zobaczy€Qby jego wspinaczk€T. I wreszcie, co zrobi€S z Kozet€V? Jak j€V wci€Vgn€V€S na szczyt trzypi€Ttrowego domu? Zrezygnowa€Q z wej€Wcia po rynnie i czo€Qgaj€Vc si€T pod €Wcian€V, wr€Rci€Q na ulic€T Polonceau. Kiedy stan€V€Q we wg€Q€Tbieniu, gdzie zostawi€Q Kozet€T, !zauwa€Xy€Q, €Xe tu nikt nie mo€Xego widzie€S. Jake€Wmy to tylko co wyja€Wnili, by€Q z ka€Xdej strony zas€Qoni€Tty przed ludzkim wzrokiem. Ponadto "znajdowa€Q si€T w cieniu. I by€Qy jeszcze te dwie bramy. Mo€Xe kt€Rr€V€W z nich uda si€T wywa€Xy€S? Mur, ponad kt€Rrym widzia€Q lip€T i bluszcz, wychodzi€Q najwidoczniej na ogr€Rd, w kt€Rrym mo€Xna si€T !by€Qo jako tako ukry€S, chocia€X nie by€Qo jeszcze li€Wci na !drzewach, i przep€Tdzi€S reszt€T nocy. $Czas up€Qywa€Q. Nale€Xa€Qo dzia€Qa€Sszybko. !Obmaca€Q bram€T i przekona€Q si€T natychmiast, €Xe by€Qa zabita i od i wewn€Vtrz, i od zewn€Vtrz. %Z wi€Tksz€V nadziej€V zbli€Xy€Q si€T do drugiej bramy. By€Qa bardzo stara i zniszczona; sam jej "ogrom czyni€Q j€V mniej trwa€Q€V, !deski by€Qy przegni€Qe, wi€Vzania€Xelazne, kt€Rrych by€Qo tylko trzy, prze€Xarte rdz€V. "Wygl€Vda€Qo, €Xe te spr€Rchnia€Qe wrota dadz€V si€T rozbi€S. Przypatrzywszy si€T dobrze, stwierdzi€Q, €Xe to nie by€Qa brama. Nie mia€Qa ani zawias€Rw,ani wi€Vzade€Q, ani szczeliny po€Wrodku. Tu i €Rwdzie przybiteby€Qy poprzeczne sztaby €Xelazne, nie po€Q€Vczone ze sob€V. Przez szpary w deskach widzia€Q mur i grubo ociosane kamienie, kt€Rre przechodnie mogli tam ogl€Vda€S jeszcze przed dziesi€Tciu laty. Z przera€Xeniem pozna€Q, €Xe pozorna brama by€Qa po prostu drewnianym oszalowaniem !budowli, do kt€Rrej przylega€Qa. €Њatwo by€Qo oderwa€S deski, aleza deskami natrafia€Qo si€T na mur. Co by€Qoby niemo€Xliwe przy o€Wwietleniu gazowym #W tej chwili da€Q si€T s€Qysze€S z pewnej odleg€Qo€Wci g€Quchy, miarowy ha€Qas. Jan Valjean "o€Wmieli€Q si€T rzuci€S okiem zza w€Tg€Qa. Oddzia€Q, z€Qo€Xony z siedmiu lub o€Wmiu €Xandarm€Rw, wszed€Q na ulic€T Polonceau. Widzia€Q ich b€Qyszcz€Vce bagnety. Szli w jego stron€T. €Ћandarmi ci, na kt€Rrych czele rozpozna€Q wysok€V posta€S Javerta, posuwali si€T wolno i ostro€Xnie. Cz€Tsto zatrzymywali!si€T. Najwidoczniej przetrz€Vsaliwszystkie zakamarki mur€Rw, wszystkie zak€Vtki bram i zau€Qk€Rw. €Њatwo mo€Xna by€Qo si€T domy€Wli€S, €Xe by€Q to patrol, kt€Rry Javert spotka€Q i zawezwa€Q do pomocy. Obaj podw€Qadni Javerta szli w ich szeregach. S€Vdz€Vc po ich kroku i po postojach, jakie robili, potrzeba im by€Qo mniej wi€Tcej kwadransa, €Xeby dotrze€S do miejsca, gdzie sta€Q Jan Valjean. Moment by€Q "straszliwy; kilka minut dzieli€Qo Jana Valjean od przera€Xaj€Vcej!otch€Qani, kt€Rra si€T przed nim otwiera€Qa po raz trzeci. A galery znaczy€Qy teraz ju€X nie same galery, ale i utrat€T Kozety na zawsze, czyli €Xycie podobne do wn€Ttrza grobu. Pozostawa€Qo tylko jedno. Jan Valjean tym si€T odznacza€Q, €Xe mia€Q jak gdyby dwie torby; w jednej nosi€Q my€Wli cz€Qowieka €Wwi€Ttego, w drugiej ponure talenty galernika. Si€Tga€Q do jednej torby lub do drugiej wed€Qug tego, co dyktowa€Qy okoliczno€Wci. W€Wr€Rd r€R€Xnych swoich sposob€Rw, jak czytelnik pami€Tta, dzi€Tki licznym pr€Rbom ucieczki z galer !tulo€Uskich, posiada€Q w stopniu mistrzowskim t€T nieprawdopodobn€V sztuk€T wspinania si€T w za€Qomie dw€Rchprostopadle zbiegaj€Vcych si€T €Wcian, bez drabiny, bez hak€Rw, za pomoc€V samej tylko"si€Qy musku€Q€Rw, opieraj€Vc si€T karkiem, ramionami, biodrami i kolanami, ledwo korzystaj€Vc z rzadkich wypuk€Qo€Wci muru €Y je€Xeli potrzeba, a€X do sz€Rstego pi€Ttra. Jan Valjean zmierzy€Q oczyma "mur, ponad kt€Rrym widzia€Q lip€T.Mia€Q do osiemnastu st€Rp "wysoko€Wci. K€Vt, kt€Rry tworzy€Q z przedni€V €Wcian€V wielkiego budynku, u do€Qu by€Q zape€Qniony ceg€Qami spojonymi w kszta€Qt ostros€Qupa, po to zapewne, aby ten k€Vcik uchroni€S od nieczysto€Wci. Ta masa ceg€Qy mia€Qa najmniej pi€T€S st€Rp wysoko€Wci. Od jej szczytu do wierzcho€Qka muru pozostawa€Qo nie wi€Tcej ni€X czterna€Wcie st€Rp. Na murze le€Xa€Q p€Qaski kamienny parapet. Jedyn€V trudno€W€S stanowi€Qa !Kozeta €YKozeta nie umia€Qa si€T wdrapywa€S na mury. Porzuci€S j€V? O tym Jan Valjean nie #pomy€Wla€Q ani na chwil€T. Zabra€S j€V by€Qo niepodobie€Ustwem. Wszystkie si€Qy cz€Qowieka s€V potrzebne, €Xeby wykona€S pomy€Wlnie takie niecodzienne przedsi€Twzi€Tcie. Najmniejszy ci€T€Xar niweczy r€Rwnowag€T i spycha na ziemi€T. Potrzebny by€Q sznur. Jan Valjean nie mia€Q go. Gdzie szuka€S sznura o p€R€Qnocy na ulicy Polonceau? We wszystkich sytuacjach ostatecznych zdarzaj€V si€T b€Qyskawice, kt€Rre niekiedy o€Wlepiaj€V, a innym razem o€Wwiecaj€V cz€Qowieka. Zrozpaczone spojrzenie Jana Valjean pad€Qo na s€Qup latarni w zau€Qku Genrot. W owym czasie Pary€X nie zna€Qjeszcze o€Wwietlenia gazowego.Kiedy noc zapada€Qa, zapala€Qo si€T stoj€Vce w pewnych odleg€Qo€Wciach lampy, kt€Rre spuszczano i podnoszono sznurem umieszczonym w "rowku s€Qupa. K€R€Qko, na kt€Rrym sznur si€T obraca€Q, zamkni€Tte !by€Qo w ma€Qej €Xelaznej szafce, od kt€Rrej klucz mia€Q zapalaj€Vcy €Wwiat€Qo, sam za€W sznur by€Q chroniony metalow€V rur€V. Jan Valjean z energi€V, jak€V daje ostateczna walka, jednym skokiem przebieg€Q !ulic€T, podwa€Xy€Q ko€Ucem no€Xa !zamek szafki i po chwili wr€Rci€Qdo Kozety. Mia€Q sznur. !S€Qycha€S by€Qo coraz wyra€Џniej #kroki zbli€Xaj€Vcego si€T patrolu. €Y Ojcze €Y rzek€Qa cicho Kozeta€Y boj€T si€T. Kto to idzie? #€Y Cicho €Y odpar€Q nieszcz€T€Wnik €Y to Th€Бnardierowa. Kozeta zadr€Xa€Qa. Doda€Q jeszcze: !€YAni s€Q€Rwka. Nie przeszkadzaj mi. Je€Xeli krzykniesz albo zap€Qaczesz, Th€Бnardierowa tylko czeka, €Xeby ci€T znowu zabra€S. I nie €Wpiesz€Vc si€T zbytnio, odwi€Vza€Q chustk€T z szyi, opasa€Q ni€V Kozet€T pod pachami, ostro€Xnie, €Xeby jej nie zrobi€S krzywdy, przywi€Vza€Q chustk€T do y o i oч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПтїПgХїПBpЧ cеd7 ѓ c8e * c›e!-! cўe";,p caf#Ћ6ЪOФfjednego ko€Uca sznura na supe€Q, w marynarce jask€R€Qczym zwany, drugi koniec sznura wzi€V€Q w z€Tby, zdj€V€Q trzewiki i po€Uczochy, przerzuci€Q je za mur, wskoczy€Qna podmurowanie i zacz€V€Q wdziera€S si€T do g€Rry w rogu €Wciany z tak€V pewno€Wci€V i moc€V, jak gdyby mia€Q szczeblepod pi€Ttami i €Qokciami. Nie !up€Qyn€T€Qo p€R€Q minuty, a ju€X kl€Tcza€Q na szczycie. Kozeta patrzy€Qa na niego os€Qupia€Qa, nie m€Rwi€Vc ani s€Qowa. Rozkaz Jana Valjean i nazwisko Th€Бnardierowej sprawi€Qy, €Xe odr€Ttwia€Qa z grozy. Nagle us€Qysza€Qa g€Qos Jana "Valjean, kt€Rry wo€Qa€Q po cichu: #€Y Oprzyj si€T plecami o €Wcian€T. Us€Qucha€Qa. "€Y Nie m€Rw ani s€Qowa i nie b€Rj si€T €Y doda€Q. "Uczu€Qa, €Xe jaka€W si€Qa podnosi j€V z ziemi. "Nim zd€V€Xy€Qa zrozumie€S, co si€Tz ni€V dzieje, ju€X by€Qa na szczycie muru. Jan Valjean porwa€Q j€V, zarzuci€Q sobie na plecy, dwie jej r€Vczki chwyci€Q w lew€V r€Tk€T, przywar€Q brzuchem do muru i przyczo€Qga€Q si€T do naro€Xnej €Wciany. Jak przewidywa€Q, sta€Q tam budynek, kt€Rrego dach €Qagodn€V pochy€Qo€Wci€V opuszcza€Q si€T prawie do samejziemi, dotykaj€Vc lipy. Okoliczno€W€S bardzo szcz€T€Wliwa, gdy€X mur z tej strony by€Q nier€Rwnie wy€Xszy ni€X od ulicy; Jan Valjean "widzia€Q ziemi€T g€Q€Tboko w dole pod sob€V. "W€Qa€Wnie spu€Wci€Q si€T na dach, uczepiony jeszcze r€Tkoma za szczyt muru, gdy rozleg€Qy si€T krzyki nadchodz€Vcego patrolu.S€Qycha€S by€Qo gromki g€Qos Javerta: €YPrzeszuka€S zau€Qek! Ulica Droit-Murjest strze€Xona, ulica "Petit-Picpus tak€Xe! R€Tcz€T, €Xe jest w zau€Qku! !€Ћandarmi rzucili si€T w zau€Qek Genrot. Jan Valjean zsun€V€Q si€T z dachu, podtrzymuj€Vc Kozet€T, przedosta€Q si€T do lipy i zeskoczy€Q na ziemi€T. Kozeta nawet nie pisn€T€Qa. Sk€Rr€T na "d€Qoniach mia€Qa troch€T start€V. Pocz€Vtek zagadki Jan Valjean znalaz€Q si€T w obszernym i osobliwie wygl€Vdaj€Vcym ogrodzie, w jednym z tych smutnych ogrod€Rw, kt€Rre zdaj€V si€T umy€Wlnie przeznaczone na to, "€Xeby je ogl€Vda€S zim€V i w nocy. Mia€Q on kszta€Qt pod€Qu€Xny, w "g€Q€Tbi alej€T wysokich topoli, pok€Vtach grupy dosy€S starych drzew le€Wnych i w €Wrodku przestrze€U pozbawion€V cienia, gdzie mo€Xna by€Qo rozr€R€Xni€S jedno ogromne, samotne drzewo, dalej kilka drzew owocowych, powykr€Tcanych i je€X€Vcych si€T jak krzaki, kwadratowe zagony warzyw, grz€Vdki melon€Rw nakrytych kloszami, kt€Rre b€Qyszcza€Qy w €Wwietle ksi€T€Xyca, i star€V studni€T. W kilku miejscach sta€Qy kamienne €Qawki, wygl€Vdaj€Vce, jakby by€Qy czarne od mchu. Niewielkie krzewy, ciemne i stercz€Vce do!g€Rry, ros€Qy wzd€Qu€X €Wcie€Xek zaro€Wni€Ttych w jednej po€Qowietraw€V, w drugiej zielon€V ple€Wni€V. Jan Valjean mia€Q tu€X obok siebie budynek, po kt€Rrego %dachu w€Qa€Wnie si€T ze€Wlizn€V€Q, i stos chrustu, a za tym stosem, ko€Qo samego muru, kamienny pos€Vg, kt€Rrego okaleczona twarz by€Qa ju€X tylko bezkszta€Qtn€V mask€V, niewyra€Џnie majacz€Vc€V w ciemno€Wciach. Budynek by€Q to na p€R€Q rozwalony, niegdy€W zamieszkany dom. Wida€S by€Qo jeszcze opustosza€Qe pokoje, ajeden, ca€Qy zape€Qniony rupieciami, s€Qu€Xy€Q widocznie za lamus. Wielki budynek od ulicy Droit-Mur, si€Tgaj€Vcy uliczki Picpus, wystawa€Q na ogr€Rd dwiema prostopad€Qymi do siebie fasadami. Te wewn€Ttrzne fasady wygl€Vda€Qy jeszcze tragiczniej ni€X zewn€Ttrzne. Wszystkie okna by€Qy zakratowane. W €Xadnym nie pali€Qo si€T €Wwiat€Qo. Na wy€Xszych pi€Ttrach okna mia€Qy uko€Wne klapy drewniane, jak wwi€Tzieniach. Jedna z fasad !rzuca€Qa na drug€V cie€U, kt€Rry pada€Q te€X na ogr€Rd jak ogromny czarny ca€Qun. Nie mo€Xna by€Qo sobie wyobrazi€S czego€W bardziej niesamowitego i bardziej opuszczonego ni€X ten ogr€Rd. To, €Xe by€Q pusty o tej porze, nie mia€Qo w sobie nic szczeg€Rlnego, ale to miejsce nie wydawa€Qo si€T przeznaczone na to, €Xeby posta€Qa w nim noga ludzka nawet w samo po€Qudnie. Jan Valjean przede wszystkim !odszuka€Q trzewiki i obu€Q si€T, po czym wszed€Q wraz z Kozet€V do lamusa. Uciekaj€Vcemu wydaje si€T, €Xe nigdy nie jest do€W€S ukryty. Dziecko ci€Vgle my€Wla€Qo o Th€Бnardierowej i jakby pchanetym samym instynktem, szuka€Qo najciemniejszej kryj€Rwki. "Kozeta dr€Xa€Qa i tuli€Qa si€T do swego przybranego ojca. Z !zewn€Vtrz s€Qycha€S by€Qo patrol przetrz€Vsaj€Vcy zau€Qek: uderzenia kolb o kamienie, g€Qos Javerta nawo€Quj€Vcego !€Xandarm€Rw, kt€Rrych rozstawi€Q na czatach, i jego przekle€Ustwa zmieszane ze s€Qowami, kt€Rrych nie mo€Xna by€Qo zrozumie€S. Po up€Qywie kwadransa burzliwa wrzawa pocz€T€Qa si€T oddala€S. Jan Valjean ledwie oddycha€Q. Nagle w€Wr€Rd g€Q€Tbokiej ciszy rozleg€Q si€T nowy d€Џwi€Tk, niebia€Uski, boski, niewys€Qowiony, r€Rwnie zachwycaj€Vcy, jak tamten by€Qokropny. By€Q to hymn wychodz€Vcy z ci emno€Wci , ol€Wniewaj€Vcy wzlot modlitwy i harmonii w mroku i gro€Џnym !spokoju nocy; €Wpiewa€Qy jakie€W g€Qosy kobiece, wplataj€Vc w tony dziewiczej czysto€Wci naiwny ton dzieci€Ustwa €Yby€Q to ch€Rr nieziemski z rodzaju tych, kt€Rre jeszcze s€Qysz€V nowo narodzone dzieci i kt€Rre "ju€X s€Qysz€V umieraj€Vcy. €Аpiew p€Qyn€V€Q z ponurego gmachu g€Rruj€Vcego nad ogrodem. Rzek€Qby€W, €Xe to €Wpiewaj€Vcy #anio€Qowie zbli€Xali si€T po€Wr€Rd mrok€Rw, w miar€T jak oddala€Q si€T ha€Qas z€Qych duch€Rw. Kozeta i Jan Valjean padli na kolana. Nie pojmowali, co to znaczy, nie wiedzieli, gdzie s€V, ale oboje, m€T€Xczyzna i dziecko, pokutnik i niewinna istota, uczuli, €Xe trzeba ukl€Tkn€V€S. €Аpiew umilk€Q. Znowu nasta€Qa cisza. €Ћadnego szmeru na ulicach ani w ogrodzie. I to, co grozi€Qo, i to, co uspokaja€Qo, wszystko ucich€Qo. Tylko suche li€Wcie, poruszane wiatrem na parapecie muru, szele€Wci€Qy €Qagodnie i smutnie. Dalszy ci€Vg zagadki Zerwa€Q si€T ch€Qodny nocny powiew, co wskazywa€Qo, €Xe ju€X musia€Qo by€S mi€Tdzy !pierwsz€V a drug€V po p€R€Qnocy. Biedna Kozeta nie odzywa€Qa "si€T. Siad€Qa przy nim, wspar€Qszy g€Qow€T na jego ramieniu, i Jan Valjean my€Wla€Q, €Xe usn€T€Qa. #Schyli€Q si€T i spojrza€Q na ni€V. Kozeta mia€Qa szeroko otwarte oczy, a twarzyczk€T tak smutnie zamy€Wlon€V, ze Janowi !zrobi€Qo si€T nieswojo. Dr€Xa€Qa nieustannie. #€Y Chce ci si€T spa€S??€Y zapyta€Q Jan Valjean. €Y Zimno mi €Y odpowiedzia€Qa. I doda€Qa po chwili: €Y Czy ona jeszcze jest tutaj??!€Y Kto??€Y zapyta€Q Jan Valjean. €Y Pani Th€Бnardier. Jan Valjean zapomnia€Q ju€X, jakiego u€Xy€Q sposobu, €Xeby sk€Qoni€S Kozet€T do milczenia. !€Y Ach!! €Y rzek€Q €Y ju€X sobie posz€Qa. Nic si€T nie b€Rj. Dziecko westchn€T€Qo, jakby ci€T€Xar spad€Q mu z piersi. Ziemia by€Qa wilgotna, szopa otwarta ze wszystkich stron, wiatr coraz ch€Qodniejszy. Jan !zdj€V€Q z siebie surdut i okry€Q nim Kozet€T. "€Y Cieplej ci teraz??€Y zapyta€Q. €Y O tak, ojcze! €Y No to poczekaj tu chwil€T, zaraz wr€Rc€T. Wyszed€Q z rudery i poszed€Q wzd€Qu€X wielkiego budynku, szukaj€Vc lepszego schronienia. Napotka€Q drzwi, ale zamkni€Tte.Wszystkie parterowe okna by€Qy opatrzone kratami. !Kiedy id€Vc ogrodem min€V€Q r€Rg budynku, spostrzeg€Q, €Xe ma przed sob€V okna ko€Ucz€Vce si€Tu g€Rry €Qukami i s€Qabo o€Wwietlone. Wspi€V€Q si€T na palcach i zajrza€Q przez jedno z nich. W €Wrodku wida€S by€Qo obszern€V sal€T z marmurow€V posadzk€V, z filarami i arkadami, nieco €Wwiat€Qa i bardzo wiele mroku. €Аwiat€Qo "sz€Qo od ma€Qej lampki p€Qon€Vcej !w k€Vcie. Sala by€Qa pusta i nic si€T w niej nie rusza€Qo. Ale dobrze si€T rozejrzawszy, ujrza€Q na posadzce co€W, co by€Qo jakby przykryte ca€Qunem !i przypomina€Qo ludzk€V posta€S. Le€Xa€Qo to rozp€Qaszczone, twarz€V obr€Rcone do kamieni, zrozrzuconymi r€Tkami, jakby !znieruchomia€Qe w €Wmierci. Co€W w€T€Xowatego wi€Qo si€T po marmurowej posadzce, sprawiaj€Vc wra€Xenie, €Xe ta z€Qowroga posta€S ma na szyi stryczek. Ca€Qa sala by€Qa sk€Vpana w tej mglistej po€Wwiacie, kt€Rra zawsze wype€Qnia miejsca s€Qabo o€Wwietlone i pot€Tguje groz€T. Jan Valjean cz€Tsto p€R€Џniej wspomina€Q, €Xe chocia€X w jego €Xyciu du€Xo przesun€T€Qo si€T grobowych widziade€Q, nic jednak nie widzia€Q okropniejszego i bardziej przejmuj€Vcego dreszczem ni€X ta zagadkowa posta€S, kt€Rra dokonywa€Qa po nocy jakiego€W tajemniczego obrz€Tdu w tym ponurym miejscu. Strach by€Qo pomy€Wle€S, ze to mo€Xe nieboszczyk, jeszcze straszniej, €Xe to €Xywy cz€Qowiek. Zdoby€Q si€T na tyle odwagi, €Xeby przycisn€V€S czo€Qo do szyby i popatrze€S, czy posta€S"si€T porusza. Na pr€R€Xno czeka€Q czas pewien, kt€Rry wyda€Q mu si€T bardzo d€Qugi; kszta€Qt rozci€Vgni€Tty na posadzce !trwa€Q w bezruchu. Nagle zdj€V€Q go l€Tk tak niewymowny, €Xe uciek€Q. Bieg€Q bez pami€Tci ku #szopie, nie €Wmi€Vc obejrze€S si€T.Zdawa€Qo mu si€T, €Xe spojrzawszy za siebie, zobaczy ow€V posta€S, id€Vc€V zanim wielkim krokiem i potrz€Vsaj€Vc€V r€Tkami. Zdyszany, dobieg€Q do rudery. Kolana ugina€Qy si€T pod nim, zimny pot €Wcieka€Q po plecach. !Gdzie€X to znalaz€Q si€T? Kto by "m€Rg€Q wyobrazi€S sobie, €Xe co€W tak podobnego do grobowca istnieje w samym €Wrodku Pary€Xa? Czym by€Q ten dziwny dom? Gmach pe€Qen nocnych tajemnic, nawo€Quj€Vcy dusze z ciemno€Wci g€Qosem anio€Q€Rw, a kiedy przyjd€V, daj€Vcy im nag€Qe i przera€Xaj€Vce widowiska, obiecuj€Vcy otworzy€S promieniste wrota niebios, a otwieraj€Vcy "straszne drzwi mogi€Qy! I by€Q to prawdziwy budynek, dom maj€Vcy sw€Rj numer na ulicy, anie €Xaden sen! Aby temu uwierzy€S, czu€Q, €Xe musi dotkn€V€S jego €Wciany. Zimno, trwoga, niepok€Rj, wzruszenia wieczora nabawi€Qy go prawdziwej gor€Vczki i !wszystkie te my€Wli bi€Qy si€T w jego m€Rzgu. "Zbli€Xy€Q si€T do Kozety. Spa€Qa. Zagadka staje si€T coraz trudniejsza Dziewczynka po€Qo€Xy€Qa g€Qow€T na kamieniu i usn€T€Qa. Usiad€Q przy niej i patrzy€Q. Powoli, wpatruj€Vc si€T w Kozet€T, uspokaja€Q si€T i odzyskiwa€Q swobod€T umys€Qu. "Jasno ujrza€Q t€T prawd€T, kt€Rra "dot€Vd mia€Qa by€S tre€Wci€V jego €Xycia, €Xe dop€Rki Kozeta pozostanie przy nim, wszystko, czego b€Tdzie potrzebowa€Q €Y to tylko dla $niej, czego b€Tdzie si€T l€Tka€Q €Y to jedynie z jej powodu. Nie czu€Q nawet zimna, bo zdj€V€Q surdut po to, €Xeby j€V okry€S. Tymczasem poprzez zadum€T, w jak€V zapad€Q, s€Qysza€Q od kilku minut dziwny d€Џwi€Tk, jakby brz€Tk grzechotki. D€Џwi€Tk pochodzi€Q z ogrodu. !S€Qysza€Q go wyra€Џnie, chocia€X by€Q do€W€S cichy. Podobne to by€Qo do odg€Qosu dzwoneczk€Rwbyd€Qa na pastwisku w nocy. !Jan Valjean obr€Rci€Q g€Qow€T na ten d€Џwi€Tk. Spojrza€Q i zobaczy€Q, €Xe w ogrodzie kto€W jest. Istota podobna do cz€Qowieka chodzi€Qa mi€Tdzy szklanymi kloszami meloniarni, podnosz€Vc!si€T, pochylaj€Vc i zatrzymuj€Vc,wykonuj€Vc miarowe ruchy, "jakby co€W ci€Vgn€T€Qa po ziemi i !rozk€Qada€Qa. Zdawa€Qa si€T przy tym utyka€S na nog€T. Jan Valjean zadr€Xa€Q nie ustaj€Vcym dr€Xeniem ludzi nieszcz€T€Wliwych. Wszystko jest im nieprzyjazne i podejrzane. Nie ufaj€V dniowi, bo dzie€U pomaga ich dostrzec,nie ufaj€V nocy, bo noc pomaga ich zaskoczy€S. Przed $chwil€V dr€Xa€Q na my€Wl, €Xe ogr€Rd#jest pusty, teraz zl€Vk€Q si€T, bo kto€W tu by€Q. Z urojonej trwogi wpad€Q w rzeczywist€V. Pomy€Wla€Q, €Xe Javert i €Xandarmi mo€Xe nie odeszli, €Xe zapewne zostawili czaty na ulicy, €Xe je€Wli ten cz€Qowiek zobaczy go w ogrodzie, narobi alarmu i wyda go policji. Wzi€V€Q po cichu na %r€Tce u€Wpion€V Kozet€T i po€Qo€Xy€Q za stosem starych sprz€Tt€Rw, w najciemniejszym k€Vcie szopy. Kozeta nie poruszy€Qa si€T. St€Vd przypatrywa€Q si€T ruchom cz€Qowieka w meloniarni. Dziwneby€Qo, €Xe wszystkim jego poruszeniom towarzyszy€Q brz€Tk dzwonka. Gdy cz€Qowiek 'si€T zbli€Xa€Q, d€Џwi€Tk r€Rwnie€X si€Tzbli€Xa€Q, gdy si€T oddala€Q i $d€Џwi€Tk si€T oddala€Q, gdy zrobi€Q $jaki€W nag€Qy ruch, rozlega€Qo si€T drganie dzwonka, gdy stawa€Q, d€Џwi€Tk cich€Q. Widocznie dzwonek by€Q przywi€Vzany do tego cz€Qowieka; ale w takim razie c€R€X to mia€Qo znaczy€S? Kim by€Q €Rw cz€Qowiek, na kt€Rrym wisia€Q dzwonek, jak nabyku czy baranie? Zadaj€Vc sobie to pytanie, dotkn€V€Q r€Vk Kozety. By€Qy zimne jak l€Rd. €Y O Bo€Xe!! €Y rzek€Q. I zawo€Qa€Q po cichu: €Y Kozeto!! Nie otworzy€Qa oczu. Potrz€Vsn€V€Q ni€V mocno. Nie obudzi€Qa si€T. Czy€Xby umar€Qa?€Y pomy€Wla€Q i wsta€Q, dr€X€Vc ca€Qy. Najokropniejsze my€Wli bez€Qadnie snu€Qy mu si€T po g€Qowie. S€V chwile, w kt€Rrych najstraszniejsze przeczucia trapi€V nas jak gromada j€Tdz i gwa€Qtownie rozsadzaj€V kom€Rrki naszego m€Rzgu. Kiedy chodzi o €Xycie tych, kt€Rrych kochamy, nasz rozs€Vdek nie przebiera w szale€Ustwach. Przypomnia€Q sobie, €Xe w ch€Qodn€V noc, na €Wwie€Xym powietrzu sen mo€Xe by€S €Wmiertelny. Kozeta, blada, nieruchoma, le€Xa€Qa na ziemi u jego n€Rg. Pos€Qucha€Q jej oddechu; oddycha€Qa, ale s€Qabym, zamieraj€Vcym tchnieniem. Jak j€V rozgrza€S? Jak rozbudzi€S? Wszystko znik€Qo wobec tej jednej my€Wli. Jak ob€Q€Vkany, wybieg€Q z rudery. Nim kwadrans up€Qynie, Kozeta musi koniecznie znale€Џ€S si€T ko€Qo ognia, w €Q€R€Xku. Cz€Qowiek z dzwonkiem Szed€Q prosto do cz€Qowieka, kt€Rrego zobaczy€Q w ogrodzie. drodze wydoby€Q z kieszeni kamizelki rulon pieni€Tdzy. Cz€Qowiek €Rw mia€Q g€Qow€T schylon€V i nie widzia€Q nadchodz€Vcego. W kilku susach Jan Valjean stan€V€Q przed nim i zawo€Qa€Q: €Y Sto frank€Rw!! Cz€Qowiek drgn€V€Q i podni€Rs€Q wzrok. €YSto frank€Rw do zarobienia €Y "powt€Rrzy€Q Jan Valjean €Y je€Xeli mi dacie schronienie na t€T noc!Promienie ksi€T€Xyca pad€Qy na pomieszan€V twarz Jana Valjean. €Y Patrzajcie, to wy, ojcze Madeleine! €Y rzek€Q cz€Qowiek. Na to nazwisko, wym€Rwione tym tonem, o tak p€R€Џnej godzinie, w tym obcym miejscu, przez nieznajomego cz€Qowieka, Jan Valjean cofn€V€Qsi€T. Przygotowany by€Q na wszystko, z wyj€Vtkiem tego jednego. Ten, kt€Rry to powiedzia€Q, by€Q starcem zgarbionym, kulawym, odzianym prawie jak wie€Wniak,nad kolanem mia€Q opask€T rzemienn€V, u kt€Rrej wisia€Q spory dzwonek. Twarzy nie !mo€Xna by€Qo rozpozna€S, bo sta€Q w cieniu. Zdj€V€Q z g€Qowy czapk€T i zawo€Qa€Q, dr€X€Vc ca€Qy: €YO m€Rj Bo€Xe, jak€Xe si€T tu dostali€Wcie, ojcze Madeleine? Kt€Rr€Tdy€Wcie weszli? Chryste Panie! Spadacie jak z ob€Qok€Rw.!To prawda, €Xe je€Wli spadniecie kiedy, to stamt€Vd. A jak€Xe to wygl€Vdacie? Bez chustki na szyi, bez kapelusza, bez surduta! Wi ecie, €Xe nastraszyliby€Wcie ka€Xdego, ktoby was nie zna€Q! Bez surduta! Panie Bo€Xe, czy€Xby teraz "€Wwi€Tci wariowali? Ale jake€Wcie tu weszli? !Starowina rozgada€Q si€T, lecz tagadatliwo€W€S wie€Wniacza nie by€Qa niepokoj€Vca. W mowie jego d€Џwi€Tcza€Qo tylko zdziwienie i szczera dobroduszno€W€S. €Y Kim jeste€Wcie i co to za dom??€Y zapyta€Q Jan Valjean. !€YO do licha, tego ju€X za wiele!"€Y zawo€Qa€Q stary. €YJestem ten, !kt€Rremu€Wcie tu dali miejsce, a ten dom, to dom, w kt€Rrym !dali€Wcie mi miejsce. Jak to? Niepoznajecie mnie? #€Y Nie €Y rzek€Q Jan Valjean. €Y A sk€Vd wy mnie znacie?? "€Y Wy€Wcie mi uratowali €Xycie €Y rzek€Q cz€Qowiek: $Odwr€Rci€Q si€T, promie€U ksi€T€Xycaukaza€Q rysy jego twarzy i Jan Valjean pozna€Q starego Fauchelevent. #€Y A!! €Y rzek€Q Jan Valjean €Y to ty?? Tak, teraz ci€T poznaj€T. "€Y Chwa€Qa Bogu!! €Y rzek€Q stary tonem wyrzutu. !€Y A co tu robisz o tej porze??€Yzapyta€Q Jan Valjean. €Y Ja?? Okrywam moje melony! Rzeczywi€Wcie, kiedy Jan Valjean zaczepi€Q starego Fauchelevent, trzyma€Q on w r€Tku koniec rog€R€Xki, kt€Rr€V okrywa€Q w€Qa€Wnie inspekty. $Po€Qo€Xy€Q ju€X sporo rog€R€Xek, bo prawie od godziny pracowa€Q w ogrodzie. Przy tej w€Qa€Wnie czynno€Wci robi€Q owe dziwne ruchy, kt€Rre zauwa€Xy€Q z szopy Jan Valjean. Stary m€Rwi€Q dalej: !€YPowiedzia€Qem sobie: Ksi€T€Xyc jasny, b€Tdzie przymrozek, a gdyby tak przyodzia€S moje melony w surduty?€Y I doda€Q z g€Qo€Wnym €Wmiechem, patrz€Vc naJana Valjean: €YDalib€Rg, powinni€Wcie to samo uczyni€S! Ale jake€Wcie si€T tu dostali? Jan Valjean widz€Vc, €Xe ten cz€Qowiek go pozna€Q, przynajmniej pod nazwiskiem Madeleine, post€Tpowa€Q teraz bardzo ostro€Xnie. Zadawa€Q jak najwi€Tcej pyta€U. Rzecz dziwna, role by€Qy jakby odwr€Rcone. On, niespodziewany przybysz, rozpytywa€Q. i€Vza€Q chustk€T do y o i oч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПтїПgХїПB$ps cg%у < cvg&N cйg'm! cн№modmawiaj€Vc modlitw€T, i doda€Qa: €YPrzed trzema laty, widz€Vc tylko, jak matka Crucifixio !modli€Qa si€T, jansenistka, pani Bethune, zosta€Qa nawr€Rcona... €Y A tak, s€Qysz€T teraz dzwon za umar€Qych, wielebna matko. €Y Matki zanios€Qy j€V do sali !zmar€Qych, kt€Rra si€T €Q€Vczy z ko€Wcio€Qem. €Y Wiem. !€Y€Ћaden inny m€T€Xczyzna pr€Rcz was nie mo€Xe i nie powinien "wej€W€S do tej sali. Pami€Ttajcie o tym. To by€Qoby okropne, gdyby m€T€Xczyzna wszed€Q do pokoju zmar€Qych! €Y Jeszcze by te€X! €Y Co?? €Y Jeszcze by te€X €Y Co m€Rwicie?? €Y M€Rwi€T: jeszcze by te€X. €Y Jeszcze by te€X co? €Y Wielebna matko, nie m€Rwi€T: jeszcze by te€X co, m€Rwi€T: jeszcze by te€X. €Y Nie rozumiem was. Dlaczego m€Rwicie jeszcze by te€X? €Y €Ћeby powiedzie€S to samo co wy, wielebna matko. €Y Ale ja tego nie m€Rwi€Qam. €Y Wielebna matka nie powiedzia€Qa, ale ja powiedzia€Qem, €Xeby powiedzie€S tak, jak wielebna matka. W tej chwili wybi€Qa dziewi€Vta. €YO dziewi€Vtej i o ka€Xdej godzinie niech b€Tdzie pochwalony i uwielbiony Przenaj€Wwi€Ttszy Sakrament "O€Qtarza €Y rzek€Qa prze€Qo€Xona. €Y Amen €Y doda€Q Fauchelevent. Godzina wybi€Qa w sam€V por€T. Przerwa€Qa rozmow€T o tym €Ќjeszcze by te€X €­. Gdyby nie to. prawdopodobnie ani prze€Qo€Xona, ani Fauchelevent "nie wybrn€Tliby z tej pl€Vtaniny. Fauchelevent otar€Q czo€Qo. Prze€Qo€Xona zacz€T€Qa znowu szepta€S jak€V€W modlitw€T, po czym rzek€Qa g€Qo€Wno: €Y Za €Xycia matka Crucifixio nawraca€Qa grzesznik€Rw, po €Wmierci b€Tdzie czyni€S cuda. €YO, b€Tdzie czyni€S cuda! €Yodpowiedzia€Q Fauchelevent, dotrzymuj€Vc jej kroku i !dbaj€Vc, €Xeby si€T ju€X wi€Tcej nie potkn€V€S. €YOjcze Fauvent, b€Qogos€Qawie€Ustwo zgromadzenia by€Qo w matce Crucifixio. Prawda, €Xe nie wszystkim dano umiera€S jak kardyna€Q Berulle, przy mszy €Wwi€Ttej, i Bogu odda€S ducha wymawiaj€Vc s€Qowa: Hanc igituroblationem. Ale cho€S nie dost€Vpi€Qa tak wielkiego szcz€T€Wcia, matka Crucifixio !mia€Qa bardzo pi€Tkn€V €Wmier€S. Zachowa€Qa przytomno€W€S do ostatniej chwili. M€Rwi€Qa do nas, potem do anio€Q€Rw. Da€Qa nam swoje ostatnie polecenia. !Gdyby€Wcie mieli troch€T wi€Tcej "wiary i mogli wej€W€S do jej celi,uleczy€Qaby wasz€V nog€T samym!dotkni€Tciem. U€Wmiecha€Qa si€T. Czu€Qo si€T, €Xe zmartwychwstaje w Bogu. Raj by€Q w jej €Wmierci. Fauchelevent, my€Wl€Vc, €Xe prze€Qo€Xona odmawia modlitw€T,rzek€Q, gdy umilk€Qa: €Y Amen. €Y Ojcze Fauvent, trzeba spe€Qnia€S wol€T zmar€Qych. Prze€Qo€Xona przesun€T€Qa kilka !ziarnek r€R€Xa€Uca. Fauchelevent milcza€Q. Zakonnica m€Rwi€Qa dalej: €YRadzi€Qam si€T w tej kwestii wielu duchownych, pe€Qnych Jezusa Chrystusa, kt€Rrych €Xycie kap€Qa€Uskie wydaje cudowne owoce. €Y Wielebna matko, daleko tu lepiej s€Qycha€S dzwonienie za umar€Qych ni€X w ogrodzie. €Y Zreszt€V, to wi€Tcej ni€X umar€Qa, to €Wwi€Tta. €Y Jak wy, wielebna matko. €YSypia€Qa w trumnie od lat dwudziestu, za specjalnym pozwoleniem naszego Ojca €Wwi€Ttego, Piusa VII. €Y Tego, co koronowa€Q ces... Buonapartego? Cz€Qowiek tak zr€Tczny jak Fauchelevent nie w por€T wybra€Q si€T z, tym przypomnieniem. Na szcz€T€Wcie prze€Qo€Xona nie us€Qysza€Qa, "zaj€Tta swoimi my€Wlami. M€Rwi€Qa dalej: €Y Ojcze Fauvent?? €Y S€Qucham wielebnej matki!! €Аwi€Tty Diodor, arcybiskup Kapadocji, chcia€Q, €Xeby napisano na jego grobie ten jeden wyraz: Acarus , co znaczy robak; sta€Qo si€T, jak €X€Vda€Q. Czy prawda? €Y Prawda, wielebna matko. €YB€Qogos€Qawiony Mezzocane d €ВAquila chcia€Q by€S pochowany "pod szubienic€V; sta€Qo si€T, jak €X€Vda€Q. €Y To prawda. €Y €Аwi€Tty Terencjusz, biskup Portu, przy uj€Wciu Tybru do !morza, €X€Vda€Q, €Xeby wyryto na jego kamieniu grobowym znak,jaki k€Qadziono na mogi€Qach ojcob€Rjc€Rw, w nadziei, €Xe przechodnie b€Td€V plwali na &jego gr€Rb. Sta€Qo si€T, jak €X€Vda€Q."Trzeba spe€Qnia€S wol€T zmar€Qych. €Y Amen. €YCia€Qo Bernarda Guidonis, urodzonego we Francji pod Roche-Abeille, stosownie do jego ostatniej woli i pomimo zakazu kr€Rla Kastylii przeniesione zosta€Qo do ko€Wcio€Qa Dominikan€Rw w Limoges, chocia€X Bernard Guidonis by€Q biskupem Tuy w Hiszpanii. Czy mo€Xna temu zaprzeczy€S? €Y Pewnie, €Xe nie, wielebna matko. €YFakt ten po€Wwiadcza Plantavit de la Fosse. Znowu przesun€T€Qo si€T w milczeniu kilka ziarnek r€R€Xa€Uca. Prze€Qo€Xona m€Rwi€Qa dalej: €YOjcze Fauvent, matka Crucifixio z€Qo€Xona b€Tdzie do trumny, w kt€Rrej sypia€Qa od dwudziestu lat. €Y S€Qusznie. €Y To jakby dalszy ci€Vg snu. !€Y Wi€Tc mam zabi€S cia€Qo w tej trumnie?? €Y Tak. €YI niepotrzebna b€Tdzie trumna karawaniarzy? €Y W€Qa€Wnie. €Y Jestem na rozkazy przewielebnego zgromadzenia. €Y Cztery matki kantorki dopomog€V wam!! €Y Do zabicia trumny?? Nie potrzebuj€T ich pomocy. €Y Nie. Do spuszczenia trumny. €Y Gdzie?? €Y Do podziemia?? €Y Do jakiego podziemia?? €Y Pod o€Qtarzem. Fauchelevent podskoczy€Q. €Y Do podziemia pod o€Qtarzem!! €Y Pod o€Qtarzem. Ale... €Y B€Tdziecie mieli €Xelazn€V sztab€T. €Y Tak, ale... !€Y Kamie€U ma k€R€Qko, za kt€Rre go podniesiecie sztab€V. €Y Ale... €YTrzeba spe€Qnia€S wol€T zmar€Qych. By€S pogrzeban€V w grobach pod o€Qtarzem kaplicy, !nie by€S przeniesion€V na ziemi€T€Wwieck€V, pozosta€S umar€Q€V "tam, gdzie si€T modli€Qa za €Xycia€Ytaka by€Qa ostatnia wola matki Crucifixio. O to nas prosi€Qa, tak nam rozkaza€Qa. €Y Ale to jest zakazane. €Y Zakazane przez ludzi, nakazane przez Boga. €Y Gdyby si€T o tym kto dowiedzia€Q?? €Y Ufamy wam. €Y O, ja jestem jak kamie€U w waszym murze. !€YKapitu€Qa zebra€Qa si€T. Matki g€Qosuj€Vce, kt€Rrych opinii zasi€Tgn€T€Qam i kt€Rre jeszcze obraduj€V, uradzi€Qy, €Xe matka Crucifixio, stosownie do swej woli, pochowana b€Tdzie w trumnie pod naszym o€Qtarzem. Os€Vd€Џ sam, ojcze Fauchelevent, czy nie b€Td€V !si€T tu dzia€S cuda! Jaka chwa€Qabo€Xa dla zgromadzenia! Cuda wychodz€V z grob€Rw. Ale, wielebna matko, gdyby urz€Tdnik komisji zdrowia... €Y€Аwi€Tty Benedykt II w przedmiocie grzebania umar€Qych opar€Q si€T Konstantemu Pogonatowi. !€Y Jednak€Xe komisarz policji... €YChonodemariusz, jeden z siedmiu kr€Rl€Rw niemieckich, kt€Rrzy wtargn€Tli do Galii za panowania cesarza Konstancjusza, wyra€Џnie uzna€Qprawo zakonnik€Rw do spoczywania po €Wmierci zgodnie z religi€V, to jest pod o€Qtarzem. €Y Ale inspektor prefektury... €Y€Аwiat jest niczym wobec krzy€Xa. Marcin, jedenasty genera€Q kartuz€Rw, da€Q tak€V dewiz€T swemu zakonowi: Stat crux dum volvitur orbis. €YAmen €Y rzek€Q Fauchelevent nie zmieszany; w ten spos€Rb zawsze wydobywa€Q si€T z &k€Qopotu, ilekro€S s€Qysza€Q €Qacin€T.€YA zatem zamkniecie trumn€T, !siostry zanios€V j€V do kaplicy. Odm€Rwimy nabo€Xe€Ustwo za umar€Qych, potem wr€Rcimy do klasztoru. Mi€Tdzy jedenast€V i dwunast€V o p€R€Qnocy przyjdziecie ze sztab€V €Xelazn€V. Wszystko odb€Tdzie si€T w najwi€Tkszej tajemnicy. W kaplicy b€Td€V tylko cztery matki kantorki, matka Ascension i wy. €YI siostra od€Џwierna. €Y Ta si€T nie odwr€Rci. €Y Ale us€Qyszy. #€YNie b€Tdzie s€Qucha€Qa. Zreszt€V,co wie klasztor, o tym €Wwiat si€T nie dowie. !Po chwili milczenia prze€Qo€Xona zn€Rw si€T odezwa€Qa: €YZdejmiecie z nogi dzwonek. Nie trzeba, €Xeby siostra od€Џwierna spostrzeg€Qa wasz€V obecno€W€S. €Y Wielebna matko?? €Y Co, ojcze Fauvent? €Y Czy lekarz zmar€Qych odby€Q ju€X wizyt€T?? "€YOdb€Tdzie j€V dzi€W o czwartej. Uderzono w dzwonek, kt€Rry sprowadza lekarza. Czy nie s€Qyszycie €Xadnego dzwonienia?€Y Uwa€Xam tylko na dzwonek, kt€Rry mnie wzywa. €Y To dobrze, ojcze Fauvent. €Y Wielebna matko, sztaba musimie€S najmniej sze€W€S st€Rp. €Y Sk€Vd j€V we€Џmiecie?? €Y Gdzie jest du€Xo krat, tam znajd€V si€T i €Xelazne sztaby. Mam w ogrodzie ca€Qy stos €Xelastwa. €Y Mniej wi€Tcej trzy kwadranseprzed p€R€Qnoc€V, nie zapomnijcie. €Y Wielebna matko?? €Y Co?? !€YJe€Wliby wielebna matka mia€Qa kiedy jeszcze podobne roboty,to m€Rj brat jest bardzo mocny! Jak Goliat! €Y Sprawicie si€T jak naj€Wpieszniej. €Y Ja si€T nie mog€T zbytnio €Wpieszy€S. Jestem u€Qomny i dlatego chcia€Qbym pomocnika. Kulej€T. €YKule€S to nie grzech, mo€Xe nawet to jest !b€Qogos€Qawie€Ustwo bo€Xe. CesarzHenryk II, kt€Rry walczy€Q przeciw antypapie€Xowi Grzegorzowi i przywr€Rci€Q Benedykta VIII, ma dwa przezwiska: €Аwi€Tty i Kulawy. Ojcze Fauvent, namy€Wli€Qam "si€T, €Xe lepiej b€Tdzie zacz€V€S !wcze€Wniej. B€Vd€Џcie ze sztab€V €Xelazn€V punkt o jedenastej przy wielkim o€Qtarzu. Nabo€Xe€Ustwo rozpoczyna si€T op€R€Qnocy. Trzeba wszystko sko€Uczy€S o kwadrans wcze€Wniej. €YZrobi€T wszystko, €Xeby dowie€W€S mej gorliwo€Wci dla zgromadzenia. Wi€Tc postanowione. Przybij€T wieko trumny. Punkt o jedenastej b€Td€T w kaplicy. B€Td€V tam matki kantorki, b€Tdzie tak€Xe matka Ascension. By€Qoby lepiejdw€Rch m€T€Xczyzn, ale mniejszao to, b€Td€T mia€Q lewar. Otworzymy groby, spu€Wcimy trumn€T i zamkniemy kamie€U. €Ћaden €Wlad nie pozostanie. "Rz€Vd ani si€T domy€Wli. Wielebna matko, czy to ju€X wszystko? €Y Nie. €Y Czego jeszcze trzeba?? €Y Zostaje pusta trumna. Nowa przerwa. Fauchelevent zamy€Wli€Q si€T. Prze€Qo€Xona zamy€Wli€Qa si€T. €Y Ojcze Fauvent, co zrobi€S z trumn€V? €Y Zabior€V j€V na cmentarz. €Y Pust€V?? Znowu milczenie. Faucheleventmachn€V€Q lew€V r€Tk€V, jakby "odp€Tdzaj€Vc niepokoj€Vc€V my€Wl. €YWielebna matko, ja zabijam trumn€T w dolnym ko€Wciele, niktpr€Rcz mnie wej€W€S tam nie mo€Xe, a trumn€T przykryj€T ca€Qunem. "€YTak, ale grabarze, k€Qad€Vc j€V na karawan i spuszczaj€Vc do do€Qu, poczuj€V, €Xe wewn€Vtrz nic nie ma. €Y A, do dia... ! €Y zawo€Qa€Q Fauchelevent. Prze€Qo€Xona podnios€Qa r€Tk€T, "€Xeby si€T prze€Xegna€S, i surowo #spojrza€Qa na ogrodnika. €ЌB€Qa €­ uwi€Tz€Qo mu w gardle. €Аpiesznie wymy€Wli€Q spos€Rb, €Xeby zapomnia€Qa o przekle€Ustwie. €Y Wielebna matko, nasypi€T ziemi do trumny. I b€Tdzie si€T "wydawa€Qo, €Xe kto€W w niej le€Xy.!€Y Macie s€Quszno€W€S. Ziemia to samo co cz€Qowiek. Wi€Tc za€Qatwicie spraw€T pustej trumny? €Y Bior€T to na siebie. Twarz prze€Qo€Xonej, dotychczas zmieszana, niespokojna, teraz si€T wypogodzi€Qa. Skinieniem, jakimzwierzchnik odprawia podw€Qadnego, da€Qa mu zna€S, €Xe mo€Xe odej€W€S. Fauchelevent post€Vpi€Q ku "drzwiom. Kiedy ju€X mia€Q wyj€W€S,!prze€Qo€Xona odezwa€Qa si€T nieco g€Qo€Wniej: €YOjcze Fauvent, jestem z waszadowolona; jutro po pogrzebie przyprowad€Џcie mi swego brata; powiedzcie mu te€X, €Xeby zabra€Q z sob€V wnuczk€T. Mo€Xna by przysi€Vc, €Xe Jan Valjean czyta€Q Austina Castillejo Kroki chromego s€V jak spojrzenie jednookiego; !niepr€Tdko docieraj€V do celu. A przy tym Fauchelevent by€Q !zak€Qopotany. Przez pi€Ttna€Wcie minut wraca€Q do domku w !ogrodzie. Kozeta obudzi€Qa si€T. Jan Valjean posadzi€Q j€V przy ogniu. Kiedy Fauchelevent wchodzi€Q, Jan Valjean pokazywa€Q jej kosz ogrodnika !zawieszony na €Wcianie i m€Rwi€Q:€YPos€Quchaj mnie uwa€Xnie, Kozetko. Musimy wyj€W€S z tego domu, ale wr€Rcimy tu i b€Tdzie nam dobrze. Poczciwy gospodarz wyniesie ci€T w koszu. Zaczekasz na mnie u jednej pani. Przyjd€T tam po ciebie. Pami€Ttaj, je€Xeli nie chcesz, €Xeby Th€Бnardierowa #ci€T zabra€Qa, b€Vd€Џ pos€Quszna i nie m€Rw ani s€Q€Rwka! Kozeta powa€Xnie skin€T€Qa g€Qow€V. Na odg€Qos drzwi otwieranych przez Faucheleventa, Jan Valjean odwr€Rci€Q si€T. €Y No i c€R€X?? €YWszystko urz€Vdzone i nic z tego nie ma €Y rzek€Q Fauchelevent. Mam pozwolenie na wprowadzenie was, ale trzeba by was wprz€Rd wyprowadzi€S. W tym s€Tk. Z ma€Q€V €Qatwa sprawa. €Y Wyniesiesz j€V?? €Y A czy zachowa si€T cicho?? €Y R€Tcz€T za ni€V. €Y A wy, ojcze Madeleine? I po chwili przykrego milczenia Fauchelevent zawo€Qa€Q: €Y Niech pan wyjdzie t€V drog€V,kt€Rr€V tu pan wszed€Q! Jan Valjean, jak za pierwszymrazem, odpowiedzia€Q tylko: €Y Niepodobna. Fauchelevent, m€Rwi€Vc raczej do siebie ni€X do niego, mrucza€Q pod nosem: €YJedno mnie dr€Tczy. Powiedzia€Qem, €Xe nasypi€T ziemi zamiast cia€Qa. Ale zdaje !mi si€T, €Xe ziemia w trumnie nie"zast€Vpi cz€Qowieka, b€Tdzie si€T przesypywa€S. Ludzie, kt€Rry b€Td€V nie€W€S, poczuj€V. Pojmujecie, ojcze Madeleine, rz€Vd si€T spostrze€Xe. Jan Valjean popatrzy€Q mu w oczy i pomy€Wla€Q, ze staruszek bredzi. Fauchelevent m€Rwi€Q dalej: !€YJak u dia... ska wyjdziecie? Boto wszystko trzeba zrobi€S jutro! Jutro mam was przyprowadzi€S. Prze€Qo€Xona czeka na was. I wyt€Qumaczy€Q Janowi Valjean,!€Xe to przyj€Tcie by€Qo nagrod€V za us€Qug€T, kt€Rr€V on, Fauchelevent, wy€Wwiadcza zgromadzeniu. Ze do jego obowi€Vzk€Rw nale€Xa€Qo bra€S udzia€Q w grzebaniu zmar€Qych, €Xe zabija€Q wieko trumny i pracowa€Q z grabarzem na cmentarzu. Ze zmar€Qa rano zakonnica prosi€Qa o pochowanie jej w trumnie, w kt€Rrej sypia€Qa, i nie na cmentarzu, ale pod o€Qtarzem kaplicy. €Ћe przepisy policyjne na to nie pozwalaj€V, ale nieboszczce nie chciano odm€Rwi€S. €Ћe prze€Qo€Xona i matki g€Qosuj€Vce postanowi€Qy !wykona€S €Xyczenie zmar€Qej. €Ћe tym gorzej dla rz€Vdu. €Ћe on, Fauchelevent, zabije wieko trumny w kaplicy, podniesie "p€Qyt€T kamienn€V przy o€Qtarzu i spu€Wci nieboszczk€T do grob€Rw.!I €Xe przez wdzi€Tczno€W€S za to prze€Qo€Xona przyjmie do klasztoru jego brata na ogrodnika, a bratanic€T na pensjonark€T. €Ћe jego bratem jest pan Madeleine, a bratanic€V Kozeta. €Ћe prze€Qo€Xona kaza€Qa mu przyprowadzi€S brata jutro wiecz€Rr po fikcyjnym pogrzebie na cmentarzu. Ale €Xenie mo€Xe sprowadzi€S pana Madeleine z miasta, dop€Rki pan Madeleine nie wyjdzie na miasto. €Ћe na tym w€Qa€Wnie polega pierwsza trudno€W€S, a drug€V jest pusta trumna. €Y Co znowu za pusta trumna??€Y zapyta€Q Jan Valjean. Fauchelevent odpowiedzia€Q: €Y Trumna skarbowa. €Y Jaka trumna?? Dlaczego skarbowa? €YZakonnica umiera. Przychodzi lekarz miejski i m€Rwi: Umar€Qa zakonnica. Rz€Vd przysy€Qa trumn€T. Nazajutrz przysy€Qa karawan i €Xa€Qobnik€Rw, €Xeby zabrali trumn€T i zawie€Џli na !cmentarz. €Ћa€Qobnicy przyjd€V i !podnios€V trumn€T; b€Tdzie pusta.€Y Trzeba tam co€W w€Qo€Xy€S. €Y Trupa?? Nie mam. €Y Nie. Wi€Tc co? €Y €Ћywego cz€Qowieka. €Y Jakiego €Xywego cz€Qowieka??€Y Mnie €Y rzek€Q Jan Valjean. Fauchelevent, kt€Rry usiad€Q, zerwa€Q si€T, jakby pod jego krzes€Qem wybuch€Qa petarda. €Y Pana?? €Y Czemu nie?? Jan Valjean u€Wmiechn€V€Q si€T tym rzadkim u€Wmiechem, kt€Rry zjawia€Q si€T na jego twarzy jakb€Qysk €Wwiat€Qa na zimowym niebie. €YPami€Ttacie przecie€X, Fauchelevent, €Xe€Wcie m€Rwili; !€ЌMatka Crucifixio umar€Qa €­, a ja doda€Qem: €ЌA ojciec Madeleine pogrzebany €­. To w€Qa€Wnie si€T stanie. €Y Ale pan tak m€Rwi na €Xarty, nie serio. !€Y Zupe€Qnie serio. Trzeba st€Vd wyj€W€S, prawda? €Y Niew€Vtpliwie. "€Y M€Rwi€Qem wam, €Xeby€Wcie i dla mnie znale€Џli kosz i rogo€X€T. €Y A wi€Tc?? €Y Kosz b€Tdzie jod€Qowy, a rogo€Xa z czarnego sukna. €Y Naprz€Rd, nie z czarnego, alez bia€Qego. Zakonnic€T przykrywaj€V bia€Qym ca€Qunem. €Y Niech b€Tdzie bia€Qy. €Y Nie jeste€Wcie takim samym cz€Qowiekiem jak inni, ojcze Madeleine. Spotkanie z podobnym pomys€Qem, kt€Rry nie jest czyminnym jak dzikim i zuchwa€Qym wynalazkiem galer i oto pojawia si€T nagle w€Wr€Rd otaczaj€Vcego go spokoju i miesza w to, co nazywa€Q codziennym €Xyciem klasztoru, wprawi€Qo ojca Fauchelevent w os€Qupienie, jakiego by dozna€Q przechodzie€U, widz€Vc mew€T p€Qywaj€Vc€V po rynsztoku ulicy €Ww. Dionizego. Jan Valjean m€Rwi€Q dalej: €YChodzi o to, €Xeby mnie nikt nie widzia€Q, kiedy b€Td€T wychodzi€Q. W€Qa€Wnie nadarza si€T sposobno€W€S. Ale wprz€Rd obja€Wnij mnie. Jak si€T to odbywa? Gdzie jest ta trumna? €Y Pusta?? €Y Tak. €YW dolnym ko€Wciele, w tak zwanej sali umar€Qych. Stoi na katafalku o dw€Rch stopniach, okryta ca€Qunem. !€Y Jaka jest d€Qugo€W€S trumny?? €Y Sze€W€S st€Rp. €Y Co to jest ta sala umar€Qych?? €YPok€Rj na parterze, z okratowanym oknem od ogrodu, kt€Rre zamyka si€T od wewn€Vtrz okiennic€V, i z dwojgiem drzwi: jedne od !klasztoru, drugie od ko€Wcio€Qa. €Y Jakiego ko€Wcio€Qa?? #€Y Ko€Wcio€Qa od ulicy. Ko€Wcio€Qa dla wszystkich. €Y Macie klucze do tych uchu dzia€Q nikogo. do y o i oч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїП8pb cјm9в  c[n:дz cОn;N D c!o<’*  c„o=25K bчodrzwi?? €Y Nie. Mam klucz do drzwi od klasztoru; od€Џwierny ma klucz od ko€Wcio€Qa. €Y Kiedy od€Џwierny otwiera te drzwi?? €YTylko raz, kiedy wpuszcza €Xa€Qobnik€Rw przychodz€Vcych po trumn€T. Kiedy trumn€T wynios€V, drzwi si€T zamykaj€V. €Y Kto zabija trumn€T?? €Y Ja. €Y A kto j€V okrywa ca€Qunem?? €Y Te€X ja. €Y Jeste€W sam?? €Y€Ћaden m€T€Xczyzna, opr€Rcz lekarza policyjnego, nie mo€Xe "wej€W€S do sali umar€Qych. To jestnawet wypisane na €Wcianie. €Y Czy dzi€W w nocy, kiedy wszyscy usn€V w klasztorze, mo€Xesz mnie ukry€S w tej sali? €YNie. Ale mog€T pana ukry€S w ma€Qej ciemnej izdebce, tu€X przy sali umar€Qych, gdzie sk€Qadam moje grabarskie narz€Tdzia; mam od niej klucz. €Y O kt€Rrej godzinie przyjedziejutro karawan?? €YOko€Qo trzeciej po po€Qudniu. Pogrzeb odb€Tdzie si€T z wieczora. Cmentarz Vaugirard jest dosy€S daleko. €Y Trzeba b€Tdzie siedzie€S w !izdebce przez ca€Q€V noc i ca€Qy ranek. A jedzenie? B€Td€T g€Qodny. €Y Przynios€T jedzenie. "€Y Mo€Xecie przyj€W€S zabi€S mnie w trumnie o drugiej?? Fauchelevent cofn€V€Q si€T i trzasn€V€Q palcami. €Y Ale€X to niemo€Xliwe!! €Y Ba!! Wzi€V€S m€Qot i wbi€S gwo€Џdzie w deski! Fauchelevent, och€Qon€Vwszy nieco, zawo€Qa€Q: €Y Ale jak€Xe pan b€Tdzie oddycha€Q?? €Y B€Td€T oddycha€Q. €Y W tym pudle?? Na sam€V my€Wlo tym ju€X si€T dusz€T. €YMasz pewnie €Wwider, przewiercisz kilka dziurek oko€Qo ust i niezbyt szczelnie przybijesz wieko. "€Y Dobrze!! A je€Xeli pan zakaszle lub kichnie? €Y Kto ucieka, nie kaszle i nie kicha. I Jan Valjean doda€Q: €Y Ojcze Fauchelevent, trzeba wybra€S jedno z dwojga: albo da€S si€T wzi€V€S tutaj, albo zgodzi€S si€T na wywiezienie karawanem. Jedno mnie tylko niepokoi, co si€T stanie na cmentarzu. €YW€Qa€Wnie o to najmniej si€T k€Qopocz€T! €Yzawo€Qa€Q Fauchelevent. €Y Je€Wli pan na pewno poradzi sobie z trumn€V,ja jestem pewny, €Xe wydob€Td€Tpana z grobu. Grabarzem jest pijaczyna, m€Rj kompan. OjciecMestienne. Taki stary moczymorda. Grabarz ma swoich nieboszczyk€Rw w grobie, a ja mam grabarza w kieszeni. Opowiem panu, jak to b€Tdzie na cmentarzu. Przyjedziemy ju€X prawie o zmroku, na trzy kwadranse przed zamkni€Tciem bramy. Karawan zajedzie pod sam d€R€Q.!Ja b€Td€T szed€Q za nim, to m€Rj obowi€Vzek. Zabior€T ze sob€V m€Qotek, d€Quto i obc€Tgi. Karawan si€T zatrzymuje, €Xa€Qobnicy obwi€Vzuj€V sznurem trumn€T i spuszczaj€V pana do do€Qu. Ksi€Vdz odmawia modlitwy, robi znak krzy€Xa, kropi €Wwi€Tcon€V wod€V i wynocha. Zostaj€T sam z ojcemMestienne. Powiadam panu, €Xe to m€Rj kompan. Jedno z dwojga €Y albo b€Tdzie pijany, !albo nie b€Tdzie pijany. Je€Xeli nie b€Tdzie pijany, powiem mu: Chod€Џ na butelczyn€T, p€Rki jeszcze otwarty szynk €ЌPod Dobr€V Pigw€V €­. Zabior€T go, spoj€T, ojcu Mestienne niedu€Xotrzeba, bo zawsze ma zalan€V !pa€Q€T; u€Qo€X€T go pod sto€Qem, zabior€T jego przepustk€T na cmentarz i wr€Rc€T bez niego. B€Tdzie mia€Q pan tylko ze mn€V do czynienia. A je€Xeli ju€X !b€Tdzie pijany, powiem mu: €ЌId€Џspa€S, zrobi€T wszystko za ciebie €­. Odejdzie, a ja wyci€Vgn€T pana z dziury. Jan Valjean poda€Q mu r€Tk€T, na"kt€Rr€V Fauchelevent rzuci€Q si€T z rozczulaj€Vcym wylaniem wie€Wniaczym. €Y Rzecz u€Qo€Xona, ojcze Fauchelevent. Wszystko p€Rjdzie dobrze. Byle nic si€T nie popsu€Qo €Y pomy€Wla€Q Fauchelevent. €Y To "mo€Xe si€T strasznie sko€Uczy€S!! Nie wystarczy by€S pijakiem, !€Xeby sta€S si€T nie€Wmiertelnym Nazajutrz, tu€X przed zachodem s€Qo€Uca, nieliczni przechodnie na bulwarze Mainezdejmowali kapelusze przed staro€Wwieckim karawanem, ozdobionym trupimi g€Q€Rwkami, piszczelami i czarnym suknem wyszywanym w srebrne €Qzy. Nakarawanie spoczywa€Qa trumna okryta bia€Qym ca€Qunem, a na ca€Qunie le€Xa€Q wielki czarny krzy€X podobny do du€Xego nieboszczyka ze zwieszonymi r€Tkoma. €Ћa€Qobnie udrapowana kareta, w kt€Rrej siedzia€Q ksi€Vdz w kom€Xy i ministrant w czerwonej piusce, toczy€Qa si€T za karawanem. Po obu stronach karawanu szli dwaj €Xa€Qobnicy w szarych strojach z czarnymi wy€Qogami. W tyle szed€Q stary kulawy cz€Qowiek wroboczym ubraniu. Karawan kierowa€Q si€T ku cmentarzowi Vaugirard. Z kieszeni kulawego wygl€Vda€Qa#r€Tkoje€W€S m€Qotka, koniec d€Quta i obc€Tgi. !S€Qo€Uce jeszcze nie zasz€Qo, gdykarawan z bia€Qym ca€Qunem i czarnym krzy€Xem wtoczy€Q si€T w alej€T cmentarza Vaugirard. Id€Vcy za nim kulawy cz€Qowiek by€Q to nie kto inny jak Fauchelevent. Cmentarz Vaugirard stanowi€Q wyj€Vtek w€Wr€Rd cmentarzy paryskich. Mia€Q swoje szczeg€Rlne zwyczaje. Bernardynki z zau€Qka Petit-Picpus korzysta€Qy, jake€Wmy m€Rwili, z przywileju urz€Vdzania swoich pogrzeb€Rw w osobnej kwaterze i w porze wieczornej, poniewa€X ten teren nale€Xa€Q niegdy€W do ich zgromadzenia. Grabarze, kt€Rrzy wskutek tego pracowaliwieczorami, a zim€V a€X do nocy, podlegali tu specjalnej dyscyplinie. Bramy cmentarzy paryskich zamyka€Qy si€T w owych czasach o zachodzie s€Qo€Uca, a €Xe by€Qo to zarz€Vdzenie og€Rlne, cmentarz Vaugirard stosowa€Q si€T do niego, tak jak wszystkie inne. "Je€Xeli kt€Rry€W grabarz zostawa€Q!d€Qu€Xej na cmentarzu, nie m€Rg€Qwyj€W€S bez legitymacji wystawionej przez w€Qadze miejskie. Na okiennicy u dozorcy umieszczone by€Qo co€Ww rodzaju skrzynki na listy. Wychodz€Vcy wrzuca€Q w ni€V swoj€V legitymacj€T i dozorca, s€Qysz€Vc w skrzynce stukni€Tciekarty, poci€Vga€Q za sznur, kt€Rrym, nie ruszaj€Vc si€T z domu, otwiera€Q drzwi dla pieszych. Je€Xeli grabarz nie mia€Q przy sobie dowodu, to m€Rwi€Q tylko swoje nazwisko, dozorca €Yczasami ju€X wstaj€Vcz €Q€R€Xka €Ywychodzi€Q na zewn€Vtrz, sprawdza€Q, kt€Rry to, i otwiera€Q drzwi kluczem; wtakim jednak wypadku grabarz$p€Qaci€Q pi€Ttna€Wcie frank€Rw kary.Pochowanie matki Crucifixio wgrobach pod o€Qtarzem, wyj€WcieKozety, wprowadzenie Jana Valjean do sali umar€Qych, wszystko dokona€Qo si€T bez najmniejszej przeszkody i trudno€Wci. W chwili gdy korow€Rd €Xa€Qobny skr€Tci€Q w ulic€T wiod€Vc€V na cmentarz, Fauchelevent spojrza€Q na karawan i uszcz€T€Wliwiony zatar€Q swoje du€Xe d€Qonie, m€Rwi€Vc p€R€Qg€Qosem: €Y A to ci dopiero komedia!! Wtem karawan si€T zatrzyma€Q; "stan€V€Q przed bram€V. Nale€Xa€Qo pokaza€S pozwolenie na pogrzebanie zw€Qok. €Ћa€Qobnik zacz€V€Q rozmow€T z od€Џwiernym.Podczas tej rozmowy, trwaj€Vcej zwykle oko€Qo dw€Rch!minut, jaki€W nieznajomy stan€V€Qza karawanem obok ojca Fauchelevent. !By€Q to robotnik, mia€Q na sobie kaftan z obszernymi kieszeniami, a pod pach€V motyk€T. Fauchelevent spojrza€Q na nieznajomego. "€Y Kto wy jeste€Wcie??€Y zapyta€Q.€Жw odpowiedzia€Q: €Y Grabarz. Cz€Qowiek, kt€Rry by prze€Xy€Q uderzenie kuli armatniej w "sam€V pier€W, mia€Qby tak€V sam€V min€T jak Fauchelevent w tej chwili. €Y Grabarz?? €Y By€Q. €Y Jak to, by€Q? €Y Umar€Q. Fauchelevent wszystkiego by !si€T spodziewa€Q, tylko nie tego, €Xeby grabarz m€Rg€Q umrze€S. A jednak tak si€T sta€Qo! Nawet !grabarze umieraj€V. W€Wr€Rd tylu grob€Rw, kt€Rre kopi€V dla innych, przygotowuj€V jeden i dla siebie. Fauchelevent otworzy€Q "szeroko usta. Ledwie mia€Q si€Q€T wybe€Qkota€S: €Y Ale€X to niemo€Xliwe!! €Y Mo€Xliwe. €Y Przecie€X €Y m€Rwi€Q dalej s€Qabym g€Qosem €Y grabarzem jest ojciec Mestienne. €Y Po Napoleonie Ludwik XVIII. Po Mestienne €YGribier. Nazywam si€T Gribier, ch€Qopie. Poblad€Qy Fauchelevent !przyjrza€Q si€T temu Gribierowi. By€Q to m€T€Xczyzna wysoki, chudy, siny, typ idealnie pogrzebowy. Wygl€Vda€Q jak !niedosz€Qy lekarz, kt€Rry spad€Q do rangi grabarza. Fauchelevent parskn€V€Q weso€Qo.€YA to kupa €Wmiechu! Umar€Q ojciec Mestienne. Ojczulek Mestienne umar€Q, ale niech €Xyje ojczulek Lenoir! Wiecie, co to takiego ojczulek Lenoir? Kubek czerwonego wina przy szynkwasie, za sze€W€S su. Sure€Uskie wino, do stu beczek piorun€Rw, prawdziwe sure€Uskiez Pary€Xa! Ach, umar€Qo si€T staremu Mestienne! Przykra historia, bo to by€Q dobry kompan. Ale i ty nie wylewasz za ko€Qnierz, prawda? P€Rjdziemy zaraz na jednego. Gribier odpowiedzia€Q: €Y By€Qem w szko€Qach. Sko€Uczy€Qem cztery klasy. Nie bior€T alkoholu do ust. Karawan ruszy€Q z miejsca i potoczy€Q si€T g€Q€Rwn€V alej€V cmentarza. Fauchelevent zwolni€Q kroku. Kula€Q teraz bardziej jeszcze ze strachu ni€X z kalectwa. Grabarz szed€Q przed nim. Fauchelevent raz jeszcze przyjrza€Q si€T temu nieoczekiwanemu Gribierowi. By€Q to jeden z tych ludzi, co !ju€X za m€Qodu wygl€Vdaj€V staro,a mimo chudo€Wci s€V bardzo silni. €Y Przyjacielu!! €Y zawo€Qa€Q Fauchelevent. Grabarz odwr€Rci€Q si€T. €Y Jestem grabarzem z klasztoru. €Y A zatem €Q€Vczy nas kole€Xe€Ustwo €Y odpowiedzia€Q Gribier. Fauchelevent, chocia€X nieuczony, ale przebieg€Qy, zrozumia€Q, €Xe ma do czynieniaze stworzeniem niebezpiecznego gatunku, z krasom€Rwc€V. Wymamrota€Q: €Y Znaczy si€T, €Xe ojciec Mestienne nie €Xyje. Tamten odpowiedzia€Q: !€YCa€Qkowicie. Pan B€Rg zajrza€Q do swojego terminarza. Kolej przypad€Qa na ojca Mestienne i ojciec Mestienne umar€Q. Fauchelevent powt€Rrzy€Q bezmy€Wlnie: €Y Pan B€Rg... €YPan B€Rg €Yrzek€Q Gribier z !powag€V. €Y Dla filozof€Rw OjciecPrzedwieczny; dla jakobin€Rw Istota Najwy€Xsza. €Y Wi€Tc nie zawrzemy znajomo€Wci??€Y b€Vkn€V€Q Fauchelevent. €Y Ju€Xe€Wmy j€V zawarli. Wy jeste€Wcie wie€Wniakiem, a ja pary€Xaninem... !€YP€Rty nie ma znajomo€Wci, p€Rkisi€T nie wypije razem. Kto otwiera butelk€T, ten otwiera serce. P€Rjdziemy sobie popi€S. Tego si€T nie odmawia. €Y Najprz€Rd robota!! Fauchelevent pomy€Wla€Q: Jestemzgubiony. Jeszcze kilka !obrot€Rw ko€Qa dzieli€Qo karawan od ma€Qej alei prowadz€Vcej do zak€Vtka, w kt€Rrym grzebano zakonnice. Grabarz odezwa€Q si€T jeszcze: €YWie€Wniaku, mam siedmioro dzieciak€Rw do wy€Xywienia. Poniewa€X one musz€V je€W€S, ja nie mog€T pi€S. I doda€Q z wy€Xszo€Wci€V "cz€Qowieka, kt€Rry lubi wyra€Xa€S si€T pompatycznie: €YIch g€Q€Rd jest wrogiem mojego pragnienia. Karawan zawr€Rci€Q za cyprysowym gajem, z wielkiej #alei wjecha€Q na ma€Q€V dro€Xyn€T, mi€Tdzy krzaki. Wskazywa€Qo to,€Xe gr€Rb jest ju€X blisko. Fauchelevent zwolni€Q kroku, ale nie m€Rg€Q zatrzyma€S kara wanu. Na szcz€T€Wcie ziemia, mi€Tkka i przesi€Vkni€Tta zimowym deszczem, lepi€Qa si€T #do k€R€Q i utrudnia€Qa ich obroty. Fauchelevent zbli€Xy€Q si€T do grabarza. €Y Jest takie pierwszorz€Tdne winko Argenteuil €Y szepn€V€Q. €YWie€Wniaku €Yodpar€Q tamten €Ynie powinienem by€Q zosta€S grabarzem. M€Rj ojciec by€Q od€Џwiernym w Prytaneum. Kierowa€Q mnie na pisarza. Ale spotka€Qy go nieszcz€T€Wcia. !Straci€Q na gie€Qdzie. Musia€Qem wyrzec si€T literatury. Wszelakojestem jeszcze pisarzem publicznym. €YA wi€Tc nie jeste€Wcie grabarzem?€Y odpowiedzia€Q Fauchelevent, czepiaj€Vc si€T tej w€Vt€Qej nitki nadziei. €Y Jedno nie przeszkadza drugiemu. Ja oba te zaj€Tcia kumuluj€T. Fauchelevent nie zrozumia€Q ostatniego s€Qowa. €Y Chod€Џmy pi€S €Y rzek€Q. Tu trzeba jeszcze zrobi€S jedn€V uwag€T. Fauchelevent, jakkolwiek przera€Xony, zaprasza€Q do szynku, ale pomija€Q jeden szczeg€R€Q: kto b€Tdzie p€Qaci€Q. Zazwyczaj on zaprasza€Q, ale p€Qaci€Q ojciec Mestienne. Zaproszenie na wino wynika€Qo oczywi€Wcie z nowej sytuacji, powsta€Qej przez zjawienie si€T nowego grabarza, i wypada€Qo z tym wyst€Vpi€S, ale stary ogrodnik nie bez rozmys€Qu odsuwa€Q w cie€U przys€Qowiowy kwadrans Rabelais €Вgo. Mimo wzruszenia wcale nie mia€Q ochoty fundowa€S. Grabarz m€Rwi€Q dalej z u€Wmiechem wyra€Xaj€Vcym poczucie w€Qasnej wy€Xszo€Wci: "Trzeba je€W€S. Wzi€V€Qem na siebiefunkcje zmar€Qego ojca Mestienne. Kiedy si€T prawie "uko€Uczy€Qo szko€Qy, to si€T jest filozofem. Pracuj€T r€Tk€V w podw€Rjnym znaczeniu s€Qowa. Mam budk€T pisarsk€V na targu przy ulicy Sevres. Wiecie chyba? Bazar €ЌPod Parasolami €­. Wszystkie kucharki z okolic placu Czerwonego Krzy€Xa przychodz€V do mnie. Uk€Qadam im mi€Qosne wyznania do "r€R€Xnych fircyk€Rw. Rano pisuj€T czu€Qe listy, a wieczorem kopi€Tgroby. Takie jest €Xycie, przybyszu ze wsi. Karawan posuwa€Q si€T coraz dalej. Fauchelevent, niespokojny do najwy€Xszego stopnia, rozgl€Vda€Q si€T na wszystkie strony. Grube kroplepotu €Wcieka€Qy mu z czo€Qa. €YAle €Ym€Rwi€Q grabarz €Ynie mo€Xna s€Qu€Xy€S dw€Rm panom. B€Td€T musia€Q wybra€S mi€Tdzy "pi€Rrem a €Qopat€V. €Њopata psuje mi r€Tk€T. Karawan zatrzyma€Q si€T. Z karety wysiad€Q ministrant, za nim ksi€Vdz. Jedno z przednich k€R€Q karawanu wjecha€Qo na sambrzeg stosu ziemi, za kt€Rr€V widnia€Q otwarty d€R€Q. €Y A to ci dopiero komedia!! €Y powt€Rrzy€Q zafrasowany Fauchelevent. W czterech deskach Kto by€Q w trumnie? Wiemy dobrze. Jan Valjean. "Jan Valjean u€Qo€Xy€Q si€T w niej !jako€W i cho€S nie bez wysi€Qku, oddycha€Q. A€X dziwne, do jakiego stopnia spok€Rj sumienia daje cz€Qowiekowi pewno€W€S, €Xe wszystko rozwi€V€Xe si€T pomy€Wlnie. Plan dzia€Qania, obmy€Wlony przez Jana Valjean,"ju€X drugi dzie€U wciela€Q si€T w €Xycie bez przeszk€Rd. Liczy€Q, jak i Fauchelevent, na ojca Mestienne. Nie w€Vtpi€Q o szcz€T€Wliwym zako€Uczeniu. Nigdy po€Qo€Xenie nie by€Qo krytyczniejsze, a spok€Rj bardziej zupe€Qny. Cztery deski trumny zawieraj€V"w sobie jak€V€W straszn€V cisz€T. W spokoju Jana Valjean by€Qo jakby co€W ze spokoju umar€Qych. "Z wn€Ttrza trumny m€Rg€Q €Wledzi€Si €Wledzi€Q wszystkie fazy niebezpiecznego dramatu, kt€Rry rozgrywa€Q si€T mi€Tdzy nim a €Wmierci€V. Kiedy Fauchelevent sko€Uczy€Q zabijanie wieka, Jan Valjean uczu€Q, po up€Qywie kr€Rtkiej chwili, €Xe go wynosz€V, a p€R€Џniej, €Xe go wioz€V. Gdy zmniejszy€Qo si€T trz€Tsienie, pozna€Q, €Xe z bruku zjechali nabit€V drog€T, czyli €Xe z ulic wydostali si€T na bulwary. Z g€Quchego turkotu odgad€Q, €Xe karawan przeje€Xd€Xa€Q przez most Austerlicki. Przy pierwszym postoju zrozumia€Q, €Xe zatrzymano si€T przed cmentarzem; przy drugim postoju powiedzia€Q sobie: €Y A oto gr€Rb. Nagle uczu€Q, €Xe jakie€W r€Tce chwytaj€V trumn€T, potem co€W otar€Qo si€T g€Qucho o deski; "domy€Wli€Q si€T, €Xe zawi€Vzywano sznur dooko€Qa trumny, €Xeby j€Vspu€Wci€S do grobu. Potem na chwil€T straci€Q przytomno€W€S. Prawdopodobnie trumna zako€Qysa€Qa si€T, przy czym karawaniarze i grabarz spu€Wcili$j€V g€Qow€V na d€R€Q. Przyszed€Q do siebie, gdy poczu€Q, €Xe le€Xy poziomo i nieruchomo. Znalaz€Q !si€T na dnie grobu. Uczu€Q lekki ch€Q€Rd. "Nad nim rozleg€Q si€T g€Qos, zimnyi uroczysty. M€Rg€Q dok€Qadnie us€Qysze€S, jedno po drugim, !s€Qowa €Qaci€Uskie, kt€Rrych nie rozumia€Q: €YQui dormiunt in terrae pulvere, evigilabunt; alii in vitam aeternam et alii in opprobrium, ut videant semper.Dziecinny g€Qos odpowiedzia€Q: €YDe profundis. Powa€Xny g€Qos rozpocz€V€Q znowu: €YRequiem aeternam dona ei, Domine. Dziecinny g€Qos odpowiedzia€Q: €YEt lux perpetua luceat ei. Na desk€T, kt€Rr€V by€Q przykryty, spad€Qo co€W lekkiegojak krople deszczu. Prawdopodobnie by€Qa to woda €Wwi€Tcona. #Pomy€Wla€Q sobie: Nied€Qugo si€T tosko€Uczy. Jeszcze troch€T !cierpliwo€Wci. Ksi€Vdz odejdzie. Fauchelevent zabierze Mestienne€Вa na wino. Zostawi€Vmnie. Potem wr€Rci Fauchelevent sam i wyjd€T. Potrwa to pewnie z godzin€T. Powa€Xny g€Qos odezwa€Q si€T: €YRequiescat in pace. Dziecinny odpowiedzia€Q: €Y Amen. Jan Valjean wyt€T€Xy€Q s€Quch i "us€Qysza€Q jakby oddalaj€Vce si€T kroki. Odchodz€V €Y pomy€Wla€Q. €Y Jestem sam. !Nagle us€Qysza€Q nad g€Qow€V huk, kt€Rry mu si€T wyda€Q uderzeniem piorunu. To €Qopata ziemi spad€Qa na trumn€T. Po niej druga. Jeden z otwor€Rw, przez kt€Rre oddycha€Q, zatka€Q si€T. Spad€Qa trzecia €Qopata ziemi. Potem czwarta. Bywaj€V rzeczy silniejsze od najsilniejszego cz€Qowieka. Jan Valjean zemdla€Q. Tu dowiadujemy si€T, jak powsta€Qo powiedzenie, €Ќnie gub karty €­. A oto co dzia€Qo si€T nad trumn€V, w kt€Rrej le€Xa€Q Jan Valjean. Kiedy karawan si€T oddali€Q, kiedy ksi€Vdz z ministrantem wsiedli do karetyi odjechali, Fauchelevent, kt€Rry nie spuszcza€Q z oczu grabarza, zobaczy€Q, €Xe ten schyla si€T i ujmuje €Qopat€T tkwi€Vc€V w stosie ziemi. Wtedy Fauchelevent zdoby€Q !si€T na krok ostateczny. Stan€V€Qmi€Tdzy grobem i grabarzem, nikogo. do y o i oч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПтїПgХїПB>€ cIp?ž ' cЌp@Хг cqA˜' crqBП)! cеqCр3_ c8rD?>D ›rskrzy€Xowa€Q r€Tce na piersi rzek€Q: €Y Ja p€Qac€T!! Grabarz spojrza€Q na€U zdziwiony i zapyta€Q: €Y Co, wie€Wniaku? Fauchelevent powt€Rrzy€Q: €Y Ja p€Qac€T!! €Y Za co?? €Y Za wino. €Y Jakie wino?? €Y Argenteuil. €Y Gdzie i jakie Argenteuil, u licha? €Y €ЌPod Dobr€V Pigw€V €­. %€YId€Џ do diab€Qa! €Yrzek€Q grabarz. I rzuci€Q €Qopat€T ziemi na trumn€T. Trumna wyda€Qa g€Quchy d€Џwi€Tk.Fauchelevent zachwia€Q si€T na nogach i o ma€Qo sam nie wpad€Qdo do€Qu. Krzykn€V€Q g€Qosem ochryp€Qym, rz€T€X€Vcym ju€X prawie: €Y Chod€Џ, stary, nim zamkn€V €ЌDobr€V Pigw€T €­! Grabarz nabra€Q ziemi na €Qopat€T. Fauchelevent powt€Rrzy€Q: €Y Ja p€Qac€T!! Schwyci€Q grabarza za rami€T. €YPos€Quchaj, stary. Jestem grabarzem klasztornym, przyszed€Qem, €Xeby ci pom€Rc. Robot€T mo€Xemy sko€Uczy€S w nocy. Wypijmy naprz€Rd butelczyn€T. "Kiedy tak m€Rwi€Q, czepiaj€Vc si€Trozpaczliwie nadziei, €Xe grabarz jednak ulegnie, dr€Tczy€Qa go ponura my€Wl: Gdyby nawet i wypi€Q, czy da si€T spoi€S? "€YCz€Qowieku z prowincji €Yrzek€Q grabarz je€Wli koniecznie chcesz, zgadzam si€T. P€Rjdziemy si€T napi€S. Po robocie, nigdy pierwej. I wzi€V€Q si€T do dzie€Qa. Fauchelevent zatrzyma€Q go. !€Y To Argenteuil po sze€W€S su!! €YAch, ach €Y rzek€Q grabarz €Y jeste€W jak dzwonnik, wci€V€X tylko €Ќd€Td€V, d€Td€V €­. Nic innego nie potrafisz. Mo€Xesz si€T da€S wypcha€S. "I cisn€V€Q drug€V €Qopat€T ziemi. Fauchelevent ju€X sam nie wiedzia€Q, co m€Rwi. €Y Ale chod€Џ napi€S si€T €Y %krzykn€V€Q €Y przecie€X ja p€Qac€T!! €Y Jak u€Qo€Xymy dziecko, dobrze€Y rzek€Q grabarz. #I rzuci€Q trzeci€V €Qopat€T ziemi. Potem nabra€Q jej znowu i doda€Q: €YWidzicie, noc b€Tdzie zimna, nieboszczka wola€Qaby za nami,gdyby€Wmy j€V zostawili bez ko€Qdry. W tej to chwili, nabieraj€Vc ziemi na €Qopat€T, grabarz schyli€Q si€T i otworzy€Qa si€T kiesze€U jego kaftana. Ob€Q€Vkany wzrok ojca Fauchelevent machinalnie trafi€Q na t€T kiesze€U i zatrzyma€Q si€T na niej. "S€Qo€Uce jeszcze nie skry€Qo si€T za widnokr€Vg; by€Qo jeszcze do€W€S widno, €Xeby dojrze€S w g€Q€Tbi co€W bia€Qego. "Ca€Qe €Wwiat€Qo b€Qyskawicy, jakiemo€Xe zap€Qon€V€S w oku pikardzkiego wie€Wniaka, !przebieg€Qo przez €Џrenic€T ojca !Fauchelevent. Mia€Q ju€X pomys€Q.Grabarz, zaj€Tty nabieraniem ziemi na €Qopat€T, nie spostrzeg€Q si€T, €Xe Fauchelevent wsun€V€Q mu z #ty€Qu d€Qo€U do kieszeni i wyj€V€Q "€Rw bia€Qy przedmiot, kt€Rry si€T tam znajdowa€Q. !Grabarz wrzuci€Q w d€R€Q czwart€V€Qopat€T ziemi. !Kiedy odwr€Rci€Q si€T, €Xeby jej nabra€S po raz pi€Vty, Fauchelevent spojrza€Q na niego z niezm€Vconym spokojem i zapyta€Q: €Y Ale, ale, panie nowy, czy ty masz swoj€V kart€T? Grabarz przerwa€Q robot€T. €Y Jak€V kart€T?? €Y S€Qo€Uce ju€X zachodzi. €Y Dobranoc, niech k€Qadzie szlafmyc€T. €Y Zamkn€V bram€T cmentarza. €Y No to co?? €Y A masz kart€T?? €Y Ach, moj€V legitymacj€T?€Y rzek€Q grabarz. I pogrzeba€Q w kieszeni. Przeszukawszy jedn€V, zabra€Q !si€T do drugiej. Przetrz€Vsn€V€Q !kamizelk€T i zn€Rw powr€Rci€Q do kaftana. €Y Rzeczywi€Wcie, nie mam karty. Wida€S zapomnia€Qem. !€Y Pi€Ttna€Wcie frank€Rw kary €Y rzek€Q Fauchelevent. Grabarz zzielenia€Q. Kolor zielony jest blado€Wci€V ludzi sinych. €Y O Jezu, m€Rj Bo€Xe, do $kro€Sset tysi€Tcy! €Y zawo€Qa€Q. €Y Pi€Ttna€Wcie frank€Rw kary!! €Y Trzy sztuki po sto su €Y doda€Q Fauchelevent. #Grabarz wypu€Wci€Q z r€Vk €Qopat€T.Teraz przysz€Qa kolej na ojca Fauchelevent. !€YNo €Y rzek€Q €Y nie rozpaczaj, rekrucie. Nie warto, €Xeby€W sobie €Xycie odebra€Q i skorzysta€Q z tego gotowego do€Qu, Pi€Ttna€Wcie frank€Rw to "pi€Ttna€Wcie frank€Rw, a zreszt€V mo€Xesz ich nie zap€Qaci€S. Jestem stary, a ty nowicjusz. Znam wszystkie przebiegi i wykr€Tty. Dam ci przyjacielsk€V rad€T. Jedna rzecz jest jasna, !€Xe s€Qo€Uce zachodzi, €Xe dotykakopu€Qy Inwalid€Rw i €Xe cmentarz zamkn€V za pi€T€S minut. €Y To prawda €Y odpowiedzia€Q grabarz. €YPrzez te pi€T€S minut nie zasypiesz do€Qu, bo jest diabelnie g€Q€Tboki, i nie wyjdziesz za bram€T, nim j€V zamkn€V. €Y Masz s€Quszno€W€S. €Y W takim razie pi€Ttna€Wcie frank€Rw kary. €Y Pi€Ttna€Wcie frank€Rw. €Y Ale masz jeszcze czas... Gdzie mieszkasz? €Y Dwa kroki od rogatki. Kwadrans drogi st€Vd. Ulica Vaugirard 87. €Y Wzi€Vwszy nogi za pas, zd€V€Xysz jeszcze wyj€W€S z cmentarza. €Y To prawda. €YKiedy b€Tdziesz za bram€V, pobiegniesz do domu, zabierzesz kart€T i wr€Rcisz; od€Џwierny otworzy ci bram€T. "Maj€Vc kart€T nic nie zap€Qacisz. Potem pogrzebiesz swoj€V nieboszczk€T. Ja zostan€T tu i b€Td€T pilnowa€Q, €Xeby ci nie uciek€Qa. €Y Ocalasz mi €Xycie, ch€Qopie! €YNo to ju€X ci€T tu nie ma €Yrzek€Q Fauchelevent. Grabarz, odurzony wdzi€Tczno€Wci€V, "u€Wcisn€V€Q mu d€Qo€U i pobieg€Q. Kiedy znikn€V€Q w g€Tstwinie, Fauchelevent nas€Quchiwa€Q jeszcze, p€Rki nie ucich€Qy kroki, potem nachyli€Q si€T do do€Qu i zawo€Qa€Q p€R€Qg€Qosem: €Y Ojcze Madeleine!! €Ћadnej odpowiedzi. Fauchelevent zadr€Xa€Q. Raczej stoczy€Q si€T w r€Rw, ni€X wskoczy€Q we€U, przypad€Q do trumny, w miejscu gdzie znajdowa€Qa si€T g€Qowa, i zawo€Qa€Q: €Y Jeste€W tam??! Milczenie w trumnie. Fauchelevent, kt€Rremu dr€Xenienie pozwala€Qo odetchn€V€S, porwa€Q za d€Quto i m€Qot i !wysadzi€Q wieko. Ukaza€Qa si€T w mroku twarz Jana Valjean, blada, z zamkni€Ttymi oczyma. !W€Qosy zje€Xy€Qy si€T na g€Qowie ojca Fauchelevent, powsta€Q, potem opar€Q si€T plecami o "€Wcian€T grobu, bliski omdlenia, ipatrzy€Q na Jana Valjean. Jan Valjean le€Xa€Q blady i nieruchomy. Fauchelevent wyszepta€Q po cichu: €Y Umar€Q!! #Prostuj€Vc si€T i krzy€Xuj€Vc r€Tce!tak gwa€Qtownie, €Xe zaci€Wni€Ttepi€T€Wci uderzy€Qy w ramiona, krzykn€V€Q: €Y Wi€Tc tak go ocali€Qem!! Tu poczciwina zacz€V€Q szlocha€Si g€Qo€Wno m€Rwi€S do siebie samego, b€Q€Tdnie bowiem utrzymuj€V, €Xe monolog nie !le€Xy w naturze cz€Qowieka. Silne"wstrz€Vsy cz€Tsto wyra€Xaj€V si€T g€Qo€Wno. €YTo wina ojca Mestienne. Po co ten dure€U umar€Q? Co go takgna€Qo, €Xeby trzasn€V€S kopytami, kiedy si€T tego nikt nie spodziewa€Q? To on zabi€Q pana Madeleine! Le€Xy teraz w trumnie na amen. Sko€Uczone. Czy by€Q w tym rozum, €Xeby wyrabia€S takie rzeczy? O Jezu, umar€Q! A co ja zrobi€T z jego ma€Q€V? Co powie przekupka? Do czego to podobne, m€Rj ty Bo€Xe, €Xeby taki cz€Qowiek umiera€Q w ten #spos€Rb! Pomy€Wle€S, €Xe wlaz€Q podm€Rj w€Rz! Ojcze Madeleine! Ojcze Madeleine! Dalib€Rg, #udusi€Q si€T, a m€Rwi€Qem, €Xe tak "b€Tdzie. Nie chcia€Q mi wierzy€S. Tak€V chryj€T zrobi€Q! I umar€Q zacne cz€Qowieczysko, najpoczciwsze pod s€Qo€Ucem! A jego ma€Qa? O, nie, ja ju€X tam !nie wr€Rc€T. Zostaj€T tu. €Њadny interes! €Ћeby dwa stare ch€Qopystruga€Qy wariat€Rw! A swoim porz€Vdkiem, jak on wszed€Q do klasztoru? To ju€X by€Q z€Qy pocz€Vtek. Takich rzeczy nie powinno si€T robi€S. Ojcze Madeleine! Ojcze Madeleine! Panie Madeleine! Panie merze! Nie s€Qyszy! No i r€Rb, co chcesz. !I wyrywa€Q sobie w€Qosy z g€Qowy.Z daleka, spoza drzew, rozleg€Qsi€T ostry zgrzyt. Zamykano bram€T cmentarza. Fauchelevent pochyli€Q si€T ku Janowi Valjean i nagle podskoczy€Q, cofaj€Vc si€T, ile tylko pozwoli€Q gr€Rb. Jan Valjean mia€Q oczy otwarte i patrzy€Q na niego. !Straszn€V jest rzecz€V ogl€Vda€S "€Wmier€S, prawie r€Rwnie straszn€Vzobaczy€S zmartwychwstanie. Fauchelevent jakby skamienia€Q; blady, nieprzytomny, wzburzony nadmiarem wzrusze€U, nie wiedzia€Q, czy ma przed sob€V €Xywego, czy nieboszczyka, i patrzy€Q na Jana Valjean, a tamten patrzy€Q na niego. €Y Usypia€Qem €Y rzek€Q Jan Valjean. I usiad€Q. Fauchelevent pad€Q na kolana. €Y Naj€Wwi€Ttsza Panno, a to€W mnie pan nastraszy€Q! Potem wsta€Q i zawo€Qa€Q: €Y Dzi€Tkuj€T, ojcze Madeleine! Jan Valjean zemdla€Q tylko. !€Аwie€Xe powietrze przywr€Rci€Qo mu przytomno€W€S. Rado€W€S jest odp€Qywem przera€Xenia. Fauchelevent !przychodzi€Q do siebie z r€Rwn€V prawie trudno€Wci€V co Jan Valjean. €YWi€Tc pan nie umar€Q! O, jaki pan m€Vdry! Wo€Qa€Qem, a€X pan odzyska€Q przytomno€W€S. Kiedy zobaczy€Qem, €Xe ma pan zamkni€Tte oczy, powiedzia€Qemsobie: klapa, udusi€Q si€T! W€Wciek€Qbym si€T, oszala€Q, zosta€Qbym prawdziwym wariatem w kaftanie! Co bym robi€Q, gdyby pan umar€Q. A panama€Qa? Przekupka nie wiedzia€Qaby, co to znaczy. Rzucaj€V jej na kark dziecko, adziadek umiera! Co za historia!€Аwi€Tci niebiescy, co za historia! Ale pan €Xyje, to najwa€Xniejsze. €Y Zimno mi €Y rzek€Q Jan Valjean. #To s€Qowo zupe€Qnie ju€X wr€Rci€Qo ojca Fauchelevent do rzeczywisto€Wci, kt€Rra wymaga€Qa spiesznego dzia€Qania. Obaj, nawet odzyskawszy przytomno€W€S, niewiedz€Vc dlaczego, byli niespokojni i czuli w duszy co€Wniewyra€Џnego, co im si€T udziela€Qo z grozy tego ponurego miejsca. €Y Chod€Џmy st€Vd jak najpr€Tdzej €Y zawo€Qa€Q Fauchelevent. Poszuka€Q w kieszeni i wyj€V€Q flaszk€T, w kt€Rr€V si€T zaopatrzy€Q na wszelki wypadek. $€Y Ale najprz€Rd prosz€T wypi€S!! €Yrzek€Q. Flaszka dokona€Qa tego, co !rozpocz€T€Qo €Wwie€Xe powietrze. !Jan Valjean wypi€Q €Qyk w€Rdki i zupe€Qnie przyszed€Q do siebie. !Wydoby€Q si€T z trumny i pom€Rg€Qojcu Fauchelevent zabi€S wieko. W trzy minuty p€R€Џniej wyszli zgrobu. Fauchelevent by€Q zreszt€V spokojny. Czasu mieli dosy€S. Cmentarz zamkni€Tto. Nie !obawia€Q si€T nadej€Wcia grabarzaGribier. Ten €Ќrekrut €­by€Q u siebie w domu, zaj€Tty szukaniem karty, kt€Rrej $znale€Џ€S nie m€Rg€Q, bo mia€Q j€V wkieszeni Fauchelevent. Bez karty nie m€Rg€Q wr€Rci€S na cmentarz. Fauchelevent wzi€V€Q €Qopat€T, Jan Valjean motyk€T i zagrzebali razem pust€V trumn€T. Kiedy d€R€Q zasypano, Fauchelevent rzek€Q do Jana Valjean: "€Y Wychod€Џmy. Ja bior€T €Qopat€T,niech pan niesie motyk€T. Noc zapada€Qa. Jan Valjean rusza€Q si€T i chodzi€Q nie bez trudu. W "trumnie zesztywnia€Q i sta€Q si€T jak gdyby troch€T trupem. "Bezw€Qadno€W€S €Wmierci chwyci€Qa go mi€Tdzy czterema deskami. Musia€Q niejako odtaja€S z grobowego mrozu. €YSkostnia€Q pan €Yrzek€Q Fauchelevent. €YSzkoda, €Xe jestem kulawy, mogliby€Wmy si€T rozgrza€S graj€Vc w podbijanego. €Y To nic €Y odpowiedzia€Q Jan Valjean €Y po czterech krokachodzyskam si€Q€T w nogach. Weszli w alej€T, kt€Rr€V przejecha€Q karawan. Przyszed€Qszy do zamkni€Ttej kraty i mieszkania od€Џwiernego, Fauchelevent, kt€Rry trzyma€Q w r€Tku kart€T !grabarza, rzuci€Q j€V do pud€Qa, od€Џwierny poci€Vgn€V€Q za sznurek, drzwi si€T otwar€Qy i wyszli. €YWszystko idzie jak z p€Qatka! "€Yrzek€Q Fauchelevent. €Y€Аwietny mieli€Wcie pomys€Q, ojcze Madeleine! Przeszli rogatk€T Vaugirard beznajmniejszej przeszkody. W okolicach cmentarza €Qopata i motyka to dwa paszporty. Ulica Vaugirard by€Qa pusta. €YOjcze Madeleine €Yrzek€Q Fauchelevent, id€Vc i patrz€Vc na domy macie lepsze oczy ode mnie. Poka€Xcie mi numer 87. !€Y To tu w€Qa€Wnie €Y rzek€Q Jan Valjean. €YNa ulicy nie ma nikogo !€Ym€Rwi€Q Fauchelevent. €YDajcie mi motyk€T i zaczekajcie par€T minut. Fauchelevent wszed€Q do domu numer 87, wdrapa€Q si€T na najwy€Xsze pi€Ttro, wiedziony instynktem, kt€Rry zawsze prowadzi biedaka pod strych, izastuka€Q po ciemku do drzwi poddasza. Jaki€W g€Qos odpowiedzia€Q: €Y Prosz€T wej€W€S. By€Q to g€Qos Gribiera. Fauchelevent pchn€V€Q drzwi. Mieszkanie grabarza, jak wszystkie takie ubogie mieszkania, by€Qo nor€V nie umeblowan€V, a zawalon€V gratami. Du€Xe pud€Qo, mo€Xe trumna, zast€Tpowa€Qo komod€T, dzie€Xa od mas€Qa €Ykube€Q na wod€T, siennik spe€Qnia€Q rol€T !€Q€R€Xka, pod€Qoga €Y krzese€Q i sto€Qu. W k€Vcie, na €Qachmanie, strz€Tpku starego kobierca, siedzia€Qa chuda kobieta i gromadka skupionych ko€Qo niejdzieci. W ubogiej izbie wszystko by€Qo przewr€Rcone dog€Rry nogami. "Mo€Xna by pomy€Wle€S, €Xe si€T tu odby€Qo prywatne trz€Tsienie ziemi. Str€Vcone pokrywki, rozrzucone szmaty, dzban w skorupach, matka ze €Wladami €Qez, dzieci zapewne zbite €Y skutki poszukiwa€U nerwowych !i gwa€Qtownych. Wida€S by€Qo, €Xegrabarz zapami€Ttale szuka€Q swej karty i za jej znikni€Tcie czyni€Q odpowiedzialnym wszystko na poddaszu, od dzbanka do €Xony. Mia€Q wygl€Vd cz€Qowieka zrozpaczonego. Ale Fauchelevent bardzo si€T €Wpieszy€Q, €Xeby ju€X raz "przygodzie po€Qo€Xy€S kres, i nie zwa€Xa€Q na smutne skutki swego powodzenia. Wszed€Q i powiedzia€Q: €Y Odnosz€T wam motyk€T i €Qopat€T. Gribier spojrza€Q zdumiony. €Y To wy, wie€Wniaku? €Y A jutro rano znajdziecie swoj€V kart€T u od€Џwiernego cmentarza. !Po€Qo€Xy€Q €Qopat€T i motyk€T na pod€Qodze. !€Y Co to ma znaczy€S??€Y spyta€Q Gribier. €Y To ma znaczy€S, €Xe karta wypad€Qa wam z kieszeni, €Xe znalaz€Qem j€V na ziemi, kiedy€Wcie ju€X odeszli, €Xe pogrzeba€Qem zmar€Q€V, "zasypa€Qem d€R€Q, €Xe zrobi€Qem zawas robot€T, €Xe od€Џwierny odda wam kart€T i €Xe nie !zap€Qacicie pi€Ttnastu frank€Rw. Rozumiesz, rekrucie? !€Y Dzi€Tkuj€T, ch€Qopku kochany! #€Y zawo€Qa€Q ol€Wniony Gribier. €Y Na drugi raz ja stawiam. Badania z dobrym wynikiem "W godzin€T p€R€Џniej, ciemn€V ju€Xnoc€V, dwaj m€T€Xczy€Џni i dziecko stan€Tli przed numerem62 w zau€Qku Picpus. Starszy z nich podni€Rs€Q ko€Qatk€T i zastuka€Q. Byli to Fauchelevent, Jan Valjean i Kozeta. Wst€Vpili obaj po Kozet€T do przekupki na ulicy Chemin-Vert, gdzie j€V wczoraj zostawi€Q Fauchelevent. Kozeta sp€Tdzi€Qa te dwadzie€Wcia cztery godzinyw strachu i milczeniu, nic a nic nie pojmuj€Vc z tego, co si€T dzia€Qo. Zacna przekupka zadawa€Qa jej tysi€Vce pyta€U, ale za ca€Q€V odpowied€Џ otrzymywa€Qa tylko nieufne, zawsze jednakowe spojrzenia. Kozeta nie powiedzia€Qa ani s€Q€Rwka o tym, co od dw€Rch dni widzia€Qa i s€Qysza€Qa. #Domy€Wla€Qa si€T, €Xe nast€Tpowa€Q jaki€W prze€Qom. Czu€Qa a€X do g€Q€Tbi, €Xe powinna by€S €Ќgrzeczna €­. Kt€R€X nie wypr€Rbowa€Q wszechmocnej pot€Tgi tych trzech wyraz€Rw wyszeptanych z naciskiem do ucha przestraszonego dziecka:Nie m€Rw nic! !Od€Џwierny, kt€Rry otrzyma€Q ju€Xinstrukcj€T, otworzy€Q furtk€T s€Qu€Xbow€V z podw€Rrza do ogrodu, kt€Rr€V jeszcze przed dwudziestu laty wida€S by€Qo w murze w g€Q€Tbi dziedzi€Uca, naprzeciw g€Q€Rwnej bramy. Wprowadzi€Q ich wszystkich troje przez t€T furtk€T, po czymweszli do parlatorium, w kt€Rrym wczoraj Fauchelevent otrzyma€Q rozkazy od prze€Qo€Xonej. Prze€Qo€Xona czeka€Qa z r€R€Xa€Ucem w r€Tku. Przy niej sta€Qa matka g€Qosuj€Vca, zas€Qoni€Tta spuszczonym welonem. Dyskretna €Wwieca o€Wwietla€Qa, czy mo€Xe raczej udawa€Qa, €Xe o€Wwietla parlatorium. Prze€Qo€Xona obejrza€Qa Jana Valjean. Nic tak dok€Qadnie nie bada jak spuszczone oko. Potem zapyta€Qa: €Y To wy jeste€Wcie bratem?? €Y Tak jest, wielebna matko €Y odpowiedzia€Q Fauchelevent. €Y Jak si€T nazywacie?? Fauchelevent odpowiedzia€Q: €Y Ultym Fauchelevent. Rzeczywi€Wcie, mia€Q brata imieniem Ultym, kt€Rry umar€Q. €Y Z jakiej pochodzicie okolicy?? Fauchelevent odpowiedzia€Q: €Y Z Picquigny, pod Amiens. €YIle macie lat? Fauchelevent odpowiedzia€Q: €Y Pi€T€Sdziesi€Vt. €Y Wasze zaj€Tcie?? Fauchelevent odpowiedzia€Q: €Y Ogrodnik. €Y Czy jeste€Wcie dobrym chrze€Wcijaninem?? Fauchelevent odpowiedzia€Q: €Y W naszej rodzinie s€V sami dobrzy chrze€Wcijanie. €Y Ta ma€Qa jest wasza?? Fauchelevent odpowiedzia€Q: €Y Tak, wielebna matko. €Y Jeste€Wcie jej ojcem?? Fauchelevent odpowiedzia€Q: €Y Dziadkiem. Matka g€Qosuj€Vca rzek€Qa p€R€Qg€Qosem do prze€Qo€Xonej: €Y Dobrze odpowiada. Jan Valjean przez ca€Qy czas nie wyrzek€Q ani s€Qowa. !Prze€Qo€Xona z uwag€V spojrza€Qa na Kozet€T i rzek€Qa po cichu domatki g€Qosuj€Vcej: €Y B€Tdzie brzydka. Obie matki przez kilka minut !rozmawia€Qy ze sob€V p€R€Qg€Qosemw k€Vcie parlatorium, po czym prze€Qo€Xona odwr€Rci€Qa si€T i powiedzia€Qa: €Y Ojcze Fauvent, przyszykujcie drugi pasek z dzwonkiem. Teraz potrzebne b€Td€V dwa. W istocie, nazajutrz us€Qyszano w ogrodzie dwa dzwonki i zakonnice nie mog€Qysi€T powstrzyma€S od uchylenia r€Vbka zas€Qony. W g€Q€Tbi pod drzewami, stoj€Vc obok siebie, kopa€Qo ziemi€T dw€Rch m€T€Xczyzn: Fauvent i jaki€W inny. Niezwyk€Qa sensacja. Milczenie zosta€Qo naruszone do tego stopnia, €Xe z ust do ust kursowa€Qy s€Qowa: €ЌTo pomocnik ogrodnika €­. rabarzem, nikogo. do y o i oч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПE@н cЇrF љ c sGTmsџџ!Matki g€Qosuj€Vce dodawa€Qy: €YTobrat ojca Fauvent. Tak oto JanValjean zosta€Q formalnie przyj€Tty; na nodze mia€Q rzemienny pas z dzwonkiem; by€Q odt€Vd oficjalist€V klasztornym. Nazywa€Q si€T Ultym Fauchelevent. Przyczyn€V, kt€Rra ostatecznie zdecydowa€Qa o przyj€Tciu go do klasztoru, by€Qa uwaga "prze€Qo€Xonej o Kozecie: €ЌB€Tdzie brzydka €­. Prze€Qo€Xona, wyrzek€Qszy t€T przepowiedni€T, od razu polubi€Qa Kozet€T i da€Qa jej z lito€Wci bezp€Qatne miejsce na pensji. Jest to ca€Qkiem logiczne. Nic to nie znaczy, €Xe w klasztorzenie ma zwierciade€Q; kobiety maj€V instynkt w sprawach urody; ot€R€X dziewczynki, kt€Rre czuj€V, €Xe s€V €Qadne, nie€Qatwo zostaj€V zakonnicami, a €Xe powo€Qanie do habitu jest zwykle odwrotnie proporcjonalne do urody, matkizakonne wi€Tcej spodziewaj€V si€T po brzydkich ni€X po €Qadnych. St€Vd wielkie upodobanie do brzydkich dziewczynek. Ca€Qa ta przygoda podnios€Qa znaczenie poczciwego ojca Fauchelevent; uda€Qo mu si€T !potr€Rjnie: ocali€Q i przytuli€Q Jana Valjean, grabarz !Gribierby€Q pewien, €Xe wybawi€Q go od kary pieni€T€Xnej, a klasztor dzi€Tki niemu, chowaj€Vc trumn€T z matk€V Crucifixio pod o€Qtarzem !kaplicy, omin€V€Q, co cesarskie, i zadowoli€Q, co boskie. W !klasztorze Petit-Picpus le€Xa€Qa trumna z trupem, a na cmentarzu Vaugirard trumna !bez trupa; musia€Qo to g€Q€Tboko !zak€Q€Rci€S porz€Vdek publiczny, ale jako€W tego nie spostrze€Xono. Co do klasztoru,!wielka by€Qa jego wdzi€Tczno€W€S dla ojca Fauchelevent. Fauchelevent sta€Q si€T najlepszym ze s€Qug i najszacowniejszym z ogrodnik€Rw. Przy pierwszej wizycie arcybiskupa prze€Qo€Xona opowiedzia€Qa jego wysoko€Wci wypadek, troch€T si€Tspowiadaj€Vc, a troch€T chlubi€Vc. Arcybiskup, opu€Wciwszy klasztor, opowiedzia€Q zdarzenie z aprobat€V i w sekrecie ksi€Tdzu de Latil, spowiednikowi brata kr€Rlewskiego, p€R€Џniejszemu arcybiskupowi Reims i kardyna€Qowi. Podziw dla ojca Fauchelevent zaszed€Q bardzo !daleko i dosi€Tgn€V€Q a€X Rzymu. Mamy przed oczyma li€Wcik pisany przez panuj€Vcego w€Rwczas papie€Xa Leona XII do jednego ze swych krewnych, monsignora w nuncjaturze paryskiej, jak on nazwiskiem Della Genga; czytamy w nim nast€Tpuj€Vce wyrazy: €ЌZdaje !si€T, €Xe w jednym z klasztor€Rw paryskich jest doskona€Qy ogrodnik, €Wwi€Tty cz€Qowiek nazwiskiem Fauvent €­. Ale odg€Qosy tej s€Qawy nie dosz€Qy do domku ojca Fauchelevent, kt€Rry jak i przedtem szczepi€Q,#kopa€Q, grabi€Q, okrywa€Q rogo€X€V melony, nic nie wiedz€Vc o $swej doskona€Qo€Wci i €Wwi€Tto€Wci. !Nie wi€Tcej domy€Wla€Q si€T swej !chwa€Qy ni€X w€R€Q z Durham lub zSurrey, kt€Rrego portret ukazuje si€T w €ЌIllustrated London News €­ z podpisem: €ЌW€R€Q, kt€Rry otrzyma€Q pierwsz€V nagrod€T na wystawierogacizny €­. Klauzura W klasztorze Kozeta milcza€Qa w dalszym ci€Vgu. !Uwa€Xa€Qa si€T ca€Qkiem po prostuza c€Rrk€T Jana Valjean. Zreszt€V, nie wiedz€Vc o niczym, nie mog€Qa nic powiedzie€S i w €Xadnym razie nic by nie powiedzia€Qa. !Wspomnieli€Wmy ju€X raz, €Xe nic tak nie uczy dzieci milczenia jak nieszcz€T€Wcie. Kozeta !cierpia€Qa tyle, €Xe wszystkiego si€T ba€Qa, nawet m€Rwienia, nawet oddychania. Tak cz€Tsto lada s€Qowo €Wci€Vga€Qo na ni€V nawa€Qnic€T! Zaledwie zaczyna€Qa si€T "uspokaja€S, odk€Vd wzi€V€Q j€V do siebie Jan Valjean. Pr€Tdko przyzwyczai€Qa si€T do klasztoru. €Ћa€Qowa€Qa tylko Katarzyny, ale nie €Wmia€Qa powiedzie€S tego. Raz jednak powiedzia€Qa do Jana Valjean: €YOjcze, gdybym by€Qa wiedzia€Qa, by€Qabym j€V wzi€Tta z sob€V. Kozeta, zostawszy pensjonark€V w !klasztorze, musia€Qa ubra€S si€T w mundurek wychowanic tego !zak€Qadu. Jan Valjean poprosi€Q, €Xeby mu oddano jej dawn€V odzie€X. By€Qa to €Xa€Qobna sukienka, ta sama, w kt€Rr€V j€Vubra€Q, kiedy opuszcza€Qa #ober€X€T Th€Бnardier€Rw. Nie by€Qa jeszcze bardzo zniszczona. Jan Valjean te szmatki, we€Qniane po€Uczoszki i buciki zapakowa€Q do ma€Qej "walizeczki, kt€Rr€V kupi€Q sobie, nasypawszy obficie do €Wrodka kamfory i r€R€Xnych pachnide€Q, kt€Rrych tak wiele znale€Џ€S mo€Xna w ka€Xdym klasztorze. Kuferek ustawi€Q na krzese€Qku przy €Q€R€Xku, a klucz od niego mia€Q zawsze przy sobie. Ojcze €Yzapyta€Qa pewnego dnia Kozeta €Y co jest w tym pudle, €Xe tak €Qadnie pachnie? Ojciec Fauchelevent, opr€Rcz chwaty, o kt€Rrej !opowiedzieli€Wmy tu, a o kt€Rrej !nie wiedzia€Q, otrzyma€Q i inn€V nagrod€T za sw€Rj dobry uczynek: najprz€Rd €Ysprawi€Q muon rado€W€S; a po wt€Rre €Y o wiele mniej mia€Q roboty, bo "dzieli€Q j€V z nim Jan Valjean; na koniec, lubi€Vc bardzo za€Xywa€Stabak€T, mia€Q t€T korzy€W€S z obecno€Wci pana Madeleine, €Xe trzy razy wi€Tcej za€Xywa€Q jej ni€X dawniej i z nier€Rwnie €Xywsz€V rozkosz€V, bo kupowa€Q mu j€V pan Madeleine. Imi€T Ultym nie przyj€Tto si€T w€Wr€Rd zakonnic; nazywa€Qy oneJana Valjean €Ќdrugim Fauventem€­. Gdyby owe €Wwi€Tte panny mia€Qy co€W z przenikliwo€Wci Javerta, zauwa€Xy€Qyby z czasem, €Xe kiedy trzeba by€Qo za€Qatwi€S co€W dla ogrodu poza obr€Tbem klasztoru, wychodzi€Q zawsze starszy Fauchelevent, zgrzybia€Qy, kaleka, chromy, a nigdy drugi; ale czy to dlatego, €Xe oczy, zawsze zwr€Rcone ku Bogu, nie umiej€V szpiegowa€S, czy te€X dlatego, €Xe wola€Qy raczej szpiegowa€S !si€T nawzajem, do€W€S, €Xe wcale na to nie zwr€Rci€Qy uwagi. Zreszt€V Jan Valjean dobrze wyszed€Q na tym, €Xe siedzia€Q cicho i si€T nie rusza€Q. Przez przesz€Qo miesi€Vc Javert nie spuszcza€Q z oka tej dzielnicy. Klasztor by€Q dla Jana Valjean niby wysp€V otoczon€V przepa€Wciami. Te cztery mury sta€Qy si€T dla niego ca€Qym €Wwiatem. Do€W€S du€Xo widzia€Q nieba, €Xeby mie€S pogod€T ducha, do€W€S cz€Tsto widzia€Q "Kozet€T, €Xeby by€S szcz€T€Wliwym.Rozpocz€T€Qo si€T dla niego spokojne, radosne €Xycie. "Tak up€Qyn€T€Qo kilka lat. Kozeta ros€Qa.     !"#$%&'()*+,-./0123456789:;<=>?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{|}~€‚ƒ„…†‡ˆ‰Š‹ŒŽ‘’“”•–—˜™š›œžŸ ЁЂЃЄЅІЇЈЉЊeczy? O Jezu, umar€Q! A co ja zrobi€T z jego ma€Q€V? Co powie przekupka? Do czego to podobne, m€Rj ty Bo€Xe, €Xeby taki cz€Qowiek umiera€Q w ten #spos€Rb! Pomy€Wle€S, €Xe wlaz€Q podm€Rj w€Rz! Ojcze Madeleine! Ojcze Madeleine! Dalib€Rg, #udusi€Q si€T, a m€Rwi€Qem, €Xe tak "b€Tdzie. Nie chcia€Q mi wierzy€S. Tak€V chryj€T zrobi€Q! I umar€Q zacne cz€Qowieczysko, najpoczciwsze pod s€Qo€Ucem! A jego ma€Qa? O, nie, ja ju€X tam !nie wr€Rc€T. Zostaj€T tu. €Њadny interes! €Ћeby dwa stare ch€Qopystruga€Qy wariat€Rw! A swoim porz€Vdkiem, jak on wszed€Q do klasztoru? To ju€X by€Q z€Qy pocz€Vtek. Takich rzeczy nie powinno si€T robi€S. Ojcze Madeleine! Ojcze Madeleine! Panie Madeleine! Panie merze! Nie s€Qyszy! No i r€Rb, co chcesz. !I wyrywa€Q sobie w€Qosy z g€Qowy.Z daleka, spoza drzew, rozleg€Qsi€T ostry zgrzyt. Zamykano bram€T cmentarza. Fauchelevent pochyli€Q si€T ku Janowi Valjean i nagle podskoczy€Q, cofaj€Vc si€T, ile tylko pozwoli€Q gr€Rb. Jan Valjean mia€Q oczy otwarte i patrzy€Q na niego. !Straszn€V jest rzecz€V ogl€Vda€S "€Wmier€S, prawie r€Rwnie straszn€Vzobaczy€S zmartwychwstanie. Fauchelevent jakby skamienia€Q; blady, nieprzytomny, wzburzony nadmiarem wzrusze€U, nie wiedzia€Q, czy ma przed sob€V €Xywego, czy nieboszczyka, i patrzy€Q na Jana Valjean, a tamten patrzy€Q na niego. €Y Usypia€Qem €Y rzek€Q Jan Valjean. I usiad€Q. Fauchelevent pad€Q na kolana. €Y Naj€Wwi€Ttsza Panno, a to€W mnie pan nastraszy€Q! Potem wsta€Q i zawo€Qa€Q: €Y Dzi€Tkuj€T, ojcze Madeleine! Jan Valjean zemdla€Q tylko. !€Аwie€Xe powietrze przywr€Rci€Qo mu przytomno€W€S. Rado€W€S jest odp€Qywem przera€Xenia. Fauchelevent !przychodzi€Q do siebie z r€Rwn€V prawie trudno€Wci€V co Jan Valjean. €YWi€Tc pan nie umar€Q! O, jaki pan m€Vdry! Wo€Qa€Qem, a€X pan odzyska€Q przytomno€W€S. Kiedy zobaczy€Qem, €Xe ma pan zamkni€Tte oczy, powiedzia€Qemsobie: klapa, udusi€Q si€T! W€Wciek€Qbym si€T, oszala€Q, zosta€Qbym prawdziwym wariatem w kaftanie! Co bym robi€Q, gdyby pan umar€Q. A panama€Qa? Przekupka nie wiedzia€Qaby, co to znaczy. Rzucaj€V jej na kark dziecko, adziadek umiera! Co za historia!€Аwi€Tci niebiescy, co za historia! Ale pan €Xyje, to najwa€Xniejsze. €Y Zimno mi €Y rzek€Q Jan Valjean. #To s€Qowo zupe€Qnie ju€X wr€Rci€Qo ojca Fauchelevent do rzeczywisto€Wci, kt€Rra wymaga€Qa spiesznego dzia€Qania. Obaj, nawet odzyskawszy przytomno€W€S, niewiedz€Vc dlaczego, byli niespokojni i czuli w duszy co€Wniewyra€Џnego, co im si€T udziela€Qo z grozy tego ponurego miejsca. €Y Chod€Џmy st€Vd jak najpr€Tdzej €Y zawo€Qa€Q Fauchelevent. Poszuka€Q w kieszeni i wyj€V€Q flaszk€T, w kt€Rr€V si€T zaopatrzy€Q na wszelki wypadek. $€Y Ale najprz€Rd prosz€T wypi€S!! €Yrzek€Q. Flaszka dokona€Qa tego, co !rozpocz€T€Qo €Wwie€Xe powietrze. !Jan Valjean wypi€Q €Qyk w€Rdki i zupe€Qnie przyszed€Q do siebie. !Wydoby€Q si€T z trumny i pom€Rg€Qojcu Fauchelevent zabi€S wieko. W trzy minuty p€R€Џniej wyszli zgrobu. Fauchelevent by€Q zreszt€V spokojny. Czasu mieli dosy€S. Cmentarz zamkni€Tto. Nie !obawia€Q si€T nadej€Wcia grabarzaGribier. Ten €Ќrekrut €­by€Q u siebie w domu, zaj€Tty szukaniem karty, kt€Rrej $znale€Џ€S nie m€Rg€Q, bo mia€Q j€V wkieszeni Fauchelevent. Bez karty nie m€Rg€Q wr€Rci€S na cmentarz. Fauchelevent wzi€V€Q €Qopat€T, Jan Valjean motyk€T i zagrzebali razem pust€V trumn€T. Kiedy d€R€Q zasypano, Fauchelevent rzek€Q do Jana Valjean: "€Y Wychod€Џmy. Ja bior€T €Qopat€T,niech pan niesie motyk€T. Noc zapada€Qa. Jan Valjean rusza€Q si€T i chodzi€Q nie bez trudu. W "trumnie zesztywnia€Q i sta€Q si€T jak gdyby troch€T trupem. "Bezw€Qadno€W€S €Wmierci chwyci€Qa go mi€Tdzy czterema deskami. Musia€Q niejako odtaja€S z grobowego mrozu. €YSkostnia€Q pan €Yrzek€Q Fauchelevent. €YSzkoda, €Xe jestem kulawy, mogliby€Wmy si€T rozgrza€S graj€Vc w podbijanego. €Y To nic €Y odpowiedzia€Q Jan Valjean €Y po czterech krokachodzyskam si€Q€T w nogach. Weszli w alej€T, kt€Rr€V przejecha€Q karawan. Przyszed€Qszy do zamkni€Ttej kraty i mieszkania od€Џwiernego, Fauchelevent, kt€Rry trzyma€Q w r€Tku kart€T !grabarza, rzuci€Q j€V do pud€Qa, od€Џwierny poci€Vgn€V€Q za sznurek, drzwi si€T otwar€Qy i wyszli. €YWszystko idzie jak z p€Qatka! "€Yrzek€Q Fauchelevent. €Y€Аwietny mieli€Wcie pomys€Q, ojcze Madeleine! Przeszli rogatk€T Vaugirard beznajmniejszej przeszkody. W okolicach cmentarza €Qopata i motyka to dwa paszporty. Ulica Vaugirard by€Qa pusta. €YOjcze Madeleine €Yrzek€Q Fauchelevent, id€Vc i patrz€Vc na domy macie lepsze oczy ode mnie. Poka€Xcie mi numer 87. !€Y To tu w€Qa€Wnie €Y rzek€Q Jan Valjean. €YNa ulicy nie ma nikogo !€Ym€Rwi€Q Fauchelevent. €YDajcie mi motyk€T i zaczekajcie par€T minut. Fauchelevent wszed€Q do domu numer 87, wdrapa€Q si€T na najwy€Xsze pi€Ttro, wiedziony instynktem, kt€Rry zawsze prowadzi biedaka pod strych, izastuka€Q po ciemku do drzwi poddasza. Jaki€W g€Qos odpowiedzia€Q: €Y Prosz€T wej€W€S. By€Q to g€Qos Gribiera. Fauchelevent pchn€V€Q drzwi. Mieszkanie grabarza, jak wszystkie takie ubogie mieszkania, by€Qo nor€V nie umeblowan€V, a zawalon€V gratami. Du€Xe pud€Qo, mo€Xe trumna, zast€Tpowa€Qo komod€T, dzie€Xa od mas€Qa €Ykube€Q na wod€T, siennik spe€Qnia€Q rol€T !€Q€R€Xka, pod€Qoga €Y krzese€Q i sto€Qu. W k€Vcie, na €Qachmanie, strz€Tpku starego kobierca, siedzia€Qa chuda kobieta i gromadka skupionych ko€Qo niejdzieci. W ubogiej izbie wszystko by€Qo przewr€Rcone dog€Rry nogami. "Mo€Xna by pomy€Wle€S, €Xe si€T tu odby€Qo prywatne trz€Tsienie ziemi. Str€Vcone pokrywki, rozrzucone szmaty, dzban w skorupach, matka ze €Wladami €Qez, dzieci zapewne zbite €Y skutki poszukiwa€U nerwowych !i gwa€Qtownych. Wida€S by€Qo, €Xegrabarz zapami€Ttale szuka€Q swej karty i za jej znikni€Tcie czyni€Q odpowiedzialnym wszystko na poddaszu, od dzbanka do €Xony. Mia€Q wygl€Vd cz€Qowieka zrozpaczonego. Ale Fauchelevent bardzo si€T €Wpieszy€Q, €Xeby ju€X raz "przygodzie po€Qo€Xy€S kres, i nie zwa€Xa€Q na smutne skutki swego powodzenia. Wszed€Q i powiedzia€Q: €Y Odnosz€T wam motyk€T i €Qopat€T. Gribier spojrza€Q zdumiony. €Y To wy, wie€Wniaku? €Y A jutro rano znajdziecie swoj€V kart€T u od€Џwiernego cmentarza. !Po€Qo€Xy€Q €Qopat€T i motyk€T na pod€Qodze. !€Y Co to ma znaczy€S??€Y spyta€Q Gribier. €Y To ma znaczy€S, €Xe karta wypad€Qa wam z kieszeni, €Xe znalaz€Qem j€V na ziemi, kiedy€Wcie ju€X odeszli, €Xe pogrzeba€Qem zmar€Q€V, "zasypa€Qem d€R€Q, €Xe zrobi€Qem zawas robot€T, €Xe od€Џwierny odda wam kart€T i €Xe nie !zap€Qacicie pi€Ttnastu frank€Rw. Rozumiesz, rekrucie? !€Y Dzi€Tkuj€T, ch€Qopku kochany! #€Y zawo€Qa€Q ol€Wniony Gribier. €Y Na drugi raz ja stawiam. Badania z dobrym wynikiem "W godzin€T p€R€Џniej, ciemn€V ju€Xnoc€V, dwaj m€T€Xczy€Џni i dziecko stan€Tli przed numerem62 w zau€Qku Picpus. Starszy z nich podni€Rs€Q ko€Qatk€T i zastuka€Q. Byli to Fauchelevent, Jan Valjean i Kozeta. Wst€Vpili obaj po Kozet€T do przekupki na ulicy Chemin-Vert, gdzie j€V wczoraj zostawi€Q Fauchelevent. Kozeta sp€Tdzi€Qa te dwadzie€Wcia cztery godzinyw strachu i milczeniu, nic a nic nie pojmuj€Vc z tego, co si€T dzia€Qo. Zacna przekupka zadawa€Qa jej tysi€Vce pyta€U, ale za ca€Q€V odpowied€Џ otrzymywa€Qa tylko nieufne, zawsze jednakowe spojrzenia. Kozeta nie powiedzia€Qa ani s€Q€Rwka o tym, co od dw€Rch dni widzia€Qa i s€Qysza€Qa. #Domy€Wla€Qa si€T, €Xe nast€Tpowa€Q jaki€W prze€Qom. Czu€Qa a€X do g€Q€Tbi, €Xe powinna by€S €Ќgrzeczna €­. Kt€R€X nie wypr€Rbowa€Q wszechmocnej pot€Tgi tych trzech wyraz€Rw wyszeptanych z naciskiem do ucha przestraszonego dziecka:Nie m€Rw nic! !Od€Џwierny, kt€Rry otrzyma€Q ju€Xinstrukcj€T, otworzy€Q furtk€T s€Qu€Xbow€V z podw€Rrza do ogrodu, kt€Rr€V jeszcze przed dwudziestu laty wida€S by€Qo w murze w g€Q€Tbi dziedzi€Uca, naprzeciw g€Q€Rwnej bramy. Wprowadzi€Q ich wszystkich troje przez t€T furtk€T, po czymweszli do parlatorium, w kt€Rrym wczoraj Fauchelevent otrzyma€Q rozkazy od prze€Qo€Xonej. Prze€Qo€Xona czeka€Qa z r€R€Xa€Ucem w r€Tku. Przy niej sta€Qa matka g€Qosuj€Vca, zas€Qoni€Tta spuszczonym welonem. Dyskretna €Wwieca o€Wwietla€Qa, czy mo€Xe raczej udawa€Qa, €Xe o€Wwietla parlatorium. Prze€Qo€Xona obejrza€Qa Jana Valjean. Nic tak dok€Qadnie nie bada jak spuszczone oko. Potem zapyta€Qa: €Y To wy jeste€Wcie bratem?? €Y Tak jest, wielebna matko €Y odpowiedzia€Q Fauchelevent. €Y Jak si€T nazywacie?? Fauchelevent odpowiedzia€Q: €Y Ultym Fauchelevent. Rzeczywi€Wcie, mia€Q brata imieniem Ultym, kt€Rry umar€Q. €Y Z jakiej pochodzicie okolicy?? Fauchelevent odpowiedzia€Q: €Y Z Picquigny, pod Amiens. €YIle macie lat? Fauchelevent odpowiedzia€Q: €Y Pi€T€Sdziesi€Vt. €Y Wasze zaj€Tcie?? Fauchelevent odpowiedzia€Q: €Y Ogrodnik. €Y Czy jeste€Wcie dobrym chrze€Wcijaninem?? Fauchelevent odpowiedzia€Q: €Y W naszej rodzinie s€V sami dobrzy chrze€Wcijanie. €Y Ta ma€Qa jest wasza?? Fauchelevent odpowiedzia€Q: €Y Tak, wielebna matko. €Y Jeste€Wcie jej ojcem?? Fauchelevent odpowiedzia€Q: €Y Dziadkiem. Matka g€Qosuj€Vca rzek€Qa p€R€Qg€Qosem do prze€Qo€Xonej: €Y Dobrze odpowiada. Jan Valjean przez ca€Qy czas nie wyrzek€Q ani s€Qowa. !Prze€Qo€Xona z uwag€V spojrza€Qa na Kozet€T i rzek€Qa po cichu domatki g€Qosuj€Vcej: €Y B€Tdzie brzydka. Obie matki przez kilka minut !rozmawia€Qy ze sob€V p€R€Qg€Qosemw k€Vcie parlatorium, po czym prze€Qo€Xona odwr€Rci€Qa si€T i powiedzia€Qa: €Y Ojcze Fauvent, przyszykujcie drugi pasek z dzwonkiem. Teraz potrzebne b€Td€V dwa. W istocie, nazajutrz us€Qyszano w ogrodzie dwa dzwonki i zakonnice nie mog€Qysi€T powstrzyma€S od uchylenia r€Vbka zas€Qony. W g€Q€Tbi pod drzewami, stoj€Vc obok siebie, kopa€Qo ziemi€T dw€Rch m€T€Xczyzn: Fauvent i jaki€W inny. Niezwyk€Qa sensacja. Milczenie zosta€Qo naruszone do tego stopnia, €Xe z ust do ust kursowa€Qy s€Qowa: €ЌTo pomocnik ogrodnika €­. rabarzem, nikogo. do y o i oч_Ў€Goo(Ÿ_<(ШrХПЪ№ЂkP€\)ƒ`ИnС№ЂkЁїП&ГїП€Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПтїПgХїПB@РЃk0Ѓk{ЗїПїAїП”ќП–ЗїПїAїП”ќПNИїП@€€€€€€€   ((ќPPј   p€€@ р BЄЈP*J„pˆ|ˆˆˆv€€€@@€€€€€€@@€€@@@@@@€€ ј P ј Р@@€ј€€€@@@ pˆˆˆˆˆˆp `  pˆ @јpˆˆp(Hˆј№€€рр @№ˆˆˆpј @@pˆˆpˆˆˆppˆˆˆx €€€€@@Р@@€`€`№№€``€р @@@@ <BБ‰™ЉЉО@< PPPјˆˆ№ˆˆ№ˆˆˆ№8D€€€€D8рˆˆˆˆрј€€№€€€јј€€№€€€€8D€€Œ„D<„„„ќ„„„„€€€€€€€€`ˆ р ˆ€€€€€€€№DDDlЊЊ’’„ФЄЄ””Œ„8D‚‚‚‚D8№ˆˆˆ№€€€ 8D‚‚‚‚D8 №ˆˆˆ№ˆ„p€€@ рј „„„„„„„x‚DDD((( ˆ€ˆ€UUUU""„HH00HH„‚D(ј @@€јР€€€€€€€€Р€@@@ Р@@@@@@@@Р@ №€@pxˆˆx€€№ˆˆˆˆ№pˆ€€ˆpxˆˆˆˆxpˆј€ˆp0@р@@@@@p`€pˆp€€№ˆˆˆˆˆ@Р@@@@@ ` Р€€ Р ˆ€€€€€€€€ќ’’’’’№ˆˆˆˆˆpˆˆˆˆp№ˆˆˆˆ№€€xˆˆˆˆx Р€€€€p€@ р@@№@@@@0ˆˆˆˆˆxˆˆPPP ’’ЊЊЊDˆP PˆˆˆPPP Рј @ј @@@€@@@@ €€€€€€€€€€ @@@€@@@@ P №№№№№№№№ј€€№€€€ј 1†Р0088xX‘‘81†`У У ƒ † ? 3 3aРР№3ѓС‡ƒ  †‡ј3ќ?8 ` ` `РР0Рс€00``џРР00a†a†с†У У У †††8№рс8c0У`Ц`ЦСŒСŒуŽџ|ўŽ №8aЧ‡€А{ќјРуp8œЮ'ўX"0   џ‡€€€0џ№˜D"#!џ"bDˆŸуp8œЮ'ўџX"0" " " "Р>с@€€€џ№„PD0&0ПР  € рр` р`" џPа0€€€ џ‡!!!#"D˜џр A У†?џ ‚‚‚‚…Ÿ€ "р"р"`" "р"`"!џ€€€€@@ Р  Р? РР@@@@ј 1IIIIIŒ Œ Œ T T wœ$$$$'II$I I I I ђ@@@"@"@"@IIIIII1$$$$$$$w’IIIIII$>8B@A€@€@€€€€€№€@@@`Р@@@ pˆˆˆˆp pˆ€€ˆppˆј€ˆp №ˆˆˆˆˆpxˆˆt p€@ р ј @јј№№Р0€`@ 8000000ўў0p0рqРуўƒў?1œc˜ox`@pа?ŸРСрУ№Ч0 ŒЬЮ0Ч№ƒР Ууs 3 3 3 3 sуУŒЯ8Ю1Ь3Œ? < 8LЬ ц1цqfsfsѓіж–œЯЯРУЧЯј<ј~pцaЦцц†Цјџј{000000€ џџD$ $$ 0pXмјЮчГџП$ (0ˆ џч‰!ˆ ˆ`ˆ џˆL&џС рp 8ј`Р€€€€Рр$ $р' $`$ $$DџРЬn&ѓ 8?‰„‚€€€€€С@џрШ шx8˜H8ˆ ˆˆˆˆˆˆџ7 @ €€€€€€№œN' ~€€ €€€?€@€@Рƒљ`p0ȘŒLFџР@@P`Р@@x ј @@€јииHииH Ppˆˆˆˆp ј @ј p€€@ р pˆј€ˆpРР@€ў Ppxˆˆx8D€€€D88D‚‚‚D8 ј @@€ј№№Р0€`@`` 8000000ўў0p0рqРуўƒў?1œc˜ox`@pа?ŸРСрУ№Ч0 ŒЬЮ0Ч№ƒР```fчч0f0f0f0f8ццs ѓ 3 3     ќcУ8У0У0Ч0Ч8†ЦЦРРРЦЦц€fќ;ўќ`џїў8@€ €с`Р˜Р„€D?џ,(!0B Ф‡џ€ˆˆˆˆџ1 !џќ"D"4"" @`№А87ѓ‘џЧ€РР `0џ€B€B€B€B€B€DРŒР˜apџ€„0 A‚„!џˆˆˆ€ˆ€ˆ€ˆ€ˆ‡џ`  ` 1џ""""""""BџСŒFGу0Pў€€РјPˆˆˆˆˆxPpˆˆˆˆp PPPјˆˆ `0```Рa€cfjsa`€`@р0 `РРРРРР`Сa! ŒŒŒŒŒŒŒŒŒў 00№0000ј` `0`00 рќрŒŒƒр ўР0ј€€0€`€Р€Р€Р€Р€Р€Р€`€0€  рр``‚`B`F`d`,`(```Р0Р0Р0Р0Р0Р0Р0Р0Р0Р0Р0``ј   `№џР€С€`€рр0р!`СР?Рџ‡†џќ~€     ј  ` ` ` `  ` ` ` ` ` `РРРЈЈџСРРРР№Р0Р0@0A0A`!€"2€Р@` р! CАC0C€€ €`€џ€р```СС  `Р€џЧ ј џƒ ŒŒ†ƒќР`000000`Р€~јРРР0Р@Р€€  УФмўпЯ€ЧРУрС№РјР|Р~№88|№=ј><<<<<<<<<<<<<<<<<<<ќќxx||<|<|žž№xaЮC†C‡G‡‡џ‡€€€Стќ>pљ{3ф>œŒ„Р№ќ|>Œ№ 8<< |М<<<<|О<<<<љџƒ№~~ј?xžžœјˆp0Р`Р€рp88p?№€>x𹇈€№8№Рpp`Р0`@ЈЈ<<x№pё€юќppрР Р€ Р8p№рР€€<€€€8pрР0ррР€0=Р>ќ€0€Ч88оŸ†ј8x№р№џ€Р€€€xx|<у?ш0@€pрРƒ€œр