ĺbkŃÉ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙őđGî’ŕGđ@îŕ@>ŕBđEîoŕEńŮő>ŕB>RŕG>˙ęÁńŮ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙ĂUÎíffĚ sƒ ˆ‰ÜĚnćÝÝٙťťgcněĚÝܙŸťš3>CLAS OGNIEM2 €0033ă˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙Copyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. óÍĆ>˙ęŔúPę ŔúQęŔ1ţ˙Íb͛ >ęa>ŕ&>ę Ŕ>˙ę ŔÍđ͜Í:Í\ÍćÍóÍ ÍBÍS ú‚˙§(Ţú ŔOÍŕ>ęŔͧ ÍÓ ÍŽ Íż ÍÓ ÍŽ ÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔÍ|ÍĹÍr>ęÁ>xŕE>@ŕAŻŕ>ŕ˙>Óŕ@űÍ ÍvúÁˇ(ńŻęÁ́Ë VËw cËoÂÄËgÂŐË_ 9ËW -ËO ËG Ăú Ŕ<ţ >OÍŕĂú Ŕ<ţ >OÍłĂÍ ĂÍS ĚĹĂú Ŕţ(ţ(ţ(#ú Ŕţ("ţ(*ţ( *Í/ĂÍĹĂÍËĂ͘ĂÍ^ĂÍ÷ĂÍĂÍ#Ăú Ŕ=ţ˙ >OÍ|Ăú Ŕ<ţ >OÍ|Ă!>w# űÉ!6# ú6˙#6# öÉ! 6˙#6# ö6# úÉÍB͜ÍĹÉú ŔţČÍw Í ÍÓ úÁO> ‘O͜úÁOÍŽ úÁ<ţ 8>ęÁÉú Ŕţ ú ŔGÍ3 8 ř Í3 8 řÍ#@Íw  Í  úÍÓ úÁţ(=> ęÁúÁO> ‘ţ >O͜úÁOÍŽ ú Ŕţ 0<ę ŔÉú ŔţČŐĹúÁO ú Ŕţ ͟ Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  Ü{ę ŔÁŃÉĹú Ŕţ ú ŔĆ GÍ3  úÍ3  úúÁO Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  é> ę ŔÁÉ>ę Ŕ>ęÁ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍŃ!ĐŔ*§ úaŔ*§ úúŔOúŔG>š >¸ >>ęŔÉ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍ- űÍŃúŔ=ęŔ Í3  úÍĹÉÍ-(ÍŃ>ęŔúŔć€(ěÍĹÉÍŃ>ęŔúŔć€Ę˜ÍĹÉ Í3  úÍuĘ,ÍŃúŔţÂúŔţĘ#>ę Ŕ>ęŔúŔć€(ÖÍĹÉĺŐĹúŔoúŔg #F+NxĄ<(,xą úŔęŔ͡ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔ$úŔţ(>ęŔÍŻ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔÁŃáÉĺŐĹú Ŕţ˙(!В@§(=ůÍ3 yę Ŕ!В@y§( řÍ3 ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕ>ęŔÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔú ŔO>˙ę ŔÍ|ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕţ(ţ(ţ(ţ( ţ($ţ((!pÍ(!€Í !Í! Í!°Í!ŔÍÁŃáÉÍćĺĹ~î˙" ů ôÁáÉĺŐĹú Ŕ!ů ţ(q! ţ(j!H ţ(c!p ţ(\!˜ ţ(U!Á ţ(N!Ň ţ(G!ę ţ(@! ţ (9!: ţ (2!b ţ (+!Ň &ĺŐĹ!ˆ ĺŐĹ!ŔĺŐĹ!Ú ĺŐĹ!ą ĺŐĹ!aŔ˛Ŕ*§ úÁŃáÉ Przewiń Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlättern: Zeil Seit Kapt AlleDéfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Línea Página Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Línia Plana Cap. Tot ĺŐĹúŔGúŔ<¸8Í-(ÍŃ>>ę Ŕ7 ęŔ>ę Ŕ§ÁŃá§ÉĺŐĹúŔţÂO úŔţÂO úŔţ(úŔţ ÍuÍŃúŔ>ę Ŕ7 =ęŔ>ę Ŕ§ÁŃáÉĺŐĹúŔG!Đx§(~#§ ÷ô˛Ŕ*§ úÁŃá§ÉĺĹ!€6# xą řÁáÉĺŐĹy!ţ(#!@‘ţ(!€’ţ(!Ŕ“ţ(!€@y§(=ů]T! ÁÍćP* úÍćP* úÍćP* úÍćP* úÁŃáÉ> ę>ęA!  y§( ĺ>""Ŕ " úáúN"úO">ęúŔćęAÉ> ę>ęA!  y§( *GúN¸ 6*GúO¸ .Ŕ * ú>ęúŔę!úŔćęAÍŃ Í3  úÉ> ę>ęA!    ž # ÷őúŔćęAńÉĺŐĹ! Á@6# xą ř!˛Ŕ~#§(Í÷ öÁŃáÉĺĹÖ o&MD)))  0úŔţ( 8 V#F#Í' yţ őzƒ_ÁáÉĺŐĹk&)}ćđo Á ÁĹË!Ë ÁĹ{ć§(Ë8Ë=öxśw#wyśw#wÁŃáÉđ˙ˇŕ˙Íćđ@ćŕ@É>‘ŕ@É>äŕGŕHŕIÉĺŐÍć!`˜Ŕ>đ" üÍćŔ" üŃáÉĺŐ!`˜ y§(=ů> ‘W>ÍćÍ'(Í'(Í'(éőy§ ńń!`˜QÍćÍ'(Í'(Í'(éŃáÉĺĹú‚˙§(,>˙ŕO!˜`>" xą ř€>" xą ř`>" xą ř>ţŕOÁáÉĹw#< ú 6# úÁÉ!˜>"< ű! ˜"< ű!@˜6ń# úÉ!ŕ™ 6ň# ú!š>("< ű! š "< űÉ́Ĺ> ŕđđđđ/ćË7G>ŕđđđđđđđđđđ/ć°Gú€˙¨ ę˙xę€˙>0ŕú˙ÁÉţ(Ż>˙ę‚˙ÉĹ>˙ŕ$ˆ xą ű>ŕ$ÁÉőđ@ć€(đDţ‘ ôńɇ‡‡Ć€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙@ióúA˙ć ů*âű ňɇ‡‡Ć€ęj˙kóúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęj˙k@óúA˙ć ů*âű ňÉ˙ď=ď=|˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=ŕ˙ď=˙ď=ď=˙ď=ď=ď=ď=<ď=ď˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙MBFONTMonospaced @@@@@@   ŕ ŕ @ŔŔŕ``@€ @€ @ @@  `@@ @@@@@ @ @@ŕ@ @ŕ@ @`@ @@@€€ŕ     ŕ@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ@@ @ @€@ ŕŕ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕ ŕ     ŕ      @     @ŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ     @@     ŕ    @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕ`@@@@@`€€@@@ ` `@ ŕ@ ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    @@@@@@ @€€  Ŕ  @@@@@@  ŕ   Ŕ    ŕ   ŕŕ  ŕ€€ŕ  ŕ Ŕ €€€ŕ€ŕ ŕ@`@@@     ŕ    @   ŕ   @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ @@@@@@@€@@ @@€`€ŕŕŕŕŕŕŕ@ €`€ @ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ   @ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€  @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ @€@    ŔŔŕŕ`@ŕ@@ @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ@@@@@@@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕ @ ŕ  ŕ   0@@@@@@ŕ€ŕ ŕ ŕ ŕ€ŕŕ ŕ ŕ @€@ ŕ Ŕŕ€€@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`@Ŕ@@@€ŔŔŔŕ€€       @€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕ€@ @€@@@€ ŕ @@@ŕ @ŕŕ`ŕ€ ŕ @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ  @ŕ ŕ @ ŕ ŕ `€ŕ ŕ  ŕ ŕ @ŕ ŕ @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕ @ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@ŕŔ  ŕ  Ŕ @ ŕŕ  €@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ  ŕ @ ŕ  ŕ  ŕ€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€ŔŔ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€@@@@@ €€€€ @@@@@ @  ŕ ŕ @ŕ   €@ŕ ŕ @ŕ  ŕ@ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ŕ ŕ ŕ€@  ŕ @  ŕ@   ŕ   ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ ŕ€€   ŕ ŕMBFONTVariable pitch €€€€€€  PPřPřPP x ř(đ ŔČ @˜ŕ  @° Đ€€@€€€€€@€@@@@@€@ŕ@ @ŕ@@€Ŕ€ @@@€€@     @@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ€€@@€ @€@ ŔŔ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕˆŘ¨ˆˆˆˆˆˆČ¨˜ˆˆŕ     ŕŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ      @ˆˆˆ¨¨¨P   @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕŔ€€€€€Ŕ€€@@@ Ŕ@@@@@Ŕ@ ŕ€@ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    €€€€€€@@@@@@€€€  Ŕ  €€€€€€€ř¨¨¨¨ŕ    @   @ŕ   Ŕ€ŕ   ` ࠀ€€ŕ€ŕ ŕ€Ŕ€€€Ŕ    ŕ    @ˆ¨¨¨P  @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ €€€€€€€€@@ @@€P ŕŕŕŕŕŕŕ`€€`€€`ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ  ¨@ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€P @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ@€€@HHŔŔđřP ü\T @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ€€€€€€@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕˆpPpˆŕ  ŕ  °€€€€€€ŕ€ŕ ŕ ŕ x„´¤´„xŕ ŕ ŕ$HH$ŕ Ŕx„´¤„x@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`Ŕ@@@@€   ŕ€€ĐĐPPPPP€€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕH$H€€€  (8€€€°ˆ 8ŕ ŕ(č @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ   @ŕ ŕ  @ ŕ ŕ P ŕ ŕ  ŕ ŕ  @ŕ ŕ  @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ ŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@@ŕpHHčHHp¨ˆČ¨˜ˆ€@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕPpˆˆˆp @ řˆ˜¨Čˆř€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€Ŕ@ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€€€€€@ @@@@ @@@@@ @ p` @ŕ    €@ŕ  ŕ @ŕ   ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ř¨¨ř@€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ  ŕ€€   ŕ ŕPř c€H‰ cŃŢ cŻ)ťcj8/ "OGNIEM I MIECZEM" TOM II HENRYK SIENKIEWICZ TOM II: Rozdziały 1-10 Rozdział 1 Pewnej pogodnej nocy na prawym brzegu Waładynki posuwał się w kierunku Dniestruorszak jeŸdŸców złożony z kilkunastu ludzi.Szli bardzo wolno, prawie noga za nogš. Nasamym przedzie, o kilkadziesišt kroków przed innymi, jechało dwóch jakoby w przedniej straży, ale widocznie nie mieli żadnego do strażowania i czujnoœci powodu,bo przez cały czas rozmawiali ze sobš, zamiast dawać baczenie na okolicę - i zatrzymujšc co chwila konie, oglšdali się naresztę orszaku, a wówczas jeden z nich wołał: - Pomału tam! pomału! I orszak zwalniał jeszcze kroku zaledwie posuwajšc się naprzód. Na koniec wysunšwszy się zza wzgórza, które osłaniało go swym cieniem, orszak ów wszedł na przestwór oblany œwiatłem księżyca i wtedy to można było zrozumieć ostrożnoœć pochodu: oto w œrodku karawany idšce obok siebie dwa konie dŸwigały przywišzanš do siodełek kołyskę,w kołysce zaœ leżała jakaœ postać. Srebrne promienie oœwiecały bladš jej twarz i zamknięte oczy. Za kołyskš jechało dziesięciu zbrojnych. Pospisach bez proporców można w nich było poznać Kozaków. Niektórzy prowadzili koniejuczne, inni jechali luzem, ale o ile dwaj jadšcy na przedzie zdawali się nie zwracać najmniejszej uwagi na okolicę, o tyle ci oglšdali się niespokojnie i trwożliwie na wszystkie strony. A jednak okolica zdawała się być zupełnš pustyniš. Ciszę przerywały tylko uderzenia kopyt końskich i wołanie jednego z dwóch jadšcych na przedzie jeŸdŸców, który od czasu do czasu powtarzał swš przestrogę: - Pomału! ostrożnie! Na koniec zwrócił się do swego towarzysza. - Horpyna, daleko jeszcze? - spytał. Towarzysz, którego zwano Horpynš, a który w istocie był przebranš po kozacku olbrzymiš dziewkš, popatrzył w gwieŸdziste niebo i odrzekł: - Niedaleko. Będziemy przed północš. Miniemy Wraże Uroczyszcze, miniemy Tatarski Rozłóg, a tam już zaraz Czortowy Jar: Oj! Ÿle by tam przejeżdżać po północku, nim kur zapieje. Mnie można, ale wam Ÿle by było, Ÿle! - Pierwszy jeŸdziec wzruszył ramionami. - Wiem ja - rzekł - że tobie czort bratem, ale na czorta sš sposoby. - Czort nie czort, a sposobu nie ma - odparła Horpyna. - Żeby ty, sokole, na całym œwiecie schowania dla swojej kniaziówny szukał, to by ty lepszego nie znalazł. Już i tędy nikt po północku nie przejdzie, chyba ze mnš, a w jarze jeszczeżywy człowiek nogi nie postawił. Chce kto wróżby, to przed jarem stoi i czeka, póki nie wyjdę. Nie bój ty się. Nie przyjdš tam ani Lachy, ani Tatary, ani nikt, nikt. Czortowy Jar straszny, sam zobaczysz. - Niech sobie będzie straszny, a ja mówię, że przyjdę, ile razy zechcę. - Byleœ w dzień przychodził. - Kiedy zechcę. A stanie czort w poprzek, to za rogi wezmę. - Ech, Bohun! Bohun! - Ej, Dońcówna, Dońcówna! ty się o mnie nie troszcz. WeŸmie mnie czort czy nie weŸmie, to nie twoja sprawa, ale to ci powiadam: radŸ ty sobie ze swoimi czortami, jak chcesz, byle na kniaziównę bieda nie przyszła, bo jeœli jej się co stanie, to ciebie z moich ršk ni czorty, ni upiory nie wydrš. - Raz mnie już topili, jeszcze jak my nad Donem z bratem mieszkali, drugi raz już miw Jampolu mistrz głowę golił, a dlatego minic. Ale to inna rzecz. Ja z przyjaŸni dla ciebie będę jej strzegła, by jej i włos na głowie od duchów nie spadł, a przed ludŸmiu mnie bezpieczna. Już ci się ona nie wymknie. - A ty, sowo! jeœli tak mówisz, to czemu ty mnie wróżyła na biedę, czemu ty mi hukałanad uchem: "Lach przy niej! Lach przy niej!"? - To nie ja mówiła, to duchy. Ale się może zmieniło. Jutro ci powróżę na wodzie w kole młyńskim. Na wodzie wszystko dobrzewidać, jeno trzeba długo patrzyć. Sam zobaczysz. Ale ty wœciekły pies: powiedziećci prawdę, to się sierdzisz i za obuch łapiesz... Rozmowa urwała się, słychać było tylko uderzenia kopyt o kamienie i jakieœ głosy dochodzšce od strony rzeki, podobne do sykania koników polnych. Bohun nie zwrócił najmniejszej uwagi na owe głosy, które jednak wœród nocy mogłydziwić - podniósł twarz ku księżycowi i zamyœlił się głęboko. - Horpyna - rzekł po chwili. - Czego? - Ty czarownica, ty musisz wiedzieć: czy prawda, że jest takie ziele, że jak się go kto napije, to musi pokochać? Lubystka czy jak? - Lubystka. Ale na twojš biedę nic i lubystkanie poradzi. Jeœliby kniaziówna innego nie kochała, to tylko dać jej się napić, ale jeœlikocha, to wiesz, co się stanie? - Co? - To jeszcze bardziej tego innego pokocha. - Przepadnijże ty ze swojš lubystkš ! Umiesz ty Ÿle wróżyć, a poradzić nie umiesz. - To słuchaj: znam ja inne ziele, co w ziemiroœnie. Kto się go napije, dwa dni i dwie noce jak pień leży, o œwiecie nie wie. Tego ja jej ziela dam-a potem... Kozak zatrzšsł się na siodle i utkwił w czarownicy swe œwiecšce w ciemnoœci oczy. - Co ty kraczesz? - spytał. - Taj hodi! - zawołała wiedŸma i wybuchnęła ogromnym, podobnym do rżeniaklaczy, œmiechem. Œmiech ów rozległ się złowrogim echem w rozpadlinach jarów. - Suko! - rzekł watażka. Po czym oczy jego gasły stopniowo, popadał znów w zamyœlenie, na koniec poczšł mówić, jakby sam do siebie: - Nie, nie! Kiedy my Bar brali, ja pierwszy wpadł do klasztoru, by jej przed pijanicamibronić i łeb strzaskać każdemu, kto by się jej dotknšł, a ona się nożem pchnęła i teraz o bożym œwiecie nie wie. Dotknę jej rękš, to się znów pchnie albo do rzeki skoczy, nie upilnujesz, nieszczęsny! - Ty w duszy Lach, nie Kozak, kiedy po kozacku nie chcesz dziewczyny zniewolić... - Żeby ja był Lach! - zawołał Bohun - żeby ja był Lach! I za czapkę obu rękoma się chwycił, bo jego samego ból chwycił. - Musiała cię urzec ta Laszka - mruknęła Horpyna. - Ej, chyba urzekła! - odrzekł żałoœnie. - Niechby mnie pierwsza kula nie minęła, niechbym na palu sobacze życie skończył... Jednej ja chcę na œwiecie i ta jedna mnie nie chce! - Durny! - zawołała z gniewem Horpyna - toć ty jš masz! - Stulże ty pysk! - zawołał z wœciekłoœciš Kozak. - A jak się ona zabije, to co? ciebie rozerwę, siebie rozerwę, łeb o kamień rozbiję, ludzi będę gryzł jak pies! Ja by duszę za niš oddał, sławę kozackš oddał, uciekłby za Jahorlik hen! od pułków za œwiat, aby z niš, z niš żyć, przy niej zdychać... Ot, co! A ona się nożem pchnęła. I przez kogo? przeze mnie! Nożem się pchnęła! słyszysz? - Nic jej nie będzie. Nie umrze. - Jakby umarła, to ja by ciebie ćwiekami dodrzwi przybił. - Mocy ty żadnej nad niš nie masz. - Nie mam, nie mam. Ja by wolał, żeby onamnie nożem pchnęła; niechby i zabiła, byłoby lepiej. - Głupia Laszka. Ot by po dobrej woli przyhołubiła się do ciebie. Gdzie lepszego znajdzie? - Spraw ty to, a ja ci garnek dukatów nasypię, a pereł drugi. My w Barze wzięli łupu niemało i przedtem brali. - Ty bogaty jak kniaŸ Jarema - i sławny. Ciebie, mówiš, sam Krzywonos się boi. Kozak rękš machnšł. - Co mnie z tego, koły serdcie bołyt... I znowu zapadło milczenie. Brzeg rzeki stawał się coraz dzikszy, pustszy. Białe œwiatło księżyca nadawało fantastyczne kształty drzewom i skałom. Na koniec Horpyna rzekła: - Tu Wraże Uroczyszcze. Trzeba razem jechać. - Czemu? - Tu niedobrze. Zatrzymali konie i po chwili orszak idšcy z tyłu złšczył się z nimi. Bohun wspišł się na strzemionach i zajrzałw kołyskę. - Spyt? - spytał. - Spyt - odpowiedział stary Kozak - sładko jak detyna. - Ja jej na sen dała - odrzekła wiedŸma. - Pomału, ostorożno - mówił Bohun wlepiajšc oczy w uœpionš - szczoby wy jej nie rozbudyły. Misiac jej prosto w łyczko zahladaje, serdeńku mojemu. - Tycho œwityt, ne rozbudyt - szepnšł jedenz mołojców. I orszak ruszył dalej. Wkrótce przybyli nadWraże Uroczyszcze. Było to wzgórze leżšcetuż przy rzece, niskie i obłe, jak leżšca naziemi okršgła tarcza. Księżyc zalewał je zupełnie œwiatłem, rozœwiecajšc białe, porozrzucane po całej jego przestrzeni kamienie. Gdzieniegdzie leżały one pojedynczo, gdzieniegdzie tworzyły kupy, jakoby szczštki jakichœ budowli, zburzonychzamków i koœciołów. Miejscami sterczały płyty kamienne pozasadzane końcem w ziemi na kształt nagrobków na cmentarzyskach. Całe wzgórze podobne było do jednego wielkiego rumowiska. I może niegdyœ, dawno, za czasów Jagiełłowych, krzewiło się tu życie ludzkie; dziœ wzgórze owo i cała okolica, aż po Raszków, była głuchš pustyniš, w której gnieŸdził się tylko dziki zwierz, a nocami duchy przeklęte odprawiały swoje korowody. Jakoż zaledwie orszak wspišł się do połowy wysokoœci wzgórza, trwajšcy dotychczas lekki powiew zmienił się w prawdziwy wicher, który poczšł oblatywać wzgórze z jakimœ posępnym, złowróżbnym œwistem, i wówczas mołojcom wydało się, że między owymi rumowiskami odzywajš sięjakieœ ciężkie westchnienia, jakby wychodzšce z ugniecionych piersi, jakieœ żałosne jęki, jakieœ œmiechy, płacze i kwilenia dzieci. Całe wzgórze poczęło się ożywiać, wołać różnymi głosami. Zza kamieni zdawały się wyglšdać wysokie, ciemne postacie; cienie dziwacznych kształtów przeœlizgiwały się cicho między głazami; w dali, w pomroce błyskały jakieœ œwiatełka podobne do oczu wilczych;na koniec z drugiego końca wzgórza, spomiędzy najgęstszych kup i zawalisk, ozwało się niskie, gardłowe wycie, któremu zawtórowały zaraz inne. - Siromachy? - szepnšł młody Kozak zwracajšc się do starego esauła. - Nie, to upiory - odpowiedział esauł jeszcze ciszej. - O! Hospody pomyłuj! - zawołali z przerażeniem inni zdejmujšc czapki i żegnajšc się pobożnie. Konie poczęły tulić uszy i chrapać. Horpyna jadšca na czele orszaku mruczała półgłosem niezrozumiałe słowa, jak gdybypacierz diabelski. Dopiero gdy przybyli na drugi kraniec wzgórza, odwróciła się i rzekła: - No, już. Tu już dobrze. Trzymać ja je musiała zaklęciem, bo bardzo głodne. Westchnienie ulgi wyrwało się ze wszystkich piersi. Bohun z Horpynš wysunęlisię znów naprzód, a mołojcy, którzy przedchwilš tłumili oddech, poczęli szeptać do siebie i rozmawiać. Każdy przypomniał sobie, co mu się kiedy z duchami lub upiorami przytrafiło. - Żeby nie Horpyna, to my by nie przeszli - mówił jeden. - Mocna wid'ma. - A nasz ataman i didka ne boitsia. Nie patrzył, nie słuchał, jeno się na swojš mołodycię oglšdał. - Żeby jemu się to zdarzyło, co mnie, to bynie był taki bezpieczny - rzekł stary esauł.- A co się wam zdarzyło, ojcze Owsiwuju? - Jechał ja raz z Reimentarówki do Hulajpola, a jechał nocš koło mogił. Wtem baczu, hyc coœ z tyłu z mogiły na kulbakę. Obejrzę się: dziecko- sineńkie, bladeńkie!... Widno Tatary z matkš w jasyr prowadzili i umarło bez chrztu. Oczki mu gorejš jak œwieczki i kwili, kwili! Skoczyło mi z kulbakina kark, aż tu czuję: kšsa za uchem. O Hospody! upiór. Alem to na Wołoszy długo sługiwał, gdzie upiorów więcej niż ludzi i tam sš na nie sposoby. Zeskoczyłem z koniai gindżałem w ziemię. "Zgiń! przepadnij!", aono jęknęło, chwyciło się za głownię od gindżała i po ostrzu spłynęło pod murawę. Przecišłem ziemię na krzyż i pojechałem. - To na Wołoszy tyle upiorów, ojcze? - Co drugi Wołoch, to po œmierci będzie upiór - i wołoskie najgorsze ze wszystkich.Tam ich nazywajš brukołaki. - A kto mocniejszy, ojcze: didko czy upiór? - Didko mocniejszy, ale upiór zawziętszy. Didka jak potrafisz zażyć, to ci będzie służył, a upiory do niczego, tylko za krwišwietrzš. Ale zawsze didko nad nimi ataman. - A Horpyna nad didkami reimentaruje. - Pewnie, że tak. Póki jej życia, póty reimentarstwa. No, żeby ona nie miała nad nimi władzy, to by jej ataman swojej zazulinie oddał, bo brukołaki na dziewczyńskš krew najłakomsze. - A ja słyszał, że ony do duszy niewinnej nie majš przystępu. - Do duszy nie majš, ale do ciała majš. - Oj! szkoda by krasawicy! Krew to z mlekiem! Wiedział nasz Batko, co w Barze brać. Owsiwuj językiem klasnšł. - Nie ma co mówić. Zołotaja Laszka... - A mnie jej, ojcze, żal - mówił młody Kozak. - Jak my jš w kołyskę kładli, to ršczki białe składała, a tak prosyła i prosyła: Ubij, każe, ne huby, każe neszczastływoj! - Nie będzie jej Ÿle. Dalszš rozmowę przerwało zbliżenie się Horpyny. - Hej, mołojcy - rzekła wiedŸma - to Tatarski Rozłóg, ale nie bójcie się, tu tylko jedna noc w roku straszna, a Czortowy Jari mój chutor już zaraz. Jakoż wkrótce dały się słyszeć szczekaniapsów. Orszak wszedł w gardło jaru biegnšcego prostopadle od rzeki, a tak wšskiego, że ledwie czterech konnych mogło w nim obok siebie postępować. Na dnie owej rozpadliny płynęła krynica mienišc się w œwietle księżycowym jak wšżibiegnšc wartko do rzeki. Ale w miarę jak orszak posuwał się naprzód, strome i urwiste œciany rozszerzały się coraz bardziej, tworzšc doœć obszerny rozłóg wznoszšcy się lekko w górę i zamknięty z boków skałami. Grunt gdzieniegdzie pokrytybył wysokimi drzewami. Wiatr tu nie wiał. Długie, czarne cienie kładły się od drzew na ziemię, a na przestrzeniach oblanych œwiatłem księżyca œwieciły mocno jakieœ białe, okršgłe lub wydłużone przedmioty, w których mołojcy ze strachem poznali czaszki i piszczele ludzkie. Oglšdali się też znieufnoœciš naokół, znaczšc od czasu do czasu krzyżami piersi i czoła. Wtem w dali błysło spomiędzy drzew œwiatełko, a jednoczeœnie nadbiegły dwa psy, straszne, ogromne, czarne, ze œwiecšcymi oczyma, szczekajšc i wyjšc na widok ludzi i koni. Nagłos Horpyny uciszyły się wreszcie i poczęły obiegać wokoło jeŸdŸców chrapišc przy tym i charczšc ze zdyszenia. - Niesamowite - szeptali mołojcy. - To nie psy - mruknšł stary Owsiwuj głosem zdradzajšcym głębokie przekonanie.Tymczasem zza drzew ukazała się chata, za niš stajnia, dalej zaœ i wyżej jeszcze jedna ciemna budowla. Chata na pozór była porzšdna i duża, w oknach jej błyszczało œwiatło. - To moja sadyba - rzekła do Bohuna Horpyna - a tamto młyn, co zboża nie miele, jeno nasze, ale ja worożycha, z wody na kole wróżę. Powróżę i tobie. Mołodycia w œwietlicy będzie mieszkać, ale kiedy chcesz œciany przybrać, to jš trzeba na drugš stronę tymczasem przenieœć. Stójcie i z koni! Orszak zatrzymał się, Horpyna zaœ poczęławołać: - Czeremis! huku! huku! Czeremis! Jakaœ postać z pękiem zapalonego łuczywa w ręku wyszła przed chatę i wzniósłszy ogień w górę poczęła w milczeniu przypatrywać się obecnym. Był to stary człek, potwornie szpetny, mały, prawie karzeł, z płaskš, kwadratowš twarzš i skoœnymi, podobnymi do szczelin oczyma. - Co ty za czort? - spytał go Bohun. - Ty jego nie pytaj - rzekła olbrzymka - on ma język obcięty. - PójdŸ tu bliżej. - Słuchaj - mówiła dalej dziewka - a może by mołodycię do młyna zanieœć? Tu mołojcy będš przybierać œwietlicę i ćwieki wbijać, to się rozbudzi. Kozacy zsiadłszy z koni poczęli odwišzywaćostrożnie kołyskę. Sam Bohun czuwał nad wszystkim z największš troskliwoœciš i samdŸwignšł w głowach kołyskę, gdy przenoszono jš do młyna. Karzeł, idšc naprzód, œwiecił łuczywem. Kniaziówna, napojona przez Horpynę odwarem ziół usypiajšcych, nie rozbudziła się wcale, tylko powieki drgały jej cokolwiek od œwiatła łuczywa. Twarz jej nabierała życiaod tych czerwonych blasków. Może też kołysały dziewczynę sny cudne, bo się uœmiechała słodko w czasie tego pochodu podobnego do pogrzebu. Bohun patrzył na niš i zdawało mu się, że serce chyba mu rozsadzi żebra w piersiach. - Myłeńka moja, zazula moja! - szeptał cicho i groŸnie, choć piękne lica watażki złagodniały i płonęły wielkim ogniem miłoœci, która go ogarnęła i ogarniała coraz bardziej, tak jak zapomniany przez wędrowca płomień ogarnia dzikie stepy. Idšca obok Horpyna mówiła: - Gdy się z tego snu rozbudzi, zdrowa będzie. Rana się jej goi, zdrowa będzie... - Sława Bohu! sława Bohu! - odpowiadał watażka. Tymczasem mołojcy poczęli przed chatš zdejmować ogromne juki z szeœciu koni i wyładowywać zdobycz wziętš w makatach, kobiercach i innych kosztownoœciach w Barze. Rozpalono w œwietlicy obfity ogień i gdy jedni znosili coraz to nowe opony, inni przystosowywali je do drewnianych œcian izby. Bohun nie tylko pomyœlał o klatce bezpiecznej dla swego ptaka, ale postanowił jš przybrać, by ptakowi niewolanie zdawała się zbyt nieznoœnš. Wkrótce až ˆŠj ľAČ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjˆiC ř }x}`X¸ŠjPeľÓ c€ˆđc xŁc .ź S ×9“(€też nadszedł ze młyna i sam pilnował roboty. Noc upływała i księżyc zdjšł już swoje białe œwiatło z wierzchołków skał, a w œwietlicy słychać jeszcze było przytłumione stukanie młotów. Prosta izba stawała się coraz podobniejsza do komnaty.Na koniec, gdy już œciany były obwieszone,a tok wymoszczony, przyniesiono na powrótsennš kniaziównę i złożono jš na miękkich wezgłowiach. Potem uciszyło się wszystko. Tylko w stajnijeszcze przez jakiœ czas rozlegały się wœród ciszy wybuchy œmiechu podobne do końskiego rżenia: to młoda wiedŸma baraszkujšc na sianie z mołojcami rozdawała im kułaki i całusy. Rozdział 2 Słońce było już wysoko na niebie, gdy nazajutrz dzień kniaziówna otworzyła ze snu oczy. Wzrok jej padł naprzód na pułap i zatrzymał się na nim długo, po czym obiegł całš komnatę. Wracajšca przytomnoœć walczyła jeszcze w dziewczynie z resztkami snu i marzeń. Na twarzy jej odmalowało się zdziwienie i niepokój. Gdzie jest? skšd się wzięła i w czyjej jest mocy? Czy œni jeszcze, czy widzi na jawie? Co znaczy ten przepych, który jš otacza? Co się z niš działo dotšd? W tej chwili straszne sceny wzięcia Baru stanęły nagle przed niš jakby żywe. Przypomniała sobie wszystko: rzeŸ tysięcy narodu, szlachty, mieszczan, księży, zakonnic i dzieci - pomazane krwiš twarze czerni, szyje i głowy poobwijane w dymišce jeszcze trzewia, pijane wrzaski, ów sšdny dzień wycinanego w pień miasta -na koniec zjawienie się Bohuna i porwanie. Przypomniała sobie i to, jak w chwili rozpaczy padła na nóż nadstawiony własnšrękš - i zimny pot operlił teraz jej skronie.Widać nóż zeœliznšł się jej po ramieniu, bo czuje tylko trochę bólu, ale zarazem czuje,że żyje, że wraca jej siła i zdrowie, pamięta wreszcie, że długo, długo wiezionojš gdzieœ w kołysce. Ale gdzie jest teraz? Czy w zamku jakim, czy uratowana, odbita,bezpieczna? I znowu obiega oczyma komnatę. Okienka w niej jak w chacie chłopskiej małe, kwadratowe, i œwiata przez nie nie widać, bo zamiast szyb zasłaniajš je błony białe. Byłażby to rzeczywiœcie chata chłopska? Ale nie może być, bo œwiadczy przeciw temu niezmierny przepych wewnętrzny. Zamiast pułapu zwiesza się nad dziewczynš jedna ogromna opona z purpurowego jedwabiu w złote gwiazdy i księżyce; œciany niezbyt przestronne, ale całkiem przybrane w makaty; na podłodze leży różnowzory kobierzec, jakby żywymi kwiatami usłany. Okap na kominie pokryty perskim tyftykiem,wszędy złote frędzle, jedwabie, aksamity, poczšwszy od œcian pułapu aż do poduszek,na których spoczywa jej głowa. Jasne œwiatło dzienne, przesiškajšc przez błony okienek, rozœwieca wnętrze, ale i gubi się w tych purpurach, ciemnych fioletach i szafirach aksamitu tworzšc jakšœ uroczš tęczowš pomrokę. Kniaziówna dziwi się, oczom nie wierzy. Czy to czary jakie, czy nie wojska księcia Jeremiego odbiły jš z ršk kozackich i złożyły w którym z ksišżęcych zamków? Dziewczyna złożyła ręce. - Œwięta-Przeczysta! spraw, aby tak się stało, aby pierwsza twarz, która się we drzwiach ukaże, była twarzš obrońcy i przyjaciela. Wtem przez ciężkš lamowš kotarę doszły do niej płynšce z daleka dŸwięki teorbanu i jednoczeœnie jakiœ głos poczšł nucić do wtóru znanš pieœń: Oj, cei lubosti Hirsze od słabosti! Słabost' perebudu, Zdorowże ja budu, Wirnoho kochania Po wik ne zabudu. Kniaziówna podniosła się na łożu, ale w miarę jak słuchała, oczy jej otwierały się coraz szerzej z przerażenia; wreszcie krzyknęła strasznie i rzuciła się jak martwa na poduszki. Poznała głos Bohuna. Ale krzyk jej przedostał się widocznie również przez œciany œwietlicy, bo po chwiliciężka kotara zaszeleœciła i sam watażka ukazał się w progu. Kurcewiczówna zakryła oczy rękoma, a zbielałe i trzęsšce się jej wargi powtarzały jakby w goršczce: - Jezus Maria! Jezus Maria! A jednak widok, który jš tak przeraził, byłby uradował niejedne oczy dziewczęce, bo aż łuna biła od ubioru i twarzy tego mołojca. Diamentowe guzy jego żupana migotały jak gwiazdy na niebie, nóż i szablaskrzyły się od klejnotów, żupan ze srebrnej lamy i czerwony kontusz podwoiłypięknoœć jego smagłego oblicza - i tak stał przed niš, wysmukły, czarnobrewy, przepyszny, najpiękniejszy ze wszystkich mołojców Ukrainy. Ale oczy miał zamglone jakby gwiazdy tumanem przysłonięte i patrzył na niš prawie z pokorš, a widzšc, że strach nie ustępuje z jej twarzy, poczšł mówić niskimi smutnym głosem: - Nie bój się, kniaziówno! - Gdziem jest? gdziem jest? - pytała poglšdajšc na niego przez palce. - W bezpiecznym miejscu, daleko od wojny. Nie bój się, duszo ty moja miła. Ja cię tu zBaru przywiózł, żeby się tobie krzywda niestała od ludzi albo od wojny. Już tam nikogo w Barze nie żywili Kozacy, tyœ jednażywa wyszła. - Co tu waćpan robisz? dlaczego mnie przeœladujesz? - Ja ciebie przeœladuję! Mój Boże miły! - i watażka ręce rozłożył, i poczšł głowš kiwać jak człowiek, którego wielka niesprawiedliwoœć spotyka. - Ja się waćpana boję okrutnie. - I czemu się boisz? Jeœli każesz, ode drzwi się nie ruszę: ja rab twój. Mnie tu naprogu siedzieć i w oczy ci patrzyć. Ja ci zła nie chcę: za co ty mnie nienawidzisz? Hej, Boże miły! ty się w Barze nożem pchnęła na mój widok, choć ty mnie dawno znała i wiedziała, że ja cię bronić idę. Toć ja nie obcy człowiek dla ciebie, ale druh serdeczny, a ty się nożem pchnęła, kniaziówno! Blade policzki kniaziówny oblałysię nagle krwiš. - Bom wolała œmierć niż hańbę - rzekła - i przysięgam, że jeœli mnie nie uszanujesz, to się zabiję, choćbym też i duszę zgubić miała. Z oczu dziewczyny strzelił ogień - i widziałwatażka, że nie ma co żartować z tš krwišKurcewiczowskš, ksišżęcš, bo w uniesieniu dotrzyma tego, czym grozi, a drugim razemlepiej nadstawi noża. Więc nie odrzekł nic, tylko postšpił parę kroków pod okno i siadłszy na ławie pokrytej złotš lamš, zwiesił głowę. Przez chwilę trwało milczenie. - BšdŸ ty spokojna. - rzekł. - Póki ja trzeŸwy, póki mnie gorzałka-matka głowy nie zapali, póty ty dla mnie jak obraz w cerkwi. A od czasu jak ja ciebie w Barze znalazł, przestałem pić. Przedtem ja pił, pił, biedę mojš gorzałkš-matkš zalewał. Cobyło robić? Ale teraz do ust nie wezmę ni słodkiego wina, ni palanki. Kniaziówna milczała. - Popatrzę na cię - mówił dalej - oczy krasnym liczkiem ucieszę, taj pójdę. - Wróć mnie wolnoœć! - rzekła dziewczyna. - Albo ty w niewoli? Ty tu pani. I gdzie chcesz wracać? Kurcewiczowie wyginęli, ogień pożarł wsie i grody, kniazia w Łubniach nie ma, idzie on na Chmielnickiego,a Chmielnicki na niego, wszędy wojna, krewsię leje, wszędy pełno Kozaków i ordyńców, i żołnierstwa. Kto cię uszanuje?kto się ciebie użali, kto cię obroni, jeœli nie ja? Kniaziówna oczy ku górze wzniosła, bo wspomniała, że przecie jest ktoœ na œwiecie, kto by przygarnšł i użalił się, i obronił - ale nie chciała wymówić jego nazwiska, by lwa srogiego nie drażnić - jednoczeœnie zaœ głęboki smutek œcisnšł jej serce. Czy jeszcze żyje ten, za którym tęskniła jej dusza? Będšc w Barze wiedziała, że żyje, bo zaraz po wyjeŸdzie Zagłoby doszło jej uszu nazwisko pana Skrzetuskiego wraz z wieœciami o zwycięstwach groŸnego księcia. Ale od tej pory ileż to już upłynęło dni i nocy, ile mogło się zdarzyć bitew, ile dosięgnšć go niebezpieczeństw! Wieœci o nim mogły jš teraz dochodzić tylko przez Bohuna, którego pytać nie chciała i nie œmiała. Więc głowa opadła jej na poduszki: - Zali mam więŸniem tu pozostać? - pytała z jękiem. - Com ja waćpanu uczyniła, że chodzisz za mnš jak nieszczęœcie? Kozak podniósł głowę i poczšł mówić tak cicho, że zaledwie było go słychać: - Co ty mnie uczyniła, ne znaju, ale to znaju, że jeœli ja tobie nieszczęœcie, to i tymnie nieszczęœcie. Żeby ja ciebie nie pokochał, byłby ja wolny jak wiatr w polu ina sercu swobodny, i na duszy swobodny, asławny jak sam Konasewicz Sahajdaczny. Twoje to liczko mnie nieszczęœcie, twoje tooczy mnie nieszczęœcie; ni mnie wola miła, ni sława kozacza! Co mnie były krasawice, póki ty z dziecka na pannę nie wyrosła! Razja wzišł galerę z najkraœniejszymi mołodyciami, bo je sułtanowi wieŸli - i żadna serca nie zabrała. Poigrały Kozaki-braty, a potem ja każdej kamień kazał do szyi i w wodę. Nie bał ja się nikogo, nie dbał o nic - wojnš na pogan chodził, łup brał - i jak kniaŸ w zamku, tak ja był na stepie. A dziœ co? Ot, siedzę tu - i rab, o dobre słowo u ciebie żebrzę i wyżebrać nie mogę - i nie słyszał go nigdy,nawet i wtedy, gdy cię bracia i stryjna za mnie swatali. Oj, żeby ty, dziewczyno, byładla mnie inna, żeby ty była inna, nie stałoby się to, co się stało; nie byłby ja twoich krewnych pobił, nie byłby ja się z buntem i chłopami bratał, ale przez ciebie ja rozum stracił. Ty by mnie, gdzie chciała, zawiodła - ja by ci krew oddał, duszę by oddał. Ja teraz ot, cały we krwi szlacheckiej ubroczon, ale dawniej ja tylko Tatarów bił, a tobie łup przywoził - żeby ty w złocie i klejnotach chodziła jak cheruwym bożyj - czemu ty mnie wtedy nie kochała? Oj, ciężko, oj, ciężko! żal sercu mojemu. Ni z tobš żyć, ni bez ciebie, ni z dala, ni z bliska - ni na górze, ni na dolinie - hołubko ty moja, serdeńko ty moje! No, daruj ty mnie, że ja przyszedł po ciebie doRozłogów po kozacku, z szablš i ogniem, ale ja był pijany gniewem na kniaziów i gorzałkę po drodze pił - zbój nieszczęsny. A potem, jak ty mi uciekła, tak ja po prostu jak pies wył i rany bolały, i jeœć nie chciał, i œmierci-matki prosił, żeby zabrała - a ty chcesz, by ja cię teraz oddał, by utracił cię na nowo - hołubko ty moja, serdeńko ty moje! Watażka przerwał, bo mu głos urwał się w gardle i stał się prawie jęczšcy, a twarzHeleny to rumieniła się, to bladła. Im więcej niezmiernej miłoœci było w słowachBohuna, tym większa przepaœć otwierała się przed dziewczynš, bez dna, bez nadziei ratunku. A Kozak odpoczšł chwilę, opanował się i tak dalej mówił: - Proœ, czego chcesz. Ot, patrz, jak ta izbaprzybrana - to moje, to łup z Baru, na szeœciu koniach ja dla ciebie to przywiózł -proœ, czego chcesz - złota żółtego, szat œwiecšcych, klejnotów jasnych, rabów pokornych. Ja bogaty, swego mam doœć i Chmielnicki mnie dobra nie pożałuje, i Krzywonos nie pożałuje, ty będziesz jak księżna Wiœniowiecka, zamków ci nazdobywam, pół Ukrainy ci daruję - bo choć ja Kozak, nie szlachcic, ale ataman buńczuczny, pode mnš dziesięć tysięcy mołojców chodzi, więcej niż pod kniaziem Jaremš. Proœ, czego chcesz, byleœ nie chciała uciekać ode mnie - byleœ została zemnš, hołubko, a pokochała! Kniaziówna podniosła się na poduszkach, bardzo blada - ale jej słodka, przecudna twarz wyrażała takš niezłomnš wolę, dumęi siłę, że ta gołšbka podobniejszš była w tej chwili do orlęcia. - Jeœli waćpan mej odpowiedzi czekasz - rzekła - to wiedz, iż choćbym miała wiek w twojej niewoli przejęczeć, nigdy, nigdy cię nie pokocham, tak mi dopomóż Bóg! Bohun pasował się przez chwilę sam ze sobš. - Ty mi takich rzeczy nie mów! - rzekł chrapliwym głosem. - Ty mi o swym kochaniu nie mów, bo mi odniego wstyd, gniew i obraza. Jam nie dla ciebie. Watażka wstał. - A dla kogo-że ty, kniaziówno Kurcewiczówno? a czyja by ty była w Barze, żeby nie ja? - Kto mnie życie ratuje, by mi dać hańbę i niewolę, ten mój wróg, nie przyjaciel. - I ty myœlisz, żeby cię chłopy zabiły? Strach myœleć!... - Nóż by mnie zabił, tyœ mi go wydarł! - I nie oddam, bo ty musisz być moja - wybuchnšł Kozak. - Nigdy! wolę œmierć. - Musisz i będziesz. - Nigdy. - No, żeby ty nie była ranna, to po tym, coty mi rzekła, ja by dziœ jeszcze pchnšł mołojców do Raszkowa i mnicha za łeb kazał przyprowadzić, a jutro ja by był twój mšż. Taj co? Męża grzech nie kochać inie przyhołubić! Hej! Ty panno wielmożna, tobie miłoœć kozacka obraza i gniew. A kto ty taka, że ja dla ciebie chłop? Gdzie twojezamki i bojary, i wojska? Czemu tobie gniew? czemu tobie obraza? Ja cię wojnš wzišł, ty branka. Oj, żeby ja był chłop, ja by cię nahajem po białych plecach rozumu nauczył i bez księdza by się twojš krasš nasycił - żeby ja był chłop, nie rycerz! - Anieli niebiescy, ratujcie mnie! - szepnęła kniaziówna. A tymczasem coraz większa wœciekłoœć wzbierała na twarzy Kozaka i gniew chwytał go za włosy. - Ja wiem - mówił - czemu tobie obraza, czemu ty mi odporna! Dla innego chowasz swój wstyd dziewiczy - ale nic z tego, jakom żyw, jakom Kozak! Szlachcic hołota! oczajdusza! Lach nieszczery! Na pohybel-żejemu! Ledwie spojrzał, ledwie w tańcu zakręcił i całš wzišł, a ty, Kozacze, cierp,łbem tłucz. Ale ja jego dostanę i ze skóry każę go obedrzeć, ćwiekami nabić. Wiedz ty, że idzie Chmielnicki na Lachów, a ja idę z nim i twego hołubka odnajdę, choćby pod ziemiš, a jak wrócę, to ci wrażš jego głowę na goœciniec pod nogi kinę. Helena nie słyszała ostatnich słów atamana. Ból, gniew, rany, wzruszenie, przestrach zbawiły jš sił - i słaboœć niezmierna rozeszła się po wszystkich jej członkach, oczy i myœli jej zgasły - i padłazemdlona. Watażka stał czas jakiœ blady z gniewu, z pianš na ustach; wtem dostrzegł tę martwšgłowę zwieszonš w tył bezwładnie i z ust jego wyrwał się ryk prawie nieludzki: - Wże po nej! Horpyna! Horpyna! Horpyna! I na ziemiš runšł. Olbrzymka wpadła co duchu do œwietlicy. - Szczo z toboju? - Ratuj! ratuj! - wołał Bohun. - Zabił ja jš, duszu moju, œwitło moje! - Szczo ty, zduriw? - Zabił, zabił! - jęczał watażka i ręce nad głowš łamał. Ale Horpyna zbliżywszy się do kniaziówny wnet poznała, że to nie œmierć, jedno omdlenie ciężkie, i wyprawiwszy za drzwi Bohuna zaczęła jš ratować. Kniaziówna otworzyła po chwili oczy. - No, doniu, nic ci - mówiła czarownica. - Ty się widać jego przelękła i pomroka cię chwyciła, ale pomroka przejdzie, a zdrowieprzyjdzie. Ty jak orzech dziewczyna, tobie długo jeszcze na œwiecie żyć i szczęœcia używać. - Ktoœ ty jest? - spytała słabym głosem kniaziówna. - Ja? sługa twoja, bo on tak kazał. - Gdzie ja jestem? - W Czortowym Jarze. Szczera tu pustynia, nikogo tu nie zobaczysz prócz niego. - Czy i ty tu mieszkasz? - Tu nasz chutor. Ja Dońcówna, brat mój pod Bohunem pułkownikuje, dobrych mołojców wodzi, a ja tu siedzę - i będę ciebie pilnowała w tej komnacie złocistej. Zchaty terem! aż łuna bije! to on dla cię wszystko to przywiózł. Helena popatrzyła w hożš twarz dziewki i twarz ta wydała jej się pełnš szczeroœci. - A będziesz ty dobra dla mnie? Białe zęby młodej wiedŸmy zabłysły w uœmiechu. - Będę. Zaœbym nie była! - rzekła - ale i ty bšdŸ dobrš d1a atamana. On sokół, on sławny mołojec, on ci... Tu wiedŸma schyliła się do ucha Heleny i zaczęła jej coœ szeptać, w końcu wybuchnęła œmiechem. - Precz! - krzyknęła kniaziówna. Rozdział 3 Rankiem w dwa dni póŸniej Dońcówna z Bohunem siedzieli pod wierzbš wedle młyńskiego koła i patrzyli na pienišcš się na nim wodę. - Będziesz jej pilnowała, będziesz jej strzegła, oka z niej nie spuœcisz, żeby nigdy z jaru nie wychodziła ! - mówił Bohun. - U jaru ku rzece wšska szyja, a tu miejsca dosyć. Każ szyję kamieniami zasypać, a będziem tu jak w garnku na dnie; jak mnie będzie trzeba, to sobie wyjœcie znajdę. - Czymże wy tu żyjecie? - Czeremis pod skałami kukurydzę sadzi, wino sadzi i ptaki w sidła łapie. Z tym, co ty przywiózł, nie będzie jej niczego brakowało, chyba ptasiego mleka. Nie bój się, już ona z jaru nie wyjdzie i nikt się o niej nie dowie, byle twoi ludzie nie rozgadali, że ona tu jest. - Ja im kazał przysišc. Oni wierni mołojcy,nie rozgadajš, choćby z nich pasy darli. Ale ty sama mówiła; że tu ludzie przychodzš dociebie jako do worożychy. - Czasem z Raszkowa przychodzš, a czasem, jak zasłyszš, to i Bóg wie skšd. Ale zostajš przy rzece, do jaru nikt nie wchodzi, bo się bojš. Ty widział koœci. Byli tacy, co chcieli przyjœć, to ich koœci leżš. - Ty ich mordowała? - Kto mordował, to mordował! Chce kto wróżby, czeka u jaru, a ja do koła idę. Co zobaczę w wodzie, to pójdę i powiem. Zarazi dla ciebie będę patrzyła, jeno nie wiem, czy się co pokaże, bo nie zawsze widać. - Byleœ co złego nie obaczyła. - Jak będzie co złego, to nie pojedziesz. I až ˆŠj ľAČ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż P c T ű cOnc˝){+8/Á c€ů% zamknęły się tam z niš; bawiły długo, po czym wyszły i oœwiadczyły, że mołodycia -jak gołšbka, jak lilia! Wtedy radoœć zapanowała w zgromadzeniu, podniósł się krzyk: "Na sławu! na szczastie!" Kobiety jęły klaskać w ręce i krzyczeć: "A szczo? ne kazały!" Parobcy zaœ tupali nogami i każden tańczył w pojedynkę, z kwartš w ręku, którš przed drzwiami komory "na sławu" wypijał. Tańczył tak i pan Zagłoba,tym tylko zacnoœć swego urodzenia dystyngwujšc, że nie kwartš, ale półgarncówkš pił przed drzwiami. Potem bondarowie i kowalicha wprowadzili młodego Dymitra do komory, ale że młody Dymitr ojca nie miał, więc pokłoniono się panu Zagłobie, by go zastšpił - a on zgodził się i poszedł z innymi. Przez ten czas uciszyło się w izbie, tylko żołnierze pijšcy na majdanie przed chatš krzyk czynili hałłakujšc z radoœci po tatarsku i palšc z bandoletów. Lecz największa radoœći hulatyka zaczęły się dopiero wówczas, gdy rodzice pojawili się na powrót w izbie. Stary bondar œciskał z radoœci kowalichę, parobcy przychodzili do bondarowej i podejmowali jš pod nogi, a niewiasty sławiły jš, że tak ustrzegła córeczki jako oka w głowie; jak hołubki i lilii, po czym puœcił się z niš w tany pan Zagłoba. Poczęliwięc dreptać naprzeciw siebie, a on w ręceklaskał i w prysiudach przysiadał, i tak podskakiwał, i tak podkowami bił w podłogę, że aż drzazgi z desek leciały i potobfity spływał mu z czoła. Poszli ich œladem inni: kto mógł - w izbie, kto nie mógł - na podwórcu, mołodycie z mołojcami i z żołnierzami. Bondar coraz nowe beczki kazał wytaczać. Wreszcie wytoczyło się całe wesele z izby na majdan - zapalono stosy z suchych bodiaków i łuczywa, bo zapadła już noc głęboka, i hulatyka zmieniła się w pijatykę na umór; żołnierze palili z bandoletów i muszkietów jakby w czasie bitwy. Pan Zagłoba, czerwony, spocony, chwiejšcysię na nogach, zapomniał, co się z nim dzieje, gdzie jest; przez dymy, które mu biły z czupryny, widział twarze biesiadników, ale choćby go na pal wbijano, nie umiałby powiedzieć, kto sš ci biesiadnicy. Pamiętał, że jest na weselu - ale na czyim? Ha? pewnie pana Skrzetuskiego z kniaziównš! Ta myœl wydałamu się najprawdopodobniejszš, utkwiła mu wreszcie jak gwóŸdŸ w głowie i takš napełniła go radoœciš, że poczšł wrzeszczeć jak opętany: "Niech żyjš! Panowie bracia, kochajmy się! - i coraz nowe spełniał półgarncówki: - W twoje ręce, panie bracie! Zdrowie naszego księciapana! Żeby się nam dobrze działo!... Bogdaj ten paroksyzm ojczyznę minšł!" - Tu zalał się łzami i potknšł się idšc do beczki - i potykał się coraz więcej, bo na ziemi jakbyna pobojowisku leżało mnóstwo ciał nieruchomych. "Boże! - zawołał pan Zagłoba - nie masz już męstwa w tej Rzeczypospolitej. Jeden pan Łaszcz pić potrafi, drugi Zagłoba... A reszta! Boże! Boże!" I oczy żałoœnie ku niebu podniosła wtem postrzegł, że ciała niebieskie nie tkwiš już spokojnie na kształt złotych gwoŸdzi w firmamencie, ale jedne trzęsš się, jakoby chciały z oprawy wyskoczyć, drugie zataczajš koła, trzecie tańczš naprzeciw siebie kozaka - więc zdumiał się okrutnie pan Zagłoba i rzekł do swej duszyzdumionej. - Zali ja jeden tylko nie pijany in universo? Ale nagle ziemia, tak samo jak gwiazdy, zatrzęsła się szalonym wirem i pan Zagłoba runšł jak długi na ziemię. Wkrótce opadły go sny straszne. Zdało mu się, że jakieœ zmory usiadły mu na piersiach, że go gniotš i przytłaczajš do ziemi, że wišżš mu ręce i nogi. Jednoczeœnie o uszy odbijały mu się wrzaski i jak gdyby huk wystrzałów; jakieœjaskrawe œwiatło przechodziło przez jego zamknięte powieki i raziło mu oczy blaskiem nieznoœnym. Chciał się zbudzić, otworzyć oczy i nie mógł. Czuł, iż dzieje się z nim coœ niezwykłego, że głowa zwiesza mu się w tył, jak gdyby go niesiono za ręce i nogi... Potem zdjšł go jakiœ strach; było mu Ÿle, bardzo Ÿle, bardzo ciężko. Wracała mu przez pół przytomnoœć - ale dziwna - bo w towarzystwie takiej niemocy, jakiej nigdy wżyciu nie doznawał. jeszcze raz próbował się poruszyć, ale gdy mu się nie udało, rozbudził się lepiej - i odemknšł powieki. Wówczas wzrok jego napotkał parę oczów,które wpijały się w niego chciwie, a były to czarne Ÿrenice jak węgiel i tak złowrogie, że rozbudzony już zupełnie pan Zagłoba pomyœlał w pierwszej chwili, że todiabeł na niego patrzy - i znów przymknšł powieki, i znów je prędko otworzył. Owe oczy patrzyły wcišż uporczywie - twarz wydała się znajomš; nagle pan Zagłoba zadygotał do szpiku koœci, oblał go zimny pot, a po krzyżach przeszło mu aż do nóg tysišce mrówek. Poznał twarz Bohuna. Rozdział 7 Zagłoba leżał zwišzany w kij do własnej szabli w tej samej izbie, w której odbywało się wesele, a straszliwy watażkasiedział opodal na zydlu i pasł oczy przerażeniem jeńca. - Dobry wieczór waœci! - rzekł dojrzawszy otwarte powieki swej ofiary. Pan Zagłoba nie odrzekł nic, ale w jednym mgnieniu oka oprzytomniał tak, jakby kropli wina do ust nie brał, jeno mrówki doszedłszy mu do pięt wróciły się do góry, aż do głowy, a szpik w koœciach stał się zimny jak lód. Mówiš, że człowiek tonšcy w ostatnim momencie widzi jasno całš swojš przeszłoœć, że przypomina wszystko - i zdaje sobie sprawę z tego, co się z nim dzieje; takš jasnoœć widzenia i pamięci posiadał w tej chwili pan Zagłoba, a ostatnim słowem tej jasnoœci był cichy, niewypowiedziany ustami okrzyk: "Ten mi dopiero da łupnia!" A watażka powtórzył spokojnym głosem: - Dobry wieczór waszmoœci. "Brr! - pomyœlał Zagłoba - wolałbym, by wpadł w furię." - Nie poznajesz mnie, panie szlachcic? - Czołem! czołem! jak zdrowie? - NieŸle. A waœcinym to już ja się zajmę. - Nie prosiłem Boga o takiego doktora i wštpię, abym mógł strawić twoje lekarstwa, ale dziej się wola boża. - No, ty mnie kurował, teraz się tobie wywdzięczę. My stare druhy. Pamiętasz, jak ty mnie głowę obwišzywał w Rozłogach- co? Oczy Bohuna poczęły œwiecić jak dwa karbunkuły, a linia wšsów przedłużała się w straszliwym uœmiechu. - Pamiętam - rzekł Zagłoba - że mogłem cię nożem pchnšć - i nie pchnšłem. -.A ja to ciebie pchnšł? albo cię myœlę pchnšć? Nie! ty dla mnie lubczyk-kochańczyk; ja ciebie będę strzegł jak oka w głowie. - Zawsze mówiłem, że zacny z ciebie kawaler - rzekł Zagłoba udajšc, że bierze za dobrš monetę słowa Bohuna, a jednoczeœnie przez głowę przeleciała mu myœl: "Już widać on mi specjał jakowyœ obmyœli; nie umrę po prostu!" - Ty dobrze mówił - cišgnšł Bohun - ty także zacny kawaler; tak my się szukali i znaleŸli. - Co prawda, tom cię nie szukał, ale dziękuję za dobre słowo. - Podziękujesz ty mi jeszcze lepiej niezadługo i ja tobie podziękuję za to, że tymnie mołodycię z Rozłogów do Baru przywiódł. Tam ja jš znalazł, a teraz ot! na wesele by ciebie prosił, ale to nie dziœ i nie jutro - teraz wojna, a ty stary człowiek, może nie dożyjesz. Zagłoba mimo straszliwego położenia, w jakim się znajdował, nadstawił uszu. - Na wesele? - mruknšł. - A co ty myœlał? - mówił Bohun - czy to jachłop, żeby jš bez popa niewolił, albo mnienie stać na to, żeby ja w Kijowie œlub brał?Nie dla chłopa ty jš do Baru przywiódł, aledla atamana i hetmana... "Dobrze!" - pomyœlał Zagłoba. Po czym zwrócił głowę ku Bohunowi. - Każ mnie rozwišzać... - rzekł. - Poleż, poleż, ty w drogę pojedziesz, a ty stary, tobie odpoczšć przed drogš. - Gdzie mnie chcesz wieŸć? - Ty mój przyjaciel, tak ja cię do drugiego mojego przyjaciela zawiodę, do Krzywonosa. Już my oba pomyœlimy, żeby tobie tam było dobrze. - Będzie mi ciepło! - mruknšł szlachcic i znowu mrówki poczęły mu chodzić po grzbiecie. Na koniec poczšł mówić: - Wiem, że ty do mnie rankor masz, ale niesłusznie, niesłusznie - Bóg widzi. My żylirazem i w Czehrynie niejeden gšsior wypili,bo miałem dla cię afekt ojcowski za twojš fantazję rycerskš, jakiej lepszej nie znalazłeœ na całej Ukrainie. Ot co! Czym ja tobie w drogę wchodził? Żebym ja był z tobš do Rozłogów wtedy nie jeŸdził, to byœmy do tej pory w dobrej przyjaŸni żyli -a po cóżem jechał, jeœli nie z życzliwoœci ku tobie? I żebyœ się nie był wœciekł, żebyœ nie był mordował onych nieszczęsnych ludzi - Bóg na mnie patrzy - nie byłbym ci wchodził w drogę. Co mnie się do cudzych spraw mieszać! Wolałbym, żeby dziewczyna była twoja niż czyja inna. Ale przy twoich tatarskich zalotach sumienie mnie ruszyło, że to przecie szlachecki dom. Sam byœ nie inaczej postšpił. Mogłem cię przecie z tego œwiata zgładzić z większym moim pożytkiem - a przecz-żem tego nie uczynił? Bom szlachcici wstyd mi było. ZawstydŸże się i ty, bo wiem, że się nade mnš chcesz znęcać. Dziewczynę i tak masz w ręku - czego ode mnie chcesz? Zalim jej nie strzegł jak oka w głowie - tego twojego dobra? Żeœ jš uszanował, znać, że i w tobie jest rycerskihonor i sumienie, ale jakże to jej podasz rękę, którš w mojej krwi niewinnej ubroczysz? Jako to jej powiesz: tego człeka, któren cię przez chłopstwo i tatarstwo przeprowadził, na mękim wydał?ZawstydŸże się i puœć mnie ż tych pętów i ztej niewoli, w którš mnie zdradš pochwyciłeœ. Młodyœ jest i nie wiesz, coć potkać może - a za mojš œmierć Bóg cię będzie karał na tym, co ci najmilsze. Bohun wstał z zydla blady z wœciekłoœci i zbliżywszy się do Zagłoby zaczšł, mówić przyduszonym przez furię głosem: - Wieprzu nieczysty, pasy drzeć z ciebie każę, na wolnym ogniu spalę, ćwiekami nabiję, na szmaty rozerwę! I w przystępie szaleństwa pochwycił za nóż wiszšcy u pasa - przez chwilę œciskał go konwulsyjnie w pięœci - już, już ostrze zaœwieciło panu Zagłobie w oczach, ale watażka pohamował się, nóż wepchnšł z powrotem w pochwę i zakrzyknšł: - Mołojcy! Szeœciu Zaporożców wpadło do izby. - Wzišć to œcierwo lackie i w chlewie rzucić, a strzec jak oka w głowie. Kozacy porwali pana Zagłobę, dwóch za ręce i za nogi, jeden z tyłu za czuprynę - iwyniósłszy z izby, przenieœli przez cały majdan, na koniec porzucili go na gnoju w stojšcym opodal chlewie. Po czym drzwi sięzamknęły i jeńca otoczyła zupełna ciemnoœć - jeno przez szpary między belkami i przez dziury w poszyciu przedzierało się tu i owdzie blade œwiatło nocne. Po chwili oczy pana Zagłoby przyzwyczaiły się do pomroki. Rozejrzał się dokoła i ujrzał, że w chlewie nie było œwiń ani mołojców. Rozmowy tych ostatnichdochodziły go zresztš wyraŸnie przez wszystkie cztery œciany. Widocznie cały budynek obstawiony był szczelnie, ale mimotych straży pan Zagłoba odetchnšł głęboko.Przede wszystkim żył. Gdy Bohun błysnšł nad nim nożem, był pewien, że już ostatniajego chwila wybiła - i Bogu ducha polecał, co prawda, z największym strachem. Ale widocznie Bohun postanowił go zakonserwować na œmierć nierównie wymyœlniejszš. Pragnšł nie tylko się zemœcić, ale i nasycić się zemstš nad tym, który wydarł mu krasawicę i sławę jego mołojeckš nadwerężył, a samego œmiesznoœciš okrył spowiwszy go jak dziecko. Była to tedy smutna dla pana Zagłoby perspektywa, ale na razie pocieszała go jednak myœl, że jeszcze żyje, że prawdopodobnie do Krzywonosa go powiodš i tam dopiero na pytki wezmš - że więc ma kilka, a może i więcej dni przed sobš; tymczasem zaœ leży sobie oto w chlewie samotny i może wœród ciszy nocnejo fortelach pomyœleć. To była jedna, dobra strona sprawy, ale gdy o złych pomyœlał, znowu mrówki poczęły mu tysišcami chodzić po grzbiecie. Fortele!... - Gdyby tu wieprz albo œwinia leżała w tym chlewie - mruczał pan Zagłoba - miałaby ich więcej niż ja, boby jej nie zwišzali w kij do własnej szabli. Niechby Salomona takzwišzali, nie byłby mšdrzejszy od własnych pludrów albo od mego napiętka. O Boże, Boże, za co mnie tak każesz! Na tylu ludzi na œwiecie tego jednego złodzieja najbardziej uniknšć pragnšłem - i takie moje szczęœcie, żem jego właœnie nie uniknšł. Będę miał skórę wyczesanš jak œwiebodzińskie sukno. Żeby to inny mnie złapał, to bym deklarował, że do buntu przystaję, a potem umknšł. Ale i inny by nieuwierzył, a cóż dopiero ten! Czuję, że mnieserce zamiera. Diabli mnie tu przynieœli - o Boże, Boże, ani rękš, ani nogš ruszyć nie mogę... o Boże! Boże! Po chwili jednak pomyœlał pan Zagłoba, że gdyby miał wolne ręce i nogi, łatwiej by mógł jakichkolwiek fortelów się chwycić. A nużby popróbował? Byle tylko szablę zdołałspod kolan wysunšć, reszta poszłaby łatwiej. Ale jak tu jš wysunšć? Przewrócił się na bok - Ÿle... Pan Zagłoba zamyœlił się głęboko. Następnie poczšł się kołysać na własnym grzbiecie coraz prędzej i prędzej, a za każdym takim ruchem posuwał się o pół cala naprzód. Zrobiło mu się goršco, czupryna zapociła mu się gorzej niż w tańcu i chwilami ustawał i spoczywał, chwilami przerywał pracę, bo zdało mu się, że któryœ z mołojców idzie ku drzwiom- i znów rozpoczynał z nowym zapałem, nakoniec przesunšł się do œciany. Wówczas poczšł się kiwać inaczej, bo nie od głowy ku nogom, ale z boku na bok, tak że za każdym razem uderzał z lekka w œcianę końcem szabli, która wysuwała się przez to spod kolan, przechylajšc się corazbardziej ku wewnštrz, na stronę rękojeœci.Serce poczęło bić w panu Zagłobie jak młotem, bo ujrzał, że to sposób może być skuteczny. I pracował dalej, starajšc się jak najciszej uderzać i tylko wówczas, gdy rozmowa mołojców głuszyła lekkie uderzenia. Przyszła nareszcie chwila, że koniec pochwy znalazł się na jednej linii z łokciem i kolanem i że dalsze kiwania się kuœcianie nie mogły go już wypychać. Tak, ale natomiast z drugiej strony zwieszała się już znaczna częœć szabli, i wiele cięższa bioršc na uwagę rękojeœć. Na rękojeœci był krzyżyk, jako zwykle przy karabelach; pan Zagłoba liczył na ów krzyżyk. I po raz trzeci poczšł kołysać się, ale tymrazem celem jego usiłowań było odwrócenie się nogami do œciany. Dopišwszyi tego jšł posuwać się wzdłuż. Szabla jeszcze tkwiła między podkolanami a rękoma, ale rękojeœć zawadzała się co chwila krzyżykiem o nierównoœci gruntu; nakoniec krzyżyk zawadził silniej - pan Zagłoba kiwnšł się ostatni raz i przez chwilę radoœć przygwoŸdziła go na miejscu.Szabla wysunęła się zupełnie. Szlachcic zdjšł wówczas ręce z kolan, a chociaż dłonie miał jeszcze zwišzane, uchwycił nimi szablę na powrót. Pochwę przytrzymał nogami i wycišgnšł żeleŸce. Rozcišć pęta na nogach było teraz dziełem jednej chwili. Trudniej było z dłońmi. Pan Zagłoba musiałułożyć szablę na gnoju, tylcem do dołu, ostrzem do góry, i trzeć o owo ostrze postronki dopóty, dopóki ich nie rozcišł. Co gdy uczynił, był nie tylko wolny od pęt -lecz i uzbrojony. Odetchnšł też głęboko, po czym przeżegnałsię i zaczšł Bogu dziękować. Ale od rozcięcia pęt do uwolnienia się z ršk Bohunowych było jeszcze bardzo daleko. - Co dalej? - pytał samego siebie pan Zagłoba. I nie znalazł odpowiedzi. Chlew naokoło obstawiony był mołojcami; było ich tam razem ze stu; mysz nie mogłaby się wymknšć nie postrzeżona, a cóż dopiero człowiek tak tęgi jak pan Zagłoba! - Widzę; że zaczynam w piętkę gonić - rzekł sam do siebie - a mój dowcip tyle wart, żeby nim buty wysmarować, chociaż ismarowidła lepszego można by u Węgrzynów na jarmarku kupić. Jeœli mnie Bóg nie zeœle jakiej myœli, to pójdę wronomna pieczeń, ale jeœli zeœle, to się ofiaruję w czystoœci trwać jako pan Longinus. Głoœniejsza rozmowa mołojców za œcianš przerwała mu dalsze rozmyœlania, poskoczył więc i ucho przyłożył do szparymiędzy belkami. Wysuszone sosnowe belki odbijały głosy jak pudło teorbanu: słowa dochodziły wyraŸnie. - A gdzie my stšd pojedziemy, ojcze Owsiwuju? - pytał jeden głos. - Ne znaju, pewno do Kamieńca - odparł drugi. - Ba, konie ledwo nogami włóczš; nie dojdš.- Dlatego tu i stoimy; do rana wypocznš. Nastała chwila milczenia, potem pierwszy głos ozwał się ciszej jak poprzednio: - A mnie się widzi, ojcze, że ataman spod Kamieńca za Jampol ruszy. Zagłoba wstrzymał oddech w piersi. - Milcz, jeœli ci młoda głowa miła! - brzmiała odpowiedŸ. Nastała chwila milczenia, tylko zza innych œcian dochodziło szeptanie. - Wszędy sš, wszędy pilnujš! - mruknšł Zagłoba. I poszedł ku przeciwległej œcianie. Tym razem doszedł go chrzęst żutych mory i bał, a z podjazdem - rzekł pan AČ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż(P–c)ćYc*?˝ c+ü)ë c,ç7‹4obroków i parskanie koni, które widocznie stały tuż, a między nimi mołojcy rozmawiali leżšcy, bo głosy dochodziły z dołu. - Hej - mówił jeden - my tu jechali nie œpišc, nie jedzšc, koniom nie popasajšc, po to, by na pale w obozie Jaremy poszli? - To już pewno, że on tu jest? - Ludzie, co z Jarmoliniec uciekli, widzieli go, jako ciebie widzę. Strach, co mówiš: wielki on jak sosna, we łbie dwie głownie, a koń pod nim smok. - Hospody pomyłuj! - Nam tego Lacha z żołnierzami zabrać i uciekać. - Jak uciekać? Konie i tak zdychajš. - le, braty ridnyje. Żeby ja był atamanem,tak ja by temu Lachowi szyję ucišł i do Kamieńca choć piechotš wracał. - Jego ze sobš pod Kamieniec weŸmiemy. Tam z nim atamany nasze poigrajš. - Pierwej z wami diabli poigrajš - mruknšł Zagłoba. Jakoż mimo całego strachu przed Bohunem,a może właœnie dlatego, poprzysišgł sobie,że się żywcem nie da wzišć. Jest wolny od pęt, szablę ma w ręku - będzie się bronił. Rozsiekajš go - to rozsiekajš; ale żywcem nie wezmš. Tymczasem parskanie i stękanie koni, widocznie nadzwyczajnie zdrożonych, zgłuszyło dalszš rozmowę, a natomiast poddało pewnš myœl panu Zagłobie. "Żebym to mógł przez tę œcianę się przedostać; a na konia niespodzianie skoczyć! - myœlał. - Jest noc: nimby się obaczyli, co się stało, już bym im uszedł zoczu. Po tych jarach i rozłogach przy słońcu trudno gonić, a cóż dopiero w ciemnoœciach! Dajże mi Boże sposobnoœć!" Ale o sposobnoœć nie było łatwo. Trzeba bychyba było œcianę rozwalić, a na to trzeba było być panem Podbipiętš - lub się podkopać jak lis, a i wówczas pewnie by usłyszeli, zobaczyli i ucapili zbiega za kark,nimby nogš strzemienia sięgnšł. Do głowy panu Zagłobie cisnęły się tysišce fortelów, ale właœnie dlatego, że ich było tysišce, żaden nie przedstawiał się jasno. "Nie może już inaczej być, jeno skórš zapłacę" - pomyœlał. I ruszył ku trzeciej œcianie. Nagle uderzył głowš o coœ twardego, zmacał: była to drabinka. Chlew nie był œwiński, ale bawoli, i do połowy długoœci miał strych służšcy za skład słomy i siana. Pan Zagłoba bez chwili namysłu wylazł na górę. Po czym siadł, odetchnšł i poczšł z wolna wcišgać za sobš drabinkę. - No, tom jest i w fortecy! - mruknšł. - Choćby też i drugš drabinę znaleŸli, nieprędko się tu dostanš. Jeœli pierwszego łba, który się tu wychyli, nie rozwalę na dwoje, to się pozwolę na schab uwędzić. O do diabła! - rzekł nagle - istotnie będš mniemogli nie tylko uwędzić, ale upiec i na łój przetopić. Ale niech tam! chcš chlew spalić -dobrze! żywcem mnie tym bardziej nie dostanš... a wszystko mi jedno, czy mnie krucy zdziobiš surowego czy pieczonego. Bylem tych zbójeckich ršk uszedł, o resztęnie dbam i mam nadzieję, że jeszcze jakoœ to będzie. Pan Zagłoba łatwo przechodził widać od ostatniej rozpaczy do nadziei. Jakoż niespodzianie taka w niego wstšpiła ufnoœć,jakby już był w obozie księcia Jeremiego. Ajednak położenie jego nie poprawiło się o wiele. Siedział na strychu i majšc szablę w garœci, mógł istotnie długo przystępu bronić. Ot i wszystko! Ale ze strachu do wolnoœci była droga jak z pieca na łeb - z tš jeszcze różnicš, że w dole czekały szable i spisy mołojców czyhajšcych pod œcianami. - Jakoœ to będzie! - mruknšł pan Zagłoba i. zbliżywszy się do dachu poczšł z lekka rozrywać i unosić poszycie, aby sobie prospectus na œwiat otworzyć. Poszło mu to z łatwoœciš, gdyż mołojcy rozmawiali cišgle pod œcianami, chcšc zabićnudę czuwania, a przy tym wstał doœć silnywiatr i głuszył powiewem œród pobliskich drzew szelest unoszonych snopków. Po pewnym czasie dziura była gotowa - panZagłoba wetknšł w niš głowę i poczšł rozglšdać się naokoło. Noc poczynała już ustępować, a na wschodniš stronę nieba wstępował pierwszy brzask dnia, więc przy bladym œwietle ujrzał pan Zagłoba cały majdan zapełniony końmi, przed chatš szeregi œpišcych mołojców, powycišgane na kształtdługich niewyraŸnych linii, dalej żuraw studzienny i koryto, w którym œwieciła woda, a obok nich znów szereg œpišcych ludzi i kilkunastu mołojców z gołymi szablami w ręku przechadzajšcych się wzdłuż owego szeregu. - To moi ludzie, których w łyka wzięto - mruknšł szlachcic. - Ba! - dodał po chwili - żeby to byli moi, ale to ksišżęcy!... Dobrym byłem im wodzem, nie ma co mówić! Zawiodłem ich psu w gardło. Wstyd będzie oczy pokazać, jeœli mnie Bóg wróci wolnoœć.A wszystko przez co? przez amory i napitki. Co mnie było do tego, że się chamy żeniš? Tyle miałem do roboty na tym weselu, ile na psim. Wyrzekam się tego zdrajcy miodu, któren włazi w nogi, nie w głowę. Wszystko złe na œwiecie z pijaństwa, bo gdyby nas byli trzeŸwych napadli, byłbym jako żywo otrzymał wiktorię i Bohuna w chlewie zamknšł. Tu wzrok pana Zagłoby padł znowu na chatę, w której spał watażka, i zatrzymał się na jej drzwiach. - O œpij, złodzieju - mruknšł - œpij! niech cisię przyœni, żeć diabli łuszczš, co cię i tak nie minie. Chciałeœ z mojej skóry przetak uczynić, spróbuj tu wleŸć do mnie na górę, a obaczymy, czy ci twojej tak nie posiekam, że się i psom na buty nie zda. Żebym się tylko mógł stšd wyrwać! żebym się mógł wyrwać! Ale jak? Rzeczywiœcie zadanie było prawie nie do spełnienia. Całymajdan tak był zapchany ludŸmi i końmi, żechoćby pan Zagłoba zdołał wydostać się z chlewa, choćby zsunšwszy się z dachu skoczył na jednego z tych koni, które stałytuż pod chlewem, nie zdołałby żadnš miaršdotrzeć nawet do wrót, a cóż dopiero wydostać się za wrota ! A jednak zdawało mu się, że dokonał większej częœci zadania: był wolny, uzbrojony i siedział pod strychem jakoby wfortecy. "Cóż u licha! - czy po tom się z łyk uwolnił, żeby się na nich powiesić?" I znowu fortele poczęły mu huczeć w głowie, ale było ich takie mnóstwo, że ani rusz wybrać. Tymczasem szarzało coraz bardziej. Okolice chaty poczęły się wychylać z cienia,dach chaty powlókł się jakoby srebrem. Jużpan Zagłoba mógł dokładniej odróżnić pojedyncze grupy na majdanie, już dojrzał czerwonš barwę swych ludzi leżšcych koło studni - i baranie kożuchy, pod którymi spali mołojcy wedle chaty. Nagle jakaœ postać podniosła się z szereguœpišcych i poczęła iœć wolnym krokiem przez majdan, zatrzymujšc się tu i owdzie koło ludzi i koni; chwilkę pogadała z mołojcami pilnujšcymi jeńców i na koniec zbliżyła się do chlewa. Pan Zagłoba sšdził w pierwszej chwili, że to jest Bohun, zauważył bowiem, że strażnicy rozmawiali z owš postaciš tak jak podwładni z przełożonym. - Ej! - mruknšł - żebym to miał teraz guldynkę w ręku, nauczyłbym cię, jak to nogami się nakrywać. W tej chwili postać owa podniosła głowę i na twarz jej padł szary blask œwitu: to nie był Bohun, ale sotnik Hołody, którego pan Zagłoba poznał natychmiast, bo go znał doskonale jeszcze z tych czasów, gdy dotrzymywał Bohunowi kompanii w Czehrynie. - Chłopcy! - rzekł Hołody - a nie œpicie? - Nie, bat'ku, choć i chce się spać. Czas by nas zmienić. - Zaraz was zmieniš. A wraży syn nie uciekł? - Oj, oj! Chyba dusza z niego uciekła, ojcze, bo się ani ruszył. - Szczwana to liszka. A obaczcie no, co się z nim dzieje, bo on gotów się w ziemię zapaœć. - Zaraz! - odrzekło kilku mołojców zbliżajšc się ku drzwiom chlewa. - Stoczcie też i siana ze stropu. Konie wytrzeć! Ze wschodem ruszamy. - Dobrze, bat'ku! Pan Zagłoba, porzuciwszy co tchu swoje stanowisko przy dziurze w dachu, przyczołgał się do otworu w stropie. Jednoczeœnie usłyszał skrzyp drewnianej zawory i szelest słomy pod nogami mołojców. Serce biło mu młotem w piersi, a rękš œciskał głownię szabli ponawiajšc sobie w duchu œluby, że prędzej da się spalić razem z chlewem lub na sieczkę pocišć niż żywcem wzišć. Spodziewał się też, że lada chwila mołojcy podniosš wrzask straszliwy, ale się omylił. Czas jakiœ słychać było, jak chodzili coraz to œpieszniej po całym chlewie, nareszcie jeden ozwał się: - Jaki tam czort? nie mogę go zmacać! My go ot, tu rzucili. - Niesamowity czy co? Skrzesz ognia, Wasyl, ciemno tu jak w lesie. Nastała chwila milczenia. Wasyl szukał widocznie hubki i krzesiwa, drugi zaœ mołojec poczšł wołać z cicha: - Pane szlachcic, odezwij się! - Całuj psa w ucho! - mruknšł Zagłoba. Wtem żelazo poczęło szczękać o krzemień,sypnšł się rój iskier i rozœwiecił ciemne wnętrze chlewa i głowy mołojców przybrane w kapuzy, po czym zapadła ciemnoœć jeszcze głębsza. - Nie ma! nie ma! - wołałý goršczkowe głosy. Wówczas jeden z mołojców poskoczył ku drzwiom. - Bat'ku Hołody! bat'ku Hołody! - Co takiego? - pytał sotnik ukazujšc się wedrzwiach. - Nie ma Lacha! - Jak to nie ma? - W ziemię zapadł! Nie ma nigdzie. O, Hospody pomyłuj! my ogień krzesali - nie ma! - Nie może być. Oj, byłoby wam od atamana! Uciekł czy co? pospaliœcie się? - Nie, bat'ku, my nie spali. Z chlewa on nie wyszedł naszš stronš. - Cicho ! nie budzić atamana!... Jeœli nie wyszedł, to musi gdzieœ być. A wy wszędzie szukali? - Wszędzie. - A na stropie? - Jak jemu było na strop leŸć, kiedy był w łykach. - Durny ty! Żeby on się nie rozwišzał, to bytu był. Szukać na stropie. Skrzesać ognia! Sypnęły się znowu iskry. Wieœć przeleciała wnet przez wszystkie straże. Poczęto się tłoczyć do chlewa z owym poœpiechem zwyczajnym w nagłych razach; słychać było szybkie kroki, szybkie pytania i jeszcze szybsze odpowiedzi. Rady krzyżowały się jak miecze w boju. - Na strop! na strop! - A pilnuj z zewnštrz! - Nie budzić atamana, bo będzie bieda! - Nie ma drabiny! - Przynieœć drugš! - Nie ma nigdzie! - Skoczyć do chaty, czy tam nie ma? - O, Lach przeklęty! - LeŸć po węgłach na dach, dachem się przedostać. - Nie można, bo wystaje i podbity deskami. - Przynieœć spisy. Po spisach tędy wejdziemy. A sobaka!... drabinę wcišgnšł! - Przynieœć spisy! - zabrzmiał głos Hołodego. Mołojcy skoczyli po spisy, inni zaœ popodnosili głowy ku stropowi. Już też rozpierzchłe œwiatło wniknęło przez otwarte drzwi i do chlewa, a przy jego niepewnym blasku widać było kwadratowy otwór stropu, czarny i cichy. Z dołu ozwały się pojednawcze głosy: - No, pane szlachcic! Spuœć drabinę i zleŸ. Itak się nie wymkniesz, po co ludzi trudzić. ZleŸ! zleŸ! Cisza. - Ty mšdry człowiek! Żeby tobie to co pomogło, tak ty by siedział, ale że to tobienie pomoże, tak ty zleziesz dobrowolnie - tydobry! Cisza. - ZleŸ, a nie, to ci skórę ze łba zedrzemy, łbem na dół w gnój cię zrzucimy! Pan Zagłoba pozostał równie głuchy na groŸby, jak na pochlebstwa, i siedział w ciemnoœciach jak borsuk w jamie, gotujšc się do zaciętej obrony. Tylko szablę coraz mocniej œciskał i sapał trochę, i w duchu pacierz szeptał. Tymczasem przyniesiono spisy, zwišzano trzy w pęk i postawiono ostrzami ku otworowi. Panu Zagłobie przemknęła przez głowę myœl, czyby nie porwać ich i nie wcišgnšć - ale pomyœlał także, że dach może być za nisko i że nie zdoła ich wcišgnšć zupełnie. Zresztš przyniesiono by w tej chwili inne. Tymczasem cały chlew napełnił się mołojcami. Niektórzy œwiecili łuczywem, inni poznosili najrozmaitsze dršgi i drabiny od wozów, które okazały się za krótkie, więc zwišzano je co duchu rzemieniami, bo po spisach trudno istotnie było się wspinać.Jednakże znaleŸli się chętni. - Ja pójdę - wołało kilka głosów. - Czekać na drabinę! - rzekł Hołody. - A co szkodzi, bat'ku, popróbować po spisach? - Wasyl wlezie! on tak jak kot chodzi. - To próbuj. A inni poczęli zaraz żartować: - Ej, ostrożnie! On szablę ma, szyję utnie, obaczysz. - Sam za łeb złapie i wcišgnie, a tam cię opatrzy jak niedŸwiedŸ. Wasyl nie dał się stropić. - On znajé - rzekł - że niechby on mnie palcem dotknšł, czorta by mu ataman dał zjeœć i wy, braty. Było to ostrzeżenie dla pana Zagłoby, któren siedział cicho, ani mruknšł. Lecz mołojcy, jako to zwykle między żołnierzami, wpadli już w dobry humor, bo całe zajœcie poczęło ich bawić, więc dalej przymawiać Wasylowi: - Będzie jednym durnym mniej na œwiecie, na białym. - On tam nie będzie zważał, jak my jemu zapłacim za twojš szyję. On œmiały mołojec. - Ho! ho! On niesamowity. Czort jego wie, w co on się tam już zmienił... to czarownik! Ty, Wasyl, nie wiadomo kogo tam znajdzieszw czeluœci. Wasyl, który splunšł już w dłonie i obejmował właœnie nimi spisy, wstrzymał się nagle. - Na Lacha pójdę - rzekł - na czorta nie. Ale tymczasem zwišzano drabiny i przystawiono je do otworu. le było i po nich wchodzić, bo się zaraz wygięły na zwišzaniu i szczeble cienkie trzeszczały pod stopami, które na próbę na najniższym stawiono. Ale poczšł wchodzić sam Hołody, wchodzšc zaœ mówił: - Ty, panie szlachcic, widzisz, że to nie żarty. Uparłeœ się na górze siedzieć, to siedŸ, ale się nie broń, bo my cię dostaniemi tak, choćby i cały chlew mieli rozebrać. Ty miej rozum! Na koniec głowa jego dotknęła czeluœci i pogršżała się w niej zwolna. Nagle dał się słyszeć œwist szabli, Kozak krzyknšł strasznie, zachwiał się i padł między mołojców z rozwalonš na dwie połowy głowš. - Koli, koli! - zawrzasnęli mołojcy. W całym chlewie powstał straszliwy zamęt, podniosły się krzyki i wołania, które zagłuszył grzmišcy głos pana Zagłoby: - Ha, złodzieje, ludojady, ha! basałyki! do nogi was wytłukę, szelmy parszywe! Poznajcie rycerskš rękę!:.. Ludzi uczciwych po nocy napadać! w chlewie szlachcica zamykać... ha! łotry! W pojedynkę ze mnš, w pojedynkę, albo i po dwóch! ChodŸcie no sam! ale łby zostawcie w gnoju, bo poucinam, jakom żyw! - Koli, koli! - wołali mołojcy. - Chlew spalimy! - Ja sam spalę, bycze ogony, byle z wami! - Po kilku! po kilku naraz! - krzyknšł stary Kozak. - Trzymać drabiny, spisami podpierać, przynieœć snopów na łby i dalej!... Musimy go dostać! To rzekłszy ruszył w górę, a razem z nim dwóch towarzyszów, szczeble poczęły się łamać, drabiny wygięły się jeszcze mocniej, ale przeszło dwadzieœcia krzepkich ršk pochwyciło je za dršgi, w górze popodpierano spisami. Inni powtykali ostrzaspis w otwór, by cięcia szabli zahamować. W kilka chwil póŸniej trzy nowe ciała spadły na głowy stojšcym w dole. Pan Zagłoba, rozgrzany tryumfem, ryczał jak bawół i zionšł takie przekleństwa, jakich œwiat nie słyszał i od jakich dusze niezawodnie zamarłyby w mołojcach, gdybynie to, że wœciekłoœć poczęła ich ogarniać.Niektórzy kłuli spisami strop, inni darli się na drabinę, chociaż w czeluœci czekała œmierć pewna. Nagle krzyk się zrobił przy drzwiach i do chlewa wpadł sam Bohun. Był bez czapki, tylko w szarawarach i koszuli, w ręku miał gołš szablę, w oczachpłomień. - Przez dach, psiawiary! - krzyknšł. - Poszycie rozerwać i żywcem brać. A Zagłoba ujrzawszy go ryczał: - Chamie, pójdŸ no tu tylko. Nos i uszy ci obetnę, gardła nie wezmę, bo to kata własnoœć. A co, tchórz cię obleciał? boisz się, parobku? Zwišzać mi tego szelmę, a łaskę znajdziecie. Cóż, wisielcze, cóż, kukło żydowska? sam tu! Wychyl jedno łba na strop! ChodŸ, chodŸ, będę ci rad, poczęstuję tak, żeć się przypomni i twój ojciec diabeł, i twoja mać gamratka! Tymczasem krokwie dachu jęły trzeszczeć.Widocznie mołojcy dostali się nań i teraz rwali już poszycie. Zagłoba dosłyszał, ale strach nie odjšł musił. Był jakby spity bitwš i krwiš. "Skoczę w kšt i tam zginę" - pomyœlał. Ale w tej chwili na całym majdanie rozległysię strzały, a jednoczeœnie kilkunastu mołojców wpadło do chlewa. - Bat'ku! bat'ku! - krzyczeli wniebogłosy - bywaj!! Pan Zagłoba w pierwszej chwili nie zrozumiał, co się stało - i zdumiał. Spojrzy przez czeluœć na dół, aż tam nikogo już nie ma. Krokwie w dachu nie trzeszczš. - Co to jest? co się stało? - zawołał głoœno. - Ha! rozumiem. Chcš chlew puœcić zogniem i z pistoletów do dachu palš. Tymczasem na zewnštrz słychać było coraz straszniejsze wrzaski ludzkie, tętentkoni. Strzały zmieszane z wyciem, szczęk żelaza. "Boże! to chyba bitwa!" - pomyœlał pan Zagłoba i skoczył do swojej dziury w dachu. Spojrzał - i nogi ugięły się pod nim z radoœci. Na majdanie wrzała bitwa, a raczej ujrzałpan Zagłoba straszliwy pogrom Bohunowychmołojców. Napadnięci znienacka, rażeni ogniem z pistoletów przykładanych do łbówi piersi, przyparci do płotów, do chaty i dokł pan AČ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż-P÷c.Gá c/(0¸Rc€1 /›c2Ľ=Ă stodoły, cięci mieczami, pchani falš piersi końskich, miażdżeni kopytami, mołojcy ginęli nie dajšc prawie oporu. Szeregi żołnierzy przybranych w krasne barwy siekšc zapamiętale i naciskajšc uciekajšcych nie zezwoliły im się sformować ni szablš się złożyć, ni odetchnšć, ni dosišœć koni. Broniły się tylkopojedyncze kupy; inni dopinali wœród wrzawy, zamętu i dymu rozluŸnione popręgikulbak i ginęli, zanim zdołali nogš dotknšć strzemienia; inni rzucajšc spisy i szable zmykali pod płoty, więŸli między żerdziami iprzeskakiwali przez wierzch, wrzeszczšc i wyjšc nieludzkimi głosami. Zdawało się nieszczęsnym, że sam ksišżę Jeremi spadł na nich niespodzianie jak orzeł, że druzgoce ich cała jego potęga. Nie mieli czasu się opamiętać, obejrzeć: okrzyki zwycięzców i œwist szabel, i huki wystrzałów gnały ich jak burza, goršcy oddech koński oblewał im karki. "Ludy, spasajtes!" - rozległo się ze wszystkich stron: - "Bij, zabij" - odpowiadali napastnicy. I dojrzał na koniec pan Zagłoba małego pana Wołodyjowskiego, jak stojšc wedle wrot na czele kilkunastu żołnierzy, głosemibuławš wydawał innym rozkazy, a niekiedyrzucał się na swym gniadym koniu w zamętiwówczas ledwo się złożył, ledwie się zwrócił, już padał człowiek, nawet i nie wydawszy okrzyku. O, bo mistrz to był nadmistrzami mały pan Wołodyjowski! - i żołnierz z krwi i koœci, więc bitwy nie tracił z oka, ale poprawiwszy tu i owdzie, znowu się wracał - i patrzył, i poprawiał, właœnie jak ów, który kapelš kierujšc, czasem sam zagra, czasem grać przestaje,a nad wszystkimi ustawicznie czuwa, by każdy swoje odegrał. Co widzšc pan Zagłoba poczšł nogami tupaćw deski stropu, aż kłęby kurzu powstały, w ręce klaskać i ryczeć: - Bij psubraty! bij! morduj! ze skóry łup! siekaj, tnij, wal, rżnij, morduj! Dalejże w nich, dalej, na szable ich i w pień! Tak krzyczał pan Zagłoba i rzucał się, oczy krwiš mu zaszły z wysilenia i zaniewidział na chwilę, ale gdy znów wzrokodzyskał, ujrzał jeszcze piękniejszy widok- oto w kupie kilkudziesięciu mołojców pomykał na koniu jak błyskawica Bohun, bez czapki, w koszuli tylko i hajdawerach, a za nim na czele żołnierzy mały pan Wołodyjowski. - Bij! - krzyknšł Zagłoba - to Bohun! - ale głos nie doszedł. Tymczasem Bohun z mołojcami przez płot, pan Wołodyjowski przez płot, niektórzy zostali - innym konie zwinęły się w skoku. Spojrzy Zagłoba: Bohun na równinę, pan Wołodyjowski na równinę. Wnet rozproszylisię i mołojcy w ucieczce, i żołnierze w biegu - rozpoczšł się poœcig pojedynczy. Zagłobie dech zamarł w piersi, oczy ledwiemu z powiek nie wyskoczš, cóż bowiem widzi? Oto jedzie już pan Wołodyjowski na karku Bohuna jak ogar na dziku, watażka zwraca głowę, nadstawia szablę!... - Bijš się! - krzyczy Zagłoba. Chwila jeszcze i Bohun pada wraz z koniem,a pan Wołodyjowski, tratujšc po nim, pędziza innymi. Ale Bohun żyw, bo zrywa się z ziemi i pobiegł ku skałom zaroœniętym chaszczami.- Trzymaj! trzymaj! - ryczy Zagłoba - to Bohun! Wtem pędzi nowa wataha mołojców, która aż do tej chwili przemykała się z drugiej strony skał, a teraz odkryta, szuka nowej drogi do ucieczki. Za niš w odległoœci pół staja pędzš żołnierze. Wataha owa dogania Bohuna, ogarnia go, porywa i uprowadza zesobš. Na koniec ginie z oczu w zakrętach parowu, a za niš ginš i żołnierze. Na majdanie zapanowała cisza i pustka, bo nawet i żołnierze pana Zagłoby, odbici przez Wołodyjowskiego, dopadłszy koni po mołojcach pognali wraz z innymi za rozproszonym nieprzyjacielem. Pan Zagłoba spuœcił drabinę, zlazł z góry iwyszedłszy z chlewa na majdan, rzekł: - Wolnym jest... To rzekłszy poczšł rozglšdać się naokoło. Na majdanie leżało mnóstwo trupów zaporoskich i kilkanaœcie żołnierskich. Szlachcic chodził między nimi z wolna i oglšdał każdego starannie, na koniec przyklškł nad jednym. Po chwili podniósł się z blaszanš manierkš w ręku. - Pełna - mruknšł. I przyłożywszy do ust, przechylił głowę. - Niezła! Znów obejrzał się naokoło i znów powtórzył, ale już wiele raŸniejszym głosem: - Wolnym jest. Po czym poszedł do chaty, na progu natknšł się na trupa starego bondara, którego mołojcy zamordowali, i zniknšł wewnętrzu. Gdy wyszedł, naokół bioder, na kubraku zawalanym w nawozie œwiecił mu pas Bohuna gęsto przeszywany złotem, za pasem zaœ nóż z wielkim rubinem w głowni.- Bóg wynagrodził męstwo - mruczał - bo itrzosik doœć pełny. Ha, zbój plugawy! mam nadzieję, że się nie wymknie! Ale ten mały fircyk! niech go kule bijš! Cięta to sztuka jak osa. Wiedziałem, że dobry żołnierz, ależeby tak sobie na Bohunie jechał, jak na łysej kobyle, tegom się po nim nie spodziewał. Że też to w tak małym ciele taki może być animusz i wigor! Bohun mógłby go u pasa na sznurku nosić jak kozik. Niechże go kule bijš! albo lepiej: niech mu Bóg szczęœci! Musiał Bohuna nie poznać, bo byłby go dokończył. Fu! jak tu prochem pachnie, aż w nozdrzach wierci! Alem się też z takich terminów wykręcił, wjakowych jeszcze nie bywałem! Chwała bšdŸ Bogu!... No, no, ale żeby tak na Bohunie jechać! Muszę się temu Wołodyjowskiemu jeszcze przypatrzyć, bo chyba diabeł w nim siedzi. Tak rozmawiajšc siadł pan Zagłoba na progu chlewa i czekał. Tymczasem z dala na równinie ukazali się żołnierze wracajšcy z pogromu, a na czelejechał pan Wołodyjowski. Ujrzawszy Zagłobę przyœpieszył biegu i zeskoczywszyz konia szedł ku niemu. - Waćpana to jeszcze oglšdam? - pytał z dala. - Mnie we własnej osobie - rzekł pan Zagłoba. - Bóg waœci zapłać, iżeœ z pomocšprzybył. - Chwalić Boga, że w porę - odpowiedział mały rycerz œciskajšc z radoœciš dłoń pana Zagłoby. - Ale skšdżeœ się waszmoœć o opresji, w jakiej tu zostawałem, dowiedział? - Chłopi dali znać z tego chutoru. - O! a ja myœlałem, że mnie zdradzili. - Gdzie tam, to dobrzy ludzie. Ledwie z życiem uszli chłopak i dziewczyna, a co sięz resztš weselników stało, nie wiedzš. - Jeœli nie zdrajcy, to od Kozaków pobici. Chutornik leży wedle chaty. Ale mniejsza z tym. Mówże waœć: czy Bohun żyw? uciekł? - Alboż to był Bohun? - Ten bez czapki, w koszuli i hajdawerach, któregoœ waœć z koniem obalił. - Cišłem go w dłoń; bogdaj to licho, żem go nie poznał!... Ale waœć, ale waœć, moœci Zagłobo, cóżeœ to waœć najlepszego uczynił? - Com uczynił? - powtórzył pan Zagłoba. - ChodŸ, panie Michale - i patrz! To rzekłszy ujšł go za rękę i wprowadził do chlewa. - Patrz - powtórzył. Pan Wołodyjowski nie widział przez chwilę nic, bo wszedł ze œwiatła, ale gdy już oczyjego oswoiły się nieco z ciemnoœciš, dojrzał ciała leżšce nieruchomie na gnoju. - A tych ludzi kto narżnšł? - pytał zdziwiony. - Ja! - rzekł Zagłoba. - Pytałeœ waœć, com uczynił? - więc masz! - No! - rzekł młody oficer kręcšc głowš. -A jakimże to sposobem? - Tam się broniłem, na górze, a oni szturmowali mnie z dołu i przez dach. Nie wiem, jak długo to było, bo w bitwie człowiek czasu nie liczy. Bohun to był, Bohun ze srogš potęgš i z wyborem ludzi. Popamięta on waćpana, popamięta i mnie! Innym czasem ci opowiem, jako w niewolę popadłem, com wytrzymał i jakom Bohuna splantował, bom i na języki się z nim próbował. Alem dziœ tak fatigatus, że ledwie na nogach się trzymam. - No - powtórzył pan Wołodyjowski - nie ma co mówić, mężnie waœć stawałeœ; jeno to powiem, żeœ lepszy rębacz niż wódz. - Panie Michale - rzecze szlachcic - nie pora rozprawiać. Lepiej Bogu dziękujmy, żenam obydwom tak wielkš dziœ spuœcił wiktorię, o której pamięć nieprędko między ludŸmi zaginie. Pan Wojodyjowski spojrzał zdumiony na Zagłobę. Jakoœ dotšd wydawało mu się, że to on sam odniósł owš wiktorię, którš pan Zagłoba widocznie chciał się z nim podzielić. Ale popatrzył tylko na szlachcica, pokręcił głowš i rzekł: - Niechże i tak będzie. W godzinę póŸniej obaj przyjaciele na czele połšczonych oddziałów wyruszyli ku Jarmolińcom. Z ludzi Zagłoby nie brakło prawie nikogo, gdyż w œnie zaskoczeni, nie stawiali oporu, Bohun zaœ, wysłany głównie po języka, kazał żywcem brać, nie mordować. Rozdział 8 Bohun, lubo wódz mężny i przezorny, nie miał szczęœcia w tej wyprawie, którš pod rzekomš dywizję księcia Jeremiego przedsięwzišł. Utwierdził się tylko w przekonaniu, że ksišżę istotnie wyruszył całš potęgš przeciw Krzywonosowi, bo tak mu powiadali wzięci w niewolę żołnierze pana Zagłoby, którzy sami wierzyli w to najœwięciej, iż ksišżę cišgnie za nimi. Nie pozostawało więc nic innego nieszczęsnemuatamanowi jak cofać się co prędzej do Krzywonosa, ale zadanie nie było łatwe. Zaledwie trzeciego dnia zebrała się koło niego wataha złożona z dwustu kilkunastu mołojców; inni albo w boju polegli, albo zostali ranni na polu potyczki, albo błškali się jeszcze wœród jarów i oczeretów, nie wiedzšc, co czynić, jak się obrócić, dokšd iœć. A i ta kupa przy Bohunie nie na wiele była przydatna, bo zbita, za lada alarmem skłonna do ucieczki, zdemoralizowana, przerażona. A był to przecie wybór mołojców; lepszych żołnierzy trudno było w całej Siczy znaleŸć. Ale mołojcy nie wiedzieli, z jak małš siłš pan Wołodyjowski na nich uderzył i że dzięki tylko niespodzianemu napadowi na œpišcych inieprzygotowanych takš klęskę mógł zadać,i wierzyli najœwięciej, że mieli sprawę, jeœli nie z samym księciem, to przynajmniejz potężnym, kilkakroć liczniejszym podjazdem. Bohun wrzał jak ogień; cięty w rękę, stratowany, chory, pobity, i wroga zaklętego z ršk wypuœcił, i sławę nadwerężył, bo już ci mołojcy, którzy w wilię klęski do Krymu, do piekła i na samego księcia byliby œlepo za nim poszli, teraz stracili wiarę, stracili ducha i o tym tylko myœleli, jak by gardła całe z pogromuwynieœć. A przecie Bohun uczynił wszystko,co wódz uczynić powinien, niczego nie zaniedbał, straże opodal chutoru porozstawiał i spoczywał dlatego tylko, że konie, które spod Kamieńca prawie jednym tchem przyszły, całkiem niezdatne były dodrogi. Ale pan Wołodyjowski, któremu życiemłode zbiegło w podejœciach i łowach na Tatarów, podszedł jak wilk nocš pod straże, pochwytał je, nim zdołały krzyknšć lub wystrzelić - i napadł tak, że oto on, Bohun, w hajdawerach tylko i w koszuli ujœć potrafił. Gdy o tym watażka myœlał, œwiat mu czerniał w oczach, w głowie się przewracało i rozpacz kšsała mu duszę jak pies wœciekły. On, który na Czarnym Morzu na galery tureckie się rzucał; on, który aż do Perekopu na karkach tatarskich dojeżdżał i chanowi w oczy pożogš ułusów œwiecił; on, który księciu pod rękš przy samych Łubniach regiment w Wasiłówce wycišł - musiał uciekać w koszuli i bez czapki, i bez szabli,bo i tę w spotkaniu z małym rycerzem utracił. Toteż, gdy nikt nie patrzył, na postojach i popasach, watażka chwytał się za głowę i krzyczał: "Gdzie moja sława mołojecka, gdzie moja szabla-drużka?!" A gdy tak krzyczał, porywał go obłęd dziki i spijał się jak nieboże stworzenie, po czym na księcia chciał iœć, na całš siłę jego uderzyć - i zginšć, i przepaœć na wieki. On chciał - ale mołojcy nie chcieli. "Ubij, bat'ku, nie pójdziemy!" - odpowiadali ponurona jego wybuchy i na próżno mu było w napadach szaleństwa szablš ich siec, z pistoletów twarze osmalać - nie chcieli, nie poszli. Rzekłbyœ: ziemia usuwała się spod nóg atamana; bo nie tu jeszcze był koniec jego nieszczęœć. Bojšc się dla prawdopodobnej pogoni uchodzić wprost na południe i sšdzšc, że może Krzywonos już oblężenia zaniechał, rzucił się sam ku wschodowi i trafił na oddział pana Podbipięty. Ale czujny jak żuraw pan Longinus nie dał się zejœć, pierwszy uderzył na watażkę, rozbił go tym łatwiej, że mołojcy bić się nie chcieli, i podał w ręce panu Skrzetuskiemu, a ten go najpotężniej rozgromił, tak że Bohun po długim błšdzeniu w stepach w kilkanaœcie zaledwiekoni, bez sławy, bez mołojców, bez zdobyczy i bez języków dotarł nareszcie doKrzywonosa. Lecz dziki Krzywonos; tak straszny zwykle dla podwładnych, którym nie dopisało szczęœcie, tym razem nie rozgniewał się wcale. Wiedział z własnego doœwiadczenia, co to sprawa z Jeremim, więc przyhołubił jeszcze Bohuna, pocieszał i uspokajał, a gdy watażka zapadł na złš goršczkę, kazałgo strzec i leczyć, i pilnować jak oka w głowie. Tymczasem czterej ksišżęcy rycerze napełniwszy kraj grozš i przestrachem stanęli szczęœliwie z powrotem w Jarmolińcach, gdzie zatrzymali się na dni kilka, by ludziom i koniom dać odpoczynek. Tam gdy stanęli w jednej kwaterze, zdawałkolejno każdy panu Skrzetuskiemu sprawę ztego, co go spotkało i czego dokonał, po czym zasiedli przy gšsiorku, aby w przyjacielskim opowiadaniu ulżyć sercom i dać folgę wzajemnej ciekawoœci. Ale wówczas pan Zagłoba mało komu pozwolił przyjœć do słowa. Nie chciał słuchać, pragnšł, by jego tylko słuchano; jakoż pokazało się, że najwięcej miał do opowiadania. - Moœci panowie! - mówił - popadłem w niewolę - prawda jest! - ale fortuna kołem się toczy. Bohun całe życie bijał, a my dziœjego pobili. Tak to, tak! zwyczajnie na wojnie! Dziœ ty garbujesz, jutro ciebie garbujš. Ale Bohuna za to Bóg skarał, iż nas, œpišcych smaczno snem sprawiedliwego, napadł i w tak bezecny sposób rozbudził. Ho, ho? myœlał, że mnie swoim plugawym językiem przestraszy, a tu mówię waœciom, jakem go przycisnšł, tak zaraz stracił fantazję, zmieszał się i wygadał to, czego nie chciał. Co tu długo mówić?... żebym w niewolę nie wpadł, nie bylibyœmy mu obaj z panem Michałem klęskizadali; mówię: obaj, bo że w tym terminie magna pars fui, nie przestanę twierdzić do œmierci. Tak mi Boże daj zdrowie! Słuchajcie dalej moich racji: żebyœmy go z panem Michałem nie pobili, nie byłby mu podbił pięt pan Podbipięta, dalej pan Skrzetuski, a na koniec, żebyœmy go nie rozgromili, byłby on nas rozgromił - co że się nie stało, kto przyczynš? - A z waœciš to jak z liszkš - rzecze pan Longinus - tu ogonem machniesz, tam się umkniesz, a zawsze się wykręcisz. - Głupi ogar, co za ogonem bieży, bo i nie dogoni, i niczego poczciwego się nie dowšcha, a w ostatku wiatr straci. Ilużeœ waœć ludzi postradał? - Ot, z dwunastu wszystkiego, a kilku rannych; już tam nie bardzo nas bili. - A waszmoœć, panie Michale? - Ze trzydziestu, bom na nieprzygotowanychuderzył. - A wasze, panie poruczniku? - Tylu, ilu pan Longinus. - A ja dwóch. Powiedzcież sami: kto lepszy wódz? Ot, co jest! Po cóżeœmy tu przyjechali? po służbie ksišżęcej, wieœci o Krzywonosie nałapać; otóż powiem waszmoœciom, że jam się pierwszy o nim dowiedział i z najlepszych ust, bo od Bohuna, i wiem, że pod Kamieńcem stoi, aleoblężenia myœli zaniechać, bo go tchórz obleciał. To wiem de publicis, ale wiem też jeszcze i coœ innego, od czego radoœć wstšpi waćpaństwu w serca i o czym dotšdnie mówiłem dlatego, że chciałem, abyœmy w kupie o tym radzili; byłem też dotšd niezdrów, bo mnie fatygi obaliły i od tego zbójeckiego wišzania w kij wnętrznoœci we mnie rebelizowały. Myœlałem, że mnie krewzaleje. - Mówże waszmoœć, na miłoœć boskš! - zawołał Wołodyjowski. - Zaliżeœ co o naszej niebodze słyszał? - Tak jest, niech jej Bóg błogosławi - rzekł Zagłoba. Pan Skrzetuski podniósł się na całš swš wysokoœć i usiadł natychmiast - nastała taka cisza, że słychać było brzęczenie komarów na okienku, aż pan Zagłoba zabrał głos znowu: - Żyje ona, wiem to na pewno, i jest w Bohunowym ręku. Moi moœci panowie, straszne to ręce, ale przecie Bóg nie pozwolił, aby jš krzywda lub hańba spotkała. Moi moœci panowie, to mnie sam Bohun powiadał, któren by prędzej czym innym chełpić się gotów. - Jak to może być? jak to może być? - pytał goršczkowo Skrzetuski. - Jeœli łżę, niech mnie piorun zapali! - odrzekł poważnie Zagłoba - bo to jest œwięta rzecz. Słuchajcie, co mnie Bohun mówił, gdy sobie chciał drwić ze mnie, nimem go do ostatka splantował: "Cóżeœ to myœlał (prawi), żeœ dla chłopa jš do Baru przywiózł? że to ja chłop (prawi), abym jšsiłš niewolił? Czy to mnie nie stać, by mniew Kijowie w cerkwi œlub dali i czerńcy (powiada) żeby mi œpiewali, i żeby trzysta œwiec mi palili - mnie atamanowi! hetmanowi" - i nogami nade mnš tupał, i nożem mi groził, bo myœlał, że mnie ustraszy, alem mu powiedział, żeby psy haty i dokł pan AČ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż3Pc4d÷ c5[Ňc6-+Ac7n:čstraszył. Skrzetuski już się opamiętał, tylko mu się mnisza twarz rozœwieciła i grała na niej na powrót obawa, nadzieja, radoœć i niepewnoœć. - Gdzie ona tedy jest? gdzie jest? - pytał z poœpiechem. - Jeœliœ się i tego waœć dowiedział, toœ z nieba spadł. - Tego on mi nie mówił, ale mšdrej głowie doœć dwie słowie. Uważcie waszmoœciowie, że cišgle drwił za mnie, nimem go splantował, i tak znowu powiada: "Naprzód, powiada, do Krzywonosa cię zawiodę, a potem na wesele bym cię prosił,ale teraz wojna, więc to jeszcze nieprędko." Uważcie waszmoœciowie: jeszcze nieprędko! - zatem mamy czas! Po wtóre, uważcie także: naprzód do Krzywonosa, potem na wesele, więc żadnš miarš nie ma jej u Krzywonosa, ale gdzieœ dalej, gdzie wojna nie doszła. - Złoty z waœci człowiek! - zawołał Wołodyjowski. - Myœlałem tedy naprzód - mówił mile połechtany Zagłoba - że może jš do Kijowa odesłał, ale nie, bo mi rzekł, że na weseledo Kijowa z niš pojedzie; jeżeli tedy pojedzie, to znaczy, że jej tam nie ma. I zamšdry on na to, by jš tam wozić, bo gdyby się Chmielnicki ku Czerwonej Rusi posunšł, to Kijowa łatwo litewskie wojska mogš dostać. - Prawda! prawda! - wykrzyknšł pan Longinus. - Ot, jak mnie Bóg miły! niejeden mógłby się z waœciš na rozum pomieniać. - Jeno ja bym się nie z każdym mieniał od strachu, abym zaœ boćwiny zamiast rozumunie kupił, co by mi się między Litwš snadnieprzytrafić mogło. - Już swoje zaczyna - rzekł Longinus. - Pozwólże waœć skończyć. Tak tedy nie majej u Krzywonosa ni w Kijowie, więc gdzie jest? - W tym sęk! - Jeœli waœć się domyœlasz, to powiedz prędzej, bo mnie ogień pali! - krzyknšł Skrzetuski. - Za Jampolem! - rzekł Zagłoba i potoczył tryumfalnie swoim zdrowym okiem. - Skšd waœć wiesz? - pytał Wołodyjowski. - Skšd wiem? Ot skšd: siedziałem w chlewie, bo mnie w chlewie ów zbój kazał zamknšć - żeby go wieprze za to zećpały! -a naokoło gadali ze sobš Kozacy. Przykładam tedy ucho do œciany i co słyszę?... Jeden mówi: "Teraz chyba za Jampol ataman pojedzie" - a drugi na to: "Milcz, jeœli ci młoda głowa miła..." Szyję daję, że ona jest za Jampolem. - O! jako Bóg na niebie! - zakrzyknšł Wołodyjowski. - Na Dzikie Pola przecie jej nie zaprowadził, więc wedle mojej głowy, musiał jš ukryć gdzieœ między Jampolem a Jahorlikiem. Byłem też raz w tamtych stronach, gdy się królewscy i chanowi sędzie zjeżdżali, bo w Jahorliku, jak waćpaństwu wiadomo, pograniczne sprawy się sšdzš o zabrane stada, których spraw nigdy nie brak. Pełno tam jest nad całym Dniestrem jarów i zakrytych miejsc, i różnych komyszy, w których żyjš w chutorach ludzie, co żadnej zwierzchnoœci nie znajš mieszkajšc w pustyni i bliŸnich niewidujšc. U takich to dzikich pustelników on pewnie jš ukrył, bo mu tam było i najbezpieczniej. - Ba! ale jak się tam dostać teraz, gdyż drogę Krzywonos zagradza - rzecze pan Longinus. - Jampol to też, jak słyszałem, gniazdo rozbójnicze. Na to Skrzetuski: - Choćbym i dziesięć razy gardło miał stracić, będę jš ratował. Pójdę przebrany ibędę szukał - Bóg mnie pomoże - znajdę. - Ja z tobš, Janie! - rzecze pan Wołodyjowski. - I ja po dziadowsku z teorbanem. Wierzajcie mi waszmoœciowie, że najwięcejmam między wami eksperiencji, a że mnie teorban z ostatkiem obrzydł, więc wezmę dudy. - Toż i ja się na coœ przydam, braciaszki? -rzekł pan Longinus. - I pewnie - odpowiedział pan Zagłoba. - Jak będzie nam trzeba przez Dniestr się przebrać, to waćpan będziesz nas przenosił, jako œwięty Krzysztof. - Dziękuję z duszy waszmoœciom - rzekł Skrzetuski - i gotowoœć waszš chętnym przyjmuję sercem. Nie masz to w przeciwnoœciach nad przyjaciół wiernych, których, jak widzę, nie pozbawiła mnie Opatrznoœć! Dajże mnie, wielki Boże, odsłużyć waszmoœciom zdrowiem i mieniem!- Wszyscy my jako jeden mšż! - wykrzyknšł Zagłoba. - Bóg zgodę pochwala,i obaczycie, iż frukta naszych prac niedługo będziemy oglšdali. - To już nie pozostaje mnie nic innego - mówił po chwili milczenia Skrzetuski - jak choršgiewkę księciu odprowadzić i zaraz w kompanii ruszyć. Pójdziem Dniestrem, hen, na Jampol aż do Jahorlika, i wszędzie będziemy szukali. A gdy, jak mam nadzieję, Chmielnicki już musi być zniesiony lub nim dojdziemy do księcia, zniesiony będzie, przeto i służba publiczna nie staje nam na przeszkodzie. Pewnie choršgwie ruszš na Ukrainę, by buntu dogasić, ale się tam już bez nas obejdzie. - A poczekajcie waszmoœciowie - rzecze Wołodyjowski - pewnie po Chmielnickim na Krzywonosa przyjdzie kolej, może więc razem z choršgwia mi ku Jampolowi ruszymy. - Nie, nam trzeba być pierwej - odparł Zagłoba - ale najpierwej odprowadzić choršgwie, by mieć wolne ręce. Spodziewamsię też, że ksišżę będzie z nas contentus. - Szczególniej z waćpana. - Tak jest, bo mu najlepsze wieœci przywożę. Wierzaj mi waćpan, iż nagrody się spodziewam. - Więc tedy w drogę? - Do jutra musimy spoczšć - rzekł Wołodyjowski. - Zresztš niech Skrzetuski rozkazuje: on tu wodzem; ale ja przestrzegam, iż jeœli dziœ ruszymy, konie mnie wszystkie popadajš. - Wiem, że to jest niepodobieństwo - rzecze Skrzetuski - ale myœlę, iż po dobrych obrokach jutro możemy. Jakoż nazajutrz ruszono. Wedle ordynansówksišżęcych mieli się wrócić do Zbaraża i tam czekać dalszych rozkazów. Szli więc naKuŸmin, w bok od Felsztyna ku Wołoczyskom, skšd na Chlebanówkę wiódł stary goœciniec do Zbaraża. Drogę mieli przykrš, bo padały deszcze, ale spokojnš, itylko pan Longinus, idšcy w sto koni naprzód, rozgromił kilka kup swawolnych, które się na tyłach wojsk regimentarskich zebrały. Dopiero w Wołoczyskach zatrzymali się znów na nocny wypoczynek. Ale zaledwie zasnęli snem smacznym po długiej drodze, zbudził ich alarm i straże dały znać, że jakiœ konny oddział się zbliża. Wnet jednak przyszła wieœć, że to Wierszułłowa tatarska choršgiew, zatem swoi. Zagłoba, pan Longinus i mały Wołodyjowski natychmiast zebrali się w izbie Skrzetuskiego, a w œlad za nimi wpadłjak wicher oficer spod lekkiego znaku, zziajany, cały pokryty błotem, na którego spojrzawszy Skrzetuski wykrzyknšł: - Wierszułł! - Jam... jest! - mówił przybyły nie mogšc oddechu złapać. - Od księcia? - Tak!... O tchu! tchu!... - Jakie wieœci? Już po Chmielnickim? - Już... po... Rzeczypospolitej!.. - Na rany Chrystusa! co waœć gadasz? Klęska? - Klęska, hańba, sromota!... bez bitwy... Popłoch!... O!o! - Uszom się nie chce wierzyć. Mówże! mów,na Boga żywego!... Regimentarze?... - Uciekli. - Gdzie nasz ksišżę? - Uchodzi... bez wojska... ja tu od księcia... rozkaz... do Lwowa natychmiast... idš za nami! - Kto? Wierszułł, Wierszułł! Opamiętaj się,człowieku! kto? - Chmielnicki, Tatarzy. - W imię Ojca i Syna, i Ducha Œwiętego! - zawołał Zagłoba. - Ziemia się rozstępuje. Ale Skrzetuski zrozumiał już, o co chodzi. - Na potem pytania - rzekł - teraz na koń! - Na koń, na koń! Kopyta koni pod Wierszułłowymi Tatarami szczękały już przed oknami; mieszkańcy, zbudzeni nadejœciem wojska, wychodzili z domów z latarkami i pochodniami w ręku. Wieœć przeleciała całe miasto jak błyskawica. Wnet uderzono we dzwony na trwogę. Ciche przed chwilš miasteczko napełniło się zgiełkiem; tętentem koni, okrzykami komendy i wrzaskiem żydowskim.Mieszkańcy chcieli uchodzić wraz z wojskiem, zaprzęgano wozy, ładowano na nie dzieci, żony, pierzyny; burmistrz na czele kilku mieszczan przyszedł błagać Skrzetuskiego, by nie odjeżdżał naprzód i odprowadził mieszkańców chociaż do Tarnopola, ale pan Skrzetuski i słuchać go nie chciał majšc wyraŸny rozkaz co tchu ruszać do Lwowa. Ruszyli tedy i dopiero w drodze Wierszułł ochłonšwszy opowiadał, jak i co się stało. - Jak Rzeczpospolita Rzeczpospolitš - mówił- nigdy nie poniosła takiej klęski. Nic Cecora, nic Żółte Wody, nic Korsuń! A Skrzetuski, Wołodyjowski, pan Longinus Podbipięta aż na karki koniom się kładli, to się za głowy brali, to ręce ku niebu podnosili. - Rzecz ludzkš wiarę przechodzi! - mówili. -Gdzież był ksišżę? - Opuszczony, od wszystkiego umyœlnie usunięty, swojš nawet dywizjš nie władał. - Kto miał komendę? - Nikt i wszyscy. Dawno służę, na wojnie zęby zjadłem, jeszczem takich wojsk i takich wodzów nie widział. Zagłoba, który nie miał wielkiego afektu dla Wierszułła i mało go znał, poczšł głowš kręcić i cmokać - na koniec rzekł: - Mój moœci panie! czyli się waćpanu w oczach tylko nie pomieszało lub czyœ częœciowej porażki za ogólnš klęskę nie poczytał, bo to, co opowiadasz, całkiem imaginację przechodzi. - Że przechodzi, przyznaję, i powiem więcej waœci, że szyję bym sobie dał z radoœciš ucišć, gdyby jakim cudem pokazało się, iż się mylę. - Bo jakimżeœ waœć sposobem pierwszy po klęsce w Wołoczyskach stanšł? Przecież nie chcę przypuœcić, żebyœ pierwszy dał drała? Gdzież sš tedy wojska? którędy uciekajš? co się z nimi stało? dlaczego uciekajšcy nie uprzedzili waćpana? Na wszystkie owe kwestie na próżno szukam responsu. Wierszułł w każdym innym czasie nie byłbypuœcił płazem takich pytań, ale w tej chwili nie mógł myœleć o niczym więcej, jako klęsce, więc odrzekł tylko: - Jam pierwszy stanšł w Wołoczyskach, gdyż inni uchodzš na Ożygowce; a mnie ksišżę umyœlnie pchnšł w stronę, gdzie się waćpanów spodziewał, aby was nawałnica nie ogarnęła, gdybyœcie się za póŸno dowiedzieli; a po wtóre dlatego, że pięćset koni, które macie, to teraz niemała dla niego pociecha, bo dywizja w większej częœci wyginęła lub rozproszona. - Dziwne to rzeczy! - mruknšł Zagłoba. - Strach pomyœleć, desperacja ogarnia, serce się kraje, łzy płynš! - mówił łamišcręce Wołodyjowski. - Ojczyzna zgubiona, niesława po œmierci, takie wojska rozproszone!... zatracone! Nie może być inaczej, tylko koniec œwiata i sšd ostateczny się zbliża! - Nie przerywajcie mu - rzekł Skrzetuski -pozwólcie, aby wszystko opowiedział. Wierszułł zamilkł, jakby siły zbierał; przez chwilę słychać było tylko pluskanie kopyt w błocie, bo deszcz padał. Noc była jeszcze głęboka i ciemna bardzo, bo chmurna, a w tych ciemnoœciach, w tym dżdżu dziwnie złowrogo brzmiały słowa Wierszułła, który tak mówić poczšł: - Gdybym się nie spodziewał, że w boju polegnę, to bym chyba rozum utracił. Mówiliœcie waszmoœciowie o sšdzie ostatecznym - i ja tak mniemam, że wprędce on już nastšpi - gdyż wszystko sięrozprzęga, złoœć bierze górę nad cnotš i antychryst już chodzi po œwiecie. Wyœcie nie patrzyli na to, co się stało - ale jeœli nawet relacji o tym znieœć nie możecie, cóżja, którym klęskę i niezmiernš hańbę własnymi oczyma oglšdał! Bóg nam dał szczęœliwy poczštek w tej wojnie. Nasz ksišżę otrzymawszy pod Czołhańskim Kamieniem sprawiedliwoœć z pana Łaszcza, resztę puœcił w niepamięć i pogodził się z księciem Dominikiem. Cieszyliœmy się wszyscy z tej konkordii - jakoż było i błogosławieństwo boże. Ksišżę powtórnie pogromił pod Konstantynowem i samo miasto wzišł, bo je nieprzyjaciel po pierwszym szturmie opuœcił. Po czym ruszyliœmy pod Piławce, choć ksišżę nie radził tam chodzić. Ale zaraz w drodze pokazały się przeciw niemu rozmaite machinacje, niechęci, zawiœci i jawne knowania. Nie słuchano go na radach, nie zważano na to, co mówił, a przede wszystkim usiłowano rozdzielić naszš dywizję, aby jej ksišżę w ręku całej nie miał. Gdyby się sprzeciwił, zwalono by na niego klęskę, więc milczał, cierpiał, znosił.Zostały tedy lekkie znaki z rozkazu generał-regimentarza w Konstantynowie wraz z Wurclem, z armatami i z oberszterem Machnickim; odłšczono pana oboŸnego litewskiego Osińskiego i pułk Koryckiego, tak że przy księciu została tylko husaria pod Zaćwilichowskim, dwa regimenty dragonów - i ja z częœciš mojej choršgwi. Wszystkiego nie było nad dwa tysišce ludzi. A wtedy już go lekceważono i sam słyszałem, jak mówili klienci księcia Dominika: "Już teraz nie powiedzš po wiktorii, że za sprawš samego Wiœniowieckiego przyszła." I głoœno opowiadali, że gdyby tak niezmierna sława pokryła księcia, to by i na elekcji jego kandydat, królewicz Karol, się utrzymał, a oni chcš Kazimierza: Zarazili fakcjami całe wojska tak, że poczęły się dyskursa w kołach jakby na sejmie, wysyłanie delegatów - i o wszystkim tam myœlano prócz o bitwie, tak jakby nieprzyjaciel był już pogromion. A owóż, gdybym zaczšł opowiadać waszmoœciom o tych ucztach, o tych wiwatach, o tym przepychu, wiary bym w waszych uszach nie znalazł. Niczymbyły hufce Pyrrusowe przy onych wojskach, całych od złota, klejnotów i strusich piór. A toż dwieœcie tysięcy sług i ćmy wozów szły za nami, konie padały podciężarem złotogłowiów i jedwabnych namiotów, wozy łamały się pod kredensami. Myœlałby kto, że na zawojowanie œwiata całego idziemy. Szlachta z pospolitego ruszenia po całych dniach i nocach trzaskała batogami: "Ot (mówili), czym chamów uspokoimy, szabli nie dobywajšc." A my, starzy żołnierze, przywykli bić się, nie rozprawiać, jużeœmy na widok onej pychy niesłychanej przeczuwali coœ złego. Dopieroż zaczęły się tumulty przeciw panu Kisielowi, że zdrajca, i za nim, że zacny senator. Siekano się szablami po pijanemu. Strażników obozowych nie było. Nikt ładu nie przestrzegał, nikt dowództwa nie sprawował, każden robił, co chciał, szedł, gdzie mu było lepiej, stawał, gdzie mu się zdawało, czeladŸ wzniecała hałasy - o Boże miłosierny! toż to był kulig, nie wyprawa wojenna, kulig, na którym salutemReipublicae przetańcowano, przepito, przejedzono i przefrymarczono w ostatku! - Jeszcze my żyjemy! - rzekł Wołodyjowski. - I Bóg jest w niebie! - dodał Skrzetuski. Nastała znów chwila milczenia, po czym Wierszułł mówił dalej: - Zginiemy totaliter, chyba że Bóg cud uczyni, za grzechy nas chłostać przestanieinie zasłużone miłosierdzie okaże. Chwilami ja sam nie wierzę temu, com na własne oczy oglšdał, i zdaje mi się, że mnie zmorawe œnie dusiła... - Powiadaj waćpan dalej - rzekł Zagłoba - przyszliœcie tedy pod Piławce i co? - I staliœmy. O czym tam regimentarze radzili, nie wiem; na sšdzie ostatecznym zato odpowiedzš, bo gdyby od razu na Chmielnickiego uderzyli, byłby zniesiony i rozbity, jak Bóg w niebie, mimo nieładu, niesfornoœci i tumultów, i braku wodza. Jużtam popłoch był między czerniš, już radzono, jak by Chmielnickiego i starszyznęwydać, a on sam ucieczkę zamierzał. Ksišżę nasz od namiotu do namiotu jeŸdził, prosił, błagał, groził: "Uderzmy, nim Tatary nadejdš, uderzmy!" - i włosy z głowy wyrywał - a tam się jeden na drugiego oglšdał - i nic, i nic! Pili, sejmikowali... Przyszły słuchy, że Tatary idš - chan w dwieœcie tysięcy koni - oni radzili i radzili. Ksišżę zamknšł się w namiocie, bo go całkiem spostponowali. W wojsku poczęto mówić, że kanclerz zakazałksięciu Dominikowi bitwy staczać, że się układy toczš - wszczšł się jeszcze większy nieład. Na koniec Tatarzy przyszli,ale Bóg nam poszczęœcił pierwszego dnia, potykał się ksišżę i pan Osiński, i pan Łaszcz stawał bardzo dobrze - spędzili ordę z pola, wysiekli znacznie - a potem... Tu głos Wierszułłowi zamarł w piersi. - A potem? - pytał pan Zagłoba. - Przyszła noc straszna, niepojęta. Pamiętam, strażowałem z mymi ludŸmi wedle rzeki, gdy naraz słyszę, aż w oboziekozackim bijš z armat jak na wiwaty i słychać krzyki. Dopieroż przypomniało mi się, co wczoraj mówiono w obozie, że jeszcze wszystka potęga tatarska nie stanęła, tylko Tuhaj-bej z częœciš. Pomyœlałem więc, kiedy tam wiwatujš, to już musiał i chan osobš swojš stanšć. Aż tui w naszym obozie zaczyna się tumult. Skoczyłem sam z kilkoma ludŸmi. - Co się stało? - Krzyknš mi: "regimentarze uszli!" Ja do księcia Dominika - nie ma go! Do podczaszego - nie ma! do choršżego koronnego - nie ma! Jezu Nazareński!... Żołnierze latajš po majdanie, krzyk, wrzask, zgiełk, głowniami œwiecš: gdzie regimentarze? gdzie regimentarze? A inni wołajš: "Koni ! koni !" A inni: "Panowie bracia, ratujcie się! zdrada! zdrada!" Ręce do góry podnoszš, twarze obłškane, oczy wytrzeszczone, tłoczš się, depczš, duszš, siadajš na koń, lecš na oœlep bez broni. Dopieroż ciskać hełmy, pancerze, broń, namioty! Aż tu jedzie ksišżę na czele husariiedział, żeby psy haty i dokł pan AČ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż8Pk C9ť Ác €:|.c ;Ş&ěc <–5Ŕ B w srebrnej zbroi: szeœć pochodni koło niego niosš, a on stoi w strzemionach i krzyczy: "Moœci panowie, jam został, kupš do mnie!" Gdzie tam! nie słyszš go, nie widzš, lecš na husarię, mieszajš jš, przewracajš ludzi i konie, ledwieœmy księcia samego uratowali - potem po zdeptanych ogniskach, w ciemnoœci, niby wezbrany potok, niby rzeka, wszystko wojsko w dzikim popłochu wypada z obozu,rozprasza się, ginie, ucieka... Nie masz już wojsk, nie masz wodzów, nie masz Rzeczypospolitej... jest tylko hańba nie zmyta i noga kozacka na szyi... Tu pan Wierszułł jęczeć poczšł i konia targać, bo go szał rozpaczy ogarnšł; ten szał udzielił się innym i jechali wœród owego dżdżu i nocy jak obłškani. Jechali długo. Pierwszy Zagłoba przemówił:- Bez bitwy - o szelmy! o takie syny! pamiętacie, jak wspaniałš postać w Zbarażu czynili? jak sobie zjeœć Chmielnickiego bez pieprzu i soli obiecywali?O szelmy! - Gdzie tam! - krzyknšł Wierszułł - uciekli po pierwszej bitwie wygranej nad Tatary i czerniš, po bitwie, w której nawet pospolite ruszenie jako lwy walczyło. - Jest w tym palec boży - rzekł Skrzetuski - ale jest i jakowaœ tajemnica, która wyjaœnić się musi... - Bo gdyby wojsko pierzchło, to się na œwiecie zdarza - rzekł Wołodyjowski - ale tu wodze pierwsi obóz opuœcili, jakby chcšcumyœlnie nieprzyjacielowi wiktorię ułatwić iwojsko na rzeŸ wydać. - Tak jest! tak jest! - rzecze Wierszułł. - Mówiš też, że to umyœlnie uczynili. - Umyœlnie? na rany boskie, to nie może być!.. - Mówiš, że umyœlnie - a dlaczego? kto dojdzie! kto zgadnie! - Żeby ich groby przytłukły, żeby ich rody wyginęły, a jeno pamięć niesławna po nich została! - rzekł Zagłoba. - Amen! - rzekł Skrzetuski. - Amen! - rzekł Wołodyjowski. - Amen! - powtórzył pan Longinus. - Jeden jest człowiek, któren może ojczyznę jeszcze ratować, jeœli mu buławęiresztę sił Rzeczypospolitej oddadzš, jeden jest, bo o innym już ani wojsko, ani szlachta nie będzie chciała słyszeć. - Ksišżę! - rzekł Skrzetuski. - Tak jest. - Przy nim będziem stać, przy nim zginiemy.Niech żyje Jeremi Wiœniowiecki! - wykrzyknšł Zagłoba. - Niech żyje! - powtórzyło kilkadziesišt niepewnych głosów, ale okrzyk zamarł zaraz, bo w chwili, gdy ziemia rozstępowała się pod nogami, a niebo zdawało się walić na głowy, nie był czas na okrzyki i wiwaty. Tymczasem poczęło œwitać i w oddaleniu ukazały się mury Tarnopola. Rozdział 9 Pierwsi rozbitkowie spod Piławiec dotarli do Lwowa œwitaniem dnia 26 wrzeœnia i równo z otwarciem bram miejskich straszna wieœć piorunem rozleciała się po całym mieœcie wzbudziwszy niedowierzanie w jednych, popłoch w drugich, w innych zaœ rozpaczliwš chęć obrony. Pan Skrzetuski ze swym oddziałem przybył w dwa dni póŸniej, gdy już cały gród był zapchany uciekajšcym żołnierstwem, szlachtš i uzbrojonym mieszczaństwem. Myœlano już o obronie, gdyż lada chwila spodziewano się Tatarów, ale nie wiedziano jeszcze, kto stanie na czele i jak się do dzieła weŸmie, dlatego wszędy panował bezład i popłoch. Niektórzy uciekali z miasta wywożšc rodziny i mienie, okoliczni zaœ mieszkańcy szukali w nim schronienia; wyjeżdżajšcy i wjeżdżajšcy zawalali ulice i wzniecali tumulty o przejazd; wszędy było pełno wozów, pak, tłumoków i koni, żołnierzy spod najrozmaitszych znaków; nawszystkich twarzach czytałeœ niepewnoœć, goršczkowe oczekiwanie, rozpacz lub rezygnację. Co chwila przestrach jak wir powietrzny zrywał się niespodzianie; rozlegały się krzyki: "Jadš! Jadš!" - i tłumy poruszały się jak fala; czasem biegły na oœlep przed siebie, rażone szaleństwem trwogi, dopóki nie pokazało się, że to nadjeżdża nowy jakiœ oddział rozbitków. A oddziałów tych kupiło się coraz to więcej- ale jakże żałosny widok przedstawiali ci żołnierze, którzy jeszcze niedawno w złocie i piórach szli ze œpiewaniem na ustach a dumš w oczach na onš wyprawę przeciw chłopstwu! Dziœ obdarci, wygłodzeni, znędzniali, pokryci błotem, na wyniszczonych koniach, z hańbš w twarzach, podobniejsi do żebraków niż do rycerzy, litoœć by tylko wzbudzać mogli, gdyby był czas na litoœć w tym mieœcie, na którego mury wnet mogła zwalić się cała potęga wroga. I każden z tych pohańbionych rycerzy tym jedynie się pocieszał, że tak wielu, że tyle tysięcy miał towarzyszów wstydu; wszyscy kryli się w pierwszej godzinie, by następnie ochłonšwszy rozwodzić skargi, narzekania,rzucać przekleństwá i groŸby, włóczyć siępo ulicach, pić po szynkowniach i powiększać tylko nieład i trwogę. Każdy bowiem powtarzał: "Tatarzy tuż! tuż!" Jedni widzieli pożogi za sobš, inni klęlisię na wszystkie œwiętoœci, iż przyszło im już odcinać się zagonom. Gromady otaczajšce żołnierzy słuchały z natężeniem tych wieœci. Dachy i wieże koœciołów usiane były tysišcami ciekawych;dzwony biły larum, a tłumy niewiast i dzieci dusiły się po koœciołach, w których wœród œwiec jarzšcych błyszczał Przenajœwiętszy Sakrament. Pan Skrzetuski przeciskał się z wolna od bramy halickiej ze swoim oddziałem przez zbite masy koni, wozów, żołnierzy, przez cechy mieszczańskie stojšce pod swymi banderiami i przez pospólstwo, które ze zdziwieniem spoglšdało na owš choršgiew wchodzšcš nie w rozsypce, ale w szyku bojowym do miasta. Poczęto krzyczeć, że pomoc nadchodzi, i znów niczym nie usprawiedliwiona radoœć ogarnęła tłuszczę, która jęła się cisnšć i chwytać za strzemiona pana Skrzetuskiego. Zbiegli i się też i żołnierze wołajšc: "To wiœniowiecczycy! Niech żyje ksišżę Jeremi!" Tłok zrobił się tak wielki, że choršgiew zaledwie noga za nogš mogła sięposuwać. Na koniec naprzeciw ukazał się oddział dragonów z oficerem na czele. Żołnierze rozgarniali tłumy, oficer zaœ krzyczał: "Z drogi! z drogi!" - i płazował tych, którzy mu nie ustępowali doœć rychło. Skrzetuski poznał Kuszla. Młody oficer powitał serdecznie znajomych. - Co to za czasy! co to za czasy! - rzekł. - Gdzie ksišżę? - pytał Skrzetuski. - Umorzyłbyœ go frasunkiem, gdybyœ dłużejnie przyjeżdżał. Bardzo się tu za tobš i twoimi ludŸmi oglšdał. Jest teraz u Bernardynów; mnie wysłano za porzšdkiem w mieœcie, ale już Grozwajer tym się zajšł.Pojadę z tobš do koœcioła. Tam się rada odbywa. - W koœciele? - Tak jest. Będš księciu buławę ofiarować, bo żołnierze oœwiadczajš, że pod innym wodzem nie chcš bronić miasta. - JedŸmy! Mnie też pilno do księcia. Połšczone oddziały ruszyły. Po drodze Skrzetuski wypytywał się o wszystko, co działo się we Lwowie, i czyli obrona już postanowiona. - Właœnie teraz się sprawa waży - rzecze Kuszel. - Mieszczanie chcš się bronić. Co zaczasy! ludzie nikczemnych kondycji okazujš więcej serca niż szlachta i żołnierze. - A regimentarze? co się z nimi stało? Czylisš w mieœcie i czyli nie będš księciu przeszkód stawiali? - Byle on sam nie stawiał! Był lepszy czas na oddanie mu buławy, teraz za póŸno. Regimentarze oczu nie œmiejš pokazać. Ksišżę Dominik popasał tylko w pałacu arcybiskupim i zaraz się wyniósł; i dobrze zrobił, bo nie uwierzysz, jaka jest w żołnierzach na niego zawziętoœć. Już go niema, a jeszcze cišgle krzyczš: "Dawaj go sam, wnet go rozsiekamy!" - pewnie nie byłby uszedł jakowego przypadku. Pan podczaszy koronny pierwszy tu przybył, ba! nawet i na księcia wygadywać poczšł, ale teraz siedzi cicho, bo i przeciw niemu powstajš tumulty. Do oczu mu wszystkie winy wymawiajš, a on jeno łzy połyka. W ogólnoœci strach, co się dzieje, jakie czasy nadeszły! Mówię ci: dziękuj Bogu, żeœ pod Piławcami nie był, żeœ stamtšd nie uciekał,bo że nam, którzyœmy tam byli, rozum się nie pomieszał z ostatkiem - to chyba cud. - A nasza dywizja? - Nie ma już jej! ledwie coœ zostało. Wurcla nie ma, Machnickiego nie ma, Zaćwilichowskiego nie ma. Wurcel i Machnicki nie byli po Piławcami, bo zostali w Konstantynowie. Tam ich ten Belzebub, ksišżę Dominik, zostawił, by księcia naszego potęgę osłabić. Nie wiadomo: czy uszli, czy ich nieprzyjaciel ogarnšł. Stary Zaćwilichowski przepadł jak kamień w wodzie. Daj Bóg, żeby nie zginšł! - A wszystkich żołnierzy siła się tu zebrało? - Jest dosyć, ale co z nich!... Jeden ksišżę mógłby sobie dać z nimi rady, gdyby chciałbuławę przyjšć, bo nikogo słuchać nie chcš. Okrutnie się ksišżę o ciebie frasował i o żołnierzy... Jedyna też to cała choršgiew. Jużeœmy cię opłakali. - Teraz ten szczęœliwy, kogo płaczš. Przez czas jakiœ jechali w milczeniu, poglšdajšc po tłumach, słuchajšc zgiełku i krzyków: "Tatary! Tatary!" W jednym miejscu ujrzeli straszny widok rozdzieranego na sztuki człowieka, któregotłum o szpiegostwo posšdził. Dzwony biły cišgle. - Czy orda prędko tu stanie? - spytał Zagłoba. - Licho jš wie!... może dziœ jeszcze. To miasto nie będzie się długo bronić, bo nie wytrzyma. Chmielnicki idzie w dwieœcie tysięcy Kozaków prócz Tatarów. - Kaput! - odpowiedział szlachcic: - Lepiej nam było jechać dalej na złamanie szyi! Po co my tyle zwycięstw odnieœli? - Nad kim? - Nad Krzywonosem, nad Bohunem, diabeł wie nie nad kim! - Ale! - rzekł Kuszel i zwróciwszy się do Skrzetuskiego pytał cichym głosem: - A ciebie, Janie, w niczym-że Bóg nie pocieszył? nie znalazłeœ tego, czegoœ szukał? nie dowiedziałeœ się przynajmniej czego? - Nie czas o tym myœleć! - zawołał Skrzetuski. - Co ja znaczę i moje sprawy wobec tego, co się stało? Wszystko marnoœć i marnoœć, a na końcu œmierć! - Tak i mnie się widzi, że cały œwiat niedługo zginie - rzekł Kuszel. Tymczasem dojechali do koœcioła Bernardynów, którego wnętrze pałało œwiatłem. Tłumy niezmierne stały przed koœciołem, ale nie mogły się do œrodka dostać, bo sznur halebardników zamykał wejœcie puszczajšc tylko znaczniejszych i starszyznę wojskowš. Skrzetuski kazał drugi sznur wycišgnšć swoim ludziom. - WejdŸmy - rzekł Kuszel. - Pół Rzeczypospolitej jest w tym koœciele. Weszli. Kuszel niewiele przesadził. Co było znakomitszego w wojsku i w mieœcie, zgromadziło się na naradę, więc wojewodowie, kasztelanowie, pułkownicy, rotmistrze, oficerowie cudzoziemskiego autoramentu, duchowieństwo, tyle szlachty,ile koœciół mógł pomieœcić, mnóstwo wojskowych niższych stopni i kilkunastu rajców miejskich z Grozwajerem na czele, któren mieszczaństwem miał dowodzić. Byłtakże obecny i ksišżę, i pan podczaszy koronny, jeden z regimentarzy, i wojewodakijowski, i starosta stobnicki, i Wessel, i Arciszewski, i pan oboŸny litewski Osiński -ci siedzieli przed wielkim ołtarzem tak, abypublicum mogło ich widzieć. Radzono poœpiesznie, goršczkowo, jako zwykle w takich wypadkach: mówcy wstępowali na ławy i zaklinali starszyznę, by nie podawała miasta w ręce wraże bez obrony.Choćby i zginšć przyszło, miasto wstrzymanieprzyjaciela, Rzeczpospolita ochłonie. Czego brak do obrony? Sš mury, sš wojska,jest determinacja - wodza tylko trzeba. A gdy tak mówiono, w publicznoœci zrywały się szmery, które przechodziły w głoœne okrzyki - zapał ogarniał zgromadzonych. "Zginiemy! zginiemy chętnie! - wołano - hańbę piławieckš nam zmazać, ojczyznę zasłonić!" I rozpoczynało się trzaskanie szablami, i gołe ostrza migotały przy blasku œwiec. A inni wołali: "Uciszyć się! obrady porzšdkiem!" - "Bronić się czy nie bronić?" - "Bronić! bronić!" - wrzeszczało zgromadzenie, aż echo odbite od sklepień powtarzało: "Bronić się!" - "Kto ma być wodzem? Kto ma być wodzem?" - "Ksišżę Jeremi - on wódz! on bohater! niech broni miasta, Rzeczypospolitej - niech mu oddadzšbuławę i niech żyje!" Wówczas z tysišca płuc wyrwał się okrzyktak gromki, że aż œciany zadrżały i szyby zabrzęczały w oknach koœcielnych. - Ksišżę Jeremi! ksišżę Jeremi! Niech żyje! niech żyje! niech zwycięża! Zabłysło tysišce szabel, wszystkie oczy skierowały się na księcia, a on powstał spokojny, ze zmarszczonš brwiš. Uciszyło się natychmiast, jakby kto makiem posiał. - Moœci panowie! - rzekł ksišżę dŸwięcznymgłosem, który w tej ciszy doszedł do wszystkich uszu. - Gdy Cymbrowie i Teutoni napadli na Rzeczpospolitš rzymskš, nikt nie chciał ubiegać się o konsulat, aż go wzišł Mariusz. Ale Mariusz miał prawo go brać, bo nie było wodzów przez senat naznaczonych... I ja bym się w tej toni od władzý nie wybiegał chcšc ojczyŸnie miłej zdrowiem służyć, ale buławy przyjšć nie mogę, gdyż ojczyŸnie, senatowi i zwierzchnoœci bym ubliżył, a samozwańczym wodzem być nie chcę. Jest między nami ten, któremu Rzeczpospolita buławę oddała - jest pan podczaszy koronny... Tu ksišżę dalej mówić nie mógł, bo zaledwie pana podczaszego wspomniał, powstał straszliwy wrzask, szczękanie szablami: tłum zakołysał się i wybuchnšł jak prochy, na które iskra padła. "Precz! na pohybel! pereat!" - rozlegało się w tłumie. "Pereat! pereat!" - brzmiało coraz potężniej. Podczaszy zerwał się z krzesła,blady, z kroplami zimnego potu na czole, a tymczasem groŸne postacie zbliżały się ku stallom, ku ołtarzowi i słychać już było złowrogie: "Dawajcie go!" Ksišżę widzšc, na co się zanosi, wstał i wycišgnšł prawicę. Tłumy wstrzymały się sšdzšc, że chce mówić; uciszyło się w mgnieniu oka. Ale ksišżę chciał tylko burzę i tumult zażegnać; rozlewu krwi w koœciele nie dopuœcić, więc gdy spostrzegł, że najgroŸniejsza chwila minęła, usiadł na powrót. O dwa krzesła dalej, przegrodzony tylko przez wojewodę kijowskiego, siedział nieszczęsny podczaszy: siwš głowę opuœciłna piersi, ręce mu zwisły, a z ust wydobywały się słowa przerywane łkaniem: - Panie! za grzechy moje przyjmuję z pokorš ten krzyż! Starzec mógł wzbudzić litoœć w najtwardszym sercu, ale tłum zwykle bywabezlitosny, więc na nowo wszczynały się hałasy, gdy nagle wojewoda kijowski powstał dajšc znać rękš, że chce przemówić. Był to towarzysz zwycięstw Jeremiego, dlatego słuchano go chętnie. On zaœ zwrócił się do księcia i w najczulszych słowach zaklinał go, by buławy nie odrzucał i nie wahał się ratować ojczyzny. Gdy Rzeczpospolita ginie,niech œpiš prawa, niech jš ratuje nie wódz mianowany, ale ten, któren najwięcej ratować zdolny: - "Bierzże ty buławę, wodzu niezwyciężony! bierz, ratuj! nie miasto samo, ale całš Rzeczpospolitš. Oto ustami jej ja, starzec, błagam ciebie, a ze mnš wszystkie stany, wszyscy mężowie, niewiasty i dzieci - ratuj! ratuj!" Tu zdarzył się wypadek, który poruszył wszystkie serca: niewiasta w żałobie zbliżyła się do ołtarza i rzucajšc pod nogi księcia złote ozdoby i klejnoty klęknęła przed nim i szlochajšc głoœno, wołała: - Mienie ci nasze przynosim! Życie oddajem w twe ręce, ratuj! ratuj, bo giniemy. Na ten widok senatorowie, wojskowi, a za nimi całe tłumy zaryczały ogromnym płaczem - i był jeden głos w tym koœciele: - Ratuj! Ksišżę zakrył oczy rękoma, a gdy podniósł twarz, i w jego Ÿrenicach błyszczały łzy. Jednak się wahał. Co się stanie z powagš Rzeczypospolitej, jeœli on tę buławę przyjmie? Wtem wstał podczaszy koronny. - Jam stary - rzekł - nieszczęœliwy i przybity. Mam prawo zrzec się ciężaru, któren jest nad moje siły, i włożyć go na młodsze barki... Otóż wobec tego Boga ukrzyżowanego i wszystkiego rycerstwa tobie oddaję buławę - bierz jš. I wycišgnšł oznakę ku Wiœniowieckiemu. Nastała chwila takiej ciszy, że słyszałbyœ przelatujšcš muchę. Na koniec rozległ się uroczysty głos Jeremiego: - Za grzechy moje... - Przyjmuję. Wtedy szał opanował zgromadzenie Tłumy złamały stalle, przypadały do nóg Wiœniowieckiego, ciskały kosztownoœci i pienišdze. Wieœć rozniosła się lotem błyskawicy po całym mieœcie: żołnierstwo odchodziło od zmysłów z radoœci i krzyczało, że chce iœć na Chmielnickiego, na Tatarów i sułtana. Mieszczanie nie myœleli już o poddaniu, ale o obronie do ostatniej kropli krwi. Ormianie znosili dobrowolnie pienišdze do ratusza, zanim o szacunku poczęto mówić; Żydzi w bóżnicy podnieœli wrzask dziękczynny - armaty na wałach oznajmiły grzmotem radosnš nowinę; po ulicach palono z rusznic, samopałów i pistoletów. Okrzyki: "Niech żyje!", trwały przez całš noc. Ktoœ rzeczynieœwiadom mógłby sšdzić, iż to miasto tryumf jakiœ czy uroczyste œwięto obchodzi. A jednak lada chwila trzysta tysięcy nieprzyjaciół - armia większa od tych, jakie cesarz niemiecki lub król francuski edział, żeby psy haty i dokł pan AČ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż=PR >˘yc €?Śc @Ác AŇ,ń c BĂ:¤! mogli wystawić, a dziksza od zastępów Tamerlana - miała oblec mury tego grodu. Rozdział 10 W tydzień póŸniej, rankiem dnia 6 paŸdziernika, gruchnęła po Lwowie wieœć zarówno nieoczekiwana, jak straszliwa, że ksišżę Jeremi, zabrawszy większš częœć wojska, opuœcił potajemnie miasto i wyjechał nie wiadomo dokšd. Tłumy zebrały się przed arcybiskupim pałacem: nie chciano poczštkowo wierzyć. Żołnierze twierdzili, iż jeœli ksišżę wyjechał, to niezawodnie wyjechał na czele potężnego podjazdu, aby zlustrować okolicę. Pokazało się (mówiono), że zbiegowie fałszywe głosili wieœci zapowiadajšc lada chwila Chmielnickiego i Tatarów, bo oto od 26 wrzeœnia upłynęło dni dziesięć, a nieprzyjaciela jeszcze nie widać. Ksišżę zapewne chciał się naocznie przekonać o niebezpieczeństwie i po sprawdzeniu wieœci niezawodnie powróci. Zresztš zostawił kilka regimentów i do obrony wszystko gotowe. Tak było w istocie. Wszelkie rozporzšdzenia zostały wydane, miejsca wyznaczone, armaty zatoczone na wały. Wieczorem przybył rotmistrz Cichocki na czele pięćdziesięciu dragonów. Natychmiast opadli go ciekawi, ale on z tłumem rozmawiać nie chciał - i udał się wprost do generała Arciszewskiego; obaj wezwali Grozwajera i po naradzie poszli na ratusz. Tam Cichocki oœwiadczył przerażonym rajcom, że ksišżęwyjechał bezpowrotnie. W pierwszej chwili opadły wszystkim ręce ijedne zuchwałe usta wymówiły słowo: "Zdrajca!" Ale wówczas Arciszewski, stary wódz, wsławiony wielkimi czynami w służbie holenderskiej, powstał i w ten sposób do wojskowych i rajców mówić poczšł: - Słyszałem słowo bluŸniercze, którego bodajby nikt nie był wymówił, bo go desperacja nawet usprawiedliwić nie może. Ksišżę wyjechał i nie wróci - tak jest! Ale jakież to prawo macie wymagać od wodza, na którego barkach zbawienie całej ojczyzny spoczywa, aby jedynie waszego miasta bronił? Co by się stało, gdyby tu ostatek sił Rzeczypospolitej otoczył nieprzyjaciel? Ni zapasów żywnoœci, ni broni na tak wielkie wojsko tu nie ma - więc to wam powiem, a memu doœwiadczeniu wierzyć możecie, że im większa potęga byłaby tu zamkniętš, tym krócej obrona trwać by mogła, bo głód zwyciężyłby nas prędzej od nieprzyjaciela. Bardziej chodzi Chmielnickiemu o osobę księcia niż o wasze miasto, więc gdy się dowie, że go tu nie masz, że nowe wojska zbiera i z odsieczš przybyć może, łacniej wam będzie folgował i na układy się zgodzi. Dziœ szemrzecie, a ja wam powiadam, że ksišżę, opuœciwszy ten gród, grożšc Chmielnickiemu z zewnštrz, ocalił was i dzieci wasze. Trzymajcie się, brońcie, zadzierżcie tego nieprzyjaciela czas jakiœ, a i miasto ocalić możecie, i wiekopomnš usługę Rzeczypospolitej oddacie, bo ksišżę przez ten czas siły zbierze, inne fortece opatrzy, przebudzi zdrętwiałš Rzeczpospolitš i na ratunek wampoœpieszy. Jedynš on obrał zbawienia drogę, bo gdyby tu, głodem zmorzon, padł z wojskiem, tedyby już nikt nieprzyjaciela nie wstrzymał, któren poszedłby na Kraków, na Warszawę i całš ojczyznę zalał, nigdzie nie znajdujšc oporu. Dlatego zamiast szemrać, œpieszcie na wały bronić siebie, dzieci waszych, miasta i całej Rzeczypospolitej. - Na wały! na wały! - powtórzyło kilka œmielszych głosów. Grozwajer, człowiek energiczny i œmiały, ozwał się: - Cieszy mnie determinacja ichmoœciów i wiedzcie, że ksišżę nie odjechał bez obmyœlenia obrony. Każdy tu wie, co ma robić, i stało się to, co się było stać powinno. Obronę mam w ręku i będę się bronił do œmierci. Nadzieja na nowo wstšpiła w struchlałe serca, co widzšc Cichocki ozwał się w końcu: - Jego ksišżęca moœć przysyła też waćpanom wiadomoœć, iż nieprzyjaciel blisko Porucznik Skrzetuski otarł się skrzydłem o dwutysięczny czambuł, który rozbił. Jeńcy mówiš, że sroga potęga idzie za nimi. Wiadomoœć ta wielkie wywarła wrażenie; nastała chwila milczenia; wszystkie serca zabiły żywiej. - Na wały! - rzekł Grozwajer. - Na wały! na wały! - powtórzyli obecni oficerowie i mieszczanie. A wtem rumor uczynił się za oknami; słychać było zgiełk tysišca głosów, które zlały się w jeden niezrozumiały szum, podobny do szumu fal morskich. Nagle drzwi sali otworzyły się z łoskotem, wpadło kilkunastu mieszczan i zanim obradujšcy mieli czas pytać, co zaszło, rozległy się wołania: - Łuny na niebie! łuny na niebie! - A słowo stało się ciałem! - rzekł Grozwajer - na wały! Sala opustoszała. Po chwili huk armat wstrzšsnšł murami miasta oznajmiajšc mieszkańcom samego grodu, przedmieœć i okolicznych wiosek, że nieprzyjaciel nadcišgnšł. Na wschodzie niebo czerwieniło się jak okiem dojrzeć; rzekłbyœ: morze ognia zbliżało się ku miastu. * * * Ksišżę tymczasem rzucił się do Zamoœcia i starłszy po drodze czambulik, o którym Cichocki mieszczanom wspominał, zajšł sięnaprawš i opatrzeniem tej potężnej z natury twierdzy, którš też w krótkim czasie niezdobytš uczynił. Skrzetuski wraz z panem Longinem i częœciš choršgwi został w twierdzy przy panu Weyherze, staroœcie wałeckim, a ksišżę ruszył do Warszawy, by od sejmu uzyskać œrodki na zacišgi nowych wojsk i zarazem wzišć udział w elekcji, która wraz miała się odprawiać. Losy Wiœniowieckiego i całej Rzplitej miały ważyć się na tej elekcji, gdyby bowiem królewicz Karol został obrany, tedyby partia wojenna wzięła górę - ksišżę otrzymałby naczelne dowództwo wszystkich sił Rzplitej i musiałoby przyjœć do walnej na œmierć i życie z Chmielnickim rozprawy. Królewicz Kazimierz lubo słynny z męstwa ipan wcale wojenny, słusznie uchodził za stronnika polityki kanclerza Ossolińskiego, zatem polityki układów z Kozakami i znacznych dla nich ustępstw. Obaj bracia nie szczędzili obietnic i wysilali się na jednanie sobie stronników; dlatego wobec równej siły obydwóch partii nikt nie mógł przewidzieć rezultatu elekcji. Stronnicy kanclerscy obawiali się, aby Wiœniowiecki dzięki rosnšcej coraz sławie i miłoœci, jakš posiadał u rycerstwa i szlachty, nie przeważył umysłów na stronę Karola, ksišżę zaœ dla tych samych przyczyn pragnšł osobiœcie popierać swego kandydata. Dlatego cišgnšł œpiesznym pochodem do Warszawy, pewny już, że Zamoœć zdoła długo całš potęgę Chmielnickiego i krymskš wytrzymać. Lwów,według wszelkiego prawdopodobieństwa, można było uważać za ocalony, gdyż Chmielnicki nie mógł żadnš miarš bawić się długo zdobywaniem tego miasta majšc przed sobš potężniejszy Zamoœć, któren mudrogę do serca Rzplitej zamykał. Te myœli krzepiły umysł ksišżęcy i wlewały otuchę w jego serce tylu tak strasznymi klęskami kraju strapione. Nadzieja wstšpiła weń pewna, że choćby też i Kazimierz został obrany, już wojna jest nieuniknionš i straszliwa rebelia musi w morzu krwi utonšć. Spodziewał się, że Rzeczpospolita jeszcze raz wystawi potężnš armię - bo i układy były o tyle tylko możliwe, o ile poparłaby je potężna armia. Kołysany tymi myœlami, jechał ksišżę pod zasłonš kilku choršgwi, majšc przy sobie Zagłobę i pana Wołodyjowskiego, z którychpierwszy klšł się na wszystko, że przeprowadzi wybór księcia Karola, bo umiedo szlachty braci gadać i wie, jak jej zażyć; drugi zaœ eskortš księcia dowodził. W Siennicy, niedaleko Mińska, czekało księcia miłe, chociaż niespodziane spotkanie; zjechał się bowiem z księżnš Gryzeldš, która z Brzeœcia Litewskiego do Warszawy dla bezpieczeństwa dšżyła, spodziewajšc się przy tym słusznie, że i ksišżę tam œcišgnie. Witali się tedy serdecznie po długim niewidzeniu. Księżna, lubo duszę miała żelaznš, rzuciła się z takim płaczem w objęcia męża, że utulić się przez kilka godzin nie mogła, bo, ach! jak często bywały takie chwile, że już się go nie spodziewała ujrzeć więcej; a tymczasem Bóg dał, że oto wracał sławniejszy niż kiedykolwiek, otoczon takš chwałš, jaka nikogo jeszcze z jego rodu nie opromieniała, największy z wodzów, jedyna całej Rzeczypospolitej nadzieja. Księżna odrywajšc się co chwila od jego piersi spoglšdała przez łzy na tę twarz chudš, sczerniałš, na to czoło wyniosłe, które troski i trudy poorały w głębokie bruzdy; na oczy zaczerwienione od nocy bezsennych, i na nowo zalewała się łzami, a cały fraucymer wtórował jej z głębi wezbranych serc. Z wolna dopiero księstwouspokoiwszy się poszli do obszernej plebaniimiejscowej i tam poczęły się pytania o przyjaciół, dworzan i rycerzy, którzy jakoby do rodziny należeli i z którymi pamięć o Łubniach się zrosła. Uspokoił tedynaprzód ksišżę troskliwoœć księżny o pana Skrzetuskiego tłumaczšc, iż dlatego tylko wZamoœciu został, iż w utrapieniach, jakie od Boga mu były zesłane, nie chciał pogršżać się w szum stołeczny i wolał w surowej służbie wojennej i w pracy leczyć rany serdeczne: Potem prezentował ksišżę pana Zagłobę i o czynach jego opowiadał. - Vir to jest incomparabilis - mówił - któren nie tylko Kurcewiczównę Bohunowi wydarł, ale jš przez œrodek obozów Chmielnickiego i Tatarów przeprowadził, potem zaœ razem z nami z wielkš swojš sławš najchwalebniej pod Konstantynowem stawał. Słyszšc to księżna pani nie szczędziła pochwał panu Zagłobie, kilkakrotnie mu rękę do pocałowania podajšc i lepszš jeszcze kontentację w stosownej porze obiecujšc - a vir incomparabilis kłaniał się,modestiš bohaterstwo osłaniał, to znów siępuszył i na fraucymer zerkał, bo choć byłstary i niewiele sobie od płci białej obiecywał, przecie miło mu to było, że tyle o jego męstwie i czynach słyszała. Niebrakło jednak i smutku w tym radosnym skšdinšd powitaniu, bo pominšwszy już czasy na ojczyznę ciężkie, ileż to razy na pytania księżny o różnych znajomych rycerzy ksišżę odpowiadał: "Zabit... zabit... zaginion" - przy tym i panny zawodziły, bo niejedno tam między zabitymi drogie nazwisko wymieniono. Tak radoœć mieszała się ze smutkiem, łzy z uœmiechami. Ale najbardziej strapiony byłmały pan Wołodyjowski, na próżno się bowiem rozglšdał i oczyma na wszystkie strony obracał: księżniczki Barbary nie było nigdzie. Co prawda, wœród trudów wojny, wœród cišgłych bojów, potyczek i pochodów już był ów kawaler trochę o niejzapomniał, gdyż i z natury o ile do miłoœci był łatwy, o tyle niezbyt w niej wytrwały;ale teraz, gdy ujrzał znów fraucymer, gdymu przed oczyma stanęło jako żywe życie łubniańskie, pomyœlał sobie, że milej by muteż było, gdy chwila odpoczynku nadeszła, i powzdychać, i serce na nowo zajšć. Więc gdy to się nie zdarzyło, a sentyment jak nazłoœć odżył na nowo, strapił się pan Wołodyjowski ciężko i wyglšdał, jakby go deszcz ulewny zmoczył. Głowę spuœcił na piersi, wšsiki, zwykle tak podkręcone w górę, że aż za nozdrza sięgały jak u chrabšszcza, zwisły mu także ku dołowi, zadarty nos się wydłużył, z twarzy znikła zwyczajna pogoda i stał milczšcy, nie poruszył się nawet, gdy ksišżę z kolei jegomęstwo i nadzwyczajne przewagi wychwalał. Cóż bowiem znaczyły dlań wszystkie pochwały, gdy ona ich słyszeć nie mogła! Aż zlitowała się nad nim Anusia Borzobohatai choć miewali między sobš sprzeczki, postanowiła go pocieszyć. W tym celu, strzygšc oczyma ku księżnie, przysuwała się nieznacznie do rycerza i wreszcie znalazła się tuż przy nim. - Dzień dobry waćpanu - rzekła. - Dawnoœmy się nie widzieli. - Oj, panno Anno! - odrzekł melancholicznie pan Michał - siła wody upłynęło i w niewesołych czasach się znów widzimy - i nie wszyscy. - Pewnie, że nie wszyscy: tylu rycerzy poległo! Tu westchnęła Anusia, po chwili zaœ mówiładalej: - I my nie w tej liczbie, jako dawniej, bo panna Sieniutówna za mšż poszła, a księżniczka Barbara została u pani wojewodziny wileńskiej. - I pewnie także za mšż idzie? - Nie, nie bardzo ona o tym myœli. A czemu się to waćpan o to dopytuje? To rzekłszy Anusia przymrużyła czarne oczęta tak, iż tylko szpareczki pozostały, ispoglšdała ukoœnie spod rzęs na rycerza. - Przez życzliwoœć dla familii - odparł pan Michał. A Anusia na to: - Oj, to i słusznie, bo też wielkš pan Michał ma w księżniczce Barbarze przyjaciółkę. Nieraz pytała: gdzie to ów mój rycerz, któren na turnieju w Łubniach najwięcej głów tureckich zrzucił, za com mu nagrodę dawała? co on porabia? zali żyje jeszcze i o nas pamięta? Pan Michał podniósł z wdzięcznoœciš oczy na Anusię i po pierwsze, ucieszył się, po wtóre, dostrzegł, że Anusia wyładniała niepomiernie. - Zali naprawdę księżniczka Barbara tak mówiła? - spytał. - Jako żywo! I to jeszcze wspominała, jakeœ waćpan przez fosę dla niej skakał, wtedy gdyœ to w wodę wpadł. - A gdzie teraz pani wojewodzina wileńska?- Była z nami w Brzeœciu, a tydzień temu pojechała do Bielska, skšd do Warszawy przybędzie. Pan Wołodyjowski drugi raz spojrzał na Anusię i nie mógł już wytrzymać. - A panna Anna - rzekł - już do takowej gładkoœci doszła, że aż oczy bolš patrzeć. Dziewczyna uœmiechnęła się wdzięcznie. - Pan Michał tak jeno mówi, by mnie skaptować. - Chciałem swego czasu - rzekł ruszajšc ramionami rycerz - Bóg widzi, chciałem i nie mogłem, a teraz panu Podbipięcie życzę, by był szczęœliwy. - A gdzie pan Podbipięta? - spytała cicho Anusia, spuszczajšc oczki. - W Zamoœciu ze Skrzetuskim; został już namiestnikiem w choršgwi i służby pilnowaćmusi, ale gdyby był wiedział, kogo tu ujrzy, o! jak Bóg na niebie, byłby wzišł permisję i tu z nami wielkim krokiem nadšżył. Wielki to jest kawaler, na wszelkšłaskę zasługujšcy. - A na wojnie... nie doznał jakowego szwanku? - Widzi mi się, że waćpanna nie o to chceszpytać, jeno o te trzy głowy, które œcišć zamierzył? - Nie wierzę, aby on to naprawdę zamierzył. - A jednak wierz waćpanna, bo bez tego niebędzie nic. Nieleniwie on też szuka okazji. Pod Machnówkš ażeœmy jeŸdzili oglšdać miejsce, w którym œród tłumu walczył, i sam ksišżę z nami jeŸdził, bo powiem waćpannie: dużo bitew widziałem, ale takichjatek, pókim żyw, nie będę widział. Kiedy się szarfš waćpanny do bitwy przepasze - strach, co dokazuje! Znajdzie on swoje trzygłowy, bšdŸ waćpanna spokojna. - Niechże każdy znajdzie to, czego szuka! -rzekła z westchnieniem Anusia. Za niš westchnšł pan Wołodyjowski i wzrokpodniósł ku górze, gdy nagle spojrzał ze zdziwieniem w jeden kšt izby. Z tego kšta patrzyła na niego jakaœ twarz gniewna, zapalczywa, a całkiem mu nie znana, zbrojna w olbrzymi nos i wšsiska dodwóch wiech podobne, które poruszały się szybko jakby z tłumionej pasji. Można się było przestraszyć tego nosa, tych oczu i wšsów, ale mały pan Wołodyjowski wcale nie był łatwo płochliwy, więc jako się rzekło, zdziwił się tylko i zwróciwszy się do Anusi pytał: - Co to za jakowaœ figura, ot tam w kšcie, która spoglšda na mnie tak, jakby mnie z kretesem połknšć chciała, i wšsiskami rusza jako właœnie stary kot przy pacierzu. - To? - rzekła Anusia ukazujšc białe zšbki -to jest pan Charłamp. - Cóż to za poganin? - Wcale to nie poganin, jeno z choršgwi pana wojewody wileńskiego rotmistrz petyhorski, któren nas aż do Warszawy odprowadza i tam na wojewodę ma czekać. Niech pan Michał jemu w drogę nie włazi, bo to wielki ludojad. - Widzę ja to, widzę. Ale skoro to ludojad, przecie sš tłustsi ode mnie: dlaczegoż na mnie, nie na innych zęby ostrzy? - Bo... - rzekła Anusia i zachichotała z cicha. - Bo co? - Bo on się we mnie kocha i sam mi powiedział, że każdego, który by się do mnie zbliżał, w sztuki posieka, a teraz wierz mi waćpan, że się tylko przez wzglšdna obecnoœć księstwa wstrzymuje, inaczej zaraz by poszukał okazji. - Maszże tobie! - rzecze wesoło pan Wołodyjowski. - To tak, panno Anno? Oj! niedarmoœmy, jak widzę, œpiewywali: "Jak tatarska orda, bierzesz w jasyr corda!" Pamiętasz waćpanna? Że też waćpanna nie możesz się ruszyć, żeby się ktoœ zaraz nie zakochał! - Takie to już moje nieszczęœcie! - odparła spuszczajšc oczki Anusia. - Ej, faryzeusz z panny Anny! A co na to powie pan Longinus? - Cóż ja winna, że ten pan Charłamp mię przeœladuje? Ja go nie cierpię i patrzyć na niego nie chcę. - No, no! patrz waćpanna, aby się przez niškrew nie polała. Podbipiętę choć do rany przyłożyć; ale w rzeczach sentymentu żarty z nim niebezpieczne. - Niech mu uszy obetnie, jeszcze będę rada. To rzekłszy Anusia zakręciła się jak fryga i furknęła na drugš stronę izby do imć haty i dokł pan AČ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żCP‡c D×:c EEc FV,ž Z Gô8v- €Carboniego, doktora księżny, z którym zaczęła coœ żywo szeptać i rozmawiać, a Włoch oczy wlepił w pułap, jakoby go ekstaza porwała. Tymczasem Zagłoba zbliżył się do Wołodyjowskiego i poczšł mrugać krotofilnie swoim zdrowym okiem. - Panie Michale - spytał - a co to za dzierlatka? - Panna Anna Borzobohata-Krasieńska, respektowa księżny pani. - A gładka, bestyjka, oczy jak tareczki, pysio jak malowanie, a szyjka - uf! - Niczego, niczego! - Winszuję waszmoœci! - Dałbyœ waœć pokój. To narzeczona pana Podbipięty albo tak jak narzeczona. - Pana Podbipięty?... Bójże się waćpan ran boskich! Przecie on czystoœć œlubował? A prócz tego, przy takiej między nimi proporcji chybaby jš za kołnierzem nosił! Na wšsach mogłaby mu siadać jak mucha - cóż znowu? - Ej, jeszcze go ona w karby weŸmie. Herkules był mocniejszy, a przecie białogłowa go usidliła. - Byle mu tylko rogów nie przyprawiła, choć ja pierwszy o to się postaram, jakem Zagłoba! - Będzie takich więcej jak waćpan, choć w samej rzeczy z dobrego to gniazda dziewczyna i uczciwa. Płoche to, bo młode i gładkie. - Zacny z waœci kawaler i dlatego jš chwalisz... ale że dzierlatka, to dzierlatka. - Uroda ludzi cišgnie! exemplum: ten oto rotmistrz okrutnie podobno w niej rozmiłowan. - Ba! a spójrz no waćpan na tego kruka, z którym ona rozmawia - co to za czort? - To Włoch Carboni, doktor księżny. - Uważ, panie Michale, jak mu się latarnia rozjaœniła i œlepie przewraca jak w delirium. Ej! Ÿle z panem Longinem! Znam ja się na tym trochę, bom za młodu niejednego doœwiadczył... W innej porze muszę waćpanu opowiedzieć wszystkie terminy, w jakich bywałem, albo jeœli maszochotę, to choć zaraz posłuchaj. Pan Zagłoba poczšł szeptać coœ do ucha małego rycerza i mrugać silniej niż zwykle,ale wtem nadeszła pora wyjazdu. Ksišżę siadł z księżnš do karety, aby przez drogę nagadać się z niš po długim niewidzeniu do woli; panny pozajmowały kolaski, a rycerstwo siadło na koń - i ruszono. Naprzód jechał dwór, a wojsko opodal z tyłu, gdyż kraj tu był spokojny i choršgwietylko dla ostentacji, nie dla bezpieczeństwapotrzebne. Cišgnęli więc z Siennicy do Mińska, a stamtšd do Warszawy, często gęsto ówczesnym obyczajem popasajšc. Trakt był tak zapchany, iż zaledwie noga zanogš można się było posuwać. Wszystko dšżyło na elekcję; i z okolic pobliższych, i z dalekiej Litwy; więc tu i owdzie spotykanodwory pańskie, całe orszaki pozłocistych karet, otoczone hajdukami, olbrzymimi pajukami ubranymi po turecku, za którymi postępowały nadworne roty, to węgierskie,to niemieckie, to janczarskie, to oddziały Kozaków, to wreszcie poważne znaki niezrównanej jazdy polskiej. Każdy ze znaczniejszych starał się stawić i najokazalej, i w jak najliczniejszej asystencji. Obok licznych magnackich kawalkat cišgnęły i szczuplejsze dygnitarzypowiatowych i ziemskich. Co chwila z kurzawy wychylały się pojedyncze karabony szlacheckie, obite czarnš skórš, zaprzężone w parę lub cztery konie, a w każdym siedział szlachcic-personat z krucyfiksem lub obrazem Najœwiętszej Panny zawieszonym na jedwabnym pasie u szyi. Wszyscy zbrojni: muszkiet po jednej stronie siedzenia, szabla po drugiej, a u aktualnych lub byłych towarzyszów choršgwianych jeszcze i kopia sterczšca nadwa łokcie za siedzeniem. Pod karabonami szły psy legawe lub charty, nie dla potrzeby, boć przecie nie na łowy się zjeżdżano, ale dla pańskiej rozrywki. Z tyłu luzacy prowadzili konie powodowe pokryte dekami dla ochrony bogatych siedzeń od deszczu lub kurzawy, dalej cišgnęły wozy skrzypišce, o kołach powišzanych wiciami, a w nich namioty i zapasy żywnoœci dla sług i panów. Gdy wiatr chwilami zwiewał kurzawę z traktu na pola, cała droga odsłaniała się i mieniłajako wšż stubarwny lub jako wstęga misternie ze złota i jedwabiów utkana. Gdzieniegdzie na owej drodze brzmiały ochocze kapele wołoskie lub janczarskie, zwłaszcza przed choršgwiami koronnego i litewskiego komputu, których również w tym tłumie nie brakło, bo dla asystencji przy dygnitarzach iœć musiały, a wszędy pełno było krzyku; gwaru, nawoływań, pytań i kłótni, gdy jedni drugim ustępować nie chcieli. Raz wraz też doskakiwali konni żołnierze i słudzy i do orszaku ksišżęcego, wzywajšc do ustšpienia dla takiego to a takiego dygnitarza lub pytajšc,, kto jedzie. Ale gdy uszu ich doszła odpowiedŸ: "Wojewoda ruski!" - natychmiast dawali znać panom swym, którzy zostawiali drogę wolnš lub jeœli byli na przedzie, zjeżdżali w bok, by widzieć przecišgajšcy orszak: Na popasach kupiła się szlachta i żołnierze chcšc napaœć ciekawe oczy widokiem największego w Rzeczypospolitej wojownika. Nie brakło też i wiwatów, na które ksišżę wdzięcznie odpowiadał, raz, zprzyrodzonej sobie ludzkoœci, a po wtóre, chcšc tš ludzkoœciš kaptować stronników dla królewicza Karola, których też i nakaptował samym swym widokiem niemało. Z równš ciekawoœciš patrzono na choršgwieksišżęce, na owych "Rusinów", jak ich nazywano. Nie byli oni już tak obdarci i wynędzniali, jak po konstantynowskiej bitwie, bo ksišżę w Zamoœciu dał nowš barwę choršgwiom, ale zawsze poglšdano na nich jak na cuda zamorskie, gdyż w mniemaniu mieszkańców bliskich okolic stolicy przychodzili z końca œwiata. Więc też i dziwy opowiadano o owych stepach tajemniczych i borach, w których się rodzi takie rycerstwo, podziwiano ich płeć ogorzałš, spalonš wichrami z Czarnego Morza, ich hardoœć spojrzenia i pewnš dzikoœć postawy, od dzikich sšsiadów przejętš. Ale najwięcej oczu zwracało się po księciu na pana Zagłobę, który dostrzegłszy, jaki go podziw otacza, spoglšdał tak dumnie i hardo, toczył tak strasznie oczyma, iż zaraz szeptano w tłumie: "Ten to musi być rycerz między nimi najprzedniejszy!" A inni mówili: "Siła on już musiał dusz z ciał wypędzić, taki smok sierdzisty!" Gdy zaœ podobne słowa dochodziły do uszu pana Zagłoby, starał się tylko o to, by jeszcze większš sierdzistoœciš wewnętrzne ukontentowanie pokryć. Czasem odzywał się do tłumu, czasem szydził, a najwięcej z litewskich komputowych choršgwi, w których poważneznaki nosiły złotš, a lekkie srebrnš pętelkęna ramieniu. - "Naœci hetkę, panie pętelko!"- wołał na ten widok pan Zagłoba - więc też niejeden towarzysz sapnšł, zgrzytnšł, szablš trzasnšł, ale pomyœlawszy, iż to żołnierz z choršgwi wojewody ruskiego taksobie pozwala, w ostatku splunšł i okazji zaniechał. Bliżej Warszawy tłumy stały się tak gęste,iż tylko noga za nogš można się było posuwać. Elekcja obiecywała być liczniejszšjak zwykle, bo nawet szlachta z dalszych, ruskich i litewskich, okolic, która z przyczyny odległoœci nie byłaby dla samej elekcji przybyła, œcišgała teraz do Warszawy dla bezpieczeństwa. A przecie dzień wyboru był jeszcze daleko, gdyż zaledwie pierwsze posiedzenia sejmu się rozpoczęły; ale œcišgano na miesišc i dwa naprzód, by ulokować się w mieœcie, temu iowemu się przypomnieć, tu i owdzie promocji poszukać, po dworach pańskich jadać i pijać, i wreszcie, by po żniwach stolicy i jej rozkoszy zażyć. Ksišżę poglšdał ze smutkiem przez tafle karety na owe tłumy rycerstwa, żołnierzy i szlachty, na te bogactwa i przepych ubiorów, myœlšc, jakš by to siłę można z nich utworzyć - ile wojska wystawić! Czemuto ta Rzeczpospolita, taka silna, ludna i bogata, dzielnym rycerstwem przepełniona,jest zarazem tak mdła że sobie z jednym Chmielnickim i z dziczš tatarskš poradzić nie umie? Czemu? Na krocie Chmielnickiego można by krociami odpowiedzieć, gdyby owaszlachta, owo żołnierstwo, owe bogactwa idostatki, owe pułki i choršgwie chciały takrzeczy publicznej służyć, jako prywacie służyły. "Cnota w Rzeczypospolitej ginie! - myœlał ksišżę - i wielkie ciało psuć się poczyna; męstwo dawne ginie i w słodkich wczasach, nie w trudach wojennych kocha się wojsko i szlachta!" Ksišżę miał poniekšdsłusznoœć, ale o niedostatkach Rzeczypospolitej myœlał tylko jak wojownik i wódz, któren wszystkich ludzi chciałby nażołnierzy przerobić i na nieprzyjaciela poprowadzić. Męstwo mogło się znaleŸć i znalazło się, gdy stokroć większe wojny zagroziły wkrótce Rzeczypospolitej. Jej brakło jeszcze czegoœ więcej, czego ksišżę-żołnierz w tej chwili nie dostrzegł, ale co widział jego nieprzyjaciel, kanclerz koronny, bieglejszy od Jeremiego statysta. Lecz oto w siwym i błękitnym oddaleniu zamajaczyły spiczaste wieże Warszawy, więc dalsze księcia rozmyœlania rozpierzchły się, a natomiast wydał rozkazy, które oficer służbowy wnet Wołodyjowskiemu, dowódcy eskorty, odniósł. Skoczył wskutek tych rozkazów pan Michał od kolaski Anusinej, przy którejdotšd koniem toczył, do cišgnšcych znacznie z tyłu choršgwi, aby szyk sprawići w ordynku dalej już cišgnšć. Zaledwie jednak ujechał kilkanaœcie kroków, gdy usłyszał, że pędzi ktoœ za nim - obejrzał się: był to pan Charłamp, rotmistrz lekkiego znaku pana wojewody wileńskiego iAnusin adorator. Wołodyjowski wstrzymał konia, bo od razuzrozumiał, że pewnie przyjdzie do jakowegoœ zajœcia, a lubił z duszy takie rzeczy pan Michał; pan Charłamp zaœ zrównał się z nim i z poczštku nic nie mówił, sapał tylko i wšsami srodze ruszał, widocznie szukajšc wyrazów; na koniec ozwał się: - Czołem, czołem, panie dragan! - Czołem, panie pocztowy! - Jak waszmoœć œmiesz nazywać mnie pocztowym? - pytał zgrzytajšc zębami pan Charłamp - mnie, towarzysza i rotmistrza?ha? Pan Wołodyjowski poczšł podrzucać obuszek, który trzymał w ręku, całš uwagę skupiwszy niby na to tylko, by po każdym młyńcu chwytać go za rękojeœć - i odrzekł jakby od niechcenia: - Bo po pętelce nie mogę poznać szarży. - Waœć całemu towarzystwu uwłaczasz, którego nie jesteœ godzien. - A to dlaczego? - pytał z głupia frant Wołodyjowski. - Bo w cudzoziemskim autoramencie służysz. - Uspokójże się waćpan - rzecze pan Michał- choć w dragonach służę, przeciem jest towarzysz i to nie lekkiego, ale poważnego znaku pana wojewody - możesz tedy ze mnšmówić jak z równym albo jak z lepszym. Pan Charłamp pomiarkował się trochę, poznawszy, iż nie z tak lekkš, jak mniemał,osobš ma do czynienia, ale nie przestał zębami zgrzytać, bo go zimna krew pana Michała do jeszcze większej złoœci doprowadziła - więc rzekł: - Jak waćpan œmiesz mi w drogę włazić? - Ej, widzę, waszmoœć okazji szukasz? - Może i szukam, i to ci powiem (tu pan Charłamp pochylił się do ucha pana Michałai kończył cichszym głosem), żeć uszy obetnę, jeœli mi przy pannie Annie będziesz zastępował drogę. Pan Wołodyjowski znów poczšł podrzucać obuszek bardzo pilnie, jakby to czas był właœnie na takowš zabawę, i ozwał się tonem perswazji: - Ej, dobrodzieju, pozwól jeszcze pożyć - zaniechaj mnie! - O, nie! nic z tego! nie wymkniesz się! - rzekł pan Charłamp chwytajšc za rękaw małego rycerza. - Ja się przecie nie wymykam - mówił łagodnie pan Michał - ale teraz na służbie jestem i z ordynansem księcia pana mojego dšżę. Puœć waœć rękaw, puœć, proszę cię, bo inaczej co mnie biednemu robić?... chyba tym oto obuchem w łeb zajadę i z konia zwalę. - Tu pokorny z poczštku głos Wołodyjowskiego tak jakoœ zasyczał jadowicie, że pan Charłamp spojrzał z mimowolnym zdziwieniem na małego rycerza i rękaw puœcił. - O! wszystko jedno! - rzekł - w Warszawiedasz mi pole, dopilnuję cię! - Nie będę się krył, wszelako jakże to nambić się w Warszawie? Raczże mnie waszmoœć nauczyć! Nie bywałem tam jeszcze w życiu moim, ja prosty żołnierz, alem słyszał o sšdach marszałkowskich, które za wydobycie szabli pod bokiem króla lub interrexa gardłem karzš. - Znać to, żeœ waćpan w Warszawie nie bywał i żeœ prostak, skoro się sšdów marszałkowskich boisz i nie wiesz, że w czasie bezkrólewia kaptur sšdzi, z którym sprawa łatwiejsza, a już o waœcine uszy gardła mi nie wezmš, bšdŸ pewien. - Dziękuję za naukę i często o instrukcję poproszę, bo widzę, żeœ waćpan praktyk nie lada i mšż uczony, a ja, jakom tylko infimę minorum praktykował, ledwie adjectivum cum substantivo pogodzić umiem, i gdybym waćpana chciał, broń Boże, głupim nazwać, to tyle tylko wiem, że powiedziałbym: stultus, a nie stulta ani stultum. Tu pan Wołodyjowski poczšł znów podrzucać obuszek, pan Charłamp zaœ aż zdumiał się, potem krew mu uderzyła do twarzy i szablę z pochwy wycišgnšł, ale w tym samym mgnieniu oka i mały rycerz, chwyciwszy obuszek pod kolano, swojš błysnšł. Przez chwilę patrzyli na się jak dwa odyńce, z rozwartymi nozdrzami i z płomieniami w oczach - lecz pan Charłamp zmiarkował się pierwszy, iż z samym wojewodš przyszłoby mu mieć sprawę, gdyby na jego oficera jadšcego z rozkazemnapadł - więc też i pierwszy szablisko na powrót schował. - O! znajdę cię, taki synu! - rzekł. - Znajdziesz, znajdziesz, boćwino! - rzekł mały rycerz. I rozjechali się, jeden do kawalkaty, drugi do choršgwi, które znacznie się przez ten czas zbliżyły, tak iż z kłębów kurzawy dochodził już tupot kopyt po twardym trakcie. Pan Michał wnet sprawił jazdę i piechotę do porzšdnego pochodu i ruszył naczele. Po chwili przycłapał ku niemu pan Zagłoba. - Czego chciało od ciebie owo straszydło morskie? - spytał Wołodyjowskiego. - Pan Charłamp?... Ej nic, wyzwał mnie na rękę. - Masz tobie! - rzekł Zagłoba. - Na wylot cię swoim nosem przedziobie! Bacz, panie Michale, gdy się będziecie bili, abyœ największego nosa w Rzeczypospolitej nie obcišł, bo osobny kopiec trzeba by dla niego sypać. Szczęœliwy wojewoda wileński!inni muszš podjazdy pod nieprzyjaciela posyłać, a jemu ten towarzysz z daleka go zawietrzy. Ale za co cię wyzwał? - Za to, żem przy kolasce panny Anny Borzobohatej jechał. - Ba! trzeba mu było powiedzieć, żeby się do pana Longina do Zamóœcia udał. Ten by go dopiero poczęstował pieprzem z imbierem. le ten boćwinkarz trafił i widaćmniejsze ma szczęœcie od nosa. - Nie mówiłem mu nic o panu Podbipięcie - rzekł Wołodyjowski - bo nużby mnie zaniechał? Będę się na złoœć do Anusi z podwójnym ferworem zalecał: chcę też mieć swojš uciechę. A co my w tej Warszawie będziem mieli lepszego do roboty? - Znajdziemy, znajdziemy, panie Michale! - rzekł mrugajšc oczyma Zagłoba. - Kiedy byłem za młodych lat deputatem do egzakcji od choršgwi, w której służyłem, jeŸdziło się po całym kraju, ale takiego życia, jak w Warszawie, nigdzie nie zaznałem. - Mówisz waćpan, że inne jak u nas na Zadnieprzu? - Ej, co i mówić! - Bardzom ciekaw - rzekł pan Michał. A po chwili dodał: - A tak i temu boćwinkowi wšsy podetnę, boma za długie! Rozdziały 11-20 Rozdział 11 Upłynęło kilka tygodni. Szlachty na elekcję zjeżdżało się coraz więcej. W mieœcie dziesięćkrotnie zwiększyła się ludnoœć, bo razem z tłumami szlachty napływało tysišce kupców i bazarników z całego œwiata, poczšwszy od Persji dalekiej aż do Anglii zamorskiej. Na Woli zbudowano szopędla senatu, a naokół bieliło się już tysišce namiotów, którymi obszerne błonia całkiemokryte zostały. Nikt jeszcze nie umiał powiedzieć, który z dwóch kandydatów: królewicz Kazimierz, kardynał, czy Karol Ferdynand, biskup płocki - zostanie wybrany. Z obu stron wielkie były starania i usilnoœci. Puszczano w œwiat tysišce ulotnych pism, opiewajšcych zalety i wady pretendentów: obaj mieli stronników licznych i potężnych. Po stronie Karola stał,jak wiadomo, ksišżę Jeremi, tym groŸniejszy dla przeciwników, że zawsze prawdopodobnym było, iż pocišgnie za sobšrozmiłowanš w nim szlachtę, od której wszystko ostatecznie zależało. Ale i Kazimierzowi sił nie brakło. Przemawiało za nim starszeństwo, po jego stronie stawały wpływy kanclerza, na jego stronę zdawał się przechylać prymas, za nim obstawała większoœć - magnatów, z których każden licznych miał klientów, a między magnatami i ksišżę Dominik Zasławski-Ostrogski, wojewoda sandomierski, po Piławcach zniesławion wprawdzie bardzo i nawet sšdem zagrożony, ale zawsze największy pan w całej Rzeczypospolitej, ba! nawet w całej Europie, i mogšcy w każdej chwili niezmierny ciężar bogactw na szalę swego kandydata przyrzucić. Jednakże stronnicy Kazimierza gorzkie nieraz miewali chwile zwštpienia, bo jako się rzekło, wszystko zależało od szlachty, ty i dokł pan AČ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żHPoc Iż\c Jc K .‰c LŠ<ś która już od 4 paŸdziernika tłumnie obozowała pod Warszawš i nadcišgała jeszcze tysišcami ze wszystkich stron Rzeczypospolitej, a która w niezmiernej większoœci opowiadała się przy księciu Karolu, pocišgana urokiem imienia Wiœniowieckiego i ofiarnoœciš królewicza nacele publiczne. Królewicz bowiem, pan gospodarny i zamożny, nie zawahał się w tej chwili poœwięcić znacznych kosztów na formowanie nowych regimentów wojsk, które pod komendę Wiœniowieckiego miały być oddane. Kazimierz chętnie byłby poszedł za jego przykładem i pewnie nie chciwoœć go wstrzymała, ale właœnie przeciwnie - zbytnia hojnoœć, której bezpoœrednim skutkiem był niedostatek i wieczny brak pieniędzy w skarbcu. Tymczasem obaj żywe prowadzili z sobš rokowania. Codziennie latali posłańcy między Nieporętem a Jabłonnš. Kazimierz wimię swego starszeństwa i miłoœci braterskiej zaklinał Karola, by ustšpił; biskup zaœ opierał się, odpisywał, iż nie godzi mu się gardzić szczęœciem, które go spotkać może, "gdyż to szczęœcie in liberis suffragis Rzplitej i komu Pan obiecał" - a tymczasem czas płynšł, szeœciotygodniowytermin zbliżał się i - razem z nim - groza kozacka, bo przyszły wieœci, że Chmielnicki, porzuciwszy oblężenie Lwowa, któren się po kilku szturmach okupił, stanšł pod Zamoœciem i dzień, i noc do tej ostatniej zasłony Rzeczypospolitej szturmuje. Mówiono również, że oprócz posłów, których Chmielnicki do Warszawy wysłał z listem i oœwiadczeniem, iż jako szlachcic polski, za Kazimierzem głos daje, kryło sięmiędzy tłumami szlachty i w samym mieœciepełno przebranej starszyzny kozackiej, której nikt rozpoznać nie umiał, bo poprzybywali jako szlachta słuszna i zamożna, w niczym się od innych elektorów, zwłaszcza z ziem ruskich, nie różnišc - nawet i mowš Jedni, jak mówiono,poprzekradali się dla prostej ciekawoœci, aby się elekcji i Warszawie przypatrzyć, inni na przeszpiegi, dla zacišgnięcia wieœci: co o przyszłej wojnie mówiš, ile wojsk myœli Rzplita wystawić i jakie na zacišgi obmyœli fundusze? Może było i dużo prawdyw tym, co o owych goœciach mówiono, bo między starszyznš zaporoskš wielu było skozaczonych szlachciców, którzy i łaciny nieco zarwali, a przeto nie było ich po czym poznać; zresztš na dalekich stepach w ogóle nie kwitła łacina i tacy kniazie Kurcewicze nie umieli jej tak dobrze, jak Bohun i inni atamani. Ale gadania podobne, których pełno było i na polu elekcyjnym, i w mieœcie, wraz z wieœciami o postępach Chmielnickiego i podjazdach kozacko-tatarskich, które jakoby aż po Wisłę docierały, napełniały niepokojem i trwogš dusze ludzkie, a nierazstawały się przyczynš tumultów. Doœć byłomiędzy zebranš szlachtš rzucić na kogo podejrzenie, iż jest przebranym Zaporożcem, aby go w jednej chwili, nim zdołał się usprawiedliwić, rozniesiono w drobne strzępy na szablach. W ten sposób ginšć mogli ludzie niewinni i powaga obrad była znieważana, zwłaszcza że obyczajem ówczesnym niezbyt przestrzegano i trzeŸwoœci. Kaptur postanowiony propter securitatem loci nie mógł sobie dać rady z cišgłymi burdami, w których siekano się z lada powodu. Ale jeœli ludzi statecznych, przejętych miłoœciš dobra i spokoju oraz niebezpieczeństwem, jakie ojczyŸnie groziło, martwiły owe tumulty, siekaniny i pijatyki, natomiast szałapuci, kosterzy i warchołowie czuli się jakoby w swoim żywiole, uważali, że to ich właœnie czas, ich żniwo - i tym œmielej dopuszczali się różnych zdrożnoœci. Nie trzeba zaœ mówić, że między nimi rej wodził pan Zagłoba, którš to hegemonię zapewniła mu i wielka sława rycerska, i nienasycone pragnienie poparte możnoœciš picia, i język tak wyprawny, że żaden inny wyrównać mu nie mógł, i wielka pewnoœć siebie, której nic zachwiać nie zdołało. Chwilami miewał on jednak napady "melankolii" - wówczas zamykał się w izbielub w namiocie i nie wychodził, a jeœli wyszedł, bywał w gniewliwym humorze, skłonny do zwady i bójki naprawdę. Zdarzyło się nawet, iż w takim usposobieniu poszczerbił mocno pana Duńczewskiego, rawianina, za to tylko; iż przechodzšc o jego szablę zawadził. Pana Michała tylko wówczas obecnoœć znosił, przed którym uskarżał się, iż go tęsknoœć za panem Skrzetuskim i za "niebogš" trawi."Opuœciliœmy jš, panie Michale, mawiał, wydaliœmy jš jako judasze w bezbożne ręce- już wy mnie się waszym nemine excepto nie zasłaniajcie! Co się z niš dzieje, panie Michale? - powiedz!" Na próżno pan Michał tłumaczył mu, że gdyby nie Piławce, to by "niebogi" szukali, ale że teraz, gdy przegrodziła ich od niej cała potęga Chmielnickiego, jest to rzecz niepodobna. Szlachcic nie dawał się pocieszyć, tylko w jeszcze większš pasję wpadał klnšc na czym œwiat stoi "pierzynę,dziecinę i łacinę". Ale owe chwile smutku krótko trwały. Zwykle potem pan Zagłoba, jakoby chcšc sobie wynagrodzić czas stracony, hulał i pił jeszcze więcej niż zwykle; czas spędzał pod wiechami w towarzystwie największych opojów lub stołecznych gam ratek, w czym pan Michał wiernie dotrzymywał mu towarzystwa. Pan Michał, żołnierz i oficer wyborny, nie miał w sobie jednak ani na szelšg tej powagi, jakš np. w Skrzetuskim wyrobiły nieszczęœcia i cierpienie. Obowišzek swój względem Rzeczypospolitej rozumiał Wołodyjowski w ten sposób, że bił, kogo mu kazano - o resztę nie dbał, na sprawach publicznych się nie rozumiał; klęskę wojskowš gotów był zawsze opłakiwać, ale ani do głowy mu nie przyszło, że warcholstwo i tumulty tyle sš rzeczy publicznej szkodliwe, ile i klęski. Byłto słowem młodzik-wietrznik, który dostawszy się w szum stołeczny utonšł w nim po uszy i przyczepił się jak oset do Zagłoby, bo ten był mu mistrzem w swawoli. JeŸdził więc z nim i między szlachtę, której przy kielichu niestworzone rzeczy opowiadał Zagłoba kaptujšc zarazem stronników dla królewicza Karola, pił z nim razem, w potrzebie osłaniał go, kręcili się obaj i po polu elekcyjnym, i w mieœcie, jak muchy w ukropie - i nie było kšta, do którego by nie wleŸli. Byli i w Nieporęcie, i w Jabłonnie, i na wszystkich ucztach, obiadach, u magnatów i pod wiechami; byli wszędy i uczestniczyli we wszystkim. Pana Michała œwierzbiała młoda ręka; chciał się pokazać i okazać zarazem, że szlachta ukraińska lepsza niż inna, a żołnierze ksišżęcy nad wszystkich. Więc jeŸdzili umyœlnie szukać awantur między Łęczycanów, jako do korda najsprawniejszych, a głównie między partyzantów księcia Dominika Zasławskiego,ku którym obaj szczególnš czuli nienawiœć Zaczepiali tylko co znamienitszych rębajłów, których sława była niezachwiana i ustalona, i z góry układali zaczepki. "Waszmoœć dasz okazję - mawiał pan Michał - a ja potem wystšpię." Zagłoba, biegły bardzo w szermierce i do pojedynku z bratem szlachcicem wcale nie tchórz, nie zawsze zgadzał się na zastępstwo, zwłaszcza w zajœciach z Zasławczykami; ale gdy z jakim łęczyckim,graczem przyszło mieć do czynienia, poprzestawał na dawaniu okazji, gdy zaœ już szlachcic rwał się do szabli i wyzywał,wtedy pan Zagłoba mawiał: "Mój mospanie! już bym też nie miał sumienia, gdybym na œmierć oczywistš waćpana narażał, sam się z nim potykajšc; spróbuj się lepiej z tym oto moim synalkiem i uczniem, bo nie wiem, czy i jemu sprostasz." Po takich słowach wysuwał się pan Wołodyjowski zeswymi zadartymi wšsikami, zadartym nosem i minš gapia i czy go przyjmowano, czy nie, puszczał się w taniec, a że istotnie mistrz to był nad mistrzami, więc po kilku złożeniach kładł zwykle przeciwnika. Takie to sobie obaj z Zagłobš wymyœlali zabawy, od których ich sława między niespokojnymi duchami i między szlachtš rosła, ale szczególniej sława panaZagłoby, bo mówiono: "Jeœli uczeń taki, jakiż mistrz być musi!" Jednego tylko pana Charłampa Wołodyjowski nigdzie przez długi czas odnaleŸć nie mógł; myœlał nawet, że go może na Litwę na powrót w jakich sprawach wysłano. W ten sposób zeszło szeœć blisko tygodni, w czasie których i rzeczy publiczne posunęły się znacznie naprzód. Wytężona walka między braćmi-kandydatami, zabiegi ich stronników,goršczka i wzburzenie namiętnoœci w partyzantach, wszystko przeszło prawie bez œladu i pamięci. Wiadomo już było wszystkim, że Jan Kazimierz będzie wybrany, bo królewicz Karol bratu ustšpił idobrowolnie zrzekł się kandydatury. Dziwnarzecz, że w tej chwili wiele głos Chmielnickiego zaważył, gdyż spodziewano się powszechnie, że podda się powadze króla, zwłaszcza takiego, który w jego myœl obrany został. Jakoż te przewidywania sprawdziły się w znacznej częœci. Za to dla Wiœniowieckiego, który ani na chwilę, jak ongi Kato, nie przestawał upominać, aby owa zaporoska Kartagina została zburzona - taki obrót rzeczy był nowym ciosem. Teraz musiały już wejœć naporzšdek spraw układy. Ksišżę wiedział wprawdzie, że te układy albo od razu nie doprowadzš do niczego, albo wkrótce siłš rzeczy zostanš zerwane, i widział wojnę wprzyszłoœci, ale niepokój ogarniał go na myœl, jaki będzie los tej wojny. Po układachuprawniony Chmielnicki będzie jeszcze silniejszy, a Rzeczpospolita słabsza. I kto poprowadzi jej wojska przeciw tak wsławionemu, jak Chmielnicki, wodzowi? Zali nie przyjdš nowe klęski, nowe pogromy, które do ostatka siły wyczerpiš? Bo ksišżę nie łudził się i wiedział, że jemu, najżarliwszemu stronnikowi Karola, nie odć1adzš buławy. Kazimierz obiecał wprawdzie bratu, że jego stronników tak jak i swoich będzie miłował, Kazimierz miał duszę wspaniałš, ale Kazimierz był stronnikiem polityki kanclerza, kto inny więc weŸmie buławę, nie ksišżę - i biada Rzplitej, jeœli to nie będzie wódz od Chmielnickiego bieglejszy! Na tę myœl podwójny ból uciskał duszę Jeremiego - bo i obawa o przyszłoœć ojczyzny, i to nieznoœne uczucie, jakie ma człowiek, który widzi, że zasługi jego będš pominięte, że sprawiedliwoœć nie będzie mu oddana i że inni nad nim głowę podniosš. Nie byłby Jeremi Wiœniowieckim, gdyby nie był dumnym. On czuł w sobie siły do dŸwignięcia buławy - i na niš zasłużył - więc cierpiał podwójnie. Mówiono nawet między oficerami, że ksišżęnie będzie czekał końca elekcji i że z Warszawy wyjedzie - ale nie była to prawda. Ksišżę nie tylko nie wyjechał, ale odwiedził nawet królewicza Kazimierza w Nieporęcie, od którego z niezmiernš łaskawoœciš został przyjęty, po czym wrócił do miasta na dłuższy pobyt, któregowymagały sprawy wojskowe. Chodziło o uzyskanie œrodków na wojsko - o co pilnie nastawał ksišżę. Przy tym za Karolowe pienišdze tworzyły się nowe regimenta dragonów i piechoty Jedne wysłano już na Ruœ, drugie dopiero należało do ładu przyprowadzić. W tym celu rozsyłał ksišżęna wszystkie strony oficerów biegłych w rzeczach organizacji wojskowej, aby owe pułki przyprowadzali do pożšdanego stanu. Został wysłany Kuszel i Wierszułł, a wreszcie przyszła kolej i na Wołodyjowskiego. Pewnego dnia wezwano go przed oblicze księcia, któren taki mu dał rozkaz: - Pojedziesz waœć na Babice i Lipków do Zaborowa, gdzie czekajš konie dla regimentu przeznaczone; tam je opatrzysz,wybrakujesz i zapłacisz panu Trzaskowskiemu, a następnie przyprowadzisz je dla żołnierzy. Pienišdze za tym moim kwitem tu w Warszawie od płatnika odbierzesz. Pan Wołodyjowski wzišł się raŸno do roboty, pienišdze odebrał i tegoż dnia obaj z Zagłobš ruszyli do Zaborowa w samodziesięć i z wozem, który wiózł pienišdze. Jechali wolno, bo cała okolica z tamtej strony Warszawy roiła się od szlachty, służby, wozów i koni; wioski aż po Babcie były tak zapchane, że we wszystkich chałupach mieszkali goœcie. Łatwo było i o przygodę w natłoku ludzi różnych humorów - jakoż mimo największych starań i skromnego zachowania się nie uniknęli jej i dwaj przyjaciele. Dojechawszy do Babic ujrzeli przed karczmš kilkunastu szlachty, która właœniesiadała na koń, aby jechać w swojš drogę. Dwa oddziały, pozdrowiwszy się wzajemnie, już miały się pominšć, gdy nagle jeden z jeŸdŸców spojrzał na pana Wołodyjowskiego i nie rzekłszy słowa puœcił się rysiš ku niemu. - A tuœ mi, bratku! - zakrzyknšł - chowałeœsię, alem cię znalazł!... Nie ujdziesz mi teraz! Hej! moœci panowie! - zakrzyknšł na swoich towarzyszów - a czekajcie no trocha! Mam temu oficerkowi coœ powiedzieć i chciałbym, abyœcie œwiadkami moich słów byli. Pan Wołodyjowski uœmiechnšł się z zadowoleniem, bo poznał pana Charłampa. - Bóg mi œwiadkiem, żem się nie chował - rzekł - i sam waćpana szukałem, aby się go zapytać, czyliœ rankor jeszcze dla mnie zachował, ale cóż! nie mogliœmy się spotkać. - Panie Michale - szepnšł Zagłoba - po służbie jedziesz! - Pamiętam - mruknšł Wołodyjowski. - Stawaj do sprawy! - wrzeszczał Charłamp. - Moœci panowie! Obiecałem temumłodzikowi, temu gołowšsowi, że mu uszy obetnę - i obetnę, jakem Charłamp! oba, jakem Charłamp! BšdŸcie œwiadkami, waszmoœciowie, a ty, młodziku, stawaj do sprawy! - Nie mogę, jak mnie Bóg miły, nie mogę! - mówił Wołodyjowski - pofolgujże mi waszechoć parę dni! - Jak to nie możesz? tchórz cię obleciał? Jeœli w tej chwili nie staniesz, toć opłazuję, aż ci się dziadek i babka przypomni. O bšku! o gzie jadowity! w drogęwchodzić umiesz, naprzykrzać się umiesz, językiem kšsać umiesz, a do szabli cię nie ma! Tu wmieszał się pan Zagłoba. - Widzi mi się, że waszmoœć w piętkę gonisz - rzekł do Charłampa - i bacz, żeby cię ten bšk naprawdę nie ukšsił, bo wtedy żadne plastry nie pomogš. Tfu! do diabła, czy nie widzisz, że ten oficer za służbš jedzie? Spójrz na ten wóz z pieniędzmi, które do regimentu wieziemy, i zrozum, do kaduka, iż strażujšc przy skarbie ten oficer swojš osobš nie rozporzšdza i pola dać ci nie może. Kto tego nie rozumie, ten kiep, nie żołnierz! Pod wojewodš ruskim służym i nie takich bijaliœmy jak waćpan, ale dziœ nie można, a co się odwlecze, to nie uciecze. - Jużci pewno, że kiedy z pieniędzmi jadš, to nie mogš - rzekł jeden z towarzyszów Charłampa. - A co mnie do ich pieniędzy! - krzyczał niepohamowany pan Charłamp - niech mi pole daje, bo inaczej płazować zacznę. - Pola dziœ nie dam, ale parol kawalerski dam - rzekł pan Michał - że się stawię za trzy lub cztery dni, gdzie chcecie, jak tylkosprawy po służbie załatwię. A nie będzieciesię waszmoœciowie tš obietnicš kontentować, to każę cynglów ruszać, bo będę myœlał, że nie ze szlachtš i nie z żołnierzami, ale z rozbójnikami mam do czynienia. Wybierajcie tedy, do wszystkich diabłów, gdyż nie mam czasu tu stać! Słyszšc to eskortujšcy dragoni zwrócili natychmiast rury muszkietów ku napastnikom, a ten ruch, również jak i stanowcze słowa pana Michała widoczne wywarły wrażenie na towarzyszach pana Charłampa. "Już też pofolguj - mówili mu - sameœ żołnierz, wiesz, co to służba, a to pewna, że satysfakcję otrzymasz, bo to œmiała jakaœ sztuka, jak i wszyscy spod ruskich choršgwi... Pohamuj się, póki prosim." Pan Charłamp rzucał się jeszcze przez chwilę, ale wreszcie zmiarkował, że albo towarzyszów rozgniewa, albo ich na niepewnš walkę z dragonami narazi, więc zwrócił się do Wołodyjowskiego i rzekł: - Dajesz tedy parol, że się stawisz? - Sam cię poszukam, choćby za to, że o takš rzecz dwa razy pytasz... Stawię się w czterech dniach; dziœ mamy œrodę, niechże będzie w sobotę po południu, we dwie godzin... Obieraj miejsce. - Tu w Babicach siła goœci - rzekł Charłamp - mogłyby jakowe impedimenta się zdarzyć. Niechże będzie tu obok, w Lipkowie, tam już spokojnie i mnie niedaleko, bo nasze kwatery w Babicach. - A waćpanów taka sama będzie liczna kompania jak dziœ? - pytał przezorny Zagłoba. - O, nie trzeba! - rzekł Charłamp - przyjadę tylko ja i panowie Sieliccy, moi krewni... Waszmoœciowie też, spero, bez dragonów staniecie. - Może u was w asystencji wojskowej do pojedynku stajš - rzekł pan Michał - u nas nie ma takiej mody. - Tedy w czterech dniach, w sobotę, w Lipkowie? - rzekł Charłamp. - Znajdziem się przed karczmš, a teraz z Bogiem! - Z Bogiem! - rzekł Wołodyjowski i Zagłoba.Przeciwnicy rozjechali się spokojnie. Pan Michał był uszczęœliwiony z przyszłej zabawy i obiecywał sobie zrobić prezent panu Longinowi z obciętych wšsów petyhorca. Jechał więc w dobrej myœli do szlachty, ty i dokł pan AČ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żMPů c NI Ć c O9c PH)c Q×7‹6 Zaborowa, gdzie zastał i królewicza Kazimierza, któren tam na łowy przyjechał. Wszelako pan Michał z daleka tylko widział przyszłego pana, bo œpieszył się. We dwa dni sprawy ułatwił, konie obejrzał, zapłacił pana Trzaskowskiego, wrócił do Warszawy i na termin, ba! naweto godzinę za wczeœnie stanšł w Lipkowie wraz z Zagłobš i panem Kuszlem, którego na drugiego œwiadka zaprosił. Zajechawszy przed karczmę, którš Żyd trzymał, weszli do izby, aby gardła trochęmiodem przepłukać, i przy szklenicy zabawiali się rozmowš. - Parchu, a pan jest w domu? - pytał karczmarza Zagłoba. - Pan w mieœcie. - A siła u was szlachty stoi w Lipkowie? - U nas pusto. Jeden tylko pan stanšł tu u mnie i siedzi w alkierzu - bogaty pan ze służbš i końmi. - A czemu do dworu nie zajechał? - Bo widać naszego pana nie zna. Zresztš dwór zamknięty od miesišca. - A może to Charłamp? - rzekł Zagłoba. - Nie - rzekł Wołodyjowski. - Miał być we dwie godzin po południu. - Ej, panie Michale, mnie się widzi, że to on. - Co znowu! - Pójdę, zajrzę, kto to jest. Żydzie, a dawno ten pan stoi? - Dziœ przyjechał, nie ma dwóch godzin. - A nie wiesz, skšd on jest? - Nie wiem, ale musi być z daleka, bo koniemiał zniszczone; ludzie mówili, że zza Wisły. - Czemu on tedy aż tu, w Lipkowie, stanšł?- Kto jego wie? - Pójdę, zobaczę - powtórzył Zagłoba - może kto znajomy. - I zbliżywszy się do zamkniętych drzwi alkierza zapukał w nie rękojeœciš i ozwał się: - Moœci panie, można wejœć? - A kto tam? - ozwał się głos ze œrodka. - Swój - rzekł Zagłoba uchylajšc drzwi. -Z przeproszeniem waszmoœci, może nie w porę? - dodał wsadzajšc głowę do alkierza.Nagle cofnšł się, drzwiami trzasnšł, jakoby œmierć zobaczył. Na twarzy jego malował się przestrach w połšczeniu z największym zdumieniem, usta otworzył i spoglšdał obłškanymi oczyma na Wołodyjowskiego i Kuszla. - Co waćpanu jest? - pytał Wołodyjowski. - Na rany Chrystusa! cicho - rzekł Zagłoba- tam... Bohun! - Kto? co się waœci stało? - Tam... Bohun! Obaj oficerowie podnieœli się na równe nogi.- Czyœ waœć rozum stracił? Miarkuj się: kto? - Bohun! Bohun! - Nie może być! - Jakom żyw! jak tu przed wami stoję, klnęsię na Boga i wszystkich œwiętych! - Czegożeœ się waœć tak stropił? - rzekł Wołodyjowski. - Jeœli on tam jest, to Bóg podał go w nasze ręce. Uspokój się waœć Jestżeœ pewny, że to on? - Jako że z waćpanem mówię! Widziałem go, szaty przewdziewa. - A on waćpana widział? - Nie wiem, zdaje się, że nie. Wołodyjowskiemu oczy zaiskrzyły się jak węgle. - Żydzie! - rzekł z cicha, kiwajšc gwałtownie rękš. - ChodŸ tu!... Czy sš drzwiz alkierza? - Nie ma, jeno przez tę izbę. - Kuszel! pod okno! -szepnšł pan Michał. - O, już nam teraz nie ujdzie! Kuszel nie mówišc ni słowa wybiegł z izby. - PrzyjdŸ waćpan do siebie - rzekł Wołodyjowski. - Nie nad waœcinym, ale nad jego karkiem zguba wisi. Co on ci może, uczynić? - nic. - Ja też jeno ze zdziwienia nie mogę ochłonšć! - odparł Zagłoba, a w duchu pomyœlał: "Prawda! czego ja się mam bać? Pan Michał przy mnie - niech się Bohun boi!" I nasrożywszy się okrutnie, chwycił za rękojeœć szabli. - Panie Michale, już on nie powinien nam ujœć! - Czy to jeno on? bo mi się jeszcze wierzyćnie chce. Co by on tu robił? - Chmielnicki go na przeszpiegi przysłał. Tonajpewniejsza rzecz! Czekaj, panie Michale.Chwycimy go i postawimy kondycję: albo kniaziównę odda, albo zagrozimy mu, że go wydamy sprawiedliwoœci. - Byle kniaziównę oddał, jechał go sęk! - Ba! ale czy nas nie za mało? dwóch i Kuszel trzeci? Będzie się on bronił jak wœciekły, a ludzi też ma kilku. - Charłamp z dwoma przyjedzie - będzie nas szeœciu ! doœć... Cyt! W tej chwili otworzyły się drzwi i Bohun wszedł do izby. Nie musiał on poprzednio dostrzec zaglšdajšcego do alkierza Zagłoby, gdyż teraz na jego widok drgnšł nagle i jakoby płomień przeleciał mu przez oblicze, š ręka z szybkoœciš błyskawicy spoczęła na głowni szabli - ale wszystko to trwało jedno mgnienie oka. Wnet ów płomień zgasłw jego twarzy, która jednak przybladła nieco. Zagłoba patrzył nań i nie mówił nic - ataman również stał milczšcy; w izbie słyszałbyœ przelatujšcš muchę i ci dwaj ludzie, których losy plštały się w tak dziwny sposób, udawali w tej chwili, że się nie znajš. Trwało to doœć długo. Panu Michałowi wydało się, że upływajš wieki całe. - Żydzie - rzekł nagle Bohun - daleko stšd do Zaborowa? - Niedaleko - odparł Żyd. - Wasza moœć zaraz jedzie? - Tak jest - rzekł Bohun i skierował się ku drzwiom izby wiodšcym do sieni. - Za pozwoleniem! - zabrzmiał głos Zagłoby. Watażka zatrzymał się od razu, jakby w ziemię wrósł, i zwróciwszy się ku Zagłobie, wpił w niego swe czarne, straszne Ÿrenice. - Czego waœć życzysz? - spytał krótko. - Ej, bo mnie się zdaje, że my się skšdciœ znamy. A czy my się to nie na weselu w chutorze na Rusi widzieli? - A tak jest! - rzekł hardo watażka kładšc znowu rękę na głowni. - Jak zdrowie służy? - pytał Zagłoba. - Bo waćpan tak jakoœ nagle wtedy z chutoru wyjechał, że i pożegnać się nie miałem czasu. - A waszmoœć tego żałował? - Pewnie, że żałowałem, bylibyœmy potańcowali: kompania się zwiększyła. (Tu pan Zagłoba wskazał na Wołodyjowskiego.)Właœnie ten oto kawaler nadjechał, który rad by się był z waœciš bliżej poznać. - Doœć tego! - krzyknšł pan Michał wstajšcnagle - zdrajco, aresztuję cię! - A to jakim prawem? - spytał ataman, podnoszšc dumnie głowę. - Boœ buntownik, wróg Rzeczypospolitej i naprzeszpiegi tu przyjechałeœ. - A waœć coœ za jeden? - O! nie będę się tobie wywodził, ale mi się nie wymkniesz! - Zobaczymy! - rzekł Bohun. - Nie wywodziłbym się i ja waszmoœci, ktom jest, gdybyœ mnie jako żołnierz na szable wyzwał, ale skoro aresztem grozisz, to ci się wywiodę: oto jest list, który od hetmanazaporoskiego do królewicza Kazimierza wiozę, i nie znalazłszy go w Nieporęcie, doZaborowa za nim jadę. Jakże to mnie będziesz teraz aresztował? To rzekłszy Bohun spojrzał dumnie i szydersko na Wołodyjowskiego, a pan Michał zmieszał się bardzo, jak ogar, który czuje, że mu się zwierzyna wymyka, i nie wiedzšc, co ma poczšć, zwrócił pytajšcy wzrok na Zagłobę. Nastała ciężkachwila milczenia. - Ha! - rzekł Zagłoba - trudno! Skoro jesteœposłańcem, tedy cię aresztować nie możemy, ale z szablš się temu oto kawalerowi nie nadstawiaj, bo jużeœ raz przed nim umykał, aż ziemia jęczała. Twarz Bohuna powlokła się purpurš, bo w tej chwili poznał Wołodyjowskiego. Wstyd i zraniona duma zagrały naraz w nieustraszonym watażce. Wspomnienie to ucieczki paliło go jak ogień Była to jedyna nie starta plama na jego sławie mołojeckiej, którš nad życie i nad wszystko kochał. A nieubłagany Zagłoba cišgnšł dalej z zimnš krwiš: - Ledwieœ i hajdawerków nie zgubił, aż litoœć tego kawalera tknęła, i życie ci darował. Tfu! moœci mołojcze! białogłowskš masz twarz, ale i białogłowskie serce. Byłeœ odważny ze starš kniaziowš i z dzieciuchem kniaziem, ale z rycerzem dudy w miech! Listy tobie wozić, panny porywać, nie na wojnę chodzić. Jak mnie Bóg miły, na własne oczywidziałem, jak hajdawerki oblatywały. Tfu,tfu! Ot i teraz o szabli gadasz, bo list wieziesz Jakże to nam się z tobš potykać, gdy tym pismem się zasłaniasz? Piasek w oczy, piasek w oczy, moœci mołojcze!... Chmiel dobry żołnierz, Krzywonos dobry, ale wielu jest między kozactwem drapichrustów! Bohun posunšł się nagle ku panu Zagłobie, apan Zagłoba zasunšł się również szybko zapana Wołodyjowskiego, tak że dwaj młodzi rycerze stanęli przed sobš oko w oko. - Nie od strachu ja przed waćpanem uciekał, ale by ludzi ratować! - mówił Bohun. - Nie wiem, dla jakich tam przyczyn umykałeœ, ale wiem, żeœ umykał - rzecze pan Michał. - Wszędy dam waœci pole, choćby tu zaraz. - Wyzywasz mnie? - pytał przymrużajšc oczy Wołodyjowski. - Ty mnie sławę mołojeckš wzišł, ty mnie pohańbił! mnie twojej krwi potrzeba. - To i zgoda - rzekł Wołodyjowski. - Volenti non fit iniuria - dodał Zagłoba. - Ale któż królewiczowi list odda? - Niechże was głowa o to nie boli; to moja sprawa! - Bijcie się tedy, kiedy nie może być inaczej- mówił Zagłoba. - Gdyby ci się też poszczęœciło, moœci watażko, z tym oto kawalerem - bacz, że ja drugi staję. A teraz chodŸ, panie Michale, przed sień, mam coœ pilnego powiedzieć. Dwaj przyjaciele wyszli i odwołali Kuszla spod okna alkierza, po czym Zagłoba rzekł:- Moœci panowie, zła nasza sprawa. On naprawdę ma list do królewicza - zabijemy go, to kryminał. Pomnijcie, że kaptur propter securitatem loci w dwóch milach odpola elekcji sšdzi - a to wszakże quasi poseł! Ciężka sprawa! Musimy się chyba potem gdzie schować albo może ksišżę nas osłoni - inaczej może być Ÿle. A znowu puszczać go wolno - jeszcze gorzej. Jedynato sposobnoœć oswobodzenia naszej niebogi.Gdy go nie będzie na œwiecie, łatwiej jej odszukamy. Bóg sam widocznie chce jej i Skrzetuskiemu pomóc - ot, co jest! RadŸmy,moœci panowie. - Waœć przecie znajdziesz jaki fortel? - rzekł Kuszel. - Już to przez mój fortel sprawiłem, że onsam nas wyzwał. Ale trzeba œwiadków, obcych ludzi. Moja myœl jest, aby na Charłampa zaczekać. Biorę to na siebie, że on pierwszeństwa ustšpi i w potrzebie będzie œwiadczył, jakoœmy zostali wyzwani i musieliœmy się bronić. Trzeba się też i od Bohuna wywiedzieć lepiej, gdzie dziewczynęukrył. Jeœli ma zginšć, nic mu po niej - może powie, gdy go zaklniemy. A nie powie -to i tak lepiej, by nie żył. Trzeba wszystko przezornie i roztropnie czynić. Głowa pęka,moœci panowie. - Któż się będzie z nim bił? - pytał Kuszel. - Pan Michał pierwszy, ja drugi - rzekł Zagłoba. - A ja trzeci. - Nie może być - przerwał pan Michał - ja się jeden biję, i na tym koniec. Położy mnie, to jego szczęœcie - niechże jedzie zdrów. - O! jam mu już zapowiedział - rzekł Zagłoba - ale jeœli tak waszmoœciowie postanowicie, to ustšpię. - No, jego wola, czy i z waćpanem ma się bić, ale więcej z nikim. - ChodŸmy tedy do niego. - ChodŸmy. Poszli i zastali Bohuna w głównej izbie, popijajšcego miód. Watażka już był spokojny zupełnie. - Posłuchaj no, waćpan - rzekł Zagłoba - bo to sš ważne sprawy, o których chcemy z tobš pomówić. Waćpan wyzwałeœ tego kawalera - dobrze, ale trzeba ci wiedzieć, że skoro posłujesz, to cię prawo broni, boœ do politycznego narodu, nie między dzikie bestie przyjechał. Owóż nie możemy ci dać pola inaczej, chyba przy œwiadkach zapowiesz, żeœ sam z własnej ochoty wyzwał. Przyjedzie tu kilku szlachty, z którymi mieliœmy się pojedynkować - przed nimi to oœwiadczysz; my zaœ damy ci kawalerski parol, że jeœlić się poszczęœci zpanem Wołodyjowskim, tedy odjedziesz wolno i nikt ci nie będzie stawiał przeszkód, chyba że jeszcze ze mnš zmierzyć się zechcesz. - Zgoda - rzekł Bohun - powiem przy owej szlachcie i ludziom moim zapowiem, aby listodwieŸli i Chmielnickiemu powiedzieli; jeœli zginę, żem ja sam wyzwał. A poszczęœci mnie Bóg z tym kawalerem sławę mołojeckš odzyskać, tak i waćpana jeszczepotem na szabelki poproszę. To rzekłszy spojrzał Zagłobie w oczy, a Zagłoba zmieszał się nieco, kaszlnšł, splunšł i odrzekł: - Zgoda. Gdy się z tym moim uczniem popróbujesz, poznasz, jakš ze mnš będziesz miał robotę. Ale mniejsza z tym... Jest drugie punctum, ważniejsze, w którymdo sumienia twego się odwołujemy, gdyż luboœ Kozak, chcemy cię jako kawalera traktować. Waćpan porwałeœ kniaziównę Helenę Kurcewiczównę, narzeczonš naszegotowarzysza i przyjaciela, i trzymasz jš w ukryciu. Wiedz, że gdybyœmy cię o to zapozwali, nic by ci nie pomogło, że cię Chmielnicki posłem swoim kreował, bo to jest raptus puellae, gardłowa sprawa, która by tu wnet sšdzona była. Ale gdy do bitwy masz iœć i możesz zginšć, wejdŸ w siebie: co się z tš niebogš stanie, gdy zginiesz? zali jej zła i zguby chcesz ty, który jš miłujesz? zali jš pozbawisz opieki?na hańbę i nieszczęœcie wydasz? zali katemjej i po œmierci jeszcze chcesz zostać? Tu głos pana Zagłoby zabrzmiał niezwykłš mu powagš, a Bohun pobladł - i pytał: - Czego wy ode mnie chcecie? - Wskaż nam miejsce jej uwięzienia, abyœmy na wypadek twojej œmierci mogli jšodnaleŸć i narzeczonemu oddać. Bóg będzie miał litoœć nad twojš duszš, jeœli to uczynisz. Watażka wsparł głowę na dłoniach i zamyœlił się głęboko, a trzej towarzysze pilnie œledzili zmiany w tej ruchliwej twarzy, która nagle oblała się takim smutkiem tkliwym, jakby na niej nigdy gniew ani wœciekłoœć, ani żadne srogie uczucia nie grały i jakby ten człowiek tylkodo kochania i tęsknoty był stworzony. Długiczas trwało milczenie, aż wreszcie przerwał je głos Zagłoby; który drżał, mówišc następne słowa: - Jeżeliœ zaœ jš już pohańbił, niechże cię Bóg potępi, a ona niech choć w klasztorze znajdzie schronienie... Bohun podniósł oczy wilgotne, roztęsknione i tak mówił: - Jeœli ja jš pohańbił? Ot, nie wiem, jak wymiłujecie, panowie szlachta, rycerze i kawalery, ale ja Kozak, ja jš w Barze od œmierci i hańby obronił, a potem w pustynię wywiózł - i tam jak oka w głowie pilnował, palca na niš nie skrzywił, do nóg padał i czołem bił jak przed obrazem. Kazała precz iœć, tak poszedł - i nie widział jej więcej, bo wojna-matka trzymała. - Bóg to waœci na sšdzie policzy! - rzekł odetchnšwszy głęboko Zagłoba. - Ale zali ona tam bezpieczna? Tam Krzywonos i Tatary! - Krzywonos pod Kamieńcem leży, a mnie doChmielnickiego posłał pytać, czy pod Kudak ma iœć - i już pewno poszedł, a tam, gdzie ona jest, nie ma ni Kozaków, ni Lachów, ni Tatarów - ona tam bezpieczna. - Gdzie ona tedy? - Słuchajcie, panowie Lachy! Niech będzie, jak chcecie - powiem ja wam, gdzie ona jest, i wydać jš każę, ale za to wy mnie dajcie kawalerski wasz parol, że jeœli mnie Bóg poszczęœci, tak wy nie będziecie już jejszukać. Wy za siebie przyrzeczcie i za panaSkrzetuskiego przyrzeczcie, a ja wam powiem. Trzej przyjaciele spojrzeli po sobie. - My tego nie możem uczynić! - rzekł Zagłoba. - O, jako żywo, nie możem! - wykrzyknęli Kuszel i Wołodyjowski. - Tak? - rzekł Bohun i brwi jego œcišgnęły się, a oczy zaiskrzyły. - Czemuż to wy, panowie Lachy, nie możecie tego uczynić? - Bo pan Skrzetuski jest nieobecny, a oprócz tego wiedz o tym, że żaden z nas szukać jej nie przestanie, choćbyœ i pod ziemię jš ukrył. - Tak wy by taki targ ze mnš uczynili: ty, Kozacze, duszę oddaj, a my tobie szablš! O,nie doczekacie! A co to wy myœleli, że u mnie szabla kozacka nie ze stali, że już nade mnš jak krucy nad œcierwem kraczecie? A czemu to mnie ginšć, nie wam? Wam trzeba mojej krwi, a mnie waszej! Zobaczymy, kto czyjej dostanie! - Więc nie powiesz? - A po co mnie mówić? Na pohybel-że wam wszystkim! - Na pohybel tobie! Warteœ, by cię na szablach roznieœć. - Spróbujcie! - rzekł watażka wstajšc nagle. Kuszel i Wołodyjowski porwali się również z ławy. GroŸne spojrzenia poczęły się krzyżować, wezbrane gniewem piersi oddychały mocniej i nie wiadomo, do czego by doszło,gdyby nie Zagłoba, który, spojrzawszy w okno, wykrzyknšł: - Charłamp ze œwiadkami przyjechał! Jakoż po chwili rotmistrz petyhorski wraz z dwoma towarzyszami, panami Sielickimi, weszli do izby. Po pierwszych powitaniach Zagłoba wzišł ich na stronę i poczšł rzeczwyłuszczać. A prawił tak wymownie, że wnet przekonał, zwłaszcza iż zapewnił, że pan Wołodyjowski prosi tylko o krótkš zwłokę iwnet po walce z Kozakiem stanšć jest gotów. Tu pan Zagłoba poczšł opowiadać, jak stara i straszna jest nienawiœć wszystkich żołnierzy księcia do Bohuna, jako on jest wrogiem całej Rzeczypospolitej i jednym z najokrutniejszych rebelizantów, wreszcie jak kniaziównę porwał, pannę ze szlacheckiego domu i narzeczonš szlachcica, któren jest zwierciadłem wszystkich cnót rycerskich. "A gdy waszmoœciowie szlachtš jesteœcie i do braterstwa się poczuwacie, wspólna tedy tojest nasza krzywda, którš się stanowi całemu w osobie jednego wyrzšdza - zali więc œcierpicie, aby nie była pomszczona?"Pan Charłamp czynił w poczštku trudnoœci imówił, że skoro tak jest, to należy Bohuna natychmiast rozsiekać, "a pan Wołodyjowski niechaj po staremu ze mnš achty, ty i dokł pan AČ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żRP¨ c Sř y/ Tqc €U‚"“ c V0Ž [ WŁ=Ŕ €staje". Musiał mu na nowo tłumaczyć pan Zagłoba dlaczego to nie może być i że nawet nie po rycersku byłoby w tylu na jednego napadać. Szczęœciem, pomogli mu panowie Sieliccy, obaj ludzie rozsšdni i stateczni, aż dał się na koniec uparty Litwin przekonać i na zwłokę zezwolił. Tymczasem Bohun poszedł do swoich ludzi ipowrócił z esaułem Eliaszeńkiem, któremu zapowiedział jako do bitwy dwóch szlachty wyzwał, po czym powtórzył głoœno to samo wobec pana Charłampa i panów Sielickich. - My zaœ oœwiadczamy - rzekł Wołodyjowski - iż jeœli wyjdziesz zwycięzcš z walki ze mnš, tedy od woli twej zależy, czy jeszcze zechcesz się bić zpanem Zagłobš, a w żadnym razie nikt więcej cię nie będzie wyzywał ani też kupš na cię nie napadnš i odjedziesz, gdzie chcesz - na co parol kawalerski dajem i waszmoœciów teraz przybyłych prosimy, aby ze swej strony także to przyrzekli. - Przyrzekamy - rzekli uroczyœcie Charłamp i dwaj Sieliccy. Wówczas Bohun wręczył list Chmielnickiego do królewicza Eliaszeńce i rzekł: - Ty ceje pyœmo korolewiczu widdasz i kołyja pohybnu, tak ty skażesz i jomu, i Chmielnickomu, szczo moja wyna buła i szczo ne zdradoju mene zabyły. Zagłoba, któren pilne miał oko na wszystko, zauważył, że na ponurej twarzyEliaszeńki nie odbił się najmniejszy niepokój - widać zbyt był pewny swego atamana. Tymczasem Bohun zwrócił się dumnie do szlachty. - No, komu œmierć, komu życie - rzekł. - Możem iœć. - Czas, czas! - odrzekli wszyscy zasadzajšcpoły od kontuszów za pasy i bioršc pod pachy szable. Wyszli przed karczmę i skierowali się ku rzeczce, która płynęła œród zaroœli głogów, dzikich róż, tarek i choiny. Listopad postršcał wprawdzie liœć z krzewin, ale gęstwa tak była zbita, że czerniała jakoby wstęga kiru, het, przez puste pola aż ku lasom. Dzień był wprawdzie blady, ale pogodny tš melancholicznš pogodš jesieni, pełnš słodyczy. Słońce bramowało łagodnie złotem obnażone gałęzie drzew i rozœwiecało żółte wydmy piaszczyste cišgnšce się nieco opodal prawego brzegu rzeczki. Zapaœnicy i ich œwiadkowie szli właœnie ku onym wydmom. - Tam się zatrzymamy - rzekł Zagłoba. - Zgoda! - odpowiedzieli wszyscy. Zagłoba coraz był niespokojniejszy, na koniec zbliżył się do Wołodyjowskiego i szepnšł: - Panie Michale... - A co? - Na miłoœć boskš, panie Michale, starajże się! W twoim teraz ręku los Skrzetuskiego, wolnoœć kniaziówny, twoje własne życie i moje, bo broń Boże na ciebie przygody, ja sobie z tym zbójem nie dam rady. - To czemuœ go waœć wyzywał? - Słowo się rzekło. Ufałem w ciebie, panie Michale, ale ja już stary, oddech mam krótki, zatyka mnie, a ten gładysz może skakać jak cyga. Cięty to ogar, panie Michale. - Postaram się - rzekł mały rycerz. - Boże ci dopomóż. Nie trać ducha! - Zaœ tam! W tej chwili zbliżył się ku nim jeden z panów Sielickich. - Cięta jakaœ sztuka ten wasz Kozak - szepnšł. - Tak sobie z nami poczyna, jak równy, jeœli nie jak lepszy. Hu! co za fantazja! musiała się jego matka na jakiegoszlachcica zapatrzyć. - E! - rzekł Zagłoba - prędzej się jaki szlachcic na jego matkę zapatrzył. - I mnie się tak widzi - rzekł Wołodyjowski. - Stawajmy! - zawołał nagle Bohun. - Stawajmy, stawajmy! Stanęli. Szlachta półkolem. Wołodyjowski i Bohun naprzeciw siebie. Wołodyjowski, jako to człowiek w takich rzeczach wytrawny, choć młody, naprzód nogš piasek zmacał, czy twardy, po czym rzucił okiem naokoło, chcšc wszystkie nierównoœci gruntu poznać - i widać było, że sprawy wcale nie lekceważył. Przecie przychodziło mu mieć do czynienia z rycerzem na całš Ukrainę najsławniejszym, o którym lud pieœni œpiewał i którego imię - jak Ruœ szeroka - aż do Krymu było znane. Pan Michał, prosty porucznik dragonów, wiele sobie po owej walce obiecywał, bo albo œmierć sławnš, albo równie sławne zwycięstwo, więc niczego nie zaniedbał, aby się godnym takiego przeciwnika okazać. Dlatego także niezwykłš miał w twarzy powagę, którš dojrzawszy Zagłoba aż przelškł się. "Tracifantazję - pomyœlał - już po nim, a zatem ipo mnie!" Tymczasem Wołodyjowski zbadawszy dokładnie grunt poczšł odpinać kurtę. - Chłodno jest - rzekł - ale się rozgrzejemy. Bohun poszedł za jego przykładem i zrzucili obaj zwierzchnie ubranie, tak że pozostali tylko w hajdawerach i w koszulach; następnie poczęli zawijać na prawej ręce rękawy. Ale jakże marnie wyglšdał mały pan Michałprzy rosłym i silnym atamanie! Prawie go nie było widać. Œwiadkowie z niepokojem spoglšdali na szerokš pierœ Kozaka, na olbrzymie muskuły widne spod zawiniętego rękawa, podobne do sęków i węzłów. Zdawało się, iż to mały kogucik staje do walki z potężnym jastrzębiem stepowym. Nozdrza Bohuna rozwarły się jakby zawczasu krew wietrzšc, twarz skróciła się mu tak, iż czarna grzywa zdawała się do brwi sięgać, i szabla drgała mu w ręku - oczy drapieżne utkwił w przeciwnika i czekał komendy. A pan Wołodyjowski spojrzał jeszcze pod œwiatło na ostrze szabli, ruszył żółtymi wšsikami i stanšł w pozycji. - Jatki tu proste będš! - mruknšł do Sielickiego Charłamp. Wtem zabrzmiał trochę drżšcy głos Zagłoby: - W imię boże! zaczynajcie! Rozdział 12 Œwistnęły szable i ostrze szczęknęło o ostrze. Wnet zmienił się plac boju, bo Bohun natarł z takš wœciekłoœciš, że pan Wołodyjowski uskoczył w tył kilka kroków i œwiadkowie również musieli się cofnšć. Błyskawicowe zygzaki szabli Bohuna były tak szybkie, że przerażone oczy obecnych nie mogły za nimi nadšżyć - zdało im się, że pan Michał całkiem jest nimi otoczony, pokryty i że Bóg jeden chyba zdoła go wyrwać spod tej nawałnoœci piorunów. Ciosy zlały się w jeden nieustajšcy œwist, pęd poruszanego powietrza uderzał o twarze. Furia watażki wzrastała; ogarniał go dziki szał bojowy - i parł przed sobš Wołodyjowskiego jak huragan - a mały rycerz cofał się cišgle i tylko się bronił. Wycišgnięta jego prawica nie poruszała się prawie wcale, dłoń tylko sama zataczała bez ustanku małe, ale szybkie jak myœl półkola i chwytał szalone cięcia Bohunowe, ostrze podstawiał pod ostrze, odbijał i znów się zasłaniał, i jeszcze się cofał, oczy utkwił w oczach Kozaka i œród wężowych błyskawic wydawał się spokojny, jeno na policzki wystšpiły mu plamy czerwone. Pan Zagłoba przymknšł oczy - i słyszał tylko cios za ciosem, zgrzyt za zgrzytem. "Broni się jeszcze!" - pomyœlał. - Broni się jeszcze! - szeptali panowie Sieliccy i Charłamp. - Już przyparty do wydmy - dodał cicho Kuszel. Zagłoba znów otworzył oko i spojrzał. Plecy Wołodyjowskiego opierały się prawie o wydmę, ale widocznie nie był dotšd ranny, jeno rumieńce na jego twarzy stałysię żywsze, a kilka kropel potu wystšpiło mu na czoło. Serce Zagłoby zabiło nadziejš. "Przecie i z pana Michała gracz nad gracze- pomyœlał - a i tamten znuży się nareszcie." Jakoż twarz Bohuna stała się blada, pot perlił mu także czoło, ale opór podniecał tylko jego wœciekłoœć: białe kły błysnęły mu spod wšsów, a z piersi wydobywało sięchrapanie wœciekłoœci. Wołodyjowski nie spuszczał go z oka i bronił się cišgle. Nagle poczuwszy za sobš wydmę zebrał sięw sobie - już patrzšcym zdawało się, że padł- on tymczasem pochylił się, skurczył,przysiadł i rzucił całš swojš osobš niby kamieniem w pierœ Kozaka. - Atakuje! - wykrzyknšł Zagłoba. - Atakuje! - powtórzyli inni. Tak było w istocie: watażka cofał się teraz, a mały rycerz poznawszy już całš siłę przeciwnika nacierał tak żwawo, że œwiadkom dech zamarł w piersi: widocznie poczynał się rozgrzewać, nozdrza rozdęły mu się - małe oczki sypały skry; przysiadał i zrywał się, zmieniał w jednymmgnieniu pozycje, zataczał kręgi naokół watażki i zmuszał go do obracania się na miejscu. - O, mistrz! o, mistrz! - wołał Zagłoba. - Zginiesz! - ozwał się nagle Bohun. - Zginiesz! - odpowiedział jak echo Wołodyjowski. Wtem Kozak sztukš najbieglejszym tylko szermierzom znanš przerzucił nagle szablęz prawej ręki do lewej i dał cios od lewicy tak okropny, że pan Michał, jakby piorunemrażony, padł na ziemię. - Jezus Maria! - krzyknšł Zagłoba. Ale pan Michał padł umyœlnie i właœnie dlatego szabla Bohunowa przecięła tylko powietrze, mały rycerz zaœ zerwał się jakdziki kot i całš niemal długoœciš ostrza cišł straszliwie w odkrytš pierœ Kozaka. Bohun zachwiał się, postšpił krok, ostatnimwysileniem dał ostatnie pchnięcie; pan Wołodyjowski odbił je z łatwoœciš, uderzył jeszcze po dwakroć w pochylony łeb - szabla wysunęła się z bezwładnych ršk Bohuna i padł twarzš na piasek, który wnet zaczerwienił się pod nim szerokš kałużš krwi. Eliaszeńko, obecny przy bitwie, rzucił się na ciało atamana. Œwiadkowie przez jakiœ czas nie mogli słowa przemówić, a pan Michał milczał także; wsparł się obu rękoma na szabelce ioddychał ciężko. Zagłoba pierwszy przerwał milczenie: - Panie Michale, pójdŸ w moje objęcia! - rzekł z rozczuleniem. Otoczyli go tedy kołem. - Toœ waœć gracz pierwszej wody! Niech waœci kule bijš! - mówili panowie Sieliccy. - Waœć, widzę, œcichapęk! - rzekł Charłamp. - Stanę ja waszmoœci, żeby nie mówiono, iżem się ulškł, ale choćbyœ i mniemiał waszmoœć tak pochlastać, zawszeć winszuję, winszuję! - Et, dalibyœcie sobie waszmoœciowie pokój;bo w rzeczy nie macie się o co bić - mówił Zagłoba. - Nie może być, bo tu chodzi o mojš reputację - odparł petyhorzec - za którš chętnie dam gardło. - Nic mi po waœcinym gardle, zaniechajmy się lepiej - rzecze Wołodyjowski - gdyż prawdę waćpanu powiedziawszy, tom mu tam w drogę, gdzie myœlisz, nie wchodził. Wejdzie tam waćpanu kto inny, lepszy ode mnie - ale nie ja. - Jak to? - Parol kawalerski. - To już sobie dajcie pokój - wołali Sieliccy i Kuszel. - Niechże i tak będzie - rzekł Charłamp otwierajšc ramiona. Pan Wołodyjowski padł w nie i poczęli się całować, aż echo rozlegało się po wydmach - pan Charłamp zaœ mówił: - Niechże waœci nie znam, żebyœ zaœ tak pochlastał podobnego wielkoluda! A i szablš umiał on też obracać. - Anim się spodziewał, żeby taki był fechmistrz! I skšd on się mógł tego wyuczyć? Tu uwaga powszechna zwróciła się znów należšcego watażkę, którego Eliaszeńko obrócił przez ten czas twarzš do góry i z płaczem szukał w nim znaków życia. Twarzy Bohuna nie można było rozeznać, bo pokryły jš sople krwi, która wypłynęła z ran w głowę zadanych i wnet œcięła się na chłodnym powietrzu. Koszula na piersiach również była cała we krwi, ale dawał jeszcze znaki życia. Widocznie był wkonwulsji przedœmiertnej, nogi jego drgały,a palce skrzywione na kształt szponów darły piasek. Zagłoba spojrzał i machnšł rękš. - Ma dosyć! - rzekł - żegna się ze œwiatem.- Aj! - rzekł jeden z Sielickich spoglšdajšc na ciało - to już trup. - Ba! prawie na dzwona pocięty. - Nie lada to był rycerz - mruknšł kiwajšcgłowš Wołodyjowski. - Wiem coœ o tym - dodał Zagłoba. Tymczasem Eliaszeńko chciał dŸwignšć i unieœć nieszczęsnego atamana, ale że był człowiek doœć wštły i niemłody, a Bohun prawie do olbrzymów należał - więc nie mógł. Do karczmy było kilka staj, a Bohun lada chwila mógł skonać; esauł widzšc to zwrócił się do szlachty. - Pany! - wołał składajšc ręce. - Na SpasaiSwiatuju-Preczystuju, pomożite! Ne dajte, szczob win tutki szczez jak sobaka. Ja staryj, ne zdużaju, a lude dałeko... Szlachta spojrzała po sobie. Zawziętoœć, przeciw Bohunowi znikła już we wszystkichsercach. - Pewnie, że trudno go tu jak psa zostawić - mruknšł pierwszy Zagłoba. - Skoroœmy z nim na pojedynek stanęli, to już on dla nas nie chłop, ale żołnierz, któremu taka pomoc się należy... Kto ze mnšponiesie, moœci panowie? - Ja - rzekł Wołodyjowski. - To go ponieœcie na mojej burce - dodał Charłamp. Po chwili Bohun leżał już na opończy, której końce pochwycili Zagłoba, Wołodyjowski, Kuszel i Eliaszeńko - i cały orszak w towarzystwie Charłampa i panów Sielickich udał się wolnym krokiem ku karczmie. - Twarde ma życie - rzekł Zagłoba - jeszcze się rusza. Mój Boże, żeby mnie kto powiedział, że na jego niańkę wyjdę i że gobędę tak niósł, myœlałbym, że kpi ze mnie! Zbyt mam czułe serce, sam wiem o tym, ale trudno! Jeszcze mu i rany opatrzę. Mamnadzieję, że na tym œwiecie już się nie spotkamy więcej: niechże mile mię wspomina na tamtym! - To myœlisz waszmoœć, że on żadnš miarš nie wyżyje? - pytał Charłamp. - On? nie dałbym za jego żywot starego wiechcia. Tak już było napisano i nie mogłogo minšć, bo choćby mu się było z panem Wołodyjowskim powiodło, to by moich ršk nie uszedł. Ale wolę, że się tak stało, bo już i tak krzyki sš na mnie jako na mężobójcę bez litoœci. A co ja mam robić, jak mi kto w drogę wlezie? Panu Duńczewskiemu pięćset złotych basarunku musiałem zapłacić, a wiadomo waszmoœciom, że dobra ruskie nijakiej teraz intraty nie przynoszš. - Prawda, że to waszmoœciów do szczętu tam splšdrowano - rzekł Charłamp. - Uff! Ciężki ten mołojec - mówił dalej Zagłoba - ażem się zasapał!... Splšdrowano,bo splšdrowano, ale mam też nadzieję, że nam exulibus sejm jakowšœ prowizję obmyœli - inaczej na œmierć pochudniemy... Ciężki też on, ciężki!... Patrzcie, waszmoœciowie, znowu zaczyna krwawić; skocz no waćpan, panie Charłamp, do karczmy, żeby Żyd chleba z pajęczynš zagniótł. Nie pomoże to wiele temu nieborakowi, ale opatrunek chrzeœcijańska rzecz i lżej mu będzie umierać. Żywo, panieCharłamp! Pan Charłamp wysunšł się naprzód i gdy nakoniec wniesiono watażkę do izby, Zagłoba wnet zabrał się z wielkš znajomoœciš rzeczy i wprawš do opatrunku. Krew zatamował, rany pozalepiał, po czym zwrócił się do Eliaszeńki. - A ty, dziadu, tu niepotrzebny - rzekł. - JedŸ co prędzej do Zaborowa, proœ, żeby cię przed oblicze pańskie puszczono, i list oddaj, a opowiedz, coœ widział, tak wszystko, jak było. Jeœli zełżesz, będę wiedział, bom królewicza jegomoœci zaufany, i szyję ci ucišć każę. Chmielnickiemu też kłaniaj się ode mnie, bo mnie zna i miłuje. Pogrzeb sprawimy twemuatamanowi uczciwy, a ty rób swoje, po kštach się nie włócz, bo cię gdzie zatłukš, nim się zdołasz wywieœć, ktoœ taki. Bywaj zdrów! ruszaj, ruszaj! - Pozwólcie, panie, zostać choć dopóty, dopóki nie ostygnie. - Ruszaj, mówię ci! - rzekł groŸnie Zagłoba- a nie, to cię każę chłopom do Zaborowa odstawić. A kłaniaj się Chmielnickiemu. Eliaszeńko pokłonił się w pas i wyszedł, Zagłoba zaœ rzekł jeszcze do Charłampa i Sielickich: - Wyprawiłem tego Kozaka, bo co on tu ma jeszcze do roboty?... A niechże go naprawdęgdzie zatłukš, co łatwo się może zdarzyć, to na nas by winę zwalono. Pierwsi zasławczycy i pokurcze kanclerscy wrzeszczeliby na całe gardło, że ludzie księcia wojewody wymordowali wbrew prawom boskim całe poselstwo kozackie. Ale mšdra głowa na wszystko poradzi. Nie damy my się tym gładyszom, tym łuszczybochenkom, tym podwikarzom w kaszy zjeœć, a i waćpanowie też œwiadczciew potrzebie, jak się wszystko odbyło i że on to sam nas wyzwał. Muszę też jeszcze wójtowi tutejszemu przykazać, aby go tam jakoœ pochował. Nie wiedzš tu oni, kto to taki; będš myœleli, że to szlachcic, i pochowajš uczciwie. Nam też czas w drogę, panie Michale, bo trzeba jeszcze księciu wojewodzie zdać relację. Chrapliwy oddech Bohuna przerwał dalsze słowa pana Zagłoby. - Oho, już dusza szuka sobie drogi! - rzekł szlachcic. - Już też i ciemno się robi; po omacku pójdzie na tamten œwiat. Ale skoro tej naszej nieszczęsnej niebogi nie pohańbił, to dajże mu Boże wieczny odpoczynek - amen!... JedŸmy, panie Michale... Z serca odpuszczam mu wszystkiewiny, choć co prawda, więcej ja jemu w drogę lazłem niż on mnie. Ale teraz koniec. Bywajcie waszmoœciowie zdrowi, miło mi było poznać tak zacnych kawalerów. Pamiętajcie jeno œwiadczyć w potrzebie. Rozdział 13 Ksišżę Jeremi przyjšł wieœć o poršbaniu Bohuna doœć obojętnie, zwłaszcza gdy się dowiedział, iż sš ludzie nie spod jego choršgwi, gotowi w każdej chwili złożyć œwiadectwo, iż Wołodyjowski został wyzwany Gdyby rzecz nie działa się na kilka dni przed ogłoszeniem wyboru Jana Kazimierza, gdyby walka kandydatów trwała jeszcze, niezawodnie nie omieszkaliby przeciwnicy Jeremiego, a na ich czele kanclerz i ksišżę Dominik, ukuć chty, ty i dokł pan AČ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żXPťc Y ˙c Z c [$, \%,żc€]ä:‡przeciw niemu broni z tego zajœcia, mimo wszelkich œwiadków i œwiadectw. Ale po ustšpieniu Karola umysły zajęte były czym innym i łatwo było zgadnšć, że cała sprawa utonie w niepamięci. Mógł jš podnieœć chyba Chmielnicki dla okazania, jakich to coraz nowych krzywd doznaje, ksišżę jednak słusznie spodziewałsię, iż królewicz przesyłajšc odpowiedŸ wspomni lub każe od siebie powiedzieć, jakim sposobem zginšł wysłaniec, a Chmielnicki nie będzie œmiał wštpić o prawdzie słów królewskich. Chodziło bowiem księciu o to tylko, by nie narobiono politycznej wrzawy z powodu jego żołnierzy. Z drugiej strony, ze względu na Skrzetuskiego rad był nawet ksišżę z tego, co się stało, bo odzyskanie Kurcewiczówny było istotnie teraz daleko prawdopodobniejsze. Można jš było odnaleŸć, odbić lub wykupić - a kosztów, choćby jak największych, pewno nie byłby oszczędzał ksišżę, byle ulubionego rycerza z boleœci wybawić i szczęœcie mu powrócić.Pan Wołodyjowski szedł, było, z wielkim strachem do księcia, gdyż chociaż w ogóle mało był płochliwy, bał się jednak jak ognia każdego zmarszczenia brwi wojewody. Jakież tedy było jego zdumienie i radoœć, gdy ksišżę wysłuchawszy relacji ipomyœlawszy przez chwilę nad tym, co się stało, zdjšł kosztowny pierœcień z palca i rzekł: - Chwalę moderację waszmoœciów, iżeœcie pierwsi go nie napadli, bo wielkie i szkodliwe mogły stšd powstać na sejmie hałasy. Ale jeœli kniaziówna się odnajdzie, to Skrzetuski będzie wam winien dozgonnš wdzięcznoœć. Dochodziły mnie słuchy, moœci Wołodyjowski, że jak inni języka w gębie, tak waœć szabelki w pochwie dotrzymać nie umiesz, za co należałaby ci się kara. Skoro jednak w sprawie przyjaciela stanšłeœ i reputację naszych choršgwi z tak zawołanym junakiem utrzymałeœ, to już weŸ ten pierœcień, abyœmiał jakowš dnia tego pamištkę. Wiedziałem, żeœ dobry żołnierz i gracz na szable, aleœ to podobno mistrz nad mistrze.- On? - rzecze Zagłoba. - On by diabłu w trzecim złożeniu rogi obcišł. Jeœli wasza ksišżęca moœć każe mi kiedy szyję ucišć, proszę, aby nikt inny, jeno on jš odršbał, bo przynajmniej od razu na tamten œwiat pójdę. On Bohuna na wpół przez pierœ przecišł, a potem jeszcze go dwa razy przez rozum przejechał. Ksišżę kochał się w sprawach rycerskich i w dobrych żołnierzach, więc uœmiechnšł się z zadowoleniem i spytał: - Znalazłeœże waœć kogo równej siły na szable? - Jeno mnie raz Skrzetuski trochę wyszczerbił, ale też i ja jego... wtedy gdy to nas wasza ksišżęca moœć pod bramę obydwóch wsadził - a z innych może by i pan Podbipięta mi wytrzymał, bo ma siłę nadludzkš - i bez mała Kuszel, gdyby miał lepsze oczy. - Niech mu wasza ksišżęca moœć nie wierzy- rzekł Zagłoba - jemu by nikt nie wytrzymał. - A Bohun długo się bronił? - Ciężkš miałem robotę - rzekł pan Michał.- Umiał on i do lewicy przerzucać. - Bohun sam mnie powiadał - przerwał Zagłoba - iż się z Kurcewiczami po całych dniach dla wprawy bijał, i sam widziałem w Czehrynie, że i z innymi to czynił. - Wiesz co, moœci Wołodyjowski - rzekł z udanš powagš ksišżę - jedŸ pod Zamoœć, wyzwij Chmielnickiego na rękę i za jednym zamachem uwolnij Rzplitš od wszystkich klęsk i kłopotów. - Za rozkazem waszej ksišżęcej moœci pojadę, byle Chmielnicki chciał mi stanšć - odpowiedział Wołodyjowski. Na to ksišżę: - My żartujemy, a œwiat ginie! Ale pod Zamoœć musicie waszmoœciowie naprawdę jechać. Mam wiadomoœci z kozackiego obozu, iż gdy tylko wybór królewicza Kazimierza będzie promulgowany, Chmielnicki od oblężenia ustšpi i cofnie się aż na Ruœ, co uczyni z prawdziwego lub symulowanego afektu do króla jegomoœci lub też dlatego, że pod Zamoœciem snadnie by się jego potęga mogła złamać. Wtedy musicie jechać, opowiedzieć Skrzetuskiemu,co się stało, by ruszył kniaziówny szukać. Powiedzcie mu, żeby sobie z choršgwi moich przy staroœcie wałeckim wybrał tylupocztowych, ilu będzie do ekspedycji potrzebował. Zresztš przeœlę mu przez was permisję i dam list, bo mi jego szczęœcie wielce na sercu leży. - Wasza ksišżęca moœć ojcem nas wszystkich jesteœ - rzekł Wołodyjowski - dlatego po wiek życia w wiernych służbach trwać chcemy. - Nie wiem, czyli nie głodna wkrótce u mnie będzie służba - rzekł ksišżę - jeœli micała fortuna zadnieprzańska przepadnie, ale póki starczy, póty co moje, to wasze. - O! - wykrzyknšł pan Michał. - Nasze to chudopacholskie fortuny do waszej ksišżęcej moœci zawsze będš należały. - I moja z innymi! - rzekł Zagłoba. - Jeszcze tego nie trzeba - odparł łaskawie ksišżę. - Mam też nadzieję, iż jeœli wszystko utracę, to Rzeczpospolita chociaż o dzieciach moich będzie pamiętała.Ksišżę mówišc to widocznie miał chwilę jasnowidzenia. Rzplita bowiem w kilkanaœcielat póŸniej oddała jego jedynemu synowi, co miała najlepszego - to jest koronę, ale tymczasem olbrzymia fortuna Jeremiego istotnie była zachwiana. - Toœmy się wywinęli! - mówił Zagłoba, gdyobaj z Wołodyjowskim wyszli od księcia. - Panie Michale, możesz być pewien promocji.Pokaż no ten pierœcień. Dalibóg, wart on ze sto czerwonych złotych, bo kamień bardzo piękny. Spytaj się jutro jakiego Ormianina na bazarze Można by za takowš kwotę i w jedle, i w napoju, i w innych delicjach opływać. Cóż myœlisz, panie Michale? Żołnierska to maksyma: "Dziœ żyję, jutro gniję!" - a sens z niej taki, że na jutro nie warto się oglšdać. Krótkie życie ludzkie, krótkie, panie Michale. Najważniejsze to, że już cię będzie odtšd ksišżę w sercu nosił. Dałby on był dziesięć razy tyle, żebySkrzetuskiemu z Bohuna prezent zrobić, a tyœ to uczynił. Możesz się spodziewać wielkich łask, wierzaj mi. Mało to ksišżę wsiów rycerstwu dożywotnie puœcił albo i zgoła podarował? Co tam taki pierœcień! Pewnie i ciebie jakowa intrata spotka, a w ostatku jeszcze cię ksišżę z jakš krewniaczkš swojš ożeni. Pan Michał aż podskoczył. - Skšd waœć wiesz, że... - Że co? - Chciałem powiedzieć: co też waœci w głowie? Jakżeby taka rzecz stać się mogła? - Alboż to się nie trafia? albożeœ nie szlachcic? alboż to nie wszystka szlachta sobie równa? Mało to każden magnatus ma dalekich krewnych i krewniaczek między szlachtš, które to krewniaczki póŸniej. za swych zacniejszych dworzan wydaje? Przecie podobno i Suffczyński z Sieńczy mateż jakšœ dalekš krewnš Wiœniowieckich. Wszyscyœmy bracia, panie Michale, wszyscyœmy bracia, choć jedni drugim służym, gdyż wspólnie od Jafeta pochodzimy, a cała różnica w fortunie i urzędach, do których każdy dojœć może. Podobno gdzie indziej sš dyferencje znaczne między szlachtš, ale parszywa też to szlachta! Rozumiem dyferencje między psami, jako sš legawce, charty misterne lub ogary głosem gonišce, ale uważ, panie Michale, że ze szlachtš nie może tak być, bobyœmy psubratami, nie szlachtš byli, której hańby dla tak wdzięcznego stanu Panie Boże nie dopuœć! - Słusznie waszmoœć mówisz - rzecze Wołodyjowski - ale przecie Wiœniowieccy królewski to prawie ród. - A ty, Michale, zali nie możesz być królem obran? Ja pierwszy, gdybym się uparł, tobie bym właœnie dał kreskę, jako pan Zygmunt Skarszewski, który przysięga, że za sobš samym będzie głosował, jeœli się tylko w koœci nie zagra. Wszystko, chwalić Boga, u nas in liberis suffragiis - i chudopacholstwo to nasze, nie urodzenie, wdrodze nam staje. - Otóż to właœnie! - westchnšł pan Michał. - Cóż robić! Zrabowano nas ze szczętem i zginiemy, jeœli nam Rzplita jakowych prowentów nie obmyœli - zginiemy marnie! Cóż dziwnego, że człowiek, choć z natury iwstrzemięŸliwy, lubi się napić w takich opresjach? PójdŸmy chyba, panie Michale, napić się po szklaneczce cienkusza, może się choć trochę pocieszymy. Tak rozmawiajšc doszli do Starego Miasta i wstšpili do winiarni, przed którš kilkunastu pachołków trzymało szuby i burki pijšcej w œrodku szlachty. Tam siadłszy za stołemkazali sobie podać gšsiorek i poczęli się naradzać, co im teraz po pobiciu Bohuna poczšć wypada. - Jeœli się sprawdzi, że Chmielnicki, od Zamoœcia ustšpi i pokój nastanie, tedy kniaziówna już nasza - mówił Zagłoba. - Trzeba by nam jak najprędzej do Skrzetuskiego. Już go też nie opuœcimy, póki się dziewczyna nie odnajdzie. - Pewnie, że razem pojedziemy Ale teraz nie ma sposobu dostać się do Zamoœcia. - To już wszystko jedno, byle nam Bóg póŸniej poszczęœcił. Zagłoba wychylił szklanicę. - Poszczęœci, poszczęœci! - rzekł. - Wiesz, panie Michale, co ci powiem? - Co takiego? - Bohun zabit! Wołodyjowski spojrzał ze zdziwieniem: - Ba, któż wie lepiej ode mnie? - Żeby ci się ręce œwieciły, panie Michale! Ty wiesz i ja wiem: patrzyłem, jakeœcie siębili, patrzę na waćpana teraz - i przecie muszę sobie cišgle powtarzać, bo mi się czasem zdaje, że to tylko sen takowy miałem. Co za troska ubyła! co za węzeł twoja szabla przecięła! - Niechże cię kule bijš! Bo dalibóg, że i wypowiedzieć to się nie da. Nie, nie mogę wytrzymać! pójdŸ, niech cię jeszcze raz uœciskam, panie Michale! Zali uwierzysz, że gdym cię poznał, pomyœlałem sobie: "At! chłystek!" -a tu piękny chłystek, co Bohuna tak pochlastał! Nie ma już Bohuna, ni œladu, ni popiołu, zabit na œmierć, na wieki wieków amen! Tu Zagłoba poczšł œciskać i całować Wołodyjowskiego, a pan Michał rozczulił się, jakby właœnie Bohuna żałował; w końcu jednak uwolnił się z objęć pana Zagłoby i rzekł: - Nie byliœmy przy jego œmierci, a twarda to sztuka - nuż wyżyje? - Na Boga, co waćpan mówisz! - rzekł Zagłoba. - Gotówem jutro jechać do Lipkowa i najpiękniejszy pogrzeb mu sprawić, byle tylko umarł. - I po co waœć pojedziesz? Przecie go rannego nie dobijesz. A z szablš to tak bywa: kto nie puœci ducha od razu, ten najczęœciej się wyliże. Szabla to nie kula. - Nie, nie może być! Już przecie rzęzić zaczynał, gdyœmy wyjeżdżali. O, wcale nie może być! Samem mu rany opatrywał. Piersi miał roztworzone jako wierzeje. Dajmy mu już spokój, bo wypatroszyłeœ go jak zajšca. Nam trzeba do Skrzetuskiego jak najprędzej, jemu pomóc, jego pocieszyć, bo zamrze od zgryzoty ze szczętem. - Albo mnichem zostanie; sam mnie to mówił. - Co dziwnego?! ja bym na jego miejscu to uczynił. Nie znam zacniejszego kawalera, ale też i nieszczęœliwszego nie znam. Oj, ciężko go Bóg doœwiadcza, ciężko! - Przestań już waszmoœć - mówił trochę pijany Wołodyjowski - bo nie mogę łez utrzymać... - A jaż to mogę! - odparł Zagłoba. - Taki zacny kawaler, taki żołnierz... a i ona! waćpan jej nie znasz... robaczek to taki kochany!... Tu zawył pan Zagłoba niskim basem, bo istotnie bardzo kochał kniaziównę, a pan Michał wtórował mu trochę cieniej - i pili wino zmieszane ze łzami, a potem, spuœciwszy głowy na piersi, siedzieli czas jakiœ posępnie, aż wreszcie Zagłoba uderzył pięœciš w stół. - Panie Michale, czemu my płaczemy! Bohunzabit! - A prawda - rzekł Wołodyjowski. - Cieszyć się nam raczej wypada. Kpami będziemy, jeœli jej teraz nie odszukamy. - JedŸmy - rzekł wstajšc pan Michał. - Napijmy się! - poprawił Zagłoba. - Bóg da, że jeszcze ich dzieci będziem do chrztutrzymali, a wszystko dlatego, żeœmy Bohunausiekli. - Dobrze mu tak! - dokończył Wołodyjowskinie postrzegajšc się, że już pan Zagłoba dzieli się z nim zasługš uœmiercenia Bohuna.Rozdział 14 Na koniec zabrzmiało Te Deum laudamus w warszawskiej katedrze i "pan siadł na majestacie", huczały działa, biły dzwony -iotucha poczęła wstępować we wszystkie serca. Przecie minšł już czas bezkrólewia, czas zawichrzeń i niepokojów, tym straszniejszy dla Rzeczypospolitej, iż przypadł w chwilach powszechnej klęski. Ci, co drżeli na myœl grożšcych niebezpieczeństw, teraz, gdy elekcja odbyła się nad podziw zgodnie, odetchnęli głęboko. Wielom zdawało się, iż bezprzykładna wojna domowa minęła już raz na zawsze i że nowo obranemu panu pozostaje tylko sšd nad winnymi. Jakoż nadzieję tę podtrzymywało i zachowanie sięsamego Chmielnickiego. Kozacy pod Zamoœciem, szturmujšc zaciekle do zamku, głoœno jednak oœwiadczali się za Janem Kazimierzem. Chmielnicki słał przez księdzaHuncla Mokrskiego listy pełne poddańczej wiernoœci, a przez innych posłańców pokorne proœby o łaskę dla siebie i wojska zaporoskiego. Wiedziano też, że król, zgodnie z politykš kanclerza Ossolińskiego, pragnie znaczne Kozakom poczynić ustępstwa. Jak niegdyœ przed piławieckš klęskš wojna, tak teraz pokój był na wszystkich ustach. Spodziewano się, że po tylu klęskach Rzeczpospolita odetchnie i podnowym panowaniem ze wszystkich ran się wygoi. Nareszcie wyjechał Œmiarowski z listem królewskim do Chmielnickiego i wkrótce rozeszła się wieœć radosna, że Kozacy ustępujš spod Zamoœcia, ustępujš aż na Ukrainę, gdzie spokojnie czekać będš rozkazów królewskich i komisji, która rozpatrzeniem ich krzywd ma się zajšć. Zdawało się, że po burzy tęcza siedmiobarwna zawisła nad krajem, zwiastujšca ciszę i pogodę. Nie brakło wprawdzie niepomyœlnych wróżb i przepowiedni, ale wobec pomyœlnej rzeczywistoœci nie przywišzywano do nich wagi. Król pojechał do Częstochowy, by naprzód opiekunce boskiej za wybór podziękować i pod opiekę dalszš się oddać, a następnie do Krakowa na koronację. Za nim pocišgnęli dygnitarze, Warszawa opustoszała, zostali w niej tylko exules z Rusi, którzy do swych zrujnowanych fortunwracać jeszcze nie œmieli lub też nie mieli po co. Ksišżę Jeremi, jako senator Rzeczypospolitej, musiał udać się z królem,Wołodyjowski zaœ i Zagłoba na czele jednejchoršgwi dragońskiej pocišgnęli œpiesznymi pochodami do Zamoœcia, by Skrzetuskiemu szczęœliwš nowinę o przygodzie Bohunowej zwiastować, a następnie razem na poszukiwanie kniaziówny wyruszyć. Pan Zagłoba opuszczał Warszawę nie bez pewnego żalu, bo w tym niezmiernym zjeŸdzie szlachty, w gwarze elekcyjnym, wcišgłych hulankach i burdach na współkę z Wołodyjowskim czynionych było mu tak dobrze, jak rybie w morzu. Ale pocieszał się myœlš, że wraca do życia czynnego, do poszukiwań, przygód i fortelów, których obiecywał sobie nie skšpić, a zresztš miał on swojš opinię o niebezpieczeństwach stołecznych, którš w następujšcy sposób Wołodyjowskiemu wyłuszczał: - Prawda jest, panie Michale - mówił - że dokonaliœmy wielkich rzeczy w Warszawie, ale broń Boże dłuższego pobytu, tak, mówię ci, zniewieœcielibyœmy jako ów sławny Kartagińczyk, którego słodkoœć aury w Kapui ze szczętem zdebilitowała. A najgorsze ze wszystkiego białogłowy. One każdego do zguby doprowadzš, bo to sobie zauważ, że nie masz nic zdradliwszego nad niewiastę. Człowiek się starzeje, ale go jeszcze cišgnš... - Et, dałbyœ waćpan pokój! - przerwał Wołodyjowski. - Sam ja to sobie często powtarzam, bo czas by był się ustatkować - jeno krew mam jeszcze zbyt goršcš. W tobie jest więcej flegmy, a we mnie sama cholera. Alemniejsza z tym. Zaczniemy teraz inne życie.Już też, bywało, przykrzyło mi się nieraz bez wojny. Choršgiewkę mamy dobrze okrytš, a tam, pod Zamoœciem, dokazujš jeszcze kupy swawolne, to się z nimi, idšc po kniaziównę, zabawimy. Obaczymy też Skrzetuskiego, i tego wielkoluda, tego żurawia litewskiego, tę tykę chmielowš, pana Longina, boœmy go też siła czasu nie widzieli. - Waćpan tęsknisz po nim, a jak go widzisz,to spokoju mu nie dajesz. - Bo co się odezwie, to tak jakby twój koń ogonem ruszył; a cišgnie każde słowo jak szewc skórę. Wszystko u niego w siłę poszło, nie w głowę. Jak kogo weŸmie w ramiona, to mu żebra przez skórę powyciska, nie masz zaœ takowego dziecka w Rzeczypospolitej, które by go najsnadniejna hak przywieœć nie mogło. Słychanaż to rzecz, żeby człek takiej fortuny taki był hebes? - Zaœ on naprawdę ma takš fortunę? - On? Jakem go poznał, trzos miał taki wypchany, że się opasać nim nie mógł, i tak go nosił, jako wędzonš kiełbasę. Możnanim było jak kijem machać, ani się zgišł. Sam mnie mówił, ile ma wsiów: Myszykiszki, Psikiszki, Pigwiszki, Syruciany, Ciapuciany, Kapuœciany (raczej Kapuœcianš - ale głowę), Bałtupie - kto by tam pamiętał te wszystkie pogańskie nazwy! Z pół powiatu do niego należy. Wielkito u boćwinków ród, Podbipiętowie. - A nie koloryzujesz waœć trocha o owych majętnoœciach? - Ja nie koloryzuję, bo powtarzam to, com y i dokł pan AČ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż^PŘ c_(ôc`żcaŰ+†cba:cc<ř€od niego słyszał, a on przecie póki żyje, nie zełgał, bo zresztš i na to za głupi. - No, to będzie Anusia paniš całš gębš! Ale co o nim waćpan mówisz, że głupi, na to się żadnš miarš zgodzić nie mogę. Statecznyto mšż i tak roztropny, że w potrzebie niktlepszej rady nie udzieli... a że nie frant, to trudno. Nie każdemu dał Pan Bóg tak obrotny język jak waœci. Co tu gadać! wielkito rycerz i najzacniejszy człowiek, a dowód: że waćpan sam go miłujesz i rad goujrzysz. - Skaranie z nim boże! - mruknšł Zagłoba. -Dlategom tylko rad, że mu będę pannš Annš przypiekał. - Tego ja waćpanu czynić nie radzę, bo to jest rzecz niebezpieczna... Jego choćby do rany przyłożyć, ale w takowym terminie pewnie by stracił cierpliwoœć. - Niechby stracił! Uszy bym mu obcišł jak panu Duńczewskiemu. - Daj no waćpan pokój. Nieprzyjacielowi nieżyczyłbym próbować. - No, no, niech go jeno obaczę! Życzenie to pana Zagłoby spełniło się prędzej, niż myœlał. Dojechawszy do Końskowoli, postanowił Wołodyjowski zatrzymać się na odpoczynek, bo konie byłyjuż mocno zdrożone. Któż więc opisze zdziwienie obydwóch przyjaciół, gdy wszedłszy do ciemnej sieni zajazdu, w pierwszym spotkanym szlachcicu rozpoznalipana Podbipiętę. - Jakże się waszmoœć masz! siła czasu! siła czasu! - wołał Zagłoba. - A że cię to Kozacy nie usiekli w Zamoœciu! Pan Podbipięta brał z kolei obydwóch w ramiona i obcałowywał po policzkach. - Oto żeœmy się spotkali, co? - powtarzał zradoœciš. - Gdzie jedziesz? - pytał Wołodyjowski. - Do Warszawy, do księcia pana. - Księcia nie ma w Warszawie. Pojechał do Krakowa z królem jegomoœciš, przed którym ma nieœć jabłko na koronacji. - A mnie pan Weyher do Warszawy wyprawił z listem i z zapytaniem gdzie ksišżęce regimenta majš iœć, bo już, chwalić Boga, w Zamoœciu niepotrzebne. - To i nie potrzebujesz nigdzie jechać, bo my wieziemy ordynanse. Pan Longinus zasępił się, bo z duszy życzyłsobie dotrzeć do księcia, zobaczyć dwór i szczególniej jednš małš osóbkę na tym dworze. Zagłoba poczšł mrugać znaczšco na Wołodyjowskiego. - A taki do Krakowa pojadę - rzekł po chwili namysłu Litwin. - Kazali mnie list oddać, to oddam. - ChodŸmy do izby, każemy sobie piwa zagrzać - rzekł Zagłoba. - A wy gdzie jedziecie? - pytał po drodze Longinus. - Do Zamoœcia, do Skrzetuskiego. - Porucznika nie ma w Zamoœciu. - Masz babo placek! Gdzież on jest? - Koło Choroszczyna gdzieœ, gromi kupy swawolne. Chmielnicki cofnšł się, ale jego pułkownicy po drodze palš, rabujš i œcinajš. Na tych starosta wałecki odkomenderował pana Jakuba Regowskiego,żeby ich znosił... - I Skrzetuski jest z nim także? - Takoż. Ale oni osobno chodzš, bo wielkie sš między nimi emulacje, o których waszmoœciom póŸniej opowiem. Tymczasem weszli do izby. Zagłoba kazał zagrzać trzy garnce piwa, po czym zbliżywszy się do stołu, za którym Wołodyjowski z panem Longinem już zasiedli, rzekł: - Bo waćpan, panie Podbipięta, nie wiesz największej i szczęœliwej nowiny, żeœmy z panem Michałem Bohuna na œmierć usiekli. Litwin aż się z ławy podniósł. - Braciaż wy rodzeni, możeż to być? - Jak nas tu żywych widzisz. - I wy jego we dwóch usiekli? - Tak jest. - Oto nowina! a Boże, Boże! - mówił Litwin plasnšwszy w dłonie. - Mówisz waćpan: we dwóch! jak to we dwóch? - Bom go naprzód przez fortele do tego doprowadził, że nas wyzwał - rozumiesz wasze? - po czym pan Michał pierwszy stanšł i tak go, mówię waœci, pokrajał jak wielkanocne prosię, rozebrał go jak pieczonego kapłona - rozumiesz wasze? - To waœć drugi nie stawał? - No, patrzcie się! - rzekł Zagłoba - widzę,że waœć musiałeœ sobie krew puszczać i zesłaboœci na umyœle szwankujesz. Rozumiałżeœ, że będę z trupem stawał alboże leżšcego już będę docinał? - Bo mówiłeœ waœć, żeœcie go we dwóch usiekli. Pan Zagłoba ramionami ruszył. - Œwiętej cierpliwoœci z tym człowiekiem! Panie Michale, zali nie obydwóch nas Bohun wyzwał? - Tak jest - rzecze Wołodyjowski. - Pojšłeœ waœć teraz? - Niech i tak będzie - odparł Longinus. - To pan Skrzetuski szukał Bohuna pod Zamoœciem, a jego tam już nie było. - Jak to go Skrzetuski szukał? - Muszę już, jak widzę, wszystko ab ovo waćpanom opowiedzieć, właœnie tak, jak się odbyło - rzekł pan Longinus. - Zostaliœmy tedy, jak wiecie, w Zamoœciu, a wy ruszyliœcie do Warszawy. Na Kozaków nie czekaliœmy zbyt długo. Przyszły ich chmary nieprzejrzane spode Lwowa, że okiem wszystkich z murów nie objšłeœ. Ale nasz ksišżę tak Zamoœć opatrzył, że byliby pod nim dwa lata stali. Myœleliœmy, że nie będš wcale szturmowali i wielki był z tego powodu między nami smutek, bo każdy sobierozkosze z ich klęski obiecywał, a że byli znimi i Tatarzy, więc ja także miałem nadzieję, że mnie Pan Bóg miłosierny da moje trzy głowy... - Proœ go waćpan o jednš, proœ o jednš, a dobrš - przerwał Zagłoba. - A waćpan zawsze taki sam!... słuchać hadko - rzekł Litwin. - Myœleliœmy tedy, że nie będš szturmowali, oni tymczasem, jako to szaleni w swej zatwardziałoœci, zaraz wzięli się do budowania machin, a potem nuż szturmować! Pokazało się póŸniej, że Chmielnicki sam nie chciał, ale Czarnota, ich oboŸny, wzišł na niego napadać i mówić, że to go tchórz obleciał - że już z Lachami myœli się bratać - więc Chmielnicki pozwolił i pierwszego Czarnotę posłał. Co się działo, braciaszki, tego ja wam nie wypowiem. Œwiata zza dymu i zza ognia nie było widać. Poszli z poczštku odważnie, zasypali fosę, darli się na mury; aleœmy im tak przygrzeli, że potem i od murów, i od własnych machin pouciekali; dopiero wypadliœmy za nimi w cztery choršgwie i narżnęliœmy jak bydła. Wołodyjowski zatarł ręce. - Uch! żałuję, żem nie był na tym festynie - wykrzyknšł z uniesieniem. - I ja byłbym się tam przydał - rzekł ze spokojnš pewnoœciš Zagłoba. - A już wtedy najwięcej dokazywali pan Skrzetuski i pan Jakub Regowski - mówił dalej Litwin - obaj wielcy kawalerowie, ale zgoła sobie nieprzyjaŸni. Zwłaszcza pan Regowski krzywił się na Skrzetuskiego i byłby niezawodnie szukał okazji, gdyby nie to, że pan Weyher pod gardłem zabronił pojedynków. Nie rozumieliœmy z poczštku, oco panu Regowskiemu chodzi, aż i wyszło na wierzch, że to krewny pana Łaszcza, którego ksišżę z powodu pana Skrzetuskiego, jak pamiętacie, z obozu wypędził. Stšd złoœć w Regokim do księcia,do nas wszystkich, a zwłaszcza do porucznika, stšd i emulacja między nimi, która obu w tym oblężeniu wielkš sławš okryła, bo się jeden nad drugiego wysadzał. Obaj byli pierwsi i na murach, i w wycieczkach, aż wreszcie sprzykrzyło się Chmielnickiemu szturmować i regularne rozpoczšł oblężenie nie zaniedbujšc przy tym i fortelów, które by go do zdobycia miasta mogły doprowadzić. - Tyle samo on albo i więcej ufa w chytroœć! - rzekł Zagłoba. - Szalony człowiek, a przy tym i obscurus -mówił dalej Podbipięta - sšdził, że pan Weyher jest Niemiec, widać nie słyszał o wojewodach pomorskich tego nazwiska, bo napisał list chcšc starostę do zdrady namówić, jako cudzoziemca i jurgieltnika... Dopieroż mu pan Weyher odpisał, co zacz jest i jako się Ÿle z pokusš do niego wybrał. Ten list, żeby to pokazać lepiej swój walor, chciał koniecznie starosta przez kogoœ znaczniejszego, nie przez trębacza wysłać, a że to się jak na zgubę między tak dzikie bestie idzie, nie było chętnych między towarzystwem. Inni się też na godnoœć oglšdali, więc ja się podjšłem - i tu słuchajcie, bo co najciekawsze, to się dopiero zaczyna. - Słuchamy pilnie - rzekli dwaj przyjaciele. - Pojechałem tedy i zastałem hetmana pijanego. Przyjšł mnie jadowicie, zwłaszcza gdy list przeczytał, i buławš groził - a ja polecajšc pokornie duszę Bogu, tak sobie wszystko myœlałem: już teżjeœli mnie tknie, tak mu pięœciš głowę rozbiję. Co było robić, braciaszki kochane -co? - Zacnie to było ze strony waćpana tak myœleć - rzekł z pewnym rozrzewnieniem Zagłoba. - Ale go pułkownicy mitygowali i drogę mu do mnie zagradzali - mówił pan Longinus - anajbardziej jeden młody, tak œmiały, że gowpół brał i odcišgał mówišc: "Nie pójdziesz, batku, upiłeœ się." Patrzę ja, ktomnie tak broni, i dziwię się jego œmiałoœci, że taki z Chmielnickim konfident - aż to Bohun. - Bohun? - wykrzyknęli Wołodyjowski i Zagłoba. - Tak jest. Poznałem go, bom go w Rozłogach widział - i on mnie takoż. Słyszę, mówi do Chmielnickiego: "To mój znajomy." A Chmielnicki, jako to prędka u pijaków rezolucja, odpowiada: "Kiedy on twój znajomy, synku, tak dać jemu pięćdziesišt talarów, a ja dam respons." I dał mi respons, a co do talarów, rzekłem, by bestii nie drażnić, żeby je dla hajduków schował, bo nie moda towarzyszowi musztuluków brać. Odprawili mnie z namiotudoœć uczciwie, ale ledwom wyszedł, przychodzi do mnie Bohun: "My się w Rozłogach widzieli" - mówi. "Tak jest (rzekę), jenom się wtedy nie spodziewał, braciaszku, że cię w tym obozie ujrzę." - Aon na to: "Nie własna wola, ale nieszczęœcie zagnało!" W rozmowie powiedziałem mu, jakeœmy to jego za Jarmolińcami pobili. "Jam nie wiedział, z kim mam do czynienia (rzekł mi na to), i w rękę byłem zacięty, a ludzi miałem do niczego, bo myœleli, że to sam kniaŸ Jaremaich bije." - "I myœmy nie wiedzieli (powiadam), bo żeby pan Skrzetuski wiedział, że to ty, tedyby jeden z was już nie żył." - Pewnie by tak było, ale cóż on na to? - pytał Wołodyjowski. - Zalterował się mocno i odwrócił rozmowę. Opowiadał mi, jako Krzywonos wysłał go z listami do Chmielnickiego pod Lwów, żeby wczasu trochę zażył, a Chmielnicki nie chciał go na powrót odesłać, bo go zamyœlał do innych posyłek użyć, jako majšcego prezencję. Na koniec pyta: "Gdzie pan Skrzetuski?" - a gdym mu powiedział, że w Zamoœciu, rzekł: "To się może spotkamy" - i z tym go pożegnałem. - Już zgaduję, że go zaraz potem Chmielnicki wysłał do Warszawy - mówił Zagłoba. - Tak jest, ale czekajże waćpan. Wróciłem tedy do fortecy i zdałem sprawę panu Weyherowi z poselstwa. Była już póŸna noc.Nazajutrz dzień znowu szturm, jeszcze zajadlejszy niż pierwszy. Nie miałem czasuwidzieć się z panem Skrzetuskim, dopiero trzeciego dnia mówię mu, żem Bohuna widział i z nim mówił. A było przy tym siłaoficerów i z nimi pan Regowski. Ten zasłyszawszy rzecze z przekšsem: "Wiem ja, że tam o pannę chodzi; jeœli waszmoœć taki rycerz, jak sława niesie, to masz Bohuna: wyzwij go na rękę, a już bšdŸ pewien, że ci ten zabijaka nie odmówi. Będziem mieli z murów piękny prospectus. Ale o was, wiœniowiecczykach, więcej (powiada) mówiš, niż jest." Na to pan Skrzetuski jak spojrzy na pana Regowskiego- jakby go kto z nóg œcišł! "Tak waćpan radzisz? (spyta) a dobrze! Nie wiem jeno, czybyœ waszmoœć, który naszej cnocie przymawiasz, miał odwagę pójœć między czerń wyzwać ode mnie Bohuna." A Regowski: "Odwagę mam, alem waszmoœci niswat, ni brat - nie pójdę." Dopieroż inni w œmiech z pana Regowskiego. "O! (prawiš) małyœ teraz, a jak o cudzš skórę chodziło, toœ był wielki!" Więc Regowski, jako to ambitna sztuka, wzišł nakieł i podjšł się. Nazajutrz dzień poszedł z wyzwaniem - ale już Bohuna nie znalazł. Nie wierzyliœmy zrazu relacji, ale teraz dopiero po tym, coœcie mi waszmoœciowie powiedzieli, widzę, że prawda. Bohuna musiał Chmielnicki istotnie wysłać i tameœcie go waszmoœciowie usiekli. - Tak to i było - rzecze Wołodyjowski. - Powiedzże nam wasze - pytał Zagłoba - gdzie my teraz Skrzetuskiego znajdziemy, bo znaleŸć go musimy, aby zaraz z nim po dziewczynę wyruszyć - Łatwo się o niego za Zamoœciem dopytacie, bo tam o nim głoœno. Kalinę, pułkownika kozackiego, obaj z Regowskim, do ršk sobie podajšc, ze szczętem znieœli. PóŸniej Skrzetuski na własnš rękę dwa razy czambuły tatarskie pogromił i Burłajazniósł, i kup kilka rozbił. - A że to Chmielnicki na to pozwala? - Chmielnicki ich się wypiera i mówi, że wbrew jego rozkazom łupiš. Inaczej by nikt w jego wiernoœć i posłuszeństwo dla króla jegomoœci nie uwierzył. - Bardzo też liche piwsko w tej Końskowoli!- zauważył pan Zagłoba. - Za Lublinem już pójdziecie waszmoœciowiekrajem spustoszonym - mówił dalej Litwin -bo podjazdy aż za Lublin dochodziły i Tatarowie jasyr wszędy brali, a co koło Zamoœcia i Hrubieszowa zagarnęli, Bóg jeden zliczy. Kilka tysięcy odbitych jeńców odesłał już Skrzetuski do fortecy. Pracuje on tam ze wszystkich sił, na własne zdrowie nie dbajšc. Tu westchnšł pan Longinus i spuœcił głowę w zamyœleniu, a po chwili tak dalej mówił: - Ot, myœlę, że Bóg w miłosierdziu najwyższym niechybnie pocieszy pana Skrzetuskiego i da mu to, w czym sobie szczęœcie upatrzył, bo wielkie sš zasługi tego kawalera. W tych czasach zepsucia i prywaty, gdy każdy o sobie tylko myœli, on o sobie zapomniał. Taż on, brateńki, dawnomógł permisję od księcia pana otrzymać i jechać na szukanie kniaziówny, a zamiast tego, gdy na miłš ojczyznę paroksyzm przyszedł, ani na chwilę służby nie porzucił, z mękš w sercu w ustawicznej pracy trwajšc. - Rzymskš on ma duszę, nie ma co mówić - rzekł Zagłoba. - Przykład z niego brać powinniœmy. - Szczególniej waćpan, panie Podbipięto, który na wojnie nie pożytku ojczyzny, ale trzech głów szukasz. - Bóg patrzy w duszę mojš! - rzekł pan Longinus wznoszšc oczy ku niebu. - Skrzetuskiemu już Pan Bóg wynagrodził œmierciš Bohunowš - rzekł Zagłoba - i tym,że dał chwilę spokoju Rzeczypospolitej, bo teraz czas dla niego nadszedł, by o odszukaniu zguby pomyœlał. - Waćpanowie z nim pojedziecie? - pytał Litwin. - A waszmoœć to nie? - Rad bym ja z duszy serca, ale co z listamibędzie? Jeden wiozę od starosty wałeckiego do króla jegomoœci, drugi do księcia, a trzeci właœnie od pana Skrzetuskiego, takoż do księcia, z proœbš opermisję. - Permisję my mu wieziemy. - Ba, ale jakże mnie listów nie odwieŸć? - Musisz waćpan jechać do Krakowa; nie może być inaczej... Zresztš powiem szczerze: rad bym w onej wyprawie po kniaziównę mieć takie pięœcie, jako sš waœcine, za plecami, ale w czym innym, toœsię waœć na nic nie zdał. Tam trzeba będziesymulować, a najpewniej przebrać się w œwity kozackie, chłopów udawać - a waœć tak w oczy leziesz swoim wzrostem, że każdy by się zaraz pytał: co to za dršgal? skšd się takowy Kozak wzišł? - Prócz tego waćpan i mowy ich wybornie nie umiesz. Nie, nie! JedŸ waœć do Krakowa, a my samidamy sobie jakoœ radę. - Tak i ja myœlę - rzekł Wołodyjowski. - Pewno, że tak musi być - odpowiedział pan Podbipięta. - Niechże wam Bóg miłosierny błogosławi i pomoże. A czy wiecie, gdzie ona ukryta? - Bohun nie chciał powiedzieć. Wiemy jeno to, com ja podsłuchał, gdy mnie Bohun w chlewie więził, ale to dosyć. - Jakże wy jš znajdziecie? - Moja głowa, moja w tym głowa! - rzekł Zagłoba. - Bywałem ja w trudniejszych terminach. Teraz rzecz tylko w tym, byœmydo Skrzetuskiego najprędzej się dostali. - Pytajcie się w Zamoœciu. Pan Weyher musiwiedzieć, bo on z nim koresponduje i jeńców mu pan Skrzetuski odsyła. Niech was Bóg błogosławi! - I waćpana również - rzekł Zagłoba. - Jakbędziesz w Krakowie u księcia, pokłoń się od nas panu Charłampowi. - Któż to taki? - To jeden Litwin nadzwyczajnej gładkoœci, za którym wszystkie panny z fraucymeru księżny głowy potraciły. Pan Longinus zadrżał. - Dobrodzieju mój, chyba kpiny? - BšdŸ waćpan zdrów! Okrutnie tu liche piwsko w tej Końskowoli - zakończył pan Zagłoba mrugajšc na Wołodyjowskiego. Rozdział 15 Po bracie się pocieszył koronš i żonš, Lecz pozwolił, by sławę z bratem pogrzebiono; Podkanclerza wypędził - i z tego dziœ słynie, Że sam jest podkanclerzym... przy podkanclerzynie. Zwyczajnie, gdy cieplejsze promienie słońca poczynajš przedzierać się przez zimowš chmur oponę i gdy pierwsze pędy ukazujš się na drzewach, a zielona ruń zbóż kiełkuje na wilgotnych polach, wstępuje i lepsza nadzieja w serca ludzkie. Ale wiosna 1655 roku nie przyniosła zwykłej pociechy dla strapionych w Rzeczypospolitej ludzi. Cała jej wschodnia granica, od północy aż po Dzikie Pola na południu, była opasana jakby wstęgš ognistš i wiosenne ulewy nie mogły pogasić pożaru, owszem, wstęga owa stawała się coraz szerszš i coraz rozleglejsze tarzam to, com y i dokł pan AČ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żdPcemIcfśő cgŤ+chŹ:žzajmowała kraje. A oprócz tego na niebie pojawiły się znaki złej wróżby zwiastujšcewiększe jeszcze klęski i nieszczęœcia. Raz wraz z chmur przelatujšcych niebiosa tworzyły się jakoby wieże wysokie, jakoby flanki forteczne, które następnie zawalały się z łoskotem. Pioruny biły w ziemię, jeszcze œniegiem pokrytš, lasy sosnowe żółkły, a gałęzie drzew skręcały się w dziwne, chorobliwe kształty; zwierzęta i ptaki padały od jakiejœ nieznanej choroby. Na koniec dostrzeżono i na słońcu plamy niezwyczajne, majšce kształt ręki jabłko trzymajšcej, serca przebitego i krzyża. Umysły trwożyły się coraz bardziej, a zakonnicy gubili się w dociekaniach, co by owe znaki mogły znaczyć. Dziwna jakaœ niespokojnoœć ogarniała wszystkie serca. Przepowiadano nowe wojny i nagle, Bóg wieskšd, złowroga wieœć poczęła kršżyć z ustdo ust po wsiach i miastach, że od strony Szwedów zbliżała się nawałnica. Na pozór nic nie zdawało się potwierdzać tej wieœci,gdyż rozejm ze Szwecjš zawarty miał jeszcze na szeœć lat siłę, a jednak mówiono o niebezpieczeństwie wojny i na sejmie, który król Jan Kazimierz złożył 19 maja w Warszawie. Coraz więcej niespokojnych oczu zwracało się ku Wielkopolsce, na którš burza najpierw mogła się zwalić. Leszczyński, wojewoda łęczycki, i Naruszewicz, pisarz polny litewski, wyjechali w poselstwie do Szwecji; ale wyjazd ich, zamiast uspokoić strwożonych, rozniecił większy jeszcze niepokój. "Legacja ta wojnš pachnie" - pisał Janusz Radziwiłł. - Gdyby nawała nie groziła z tamtej strony, po cóż by ich wysyłano? - mówili inni. - Wszakże ledwie wrócił ze Sztokholmupoprzedni poseł Kanazyl; ale widać to jasno, że nic nie sprawił, skoro zaraz po nim tak poważnych wysłano senatorów. Wszelako rozsšdniejsi ludzie nie wierzyli jeszcze w możliwoœć wojny. - Żadnej - twierdzili - Rzeczpospolita nie dała przyczyny, a rozejm trwa w całej sile. Jakżeby to podeptano przysięgi, zgwałcono najœwiętsze umowy i napadnięto po zbójecku bezpiecznego sšsiada? Szwecjaprzy tym pamięta jeszcze rany polskš szablš zadane pod Kircholmem, Puckiem i Trzcianš! Wszakże to i Gustaw Adolf, który w całej Europie nie znalazł przeciwnika, uległ kilkakroć panu Koniecpolskiemu. Nie będš Szwedzi tak wielkiej sławy wojennej, w œwiecie nabytej, na niepewny hazard wystawiać z przeciwnikiem, któremu nigdy w polu dostać nie mogli. Prawda, że i wojnšwyczerpana, i osłabiona jest Rzeczpospolita; ale z samych Prus i samej Wielkopolski, która w wojnach ostatnich wcale nie ucierpiała, wystarczy ten głodnynaród przepędzić i za morza do bezpłodnych skał odeprzeć. Nie będzie wojny! Na to odpowiadali znów trwożliwi, że jeszcze przed sejmem warszawskim radzono już z namowy króla na sejmiku w Grodnie o obronie pasów granicznych wielkopolskich, że rozpisywano podatki i żołnierza, czego by przecie nie czyniono, gdyby niebezpieczeństwo nie było bliskie. I tak chwiały się umysły pomiędzy obawš anadziejš, ciężka niepewnoœć przygniatała dusze ludzkie, gdy nagle położył jej koniec uniwersał Bogusława Leszczyńskiego, jenerała wielkopolskiego, zwołujšcego pospolite ruszenie szlachty województw poznańskiego i kaliskiego dla obrony granic od grożšcej nawały szwedzkiej... Wszelka wštpliwoœć znikła. Okrzyk: "Wojna!" rozległ się po całej Wielkopolsce iwszystkich ziemiach Rzeczypospolitej. Była to nie tylko wojna, ale nowa wojna. Chmielnicki, wspomagany przez Buturlina, srożył się na południu i wschodzie; Chowański i Trubecki na północy i wschodzie, Szwed zbliżał się z zachodu ! Ognista wstęga zmieniała się w koło ogniste. Kraj był jak obóz oblężony. A w obozie Ÿle się działo. Jeden już zdrajca, Radziejowski, uciekł z niego i był w namiocie napastników. On to prowadził ich na łup gotowy, on wskazywał słabe strony, on miał kusić załogę. A oprócz tegonie brakło ni niechęci, ni zawiœci; nie brakło magnatów między sobš zwaœnionych lub za odmówione urzędy na króla krzywychi w każdej chwili sprawę publicznš dla swejprywaty poœwięcić gotowych; nie brakło dysydentów pragnšcych triumf swój choćbyna grobie ojczyzny uœwięcić; a jeszcze więcej było swawolników i ospałych, i leniwych, i w sobie samych, we własnych wczasach i dostatkach zakochanych. Jednakże zasobna i wojnš dotšd nie poterana kraina wielkopolska nie żałowała przynajmniej pieniędzy na obronę. Miasta i wsie szlacheckie no, i zanim szlachta ruszyła własnymi osobami do obozu, cišgnęły już tam pstre pułki łanowej piechoty pod wodzš rotmistrzów przez sejmik wyznaczonych z ludzi w rzemioœle wojennym doœwiadczonych. Wiódł więc pan Stanisław Dębiński łanowców poznańskich; pan Władysław Włostowski koœciańskich, a pan Golc, sławny żołnierz i inżynier, wałeckich. Nadkaliskimi chłopy dzierżył rotmistrzowskš buławę pan Stanisław Skrzetuski, z rodu dzielnych wojowników, stryjeczny Jana, słynnego zbarażczyka. Pan Kacper Żychliński prowadził konińskich młynarzy isołtysów. Spod Pyzdrów cišgnšł pan Stanisław Jaraczewski, który młodoœć w cudzoziemskich wojskach spędził; spod Kcyni pan Piotr Skoraszewski, a pan Kwilecki spod Nakła. Nikt jednak w doœwiadczeniu wojennym nie mógł wyrównać panu Władysławowi Skoraszewskiemu, którego głosu nawet sam jenerał wielkopolski i wojewodowie słuchali. W trzech miejscach: pod Piłš, Ujœciem i Wieleniem, zalegli rotmistrzowie pasy nadnoteckie czekajšc na przybycie szlachty na pospolite ruszenie zwołanej. Piechurowiesypali szańce od rana do wieczora, ustawicznie oglšdajšc się za siebie, czy pożšdana konnica nie nadcišga. Tymczasem nadjechał pierwszy z dygnitarzy, pan Andrzej Grudziński, wojewoda kaliski, i stanšł w domu burmistrza z licznym pocztem sług przybranych w białe i błękitne barwy. Spodziewał się, że wnet otoczy go szlachtakaliska, gdy jednak nikt się nie zjawiał, posłał po rotmistrza, pana Stanisława Skrzetuskiego, zajętego sypaniem szańczyków nad rzekš. - A gdzie to moi ludzie? - pytał po pierwszych powitaniach rotmistrza, któregoznał od dziecka. - Jacy ludzie? - rzekł pan Skrzetuski. - A pospolite ruszenie kaliskie? Półpogardliwy, półbolesny uœmiech pojawił się na czarniawej twarzy żołnierza. - Jaœnie wielmożny wojewodo! - rzekł - przecie to czas strzyży owiec, a za Ÿle umytš wełnę nie chcš w Gdańsku płacić. Każdy teraz jegomoœć nad stawem przy myciu albo nad wagš stoi, słusznie mniemajšc, że Szwedzi nie ucieknš. - Jakże to? - odparł zafrasowany wojewoda - nie masz jeszcze nikogo? - Żywego ducha prócz piechoty łanowej... A potem żniwa bliskie. Dobry gospodarz z domu nie wyjeżdża w takim czasie! - Co mi waćpan prawisz? - A Szwedzi nie ucieknš, jeno Jeszcze bliżejprzyjdš - powtórzył rotmistrz. Dziobata twarz wojewody poczerwieniała nagle. - Co mi Szwedzi!... Ale to dla mnie wstyd wobec innych panów będzie, gdy sam się tu jako palec ostanę. Skrzetuski znów się uœmiechnšł. - Wasza miłoœć pozwoli sobie powiedzieć - rzekł - że Szwedzi tu rzecz główna, a wstyd potem. Zresztš nie będzie go, bo nie tylko kaliskiej, ale i żadnej innej szlachty jeszcze nie ma. - Powariowali! - rzekł pan Grudziński. - Nie, jeno tego pewni, że jeœli oni nie zechcš do Szwedów, to Szwedzi nie omieszkajš do nich. - Czekaj waœć! - rzekł wojewoda. I klasnšwszy na pachołka kazał sobie podać inkaustu, piór i papieru - następnie usiadł i poczšł pisać. Po upływie pół godziny zasypał kartę, uderzył po niej rękš i rzekł: - Posyłam jeszcze wezwanie, by się najpóŸniej pro die 27 praesentis stawili, i tak myœlę, że przynajmniej w tym ostatnim terminie zechcš non deesse patriae. A terazpowiedz mi waćpan: macieli jakie wieœci o nieprzyjacielu? - Mamy. Wittenberg wojska swoje pod Damšna łęgach musztruje. - Siła ich? - Jedni mówiš, że siedmnaœcie tysięcy, drudzy, że więcej. - Hm! to nas i tyle nie będzie. Jak waœć sšdzisz, zdołamy się oprzeć? - Jeœli się szlachta nie stawi, to i nie ma o czym mówić... - Stawi się, co się nie ma stawić! Wiadoma to rzecz, że pospolite ruszenie zawsze marudzi. Ale ze szlachtš damy sobie radę? - Nie damy - rzekł chłodno Skrzetuski. - Jaœnie wieĺmożny wojewodo, toż my wcale żołnierzy nie mamy. - Jak to: nie mamy żołnierzy? - Wasza miłoœć wie tak dobrze jak ja, że co jest wojska, to wszystko na Ukrainie. Nie przysłano nam tu ani dwóch choršgwi, choć Bóg jeden wie teraz, która burza groŸniejsza. - Ale piechota, ale pospolite ruszenie? - Na dwudziestu chłopów ledwie jeden wojnę widział, a na dziesięciu jeden wie, jak rusznicę trzymać. Po pierwszej wojnie będš z nich dobrzy żołnierze, ale nie teraz.A co do pospolitego ruszenia, spytaj wasza miłoœć każdego, kto się choć trochę na wojnie zna, czy pospolite ruszenie może dotrzymać regularnym wojskom, jeszcze takim jak szwedzkie, weteranom z całej luterskiej wojny i do zwycięstw przywykłym. - Także to waœć wysoko Szwedów nad swoich wynosisz? - Nie wynoszę ja ich nad swoich, bo gdyby tu było z piętnaœcie tysięcy takich ludzi, jacy pod Zbarażem byli, kwarcianych i jazdy, tedybym się ich nie bał, ale z naszymi, daj Boże, abyœmy coœ znaczniejszego wskórać mogli. Wojewoda położył ręce na kolanach i spojrzał bystro wprost w oczy Skrzetuskiemu, jakby chciał w nich jakšœ ukrytš myœl wyczytać. - Tedy po co my tu przyszli? Czy waćpan nie myœlisz, że lepiej się poddać? Zapłonšł na to pan Stanisław i odrzekł: - Jeœli mi taka myœl w głowie powstała, każże mnie wasza miłoœć na pal wbić. Na pytanie, czy wierzę w wiktorię, odpowiadam jako żołnierz: nie wierzę! - alepo coœmy tu przyszli, to inna materia, na którš jako obywatel odpowiadam: po to, abyœmy nieprzyjacielowi wstręt pierwszy dali, abyœmy zatrzymawszy go na sobie, pozwolili reszcie kraju opatrzyć się i wystšpić, abyœmy ciałami naszymi wstrzymali najazd póty, póki jeden na drugim nie padniem! - Chwalebna to intencja waszmoœci - odpowiedział chłodno wojewoda - ale łatwiej wam, żołnierzom, o œmierci mówić niż nam, na których cała odpowiedzialnoœć za tyle krwi szlacheckiej darmo przelanej spadnie. - Po to i ma szlachta krew, aby jš przelewała. - Tak to, tak! Wszyscy gotowiœmy polec, bo zresztš to najłatwiejsza rzecz. Wszelako obowišzek każe nam, których Opatrznoœć naczelnikami uczyniła, nie samej tylko chwały szukać, ale i za pożytkiem się oglšdać. Wojna już tak jak zaczęta, to prawda, ale przecie Carolus Gustavus pana naszego krewny i musi mieć na to wzglšd. Dlatego należy i paktowania popróbować, boczasem więcej słowem można wskórać niŸliorężem. - To do mnie nie należy! - odrzekł sucho pan Stanisław. Wojewodzie w tejże chwili widocznie toż samo na myœl przyszło, bo skinšł głowš i pożegnał rotmistrza. Skrzetuski jednakże do połowy tylko miał słusznoœć w tym, co mówił o opieszałoœci szlachty na pospolite ruszenie powołanej. Prawdš istotnie bowiem było, że do ukończenia strzyży owiec mało kto œcišgnšł do obozu między Piłš a Ujœciem, ale pod 27 czerwca, to jest na termin w ponownym wezwaniu oznaczony, zaczęto zjeżdżać się doœć licznie. Codziennie tumany kurzu, podnoszšce się z powodu suchej i stałej pogody, zwiastowały zbliżanie się coraz nowych zastępów. I jechała szlachta szumnie, konno i koleœno, z pocztami sług, z kredensami, z wozami i obfitoœciš na nich wygód wszelkich, a obcišżona tak broniš, iżniejeden za trzech wszelakiego dŸwigał oręża, poczšwszy od kopij, rusznic, bandoletów, szabel, koncerzy i zarzuconychjuż w owym czasie młotków husarskich do rozbijania zbroi służšcych. Starzy praktycyzaraz po tym uzbrojeniu poznawali ludzi nieobytych z wojnš i niedoœwiadczonych. Ze wszystkiej bowiem szlachty zamieszkujšcej obszary Rzeczypospolitej wielkopolska właœnie najmniej była wojownicza. Tatarzy, Turcy i Kozacy nie deptali nigdy tych okolic, które od czasów krzyżackich zapomniały niemal, jak wyglšdawojna w kraju. Kto ze szlachty wielkopolskiej czuł w sobie bojowš ochotę, ten się zacišgał do komputu wojsk koronnych i tam stawał tak dobrze jak każdy inny; ale ci natomiast, którzy w domach woleli siedzieć, na prawdziwych sięteż domatorów zmienili, kochajšcych się w dostatkach, we wczasach, na zawołanych gospodarzy zasypujšcych swš wełnš i zwłaszcza swoim zbożem rynki miast pruskich. Teraz więc, gdy burza szwedzka oderwała ich od spokojnych zajęć, zdawało im się, że na wojnę nie można się zanadto broniš najeżyć ani zapasami zaopatrzyć, ani za wielu wzišœć pachołków, którzy by ciała i sprzętów pana strzegli. Dziwni to byli żołnierze, z którymi rotmistrzowie niełatwo do sprawy przyjœć mogli. Stawał na przykład towarzysz z kopiš na dziewiętnaœcie stóp długš i w pancerzu na piersiach, ale w słomianym kapeluszu "dla chłodu" na głowie; inny w czasie musztry na goršco narzekał, inny ziewał, jadł lub pił, inny pachołka wołał, a wszyscy w szeregu nie poczytywali za rzecz drożnš gawędzić tak głoœno, że rozkazów oficerów nikt dosłyszeć nie mógłI trudno było dyscyplinę wprowadzać, bo się o niš bracia urażała mocno, jako godnoœci obywatelskiej przeciwnš. Ogłaszano wprawdzie "artykuły", ale ich słuchać nie chciano. Kulš żelaznš u nóg tego wojska był nieprzeliczony zastęp wozów, koni zapaœnych i pocišgowych, bydła przeznaczonego na spyżę, a zwłaszcza sług pilnujšcych namiotów, sprzętów, jagieł, krup i bigosów, a wszczynajšcych zlada powodu kłótnie i zamieszanie. Przeciw takiemu to wojsku zbliżał się od strony Szczecina i nadodrzańskich łęgów Arwid Wittenberg, stary wódz, któremu młodoœć na wojnie trzydziestoletniej zbiegła, prowadzšc siedmnaœcie tysięcy weteranów, w żelaznš dyscyplinę ujętych. Z jednej strony stał bezładny obóz polski, do zbiegowiska jarmarcznego podobny, hałaœliwy, pełen dysput, rozpraw nad rozporzšdzeniami wodzów i niezadowolenia,złożony z poczciwych wieœniaków na poczekaniu w piechotę zmienionych i z jegomoœciów prosto od strzyży owiec oderwanych; z drugiej, maszerowały groŸne, milczšce czworoboki, na jedno skinienie wodzów rozcišgajšce się z regularnoœciš machin w linie i półkola; zwierajšce się w kliny i trójkšty tak sprawne jak miecz w ręku szermierza; najeżone rurami muszkietów i włóczni, prawdziwi ludzie wojny, zimni, spokojni, istni rzemieœlnicy, którzy do mistrzostwa doszli w rzemioœle. Któż z ludzi doœwiadczonych mógł wštpić, jaki będzie rezultat spotkania i na czyjš stronę musi paœć zwycięstwo? Jednakże szlachty œcišgało się coraz więcej, a przedtem jeszcze poczęli się zjeżdżać dygnitarze wielkopolscy i innych prowincji, z pocztami przybocznych wojsk isług. Wkrótce po panu Grudzińskim zjechałdo Piły potężny wojewoda poznański, pan Krzysztof Opaliński. Trzystu hajduków przybranych w żółte z czerwonym barwy i uzbrojonych w muszkiety szło przed wojewodzińskš karetš; tłum dworzan, szlachty otaczał jego dostojnš osobę; za nimi w szyku bojowym cišgnšł oddział rajtarów w takież barwy jak i hajducki przybranych; a sam wojewoda jechał w karecie majšc przy sobie błazna, Stacha Ostrożkę, którego obowišzkiem było posępnego pana przez drogę rozweselać. Wjazd tak znamienitego dygnitarza dodał wszystkim serca i otuchy; tym bowiem, którzy spoglšdali na monarszy niemal majestat wojewody, na tę twarz wspaniałš, w której spod wysokiego jak sklepienie czoła œwieciły oczy rozumne i surowe, na senatorskš powagę całej postawy, zaledwie w głowie mogło się pomieœcić, by jakiœ niefortunny los mógł przypaœć w udziale takiej potędze. Ludziom przywykłym do czci dla urzędu i osoby wydawało się, że i sami Szwedzi nie będš chyba œmieli wznieœć œwiętokradzkiej ręki na takiego magnata. Owszem, ci, którym trwożliwsze serce biło w piersiach,uczuli się zaraz bezpieczniejsi pod jego skrzydłami. Witano więc go radoœnie i goršco; okrzyki brzmiały wzdłuż ulicy, którš orszak posuwał się z wolna ku domowi burmistrza, a głowy chyliły się przed wojewodš, widnym jak na dłoni przez szyby pozłocistej karety. Na owe ukłony odpowiadał wraz z wojewodš Ostrożka, z takš godnoœciš i powagš, jakby wyłšcznie jemu były składane. Zaledwie kurz opadł po przejeŸdzie wojewody poznańskiego, gdy gońcy nadbiegli z oznajmieniem, że jedzie stryjeczny jego brat, wojewoda podlaski Piotr Opaliński ze swym szwagrem, panem Jakubem y i dokł pan AČ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żiPˆcjŘX ck0÷cl'*Đcm÷8[*nR?'Rozdrażewskim, wojewodš inowrocławskim.Ci przywiedli każdy po sto pięćdziesišt ludzizbrojnych prócz dworzan i sług. Potem nie mijał dzień, by ktoœ z dygnitarzy nie zjechał: jako pan Sędziwój Czarnkowski, szwagier Krzysztofa, a sam kasztelan poznański, za czym Stanisław Pogorzelski, kasztelan kaliski; Maksymilian Miaskowski, kasztelan krzywiński, i Paweł Gębicki, pan międzyrzecki. Miasteczko napełniło się tak dalece ludŸmi, że domów zbrakło na pomieszczenie samych tylko dworzan. Przyległe łški upstrzyły się namiotami pospolitego ruszenia. Rzekłbyœ, że wszystkie ptactwo różnobarwne zleciało się do Piły z całej Rzeczypospolitej. Migotały barwy czerwone, zielone, niebieskie, błękitne, białe na katankach, żupanach, kubrakach i kontuszach, bo pominšwszy pospolite ruszenie, w którym co szlachcic, to inny strój nosił - pominšwszy służbę pańskš - i piechota każdego powiatu w inne przybranš była kolory. Nadjechali i bazarnicy, którzy nie mogšc się w rynku pomieœcić wybudowali rzšd szop wedle miasteczka. Sprzedawano w nichprzybory wojskowe - od szat do broni i jadła. Polowe garkuchnie dymiły przez dzień i noc roznoszšc w dymach zapach bigosów, jagieł, pieczeni-w innych sprzedawano trunki. Przed szopami roiła się szlachta, zbrojna nie tylko w miecze, ale i w łyżki, jedzšc, popijajšc i rozprawiajšc to o nieprzyjacielu, którego jeszcze nie było widać, to o nadjeżdżajšcych dygnitarzach, którym nie żałowano przymówek. Między grupami szlachty chodził Ostrożka przybrany w odzież zeszytš z pstrych gałganków, z berłem zdobnym dzwonkami iminš z głupia frant. Gdzie się pokazał, otaczano go wnet kołem, on zaœ podlewał oliwy do ognia, pomagał obmawiać dygnitarzy i zadawał zagadki, nad którymi szlachta tym bardziej brała się za boki, im bardziej były zjadliwe. Nie szczędzono w nich nikogo. Pewnego popołudnia nadszedł przed bazarysam wojewoda poznański i wmieszał się między szlachtę rozmawiajšc łaskawie z tym, z owym lub ze wszystkimi i skarżšc się trochę na króla, że wobec zbliżajšcego się nieprzyjaciela nie przysłał ani jednej choršgwi kwarcianej. - Nie myœlš o nas, moœci panowie - mówił -i bez pomocy nas zostawiajš. Powiadajš w Warszawie, że na Ukrainie i tak wojska za mało i że hetmani nie mogš sobie dać rady z Chmielnickim. Ha, trudno! Milsza widać Ukraina jak Wielkopolska...W niełasce jesteœmy, moœci panowie, w niełasce! Jako na jatki nas tu wydali. - A kto winien? - pytał pan Szlichtyng, sędzia wschowski. - Kto wszystkim nieszczęœciom Rzeczypospolitej winien? - odparł wojewoda- jużci nie my, bracia szlachta, którzy jš piersiami naszymi zasłaniamy. Słuchajšcej go szlachcie pochlebiło to wielce, że "hrabia na Bninie i Opalenicy" sam się na równi z niš stawia i do braterstwa się przyznaje, więc zaraz pan Koszucki odpowiedział: - Jaœnie wielmożny wojewodo! Gdyby tam więcej takich konsyliarzów było przy majestacie, jak wasza miłoœć, pewnie by tunas na rzeŸ nie wydano... Aleć tam podobno ci rzšdzš, co się niżej kłaniajš. - Dziękuję, panie bracie, za dobre słowo!... Wina tego, kto złych doradców słucha. Wolnoœci to tam nasze solš w oku stojš. Imwięcej szlachty wyginie, tym absolutum dominium będzie do przeprowadzenia łatwiejsze. - Zali po to mamy ginšć, aby dzieci nasze wniewoli jęczały? Wojewoda nic nie odrzekł, a szlachta poczęła spoglšdać po sobie i zdumiewać się.- Więc to tak? - wołały liczne głosy. - Więcpo to nas tu pod nóż wysłano? A wierzym! Nie od dziœ to o absolutum dominium mówiš!... Ale skoro na to idzie, to i my potrafimy o naszych głowach pomyœleć! - I o naszych dzieciach! - I o naszych fortunach, które nieprzyjaciel igne et ferro będzie pustoszył. Wojewoda milczał. W dziwny sposób ten wódz dodawał ducha swym żołnierzom. - Król to wszystkiemu winien! - wołano coraz liczniej. - A pamiętacie waćpanowie dzieje Jana Olbrachta? - spytał wojewoda. - "Za króla Olbrachta wyginęła szlachta!" Zdrada, panowie bracia! - Król, król zdrajca! - zakrzyknšł jakiœ œmiały głos. Wojewoda milczał. Wtem Ostrożka, stojšcy przy boku wojewody, uderzył się kilkakroć rękoma poudach i zapiał jak kogut tak przeraŸliwie, że wszystkie oczy zwróciły się na niego. Następnie zakrzyknšł: - Moœci panowie! bracia, serdeńka! Posłuchajcie mojej zagadki ! Z prawdziwš zmiennoœciš marcowej pogody oburzenie pospolitaków zmieniło się w jednej chwili w ciekawoœć i chęć usłyszeniajakiegoœ nowego dowcipu błazna. - Słuchamy! słuchamy! - ozwało się kilkanaœcie głosów. Błazen poczšł mrugać oczyma jak małpa i recytować piskliwym głosem: - Król! król! jako żywo! Jan Kazimierz! - poczęto wołać ze wszystkich stron. I œmiech ogromny jak grzmot rozległ się wzgromadzeniu. - Niech go kule bijš, jak to misternie ułożył! - wołała szlachta. Wojewoda œmiał się z innymi; następnie, gdy uciszyło się nieco, rzekł poważniej: - I za tę to sprawę my musimy teraz krwiši głowami nakładać... Ot, do czego doszło!...Ale masz, błaŸnie, dukata za dobrš zagadkę. - Krzysztofku! Krzychu najmilszy! - odrzekłOstrożka - czemu to na innych napadasz, żetrefnisiów trzymajš, kiedy sam nie tylko mnie trzymasz, ale osobno za zagadki dopłacasz?... Dajże mnie jeszcze dukata, toci powiem drugš zagadkę. - Takšż samš dobrš? - Jeno dłuższš... Daj naprzód dukata - Masz! Błazen znów wstrzšsnšł rękoma jak kogut skrzydłami, znów zapiał i zakrzyknšł: - Moœci panowie, słuchajcie! Kto to taki? Na prywatę narzekał, udawał Katona, Od szabli wolał pióro z gęsiego ogona; Po zdrajcy chciał spuœcizny, a gdy jej nie dostał, Wnet totam Rempublicam ostrym rytmem schłostał Bodajby szablę kochał, mniej byłoby biedy, Bo się satyr na pewno nie ulęknš Szwedy. On zaœ, ledwie wojennych skosztował kłopotów, Już za zdrajcy przykładem króla zdradzić gotów. Wszyscy obecni odgadli tak dobrze tę zagadkę, jak i poprzedniš. Dwa czy trzy zduszone w tejże chwili œmiechy ozwały sięW zgromadzeniu, po czym zapadła cisza głęboka. Wojewoda stał się czerwony i tym bardziejsię zmieszał, że wszystkie oczy były w niego utkwione, a błazen spoglšdał to na jednego szlachcica, to na drugiego, wreszcie ozwał się: - Niktże z waszmoœciów nie odgaduje, kto to taki? A gdy milczenie było jedynš odpowiedziš, wówczas Ostrożka zwrócił się z najbezczelniejszš minš do wojewody: - A ty, Krzychu, zali także nie wiesz, o jakim to hultaju była mowa?... Nie wiesz? to płać dukata! - Masz! - odrzekł wojewoda. - Bóg ci zapłać!... Powiedz no mi, Krzychu: nie starałżeœ się ty przypadkiem o podkanclerstwo po Radziejowskim? - Nie pora na krotofile! - odparł Krzysztof Opaliński. I skłoniwszy się czapkš wszystkim obecnym: - Czołem waszmoœciom!... Pora mi na radę wojennš. - Na radę familijnš, chciałeœ Krzychu, powiedzieć- dodał Ostrożka - bo tam wszyscy krewni radzić będziecie, jakby daćdrapaka. Po czym zwrócił się do szlachty i naœladujšc wojewodę w ukłonie, dodał: - A waćpanom w to graj! I oddalili się obaj; ale ledwie uszli kilkanaœcie kroków, jeden ogromny wybuch œmiechu obił się o uszy wojewody i brzmiałjeszcze długo, zanim utonšł w ogólnym gwarze obozu. Rada wojenna istotnie miała miejsce i wojewoda poznański na niej prezydował. Była to szczególna rada! Brali w niej udziałsami tacy dygnitarze, którzy się na wojnie nie znali. Bo magnaci wielkopolscy nie szli i nie mogli iœć za przykładem owych "królewišt" litewskich lub ukrainnych żyjšcych w ustawicznym ogniu jak salamandry. Tam co wojewoda lub kasztelan to był wódz, któremu pancerz wygniatał na ciele nigdy nie schodzšce czerwone pręgi, któremu młodoœć zbiegała na stepach lub wlasach od wschodniej strony, wœród zasadzek, walk, gonitew, w obozach lub taborach. Tu byli to dygnitarze pilnujšcy urzędów, a choć w chwilach potrzeby chodzili i oni na pospolite ruszenie, jednakże nigdy nie zajmowali naczelnych w czasie wojen stanowisk. Głęboki spokój uœpił wojowniczego ducha i potomków tych rycerzy, którym niegdyœ żelazne hufce krzyżackie nie mogły dotrzymać pola, zmienił w statystów, uczonych i literatów. Dopiero twarda szkoła szwedzka nauczyła ich, czego zapomnieli. Ale tymczasem zgromadzeni na naradę dygnitarze spoglšdali na się niepewnymi oczyma i każdy bał się pierwszy odezwać, czekajšc, co powie "Agamemnon", wojewoda poznański. "Agamemnon" zaœ sam nie znał się po prostu na niczym i mowę swojš rozpoczšł znów od narzekań na niewdzięcznoœć i ospałoœć królewskš, na lekkie serce, z jakim całš Wielkopolskę i ich pod miecz wydano. Ale za to jakże był wymowny; jakże wspaniałš czynił postać, prawdziwie rzymskiego senatora godnš: głowę przy mówieniu trzymał wzniesionš, czarne jego oczy ciskały błyskawice, usta pioruny, a siwiejšca broda trzęsła się z uniesienia, gdy przyszłe klęski ojczyzny malował. - W czymże bowiem ojczyzna cierpi? - mówił - jeżeli nie w synach swoich... a my tu najpierw ucierpimy. Po naszych to ziemiach, po naszych prywatnych fortunach, zasługami i krwiš przodków zdobytych, przejdzie naprzód noga tych nieprzyjaciół, którzy jako burza zbliżajš się ku nam od morza. I za co my cierpimy? Za co zajmš nasze trzody, wydepczš zboża,popalš wsie pracš naszš zbudowane? Czy myœmy krzywdzili Radziejowskiego, który, niesłusznie osšdzony i jako zbrodniarz œcigany, obcej protekcji szukać musiał? Nie!... Czy my nastajemy, aby ten próżny tytuł króla szwedzkiego, który już tyle krwi kosztował, był w podpisie naszego Jana Kazimierza zachowany? Nie!... Dwie wojny palš się na dwóch granicach - trzebaż było wywołać i trzeciš?... Kto winien, niech go Bóg, niech go ojczyzna sšdzi!... My umyjmy ręce, boœmy niewinni tej krwi, która będzie przelanš... I tak dalej piorunował wojewoda; ale gdy przyszło do właœciwej materii, nie umiał rady pożšdanej udzielić. Posłano tedy po rotmistrzów łanowš piechotš dowodzšcych, a szczególniej po pana Władysława Skoraszewskiego, któren był nie tylko rycerz sławny i niezrównany,ale stary praktyk wojenny znajšcy wojnę jak pacierz. Rad jego istotni nawet wodzowie nieraz słuchali; tym więc skwapliwiej pożšdano ich teraz. Pan Skoraszewski radził tedy założyć trzy obozy: pod Piłš, Wieleniem i Ujœciem, tak blisko, aby w razie napadu mogły sobie wzajem przychodzić z pomocš; a oprócz tego całš nadrzecznš przestrzeń, łukiem obozów objętš, obsypać szańcami, które bynad przeprawami panowały. - Gdy się już okaże - mówił pan Skoraszewski - w którym miejscu nieprzyjaciel będzie przeprawy tentował, tedy się tam ze wszystkich trzech obozów w kupę zbierzemy, aby mu dać wstręt należyty. Ja zaœ, za zezwoleniem jaœnie wielmożnych moœci panów, pójdę z małym pocztem do Czaplinka. Stracona to pozycja iw czas się z niej cofnę, ale tam najpierw dowiem się o nieprzyjacielu i jaœnie wielmożnym panom dam znać o nim. Wszyscy zgodzili się na owš radę i poczęto nieco żwawiej krzštać się w obozie. Szlachty zjechało się wreszcie do piętnastutysięcy. Łanowi sypali szańce na przestrzeni szeœciu mil. Ujœcie, głównš pozycję, zajšł ze swymi ludŸmi pan wojewoda poznański. Częœć rycerstwa została w Wieleniu, częœć w Pile, a pan Władysław Skoraszewski odjechał do Czaplinka, by stamtšd dawać baczenie na nieprzyjaciela. Rozpoczšł się lipiec; dnie były cišgle pogodne i goršce. Słońce dopiekało na równinach tak mocno, iż szlachta chroniła się po lasach, między drzewami, pod których cieniem niektórzy kazali rozbijać swe namioty. Tam też wyprawiano uczty gwarne i hałaœliwe, a jeszcze więcej hałasu czyniła służba, zwłaszcza przy pławieniu i pojeniu koni, których po kilka tysięcy naraz pędzono trzy razy dziennie doNoteci i Głdy, kłócšc się i bijšc o najlepszyprzystęp do brzegu. Duch jednak, pomimo iż sam wojewoda poznański działał raczej w ten sposób, abygo osłabić, był z poczštku dobry. Gdyby Wittenberg był nadszedł w pierwszych dniach lipca, byłby prawdopodobnie napotkał mocny opór, który w miarę rozgrzewania się ludzi w boju mógłby się zmienić w niezwalczonš zaciekłoœć, jak tego często bywały przykłady. Bo przecie w żyłach tych ludzi, jakkolwiek odwykłych od wojny, płynęła krew rycerska. Kto wie, czy drugi Jeremi Wiœniowiecki nie zmieniłby Ujœcia w drugi Zbaraż i nie zapisał w tych okopach nowej œwietnej karty rycerskiej. Ale właœnie wojewoda poznański, na nieszczęœcie, mógł tylko pisać, nie walczyć. Wittenberg, człowiek nie tylko wojnę znajšcy, ale i ludzi, może umyœlnie się nie spieszył. Doœwiadczenie długoletnie uczyło go, iż nowo zaciężny żołnierz najniebezpieczniejszy jest w pierwszej chwili zapału i że częstokroć nie męstwa mu brak, ale żołnierskiej cierpliwoœci, którš tylko praktyka wyrabia. Potrafi on nieraz uderzyć jak nawałnica na najstarszepułki i przejœć po ich trupach. Jest to żelazo, które póki czerwone, drga, żyje, sypie iskry, pali, niszczy, a gdy wystygnie, jest tylko martwš bryłš. Jakoż gdy ubiegł tydzień i drugi, a zaczynał się trzeci, długa bezczynnoœć poczęła ciężyć pospolitemu ruszeniu. Upały były coraz większe. Szlachta nie chciała wychodzić na musztry tłumaczšc się tym, że "konie, cięte przez bški, nie chcš ustać na miejscu, a jako że w błotnistej okolicy od komarów wytrzymać nie można..." CzeladŸ wszczynała coraz większe kłótnie o miejsca cieniste, o które i między panami przychodziło do szabel. Jaki taki, skręciwszy wieczorem do wody, wyjeżdżałchyłkiem z obozu, aby nie wrócić więcej. Nie brakło i z góry złego przykładu. Pan Skoraszewski dał właœnie znać z Czaplinka,że Szwedzi już niedaleko, gdy na radzie wojennej uwolniono do domu pana Zygmuntaz Grudnej Grudzińskiego, staroœcica œredzkiego, o co stryj Andrzej, pan wojewoda kaliski, wielce nastawał. - Jeœli ja mam tu głowę złożyć i gardło dać - mówił- niechże synowiec po mnie pamięć i sławę odziedziczy, by zasługa moja nie przepadła. Tu poczšł roztkliwiać się nad młodym wiekiem i niewinnoœciš synowca oraz wynosić jego hojnoœć, z jakš sto piechoty bardzo porzšdnej dla Rzeczypospolitej na ten termin wystawił. I rada wojenna zgodziła się na proœby stryja. Z rana 16 lipca wyjeżdżał pan staroœcic w kilkanaœciesług otwarcie z obozu do domu, w wigilię niemal oblężenia i bitwy. Tłumy szlachty przeprowadzały go wœród szyderskich okrzyków aż za obóz, a tłumom tym przywodził Ostrożka, który krzyczał z daleka za odjeżdżajšcym: - Moœci panie staroœcicu, daję ci do herbu inazwiska przydomek: Deest! - Vivat Deest-Grudziński! - krzyczała szlachta. - A nie płacz za stryjcem ! - wołał dalej Ostrożka - równy on ma z tobš kontempt dla Szwedów i niech się jeno pokażš, pewnie się plecami do nich obróci! Młodemu magnatowi krew biła do twarzy, ale udawał, że obelg nie słyszy, jeno koniabódł ostrogami i tłumy rozpierał, by jak najprędzej znaleŸć się poza obozem i swymiprzeœladowcami, którzy w końcu, bez uwagi na ród i godnoœć odjeżdżajšcego, poczęli rzucać grudkami ziemi i krzyczeć: - Masz grudkę, Grudziński! A ho! a huzia! hoc! hoc! szarak! kot! Uczynił się taki tumult, że aż wojewoda poznański nadbiegł z kilku rotmistrzami uspokajać i tłumaczyć, że staroœcic tylko na tydzień, dla bardzo pilnych spraw, wzišłpermisję. Jednakże zły przykład podziałał - i tego samego dnia znalazło się kilkuset szlachty, którzy nie chcieli być gorszymi od pana staroœcica, lubo wymykali się z mniejszš asystencjš i ciszej. Pan Stanisław Skrzetuski, rotmistrz kaliski, a stryjeczny słynnego zbarażczyka Jana, włosy rwał nagłowie, bo i jego łanowcy, idšc za przykładem "towarzystwa", poczęli "wyciekać" z obozu. Złożono znów radę wojennš, w której tłumy szlacheckie koniecznie chciały wzišœć udział. Nastała noc burzliwa, pełna krzyków, swarów. Podejrzywano się wzajemnie o zamiar ucieczki. Okrzyki: "Albo wszyscy, albo nikt" - przelatywały z ust do ust. Co chwila zrywały się wieœci, że wojewodowie uchodzš - i powstawał taki rozruch, że wojewodowie musieli się ukazywać po kilkakroć wzburzonym tłumom. Kilkanaœcie tysięcy ludzi stało do œwitania na koniach, wojewoda poznański zaœ jeŸdził między nimi z odkrytš głowš, podobien do senatora rzymskiego, i powtarzał co chwila wielkie słowa: - Moœci panowie! z wami żyć i umierać! Przyjmowano go w niektórych miejscach AČ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żoP—cpçŔcq§žcre,Mcs˛:ż wiwatami, w innych brzmiały szyderskie okrzyki. On zaœ, ledwie uciszył tłumy, wracał na radę spracowany, zachrypły, upojony wielkoœciš własnych słów i przekonany, że tej nocy niepożyte ojczyŸnieoddał usługi. Ale na radzie mniejsze miał słowa na ustach, bo się za brodę i za chochoł targałz rozpaczy powtarzajšc: - RadŸcie waszmoœciowie, jeœli umiecie... Jaumywam ręce od tego, co się stanie, bo z takim żołnierzem niepodobna się bronić. - Jaœnie wielmożny wojewodo! - odpowiadał pan Stanisław Skrzetuski. - Sam nieprzyjaciel powœcišgnie tę swawolę i te rozruchy. Niech jeno armaty zagrajš, niechprzyjdzie do obrony, oblężenia, ta sama szlachta w sprawie własnego gardła musi u wałów służyć, nie w obozie się warcholić. Tak już nieraz bywało ! - Z czym się bronić? Armat nie mamy, jeno nasze wiwatówki, dobre do pukania w czasie uczt. - Pod Zbarażem Chmielnicki miał siedmdziesišt dział, a ksišżę Jeremi jeno kilkanaœcie oktaw i granatników. - Ale miał wojsko, nie pospolitaków; swoje choršgwie, w œwiecie sławne, nie ichmoœciów od strzyży owiec. Z takich to onichmoœciów żołnierzy uczynił. - Posłać po pana Władysława Skoraszewskiego - rzekł pan Sędziwój Czarnkowski, kasztelan poznański. - Uczynićgo oboŸnym. On ma mir u szlachty i w ryzieutrzymać jš potrafi. - Posłać po Skoraszewskiego! Po co on ma w Drahimiu czy w Czaplinku siedzieć! - powtórzył pan Jędrzej Grudziński, wojewoda kaliski. - Tak jest! to najlepsza rada! - zawołały inne głosy. I wysłano gońca po pana Władysława Skoraszewskiego - innych postanowień na radzie nie powzięto, natomiast mówiono i narzekano wiele na króla, królowę, na brakwojska i opuszczenie. Ranek następny nie przyniósł ni pociechy, niuspokojenia. Owszem, bezład stał się jeszcze większy. Ktoœ puœcił nagle wieœć, że różnowiercy, mianowicie kalwini, sprzyjajš Szwedom i gotowi sš przy pierwszej sposobnoœci przejœć do nieprzyjaciół. Co więcej, wieœci tej nie zaprzeczyli ani pan Szlichtyng, ani panowie Kurnatowscy, Edmund i Jacek, również kalwini, ale ludzie szczerze ojczyŸnie oddani. Sami owszem potwierdzili, że różnowiercy tworzš osobne koło i zmawiajš się ze sobš pod wodzš znanego warchoła i okrutnika pana Reja, który za młodu służšc w Niemczech jako ochotnik po stronie luterskiej, wielkim był Szwedów przyjacielem. Zaledwie tedy te podejrzenia rozbiegły się między szlachtš, natychmiast kilkanaœcie tysięcy szabel zabłysło i prawdziwa burza rozpętała się w obozie. - Zdrajców karmimy! żmije karmimy, gotowe kšsać łono rodzicielki! - wołała szlachta. - Dawajcie ich sam! - W pień ich!... Zdrada najzaraŸliwsza, moœci panowie!... Wyrwać kškol, bo inaczej zginiemy wszyscy! Wojewodowie i rotmistrze znów musieli uspokajać, ale przyszło im to jeszcze trudniej niż dnia poprzedniego. Sami zresztšbyli przekonani, że pan Rej gotów najotwarciej zdradzić ojczyznę, bo to był człowiek zupełnie scudzoziemczony i próczmowy nie miał w sobie nic polskiego. Uchwalono też wysłać go z obozu, co zarazuspokoiło nieco wzburzonych. Jednakże długo jeszcze zrywały się okrzyki: - Dawajcie ich sam! Zdrada! zdrada! Dziwne usposobienie zapanowało w końcu wobozie. Jedni upadli na duchu i pogršżyli się w smutku. Ci chodzili w milczeniu błędnymi krokami wzdłuż wałów, puszczajšc trwożliwy i posępny wzrok na równiny, którymi miał nadcišgnšć nieprzyjaciel, lub udzielali sobie szepcšc coraz gorszych nowin. Innych opanowała szalona, desperacka jakaœ wesołoœć i gotowoœć na œmierć. Wskutek tej gotowoœci wyprawiano uczty i pijatyki, by wesoło ostatnich dni życia użyć. Niektórzy też myœleli o zbawieniu i czas spędzali na modlitwach. Nikt tylko w całym tym ludzkim tłumie nie myœlał o zwycięstwie, jakby ono wcale było niepodobnym, a jednak nieprzyjaciel nie miał sił przewyższajšcych: miał więcejdział i wojska lepiej ćwiczone, i wodza, który wojnę rozumiał. A gdy tak z jednej strony obóz polski wrzał, huczał, ucztował, wzburzał się, uciszał jak morze wichrem smagane, gdy pospolite ruszenie sejmikowało niby w czasie elekcji króla - z drugiej strony, po roztoczystych, zielonych łęgach nadodrzańskich, posuwały się spokojnie zastępy szwedzkie. Szła więc naprzód brygada gwardii królewskiej; wiódł jš Benedykt Horn, groŸny żołnierz, którego imię ze strachem w Niemczech powtarzano; lud doborny, rosły, ubrany w grzebieniaste hełmy z czółnami zachodzšcymi na uszy, w żółte skórzane kaftany, zbrojny w rapiery i w muszkiety, zimny i uparty w boju, i na każde skinienie wodza gotowy. Karol Schedding, Niemiec, wiódł następnš brygadę Westgotlandzkš, złożonš z dwóch pułków piechoty i jednego ciężkiej rajtarii przybranej w pancerze bez naramienników;połowa piechurów miała muszkiety, druga włócznie; przy poczštku bitwy muszkietnicystawali w czele, a w razie ataku jazdy cofali się za włóczników, którzy utkwiwszyjeden koniec włóczni w ziemię, drugi nadstawiali przeciw pędzšcym koniom. Pod Trzcianš, za czasów Zygmunta III, jedna choršgiew husarii rozniosła na szablach i kopytach tęż samš westgotlandzkš brygadę,w której obecnie służyli przeważnie Niemcy. Dwie brygady smalandzkie wiódł Irwin zwany Bezrękim, bo był prawicę w swoim czasie, bronišc choršgwi, utracił - za to wlewej miał takš siłę, że jednym zamachem odcinał łeb konia; był to żołnierz ponury, kochajšcy tylko wojnę i rozlew krwi, surowy i dla siebie, i dla żołnierzy. Gdy inni"kapitanowie" wyrobili się w ustawicznej wojnie na ludzi rzemiosła, wojnę dla wojnykochajšcych, on pozostał zawsze tym samym fanatykiem i mordował ludzi œpiewajšc psalmy pobożne. Brygada westmanlandzka szła pod Drakenborgiem, a helsingerska, złożona ze strzelców w œwiecie sławnych, pod Gustawem Oxenstiernš, krewnym sławnego kanclerza, młodym żołnierzem wielkie rokujšcym nadzieje. Nad ostgotlandzkš pułkownikował Fersen, a nerikskš i wermlandzkš sprawował sam Wittenberg, który zarazem był naczelnym wodzem całej armii. Siedmdziesišt dwa dział wytłaczało bruzdypo wilgotnych łęgach, a wszystkich żołnierzy było 17 tysięcy, groŸnych łupieżników całych Niemiec, a w boju tak sprawnych, że zwłaszcza z piechotš zaledwie królewskie francuskie gwardie mogły się porównać. Za pułkami cišgnęły wozy i namioty, a pułki szły w szyku, w każdej chwili do boju gotowe. Las włóczni sterczał nad masš głów, hełmów i kapeluszy, a między tym lasem płynęły ku polskiej granicy wielkie choršgwie błękitne z białymi krzyżami w poœrodku. Z każdym dniem zmniejszała się odległoœć dzielšca dwa wojska. Na koniec, w dniu 21 lipca, w lesie pod wsiš Heinrichsdorfem ujrzały zastępy szwedzkie po raz pierwszy słup graniczny polski. Na ten widok całe wojsko uczyniło okrzyk ogromny, zagrzmiały tršby, kotły i bębny i rozwinęły się wszystkie choršgwie.Wittenberg wyjechał naprzód w asystencji œwietnego sztabu, a wszystkie pułki przechodziły przed nim prezentujšc broń, jazda z dobytymi rapierami, działa z zapalonymi lontami. Godzina była południowa, pogoda przepyszna. Powietrze leœne pachniało żywicš. Szara, zalana promieniami słońca droga, którš przechodziły szwedzkie choršgwie, wybiegajšc z heinrichsdorfskiego lasu, gubiła się na widnokręgu. Gdy idšce niš wojska przeszły wreszcie las, wzrok ich odkrył krainę wesołš, uœmiechniętš, połyskujšcš żółtawymi łanami zbóż wszelakich, miejscami usianš dšbrowami, miejscami zielonš od łšk. Tu i owdzie z kęp drzew, za dšbrowami, hen! daleko podnosiły się dymy ku niebu; na potrawach widniały pasšce się trzody. Tam gdzie na łškach przeœwiecała woda rozlana szeroko, chodziły spokojnie bociany. Jakaœ cisza i słodycz rozlana była wszędzie po tej ziemi mlekiem i miodem płynšcej. I zdawała się roztaczać coraz szerzej i otwierać ramiona przed wojskami, jakby nie najezdników witała, ale goœci z Bogiem przybywajšcych. Na ten widok nowy okrzyk wyrwał się z piersi wszystkich żołdaków, mianowicie rodowitych Szwedów przywykłych do nagiej, biednej i dzikiej przyrody w kraju ojczystym. Serca łupieskiego a ubogiego ludu wezbrały pragnieniem zagarnięcia tychskarbów i dostatków, które wpadały im podoczy. Zapał ogarnšł szeregi. Ale spodziewali się ci żołdacy zahartowani w ogniu trzydziestoletniej wojny, że nie przyjdzie im to łatwo, boć tę ziemię zbożnšzamieszkiwał lud rojny a rycerski, który umiał jej bronić. Żyła jeszcze w Szwecji pamięć straszliwego pogromu pod Kircholmem, gdzie trzy tysišce jazdy pod Chodkiewiczem starło na proch oœmnaœcie tysięcy najbitniejszego szwedzkiego wojska.W chatach Westgotlandu, Smalandu do Dalekarlii opowiadano o tych rycerzach skrzydlatych jak o wielkoludach z sagi. Œwieższa była jeszcze pamięć walk za Gustawa Adolfa, bo nie wymarli ludzie, którzy brali w nich udział. Wszakże ów orzeł skandynawski, zanim przeleciał całe Niemcy, po dwakroć połamał szpony na zastępach Koniecpolskiego. Więc z radoœciš łšczyła się w sercach szwedzkich i pewna obawa, której nie był próżen sam wódz naczelny, Wittenberg. Patrzył on na przechodzšce pułki piechoty irajtarii takim okiem, jakim pasterz patrzy na swš trzodę; następnie zwrócił się do otyłego człowieka przybranego w kapelusz z piórem i jasnš perukę spadajšcš na ramiona. - Wasza miłoœć upewniasz mnie - rzekł - że z tymi siłami można złamać wojska stojšce pod Ujœciem? Człowiek w jasnej peruce uœmiechnšł się i rzekł: - Wasza miłoœć zupełnie może polegać na mych słowach, za które głowš ręczyć gotowym. Gdyby pod Ujœciem były wojska regularne i którykolwiek z hetmanów, tedybym pierwszy radził nie kwapić się i poczekać, aż jego królewska moœć z całš armiš nadcišgnie; ale przeciw pospolitemu ruszeniu i tym panom wielkopolskim siły nasze aż nadto wystarczš. - A nie przyœlšże im jakowych posiłków? - Posiłków nie przyœlš z dwóch powodów: po pierwsze, dlatego, że wojska wszystkie,których w ogóle jest niewiele, zajęte sš na Litwie i na Ukrainie; po wtóre, że w Warszawie ani król Jan Kazimierz, ani panowie kanclerze, ani senat do tej pory nie chcš wierzyć, aby jego królewska moœćKarol Gustaw, wbrew rozejmowi i mimo ostatnich poselstw, mimo gotowoœci do ustępstw, naprawdę rozpoczynał wojnę. Ufajš, że pokój jeszcze w ostatniej chwili będzie uczyniony... cha! cha! Tu otyły człowiek zdjšł kapelusz, otarł z potu czerwonš twarz i dodał: - Trubecki i Dołgoruki na Litwie, Chmielnickina Ukrainie, a my wchodzimy do Wielkopolski... Oto do czego doprowadziły rzšdy Jana Kazimierza ! Wittenberg spojrzał na niego dziwnym wzrokiem i zapytał: - A wasza miłoœć radujesz się tš myœlš? - A ja raduję się tš myœlš, bo moje krzywdy i moja niewinnoœć będš pomszczone; a oprócz tego widzę już jak na dłoni, że szabla waszej miłoœci i moje rady włożš tę nowš, najpiękniejszš w œwiecie koronę na głowę Karola Gustawa. Wittenberg zapuœcił wzrok w dal, objšł nimlasy, dšbrowy, łęgi i łany zbożne, i po chwili rzekł: - Tak jest! piękny to kraj i żyzny... Wasza miłoœć możesz też być pewien, że po wojnie jego królewska moœć nikomu innemu wielkorzšdztwa tu nie powierzy. Otyły człowiek zdjšł znów kapelusz. - I ja też nie chcę innego mieć pana - dodałwznoszšc oczy ku niebu. Niebo było jasne i pogodne, żaden piorun nie spadł i nie skruszył na proch zdrajcy, który swój kraj, jęczšcy już pod dwoma wojnami i wyczerpany, wydawał na tej granicy w moc nieprzyjaciela. Człowiek bowiem rozmawiajšcy z Wittenbergiem był to Hieronim Radziejowski, były podkanclerzy koronny, obecnie Szwedom przeciw ojczyŸnie zaprzedany. Stali czas jakiœ w milczeniu; tymczasem ostatnie dwie brygady, nerikska i wermlandzka, przeszły granicę, za nimi poczęły się wtaczać działa, tršby cišgle jeszcze grały, a huk kotłów i warczenie bębnów głuszyło kroki żołnierzy i napełniało las złowrogimi echami. Wreszcieruszył i sztab. Radziejowski jechał koło Wittenberga. - Oxenstierny nie widać - rzekł Wittenberg - boję się, czy go jaka przygoda nie spotkała. Nie wiem, jeżeli to dobra była rada posyłać go jako trębacza z listami podUjœcie. - Dobra - odparł Radziejowski - bo obóz zlustruje, wodzów zobaczy i wyrozumie, cotam myœlš, a tego by lada ciura nie uczynił.- A jeœli go poznajš? - Jeden pan Rej go tam zna, a on nasz. Zresztš, choćby go poznali, nie uczyniš mu nic złego, jeszcze na drogę opatrzš i nagrodzš... Znam ja Polaków i wiem, że gotowi na wszystko, byle się przed obcymi jako polityczny naród pokazać. Cała usilnoœć nasza w tym, aby nas obcy chwalili... O Oxenstiernę możesz być wasza miłoœć spokojny, bo włos mu z głowy nie spadnie. Nie widać go, bo i czas był na powrót za krótki. - A jak wasza miłoœć sšdzisz: sprawiš nasze listy jaki skutek? Radziejowski rozeœmiał się. - Jeœli pozwolisz mi wasza miłoœć być prorokiem, to przepowiem, co się stanie. Pan wojewoda poznański polityczny to człek i uczony, więc nam bardzo polityczniei bardzo grzecznie odpisze; ale że lubi za Rzymianina uchodzić, tedy jego odpowiedŸ okrutnie będzie rzymska; powie naprzód, żewoli ostatniš kroplę krwi wylać niż poddać się, że œmierć lepsza od niesławy, a miłoœć, jakš żywi dla ojczyzny, nakazuje mu paœć na granicy. Radziejowski poczšł się œmiać jeszcze głoœniej, surowa twarz Wittenberga rozjaœniła się także. - Wasza miłoœć nie sšdzisz, aby on był gotów tak uczynić, jak pisze? - pytał. - On? - odrzekł Radziejowski. - Prawda, że żywi miłoœć do ojczyzny, ale inkaustem, a że niezbyt to posilna potrawa, więc i jego miłoœć chudsza nawet od jego błazna, który mu pomaga rytmy układać. Jestem pewny, że po onej rzymskiej odmowie nastšpiš życzenia zdrowia, pomyœlnoœci, polecanie się służbom, a na koniec proœba, byœmy dobra jego i krewnych oszczędzali, za co znów będzie żywił dla nas wdzięcznoœć - wraz ze wszystkimi swymi krewnymi. - A jakiż będzie w ostatku skutek naszych listów? - Że zwštlš ducha do ostatka, że panowie senatorowie rozpocznš z nami układy i że całš Wielkopolskę, bodaj po kilku wystrzałach na wiatr, zajmiemy. - Obyœ wasza miłoœć był prawdziwym prorokiem... - Pewien jestem, że tak będzie, bo znam tych ludzi, mam też przyjaciół i stronnikóww całym kraju i wiem, jak sobie poczynać...A że niczego nie omieszkam, ręczy za to krzywda, która mnie od Jana Kazimierza spotkała, i miłoœć dla Karola Gustawa. Czulsi u nas teraz ludzie na własne fortunyniż na całoœć Rzeczypospolitej. Wszystkie te ziemie, po których teraz iœć będziem, to fortuny Opalińskich, Czarnkowskich, Grudzińskich, a że oni to właœnie stojš podUjœciem, więc też i mięksi będš przy układach. Co do szlachty, byle jej wolnoœć sejmikowania zaręczyć, pójdzie i ona œladem panów wojewodów. - Wasza miłoœć niepożyte swojš znajomoœciš kraju i ludzi oddajesz jego królewskiej moœci usługi, które nie mogš być bez równie znamienitej nagrody. Z tego,co od waszej miłoœci słyszę, wnioskuję, żemogę tę ziemię jako naszš uważać. - Możesz wasza miłoœć! możesz! możesz! - powtórzył skwapliwie po kilkakroć Radziejowski. - A więc zajmuję jš w imieniu jego królewskiej moœci Karola Gustawa odparł poważnie Wittenberg. Gdy tak szwedzkie wojska poczęły deptać za Heinrichsdorfem ziemię wielkopolskš, poprzednio jeszcze, bo w dniu 18 lipca, przybył do obozu polskiego trębacz szwedzki z listami do wojewodów od Radziejowskiego i Wittenberga. Pan Władysław Skoraszewski sam poprowadził go do wojewody poznańskiego,a szlachta z pospolitego ruszenia gapiła sięciekawie na "pierwszego Szweda", podziwiajšc jego dzielnš postawę, twarz męskš, żółty wšs, zaczesany w końcach dogóry w szerokš szczotkę, i minę prawdziwie pańskš. Tłumy przeprowadzałygo do wojewody, znajomi zwoływali się nawzajem, pokazywano go palcami, œmiano się trochę z butów, zakończonych ogromnš kolistš cholewš, i z długiego, prostego rapiera, który rożnem przezywano, wiszšcego na pendencie, suto srebrem haftowanym; Szwed zaœ rzucał także ciekawie oczyma spod szerokiego kapelusza, jakby chciał obóz zlustrować i siły przeliczyć, to znów przypatrywał się tłumom szlachty, której wschodni ubiór widocznie był dla niego nowoœciš. Na koniec wprowadzono go do wojewody, uktórego zgromadzeni byli wszyscy dygnitarze znajdujšcy się w obozie. Wnet przeczytano listy i rozpoczęła się jscach AČ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żtPˇcužcvĽcwľ+ucx*:F$narada, trębacza zaœ polecił pan wojewodaswym dworzanom, aby uczęstowano go po żołniersku; od dworzan odebrała go szlachta, i podziwiajšc go cišgle jako osobiliwoœć, poczęła z nim pić na umór. Pan Skoraszewski przypatrywał mu się również pilnie, ale z tego powodu, iż podejrzewał, że to jakiœ oficer za trębacza przebrany; poszedł nawet z tš myœlš wieczorem do pana wojewody; ten jednakże odrzekł, iż to jest wszystko jedno, i aresztować go nie pozwolił. - Choćby to był i sam Wittenberg - rzekł - jako poseł tu przybył i bezpiecznie odjechać powinien... Jeszcze mu każę dać dziesięć dukatów na drogę. Trębacz tymczasem gawędził łamanš niemczyznš z tymi ze szlachty, którzy ten język przez stosunki z miastami pruskimi rozumieli, i opowiadał im o zwycięstwach przez Wittenberga w różnych krajach odniesionych, o siłach, jakie ku Ujœciu idš, a zwłaszcza o działach nie znanej dotšd doskonałoœci, którym nie masz sposobu się opierać. Stropiła się tym też szlachta niemało i różne przesadzone wieœci poczęły wnet kršżyć po obozie. Tej nocy prawie nikt nie spał w całym Ujœciu, bo najprzód, koło północy, nadeszlici ludzie, którzy dotychczas w osobnych stali obozach pod Piłš i Wieleniem. Dygnitarze radzili nad odpowiedziš do białego dnia, a szlachcie czas schodził na opowiadaniach o potędze szwedzkiej. Z pewnš goršczkowš ciekawoœciš wypytywano trębacza o wodzów, wojsko, broń, sposób walczenia i podawano sobie z ust do ust każdš jego odpowiedŸ. Bliskoœć szwedzkich zastępów dodawała niezwykłego interesu wszelkim szczegółom, które nie były tego rodzaju, aby mogły dodać otuchy. O œwitaniu nadjechał pan Stanisław Skrzetuski z wieœciš, że Szwedzi przycišgnęli już pod Wałcz, o jeden dzień marszu od polskiego obozu. Powstała natychmiast sroga krętanina; większoœć koni wraz ze służbš była na paszy na łškach, więc posyłano po nie na gwałt. Powiaty siadały na koń i stawały choršgwiami. Chwila przed bitwš bywa dla niewyćwiczonego żołnierza najstraszniejszš; więc zanim rotmistrze zdołali wprowadzić jaki taki porzšdek, przez długi czas panowało przerażajšce zamieszanie. Nie słychać było ni komendy, ni tršbek, tylko głosy wołajšce ze wszystkich stron: "Janie! Pietrze! Onufry! bywaj!... Żeby cię zabito! dawaj konie!... Gdzie moja służba?... Janie! Pietrze!" Gdyby w takiej chwili rozległ się jeden strzał działowy, zamieszanie łatwo by w popłoch zmienić się mogło. Z wolna jednak powiaty stawały w ordynku.Przyrodzone usposobienie szlachty do wojnyzastšpiło poniekšd brak doœwiadczenia i około południa przedstawiał już obóz doœć imponujšcy widok. Piechota stała przy wałach, podobna do kwiatów w swych różnobarwnych kabatach; dymy unosiły się z zapalonych lontów, a na zewnštrz wałów,pod zasłonš dział, łęgi i równina zaroiły się powiatowymi choršgwiami jazdy w szyku stojšcej, na dzielnych koniach, których rżenie budziło echa w pobliskich lasach i napełniało serca zapałem wojennym. Tymczasem wojewoda poznański wyprawił trębacza z odpowiedziš na listy, brzmišcš mniej więcej tak, jak przepowiadał Radziejowski, a zatem politycznš zarazem i rzymskš; po czym postanowił wysłać podjazd na północny brzeg Noteci dla pochwycenia nieprzyjacielskiego języka. Piotr Opaliński, wojewoda podlaski, stryjeczny wojewody poznańskiego, miał ruszyć własnš osobš z podjazdem wraz ze swymi dragonami, których, sto pięćdziesišt pod Ujœcie przyprowadził, a oprócz tego polecono panom rotmistrzom, Skoraszewskiemu Władysławowi i Skrzetuskiemu, wezwać ochotnika ze szlachty do pospolitego ruszenia należšcej, aby i ona zajrzała już przecie w oczy nieprzyjacielowi. JeŸdzili tedy obaj przed szeregami czynišc rozkosz oczom swym moderunkiem i postawš; pan Stanisław, czarny jak żuk na podobieństwo wszystkich Skrzetuskich, z twarzš męskš, groŸnš i ozdobionš długš ukoœnš bliznš od cięcia miecza pozostałš, zkruczš, rozwianš na wiatr brodš; pan Władysław, tłustawy, z długimi jasnymi wšsami, z odwiniętš wargš dolnš i oczyma w czerwonych obwódkach, łagodny i poczciwy, mniej przypominał Marsa, ale niemniej była to szczera dusza żołnierska,jak salamandra w ogniu się kochajšca, rycerz znajšcy wojnę jak swoje dziesięć palców i odwagi nieporównanej. Obaj przejeżdżajšc szeregi wycišgnięte w długš linię powtarzali co chwila: - A nuże, moœci panowie, kto na ochotnika pod Szweda? Kto rad prochu powšchać? Nuże, moœci panowie, na ochotnika! I tak przejechali już spory kawał - bez skutku, bo z szeregów nie wysuwał się nikt. Jeden oglšdał się na drugiego. Byli tacy, którzy mieli ochotę, i nie strach przed Szwedami, ale nieœmiałoœć wobec swoich ich wstrzymywała. Niejeden tršcał sšsiada łokciem i mówił: "Pójdziesz ty, to i ja pójdę." Rotmistrze poczynali się niecierpliwić, aż nagle, gdy przyjechali przed powiat gnieŸnieński, jakiœ człowiek pstro ubrany wyskoczył na kucu nie z szeregu, ale zza szeregu i krzyknšł: - Moœci panowie pospolitaki, ja zostaję ochotnikiem, a wy błaznami! - Ostrożka! Ostrożka! - zawołała szlachta. - Taki dobry szlachcic jak i każdy! - odpowiedział błazen. - Tfu! do stu diabłów! - zawołał pan Rosiński, podsędek - doœć błazeństw! idę ja! - I ja!... i ja! - zawołały liczne głosy. - Raz mnie matka rodziła, raz mi œmierć! - Znajdš się tacy dobrzy jak i ty! - Każdemu wolno! Niech się tu nikt nad drugich nie wynosi. I jak poprzednio nikt nie stawał, tak teraz poczęła się sypać szlachta ze wszystkich powiatów - przeœcigać końmi, zawadzać jedni o drugich i kłócić naprędce. Stanęło w mgnieniu oka z pięćset koni, a jeszcze cišgle wyjeżdżano z szeregów. Pan Skoraszewski poczšł się œmiać swoim szczerym, poczciwym œmiechem i wołać: - Dosyć, moœci panowie, dosyć! Nie możemyiœć wszyscy! Po czym obaj ze Skrzetuskim sprawili ludzi i ruszyli naprzód. Pan wojewoda podlaski połšczył się z nimi przy wyjœciu z obozu. Widziano ich jak na dłoni, przeprawiajšcych się przez Noteć - po czym zamigotali jeszcze kilkakrotnie na skrętach drogi i znikli z oczu. Po upływie pół godziny pan wojewoda poznański kazał rozjeżdżać się ludziom do namiotów, uznał bowiem, że niepodobna ichtrzymać w szeregach, gdy nieprzyjaciel jeszcze o dzień drogi odległy. Porozstawiano jednak liczne straże; nie pozwolono wyganiać koni na paszę i wydanorozkaz, że za pierwszym cichym zatršbieniem przez munsztuk wszyscy majšsiadać na koń i stawać w gotowoœci. Skończyło się oczekiwanie, niepewnoœć, skończyły się zaraz swary, kłótnie; owszem: bliskoœć nieprzyjaciela, jak przepowiadał pan Skrzetuski, podniosła ducha. Pierwsza szczęœliwa bitwa mogła gonawet podnieœć bardzo wysoko, i wieczorem zdarzył się wypadek, który zdawał się być nowš szczęœliwš wróżbš. Słońce właœnie zachodziło oœwiecajšc ogromnym, rażšcym oczy blaskiem Noteć i zanoteckie bory, gdy po drugiej stronie rzeki ujrzano naprzód tuman kurzu, a potem poruszajšcych się w tumanie ludzi. Wyległo, co żyło, na wały, patrzeć, co to za goœcie; wtem od straży nadbiegł dragon z choršgwi pana Grudzińskiego dajšc znać, że podjazd wraca. - Podjazd wraca!... wracajš szczęœliwie!... Nie zjedli ich Szwedzi!- powtarzano z ust do ust w obozie. Oni tymczasem w jasnych kłębach kurzu zbliżali się coraz bardziej, idšc wolno, następnie przeprawili się przez Noteć. Szlachta przypatrywała im się z rękoma nad oczami, bo blask czynił się coraz większy i całe powietrze przesycone było złotym i purpurowym œwiatłem. - Hej! coœ ich kupa większa, niż wyjechała! - rzekł pan Szlichtyng. - Jeńców chyba prowadzš, jak mnie Bóg miły! - zakrzyknšł jakiœ szlachcic, widocznie tchórzem podszyty, który oczom swoim wierzyć nie chciał. - Jeńców prowadzš! jeńców prowadzš!... Oni tymczasem zbliżyli się już tak, że twarze można było rozróżnić. Na przedzie jechał pan Skoraszewski kiwajšc swym zwyczajem głowš i gawędzšc wesoło ze Skrzetuskim, za nimi duży oddział konny otaczał kilkudziesięciu piechurów przybranych w koliste kapelusze. Byli to istotnie jeńcy szwedzcy. Na ten widok nie wytrzymała szlachta i puœciła się naprzeciw wœród okrzyków: - Vivat Skoraszewski ! Vivat Skrzetuski ! Gęste tłumy otoczyły wnet cały oddział. Jedni patrzyli na jeńców, drudzy wypytywali się: "Jak to było?" - inni wygrażali Szwedom. - A hu! A co?! Dobrze wam tak, psiajuchy!... Z Polakami zachciało się wam wojować? Macie teraz Polaków! - Dawajcie ich saml... Na szable ich!... Bigosować!... - Ha, szołdryl ha, pludraki, popróbowaliœciepolskich szabel?! - Moœci panowie, nie krzyczcie-jak wyrostki, bo jeńcy pomyœlš, że wam wojnapierwszyzna ! - rzekł pan Skoraszewski. -Zwyczajna to rzecz, że się jeńców w czasie wojny bierze. Ochotnicy, którzy należeli do podjazdu, spoglšdali z dumš na szlachtę, która zarzucała ich pytaniami: - Jakże to? Łatwo się wam dali? Czy musieliœcie się zapocić? Dobrze się bijš? - Dobrzy pachołkowie - odparł pan Rosiński- i bronili się znacznie, ale przecie nie z żelaza. Szabla się ich ima. - Tak i nie mogli wam się oprzeć, co? - Impetu nie mogli wytrzymać. - Moœci panowie, słyszycie, co mówiš: impetu nie mogli wytrzymać!...A co?... Impetto grunt!... - Pamiętajcie, byle z impetem!... Najlepszy to sposób na Szweda! Gdyby tej szlachcie kazano w tej chwili skoczyć na nieprzyjaciela, niechybnie nie zabrakłoby jej impetu, ale tymczasem nieprzyjaciela nie było widać - natomiast dobrze już w nocy rozległ się głos tršbki przed forpocztami. Przybywał drugi trębacz z listem od Wittenberga wzywajšcym szlachtę do poddania się. Tłumy dowiedziawszy się o tym chciały posłańca rozsiekać, ale wojewodowie wzięli list do deliberacji, choćtreœć jego była bezczelna. Jenerał szwedzki oœwiadczał, że Karol Gustaw przysyła swe wojska krewnemu Janowi Kazimierzowi jako posiłki przeciw Kozakom, że zatem Wielkopolanie powinni się poddać bez oporu. Pan Grudziński czytajšc to pismo nie mógł wstrzymać oburzenia i pięœciš w stół uderzył, ale wojewoda poznański wnet uspokoił go pytaniem: - Wierzysz waszmoœć w zwycięstwo?... Ile dni możem się bronić?... Chceszli wzišœć odpowiedzialnoœć za tyle krwi szlacheckiej, która jutro może być przelanš? Po dłuższej naradzie postanowiono nie odpowiadać i czekać, co się stanie. Nie czekano już długo. W sobotę, dnia 24 lipca, straże dały znać, że całe wojsko szwedzkie ukazało się naprzeciw Piły. W obozie zawrzało jak w ulu wiliš wyroju. Szlachta siadała na koń, wojewodowie przebiegali szeregi, wydajšc sprzeczne rozkazy, aż dopiero pan Władysław wzišł wszystko w ręce i przyprowadziwszy do porzšdku wyjechał na czele kilkuset ochotników, by popróbować harców za rzekš i ludzi z widokiem nieprzyjaciół oswoić. Szła z nim jazda doœć ochotnie, bo harce składały się zwykle z szeregu walk prowadzonych niewielkimi kupami lub pojedynczo, a takich walk ćwiczona w sztuce robienia szablš szlachta nie lękała się wcale. Wyszli więc za rzekę i stanęli w obliczu nieprzyjaciela, który zbliżał się coraz bardziej i czerniał długš liniš na horyzoncie jakoby bór œwieżo z ziemi wyrosły. Rozwijały się więc pułki konne, piesze, ogarniajšc coraz szerszš przestrzeń. Szlachta spodziewała się, że lada chwila sypnš się ku niej harcownicy, rajtarzy, ale tymczasem nie było ich widać. Natomiast na wzgórzach odległych o kilkaset kroków zatrzymały się niewielkie kupki, w których widać było ludzi i konie, i poczęły kręcić się na miejscu, co ujrzawszy pan Skóraszewski zakomenderował bez zwłoki: - Lewo - w tył! Ale jeszcze nie przebrzmiał głos komendy, gdy na wzgórkach wykwitły długie białe smugi dymu i niby ptastwo jakieœ przeleciało ze œwistem między szlachtš, potem huk wstrzšsnšł powietrzem, a jednoczeœnie rozległy się krzyki i jęki kilkurannych. - Stój! - krzyknšł pan Władysław. Ptastwo przeleciało po raz drugi i trzeci - iznów œwistowi zawtórowały jęki. Szlachta nie usłuchała komendy naczelnika,owszem, ustępowała coraz szybciej, krzyczšc i pomocy niebieskiej wzywajšc - następnie oddział rozproszył się w mgnieniu oka po równinie i ruszył skokiem ku obozowi. Pan Skoraszewski klšł - nic niepomogło. Zegnawszy tak łatwo harcowników Wittenberg posuwał się dalej, aż wreszcie stanšł naprzeciw Ujœcia, wprost przed szańcami bronionymi przez szlachtę kaliskš.Polskie armaty poczęły grać w tejże chwili,ale zrazu nie odpowiadano na owe salwy ze strony szwedzkiej. Dymy układały się spokojnie w jasnym powietrzu w długie pasma rozcišgajšce się między wojskami, aprzez luki między nimi widziała szlachta pułki szwedzkie, piechoty i jazdy, rozwijajšce się ze straszliwym spokojem, jak gdyby pewne zwycięstwa. Na wzgórzach zataczano armaty, podsypywano szańczyki, słowem, nieprzyjaciel szykował się nie zwracajšc najmniejszej uwagi na kule, które nie dolatujšc do niego obsypywały jeno piaskiem i ziemiš pracujšcych przy szańczykach. Wyprowadził jeszcze pan Stanisław Skrzetuski dwie choršgwie kaliszanów, chcšc œmiałym atakiem zmieszać Szwedów,ale nie poszli ochotnie; oddział rozcišgnšł się zaraz w bezładnš kupę, bo gdy odważniejsi parli konie naprzód, tchórzliwsiwstrzymywali je umyœlnie. Dwa pułki rajtarii wysłanej przez Wittenberga po krótkiej walce spędziły z pola szlachtę i gnały pod obóz. Tymczasem zapadł mrok i zakończył bezkrwawš walkę. Strzelano jednak z dział aż do nocy, po czym strzały umilkły, ale w obozie polskimpodniosła się taka wrzawa, że słychać jš było na drugim brzegu Noteci. Powstała ona naprzód z tego powodu, że kilkaset pospolitaków próbowało wymknšć się w ciemnoœciach z obozu. Inni, spostrzegłszy to, poczęli grozić i nie puszczać. Brano się do szabel. Słowa: "Albo wszyscy, albo nikt!"- znowu przelatywały z us do ust. Lecz z każdš chwilš stawało się prawdopodobniejszym, że ujdš wszyscy. Wybuchło wielkie niezadowolenie z wodzów:"Wysłano nas z gołymi brzuchami przeciw armatom!"- wołali pospolitacy. Oburzano się również i na Wittenberga, że nie szanujšc zwyczajów wojennych, przeciw harcownikom nie harcowników wysyła, ale z armat ognia do nich niespodzianie każe dawać. "Każdy poczyna sobie, jak mu lepiej - mówiono - ale œwińskiego to narodu obyczaj czołem do czoła nie stanšć." Inni rozpaczali otwarcie."Wykurzš nas stšd jak jaŸwca z jamy" - mówili desperaci. "Obóz Ÿle zatoczony, szańce Ÿle usypane, miejsce do obrony niestosowne." Od czasu do czasu odzywały się głosy: "Panowie bracia! ratujcie się!" A inne wołały: "Zdrada! zdrada!" Była to noc straszna: zamieszanie i rozprzężenie wzrastało z każdš chwilš; rozkazów nikt nie słuchał. Wojewodowie potracili głowy i nie próbowali nawet przywrócić ładu. Niedołęstwo ich i niedołęstwo pospolitego ruszenia okazywało się jasno jak na dłoni. Wittenberg mógłby był tej nocy wzišœć wstępnym bojem obóz z największš łatwoœciš. Nastał œwit. Dzień czynił się blady, chmurny i oœwiecił chaotyczne zbiorowisko ludzi upadłych na duchu, lamentujšcych, w znacznej częœci pijanych, gotowszych na hańbę niż na walkę. Na domiar złego Szwedzi przeprawili się nocš pod Dziębowem na drugš stronę Noteci i otoczyli obóz polski. Z tej strony nie było prawie wcale szańców i nie było zza czego się bronić. Należało otoczyć się wałem bez straty chwili czasu. Skoraszewski i Skrzetuski zaklinali, by to uczyniono, ale nikt już nie chciał o niczym wiedzieć. Wodzowie i szlachta mieli na ustach jedno słowo: "paktować!" Wysłano parlamentarzy. W odpowiedzi przybył z obozu szwedzkiego œwietny orszak, na czele którego jechali: Radziejowski i jenerał Wirtz, obaj z zielonymi gałęziami wręku. Jechali ku domowi, w którym stał wojewoda poznański, ale po drodze zatrzymywał się Radziejowski wœród tłumów szlachty, kłaniał się gałęziš i kapeluszem, uœmiechał się, witał znajomych i mówił donoœnym głosem: - Moœci panowie, bracia najmilsi! Nie trwóżcie się! Nie jako wrogowie tu przybywamy. Od was samych zależy, by kropla krwi więcej nie była wytoczona. Jeœli chcecie zamiast tyrana, który nastaje na wolnoœci wasze, który o dominium absolutum zamyœla, który ojczyznę do ostatniej zguby przywiódł, jeœli chcecie, powtarzam, pana dobrego, wspaniałego, wojownika tak niezmiernej sławy, że na samo imię jego pierzchnš wszyscy jscach AČ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żyPUczĽc{Źœ|HŢc€}&.1 c~W;únieprzyjaciele Rzeczypospolitej - to oddajciesię w protekcję najjaœniejszemu Karolowi Gustawowi... Moœci panowie, bracia najmilsi!Oto wiozę ze sobš poręczenie wszelkich swobód waszych, waszej wolnoœci, religii. Od was samych ocalenie wasze zależy... Moœci panowie! Najjaœniejszy król szwedzkipodejmuje się przytłumić rebelię kozackš, zakończyć wojnę litewskš, i on jeden to uczynić potrafi. Ulitujcie się nad ojczyznš nieszczęsnš, jeœli nad sobš nie macie litoœci... Tu głos zdrajcy zadrgał, jakoby łzami przyduszony. Słuchała szlachta w zdumieniu, gdzieniegdzie rzadkie głosy zakrzyknęły: "Vivat Radziejowski, nasz podkanclerzy!" - a on przejeżdżał dalej i znów się kłaniał nowym tłumom, i znów słychać było jego tubalny głos: "Moœci panowie, bracia najmilsi!" - Na koniec obaj z Wirtzem i całym orszakiem znikli w domuwojewody poznańskiego. Szlachta stłoczyła się przed domem tak ciasno, że po głowach można by było przejechać, bo czuła to i rozumiała, że tam, w tym domu, toczy się sprawa nie tylko o niš, ale o całš ojczyznę. Wyszli słudzy wojewodzińscy w szkarłatnych barwach i poczęli zapraszać poważniejszych "personatów" do œrodka. Ciweszli skwapliwie, za nimi wdarło się kilku mniejszych, a reszta stała pod drzwiami, tłoczyła się do okien, przykładała uszy nawet do œcian. Milczenie panowało w tłumach głębokie. Stojšcy bliżej okien słyszeli od czasu do czasu gwar donoœnych głosów wydobywajšcych się z wnętrza izby, jakobyecha kłótni, dysput, sporów... Godzina upływała za godzinš - końca tej naradzie nie było. Nagle drzwi wchodowe otworzyły się z trzaskiem i wypadł z nich pan Władysław Skoraszewski. Obecni cofnęli się w przerażeniu. Ten człowiek, zwykle tak spokojny i łagodny, o którym mówiono, że rany mogłysię goić pod jego rękš, wyglšdał teraz strasznie. Oczy miał czerwone, wzrok obłškany, odzież rozchełstanš na piersiach; obu rękoma trzymał się za czuprynę i tak wpadłszy jak piorun między szlachtę krzyczał przeraŸliwym głosem: - Zdrada! morderstwo! hańba! Jesteœmy Szwecjš już, nie Polskš! Matkę tam mordujšw tym domu! I poczšł ryczeć okropnym, spazmatycznympłaczem i rwać włosy jak człowiek, który rozum traci. Grobowe milczenie panowało dokoła. Straszne jakieœ uczucie ogarnęło wszystkie serca. Skoraszewski zaœ zerwał się nagle, poczšłbiegać między szlachtš i wołać głosem najwyższej rozpaczy: - Do broni ! do broni, kto w Boga wierzy! Dobroni ! do broni ! Wówczas jakieœ szmery poczęły przelatywać po tłumach, jakieœ szepty chwilowe, nagłe, urwane, jak pierwsze uderzenia wiatru przed burzš. Wahały się serca, wahały umysły, a w tej rozterce powszechnej uczuć tragiczny głos wołał cišgle: - Do broni! do broni! Wkrótce zawtórowały mu dwa inne: pana Piotra Skoraszewskiego i pana Skrzetuskiegv - za nimi nadbiegł i Kłodziński, dzielny rotmistrz powiatu poznańskiego. Coraz większe koło szlachty poczęło ich otaczać. Czynił się naokoło szmer groŸny, płomienie przebiegały twarze i strzelały z oczu, trzaskano szablami. Władysław Skoraszewski opanował pierwsze uniesieniei poczšł mówić ukazujšc na dom, w którymodbywała się narada: - Słyszycie, moœci panowie, oni tam ojczyznę zaprzedajš jak judasze i hańbiš ! Wiedzcie, że już nie należym do Polski. Mało im było wydać w ręce nieprzyjaciela was wszystkich, obóz, wojsko, działa. Bogdaj ich zabito!- oni jeszcze podpisali w swoim i waszym imieniu, że wyrzekamy się zwišzku z ojczyznš, wyrzekamy się pana, że cała kraina, grody warowne i my wszyscy będziem po wieczne czasy do Szwecji należeć. Że się wojsko poddaje, to bywa; ale kto ma prawo ojczyzny i pana sięwyrzekać?! Kto ma prawo prowincję odrywać, z obcymi się łšczyć, do innego narodu przechodzić, krwi własnej się wyrzekać?! Moœci panowie, to hańba, zdrada, morderstwo, parrycydium!... Ratujcie ojczyznę, panowie bracia! Na imię Boga! Kto szlachcic, kto cnotliwy, ratunku dla matki! życie dajmy, krew wylejmy! Nie chciejmy być Szwedami! Nie chciejmy, nie chciejmy!... Bogdaj się nie rodził, kto krwi teraz poskšpi!... Ratujmy matkę! - Zdrada! - krzyknęło już kilkadziesišt głosów. - Zdrada! rozsiekać! - Do nas, kto cnotliwy! - krzyczał Skrzetuski. - Na Szweda! na œmierć! - dodał Kłodziński.I poszli dalej w obóz krzyczšc: "Do nas! do kupy! zdrada!" - a za nimi ruszyło już kilkuset szlachty z gołymi szablami. Ale większoœć niezmierna została na miejscu, a i z tych, co poszli, jaki taki spostrzegłszy, że ich niewiele, poczynał się oglšdać i przyzostawać. A tymczasem drzwi radnego domu otworzyły się znowu i ukazał się w nich pan wojewoda poznański, Krzysztof Opaliński, majšc po prawej stronie jenerała Wirtza, po lewej Radziejowskiego. Za nimi szli: Andrzej Karol Grudziński, wojewoda kaliski, Maksymilian Miaskowski, kasztelan krzywiński, Paweł Gębicki, kasztelan międzyrzecki, i Andrzej Słupecki. Krzysztof Opaliński trzymał w ręku zwój pargaminowy ze zwieszajšcymi się pieczęciami; głowę miał podniesionš, ale twarz bladš, a wzrok niepewny, choć widocznie silił się na wesołoœć. Ogarnšł oczyma tłumy i wœród ciszy œmiertelnej poczšł mówić dobitnym, lubo nieco zachrypłym głosem: - Moœci panowie! W dniu dzisiejszym poddaliœmy się pod protekcję najjaœniejszego króla szwedzkiego. Vivat Carolus Gustavus rex! Cisza odpowiedziała wojewodzie; nagle zabrzmiał jakiœ pojedynczy głos: - Veto ! Wojewoda powlókł oczyma w kierunku tego głosu i odrzekł: - Nie sejmik tu, więc i veto nie na miejscu. A kto chce wetować, niechże idzie na armaty szwedzkie ku nam wymierzone, które w godzinę z całego obozu jedno rumowisko uczynić mogš. Tu umilkł, a po chwili spytał: - Kto mówił: veto ? Nikt się nie ozwał. Wojewoda znów zabrał głos i mówił jeszcze dobitniej: - Wszelkie wolnoœci szlachty i duchowieństwa będš zachowane, podatki niebędš powiększone, a i wybierane będš w tenże sam sposób, jak poprzednio... Nikt niebędzie cierpiał krzywd ani grabieży; wojska jego królewskiej moœci nie majš prawa do konsystencji w dobrach szlacheckich ani do innej egzakcji niż taka, z jakiej komputowe polskie choršgwie korzystały... Tu umilkł i słuchał chciwie szmeru szlacheckiego, jakby chciał wyrozumieć jego znaczenie, po czym skinšł rękš: - Prócz tego mam słowo i obietnicę jenerała Wittenberga, danš w imieniu jego królewskiej moœci, iż jeœli cały kraj pójdzie za naszym zbawiennym przykładem,wojska szwedzkie wnet ruszš na Litwę i Ukrainę i nie wprzód ustanš wojować, aż wszystkie ziemie i wszystkie zamki będš Rzeczypospolitej pSowrócone. Vivat Carolus Gustavus rex! - Vivat Carolus Gustavus rex!- zawołało kilkaset głosów. - Vivat Carolus Gustavus rexl - brzmiało coraz donoœniej w całym obozie. Tu na oczach wszystkich wojewoda poznański zwrócił się do Radziejowskiego i uœciskał go serdecznie, po czym uœciskał Wirtza; po czym wszyscy poczęli się œciskać ze sobš. Szlachta poszła za przykładem dygnitarzy i radoœć stała się powszechnš. Wiwatowano już tak, że aż echa rozbrzmiewały w całej okolicy. Ale wojewoda poznański poprosił jeszcze miłoœciwš brać o chwilę ciszy i rzekł serdecznym tonem: - Moœci panowie! Jenerał Wittenberg prosi nas dziœ na ucztę do swego obozu, abyœmy przy kielichach sojusz braterski z mężnym narodem zawarli. - Vivat Wittenberg! Vivat! Vivat! Vivat! - A potem, moœci panowie - dodał wojewoda- rozjedziem się do domów i przy bożej pomocy rozpoczniem żniwa z tš myœlš, żeœmy w dniu dzisiejszym ojczyznę ocalili. - Potomne wieki oddadzš nam sprawiedliwoœć - rzekł Radziejowski. - Amen! - dokończył wojewoda poznański. Wtem spostrzegł, że oczy mnóstwa szlachty patrzš i przypatrujš się czemuœ wyżej, ponad jego głowš. Odwrócił się i ujrzał swego błazna, który wspinajšc się na palce i trzymajšc się jednš rękš za odrzwia pisał węglem na œcianie radnego domu, tuż nad drzwiami: "Mane-Tekel-Fares." Na œwiecie niebo pokryło się chmurami i zbierało się na burzę. Rozdział 16 Komisarze wysłani przez Rzeczpospolitš do traktatów z Chmielnickim dotarli wreszcie wœród największych trudnoœci do Nowosiółek i tam zatrzymali się czekajšc odpowiedzi od zwycięskiego hetmana, który tymczasem bawił w Czehrynie. Siedzieli smutni i strapieni, bo przez drogę cišgle groziła im œmierć, a trudnoœci mnożyły sięna każdym kroku. Dzień i noc otaczały ich tłumy czerni zdziczałej do reszty przez mordy i wojnę - i wyły o œmierć komisarzów. Raz w raz napotykali od nikogoniezależne watahy złożone ze zbójców lub dzikich czabanów, nie majšcych najmniejszego pojęcia o prawach narodów, a głodnych krwi i zdobyczy. Mieli wprawdzie komisarze sto koni asystencji, którymi pan Bryszowski dowodził, prócz tego sam Chmielnicki, w przewidywaniu, co ich spotkać może, przysłał im pułkownika Dońca wraz z czterystoma mołojcami; ale eskorta ta łatwo mogła okazać się niewystarczajšcš, bo tłumy dziczy rosły z każdš godzinš i coraz groŸniejszš przybierały postawę. Kto tylko z konwoju albo ze służby oddalił się choć na chwilę odgromady, ginšł bez œladu. Byli oni jako garœć podróżnych otoczona przez stado zgłodniałych wilków. I tak upływały im całe dnie, tygodnie, aż na noclegu w Nowosiółkach zdawało się już wszystkim, że nadchodzi ostatnia godzina. Konwój dragoński i eskorta Dońca toczyły od wieczora formalnš walkę o życie komisarzów, którzy odmawiajšc modlitwy za konajšcych polecali duszę Bogu. Karmelita Łętowski dawał im kolejno rozgrzeszenie, a tymczasem zza okien wraz z powiewem wiatru dochodziły straszliwe wrzaski, odgłosy strzałów, piekielne œmiechy, szczęk kos, wołania: "Na pohybel!" i o głowę wojewody Kisiela, który głównym był przedmiotem zawziętoœci. Była to straszna noc a długa, bo zimowa. Wojewoda Kisiel wsparł głowę na ręku i siedział od kilku godzin nieruchomie. Nie œmierci on się lękał, bo od czasów wyruszenia z Huszczy tak już był wyczerpany, zmęczony, bezsenny, że raczej by z radoœciš do œmierci wycišgnšł ręce - ale duszę jego nurtowała bezdenna rozpacz. On to przecie, jako Rusin z krwi i koœci pierwszy wzišł na się rolę pacyfikatora w tej bezprzykładnej wojnie -on występował wszędy, w senacie i na sejmie, jako najgorętszy stronnik układów,on popierał politykę kanclerza i prymasa, on potępiał najsilniej Jeremiego i działał wdobrej wierze dla dobra kozactwa i Rzeczpospolitej - i wierzył całš swš goršcš duszš, że układy, że ustępstwa wszystko pogodzš, uspokojš, zabliŸniš - i właœnie teraz, w tej chwili, gdy wiózł buławę Chmielnickiemu, a ustępstwa KozaczyŸnie, zwštpił o wszystkim - ujrzał oczywiœcie marnoœć swoich wysileń, ujrzałpod nogami próżnię i przepaœć. "Zali oni nie chcš niczego więcej, jeno krwi? zali nie o innš wolnoœć, jeno o wolnoœć rabunku i pożogi im idzie?" - myœlał z rozpaczš wojewoda i tłumił jęki, które rozrywały mu pierœ szlachetnš. - Hołowu Kisielowu, hołowu Kisielowu! na pohybel! - odpowiadały mu tłumy. I byłby chętnie poniósł im w darze wojewoda tę białš skołatanš głowę, gdyby nie ta resztka wiary, że im i całej KozaczyŸnie trzeba dać coœ więcej - trzebakoniecznie dla ich własnego i Rzeczypospolitej zbawienia. Niechże ich przyszłoœć tego żšdać nauczy. A gdy tak myœlał, jakiœ promień nadziei i otuchy rozœwiecał na chwilę te ciemnoœci, które nagromadziła w nim rozpacz - i wmawiał sam w siebie nieszczęsny starzec, że ta czerń to przecie nie cała Kozaczyzna, nie Chmielnicki i jego pułkownicy, że z nimi to dopiero rozpocznšsię układy. Ale mogš-li one być trwałe, póki pół milionachłopów stoi pod broniš? Nie stopniejšż one z pierwszym powiewem wiosny jak oweœniegi, które w tej chwili pokrywajš step?...Tu znów przychodziły wojewodzie na myœl słowa Jeremiego: "Łaski można dać tylko zwyciężonym" - i znów myœl jego zasuwałasię w ciemnoœć, a pod nogami otwierała sięprzepaœć. Tymczasem mijała północ. Wrzaski i wystrzały nieco przycichły; natomiast œwist wichru powiększał się, na dworze była zamieć œnieżna; znużone tłumy widocznie poczęły rozchodzić się do domów; nadzieja wstšpiła w serca komisarzów. Wojciech Miaskowski, podkomorzy lwowski,podniósł się z ławy, posłuchał przy oknie zasutym œniegiem i rzekł: - Widzi mi się, że za łaskš bożš jutra jeszcze dożyjemy. - Może też i Chmielnicki nadeszle liczniejszšasystencję, bo z tš nie dojedziemy - rzekł pan Œmiarowski. Pan Zieleński, podczaszy bracławski, uœmiechnšł się gorzko: - Kto by to rzekł, że komisarzami pokojowymi jesteœmy! - Posłowałem nieraz do Tatar - mówił pan choršży nowogrodzki - ale takiego posłowania nie zaznałem póki życia. Więcejw naszych osobach Rzeczpospolita kontemptu doznaje, niż pod Korsuniem i Piławcami doznała. Mówię też waszmoœciom: wracajmy, bo o układach niema co i myœleć. - Wracajmy - powtórzył jak echo pan Brzozowski, kasztelan kijowski. - Nie może pokój stanšć, niech będzie wojna. Kisiel podniósł powieki i utkwił szklane oczy w kasztelanie. - Żółte Wody, Korsuń, Piławce! - rzekł głucho. I umilkł, a za nim umilkli wszyscy - jeno pan Kulczyński, skarbnik kijowski, poczšł odmawiać głoœno różaniec, a pan łowczy Krzetowski za głowę się obu rękoma chwycił i powtarzał: - Co za czasy? co za czasy! Boże, zmiłuj się nad nami. Wtem drzwi się otwarły i Bryszowski, kapitan dragonów biskupa poznańskiego, dowodzšcy konwojem, wszedł do izby. - Jaœnie wielmożny wojewodo - rzekł - jakiœ Kozak pragnie widzieć ichmoœć panów komisarzy. - Dobrze - odrzekł Kisiel - a czerń rozeszła się już? - Poszli; obiecali jutro wrócić. - Bardzo nacierali? - Okrutnie, ale Kozacy Dońca zabili ich kilkunastu. Jutro obiecali nas spalić. - Dobrze, niech ten Kozak wejdzie. Po chwili drzwi się otwarły i jakaœ wysoka,czarnobroda postać stanęła w progu izby. - Kto jesteœ? - pytał Kisiel. - Jan Skrzetuski, porucznik husarski księciawojewody ruskiego. Kasztelan Brzozowski, pan Kulczyński i łowczy Krzetowski porwali się z ław. Wszyscy oni służyli ostatniego roku z księciem pod Machnówkš i Konstantynowem i znali pana Jana doskonale, Krzetowski byłmu nawet powinowatym. - Prawda! prawda! toż-że to pan Skrzetuski!- powtarzali. - Co tu robisz? i jakeœ się do nas dostał? - pytał Krzetowski bioršc go w ramiona. - W chłopskim przebraniu, jak waszmoœciowie widzicie - rzekł Skrzetuski.- Moœci wojewodo - wołał kasztelan Brzozowski - toć to jest najprzedniejszy rycerz spod choršgwi wojewody ruskiego, sławny w całym wojsku. - Witam go też wdzięcznym sercem - rzekł Kisiel - i widzę, że wielkiej to rezolucji musi być kawaler, skoro się do nas przedarł. Po czym do Skrzetuskiego: - Czego od nas żšdasz? - Abyœcie mi waszmoœć panowie iœć ze sobšdozwolili. - Smokowi w paszczękę leziesz... ale gdy taka waszmoœcina wola, oponować jej nie możemy. Skrzetuski skłonił się w milczeniu. Kisiel patrzył na niego ze zdziwieniem. Surowa twarz młodego rycerza uderzyła go powagš i boleœciš. - Powiedzże mi waszmoœć - rzekł - jakie powody gnajš cię do owego piekła, do którego nikt po dobrej woli nie idzie. - Nieszczęœcie, jaœnie wielmożny wojewodo.- Niepotrzebniem pytał - rzekł Kisiel. - Musiałeœ kogoœ z bliskich utracić i tam go jedziesz szukać? - Tak jest. - Dawnoż to się stało? - Zeszłej wiosny. - Jak to?... i waœć dopiero teraz na poszukiwania się wybrał? Toż to rok blisko!Cóżeœ waszmoœć dotšd porabiał? - Biłem się pod wojewodš ruskim. - Zaliż tak szczery pan nie chciał waœci permisji udzielić? - Ja sam nie chciałem. Kisiel znów spojrzał na młodego rycerza; po czym nastało milczenie, które przerwałdopiero kasztelan kijowski. - Wszystkim nam, którzyœmy z księciem służyli, znane sš nieszczęœcia tego kawalera, nad którymiœmy niejednš słonš kroplę z oczu uronili; a że wolał, póki byławojna, ojczyŸnie służyć, zamiast swego dobra patrzeć, tym to chwalebniej z jego strony. Rzadki to jest przykład w dzisiejszych zepsutych czasach. - Jeœli się pokaże, że moje słowo u Chmielnickiego coœ znaczy, to wierzaj mi waszmoœć, że go nie pożałuję w waœcinej sprawie - rzekł Kisiel. Skrzetuski skłonił się znowu. - IdŸże teraz spocznij - mówił łaskawie wojewoda - bo musisz być znużon niemało, jak i my wszyscy, którzy chwili spokoju nieo imię jego pierzchnš wszyscy jscach AČ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPö c€F3bZc€‚ź#çcƒŁ2Ç Tmamy. - Ja go do swojej stancji zabiorę, to mój powinowaty - rzekł łowczy Krzetowski. - PójdŸmy i my wszyscy na spoczynek; kto wie, czy następnej nocy będziemy spali! - rzekł Brzozowski. - Może snem wiecznym - zakończył wojewoda. To rzekłszy udał się do alkierza, przy którego drzwiach czekał już pachołek, a za nim rozeszli się i inni. Łowczy Krzetowski prowadził Skrzetuskiego do swej kwatery, która była o kilka domów dalej. Pachołek z latarkš szedł przed nimi. - Jakaż to noc ciemna i zawieja coraz większa - mówił łowczy. - Ej, panie Janie! coœmy za chwile dziœ przeżyli... myœlałem, że sšd ostateczny blisko. Czerń prawie namnóż na gardle trzymała. Bryszowskiemu ręce ustawały. Jużeœmy się żegnać zaczynali. - Byłem między czerniš - odrzekł Skrzetuski. - Jutro na wieczór czekajš nowej watahy zbójców, której dali znać o was. Jutro trzeba koniecznie stšd wyruszyć. Wszakże do Kijowa jedziecie? - Zależy to od responsu Chmielnickiego, do którego kniaŸ Czetwertyński pojechał. Oto moja stancja... wejdŸ proszę, panie Janie, kazałem wina zagrzać, to się posilimy przede snem. Weszli do izby, w której na kominie palił się potężny ogień. Dymišce wino stało już na stole. Skrzetuski schwycił z chciwoœciš za szklanicę. - Od wczoraj nie miałem nic w gębie - rzekł. - Wymizerowanyœ strasznie. Widać i boleœć,itrudy cię stoczyły. Ale mów mi jeno o sobie, boć ja przecie wiem o twojej sprawie... to ty kniaziówny tam między nimi szukać zamyœlasz? - Albo jej, albo œmierci - odparł rycerz. - Łatwiej œmierć znajdziesz: skšdże wiesz, że kniaziówna tam może być? - pytał dalej łowczy. - Bom jej gdzie indziej już szukał. - Gdzie tak? - Wedle Dniestru aż do Jahorlika. JeŸdziłemz kupcami ormiańskimi, bo były wskazówki,że tam ukryta; byłem wszędzie, a teraz doKijowa jadę, gdyż tam jš miał Bohun odwieŸć. Zaledwie porucznik wymówił nazwisko Bohuna, gdy łowczy porwał się za głowę. - Na Boga! - wykrzyknšł - toż ja ci najważniejszej rzeczy nie mówię. Słyszałem, że Bohun zabit. Skrzetuski pobladł. - Jak to? - rzekł. - Kto to powiadał? - Ów szlachcic, który to raz już kniaziównęocalił, co to pod Konstantynowem tyle dokazywał, ten mnie mówił. Spotkałem go, gdy do Zamoœcia jechał. Minęliœmy się w drodze. Ledwiem go spytał: "Co słychać?" -odpowiedział mi, że Bohun zabit. Pytam: "A kto go zabił?" - odpowie: "Ja!" - Na tymeœmy się rozjechali. Płomień, który rozpalił się w twarzy Skrzetuskiego, zgasłnagle. - Ten szlachcic - rzekł - rad klimkiem rzuci. Jemu nie można wierzyć. Nie! nie! Nie byłby on w stanie zabić Bohuna. - A tyżeœ się nie widział z nim, panie Janie?Bo i to sobie przypominam, że mówił mi, iż do ciebie, do Zamoœcia jedzie. - W Zamoœciu nie doczekałem się go. Musi on być teraz w Zbarażu, ale mnie pilno byłokomisję dogonić, więcem z Kamieńca nie na Zbaraż wracał i nie widziałem go wcale. Bóg jeden raczy wiedzieć, czy i to prawda, co on mnie w swoim czasie o niej powiadał,co jakoby podsłuchał w niewoli u Bohuna będšc, że za Jampolem jš ukrył, a potem miał jš do Kijowa na œlub wieŸć. Może i to nieprawda, jako i wszystko, co Zagłoba mówił. - Po cóż tedy do Kijowa jedziesz? Skrzetuski zamilkł - przez chwilę słychać było tylko œwist i wycie wiatru. - Bo... - rzekł łowczy przykładajšc palec do czoła - bo jeœli Bohun nie zabit, to możesz snadnie wpaœć mu w ręce. - Po to ja i jadę, by jego znaleŸć - odparł głucho Skrzetuski. - Jak to? - Niechże będzie sšd boży między nami. - Aleć on do walki z tobš nie stanie, jeno poprostu weŸmie cię w łyka i żywota zbawi lub Tatarom zaprzeda. - Z komisarzami jestem, w ich asystencji. - Daj Bóg, abyœmy własne gardła wynieœli, a cóż mówić o asystencji! - Komu życie ciężkie, ziemia będzie lekka. - Bójże się Boga, Janie!... tu nie o œmierć wreszcie chodzi, bo ta nikogo nie minie, aleoni cię mogš na galery tureckie zaprzedać. - Zali myœlisz, panie łowczy, że mi będzie gorzej, niż jest? - Widzę, żeœ desperat, w miłosierdzie bożenie ufasz. - Mylisz się, panie łowczy! Mówię, że mi Ÿle na œwiecie, bo tak jest, ale z wolš bożšdawno się pogodziłem. Nie proszę, nie jęczę, nie przeklinam, łbem o œcianę nie tłukę, chcę jeno spełnić, co do mnie należy, póki mi sił i życia staje. - Ale cię boleœć jako trucizna trawi. - Bóg dał po to boleœć, by trawiła, a lek zeœle, kiedy sam zechce. - Nie mam co rzec na takowy argument - rzekł łowczy - W Bogu jedyny ratunek, w Bogu nadzieja dla nas i dla całej Rzeczypospolitej. Pojechał król do Częstochowy, może też u Najœwiętszej Panny co wskóra, inaczej zginiemy wszyscy. Nastała cisza; zza okien tylko dochodziło przecišgłe "werdo" dragońskie. - Tak, tak - mówił po chwili łowczy. - Wszyscy my więcej do umarłych niż do żywych należymy. Zapomnieli już ludzie œmiać się w tej Rzeczypospolitej, jeno jęczš jako ten wicher w kominie. Wierzyłem i ja, że nastanš lepsze czasy, pókim tu wraz z innymi nie przyjechał, ale widzę teraz, że płonna to była nadzieja. Ruina, wojna, głód, mordy i nic więcej... nicwięcej. Skrzetuski milczał; płomień ogniska palšcego się w kominie oœwiecał twarz jegowychudłš i surowš. Wreszcie podniósł głowę i rzekł poważnymgłosem: - Doczesnoœć to wszystko, która upływa, przemija - i nic się po niej nie zostaje. - Mówisz jak mnich - rzekł pan łowczy. Skrzetuski nie odpowiedział; wicher tylko jęczał coraz żałoœniej w kominie. Rozdział 17 Nazajutrz rano opuœcili komisarze, a z nimii pan Skrzetuski, Nowosiółki, ale była to podróż opłakana, w której na każdym postoju, w każdym miasteczku groziła im œmierć, a wszędy spotykały gorsze od œmierci zniewagi, w tym właœnie gorsze, że komisarze wieŸli w osobach swych powagę i majestat Rzeczypospolitej. Pan Kisiel rozchorzał tak, iż na wszystkich noclegach wnoszono go na saniach do domów i piekarni. Podkomorzy lwowski łzami się zalewał nad hańbš swojš i ojczyzny; kapitan Bryszowski również rozchorzał od bezsennoœci i pracy, więc miejsce jego zajšł pan Skrzetuski i prowadził dalej ów nieszczęsny orszak wœród nacisku tłumów, obelg, gróŸb, szarpaniny i bitew. W Białogrodzie znów zdawało się komisarzom, że ostatnia ich godzina nadeszła. Pospólstwo pobiło chorego Bryszowskiego, zamordowało pana Gniazdowskiego - i tylko przybycie metropolity na rozmowę z wojewodš wstrzymało rzeŸ już przygotowanš. Do Kijowa nie chciano wcale wpuœcić komisarzy. Ksišżę Czetwertyński wrócił 11 lutego od Chmielnickiego bez żadnej odpowiedzi. Komisarze nie wiedzieli, co dalej czynić, gdzie się obrócić. Powrót zagrodziły im ogromne watahy czekajšce tylko na zerwanie układów, aby wymordować poselstwo. Tłuszcza rozzuchwalała się coraz bardziej. Chwytanoza lejce koni dragońskich i tamowano drogę; rzucano kamienie, kawały lodu i zmarznięte grudy œniegu do sań wojewody. W Gwozdowej Skrzetuski i Doniec musieli stoczyć krwawš bitwę, w której rozpędzili kilkaset czerni. Wyjechali znów choršży nowogrodzki i Œmiarowski z perswazjš do Chmielnickiego, by na komisję do Kijowa przybył, ale wojewoda małš miał nadzieję,ażeby mogli żywi do niego dojechać; tymczasem w Chwastowie musieli komisarzez założonymi rękoma patrzyć na tłumy mordujšce jeńców obojej płci i wszelkiego wieku, których topiono w przeręblach, polewano wodš na mrozie, bodzono widłamilub obstrugiwano żywcem nożami. Takich dniupłynęło oœmnaœcie, zanim przyszła na koniec odpowiedŸ od Chmielnickiego, że do Kijowa przyjechać nie chce, ale w Perejasławiu czeka na wojewodę i komisarzy. Odetchnęli tedy nieszczęœni wysłańcy sšdzšc, że skończyła się już ich męka; jakoż przeprawiwszy się przez Dniepr w Trypolu, udali się na noc do Woronkowa, z którego szeœć tylko mil było do Perejasławia. Wyjechał naprzeciw nich o pół mili Chmielnicki chcšc niby czeœć poselstwu królewskiemu okazać, ale jakże zmieniony od owych czasów, w których się za ukrzywdzonego podawał - quantum mutatus ab illo! - jak słusznie pisał wojewoda Kisiel. Wyjechał bowiem w kilkadziesišt koni, z pułkownikami, esaułami i muzykš wojskowš, pod znakiem, buńczukiem i czerwonš choršgwiš jakby ksišżę udzielny. Orszak komisarski zatrzymał się natychmiast, on zaœ przeskoczywszy do naczelnych sani, w których jechał wojewoda, patrzył czas jakiœ w jego sędziwe oblicze; po czym uchylił trochę kołpaka i rzekł: - Czołem wam, panowie komisary, i tobie, wojewodo! Lepiej było dawniej zaczšć ze mnš traktaty, kiedy ja był mniejszy i siły własnej nie znał, ale że was korol do meneprisław, tak was wdzięcznym sercem w mojej ziemi przyjmuję... - Witaj, moœci hetmanie! - odrzekł Kisiel. - Król jegomoœć posłał nas, byœmy ci jego łaskę ofiarowali i sprawiedliwoœć wyrzšdzili. - Za łaskę dziękuję, a sprawiedliwoœć już ja sam sobie ot tym na waszych szyjach wyrzšdził - tu uderzył się po szabli - i dalej wyrzšdzę, jeœli mnie nie ukontentujecie. - Nieuprzejmie nas witasz, moœci hetmanie zaporoski, nas, wysłańców królewskich. - Ne budu howoryty na morozi, będzie na tolepszy czas - odparł szorstko Chmielnicki. -Puszczaj mnie, Kisielu, do swoich sani, bo wam chcę czeœć wyrzšdzić i razem jechać. To rzekłszy, zsiadł z konia i zbliżył się do sani. Kisiel zaœ usunšł się ku prawej ręce, zostawiajšc wolnš lewš stronę. Widzšc to Chmielnicki zmarszczył się i krzyknšł: - A ty mnie dawaj prawš rękę! - Jam senator Rzeczypospolitej! - A mnie co senator! Pan Potocki pierwszy senator i hetman koronny, a ja go mam w łykach razem z innymi i jutro, jeœli zechcę,na pal wbić każę! Rumieńce wystšpiły na blade policzki Kisiela. - Osobę króla tu przedstawiam! Chmielnicki zmarszczył się jeszcze mocniej, ale się pohamował i siadł po lewejstronie mruczšc: - Naj korol bude w Warszawie, a ja na Rusi. Nie doœć ja, widzę, na karki wam nastšpił. Kisiel nie odrzekł nic, jeno oczy podniósł ku niebu. Miał on już przedsmak tego, co go czekało, i słusznie pomyœlał w tej chwili, iż jeœli droga do Chmielnickiego byłaGolgotš, to posłowanie przy nim mękš samš. Konie ruszyły do miasta, w którym grzmiało dwadzieœcia dział i biły wszystkiedzwony. Chmielnicki jakby w obawie, by komisarze nie poczytali tych odgłosów za czeœć wyłšcznie im wyrzšdzonš, rzekł do wojewody: - Tak ja nie tylko was, ale i innych posłów przyjmował, których do mnie przysłano. I Chmielnicki mówił prawdę - istotnie bowiem poprzysyłano już do niego jakby doudzielnego księcia poselstwa. Wracajšc się spod Zamoœcia pod wrażeniem elekcji i klęsk przez litewskie wojska zadanych, nie miał hetman w sercu ani połowy tej pychy,ale gdy Kijów wyszedł naprzeciw niego ze œwiatłem i choršgwiami, gdy akademia witała go "tamquam Moisem, servatorem, salvatorem, liberatorem populi de servitute lechica et bono omine Bohdan - od Boga dany" - gdy wreszcie nazwano go "illustrissimus princeps" - tedy, wedle słów współczesnych: "podniosła się tym bestia". Poczuł istotnie swojš siłę i grunt pod nogami, jakiego dotšd mu niedostawało.Poselstwa zagraniczne były milczšcym uznaniem zarówno jego potęgi, jak udzielnoœci; stała przyjaŸń Tatarów, opłacana większoœciš zdobytych łupów i nieszczęsnym jasyrem; który ten wódz ludowy z ludu wybierać pozwolił - obiecywała poparcie przeciw każdemu nieprzyjacielowi; dlatego to Chmielnicki, uznajšcy jeszcze pod Zamoœciem zwierzchnictwo i wolę królewskš, obecnie wbity w pychę, przekonany o swej sile, o nieładzie Rzeczypospolitej, niedołęstwie jejwodzów, gotów był i na samego króla podnieœć rękę marzšc już teraz w posępnejswej duszy nie o swobodach kozackich, nie o powróceniu dawnych przywilejów Zaporożu, nie o sprawiedliwoœci dla siebie, lecz o państwie udzielnym, o czapce ksišżęcej i berle. I czuł się panem Ukrainy.Zaporoże stało przy nim, bo nigdy pod niczyjš buławš nie nurzało się tak we krwii zdobyczy; dziki z natury lud garnšł się doniego, bo gdy chłop mazowiecki lub wielkopolski bez szemrania dŸwigał owo brzemię przewagi i ucisku, jakie w całej Europie nad "potomkami Chama" ciężyło, Ukrainiec razem z powietrzem stepów wcišgał w siebie miłoœć swobody tak nieograniczonej i dzikiej, i bujnej, jak stepysame. Zali mu wola była chodzić za pańskimpługiem, gdy mu wzrok ginšł w bożej, nie pańskiej pustyni, gdy zza porohów Sicz wołała na niego: "Kiń pana i chodŸ na wolę!" - gdy Tatar srogi uczył go wojny, przyzwyczajał oczy jego do pożogi i mordu, a ręce do broni? Zali nie było mu lepiej u Chmiela buszować i paniw rizaty niżgrzbiet hardy gišć przed podstaroœcim?... A prócz tego lud garnšł się do Chmiela, bo kto się nie garnšł, w jasyr szedł. W Stambule za dziesięć strzał dawano niewolnika, za łuk w ogniu prażony - trzech, taka była ich mnogoœć. Więc czerń nie miała wyboru - i jeno pieœń dziwna po owych czasach została, którš długo potem następne pokolenia po chatach œpiewały, pieœń dziwna o owym wodzu, Mojżeszem zwanym: "Oj, szczob toho Chmila perwsza kula ne mynuła!" Niknęły miasteczka, miasta i wsie, kraj zmieniał się w pustkę i w ruinę, w jednš ranę, której wieki nie mogły wygoić - ale ów wódz i hetman tego nie widział czy nie chciał widzieć - bo on nigdy nic poza sobš nie widział - i rósł, i tuczył się krwiš, ogniem, we własnym potwornym samolubstwie utopił własny lud, własny kraj - i oto wwoził teraz komisarzy do Perejasławia przy huku dział i biciu we dzwony, jak udzielny pan hospodar, kniaŸ. Jechali do jaskini lwa zwiesiwszy głowy komisarze i resztki nadziei w nich gasły, a tymczasem Skrzetuski jadšc poza długim szeregiem sani pilno rozpatrywał twarze pułkowników przybyłych z Chmielnickim, czy nie ujrzy między nimi Bohuna. Po bezowocnych poszukiwaniach nad Dniestrem, aż za Jahorlik, od dawna w duszy pana Jana dojrzał zamiar, jako ostatni jedyny sposób: wyszukania Bohuna i wyzwania go na walkę œmiertelnš. Wiedział wprawdzie nieszczęsny rycerz, że w takim hazardzie Bohun może go bez walki zgładzićlub Tatarom oddać, ale lepiej o nim tuszył: znał jego męstwo i szalonš odwagę i prawie był pewien, że majšc wybór, Bohun do walki o kniaziównę stanie. Więc układał sobie w swej rozdartej duszy cały plan, jako przysięgš Bohuna zwišże, że na wypadek swej œmierci pozwoli Helenie odjechać. O siebie już pan Skrzetuski nie dbał i przypuszczajšc, że Bohun powie: "Jeœli zginę, tak ona ni dla mnie, ni dla ciebie" - gotów był i na to pozwolić i poprzysišc ze swej strony, byle jš z wrażych ršk wyrwać. Niechby w klasztorzeszukała na resztę żywota spokoju, on by go naprzód w wojnie, a potem, jeœliby polecnie przyszło, również pod habitem poszukał, tak jak go po prostu szukały w owych czasach wszystkie dusze bolejšce. Droga zdawała się Skrzetuskiemu prosta i jasna, a gdy mu pod Zamoœciem myœl walki z Bohunem raz poddano, gdy poszukiwania w naddniestrzańskich komyszach zawiodły... droga ta wydała się i jedynš. Tym celem, znad Dniestru jednym tchem, nigdzie nie spoczywajšc, do komisarzy dšżył, spodziewajšc się albo w otoczeniu Chmielnickiego, albo w Kijowie znaleŸć niechybnie Bohuna, tym bardziej że wedle tego, co w Jarmolińcach mówił Zagłoba, watażka do Kijowa na œlub przy trzystu œwiecach miał zjechać. Ale próżno Skrzetuski szukał go teraz między pułkownikami. Znalazł natomiast wielu jeszcze z dawniejszych, spokojnych czasów znajomych, jako Dziedziałę, którego w Czehrynie widywał, jako Jaszewskiego, który od Siczy do księcia posłował, jako Jarosza, dawnego księcia setnika, i Naokołopalca, i Hruszę, i wielu innych, więc postanowił się ich pytać. - To my dawni znajomi - rzekł zbliżajšc siędo Jaszewskiego. - Ja ciebie w Łubniach znał, ty kniazia Jaremy łycar - odpowiedział pułkownik. - My w Łubniach pili razem i hulali. A co twój kniaŸ porabia? - Zdrów. - Na wiosnę nie będzie on zdrów. Oni się z Chmielnickim jeszcze nie spotkali, ale się spotkajš i musi jednemu pójœć na pohybel. - Komu Bóg przysšdzi. - No, Bóg na naszego bat'ka Chmiela łaskaw. Już twój kniaŸ na Zadnieprze, na swój tatarski brzeg, nie wróci. U Chmielnickiego bohato mołojców - a u kniazia co? Szczery on żołnir - ale i nasz bat'ko Chmielnicki szczery żołnir. A ty już nie u kniazia w choršgwi? - Z komisarzami jadę. - No, ja rad, że ty stary znajomy. yscy jscach AČ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż„P 3…Zc€†lTc‡Ŕ$œcˆ\3ţ R- Jeœliœ ty rad, tak ty mnie przysługę oddaj, a ja ci wdzięczen będę. - Jakš przysługę? - Powiedz ty mi, gdzie jest Bohun, ten sławny ataman, dawniej z perejasławskiego pułku, któren dziœ musi już między wami wyższš pewnie mieć szarżę. - Milcz! - odpowiedział groŸnie Jaszewski. -Szczęœcie twoje, że my starzy znajomi i żeja pił z tobš, bo inaczej już by ja ciebie tym oto buzdyganem na œniegu rozcišgnšł. Skrzetuski spojrzał na niego zdumiony, ale jako był człowiek prędkiej rezolucji, więc buławę w ręku œcisnšł. - Czyœ oszalał? - Nie oszalał ja ani ci nie chcę grozić, jenotaki jest rozkaz Chmiela, iż jeœliby ktokolwiek z was, choćby który z komisarzy, o co spytał - żeby go na miejscu ubić. Nie uczynię ja tego, to inny uczyni, dlatego ostrzegam cię z życzliwoœci.- Toż ja w swojej prywatnej sprawie pytam. - No, wszystko jedno. Chmiel rzekł nam, pułkownikom, i kazał innym powtórzyć: "Choćby który o drwa do pieca albo o potażpytał, ubić go." Ty to powtórz swoim. - Dziękuję-ć za dobrš radę - rzekł Skrzetuski. - Ciebie jednego ja przestrzegł, a innego Lacha pierwszy by rozcišgnšł. Umilkli. Już też orszak dotarł do bram miasta. Oba boki drogi i ulice roiły się od czerni i zbrojnego kozactwa, które ze względu na obecnoœć Chmielnickiego nie œmiało rzucać przekleństw i brył œniegu dosani, ale które spoglšdało ponuro na komisarzów œciskajšc pięœcie lub głownie szabel. Skrzetuski, sformowawszy w czwórki dragonów, podniósł głowę i dumnie a spokojnie jechał przez szerokš ulicę, nie zwracajšc najmniejszej uwagi na groŸne spojrzenia tłumów; w duszy tylko myœlał, jak wiele potrzeba mu będzie zimnej krwi, zaparcia się siebie i chrzeœcijańskiej cierpliwoœci, by tego, co zamierzył, dokonać i nie utonšć po pierwszym kroku wtym morzu nienawiœci. Rozdział 18 Następnego dnia długie były rozhowory komisarzy między sobš: czy dary królewskie wręczyć Chmielnickiemu natychmiast, czy też czekać, dopóki by większej pokory i jakowejœ skruchy nie okazał. Stanęło na tym, żeby go ujšć ludzkoœciš i łaskš królewskš, zapowiedziano więc wręczenie darów - i nazajutrz dzień odbył się ów akt uroczysty. Od rana biły dzwony i grzmiały działa. Chmielnicki czekał przed swym dworcem wœród pułkowników, wszystkiej starszyzny i nieprzeliczonych tłumów kozactwa i czerni, chciał bowiem, żeby cały naród widział, jakš to go czciš sam król otacza. Zasiadł więc pod znakiem i buńczukiem, na podniesieniu, w altembasowym, czerwonym, sobolim kopieniaku, majšc przy sobie posłów sšsiednich, i wzišwszy się pod boki, nogi oparłszy na aksamitnej poduszce ze złotš frędzlš, czekał na komisarzy. W tłumach zgromadzonej czerni zrywały się co chwilaszmery pochlebne i radosne na widok wodza, w którym tłum ów, cenišcy nad wszystko siłę, widział uosobienie tej siły. Tak tylko bowiem imaginacja ludowa mogła sobie przedstawiać niezwalczonego swego szampierza, pogromcę hetmanów, duków, szlachty i w ogóle Lachiw, którzy aż do jego czasów byli okryci urokiem niezwyciężonoœci. Chmielnicki przez ten rok bojów postarzał nieco, ale się nie pochylił - olbrzymie jego ramiona zdradzały zawszesiłę zdolnš przewracać państwa lub tworzyć nowe, ogromna twarz, zaczerwieniona od nadużycia trunków, wyrażała wolę nieugiętš, dumę niepohamowanš i zuchwałš pewnoœć, którš jej dały zwycięstwa. Groza i gniew drzemały w fałdach tej twarzy i poznałeœ łacno, że gdy się rozbudzš, lud chyli się pod ich straszliwym tchnieniem jak las pod burzš. Z oczu okolonych czerwonš obwódkš strzelało mu już zniecierpliwienie, że komisarze nie przybywali z darami doœć rychło, a z nozdrzy wychodziły na mrozie dwa kłęby pary jak dwa słupy dymu z nozdrzy Lucypera - i w tej mgle własnych płuc siedział cały purpurowy, posępny, dumny, obok posłów, wœród pułkowników, majšc naokół morze czerni. Aż wreszcie pokazał się orszak komisarski.Na czele szli dobosze bijšcy w kotły oraz trębacze z tršbami przy ustach i wydętymi policzkami, bębnišc i wydobywajšc z mosišdzu długie żałosne głosy, jakoby na pogrzebie sławy i godnoœci Rzeczypospolitej. Za owš kapelš niósł łowczy Krzetowski buławę na aksamitnej poduszce, Kulczyński, skarbnik kijowski, czerwonš choršgiew z orłem i napisem - a dalej Kisiel szedł samotnie, wysoki, szczupły, z białš brodš, spływajšcš na piersi, z cierpieniem w arystokratycznej twarzy i bólem bezdennym w duszy. O kilka kroków za wojewodš wlokła się reszta komisarzy, a orszak zamykała dragonia Bryszowskiego pod Skrzetuskim. Kisiel szedł wolno, bo oto w tej chwili ujrzał jasno, że spoza podartego łachmanaukładów, spod pozorów ofiarowania łaski królewskiej i przebaczenia, inna, naga, ohydna prawda wyglšda, którš œlepi nawet ujrzš, głusi usłyszš, bo krzyczy: "Nie idziesz ty, Kisielu, łaski ofiarować, ty idziesz o niš prosić; ty idziesz jš kupić za tę buławę i choršgiew, a idziesz pieszo do nóg tego chłopskiego wodza w imieniu całejRzeczypospolitej, ty, senator i wojewoda..."Więc rozdzierała się dusza w panu z Brusiłowa i czuł się tak lichym jak robak i tak niskim jak proch, a w uszach huczały mu słowa Jeremiego: "Lepiej nam nie żyć niż żyć w niewoli u chłopstwa i pogaństwa." Czymże on, Kisiel, był w porównaniu z tym kniaziem z Łubniów, który nie inaczej ukazywał się rebelii, jenojak Jowisz ze zmarszczonš brwiš, wœród zapachu siarki, płomieni wojny i dymów prochu? Czymże on był? Pod ciężarem tych myœli złamało się serce wojewody, uœmiech odleciał na zawsze z jego twarzy, radoœć na wieki z jego serca i czuł, że wolałby stokroć umrzeć niż krok jeszcze jeden postšpić; ale szedł, bo pchała go naprzód cała jego przeszłoœć, wszystkie prace, usiłowania, cała nieubłagana logika jego poprzednich czynów... Chmielnicki czekał na niego, wsparty pod boki, z wydętymi usty i namarszczonš brwiš. Orszak zbliżył się na koniec Kisiel, wysunšwszy się naprzód, postšpił kilka kroków aż do podniesienia. Dobosze przestali bębnić, trębacze tršbić - i nastaławielka cisza w tłumach, jeno powiew mroŸny łopotał czerwonš choršgiew niesionš przez pana Kulczyńskiego. Nagle ciszę tę przerwał głos jakiœ krótki, donoœny a rozkazujšcy, który zabrzmiał z niewypowiedzianš siłš desperacji, nie liczšcej się z niczym i z nikim: - Dragonia w tył! za mnš! Był to głos pana Skrzetuskiego. Wszystkie głowy zwróciły się w jego stronę. Sam Chmielnicki podniósł się nieco na siedzeniu, aby zobaczyć, co się dzieje; komisarzom krew uciekła twarzy. Skrzetuski stał na koniu wyprostowany, blady, z iskrzšcymi oczyma i gołš szablš wręku i na wpół zwrócony ku dragonom powtórzył raz jeszcze grzmišcy rozkaz: - Za mnš!.. Wœród ciszy kopyta końskie zakołatały po umiecionej grudzie ulicznej. Wyćwiczeni dragoni zwrócili na miejscu konie, porucznik stanšł na ich czele, dał znak mieczem i cały oddział ruszył z wolna na powrót ku domostwu komisarzy. Zdziwienie i niepewnoœć odmalowały się na wszystkich twarzach nie wyłšczajšc i Chmielnickiego, albowiem w głosie i ruchu porucznika było coœ nadzwyczajnego; nikt jednak dobrze nie wiedział, czy to oddalenie się nagłe eskorty nie należało do ceremoniału uroczystoœci. Jeden Kisiel zrozumiał wszystko, zrozumiał, że i traktaty, i życie komisarzy wraz z eskortš zawisło w tej chwili na włosku, więc wstšpił na podniesienie i nim Chmielnicki zdołał pomyœleć, co się stało, zaczšł przemowę. Poczšł więc od ofiarowania łaski królewskiej Chmielnickiemu i całemu Zaporożu, ale wnet mowa jego została przerwana nowym zajœciem, które tę tylko miało dobrš stronę, że całkiem odwróciło uwagę od poprzedniego: oto Dziedziała, stary pułkownik, stojšc wedle Chmielnickiego, poczšł potrzšsać buławš nawojewodę i rzucać się, i krzyczeć: - Co tam mówisz, Kisielu! Król - jako król, ale wy, królewięta, kniaziowie, szlachta, nabroiliœcie mnogo. I ty, Kisielu, koœć z koœci naszych, odszczepiłeœ się od nas, a zLachy przestajesz. Dosyć nam twego gadania, bo szablš dostaniem, czego nam trzeba. Wojewoda spojrzał ze zgorszeniem w oczy Chmielnickiego. - W takiej to ryzie, hetmanie, utrzymujesz swoich pułkowników? - Milcz, Dziedziała! - zawołał hetman. - Milcz, milcz! Upił się, choć rano! - powtórzyli inni pułkownicy. - Poszedł precz, bo za łeb wycišgniem! Dziedziała chciał dłużej huczeć, ale istotnie schwytano go za kark i wyrzucono za koło. Wojewoda mówił dalej gładkimi i wybornymi słowy pokazujšc Chmielnickiemu, jak wielkie bierze upominki - bo znak władzy prawej, którš dotšd jako przywłaszczyciel jeno piastował. Król, mogšc karać, woli mu przebaczyć, co czynidla posłuszeństwa, jakie pod Zamoœciem okazał - i dlatego, że poprzednie przestępstwa nie za jego były spełnione panowania. Słuszna więc, aby on, Chmielnicki, tak wiele przedtem zgrzeszywszy, wdzięcznym się teraz za łaskę i klemencję okazał, krwi rozlewu zaprzestał, chłopstwo uspokoił i do traktatów z komisarzami przystšpił. Chmielnicki przyjšł w milczeniu buławę i choršgiew, którš rozwinšć nad sobš wnet rozkazał. Czerń na ten widok zawyła radosnymi głosami, tak że przez chwilę nicnie było słychać. Pewne zadowolenie odbiło się na twarzy hetmana, który poczekawszy chwilę rzekł: - Za tak wielkš łaskę, którš mi król jegomoœć przez wasze moœcie pokazał, że iwładzę nad wojskiem przysłał, i przeszłe moje przestępstwa przebacza, uniżenie dziękuję. Zawsze to ja mówił, że król ze mnš przeciw wam, nieszczerym dukom i królewiętom, trzyma, a najlepszy dowód, że kontentację mnie przysyła za to, że ja wam szyje ucinał - tak i dalej będę ucinał, jeżeli mnie i króla słuchać we wszystkim nie będziecie. Ostatnie słowa wymówił Chmielnicki podniesionym głosem, łajšc i marszczšc brwi, jak gdyby gniew poczynał w nim wzbierać, a komisarze zdrętwieli na tak niespodziany obrót jego odpowiedzi. Kisiel zaœ rzekł: - Król ci, moœci hetmanie, krwi przelewu nakazuje poprzestać i traktaty z nami poczšć. - Krew nie ja wylewam, jeno litewskie wojsko - odparł szorstko hetman - bo mamwiadomoœć, że mi Radziwiłł mój Mozyr i Turów wycišł, co jeœli się sprawdzi, dosyć mam waszych jeńców, i znacznych, wnet im szyje każę poucinać. Do traktatów teraz nie przystšpię. Komisja trudno się teraz mazaczšć i odprawować, bo wojska w kupie nie masz, jeno garœć pułkowników przy mnie, a reszta w zimownikach; bez nich niemogę zaczynać. Zresztš, po co gadać dłużej na mrozie? Co wy mnie mieli oddać, to oddali, i wszyscy to widzieli, że już ja hetman z ramienia królewskiego, a teraz chodŸcie do mnie na gorzałkę, na obiad, bom głodny. To rzekłszy Chmielnicki ruszył ku swemu dworcowi, a za nim komisarze i pułkownicy. W wielkiej œrodkowej izbie stałnakryty stół uginajšcy się pod srebrem zdobycznym, między którym wojewoda Kisiel byłby może znalazł i swoje własne, porabowane zeszłego lata w Huszczy. Na stole piętrzyły się góry œwininy, wołowiny i tatarskiego piławu, w całej zaœ izbie pachniała wódka proœnianka, nalana w srebrne konwie. Chmielnicki zasiadł, posadziwszy po swej prawej ręce Kisiela, po lewej kasztelana Brzozowskiego, i ukazawszy rękš na gorzałkę rzekł: - W Warszawie mówiš, że ja krew lackš piję, ale wolę ja horyłku, tamtš psom zostawiajšc. Pułkownicy wybuchnęli œmiechem, od którego zatrzęsły się œciany izby. Taki to "antypast" dał komisarzom hetman przed swym obiadem, a komisarze połknęli go nic nie mówišc, żeby - jak pisał podkomorzy lwowski - "bestii nie drażnić". Pot jeno obfity uperlił blade czoło Kisiela. Ale rozpoczšł się poczęstunek. Pułkownicy brali z półmisków rękoma kawały mięsiwa. Kisielowi i Brzozowskiemu nakładał je na misy sam hetman i poczštek obiadu upłynšłw milczeniu, bo każdy głód nasycał. W ciszy słychać było tylko chrupotanie i trzask koœci w zębach biesiadników lub grzdykanie pijšcych; czasem rzucił ktoœ jakie słowo, które pozostawało bez echa. Dopiero pierwszy Chmielnicki podjadłszy i wychyliwszy kilka szklenic proœnianki zwrócił się nagle do wojewody i spytał: - Kto u was prowadził konwój? Niepokój odbił się na twarzy Kisiela. - Skrzetuski, zacny kawaler! - rzekł. - Ja jeho znaju - rzekł. - A czemu to on niechciał być przy tym, jak wy mnie dary wręczali? - Bo nie dla asysty on był nam przydany, jeno dla bezpieczeństwa, i taki miał rozkaz. - A kto jemu dał taki rozkaz? - Ja - odparł wojewoda - bom nie myœlał, aby to przystojnie było, żeby przy wręczaniu darów dragoni nam i wam nad karkiem stali. - A ja co innego myœlał, bo wiem, że u tegożołnierza twardy kark. Tu wtršcił się do rozmowy Jaszewski. - Już my się dragonów nie boimo - rzekł. - Silni nam nimi byli Lachowie dawniej, ale doznaliœmy pod Piławcami, że nie oni to Lachowie, co przedtem bywali i bijali Turki,Tatary i Niemce... - Nie Zamojscy, Żółkiewscy, Chodkiewiczowie, Chmieleccy i Koniecpolscy - przerwał Chmielnicki - ale Tchórzowscy i Zajšczkowscy, detyny w żelazo poubierane. Pomarli od strachu, skoro nas ujrzeli, i pouciekali, choć Tatar więcej nie było zrazu we œrodę, tylko trzy tysišce... Komisarze milczeli, jeno jadło i napój wydawały im się coraz bardziej gorzkie. - Pokornie proszę, jedzcie i pijcie - rzekł Chmielnicki - bo będę myœlał, że nasza prosta strawa kozacka przez wasze pańskie gardła przejœć nie chce. - Jeœli majš za ciasne, tak może by im poprzerzynać! - zawołał Dziedziała. Pułkownicy, podochoceni już mocno, wybuchnęli œmiechem, ale Chmielnicki spojrzał groŸnie i uciszyło się znowu. Kisiel, schorzały od kilku dni, blady był jakgiezło, Brzozowski tak czerwony, iż zdawało się, że mu krew tryœnie z twarzy.Na koniec nie wytrzymał i huknšł: - Zaliœmy tu na obiad czy na zniewagi przyszli? Na to Chmielnicki: - Wy na traktaty przyjechali, a tymczasem litewskie wojska palš i œcinajš. Mozyr i Turów mi wysiekli, co jeœli się sprawdzi, tedy czterystu jeńcom w oczach waszych szyje ucišć każę. Brzozowski pohamował krew jeszcze przedchwilš kipišcš. Tak było! życie jeńców zależało od humoru hetmana, od jednego mrugnięcia jego oka, więc trzeba było wszystko znosić i jeszcze łagodzić jego wybuchy, by go ad mitiorem et saniorem mentem doprowadzić. W tym duchu karmelita Łętowski, z natury łagodny i bojaŸliwy, ozwał się cichym głosem: - Bóg łaskawy da, że mogš się te nowiny z Litwy o Turowie i Mozyrze odmienić. Ale zaledwie skończył, Fedor Wieœniak, pułkownik czerkaski, przechylił się i buławš machnšł chcšc karmelitę w kark grzmotnšć; na szczęœcie nie dosięgnšł, bo ich czterech innych biesiadników przedzielało, ale natomiast zakrzyknšł: - Mowczy, pope! ne twoje diło brechniu meni zadawaty! Chody no na dwir, nauczu jatebe pułkownikiw zaporoskich szanowaty! Inni wszelako porwali się go hamować, a nie mogšc tego dokazać, wyrzucili go za łeb z izby. - Kiedy, moœci hetmanie, życzysz, aby się komisja zebrała? - pytał Kisiel chcšc inny nadać zwrot rozmowie. Na nieszczęœcie i Chmielnicki nie był już trzeŸwy, więc takš prędkš i jadowitš dał odpowiedŸ: - Jutro sprawa i rozprawa będzie, bom teraz pijany! Co mnie tu o komisji prawicie,zjeœć i wypić nie dajecie! Już mnie tego dosyć! Teraz wojna być musi (tu grzmotnšłpięœciš w stół, aż podskoczyły misy i konwie). W tych czterech niedzielach wszystkich was do góry nogami przewrócę i podepczę, a na ostatek carzowi tureckiemu zaprzedam. Król królem będzie, aby œcinał szlachtę, duki i kniazie. Zhreszy kniaŸ, urezać mu szyję; zhreszy Kozak, urezać mu szyję! Grozicie mi Szwedami, aleioni mi nie zderżš. Tuhaj-bej na hawrani blisko mnie jest, brat mój, moja dusza, jedyny sokół na œwiecie, gotów wszystko uczynić zaraz, co ja zechcę. Tu Chmielnicki z właœciwš pijanym nagłoœciš przeszedł od gniewu do rozczulenia i aż głos zadrgał mu od łez w gardzieli na słodkie wspomnienie Tuhaj-beja. - Wy chcecie, żeby ja na Turki i Tatary szablę podniósł, ale nic z tego! Na was ja pójdę z dobrymi druhami moimi. Jużem pułki obesłał, aby mołojcy konie karmili i w drogę byli gotowi bez wozów, bez armaty; znajdę ja u Lachów to wszystko. Kto by z Kozaków wzišł wóz, każę mu szyję urezać, i ja sam kolaski nie wezmę, chyba juki i sakwy - i tak dojdę aż do Wisłyi powiem: "Sedyte i mowczyte, Lachy!" A stary znajomy. yscy jscach AČ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż‰P•cŠĺËc‹°.cŒŢ+c YA81€ŽT?*będziecie z Zawiœla krzykać, znajdę was i tam. Dosyć waszego panowania, waszych dragonów, gady wy przeklęte, samš nieprawdš żyjšce! Tu zerwał się z miejsca, rzucał od ławy, za czuprynę rwał, nogami bił w ziemię krzyczšc, że wojna musi być, bo on już na niš rozgrzeszenie i błogosławieństwo dostał, że nic mu po komisji i komisarzach,bo nawet na zawieszenie broni nie pozwoli. Na koniec widzšc przerażenie komisarzy i przypomniawszy sobie, iż jeœli natychmiast odjadš, to wojna rozpocznie się w zimie, zatem w porze, gdy Kozacy, nie mogšc się okopać, licho bijš się w otwartym polu, uspokoił się nieco i znów siadł na ławie. Głowę opuœcił na piersi, ręce wsparł na kolanach i oddychał chrapliwie. Na koniec znów porwał za szklankę wódki. - Za zdrowie króla jegomoœci! - wykrzyknšł. - Na sławu i zdorowie! - powtórzyli pułkownicy. - No! ty, Kisielu, nie sumuj - mówił hetman - i do serca nie bierz tego, co mówię, bom teraz pijany. Mnie worożychy mówiły, że wojna musi być... ale do pierwszej trawy poczekam, a potem niech będzie komisja, naktórš więŸniów wypuszczę. Mnie mówili, że ty chory, tak niech i tobie będzie na zdrowie. - Dziękuję ci, hetmanie zaporoski - rzekł Kisiel. - Ty mój goœć, ja o tym pamiętam. To rzekłszy Chmielnicki znowu wpadł w chwilowe rozczulenie i oparłszy ręce na ramionach wojewody zbliżył swš ogromnš czerwonš twarz do jego bladych, wychudłych policzków. Za nim przychodzili inni pułkownicy i zbliżajšc się poufale do komisarzy œciskali się z nimi za ręce, klepali ich po ramionach,powtarzali za hetmanem: "Do pierwszej trawy!" Komisarze byli jak na mękach. Chłopskie oddechy przesycone zapachem gorzałki oblewały twarze tej szlachty wysokiego rodu, dla której owe uœciski spoconych ršk były równie nieznoœne jak zniewagi. Nie brakło też i gróŸb wœród objawów grubiańskiej serdecznoœci. Jedni wołali do wojewody: "My Lachiw choczemo rizaty, a ty nasz czołowik!" - inni mówili: "A co wy, pany! dawniej bili nas, a teraz łaski prosicie! Na pohybel-że wam, białoruczkom!" Ataman Wowk, dawny młynarz w Nestewarze, krzyczał: "Ja kniazia Czetwertyńskoho, moho pana, zarizaw!" - "Wydajcie nam Jaremu - wołał taczajšc się Jaszewski - a darujemy was zdrowiem!" W izbie stał się zaduch i goršco do niewytrzymania; stół pokryty resztkami mięsiwa, okruchami chleba, poplamiony wódkš i miodem był ohydny. Weszły na koniec worożychy, to jest czarownice, z którymi hetman zwykle do póŸna w noc dopijał słuchajšc przepowiedni: dziwne postacie, stare, pokurczone, żółte lub w sile młodoœci, wróżšce z wosku, ziaren pszenicy, ognia, piany wodnej, z dna flaszkilub z tłuszczu ludzkiego. Wnet między pułkownikami a młodszymi z nich rozpoczęły się gzy i œmiechy. Kisiel był bliski omdlenia. - Dziękujemy ci, hetmanie, za ucztę i żegnamy cię - rzekł słabym głosem. - Ja jutro do ciebie, Kisielu, na obiad przyjadę- odpowiedział Chmielnicki - a teraz idŸcie sobie. Doniec was z mołojcami do domów odprowadzi, żeby was od czerni jakowa przygoda nie spotkała. Komisarze skłonili się i wyszli. Doniec z mołojcami czekał istotnie przed dworcem. - Boże! Boże! Boże! - szepnšł z cicha Kisiel przykładajšc ręce do twarzy. Orszak posunšł się w milczeniu ku domostwu komisarzy. Ale pokazało się, że już nie stojš w pobliżusiebie. Chmielnicki umyœlnie powyznaczał imkwatery w różnych częœciach miasta, aby nie mogli się łatwo schodzić i naradzać. Wojewoda Kisiel, zmęczony, wyczerpany, ledwie na nogach się trzymajšcy, natychmiast położył się do łóżka i aż do następnego dnia nie chciał nikogo widzieć; dopiero przed południem kazał przywołać Skrzetuskiego. - Coœ waćpan uczynił najlepszego? - rzekł do niego - coœ waćpan uczynił! Swoje i nasze życie na zgubę mogłeœ narazić. - Jaœnie wielmożny wojewodo, mea culpa! - odrzekł rycerz - ale mnie delirium porwałoi wolałem sto razy zginšć niż na takie rzeczy patrzyć. - Chmielnicki poznał się na kontempcie. Zaledwiem efferatam bestiam uspokoił i postępek twój wytłumaczył. Ale on tu dziœ ma być u mnie i pewno ciebie zapyta. Tedy mu powiedz, żeœ miał rozkaz ode mnie, byœżołnierstwo odprowadził. - Od dziœ Bryszowski komendę bierze, bo zdrowszy. - To i lepiej, za twardy masz waœć kark na czasy dzisiejsze. Trudno nam co innego ganić w takowym postępku jak nieostrożnoœć, ale to znać, żeœ młody i bólu w piersi znieœć nie umiesz. - Do boleœcim nawykł, jaœnie wielmożny wojewodo, jeno hańby znieœć nie mogę. Kisiel syknšł z cicha, tak właœnie, jak chory, którego ktoœ w bolšczkę uraził, po czym uœmiechnšł się ze smutnš rezygnacjš i rzekł: - Chleb to już powszedni dla mnie takie słowa, które dawniej łzami gorzkimi oblewałem spożywajšc, a teraz już mi i łez nie stało. Litoœć wezbrała w sercu Skrzetuskiego na widok tego starca z twarzš męczennika, któren ostatnie dni życia pędził w podwójnym, bo duszy i ciała cierpieniu. - Jaœnie wielmożny wojewodo! - rzekł - Bógmi œwiadek, żem jeno o czasiech tych strasznych myœlał, w których senatorowie i dygnitarze koronni czołem bić muszš przed hultajstwem, dla którego pal powinienbyć jedynš za postępki zapłatš. - Niech cię Bóg błogosławi, boœ młody, uczciwy i wiem, że nie miałeœ złej intencji.Ale to, co ty mówisz, mówi twój ksišżę, za nim wojsko, szlachta, sejmy, pół Rzeczypospolitej - i całe to brzemię wzgardy i nienawiœci spada na mnie. - Każdy służy ojczyŸnie, jak rozumie; niechże Bóg sšdzi intencje, a co się tyczy księcia Jeremiego, ten ojczyŸnie zdrowiem imajętnoœciš służy. - I chwała go otacza, i w niej jako w słońcu chodzi - odrzekł wojewoda. - Tymczasem cóż mnie spotyka? O! dobrze mówisz: niech Bóg sšdzi intencje i niech da choć grobowiec spokojny tym, którzy za życia cierpiš nad miarę... Skrzetuski milczał, a Kisiel podniósł w niemej modlitwie oczy w górę, po chwili zaœtak mówić poczšł: - Jam Rusin, krew z krwi i koœć z koœci. Mogiły ksišżšt Œwiatołdyczów w tej ziemi leżš, więcem jš kochał, jš i ten lud boży, który u jej piersi żywie. Widziałem krzywdy z obu stron, widziałem swawolę dzíkš Zaporoża, ale i pychę nieznoœnš tych,którzy ten lud wojenny schłopić chcieli - cóżem więc miał uczynić ja, Rusin a zarazem wierny syn i senator tej Rzeczypospolitej? Otom przyłšczył się do tych, którzy mówili: Pax vobiscum!, bo tak kazała mi krew, serce, bo między nimi był król nieboszczyk, nasz ojciec, i kanclerz, i prymas, i wielu innych; bom widział, że dlaobu stron rozbrat - to zguba. Chciałem po wiek żywota, do ostatniego tchnienia dla zgody pracować - i gdy się krew już polała, myœlałem sobie: będę aniołem pojednania. I poszedłem, i pracowałem, i jeszcze pracuję, chociaż w bólu, w męce i w hańbie, i w zwštpieniu, prawie od wszystkiego straszniejszym. Bo, na miły Bóg! nie wiem teraz, czy wasz ksišżę przyszedł z mieczem za wczeœnie, czym jaz gałęziš oliwnš za póŸno, ale to widzę, że rwie się robota moja, że już sił nie staje, że na próżno siwš głowš o mur tłukę i że schodzšc do grobu widzę jeno ciemnoœci przed sobš - i zgubę, o Boże wielki - zgubę powszechnš! - Bóg zeœle ratunek. - O, niechże zeœle takowy promień przed œmierciš mojš, abym nie umarł w rozpaczy!... to jeszcze za wszystkie boleœcimu podziękuję, za ten krzyż, który za życianoszę, za to, że czerń woła o głowę mojš,a na sejmach zdrajcš mnie nazywajš, za moje mienie zagrabione, za hańbę, w którejżyję, za całš tę gorzkš nagrodę, jakšm z obu stron otrzymał! To rzekłszy wojewoda wycišgnšł swe wyschłe ręce ku niebu i dwie łzy wielkie, może naprawdę w życiu ostatnie, spłynęły mu z oczu. Skrzetuski nie mógł już dłużej wytrzymać,ale rzuciwszy się na kolana przed wojewodš chwycił jego rękę i rzekł przerywanym z wielkiego wzruszenia głosem: - Jam żołnierz i idę innš drogš, ale zasłudze i boleœci czeœć oddawam. To rzekłszy ten szlachcic i rycerz spod choršgwi Wiœniowieckiego przycisnšł do ustrękę tego człowieka, którego kilka miesięcytemu razem z innymi zdrajcš nazywał. A Kisiel położył mu obie ręce na głowie. - Synu mój - rzekł cicho - niechże cię Bóg pocieszy, prowadzi i błogosławi, jak ja ciębłogosławię. * * * Błędne koło układów rozpoczęło się jeszcze tego samego dnia. Chmielnicki przyjechał doœć póŸno na obiad do wojewody i w najgorszym usposobieniu. Wnet oœwiadczył, że co wczoraj mówił o zawieszeniu broni, o komisji na Zielone Œwištki i o wypuszczeniu jeńców na komisję, to mówił jako pijany, a teraz widzi, że chciano go w pole wywieœć. Kisiel znów łagodził go, uspokajał, przekładał, racje dawał, ale była to - wedle słów podkomorzego lwowskiego surdo tyranno fabula dicta. Poczynał też sobie hetman takpo grubiańsku, że komisarzom za wczorajszym Chmielnickim tęsknić przyszło. Pana Pozowskiego buławš uderzył za to tylko, że mu się nie w porę pokazał, mimo tego że pan Pozowski œmierci i tak, jako wielce schorzały, był bliskim. Nie pomagały ludzkoœć i ochota ani perswazje wojewody. Dopiero gdy sobie nieco gorzałkš i wybornym miodem huszczańskim podchmielił, wpadł w lepszy humor, ale też za nic już o sprawach publicznych nawet i wspomnieć sobie nie dał, mówišc: "Mamy pić, to pijmy - zajutrosprawa i rozprawa! A nie, to sobie pójdę!" O godzinie trzeciej w nocy naparł się iœć dosypialnej izby wojewody, czemu się tenże pod różnymi pozorami opierał, albowiem zamknšł tam umyœlnie Skrzetuskiego, wielce się obawiajšc, aby przy spotkaniu się tego nieugiętego żołnierza z Chmielnickim nie miało miejsca jakie zajœcie, które by dla porucznika zgubnym być mogło. Chmielnicki jednak postawił na swoim i poszedł, a za nim wszedł i Kisiel. Jakież było tedy zdziwienie wojewody, gdy hetman, ujrzawszy rycerza, skinšł mu głowš i zakrzyknšł: - Skrzetuski! a czemu ty z nami nie pijesz? I wycišgnšł doń przyjaŸnie rękę. - Bom chory - odrzekł skłoniwszy się porucznik. - Ty i wczoraj odjechał. Za nic mi była bezciebie ochota. - Taki miał rozkaz - wtršcił Kisiel. - Już ty mnie, wojewodo, nie gadaj. Znaju ja joho - i wiem, że on nie chciał patrzyć, jak wy mnie czeœć wyrzšdzali. Oj, ptak to! Ale co by innemu nie uszło, to jemu ujdzie, bo ja jego miłuję, on mój druh serdeczny. Kisiel otworzył oczy szeroko ze zdumienia, hetman zaœ zwrócił się nagle do Skrzetuskiego: - A ty wiesz, za co ja ciebie miłuję? Skrzetuski potrzšsnšł głowš. - Myœlisz, że za to, że ty postronek nad Omelniczkiem przecišł, kiedy ja był lichy człowiek i kiedy mnie jak zwierza œcigali? Otóż nie za to. Ja tobie dał wtedy pierœcieńz prochem z grobu Chrysta. Ale ty, rogata dusza, mnie tego pierœcienia nie pokazał, kiedy ty był w moich rękach - no, ja ciebie i tak puœcił - i kwita. Nie za to cię teraz miłuję. Innš ty mnie przysługę oddał, za którš ty mój druh serdeczny i za którš ja tobie wdzięcznoœć winien. Skrzetuski spojrzał z kolei ze zdziwieniem na Chmielnickiego. - Widzisz, jak się dziwiš - rzekł jakby do kogoœ czwartego hetman. - To ja tobie przypomnę, co mnie w Czehrynie powiadali, gdym tam z Bazawłuku z Tuhaj-bejem przyszedł. Pytałem ja sam wszędy o niedruha mojego Czaplińskiego, któregom nie znalazł - ale mnie powiedzieli, co ty jemu uczynił po naszym pierwszym spotkaniu, że ty jego za łeb i za hajdaweryułapił i drzwi nim wybił, i okrwawił jak sobakę - ha! - Istotnie, to uczyniłem - rzekł Skrzetuski.- Oj, sławnie ty uczynił, dobrze ty postšpił! No, ja jego jeszcze dostanę - inaczej za nic traktaty i komisja - ja go jeszcze dostanę i poigram z nim po mojemu- ale i ty jemu dał pieprzu. To rzekłszy hetman zwrócił się do Kisiela ina nowo jšł opowiadać: - Za łeb go złapał i za pludry, podniósł jakliszkę, drzwi nim wybił i na ulicę wyrzucił.Tu zaczšł się œmiać, aż echo rozlegało się po alkierzu i dochodziło do izby biesiadnej. - Moœci wojewodo, każ dać miodu, muszę jawypić za zdrowie tego rycerza, druha mojego. Kisiel uchylił drzwi i na pacholika krzyknšł,który wnet podał trzy kusztyki huszczańskiego miodu. Chmielnicki tršcił się z wojewodš i ze Skrzetuskim, wypił - aż mu się z czupryny zadymiło, zaœmiała mu się twarz, ochota wielka wstšpiła w serce i zwróciwszy się do porucznika zakrzyknšł: - Proœ mnie, o co chcesz! Rumieniec wystšpił na blade oblicze Skrzetuskiego; nastała chwila milczenia. - Nie bój się - rzekł Chmielnicki. - Słowo nie dym; proœ, o co chcesz, byleœ o takie rzeczy nie prosił, które należš do Kisiela. Chmielnicki nawet pijany był zawsze sobš. - Kiedy mi wolno z afektu, jaki masz dla mnie, moœci hetmanie, korzystać, tedy sprawiedliwoœci od ciebie żšdam. Jeden z twoich pułkowników krzywdę mi wyrzšdził... - Szyję mu urezać! - przerwał z wybuchemChmielnicki. - Nie o to chodzi, każ mu jeno do walki ze mnš stanšć. - Szyję mu urezać! - powtórzył hetman. - Kto to taki? - Bohun. Chmielnicki poczšł mrugać oczyma, po czymuderzył się dłoniš w czoło. - Bohun? - rzekł. - Bohun zabit Meni korol pysaw, że on w pojedynku usieczon. Skrzetuski zdumiał. Zagłoba prawdę mówił!- A co tobie Bohun uczynił? - pytał Chmielnicki. Jeszcze silniejsze płomienie wystšpiły na lica porucznika. Bał się mówić o kniaziówniewobec półpijanego hetmana, aby jakiego nieprzebaczonego bluŸnierstwa nie usłyszeć. Kisiel go wyręczył. - Jest to rzecz poważna - rzekł - o której mnie kasztelan Brzozowski opowiadał. Bohun porwał, moœci hetmanie, temu oto kawalerowi narzeczonš i ukrył jš nie wiadomo gdzie. - Tak ty jej szukaj - rzekł Chmielnicki. - Szukałem nad Dniestrem, bo tam jš ukrył, alem nie znalazł. Słyszałem jednak,że miał jš do Kijowa przeprowadzić, dokšd i sam na œlub chciał zjechać. Dajże mnie, moœci hetmanie, prawo jechać do Kijowa i tam jej szukać, o nic więcej nie proszę. - Ty mój druh, ty Czaplińskiego rozbił... Ja tobie dam nie tylko prawo, żeby ty jechał i szukał wszędy, gdzie zechcesz, ale i rozkaz dam, by ten, u którego ona jest, w twoje ręce jš oddał, i piernacz ci dam na przejazd, i list do metropolity, by po monastyrach u czernic szukali. Moje słowo nie dym! To rzekłszy uchylił drzwi i na Wyhowskiegozawołał, by przyszedł pisać rozkaz i list. Czarnota musiał, lubo już była czwarta w nocy, ruszać po pieczęcie. Dziedziała przyniósł piernacz, a Doniec dostał rozkaz,by w dwieœcie koni odprowadził Skrzetuskiego do Kijowa i dalej aż do pierwszych czat polskich. Nazajutrz dzień Skrzetuski opuœcił Perejasław. Rozdział 19 Jeżeli pan Zagłoba nudził się w Zbarażu, toniemniej nudził się i Wołodyjowski, któren za wojnš i przygodami szczególniej tęsknił.Bywało wprawdzie, że wychodziły od czasudo czasu ze Zbaraża choršgwie dla poœcigu za kupami swawolników, którzy nad Zbruczem palili i œcinali, ale była to mała wojna, przeważnie podjazdowa, przykra dlatęgiej zimy i mrozów, dajšca wiele trudów - mało sławy. Z tych wszystkich przyczyn codziennie nalegał pan Michał na Zagłobę, żeby iœć w pomoc Skrzetuskiemu, od którego przez długi czas żadnej nie było wieœci. - Pewno on tam popadł w jakoweœ zgubne terminy, a może i żywota już zbył - mówił Wołodyjowski. - Trzeba nam jechać koniecznie, niechby razem z nim zginšć przyszło. Pan Zagłoba nie bardzo się upierał, bo - jak utrzymywał - murszał w Zbarażu z ostatkiem i dziwił się, że jeszcze grzyby na nim nie porastajš, ale zwłóczył spodziewajšc się, że lada chwila może przyjœć od Skrzetuskiego wiadomoœć. - Mężny on jest, ale i roztropny - odpowiadał na nalegania Wołodyjowskiego -czekajmy jeszcze parę dni, bo nuż list przyjdzie i okaże się, że cała nasza ekspedycja niepotrzebna. Pan Wołodyjowski uznawał słusznoœć argumentu i uzbrajał się w cierpliwoœć, choć czas wlókł się coraz wolniej. Przy końcu grudnia mrozy przerwały nawet rozboje. W okolicy nastał spokój. Jedynš rozrywkę stanowiły wieœci publiczne, któreczęsto gęsto obijały się o szare mury zbaraskie. Rozprawiano więc o koronacji i o sejmie, i o tym, czy ksišżę Jeremi dostanie buławę, która przed wszystkimi innymi wojownikamijemu się należała. Oburzano się przeciw tym, którzy twierdzili, że wobec zwrotu kutraktatom z Chmielnickim jeden tylko Kisiel może pójœć w górę. Wołodyjowski odbył z tego powodu kilka pojedynków - pan Zagłoba kilka pijatyk - i było niebezpieczeństwo, że całkiem rozpić się 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPƒcÓľ c‘ˆ–c’+z“˜/ňc€”Š>ďmoże, bo nie tylko dotrzymywał kompanii oficerom i szlachcie, ale nie wstydził się nawet chodzić i między łyczków na chrzciny, wesela, chwalšc sobie szczególnieich miody, którymi słynšł Zbaraż. Wołodyjowski strofował go o to, mówišc, że nie przystoi szlachcicowi poufalić się z ludŸmi niskiej kondycji, gdyż od tego szacunek dla całego stanu się zmniejsza, ale Zagłoba odpowiadał, że prawa to temu winny, które pozwalajš stanowi mieszczańskiemu w pierze porastać i do takich przychodzić dostatków, jakie tylko udziałem szlachty być winny; wróżył, że z tak wielkich prerogatyw dla ludzi nikczemnych nic dobrego wypaœć nie może, ale swoje robił. I trudno mu było brać to za złe w czasie posępnych dni zimowych, wœród niepewnoœci, nudy i oczekiwania. Z wolna jednak zaczęły choršgwie ksišżęcecoraz liczniej œcišgać do Zbaraża, z czego przepowiadano na wiosnę wojnę. Ale tymczasem ożywiła się nieco ochota. Przyjechał między innymi z choršgwiš usarskš Skrzetuskiego i pan Podbipięta. Ten przywiózł wieœci o niełasce, w jakiej ksišżę u dworu zostawał, i o œmierci pana Janusza Tyszkiewicza, wojewody kijowskiego, po którym -wedle powszechnego głosu - Kisiel na województwo miał nastšpić, a na koniec o ciężkiej chorobie, jakš złożony był w Krakowie pan Łaszcz, strażnik koronny. Co do wojny, słyszał pan Podbipięta od samego księcia, że chyba siłš rzeczy z koniecznoœci nastšpi, bo komisarze już ruszyli z instrukcjami, aby wszelkie możliwe Kozakom poczynić ustępstwa. Relację tę pana Podbipięty rycerstwo Wiœniowieckiego przyjęło z wœciekłoœciš, apan Zagłoba proponował protest do grodu zanieœć i konfederację zawišzać, gdyż jak mówił, nie chciał, żeby jego praca pod Konstantynowem poszła na marne. W tych nowinach i niepewnoœciach upłynšł cały luty i marzec dobiegał połowy, a od Skrzetuskiego cišgle nie było wieœci. Wołodyjowski tym bardziej poczšł nalegać na wyjazd. - Już nie kniaziówny, ale Skrzetuskiego - mówił - szukać nam wypada. Tymczasem pokazało się, że pan Zagłoba miał słusznoœć odkładajšc z dnia na dzień wyprawę, gdyż w końcu marca przybył Kozak Zachar z listem adresowanym do Wołodyjowskiego z Kijowa. Pan Michał wezwał natychmiast Zagłobę, a gdy się zamknęli z posłańcem w osobnej izbie, rozerwał pieczęć i czytał, co następuje: "Nad Dniestrem aż do Jahorliku nie odkryłem żadnych œladów. Suponujšc, że musi być ukryta w Kijowie, przyłšczyłem się do komisarzy, z którymi do Perejasławia zaszedłem. Tam uzyskawszy nadspodziewanie konsens od Chmielnickiego przybyłem do Kijowa i szukam wszędy, w czym mi sam metropolita sekunduje. Siła tunaszych ukrytych u mieszczan i po monasterach, ale ci dla bojaŸni czerni nie dajš wiedzieć o sobie, dlatego szukać trudno. Bóg mnie prowadził i nie tylko ochronił, ale Chmielnickiego afektem dla mnie natchnšł, mam przeto nadzieję, że mi i dalej pomoże i zmiłuje się nade mnš. Księdza Muchowieckiego o wotywę solennš upraszam, na której módlcie się na mojš intencję, Skrzetuski." - Chwałaż bšdŸ Bogu Przedwiecznemu! - wykrzyknšł Wołodyjowski. - Jest jeszcze postscriptum - rzekł Zagłoba zaglšdajšc przez ramię pana Michała. - Prawda! - rzekł mały rycerz i czytał dalej: "Oddawca tego listu, esauł mirhorodzkiego kurzenia, miał mnie w poczciwej opiece, gdy w Siczy w niewoli byłem, i teraz w Kijowie mi pomagał, i list zanieœć się podjšł z narażeniem zdrowia; miej go, Michale, w staraniu, aby mu niczego nie brakło." - Oto uczciwy Kozak, przynajmniej jeden taki! - rzekł Zagłoba, podajšc Zacharowi rękę. Stary uœcisnšł jš bez uniżonoœci. - Możesz być pewien nagrody! - wtršcił mały rycerz. - On sokoł - odparł Kozak - ja joho lublu, ja ne dla hroszi tutki priszow. - I fantazji ci, widzę, nie braknie, której by się szlachcic niejeden nie powstydził - mówił Zagłoba. - Nie same bestie między wami, nie same bestie! Ale mniejsza z tym! To tedy pan Skrzetuski jest w Kijowie? - Tak, jest. - A bezpieczen, bo to, słyszę, czerń tam hula? - On u Dońca pułkownika mieszka. Jemu nic nie uczyniš, bo nasz bat'ko Chmielnicki kazał jego Dońcowi pod gardłem pilnować jak oka w głowie. - Cuda prawdziwe się dziejš... Skšdże Chmielnickiemu takie serce dla Skrzetuskiego? - On jego z dawna miłuje. - A mówił tobie pan Skrzetuski, czego szuka w Kijowie? - Jak nie miał mówić, kiedy on wie, że ja jemu druh... Ja szukał z nim razem i osobno, tak musiał wiedzieć, czego mnie szukać. - Aleœcie dotšd nie znaleŸli? - Nie znaleŸliœmy. Co tam Lachiw jeszcze jest, to się kryjš, jeden o drugim nie wie, tak i znaleŸć niełatwo. Wy słyszeli, że tam czerń morduje, a ja to widział; nie tylko Lachiw mordujš, ale i tych, którzy ich ukrywajš, nawet mnichów i czernice. W monastyrze Dobrego Mikoły u czernic było dwanaœcie Laszek, to je razem z czernicami dymem w celi zadusili, a co parędni to się skrzyknš po ulicach i łowiš, i do Dniepru prowadzš... Hej! co tam już wytopili... - To może i jš zamordowali? - Może i jš. - Ale nie! - przerwał Wołodyjowski. - Już jeœli jš tam Bohun sprowadził, to jš musiałzabezpieczyć. - Gdzie bezpieczniej jak w monastyrze, a dlatego i tam znajdš. - Uf! - rzekł Zagłoba. - Tak wy myœlicie, Zachar, że ona mogła zginšć? - Ne znaju. - Widać, że Skrzetuski jest dobrej myœli - rzekł Zagłoba. - Bóg go doœwiadczył, ale go pocieszy. A wyœcie, Zachar, dawno wyjechali z Kijowa? - Oj, dawno, pane. Ja wtedy wyszedł, kiedykomisary koło Kijowa z powrotem przejeżdżali. Bahaćko Lachiw chciało z nimiuciekać i tak uciekali neszczastnyje, jak ktomógł, po œniegach, po wertepach, przez lasy, lecieli do Białogródki, a Kozacy gnali za nimi i bili. Bahato utikło, bahato zabyły, a niektórych pan Kisiel wykupił za wszystkie hroszy, jakie miał. - O dusze pieskie! To wyœcie z komisarzami jechali. - Z komisarzami aż do Huszczy, a stamtšd do Ostroga. Dalej już ja sam szedł. - To wy dawni znajomi pana Skrzetuskiego? - W Siczy ja go poznał i rannego pilnował, a potem i polubił jak detynu ridnuju. Ja stary i mnie nie ma kogo lubić. Zagłoba krzyknšł na pachołka, kazał podaćmiodu i mięsiwa i zasiedli do wieczerzy. Zachar jadł smaczno, bo był zdrożony i głodny; następnie zanurzył chciwie siwe wšsy w ciemnym płynie, wypił, posmakował i rzekł: - Sławny miód. - Lepszy jak krew, którš pijecie - rzekł Zagłoba. - Ale tak myœlę, że wy uczciwy człek i pana Skrzetuskiego miłujšcy, nie pójdziecie więcej do buntu, jeno zostaniecietu z nami? Już wam tu będzie dobrze. Zachar podniósł głowę. - Ja pyœmo widdaw, tak i pójdę; ja Kozak - mnie z Kozakami, nie z Lachami się bratać. - I będziecie nas bili? - A budu. Ja siczowy Kozak. My sobie Chmielnickiego bat'ka hetmanem obrali, a teraz korol jemu buławę i choršgiew przysłał. - Ot, masz! panie Michale - rzekł Zagłoba - nie mówiłem, żeby protestować? - A z jakiego wy kurzenia? - Z mirhorodzkiego, ale jego już nie ma. - A co się z nim stało? - Husary pana Czarnieckiego pod Żółtš Wodšstarli. Teraz ja u Dońca z tymi, co zostali. Pan Czarniecki szczery żołnir, on u nas w niewoli, o niego komisarze prosili. - Mamy i my waszych jeńców. - Tak i musi być. W Kijowie mówili, że najlepszy mołojec u Lachiw w niewoli, choćinni mówili, że zginšł. - Kto taki? - Oj, sławny ataman: Bohun. - Bohun usieczon w pojedynku na œmierć. - A kto jego ubił? - Ten oto kawaler - odrzekł Zagłoba ukazujšc na Wołodyjowskiego. Zacharowi, który w tej chwili przechylał drugš kwartę miodu, oczy na wierzch wyszły, twarz spšsowiała, na koniec parsknšł przez nozdrza płynem i œmiechemzarazem. - Ten łycar Bohuna ubił? - pytał krztuszšc się ze œmiechu. - Co, u starego diabła! - wykrzyknšł marszczšc brwi Wołodyjowski. - Za dużo sobie ten posłaniec pozwala. - Nie gniewaj się, panie Michale - przerwałZagłoba. - Poczciwy to widać człowiek, a że się na polityce nie zna, to od tego on Kozak. Z drugiej strony, tym większa dla waćpana chwała, że wyglšdajšc tak niepoczeœnie, tak wielkich przewag już w życiu dokonałeœ. Ciało masz nikczemne, aleduszę wielkš. Ja sam, pamiętasz, jakem ci się przypatrywał po bitwie, chociażem bitwę na własne oczy widział, bo mi się wierzyć nie chciało, żeby taki chłystek... - Dajże waćpan pokój! - burknšł Wołodyjowski. - Nie jam twym ojcem, nie miejże do mnie rankoru, ale to ci powiem, że pragnšłbym mieć takiego syna, i jeżeli chcesz, to cię będę adoptował, majętnoœć całš ci zapiszę,bo to nie wstyd być wielkim w małym ciele.I ksišżę niewiele większy od ciebie, a dlatego Aleksander Macedoński niewart być jego giermkiem. - Ale bo co mnie gniewa - rzekł udobruchany nieco Wołodyjowski - to właœnie to, że z tego listu Skrzetuskiego nic pomyœlnego nie widać. Że on sam nad Dniestrem nie położył głowy, to chwała Bogu, ale kniaziówny dotšd nie znalazł i któż zaręczy, czy jš znajdzie? - Prawda jest! Ale gdy Bóg go przez nasze ręce od Bohuna uwolnił i przez tyle niebezpieczeństw, przez tyle sideł przeprowadził, gdy i Chmielnickiego zakamieniałe serce afektem dziwnym dla niego natchnšł, to juœci nie po to, żeby od męki i żałoœci na schab wysechł. Jeżeli w tym wszystkim nie widzisz, panie Michale, ręki Opatrznoœci, to widać tępszy masz dowcip od szabli, jakoż i słuszna to jest, że nikt nie może wszystkich przymiotów naraz posiadać. - Widzę to jedno - odparł ruszajšc wšsikami Wołodyjowski - że my nie mamy nic tam do roboty i dalej musimy tu siedzieć, póki nie sparciejemy do reszty. - Prędzej ja sparcieję jak ty, bom starszy,a to wiesz, że i rzepa parcieje, i słonina jełczeje ze staroœci. Dziękujmy raczej Bogu, że wszystkim naszym zgryzotom szczęœliwy koniec obiecuje. Niemałom się ja namartwił o kniaziównę, więcej jako żywo od ciebie, a niewiele mniej od Skrzetuskiego, bo ona moja córuchna i pewnie bym rodzonej tak nie kochał. Mówišnawet, że do mnie kubek w kubek podobna, ale ja jš i bez tego miłuję; i nie widziałbyœmnie ani wesołym, ani spokojnym, gdybym nie ufał, że już wkrótce niedola jej się skończy. Od jutra układam epithalamium, bobardzo piękne wiersze piszę, jenom w ostatnich czasach trochę Apollina dla Marsazaniedbał. - Co tu i mówić teraz o Marsie! - odrzekł Wołodyjowski. - Niech kaduk porwie tego zdrajcę Kisiela, wszystkich komisarzów i ich traktaty! Na wiosnę pokój uczyniš jako dwa a dwa cztery. Pan Podbipięta, który sięz księciem widział, też to mówił. - Pan Podbipięta tyle się zna na rzeczach publicznych, ile koza na pieprzu. Więcej on tam przy dworze za onš dzierlatkš wietrzył niż za wszystkim innym i warowałdo niej niby pies do kuropatwy. Dałby Bóg, żeby mu kto inny jš ustrzelił, ale mniejsza z tym. Nie neguję ci, że Kisiel zdrajca, bo otym cała Rzeczpospolita wie dobrze, jeno tak myœlę, że co do traktatów na dwoje babka wróży. Tu Zagłoba zwrócił się do Kozaka: - A co tam u was, Zachar, mówiš: będzie-li pokój czy wojna? - Do pierwszej trawy będzie spokój, a na wiosnę to przyjdzie na pohybel albo nam, albo Lachiwczykam. - Pocieszże się, panie Michale; słyszałem i ja, że się czerń wszędy armuje. - Bude taka wijna, jakoi ne buwało - rzekł Zachar. - U nas mówiš, że i sułtan turecki przyjdzie, i chan ze wszystkimi ordami, a nasz druh Tuhaj-bej na hawrani blisko stoi iwcale do dom nie poszedł. - Pocieszże się, panie Michale - powtórzył Zagłoba. - Jest też proroctwo o nowym królu, że całe panowanie pod broniš mu zejdzie; już to prawdopodobniejsze, że człowiek długo jeszcze szabli do pochwy nie schowa. Przyjdzie się człowiekowi od cišgłej wojny zedrzeć jak mietle od cišgłego zamiatania, ale taka to już nasza żołnierska dola. Kiedy już wypadnie się bić,trzymaj się niedaleko mnie, panie Michale, apięknych rzeczy się napatrzysz i poznasz, jakeœmy to za dawnych, lepszych czasów wojowali. Mój Boże! nie ci to już ludzie, którzy za dawnych lat bywali, i ty już nie taki jesteœ, panie Michale, chociażeœ sierdzisty żołnierz i choć Bohuna usiekłeœ. - Sprawedływe każete, pane - rzekł Zachar. - Ne cij teper lude, szczo buwały...Po czym poczšł na Wołodyjowskiego spoglšdać i głowš trzšœć: - Ale szczoby cij łycar Bohuna ubyw, no! no!... Rozdział 20 Stary Zachar odjechał na powrót do Kijowapo kilkodniowym odpoczynku, a tymczasem przyszła wieœć, że komisarze wrócili bez wielkich nadziei pokoju, a nawet w zupełnym prawie zwštpieniu. Zdołali tylko wyjednać armisticium aż do Zielonych Œwištek ruskich, po których miała rozpoczšć się nowa komisja z pełnš mocš do traktatów. Jednakże wymagania i warunki Chmielnickiego były tak górne, że nikt nie wierzył, aby Rzeczpospolita zgodzićsię na nie mogła. Rozpoczęły się więc z obustron gwałtowne uzbrojenia. Chmielnicki słał posła za posłem do chana, by na czele wszystkich sił spieszył na ratunek; słał i do Stambułu, gdzie ze strony królewskiej bawił od dłuższego czasu pan Bieczyński; w Rzeczypospolitej spodziewanosię lada chwila wici na pospolite ruszenie. Przyszły wiadomoœci o mianowaniu nowych wodzów: podczaszego Ostroroga, Lanckorońskiego i Firleja, i o zupełnym usunięciu od spraw wojskowych Jeremiego Wiœniowieckiego, który na czele jeno własnych sił mógł dalej ojczyznę zasłaniać. Nie tylko żołnierze ksišżęcy, nietylko szlachta ruska, ale nawet stronnicy dawnych regimentarzy oburzali się na takowy wybór i niełaskę, twierdzšc słusznie, iż jeżeli poœwięcanie Wiœniowieckiego, póki była nadzieja traktatów, miało swojš rację politycznš, tousuwanie go w razie wojny było wielkim, niedarowanym błędem, bo on jeden tylko mógł mierzyć się z Chmielnickim i zwyciężyć tego znakomitego wodza rebelii. Zjechał wreszcie i sam ksišżę do Zbaraża w tym celu, aby zebrać jak najwięcej wojska i stać w pogotowiu na granicy wojny. Zawieszenie broni było zawarte, aleokazywało się co chwila bezsilnym. Chmielnicki kazał wprawdzie œcišć kilku pułkowników, którzy wbrew umowie pozwalali sobie napadów na zamki i choršgwie na leżach tu i owdzie rozproszone, ale nie mógł opanować mas czerni i licznych luŸnych watah, które o armisticium lub nie słyszały, lub nie chciały słyszeć, lub nie rozumiały nawet znaczenia tego słowa. Wpadały więc one ustawicznie w granice umowš zabezpieczone, łamišc tym samym wszelkieChmielnickiego przyrzeczenia. Z drugiej strony wojska prywatne i kwarciane zapędzajšc się w poœcigu za zbójcami przechodziły częstokroć Prypeć i Horyń w Kijowskiem, zapędzały się i w głšb województwa bracławskiego, a tam, napadane przez kozactwo, staczały z nim formalne walki, nieraz bardzo krwawe i zacięte. Stšd skargi ustawiczne, polskie i kozackie, o łamanie umowy, której w samej rzeczy nie było w mocy niczyjej dotrzymać. Zawieszenie broni istniało tedy o tyle, o ile sam Chmielnicki z jednej, a króli hetmani z drugiej strony nie wyruszali w pole - ale wojna rozgorzała już faktycznie,zanim główne siły zerwały się do walki i pierwsze cieplejsze promienie wiosenne oœwiecały po staremu płonšce wsie, miasteczka, miasta, zamki, oœwiecały rzezie i niedolę ludzkš. Zapuszczały się pod Zbaraż watahy spod Baru, Chmielnika, Machnówki, œcinajšc, grabišc, palšc. Te gromił Jeremi rękoma swych pułkowników, bo sam udziału w owej drobnej wojnie nie brał chcšc wtedy dopiero z całš dywizjš ruszyć, gdy już i hetmani wyjdš w pole. Rozsyłał więc podjazdy z rozkazami, by krwiš za krew płaciły, palem za grabież i mordy. Poszedł między innymi pan Longinus Podbipięta i pogromił pod Czarnym Ostrowiem, ale był to rycerz w bitwie tylkostraszliwy, z jeńcami zaœ schwytanymi z broniš w ręku obchodził się zbyt łagodnie, i dlatego więcej go nie posyłano. Szczególniej jednak odznaczał się w podobnych ekspedycjach pan Wołodyjowski,który jako partyzant w jednym chyba Wierszulle mógł znaleŸć współzawodnika. Nikt bowiem nie odbywał tak błyskawicznych pochodów, nikt nie umiał zejœć tak niespodzianie nieprzyjaciela, rozbić go tak szalonym napadem, rozproszyć na cztery wiatry, wyłowić, wyœcinać, wywieszać. Wkrótce też otoczył go postrach, a z drugiej strony fawor ksišżęcy. Od końca marca do połowy kwietnia zniósł pan Wołodyjowski siedm luŸnych watah, z których każda była trzykroć od jego podjazdu silniejsza, i nie ustawał w pracy, i coraz więcej okazywał się 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż•P–c–ćWc—=Ů)˜$c€™2? bochoty, jakoby w krwi przelanej jš czerpišc. Zachęcał mały rycerz, a raczej mały diabeł, usilnie pana Zagłobę, by mu w tych ekspedycjach towarzyszył, bo lubił nad wszystko jego kompanię, ale stateczny szlachcic opierał się wszelkim namowom i tak swojš bezczynnoœć tłumaczył: - Za wielki mam brzuch, panie Michale, na te trzęsienia i szarpaniny, a przy tym każdy do czego innego się rodzi. Z usarzamina gęstwę nieprzyjaciela przy białym dniu uderzyć, tabory łamać, choršgwie brać - to moja rzecz, do tego mnie Pan Bóg stworzył i usposobił; ale poœcig nocš w chrustach za hultajstwem - tobie zostawuję, któryœ jest misterny jako igła iłatwiej się wszędy przeciœniesz. Starej ja daty rycerz i wolę rozdzierać, jako właœnie lew czyni, niż tropić jak ogar po chaszczach Zresztš po wieczornym udoju muszę iœć spać, bo to moja pora najlepsza. JeŸdził więc pan Wołodyjowski sam i sam zwyciężał, aż pewnego razu wyjechawszy pod koniec kwietnia, wrócił w połowie maja tak strapiony i smutny, jakby klęskę poniósł i ludzi wymarnował. Tak nawet zdawało się wszystkim, ale było to mylne mniemanie. Owszem, w długiej tej i ucišżliwej ekspedycji doszedł pan Wołodyjowski aż za Ostróg, pod Hołownię, itam pogromił nie zwyczajnš watahę, złożonš z czerni, ale kilkaset ludzi liczšcy oddział Zaporożców, który w połowie wycišł, a w połowie w niewolę zagarnšł. Tym dziwniejszy był więc głęboki smutek niby mgłš pokrywajšcy jego wesołe z natury oblicze. Wielu chciało zaraz wiedziećprzyczynę, pan Wołodyjowski jednak nikomu słowa nie rzekł i zaledwie z konia zsiadłszy udał się na długš rozmowę do księcia w towarzystwie dwóch nieznanych rycerzy, a następnie wraz z nimi szedł do pana Zagłoby, nie zatrzymujšc się, choć gociekawi nowin za rękawy po drodze chwytali. Pan Zagłoba z pewnym zdziwieniem spoglšdał na dwóch olbrzymich mężów, których nigdy przedtem w życiu nie widział, a których strój ze złotymi pętelkami na ramionach okazywał, że w wojsku litewskim służš, Wołodyjowski zaœ rzekł: - Zamknij waszmoœć drzwi i nie każ nikogo puszczać, bo mamy o ważnych sprawach pomówić. Zagłoba wydał rozkaz czeladnikowi, po czym jšł patrzyć niespokojnie na przybyłych, miarkujšc z ich twarzy, że nicdobrego nie majš do powiedzenia. - To sš - rzekł Wołodyjowski ukazujšc na młodzieńców - kniazie Bułyhowie-Kurcewicze: Jur i Andrzej. - Stryjeczni Heleny! - zakrzyknšł Zagłoba. Kniaziowie skłonili się i odrzekli obaj naraz:- Stryjeczni nieboszczki Heleny... Czerwona twarz Zagłoby stała się w jednejchwili bladoniebieska; rękoma poczšł bić powietrze, jak gdyby postrzał otrzymał, usta otworzył nie mogšc tchu złapać, oczywytrzeszczył i rzekł, a raczej jęknšł: - Jak to?... - Sš wiadomoœci - odpowiedział posępnie Wołodyjowski - że kniaziówna w monasterze Dobrego Mikoły została zamordowana. - Czerń wydusiła dymem w celi dwanaœcie panien i kilkanaœcie czernic, między którymibyła siostra nasza - dodał kniaŸ Jur. Zagłoba tym razem nic nie odrzekł, jeno twarz, poprzednio sina, poczerwieniała mu tak, że obecni zlękli się, aby go krew nie zalała; z wolna powieki opadły mu na oczy,po czym zakrył je rękoma, a z ust wyrwałmu się nowy jęk: - Œwiecie! œwiecie! œwiecie! Po czym umilkł i trwał w milczeniu. A kniaziowie i Wołodyjowski biadać poczęli: - Oto zebraliœmy się razem krewni i przyjaciele, którzyœmy ci na ratunek, wdzięczna panno, iœć chcieli - mówił wzdychajšc raz po raz młody rycerz - ale znać, spóŸniliœmy się z pomocš. Za nic nasza ochota, za nic nasze szable i odwaga,bo na innym ty już, lepszym od tego lichegoœwiecie przebywasz, u Królowej Niebieskiejwe fraucymerze... - Siostro! - wołał olbrzymi Jur, którego żalna nowo pochwycił za włosy - ty nam odpuœć nasze winy, a my za każdš kroplę twojej krwi wiadro wylejemy. - Tak nam dopomóż Bóg! - dodał Andrzej. I obaj mężowie wycišgali groŸnie do nieba ręce, Zagłoba zaœ wstał z ławy, postšpił kilka kroków ku tapczanowi, zatoczył się jak pijany i padł na kolana przed obrazem. Po chwili na zamku ozwały się dzwony zwiastujšce południe, które brzmiały tak ponuro, jakby dzwony pogrzebowe. - Nie ma jej już, nie ma! - rzekł znowu Wołodyjowski. - Do niebios jš anieli zabrali,nam zostawujšc łzy i wzdychania. Łkanie wstrzšsnęło grubym ciałem Zagłobyi trzęsło nim, a oni cišgle narzekali i dzwony biły. Wreszcie Zagłoba uspokoił się. Myœleli nawet, że może, bólem zmożony, usnšł na klęczkach, ale on po niejakim czasie wstał iusiadł na tapczanie; tylko był to już jakby inny człowiek: oczy miał czerwone i mgłš zaszłe, głowę spuszczonš, dolna warga zwisła mu aż na brodę, na twarzy osiadło niedołęstwo i jakaœ niebywała zgrzybiałoœć- tak że mogło naprawdę się zdawać, iż ówdawny pan Zagłoba, butny, jowialny, pełen fantazji, umarł, a został tylko starzec wiekiem przyciœnięty i zmęczony. Wtem mimo protestacji pilnujšcego drzwi pacholika wszedł pan Podbipięta i na nowo rozpoczęły się żale i narzekania. Litwin wspominał Rozłogi i pierwsze widzenie się z kniaziównš, jej słodycz, młodoœć i urodę; wreszcie wspomniał, że jest ktoœ nieszczęœliwszy od nich wszystkich, to jestnarzeczony, pan Skrzetuski, i jšł rozpytywać o niego małego rycerza. - Skrzetuski został u księcia Koreckiego w Korcu, dokšd z Kijowa przyjechał, i leży chory, o œwiecie bożym nie wiedzšc - rzekłpan Wołodyjowski. - Zali nie trzeba, abyœmy do niego jechali? -pytał Litwin. - Nie ma tam po co jechać - odparł Wołodyjowski. - Medyk ksišżęcy zaręcza zajego zdrowie; jest tam pan Suchodolski, pułkownik księcia Dominika, ale wielki przyjaciel Skrzetuskiego, jest i nasz stary Zaćwilichowski; obaj majš go w opiece i staraniu. Na niczym mu nie zbywa, a to, żego delirium nie opuszcza, to dla niego lepiej.- O mocny Boże! - rzekł Litwin. - Widziałżeœwaćpan Skrzetuskiego na własne oczy? - Widziałem, ale żeby mi nie powiedzieli, żeto on, to nie byłbym go poznał, tak go boleœć i choroba strawiły. - A on poznał waćpana? - Pewnie poznał, choć nic nie mówił, bo sięuœmiechnšł i głowš kiwnšł, a mnie taka żałoœć porwała, żem dłużej zostać nie mógł. Ksišżę Korecki chce tu iœć do Zbarażaz choršgwiami, Zaćwilichowski z nim razempójdzie, a i pan Suchodolski zaklina się, że ruszy, choćby miał ordynanse od księcia Dominika przeciwne. Oni to sprowadzš tu i Skrzetuskiego, jeœli go boleœć nie zmoże. - A skšdże macie te wiadomoœci o œmierci kniaziówny? - pytał dalej pan Longinus. - Czy nie ci kawalerowie je przywieŸli? - dodał wskazujšc na kniaziów. - Nie. Ci kawalerowie trafem się w Korcu owszystkim dowiedzieli, dokšd przyjechali z posiłkami od wojewody wileńskiego, i tu zemnš przyszli, bo i do naszego księcia od wojewody listy mieli. Wojna jest pewna, a zkomisji już nic nie będzie. - To już i my to wiemy, ale powiedz mi waćpan, kto ci o œmierci kniaziówny mówił?- Mówił mnie Zaćwilichowski, a on wie od Skrzetuskiego. Skrzetuskiemu dał Chmielnicki permisję, żeby w Kijowie szukał, i sam metropolita miał mu pomagać. Szukali tedy głównie po monasterach, bo co z naszych w Kijowie zostało, to w nich się kryje. I myœleli, że pewnie Bohun kniaziównę w jakowym monasterze umieœcił. Szukali, szukali i byli dobrej myœli, choć wiedzieli, że czerń u Dobrego Mikoły dwanaœcie panien dymem wydusiła. Sam metropolita upewniał, że przecie na narzeczonš Bohuna by się nie rzucili, aż pokazało się inaczej. - To ona była u Dobrego Mikoły? - Tak jest. Spotkał Skrzetuski w jednym monasterze ukrytego pana Joachima Jerlicza, a że to wszystkich o kniaziównę dopytywał, więc pytał i jego; pan Jerlicz zaœ powiedział mu, że jakie były panny, to je wpierw Kozacy pobrali, jeno się u Dobrego Mikoły dwanaœcie zostało, które dymem póŸniej wyduszono; a między nimi miała być i Kurcewiczówna. Skrzetuski, że to pan Jerlicz œledziennik i na wpół przytomny od cišgłego strachu, nie wierzyłmu i poleciał zaraz po raz wtóry do Dobrego Mikoły jeszcze raz pytać. Na nieszczęœcie, mniszki, których trzy także wtej samej celi uduszono, nie wiedziały nazwisk, ale słuchajšc deskrypcji kniaziówny, którš im Skrzetuski czynił, powiedziały, że taka była. Wtedy to Skrzetuski z Kijowa wyjechał i zaraz ciężko na zdrowiu zapadł. - To dziw tylko, że jeszcze żyje. - Byłby umarł niechybnie, żeby nie ów stary Kozak, który, go w niewoli na Siczy pilnował, a potem tu od niego z listami przyjechał i wróciwszy, znów w szukaniu mu pomagał. Ten go do Korca odwiózł i panu Zaćwilichowskiemu w ręce oddał. - Niechże go Bóg ma w swojej opiece, bo on się już nigdy nie pocieszy - rzekł Longinus. Pan Wołodyjowski umilkł i grobowe milczenie panowało między wszystkimi. Kniazie, podparłszy się łokciami, siedzieli bez ruchu z namarszczonš brwiš; Podbipięta oczy w górę wznosił, a pan Zagłoba utkwił szklany wzrok w przeciwległš œcianę, jakby w najgłębszym zamyœleniu się pogršżył. - ZbudŸ się waćpan! - rzekł wreszcie do niego Wołodyjowski wstrzšsajšc go za ramię. - O czym tak myœlisz? Nic już nie wymyœlisz i wszystkie twoje fortele na nic się nie przydadzš. - Wiem o tym - odparł złamanym głosem Zagłoba - jeno myœlę, żem stary i że nie mam co robić na tym œwiecie. Rozdziały 21-31 Rozdział 21 - Imaginuj sobie waćpan - mówił w kilka dni póŸniej Wołodyjowski do Longina - że ten człowiek tak się w jednej godzinie zmienił, jakoby o dwadzieœcia lat postarzał. Tak wesoły, taki mowny, tak obfity w fortele, że samego Ulissesa w nichprzewyższał, dziœ pary z gęby nie puœci, jeno po całych dniach drzemie, na staroœć narzeka i jakoby przez sen mówi. Wiedziałem to, że on jš kochał, alem się nie spodziewał, żeby do tego stopnia. - Cóż to dziwnego? - odparł wzdychajšc Litwin. - Tym bardziej się do niej przywišzał, że jš z ršk Bohunowych wydarł i tyle dla niej niebezpieczeństw i przygód w ucieczce doœwiadczył. Póki tedy była nadzieja, póty się i jego dowcip na fortele wysilał i sam się na nogach trzymał, a teraz nie ma on już naprawdę co na œwiecie robić, samotnym będšc i serca nie majšc o co zaczepić. - Próbowałem już i pić z nim w tej nadziei,że mu trunek dawny wigor powróci: i to na nic! Pić, pije, ale nie zmyœla po dawnemu, nie prawi o swych przewagach, jeno się roztkliwi, a potem głowę na brzuch zwiesi iœpi. Już nie wiem, czy i pań Skrzetuski w większej desperacji od niego żyje. - Szkoda to jest niewymowna, bo jednak wielki to był rycerz!... ChodŸmy do niego, panie Michale. Miał on zwyczaj dworować sobie ze mnie i we wszystkim mi dogryzać. Może go i teraz ochota do tego schwyci. Mój Boże, jak się to ludzie zmieniajš! Taki to był wesoły człek... - ChodŸmy - rzekł pan Wołodyjowski. - PóŸno już jest, ale jemu najciężej wieczorem, bo wydrzemawszy się przez cały dzień, w nocy spać nie może. Tak rozmawiajšc, udali się obaj do kwaterypana Zagłoby, którego znaleŸli siedzšcego pod otwartym oknem, z głowš opartš na ręku. PóŸno już było; w zamku ustał wszelki ruch, jeno warty obwoływały się przecišgłymi głosami, a w gšszczach dzielšcych zamek od miasta słowiki wywodziły zapamiętale swoje nocne trele poœwistujšc, cmokajšc i klšskajšc tak gęsto, jak gęsto pada ulewa wiosenna. Przez otwarte okno wchodziło ciepłe majowe powietrze i jasne promienie księżyca, które oœwiecały pognębionš twarz pana Zagłoby i łysinę schylonš na piersi. - Dobry wieczór waćpanu - rzekli dwaj rycerze. - Dobry wieczór - odpowiedział Zagłoba. - Co waćpan tak przy oknie rozpamiętywaszzamiast spać iœć? - pytał Wołodyjowski. Zagłoba westchnšł. - Bo mi nie do snu - odrzekł wlokšcym się głosem. - Rok temu, rok, uciekałem z niš nad Kahamlikiem od Bohuna i tak samo nam one ptaszyny fiukały, a teraz gdzie ona? - Bóg to tak zrzšdził - rzekł Wołodyjowski.- Na łzy i smutek, panie Michale! Nie masz już dla mnie pocieszenia. Umilkli; jeno przez otwarte okno dochodziłycoraz mocniej trele słowicze, którymi całaowa jasna noc zdawała się być przepełniona. - O Boże, Boże! - westchnšł Zagłoba - zupełnie tak jak nad Kahamlikiem! Pan Longinus strzšsnšł łzę z płowych wšsów, a mały rycerz rzekł po chwili: - Ej, wiesz co waćpan? Smutek smutkiem, anapij się z nami miodu, bo nie masz nic lepszego na zgryzotę. Będziemy przy szklenicy rozpamiętywali lepsze czasy. - Napiję się! - rzekł z rezygnacjš Zagłoba. Wołodyjowski kazał czeladnikowi przynieœćœwiatło i gšsiorek, a następnie, gdy zasiedli, wiedzšc, że wspomnienia najlepiej ze wszystkiego ożywiajš pana Zagłobę, pytał: - To to już rok, jakeœ waćpan z nieboszczkš z Rozłogów przed Bohunem uciekał? - W maju to było, w maju - odrzekł Zagłoba - Przeszliœmy przez Kahamlik, żebyku Zołotonoszy uciekać. Oj, ciężko na œwiecie! - I ona była przebrana? - Za kozaczka. Włosy jej szablš musiałem, niebodze mojej, obcinać, aby jej nie poznano. Wiem miejsce, gdziem je pod drzewem razem z szablš pochował. - Słodka to była panna! - dorzucił z westchnieniem Longinus. - Tak mówię waćpanom, żem jš pierwszego dnia tak pokochał, jakbym jš od małego hodował. A ona tylko ršczyny przede mnš składała, a dziękowała i dziękowała za ratunek i opiekę! Niechby mnie byli usiekli, nimem się dzisiejszego dnia doczekał! Bodajmi było nie dożyć! Tu znów nastało milczenie i trzej rycerze pili miód zmieszany ze łzami, po czym Zagłoba tak dalej mówić poczšł: - Myœlałem, że przy nich staroœci spokojnej doczekam, a teraz... Tu ręce zwisły mu bezsilne: - Znikšd pociechy, znikšd pociechy, chyba wgrobie... Tymczasem, zanim pan Zagłoba ostatnich słów dokończył, hałas powstał w sieni, ktoœ chciał wejœć, a czeladnik nie puszczał; powstała głoœna sprzeczka, w której zdało się panu Wołodyjowskiemu, żepoznaje jakiœ głos znajomy, więc zawołał na czeladnika, by dłużej wejœcia nie bronił.Następnie drzwi otworzyły się i ukazała się w nich pyzata, rumiana twarz Rzędziana, który powiódł oczyma po obecnych, pokłonił się i rzekł: - Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus! - Na wieki wieków! - odrzekł Wołodyjowski- to Rzędzian. - A ja ci to jestem - odrzekł pachołek - i kłaniam do kolan waszmoœciom. A gdzie to mój pan? - Twój pan w Korcu i chory. - O dla Boga! co też jegomoœć powiada? A ciężko on, Boże broń, chory? - Był ciężko chory, a teraz zdrowszy. Medyk powiada, że będzie zdrów. - Bo ja tu z wieœciami o pannie do mojego pana przyjechałem. Mały rycerz poczšł kiwać melancholicznie głowš. - Niepotrzebnieœ się œpieszył, bo już pan Skrzetuski wie o jej œmierci i my tu jš łzami rzewnymi oblewamy. Oczy Rzędziana wylazły zupełnie na wierzch głowy. - Gwałtu, rety! co ja słyszę? panna umarła? - Nie umarła, jeno w Kijowie od zbójców zamordowana. - W jakim Kijowie? co jegomoœć prawi? - W jakimże Kijowie? albo to Kijowa nie znasz? - Dla Boga, chyba jegomoœć kpi! Co ona miała do roboty w Kijowie, kiedy ona w jarze nad Waładynkš, niedaleko Raszkowa ukryta? I czarownica miała rozkaz, żeby się do przyjazdu Bohuna ani krokiem nie ruszała. Jak mnie Bóg miły, zwariować przyjdzie czy co? - Co za czarownica? o czymże ty gadasz? - A Horpyna!... toć tę basetlę znam dobrze! Pan Zagłoba nagle wstał z ławy i poczšł rękami trzepać jak człowiek, który wpadłszy w głębinę ratuje się od zatonięcia. - Na Boga żywego! milcz waćpan! - rzekł doWołodyjowskiego. - Na rany boskie, niech ja pytam! Obecni aż zadrżeli, tak blady był Zagłoba i pot wystšpił mu na łysinę, on zaœ skoczył równymi nogami przez lawę do Rzędziana i schwyciwszy pachołka za ramiona pytał chrapliwym głosem: - Kto tobie powiadał, że ona... koło Raszkowa ukryta? - Kto miał powiadać? Bohun! - Chłopie, czyœ zwariował?! - wrzasnšł pan Zagłoba trzęsšc pachołkiem jak gruszkš - jaki Bohun? - O dla Boga - zawołał Rzędzian - czego jegomoœć tak trzęsie? Dajże jegomoœć pokój, niech się opamiętam, bom zgłupiał... Jegomoœć mi do reszty w głowie przewróciJakiż ma być Bohun? Albo to jegomoœć nie zna? - Gadaj, bo cię nożem pchnę! - wrzasnšł Zagłoba. - Gdzieœ Bohuna widział? - We Włodawie!... Czego waszmoœciowie odemnie chcecie? - wołał przestraszony pachołek - Cóżem to ja? zbój?... Zagłoba odchodził od zmysłów, tchu mu zbrakło i padł na ławę dychajšc ciężko. Pan Michał przybył mu na pomoc: y, i coraz więcej okazywał się 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żšPČ c›cœ4#cW,fcž˝:Ÿ- Kiedyœ Bohuna widział? - pytał Rzędziana. - Trzy tygodnie temu. - To on żyje? - Co ma nie żyć?... Sam mnie opowiadał, jakeœ go jegomoœć popłatał, ale się wylizał... - I on tobie mówił, że panna pod Raszkowem? - A któż inny? - Słuchaj Rzędzian: tu o życie twego pana i panny chodzi! Czy tobie sam Bohun mówił, że ona nie była w Kijowie? - Mój jegomoœć, jak ona miała być w Kijowie, kiedy on jš pod Raszkowem ukrył iHorpynie przykazał pod gardłem, żeby jej nie puszczała, a teraz mnie piernacz dał i pierœcień swój, żebym ja tam do niej jechał, bo jemu się rany odnowiły i sam musi leżeć nie wiadomo jak długo. Dalsze słowa Rzędziana przerwał pan Zagłoba, który się z ławy na nowo zerwał i schwyciwszy się obu rękoma za resztki włosów, poczšł krzyczeć jak szalony: - Żyje moja córuchna, na rany boskie, żyje!To nie jš w Kijowie zabili! Żyje ona, żyje, moja najmilsza! I stary tupał nogami, œmiał się, szlochał, na koniec chwycił Rzędziana za łeb, przycisnšł do piersi i poczšł tak całować, że pachołek do reszty stracił głowę. - Niech no jegomoœć da pokój... bo się zatchnę! Jużci, że ona żyje... Da Bóg, razempo niš ruszymy... Jegomoœć... no, jegomoœć! - Puœć go waszmoœć, niech opowiada, bo jeszcze nic nie rozumiemy - rzekł Wołodyjowski. - Mów, mów! - wołał Zagłoba. - Opowiadaj od poczštku, brateńku - rzekł pan Longinus, na którego wšsach osiadła także gęsta rosa. - Pozwólcie, waszmoœciowie, niech się wysapię - rzekł Rzędzian - okno przymknę, bo te juchy słowiki tak się drš w krzakach,że i do słowa przyjœć nie można. - Miodu! - krzyknšł na czeladnika Wołodyjowski. Rzędzian zamknšł okno ze zwykłš sobie powolnoœciš, następnie zwrócił się do obecnych i rzekł: - Waszmoœciowie mi też usišœć pozwolš, bom się utrudził! - Siadaj! - rzekł Wołodyjowski nalewajšc mu z przyniesionego przez czeladnika gšsiorka. - Pij z nami, boœ na to swojš nowinš zasłużył, byleœ gadał jak najprędzej. - Dobry miód! - odpowiedział pachołek podnoszšc szklanicę pod œwiatło. - A bodaj cię usiekli! Będziesz ty gadał? - huknšł Zagłoba. - A jegomoœć to się zaraz gniewa! Jużci będę gadał, kiedy waszmoœciowie chcecie, bo waszmoœciom rozkazywać, a mnie słuchać, od tegom sługa! Ale już widzę, że od poczštku muszę dokumentnie wszystko opowiadać... - Mów od poczštku! - Waszmoœciowie pamiętajš, jako to przyszła wiadomoœć o wzięciu Baru, co to nam się zdawało, że już po pannie? Tak ja wróciłem wtedy do Rzędzian, do rodzicieli ido dziadusia, co to już ma dziewięćdziesišt lat... dobrze mówię... nie! dziewięćdziesišt i jeden. - Niech ma i dziewięćset!.. - burknšł Zagłoba. - A niech mu Pan Bóg da jak najwięcej! Dziękuję jegomoœci za dobre słowo - odrzekł Rzędzian. - Tak tedy wróciłem do domu, żeby rodzicielom odwieŸć, com przy pomocy bożej zebrał między zbójami, bo tojuż waszmoœciowie wiecie, że mnie zeszłego roku ogarnęli Kozacy w Czehrynie,że mnie za swego mieli, żem Bohuna rannego pilnował i do wielkiej konfidencji znim przyszedł, a przy tym skupowałem trochę od tych złodziejów, to srebra, to klejnoty... - Wiemy, wiemy! - rzekł Wołodyjowski. - Otóż przyjechałem do rodzicielów, którzyradzi mnie widzieli i oczom nie chcieli wierzyć, gdym im wszystko, com zebrał, pokazał. Musiałem dziadusiowi przysišc, żem uczciwš drogš do tego przyszedł. Dopieroż się ucieszyli, bo trzeba waszmoœciom wiedzieć, że oni majš tam proces z Jaworskim o gruszę, co na miedzystoi i w połowie nad Jaworskich gruntami, a w połowie nad naszymi ma gałęzie. Owóż jak jš Jaworscy trzęsš, to i nasze gruszki opadajš, a dużo idzie na miedzę. Oni tedy powiadajš, że te, co na miedzy leżš, to ich,a my... - Chłopie, nie przywódŸże mnie do gniewu! -rzekł Zagłoba - i nie mów tego, co do rzeczy nie należy... - Naprzód, z przeproszeniem jegomoœci, nie jestem ja żaden chłop, jeno szlachcic, choć ubogi, ale herbowny, co jegomoœci i pan porucznik Wołodyjowski, i pan Podbipięta, jako znajomi pana Skrzetuskiego, powiedzš, a po wtóre, ten proces to trwa już pięćdziesišt lat... Zagłoba-zacisnšł zęby i dał sobie słowo, że się już więcej nie odezwie. - Dobrze, rybeńko - rzekł słodko pan Longinus - ale ty nam powiadaj o Bohunie, nie o gruszkach. - O Bohunie? - rzekł Rzędzian. - Niechże będzie i o Bohunie. Owóż Bohun myœli, mój jegomoœć, że nie ma wierniejszego sługi i przyjaciela nade mnie, chociaż mnie w Czehrynie rozszczepił, bom go też co prawda pilnował, opatrywał, kiedy to go jeszcze kniazie Kurcewicze poszczerbili. Obełgałem go wtedy, że już nie chcę służby pańskiej i wolę z Kozakami trzymać,bo więcej zysku między nimi, a on uwierzył. Jak nié miał wierzyć, kiedym go do zdrowia przyprowadził?! Więc też okrutnie mnie polubił i co prawda, hojnie wynagrodził nie wiedzšc o tym, żem ja sobie poprzysišgł zemœcić się na nim za onš krzywdę czehryńskš i że jeżelim go niezażgał, to jeno dlatego, że nie przystoi szlachcicowi w łożu leżšcego nieprzyjacielanożem jako œwinię pod pachę żgać. - Dobrze, dobrze - rzekł Wołodyjowski. - To także wiemy, ale jakimżeœ sposobem go teraz znalazł? - A to, widzi jegomoœć, było tak: gdyœmy już Jaworskich przycisnęli (z torbami oni pójdš, nie może inaczej być!), tak ja sobie myœlę: No! czas i mnie będzie Bohuna poszukać i za mojš krzywdę mu zapłacić. Spuœciłem się rodzicielom z sekretu i dziadusiowi, a on, jako to fantazja u niego dobra, mówi: "Kiedyœ poprzysišgł, to idŸ, bo inaczej będziesz kiep." Więc ja poszedłem, bom sobie i to. jeszcze myœlał,że jak Bohuna znajdę, to się o pannie, jeœli żywa, może coœ dowiem, a potem, jak go ustrzelę i do mego pana z nowinš pojadę, toteż nie będzie bez nagrody. - Pewnie, że nie będzie i my cię też wynagrodzimy - rzekł Wołodyjowski. - A u mnie masz już, brateńku, konika z rzędem - dodał Longinus. - Dziękuję pokornie waszmoœciom panom - rzekł uradowany pachołek - bo słuszna to jest rzecz za dobrš wieœć munsztułuk, a jateż nie przepiję, co od kogo dostanę... - Diabli mnie biorš! - mruknšł Zagłoba. - Wyjechałeœ więc z domu... - poddał Wołodyjowski. - Wyjechałem więc z domu - mówił dalej Rzędzian - i myœlę znowu: gdzie jechać? chyba do Zbaraża, bo tam i do Bohuna niedaleko, i prędzej się o mojego pana dopytam. Jadę tedy, mój jegomoœć, jadę na Białę i Włodawę i we Włodawie - koniska już miałem srodze zmęczone- zatrzymuję się na popas. A tam był jarmark, we wszystkich zajazdach pełno szlachty; ja domieszczan: i tam szlachta! Dopieroż jeden Żyd mi powiada: "Miałem izbę, ale jš ranny szlachcic zajšł." - "To, mówię, dobrze się zdarzyło, bo ja opatrunek znam, a wasz cyrulik jako to w czasie jarmarku pewnie nie może sobie dać rady z robotš." Gadał jeszcze Żyd, że ten szlachcic sam się opatruje i nie chce nikogo widzieć, a potem poszedł spytać. Ale widać tamtemu było gorzej, bo kazał puœcić. Wchodzę ja - i patrzę, kto leży w betach: Bohun! - O to! - wykrzyknšł Zagłoba. - Przeżegnałem się: W imię Ojca i Syna, i Ducha Œwiętego, ażem się przelškł, a on mnie poznał od razu, ucieszył się okrutnie (że to mnie ma za przyjaciela) i powiada: "Bóg mi cię zesłał! teraz już nie umrę." A ja mówię: "Co jegomoœć tu robisz?" - on zaœ palec na gębę położył i dopiero póŸniejopowiadał mi swe przygody, jako go Chmielnicki do króla jegomoœci, a naonczas jeszcze królewicza, spod Zamoœcia wysłał i jako pan porucznik Wołodyjowski w Lipkowie go usiekł. - Wdzięcznie mnie wspominał? - spytał mały rycerz. - Nie mogę, mój jegomoœć, inaczej powiedzieć, jak że doœć wdzięcznie. "Myœlałem, powiada, że to jakiœ wyskrobek, że to, powiada, pokurcz, a to, powiada, junak pierwszej wody, który mniebez mała na wpół przecišł." Tylko oto, jako jegomoœci panu Zagłobie wspomni, to jeszcze gorzej jak pierwej zgrzyta, że jegomoœć go do walki podjudził!... - Niech mu tam kat œwieci! Już ja się jego nie boję! - odparł Zagłoba. - Przyszliœmy tedy do dawnej konfidencji - mówił dalej Rzędzian - ba! jeszcze do większej, i on mnie wszystko powiadał, jako œmierci był bliski, jako go do dworu wLipkowie wzięli majšc go za szlachcica, a on też się podał za pana Hulewicza z Podola, jak go póŸniej wyleczyli, z wielkš ludzkoœciš traktujšc, za co im wdzięcznoœć do œmierci poprzysišgł. - A cóż we Włodawie robił? - Ku Wołyniowi się przebierał, ale mu się wParczewie rany otworzyły, bo się z nim wóz wywrócił, więc musiał zostać, chociażi w strachu wielkim, gdyż łatwo tam go mogli rozsiekać. Sam mnie to mówił. "Byłem, powiada, wysłany z listami, ale teraz œwiadectwa żadnego nie mam, jeno piernacz, i gdyby się zwiedzieli, ktom jest, to by mnie nie tylko szlachta rozsiekała, ale pierwszy komendant by mnie powiesił, nikogo o pozwolenie nie pytajšc." Pamiętam,że jak m i to rzekł, tak ja do niego mówię: "Dobrze to wiedzieć, że pierwszy komendant by jegomoœci powiesił." A on pyta: "Jak to?" - "Tak, rzekę, że trzeba być ostrożnie i nikomu nic nie mówić - w czym się też jegomoœci przysłużę." Dopieroż jšł mi dziękować i o wdzięcznoœci zapewniać, jako że mnie nagroda nie minie. "Teraz, mówi, pieniędzy nie mam, ale co mam z klejnotów, to ci dam, a póŸniej cię złotem obsypię, tylko mi jednš przysługę jeszcze oddaj." - Aha, to już przyjdzie do kniaziówny! - rzekł Wołodyjowski. - Tak jest, mój jegomoœć; muszę już wszystko dokumentnie opowiedzieć. Jak mi tedy rzekł, że teraz pieniędzy nie ma, takem do reszty serce dla niego stracił i myœlę sobie: "Poczekaj, oddam ja ci przysługę!" A on mówi: "Chorym jest, nie mam siły do podróży, a droga daleka i niebezpieczna mnie czeka. Jeżeli się, powiada, na Wołyń dostanę - a to stšd blisko - to już będę między swoimi, ale tam nad Dniestr nie mogę jechać, bo sił nie staje i trzeba, powiada, przez wraży kraj przejeżdżać, koło zamków i wojsk - jedŸ ty za mnie." Więc ja pytam: "A dokšd?" - Onna to: "Aż pod Raszków, bo ona tam ukryta u siostry Dońca, Horpyny, czarownicy." - Pytam: "Kniaziówna?" - "Tak jest - rzecze. - Tamem jš ukrył, gdzie jej ludzkie oko nie dojrzy, ale jej tam dobrze i jako księżna Wiœniowiecka na złotogłowiach sypia." - Mów no prędzej, na Boga! - krzyknšł Zagłoba. - Co nagle, to po diable! - odpowiedział Rzędzian. - Jakem to tedy, mój jegomoœć, usłyszał, takem się ucieszył, alem tego posobie nie pokazał i mówię: "A pewnoż ona tam jest? bo to już musi być dawno, jakeœ waćpan jš tam odwiózł?" On poczšł się zaklinać, że Horpyna, jego suka wierna, będzie jš i dziesięć lat trzymała, aż do jego powrotu, i że kniaziówna tam jest jakoBóg na niebie, bo tam ani Lachy, ani Tatary,ani Kozaki nie przyjdš, a Horpyna rozkazu nie złamie. Podczas gdy tak opowiadał Rzędzian, pan Zagłoba trzšsł się jak w febrze, mały rycerz kiwał radoœnie głowš, Podbipięta oczy do nieba wznosił. - Że ona tam jest, to już pewno - mówił dalej pachołek - bo najlepszy dowód, że on mnie do niej wysłał. Ale ja ocišgałem się zrazu, żeby to niczego po sobie nie pokazać- i mówię: "A po co ja tam?" On zaœ: "Po to,że ja tam nie mogę jechać. Jeœli (powiada) żywy się z Włodawy na Wołyń przedostanę, to się każę do Kijowa nieœć, bo tam już wszędzie nasi Kozacy górš, a ty, powiada, jedŸ i Horpynie daj rozkaz, by jš do Kijowa, do monasteru Œwiętej- Przeczystej odwiozła." - A co! więc nie do Dobrego Mikoły! - wybuchnšł Zagłoba. - Zaraz mówiłem, że Jerlicz œledziennik albo że zełgał. - Do Œwiętej-Przeczystej! - mówił dalej Rzędzian. - "Pierœcień (powiada) ci dam i piernacz, i nóż, a już Horpyna będzie wiedziała, co to znaczy, bo taka umowa stoi, i Bóg cię (powiada) tym bardziej zesłał, że ona cię zna, wie, żeœ mój druh najlepszy. JedŸcie razem, Kozaków się nie bójcie, jeno na Tatarów baczcie, jeœliby gdzie byli, i omijajcie, bo ci piernacza nie uszanujš. Pienišdze, dukaty, tam sš, powiada, zakopane na miejscu w jarze, od wypadku - to je wyjmij. Po drodze mówcie jeno: - - a niczego wam nie zbraknie. Zresztš (powiada) czarownica da sobie radę, tylko ty jedŸ ode mnie, bo kogóż ja, nieszczęsny, poœlę, komu zawierzę tu w obcym kraju, między wrogami?" Tak on to mnie, moi jegomoœcie, prosił, że prawie i œluzy wylewał, w końcu kazał mi, bestia, przysięgać, że pojadę, a ja też przysišgłem, jeno w duchu dodałem: "z moim panem!" On tedy uradował się i zarazdał mi piernacz i pierœcień, i nóż, i co miałklejnotów, a ja też wzišłem, bom myœlał: lepiej niech będzie u mnie niż u zbója. Na pożegnanie powiedział mi jeszcze, który to jest jar nad Waładynkš, jak jechać i jak się obrócić, tak dokumentnie, że z zawišzanymi oczyma bym trafił, co sami waszmoœciowie zobaczycie, gdyż tak myœlę,że razem pojedziemy. - Zaraz jutro! - rzekł Wołodyjowski. - Co to jutro! - dziœ jeszcze na œwitanie każem konie kulbaczyć. Radoœć chwyciła wszystkich za serca i słychać było to okrzyki wdzięcznoœci ku niebu, to zacieranie ršk radosne, to nowe pytania rzucane Rzędzianowi, na które pachołek ze zwykłš sobie flegmš odpowiadał. - Niech cię kule bijš! - wykrzyknšł Zagłoba- jakiego w tobie pan Skrzetuski ma sługę! - Albo co? - pytał Rzędzian. - Bo cię chyba ozłoci. - Ja też tak myœlę, że nie będzie to bez nagrody, chociaż mojemu panu z wiernoœci służę. - A cóżeœ z Bohunem uczynił? - pytał Wołodyjowski. - Toż to, mój jegomoœć, było dla mnie umartwienie, że znowu on leżał chory i nie wypadało mi go żgnšć, bo to i mój pan by zganił. Taki już los! Cóżem miał więc robić?Oto, gdy mnie już wszystko powiedział, co miał powiedzieć, i dał, co miał dać, tak ja po rozum do głowy. Po co, mówię sobie, taki złodziej ma po œwiecie chodzić, który ipannę więzi, i mnie w Czehrynie poszczerbił? Niech go lepiej nie będzie i niech mu kat œwieci! Bo i to sobie myœlałem, że nuż wyzdrowieje i za nami z Kozakami ruszy? Więcem niewiele myœlšc poszedł do pana komendanta Regowskiego, który we Włodawie z choršgwiš stoi, i doniosłem, że to jest Bohun, najgorszy z rebelizantów. Już go tam musieli do tej pory powiesić. To rzekłszy Rzędzian rozœmiał się doœć głupkowato i spojrzał po obecnych jakby czekajšc, aby mu zawtórowali; ale jakże się zdziwił, gdy odpowiedziano mu milczeniem. Dopiero po niejakim czasie pierwszy Zagłoba mruknšł: "Mniejsza z tym" - ale natomiast Wołodyjowski siedziałcicho, a pan Longinus jšł cmokać językiem,kręcić głowš i wreszcie rzekł: - Toœ niepięknie postšpił, brateńku, co się zowie niepięknie! - Jak to, mój jegomoœć? - pytał zdumiony Rzędzian - miałem go lepiej pchnšć? - I tak byłoby nieładnie, i tak nieładnie; ale nie wiem, co lepiej: czy być zbójem, czyJudaszem? - Co też jegomoœć mówi? Zali to Judasz jakowego rebelizanta wydawał? A to przecież i króla jegomoœci, i całej Rzeczypospolitej jest nieprzyjaciel! - Prawda to, ale ono zawsze niepięknie. A jak, mówisz, ów komendant się nazywał, co? - Pan Regowski. Mówili, że mu na imię Jakub. - To ten sam! - mruknšł Litwin. - Pana Łaszcza krewny i pana Skrzetuskiego nieprzyjaciel. Ale nie słyszano tej uwagi, bo pan Zagłoba głos zabrał: - Moœci panowie! - rzekł. - Tu nie ma co zwłóczyć! Bóg sprawił przez tego pacholikai tak pokierował, że w lepszych niż dotšd kondycjach będziemy jej szukali, Bogu niechbędzie chwała! Jutro musimy ruszyć. Ksišżęwyjechał, ale już i bez jego permisji puœcimy się w drogę, bo czasu nie ma! Pójdzie pan Wołodyjowski, ja z nim i Rzędzian, a waćpan, panie Podbipięta, lepiejzostaniesz, bo wzrost twój i prostodusznoœć wydać by nas mogły. - Nie, bracie, ja też pojadę! - rzekł Litwin.- Dla jej bezpieczeństwa musisz to uczynić i zostać. Waćpana kto raz widział, ten nigdy w życiu nie zapomni. Mamy piernacz, to prawda, ale waćpanu by i z piernaczem nie uwierzyli. Dusiłeœ Pułjana na oczach wszystkiego Krzywonosowego hultajstwa, agdyby taka tyczka była między nimi, toć by jš znali. Nie może to być, żebyœ waćpan z nami jechał. Tam trzech głów nie znajdziesz, a twoja jedna niewiele pomoże. Masz zgubić imprezę, to lepiej siedŸ. - Żal - rzekł Litwin. - Żal, nie żal, a musisz się zostać. Jak pojedziemy gniazda z drzew wybierać, to i waćpana weŸmiemy, ale teraz nie. - Słuchać hadko! - Dajże waćpan pyska, bo mi w sercu wesoło, ale zostań. Tylko jeszcze jedno, y, i coraz więcej okazywał się 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŸPG —c€Ą4+c˘_ cŁm/c¤|=Ö moœci panowie. Rzecz to największej wagi: sekret, żeby się między żołnierstwem nie rozniosło, a od nich do chłopstwa nie przeszło. Nikomu ani słowa! - Ba, a księciu? - Księcia nie ma. - A panu Skrzetuskiemu, jeœli wróci? - Jemu właœnie ani słowa, bo zaraz by się wyrywał za nami; będzie miał doœć czasu na radoœć, a broń Boże nowego zawodu, tak by rozum stracił. Parol kawalerski, moœci panowie, że ani słowa. - Parol! - rzekł Podbipięta. - Parol, parol! - A teraz Bogu dziękujmy. To rzekłszy Zagłoba uklškł pierwszy, a za nim inni, i modlili się długo i żarliwie. Rozdział 22 Ksišżę przed kilku dniami wyjechał rzeczywiœcie do Zamoœcia w celu czynienia nowych zacišgów i nierychło spodziewano się jego powrotu, więc Wołodyjowski, Zagłoba i Rzędzian ruszyli na wyprawę bez niczyjej wiedzy i w najgłębszej tajemnicy, do której z ludzi pozostałych w Zbarażu jeden tylko pan Longinus był przypuszczony, ale i on, słowem zwišzany,milczał jak zaklęty. Wierszułł i inni oficerowie wiedzšc o œmierci kniaziówny nie przypuszczali, by odjazd małego rycerza z Zagłobš był w jakimkolwiek zwišzku z narzeczonš nieszczęsnego Skrzetuskiego, i sšdzili, że to do niego raczej wyruszyli dwaj przyjaciele, tym bardziej że był między nimi i Rzędzian, o którym wiedziano, że Skrzetuskiemu służy. Oni zaœ pojechali wprost do Chlebanówki i tam czynili przygotowania do pochodu. Zagłoba zakupił przede wszystkim za pienišdze pożyczone od Longina pięć rosłych koni podolskich zdolnych do dalekich pochodów, których chętnie używała jazda polska i starszyzna kozacka;koń taki mógł dzień cały gnać za bachmatem tatarskim, a szybkoœciš biegu przewyższał nawet tureckie, od których był wytrzymalszy na wszelkie zmiany pogody, na noce chłodne i dżdże. Takich to pięć biegunów nabył pan Zagłoba; prócz tego dla siebie i towarzyszów, również jak i dla kniaziówny nabył dostatnie œwity kozackie. Rzędzian zajšł się jukami, a gdy już wszystko było przewidziane i gotowe, ruszyli w drogę, Bogu i œwiętemu Mikołajowi, patronowi panien, w opiekę przedsięwzięcie oddajšc. Tak przebranych łatwo było można poczytać za jakichœ atamanów kozackich i zdarzało się często, że ich zaczepiali żołnierze z załóg polskich i straży rozrzuconych hen! aż ku Kamieńcowi - ale tym łatwo legitymował się pan Zagłoba. Jechali czas dłuższy krajem bezpiecznym, bo zajętym przez choršgwie regimentarza Lanckorońskiego, który zbliżał się z wolna ku Barowi, aby na zbierajšce się tam kupy kozackie mieć oko. Wiedziano już powszechnie, że z układów nic nie będzie, więc wojna wisiała nad krajem, lubo główne siły nie ruszyły się jeszcze. Armistycjum perejasławskie skończyło się do Zielonych Œwištek; wojna podjazdowa nieustawała naprawdę nigdy, a teraz wzmogłasię i z obu stron czekano tylko hasła. Tymczasem wiosna rozradowała się nad stepem. Stratowana kopytami końskimi ziemia pokryła się bisiorem traw i kwiecia wyrosłego z ciał poległych rycerzy. Nad pobojowiskami tkwiły w błękicie skowronki; na wysokoœciach cišgnęło z krzykiem ptactwo rozmaite; wody rozlane marszczyły się w łuskę błyszczšcš pod ciepłym powiewem wiatru, a wieczorami żaby pławišce się w ugrzanej fali do póŸnaw noc wiodły radosne rozhowory. Zdawało się, że sama natura pragnie rany zabliŸnić, bóle ukoić, mogiły ukryć pod kwiatami. Jasno było na niebie i ziemi, œwieżo, powietrzno, wesoło, a step cały jak malowany błyszczał na kształt złotogłowiu, mienił się jak tęcza albo pas polski, na którym zręczna robotnica wszystkie barwy wybornie ożeni. Stepy grały od ptactwa i wiatr chodził po nich szeroki, który suszy wody i œniadoœć daje twarzom ludzkim. Wtedy to raduje się każde serce i otuchš napełnia się niezmiernš, więc też i nasi rycerze takiej właœnie otuchy byli pełni. Pan Wołodyjowski œpiewał ustawicznie, a pan Zagłoba przecišgał się na koniu, nadstawiał z luboœciš pleców na słońce i raz, gdy go dobrze nagrzało, rzekł do małego rycerza: - Błogo mi jest, bo prawdę rzekłszy, po miodzie i węgrzynie nie masz jak słońce nastare koœci. - Dla wszystkich ono jest dobre - odpowiedział pan Wołodyjowski - gdyż zauważ waćpan, jak nawet animalia lubiš się wylegiwać na słońcu. - Szczęœcie to jest, że w takiej porze jedziemy po kniaziównę - mówił dalej Zagłoba - gdyż w zimie przy mrozach trudno by z dziewczynš uciekać. - Niech jš tylko w ręce dostaniemy, a szelmš jestem, jeżeli nam jš kto odbierze. - Powiem ci, panie Michale - rzekł na to Zagłoba - że jednš mam tylko obawę, a to: żeby w razie wojny Tatarstwo się w tamtych stronach nie ruszyło i nas nie ogarnęło; bo z Kozakami damy sobie rady. Chłopstwu wcale się nie będziemy legitymowali, bo zauważyłeœ, że nas za starszych majš, a Zaporożcy piernacz szanujš i Bohunowe imię tarczš nam będzie.- Znam ja się z Tatary, bo nam w państwie łubniańskim życie na ustawicznym procederze z nimi schodziło... a już ja i Wierszułł to nigdy nie mieliœmy odpoczynku- odpowiedział pan Michał. - I ja ich znam - rzekł Zagłoba. - Wspominałem ci przecie, jakom między nimiwiele lat spędził i do godnoœci wielkich mogłem dojœć; ale żem się nie chciał zbisurmanić, więc musiałem wszystkiego poniechać i jeszcze mi œmierć męczeńskš zadać chcieli za to, żem ich najstarszego księdza na wiarę prawdziwš namówił. - A mówiłeœ waćpan kiedy indziej, że to było w Galacie. - W Galacie było swojš drogš, a w Krymie swojš. Bo jeżeli myœlisz, że się w Galacie œwiat kończy, to chyba nie wiesz, gdzie pieprz roœnie. Więcej jest synów Beliala niżeli chrzeœcijan na tym œwiecie. Tu wtršcił się do rozmowy Rzędzian. - Nie tylko od Tatarów możemy mieć przeszkodę - rzekł - bo nie mówiłem waszmoœciom, co mnie Bohun powiedział, że tego jaru paskudne potęgi pilnujš. Sama ona olbrzymka, która kniaziówny pilnuje, można to jest czarownica, z diabłami w konfidencji, którzy nie wiem, czy jej o nas nie przestrzegajš. Mam ci ja wprawdzie kulę, com jš sam na œwięconš pszenicę lał,gdyż inna się jej nie chwyta, ale oprócz tego upiorzysków tam podobno całe regimenty, które wejœcia broniš. Już to głowa ichmóœciów w tym, żeby mnie co złego nie spotkało, bo zaraz by mi nagrodaprzepadła. - Trutniu jeden! - rzecze pan Zagłoba. - Właœnie też nam w głowie o twoim zdrowiumyœleć. Nie skręci ci diabeł karku, a choćby i skręcił, to wszystko jedno, bo ty itak za swoje łakomstwo będziesz potępiony. Za stary ja wróbel, żeby mnie naplewy brać, i to sobie zakonotuj, że jeœli Horpyna można czarownica, to ja możniejszy od niej czarownik, bom się w Persji ciemnego kunsztu uczył. Ona diabłomsłuży, a oni mnie i mógłbym nimi jako wołmi orać, jeno nie chcę majšc zbawienie duszy na uwadze. - To dobrze, mój jegomoœć, ale na ten raz to już niech jegomoœć swojej mocy użyje, bo zawszeć lepiej być w bezpiecznoœci. - Ja zaœ więcej ufam w naszš dobrš sprawę i boskš opiekę - rzekł Wołodyjowski. - Niechże tam Horpyny i Bohuna czarni strzegš, a z nami sš anieli niebiescy, którym najlepszy piekielny komunik nie dotrzyma; na któren przypadekœwiętemu Michałowi Archaniołowi siedm œwiec z białego wosku ofiaruję. - To już i ja na jednš się przyłożę - rzekł Rzędzian - żeby mnie jegomoœć, pan Zagłoba, potępieniem nie straszył. - Pierwszy ja cię do piekła wyprawię - odpowiedział szlachcic - jeœli się pokaże, że miejsca nie wiesz dobrze. - Jak to nie wiem? Byleœmy do Waładynki dojechali, to już z zawišzanymi oczyma trafię. Pojedziemy brzegiem ku Dniestrowi, a jar będzie po prawej ręce; któren po tympoznamy, że wejœcie do niego skałš zawalone. Na pierwszy rzut oka wydaje się, że wcale wjechać nie można, ale w skale jest wyrwa, przez którš dwa konie obok siebie przejdš. Jak już tam będziemy, to nam nikt nie umknie, bo to jest jedyny wchód i wychód z jaru, naokoło zaœ œciany tak wysokie, że ptak ledwie przeleci. Czarownica morduje ludzi, którzy tam bez pozwoleństwa wchodzš, i jest dużo koœciotrupów, ale na to Bohun nie kazał zważać, jeno jechać i krzyczeć: "Bohun! Bohun!..." Dopieroż ona do nas z przyjaŸniš wyjdzie... Prócz Horpyny jest tam jeszcze i Czeremis, któren z piszczeli okrutnie strzela. Oboje musimy uœmiercić. - Onego Czeremisa nie mówię, ale babę doœćbędzie zwišzać. - Zaœby jš tam jegomoœć zwišzał! Ona taka mocna, że pancerz jak koszulę rozdziera, apodkowa to jeno jej w ręku chrupnie. Chybajeden pan Podbipięta dałby jej rady, ale niemy. Daj no jegomoœć pokój, mam ja na niš kulę œwięconš, niechże już na tę diablicę przyjdzie czarna godzina; inaczej leciałaby za nami jak wilczyca, a na Kozaków wyła i pewnie byœmy nie tylko panny, ale własnychgłów zdrowo nie przywieŸli. Na podobnych rozmowach i naradach schodził im czas w drodze. A jechali œpieszno, mijajšc miasteczka, sioła, chutory i mogiły. Szli na Jarmolińce ku Barowi, skšd dopiero mieli się zwrócić ukosem w stronę Jampola i Dniestru. Przechodzili przez te okolice, w których niegdyœ Wołodyjowski pobił Bohuna - i panaZagłobę z jego ršk uwolnił. Trafili nawet do tego samego chutoru i zatrzymali się w nim na noc. Czasem też wypadały im noclegii pod gołym niebem, w stepie, a wówczas pan Zagłoba urozmaicał je opowiadaniem dawnych swych przygód, tych, które się zdarzyły, i takich, które wcale się nie zdarzyły. Ale najwięcej rozmawiano o kniaziównie i o jej przyszłym uwolnieniu z niewoli u czarownicy. Wyjechawszy wreszcie z okolic trzymanychw ryzie przez załogi i choršgwie Lanckorońskiego, weszli w kraj kozaczy, wktórym nic nie pozostało się Lachów, bo tych, którzy nie uciekli, wytępiono ogniem i mieczem. Maj skończył się i nastał czerwiec znojny, a oni ledwie trzeciš częœćpodróży odbyli, bo droga była daleka i trudna. Na szczęœcie, od strony kozactwa żadne nie groziło im niebezpieczeństwo. Chłopskim watahom nie legitymowali się wcale, bo te najczęœciej za starszych zaporoskich ich miały. Wszelako od czasu do czasu pytano ich, co by za jedni byli, a wówczas pan Zagłoba, jeżeli pytajšcym byłNiżowy, pokazywał piernacz Bohunów, jeœlizaœ zwykły rezun z czerni, to nie zsiadajšcz konia, kopał go nogš w piersi i obalał na ziemię - inni zaœ patrzšc na to, zaraz otwierali im drogę, myœlšc, że to nie tylko swój jedzie, ale i ktoœ bardzo godny, skorobije. "Może Krzywonos, Burłaj albo i sam bat'ko Chmielnicki." Wielce jednak narzekał pan Zagłoba na sławę Bohuna, bo się zbyt pytaniami o niegouprzykrzali Niżowi, przez co i zwłoki w podróży zdarzały się niemałe. I zwykle niebyło końca pytaniom: czy zdrów? czy żyje?- bo się już wieœć o jego œmierci aż pod Jahorlik i porohy rozbiegła. A gdy podróżni opowiadali, że zdrów i wolny i że jego to właœnie sš wysłańcami, tedy całowano ichiczęstowano; otwierały się im wszystkie serca, a nawet worki, z czego chytry pachołek pana Skrzetuskiego nie omieszkał korzystać. W Jampolu przyjšł ich Burłaj, który tu z wojskiem niżowym i czerniš na Tatarów budziackich czekał, stary, sławny pułkownik. Ten przed laty Bohuna rzemiosławojennego uczył; na wyprawy czarnomorskie z nim chodził i Synopę na współkę w jednej z takich wypraw zrabowali, więc też kochał go jak syna i wdzięcznie przyjšł jego wysłańców nie okazujšc najmniejszej nieufnoœci, zwłaszcza że zeszłego roku Rzędziana przy nim widział. Owszem, dowiedziawszy się, że Bohun żyje i na Wołyń zdšża, ucztę z radoœci wysłańcom wydał i sam się na niej upił. Obawiał się, było, pan Zagłoba, ażeby Rzędzian podpiwszy nie wygadał się z czymniepotrzebnym, ale pokazało się, że szczwany jak lis pachołek tak się umiał obracać, że mówišc prawdę wówczas tylko,gdy jš można było powiedzieć, sprawy przez to nie narażał, a tym większš ufnoœćzyskiwał. Dziwnie jednak było słuchać naszym rycerzom tych rozmów prowadzonych z jakšœ straszliwš szczeroœciš, w których ich nazwiska częstosię powtarzały. - Słyszeli my - mówił Burłaj - że Bohun w pojedynku usieczon. A nie wiecie wy, kto jego usiekł? - Wołodyjowski, oficer kniazia Jaremy - odpowiedział spokojnie Rzędzian. - Ej, żeby ja go w ręce dostał, zapłaciłby mu ja za naszego sokoła. Ze skóry ja by jego obdarł! Pan Wołodyjowski ruszył na to owsianymi wšsikami i spojrzał na Burłaja takim wzrokiem, jakim chart spoglšda na wilka, którego mu nie wolno uchwycić za gardziel,a Rzędzian rzekł: - Dlatego to ja wam mówię, moœci pułkowniku, jego nazwisko. "Diabeł będzie miał prawdziwš pociechę z tego chłopaka!" - pomyœlał pan Zagłoba. - Ale - mówił dalej Rzędzian - ten nie tyle winien, bo jego sam Bohun wyzwał nie wiedzšc, jakš szablę wyzywa Inny tam był szlachcic, największy Bohuna wróg, który raz już kniaziównę mu z ršk wydarł. - A to kto taki? - At! stary opój, co się przy naszym atamanie w Czehrynie wieszał i druha dobrego jego udawał. - Będzie on jeszcze wisiał! - wykrzyknšł Burłaj. - Kpem jestem, jeżeli temu pokurczowi uszunie obetnę! - mruknšł Zagłoba. - Tak go usiekli - prawił Rzędzian - że innego dawno by już kruki dziobały, ale w naszym atamanie dusza rogata i wyzdrowiał, chociaż do Włodawy ledwie siędowlókł, i tam by też pewno rady sobie nie dał, żeby nie my. My jego na Wołyń wyprawili, gdzie nasi górš, a samych tu po dziewczynę wysłał. - Zgubiš jego te czarnobrewy! - mruknšł Burłaj. - I ja jemu to dawno przepowiadał.A czy to mu nie lepiej było poigrać z dziewczynš po kozacku, a potem kamień do szyi i w wodę, jak my na Czarnym Morzu robili? Tu ledwie wytrzymał pan Wołodyjowski, tak był w swoim sentymencie dla płci białej zraniony. Zagłoba zaœ rozœmiał się i rzekł: - Pewnie by tak lepiej. - Ale wy dobre druhy! - mówił Burłaj - wy jego nie opuœcili w potrzebie, a ty mały (tuzwrócił się do Rzędziana), ty najlepszy ze wszystkich, bo ja już ciebie w Czehrynie widział, jak ty naszego sokoła pilnował i hołubił. No! tak i ja wam druh. Wy mówcie,czego wam potrzeba! mołojców czy koni? - tak ja wam dam, żeby się wam gdzie z powrotem krzywda nie stała. - Mołojców nam nie potrzeba, moœci pułkowniku - odrzekł Zagłoba - bo my swoiludzie i swoim krajem pojedziemy, a Bóg niedaj złego spotkania, to z wielkš watahš gorzej niż z małš, ale konie co najœciglejsze to by się przydały. - Dam wam takie, że ich i bachmaty chanowe nie dogoniš. Wtem Rzędzian odezwał się nie tracšc sposobnej pory: - I hroszi mało nam daw ataman, bo sam ne maw, a za Bracławiem miara owsa talara. - To hody ze mnš do komory - rzekł Burłaj.Rzędzian nie dał sobie tego dwa razy powtarzać i zniknšł wraz ze starym pułkownikiem za drzwiami, a gdy po chwili ukazał się znowu, radoœć biła mu z pucołowatego oblicza i siny żupan odymał mu się jakoœ na brzuchu. - No, jedŸcie z Bogiem - ozwał się stary Kozak - a jak dziewczynę weŸmiecie, tak wstšpcie do mnie, niech i ja Bohunowš zazulę zobaczę. - Nie może to być, moœci pułkowniku - odrzekł œmiało pachołek - bo ta Laszka okrutnie się stracha i raz się już nożem pchnęła. Boimy się, by jej co złego się nie stało. Lepiej niech już ataman sobie z niš radzi. - Poradzi!... nie będzie ona mu się strachała. Laszka biłoruczka! Kozak jej œmierdzi! - mruknšł Burłaj. - JedŸcie z Bogiem! niedaleko już macie! Z Jampola niezbyt już było daleko do Waładynki, ale droga trudna, a raczej ustawiczne bezdroże rozpoœcierało się przed rycerzami, bo w owych czasach tamtejsze okolice były jeszcze pustyniš z rzadka tylko osiadłš i zabudowanš. Szli tedyod Jampola nieco na zachód, oddalajšc się od Dniestru, aby iœć następnie z biegiem wód Waładynki, ku Raszkowowi, bo tylko tak idšc można było trafić do jaru. Na niebie bielił się œwit, gdyż uczta u Burłaja przecišgnęła się do póŸnej nocy, i pan Zagłoba wyrachował, że przed zachodem słońca nie odnajdš jaru, ale było to mu właœnie na rękę, chciał bowiem po uwolnieniu Heleny zostawić noc za sobš. Tymczasem jadš rozmawiali, jak dotychczassłużyło im we wszystkim szczęœcie przez całš drogę, a pan Zagłoba wspominajšc ucztę Burłajowš tak mówił: - Przypatrzcie się jeno, jak to ci Kozacy, którzy żyjš w bractwie, wspierajš się wzajemnie w każdym terminie! Nie mówię oczerni, którš oni pogardzajš i dla której, jeżeli diabeł im pomoże zrzucić naszš zwierzchnoœć, gorszymi jeszcze będš e jedno, y, i coraz więcej okazywał się 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żĽP,cŚ|—c§ó c¨*ş cŠŔ7QŞ8H2€panami; ale w bractwie jeden za drugiego wogień skoczyć gotowy, nie tak jak między naszš szlachtš. - Gdzie tam, mój jegomoœć - odparł na to Rzędzian. - Byłem ja między nimi długo i widziałem, jako się między sobš niby wilcy zażerajš, a gdyby Chmielnickiego nie stało, który ich to siłš, to politykš w ryzie trzyma, wnet by się ze szczętem pozażerali. Ale ten Burłaj to jest wielki między nimi wojownik i sam Chmielnicki jegoszanuje. - Ale ty pewnie już masz dla niego kontempt, bo ci się obedrzeć pozwolił. Ej, Rzędzian, Rzędzian! nie umrzesz ty własnš œmierciš! - Co komu pisano, mój jegomoœć! Wszakże nieprzyjaciela w pole wywieœć chwalebna tojest rzecz i Bogu miła! - Toteż nie to ci się gani, ale twojš chciwoœć. Chłopski to sentyment, szlachcicaniegodny, za który pewnie będziesz potępiony. - Nie pożałuję ja na œwiecę do koœcioła, jak mi się uda zarobić, aby też i Pan Bóg miał ze mnie korzyœć i nadal mnie błogosławił; a że rodzicieli wspomagam, tonie grzech. - Co za szelma na cztery nogi kuta! - wykrzyknšł zwracajšc się do Wołodyjowskiego pan Zagłoba. - Myœlałem, że razem ze mnš i fortele moje pójdš do trumny, ale widzę, że to frant jeszcze większy. Toż my przez chytroœć tego pachołka uwolnimy naszš kniaziównę od Bohunowej niewoli za Bohunowym pozwoleniem i na Burłajowych koniach! Widziałże kto kiedy podobnš rzecz? A na pozór trzech groszy byœ za tego pachołka nie dał. Rzędzian uœmiechnšł się z zadowoleniem i odrzekł: - Albo to nam będzie Ÿle, mój jegomoœć? - Udałeœ mi się i żeby nie twoja chciwoœć, to bym cię do służby wzišł; ale skoroœ Burłaja tak w pole wywiódł, już ci to, żeœ mnie nazwał opojem, przebaczam. - To nie ja tak jegomoœci nazwałem, jeno Bohun. - Bóg go też skarał - odrzekł Zagłoba. Na takich rozmowach zeszedł im ranek, alegdy już słońce wytoczyło się wysoko na sklep niebieski, chwyciła ich powaga, bo zakilka godzin mieli ujrzeć Waładynkę. Po długiej podróży byli na koniec u celu, ale niepokój, naturalny w podobnych wypadkach, wkradł im się do serc. Żyje-li jeszcze Helena? a jeżeli żyje, to czy znajdšjš w jarze? Horpyna mogła jš wywieŸć lub może jš w ostatniej chwili ukryć w nieznanych rozpadlinach jaru albo uœmiercić. Przeszkody nie były jeszcze przezwyciężone, niebezpieczeństwa wszystkie nie minęły. Mieli wprawdzie wszystkie znaki, po których Horpyna powinna była ich rozeznać jako Bohunowychwysłańców pełnišcych jego wolę; ale nuż diabły lub duchy jš ostrzegš? Tego obawiałsię najwięcej Rzędzian, a i pan Zagłoba, choć się miał za biegłego w ciemnym kunszcie nie myœlał o tym bez niepokoju. W takim bowiem razie zastaliby jar pusty albo- co gorzej - Kozaków z Raszkowa ukrytychw nim na zasadzce. Serca biły im coraz mocniej, a gdy wreszcie po kilku jeszcze godzinach drogi z wysokiej krawędzi jaru ujrzeli błyszczšcš z dala wstšżkę wody, pucołowata twarz Rzędziana przybladła trochę. - To Waładynka! - rzekł przyciszonym głosem. - Już? - pytał równie cicho Zagłoba. - Jak my to już blisko!... - Oby nas tylko Bóg ustrzegł! - odparł Rzędzian. - Mój jegomoœć, niech no jegomoœć pocznie zaklęcia, bo okrutnie się boję. - Głupstwo zaklęcia! Przeżegnamy rzekę i czeluœcie, to lepiej pomoże. Pan Wołodyjowski najspokojniejszy był ze wszystkich, ale milczał; obejrzał tylko starannie pistolety i podsypał na nowo, po czym zmacał, czy szabla lekko wychodzi z pochwy. - Mam i ja kulę œwięconš w tym oto pistolecie - rzekł Rzędzian.- W imię Ojca i Syna, i Ducha Œwiętego! Ruszajmy! - Ruszajmy! ruszajmy! Po niejakim czasie znaleŸli się nad brzegiemrzeczki i zwrócili konie w kierunku jej biegu. Tu pan Wołodyjowski zatrzymał ich na chwilę i rzekł: - Niech Rzędzian weŸmie piernacz, bo jego czarownica zna, i niechże pierwszy z niš paktuje, żeby się nas nie przestraszyła i nie uciekła w jakš czeluœć z kniaziównš. - Ja pierwszy nie pojadę, róbcie waszmoœciowie, co chcecie - rzekł Rzędzian. - To jedŸ, trutniu, na ostatku! To powiedziawszy pan Wołodyjowski ruszyłpierwszy, za nim jechał pan Zagłoba, a w końcu z powodnymi końmi cłapał Rzędzian oglšdajšc się niespokojnie na wszystkie strony. Kopyta końskie szczękały po kamieniach, naokół panowała głucha cisza pustyni, jeno szarańcze i koniki polne, ukryte w rozpadlinach i szparach, ksykały głoœno, bo dzień był znojny, chociaż słońce zeszło już znacznie z południa. JeŸdŸcy nadjechali na koniec nad wzgórze okršgłe jak przewrócona tarcza rycerska, nad którym rozpadajšce się i zwietrzałe odsłońca skały tworzyły kształty podobne do rumowisk, do zwalisk domów i wież koœcielnych; myœlałbyœ: zamek lub miasto zburzone wczoraj przez nieprzyjaciela. Rzędzian spojrzał i tršcił pana Zagłobę. - To Wraże Uroczyszcze - rzekł - poznaję ztego, co mnie Bohun powiadał. Tędy w nocy nikt żywy nie przejdzie. - Jeœli nie przejdzie, to może przejedzie - odparł Zagłoba. - Tfu! co za jakiœ przeklętykraj! Ale że przynajmniej na dobrej jesteœmy drodze! - To już niedaleko! - rzekł Rzędzian. - Chwała Bogu! - odpowiedział pan Zagłoba i myœl jego uniosła się ku kniaziównie. Było mu jakoœ dziwnie na duszy i widzšc tedzikie brzegi Waładynki, tę pustynię i głuszę, prawie nie wierzył sobie, żeby kniaziówna mogła być tak blisko - ona, dla której tyle przygód i niebezpieczeństw przebył i którš tak pokochał, że gdy przyszła wieœć o jej œmierci, to sam nie wiedział, co robić z życiem i ze staroœciš. Ale z drugiej strony, człowiek oswaja się nawet z nieszczęœciem, pan Zagłoba zaœ przez tyle czasu zżył się z myœlš, że ona porwana, daleko i w Bohunowej mocy, iż teraz nie œmiał sobie powiedzieć: oto już nadchodzi koniec tęsknoty, koniec poszukiwań, nadchodzi czas pomyœlnoœci i spokoju. Przy tym i inne pytania cisnęły musię do głowy: co też ona powie, gdy go ujrzy? zali się we łzach nie rozpłynie? Bo ten ratunek po tak długiej i ciężkiej niewolispadnie na niš jak piorun niespodziewanie. "Bóg ma swoje dziwne drogi - myœlał Zagłoba - i tak potrafił wszystko powišzać, że z tego jest tryumf cnocie, a zawstydzenie nieprawoœciom." Bóg to oddałnaprzód Rzędziana w ręce Bohuna, a potem uczynił z nich przyjaciół. Bóg to sprawił, że wojna, sroga matka, odwołała dzikiego atamana z tych pustkowi, do których łup swój jak wilk uniósł. Bóg póŸniej wydał go w ręce Wołodyjowskiego i znowu zetknšł zRzędzianem - i tak się wszystko złożyło, że teraz ot, gdy tam Helena resztę nadziei może traci i już znikšd, znikšd nie spodziewa się pomocy - pomoc tuż! "Kończysię twoje płakanie i zgryzota, córuchno moja - myœlał dalej Zagłoba - i niezadługo przyjdzie na cię radoœć niezmierna. Oj! a będzież ona wdzięczna, będzie ršczki składała! a dziękowała!" Tu stanęła dziewczyna panu Zagłobie w oczach jakoby żywa - i rozczulił się szlachcic okrutnie, i pogršżył się całkiem w rozmyœlaniach o tym, co to za chwilę się zdarzy. Wtem Rzędzian pocišgnšł go z tyłu za rękaw: - Jegomoœć! - A co? - spytał Zagłoba niekontent, iż mu przerwano bieg myœli. - Czy jegomoœć widział? Wilk pomknšł przed nami. - To i cóż? - A czy to tylko był wilk? - Całujże go w nos. W tej chwili Wołodyjowski zatrzymał konia.- Czyœmy drogi nie zmylili? - pytał - bo to już by powinno być. - Nie! - odrzekł Rzędzian - tak jedziemy, jak Bohun mówił. Dałby Bóg, ażeby to już było po wszystkim. - Będzie niedługo, jeżeli dobrze jedziemy. - Chciałem też jeszcze waszmoœciów prosić, aby jak będę gadał z czarownicš, na owego Czeremisa uważać; wielki to ma być paskudnik, ale podobno z rusznicy okrutnie strzela. - Nie bój się, jazda! Zaledwie ujechali kilkadziesišt kroków, konie poczęły tulić uszy i chrapać. Na Rzędzianie skóra zmieniła się w jaszczur, bo spodziewał się, że lada chwila zza załamu skały rozlegnie się wycie upiora lubwytoczy się jaki kształt szkaradny a nieznany - ale pokazało się, że konie chrapały tylko dlatego, że przechodziły tużkoło legowiska owego wilka, który tak poprzednio zaniepokoił pachołka. Naokół była cisza; nawet szarańcze przestały ksykać, bo już i słońce schyliło się na drugš stronę nieba. Rzędzian przeżegnał sięi uspokoił. Nagle Wołodyjowski wstrzymał konia. - Widzę jar - rzekł - do którego gardziel skałš zatkana, a w skale wyrwa. - W imię Ojca i Syna, i Ducha - szepnšł Rzędzian - to tu! - Za mnš! - skomenderował pan Michał, skręcajšc konia. Po chwili stanęli u wyrwy i przejechali jakby pod sklepieniem kamiennym. Otworzyłsię przed nimi jar głęboki, gęsto zaroœniętypo bokach, rozsuwajšcy się w dali w obszernš, półkolistš równinkę, obwiedzionšjakby olbrzymimi murami. Rzędzian poczšł wołać, ile mu sił w piersiach starczyło: - Bo-hun! Bo-hun! Bywaj, wiedŸmo! bywaj! Bo-hun! Bo-hun! Zatrzymali konie i stali przez czas jakiœ w milczeniu, po czym pachołek znów jšł wołać: - Bohun! Bohun! Z dala doszło szczekanie psów. - Bohun! Bohun!... Na lewym zrębie jaru, na który padały czerwone i złote promienie słońca, poczęły szeleœcić gęste krzewy głogu i dzikiej œliwiny i po chwili ukazała się niemalna samym szczycie stoku jakaœ postać ludzka, która przechyliwszy się i przykrywszy oczy rękš, wpatrywała się pilnie w przybyłych. - To Horpyna! - rzekł Rzędzian i zwinšwszy dłonie koło ust poczšł po raz trzeci wołać: - Bohun! Bohun! Horpyna poczęła schodzić i idšc wyginała się w tył dla równowagi. Szła szybko, a zaniš toczył się jakiœ mały, krępy człowieczek z długš tureckš rusznicš w ręku; krze łamały się pod potężnymi stopami wiedŸmy, kamienie spadały spod nich, huczšc, na dno jaru, i tak przechylona, w czerwonych blaskach, wydawała się istotnie jakšœ olbrzymiš, nadprzyrodzonš istotš. - Kto wy? - rzekła wielkim głosem, stanšwszy na dnie. - Jak się masz, basetlo? - rzekł Rzędzian, któremu na widok ludzi, nie duchów, wróciła cała zwykła flegma. - Ty sługa Bohunów? ty! poznaję cię! Ty mały, a ci, co za jedni? - Druhy Bohunowi. - Kraœna wiedŸma - mruknšł pod wšsikami pan Michał. - A po co wy tu przyjechali? - Masz tu piernacz, nóż i pierœcień, wiesz, co to znaczy? Olbrzymka wzięła znaki do ręki i poczęła jepilnie rozpatrywać, po czym rzekła: - Te same sš! Wy po kniaziównę? - Tak jest. A zdrowa ona? - Zdrowa. Czemu to Bohun sam nie przyjechał? - Bohun ranny. - Ranny?... Ja to we młynie widziała. - Jeżeliœ widziała, to czego pytasz? Łżesz, waltornio! - rzekł poufale Rzędzian. WiedŸma pokazała w uœmiechu białe jak u wilka zęby i złożywszy dłoń w kułak szturchnęła pod bok Rzędziana. - Ty mały, ty! - Pójdziesz precz! - Nie daruj! pocałuj! hu! A kiedy weŸmiecie kniaziównę? - Zaraz, jeno koniom odpoczniemy. - To bierzcie! Pojadę i ja z wami. - A ty po co? - Memu bratu œmierć pisana Jego Lachy na pal wsadzš. Pojadę z wami. Rzędzian pochylił się w kulbace niby dla łatwiejszej rozmowy z olbrzymkš i ręka jego spoczęła nieznacznie na kolbie pistoletu. - Czeremis, Czeremis! - rzekł pragnšc zwrócić uwagę swych towarzyszów na karła. - Po co ty tego wołasz? On ma język urznięty. - Ja jego nie wołam, jeno się jego urodzie dziwuję. Ty jego nie odjedziesz, on twój mšż. - On mój pies. - I was tylko dwoje w jarze? - Dwoje; kniaziówna trzecia! - To dobrze. Ty jego nie odjedziesz. - Pojadę z wami, mówiłam ci. - A ja ci mówię, że zostaniesz. W głosie pachołka było coœ takiego, że olbrzymka odwróciła się na miejscu z twarzš niespokojnš, bo podejrzenie wstšpiło jej nagle w duszę. - Szczo ty? - rzekła. - Ot, szczo ja! - odparł Rzędzian i huknšł jej między piersi z pistoletu tak z bliska, żedym zakrył jš na chwilę zupełnie. Horpyna cofnęła się w tył z rozkrzyżowanymi rękoma; oczy wylazły jejna wierzch głowy, jakieœ nieludzkie skrzeczenie wyszło jej z gardzieli, zachwiała się i padła na wznak jak długa. W tej samej chwili pan Zagłoba cišł Czeremisa szablš przez głowę, aż koœć zgrzytnęła pod ostrzem; potworny karzeł nie wydał ani jęku, tylko zwinšł się w kłębek jak robak i poczšł drgać, palce zaœ u jego ršk otwierały się i zamykały na przemian, na kształt pazurów konajšcego rysia. Zagłoba obtarł połš od żupana dymišcš szablę, a Rzędzian zeskoczył z konia i chwyciwszy kamień rzucił go na szerokie piersi Horpyny, następnie poczšł szukać czegoœ za pazuchš. Olbrzymie ciało wiedŸmy kopało jeszcze ziemię nogami, konwulsja wykrzywiła jej straszliwie twarz, na wyszczerzonych zębach osiadła krwawa piana, a z gardła wychodziło głuche chrapanie. Tymczasem pachołek wydobył z zanadrza kawałek kredy œwięconej, naznaczył niš krzyż na kamieniu i rzekł: - Teraz nie wstanie. Po czym wskoczył na kulbakę. - W konie! - skomenderował pan Wołodyjowski. Pomknęli i biegli jak wicher wzdłuż krynicy płynšcej œrodkiem jaru; minęli dęby rozrzucone z rzadka po drodze i oczom ich ukazała się chata, a dalej wysoki młyn, którego wilgotne koło błyszczało jak czerwona gwiazda w promieniach słońca. Pod chatš dwa czarne ogromne psy, uwišzane na postronkach przy węgłach, rwały się ku nadjeżdżajšcym szczekajšc z wœciekłoœciš i wyjšc. Pan Wołodyjowski jechał pierwszy i pierwszy doleciał; z konia zeskoczył, a następnie dobiegłszy do drzwi wchodowych kopnšł je nogš i wpadł do sieni brzęczšc ostrogami i szablš. W sieni na prawo przez otwarte drzwi widać było obszernš izbę, pełnš wiórów, zogniskiem ułożonym w œrodku, napełnionš dymem; na lewo drzwi były zamknięte. "Tam ona musi być!" - pomyœlał pan Wołodyjowski i skoczył ku nim. Szarpnšł, otworzył - wpadł na próg i w progu stanšł jak wryty. W głębi izby, rękš oparta o krawędŸ łoża, stała Helena Kurcewiczówna, blada, z rozpuszczonym na plecy i ramiona włosem,a przerażone jej oczy utkwione w Wołodyjowskiego pytały: ktoœ ty jest? czego tu chcesz? - bo nigdy przedtem nie widziała małego rycerza. On zaœ zdumiał się na widok tej pięknoœci i tej komnaty pokrytej aksamitami i złotogłowiem. Na koniec przyszedł do słowa i rzekł poœpiesznie: - Nie bój się waćpanna: my Skrzetuskiego przyjaciele! Wówczas kniaziówna rzuciła się na kolana. - Ratujcie mnie! - wołała składajšc ręce. Ale w tej samej chwili wpadł pan Zagłoba trzęsšcy się, czerwony, zadyszany. - To my! - krzyczał - to my z pomocš! Usłyszawszy te słowa i ujrzawszy znajomštwarz kniaziówna przechyliła się jak kwiat podcięty, ręce jej opadły, oczy pokryły sięfrędzlistymi zasłonami i zemdlała. Rozdział 23 Zaledwie koniom wypoczšwszy, uciekali tak œpiesznie, że gdy księżyc wytoczył się na step byli już w okolicach Studenki za Waładynkš. Naprzód jechał pan Wołodyjowski, pilnie się na wszystkie strony rozglšdajšc, za nim Zagłoba obok Heleny, a pochód zamykał Rzędzian, prowadzšcy konie juczne i dwa powodowe, których ze stajni Horpyny zabrać nie omieszkał. Zagłobie nie zamykały się usta, bo też istotnie i miał co opowiadać kniaziównie, która zamknięta w dzikim jarze, o œwiecie nie wiedziała. Opowiadał jej więc, jak jej od poczštku szukali, jak Skrzetuski aż do Perejasławia chodził szukać Bohuna, o którego posiekaniu nie wiedział, jak wreszcie Rzędzian tajemnicę jej ukrycia od atamana wydostał i takowš do Zbaraża przywiózł. - Boże miłosierny! - mówiła Helena podnoszšc ku księżycowi swojš œlicznš, bledziuchnš twarz - to pan Skrzetuski aż zaDniepr po mnie chodził? - Do Perejasławia, jak ci to powtarzam. I pewnie byłby tu razem z nami przybył, gdyby nie to, żeœmy czasu posyłać po niegonie mieli, chcšc zaraz iœć ci z pomocš. Nic on jeszcze nie wie o twoim ocaleniu i za duszę twojš co dzień się modli - ale już go nie żałuj. Niechże się jeszcze jakiœ czas pomartwi, gdy taka czeka go nagroda - A ja myœlałam, że wszyscy o mnie zapomnieli, i jeno o œmierć Boga prosiłam! - Nie tylkoœmy o tobie nie zapomnieli, aleœmy przez wszystek czas nad tym tylko deliberowali, jak by to ci przyjœć z pomocš.Aż dziw pomyœleć! Bo że tam ja głowę suszyłem i Skrzetuski, to i słuszna, ale ototen rycerz, który przed nami jedzie, z równšż ochotš nie szczędził ni pracy, ni ręki. - Niechże jemu Bóg to nagrodzi! - Już wy to oboje widać macie, że ludzie dowas lgnš, ale Wołodyjowskiemu naprawdę wdziecznoœć winnaœ, bo jakom rzekł, takeœmy we dwóch spłatali Bohuna jak szczupaka. - Wiele mnie pan Skrzetuski jeszcze w , y, i coraz więcej okazywał się 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŤP;cŹ‹ďc­zÜcŽV,mcŻĂ;łRozłogach o panu Wołodyjowskim jako o najlepszym swym przyjacielu powiadał... - I słusznie uczynił. Wielka to dusza w małym ciele. Teraz on jakoœ zgłupiał, bo go widać twoja gładkoœć odurzyła, ale poczekaj, niech się jeno oswoi i przyjdzie do siebie! Siłaœmy z nim na elekcji dokazywali. - To jest nowy król? - I tegoœ, niebogo, nie wiedziała w onej przeklętej pustyni? Jak to! Jan Kazimierz, jeszcze zeszłej jesieni obran, już ósmy miesišc panuje. Wielka teraz będzie z hultajstwem wojna, ale daj Boże, żeby szczęœliwa, gdyż księcia Jeremiego spostponowali, a obrali innych, którzy tak do tego zdatni jak ja do żeniaczki. - A pan Skrzetuski pójdzie na wojnę? - Szczery to żołnierz i nie wiem, czyli tegodokażesz, żeby nie poszedł. Już to my obajjednacy! Kiedy to proch nas zaleci, żadna siła nas nie utrzyma. Oj! daliœmy się hultajstwu obaj zeszłego roku dobrze we znaki. Nocy by nie starczyło, gdybym ci chciał wszystko, tak właœnie, jak było, opowiadać... Pewnie, że pójdziemy, ale już zlekkim sercem, bo to grunt, żeœmy ciebie, niebożę odnaleŸli, bez której nam się życie przykrzyło. Kniaziówna pochyliła swojš słodkš twarz ku Zagłobie. - Nie wiem, za coœ mnie waćpan pokochał, ale już pewnie nie kochasz mnie więcej niż ja waćpana. Zagłoba poczšł sapać z zadowolenia. - Tak-że mnie to miłujesz? - O, jako żywo! - Bóg-że ci zapłać, bo mi będzie staroœć lżejsza. Nieraz się tam jeszcze podwiki za człowiekiem oglšdajš, co i w Warszawie w czasie elekcji bywało. Wołodyjowski œwiadek! Ale nic mi już po amorach i na przekór krwi goršcej chętnie ojcowskim sentymentem będę się kontentował. Nastało milczenie, jeno konie poczęły parskać silnie jeden za drugim na pomyœlnš dla podróżnych wróżbę. - Zdrów! zdrów! - odpowiadali jeŸdŸcy. Noc była jasna. Księżyc coraz wyżej wypływał na niebo nabite migotliwymi gwiazdami i stawał się coraz mniejszy, bledszy... Utrudzone bachmaty zwolniły kroku, a i jadšcych poczęło ogarniać znużenie. Wołodyjowski pierwszy wstrzymał konia. - Czas by spoczšć - rzekł. - Brzask już niedługo. - Czas! - powtórzył Zagłoba. - Już mi się ze snu zdaje, że mój koń ma dwa łby. Jednakże przed odpoczynkiem Rzędzian pomyœlał o wieczerzy; rozpalił więc ogień,a następnie zdjšwszy z konia biesagi poczšłz nich wydobywać zapasy, w które się był u Burłaja w Jampolu jeszcze zaopatrzył, jako to: chleb z kukurydzy, zimne mięsiwa, bakalie i wino włoskie. Na widok dwóch worków skórzanych dobrze płynem wydętych, które wydawały odgłos bełkocšcy i słodki, pan Zagłoba zapomniał o œnie - inni też chętnie zabrali się do jedzenia i jedli. Starczyło dla wszystkich obficie, a gdy mieli już dosyć, pan Zagłoba obtarł połš usta i rzekł: - Do œmierci nie przestanę powtarzać: dziwne sš sšdy boże! Otoœ jest wolna, mojamoœcia panno, a my, ucieszeni, siedzim sobie tutaj sub Jove i winko Burłaja popijamy. Nie powiem, żeby węgrzyn nie był lepszy, bo to skórš pachnie, ale w drodze i ono się przygodzi. - Jednemu się nie mogę wydziwić - rzekła Helena - że Horpyna zgodziła się mnie wydać waćpanom tak łatwo. Pan Zagłoba poczšł spoglšdać na Wołodyjowskiego, następnie na Rzędziana i mrugać mocno. - Zgodziła się, bo musiała. Zresztš nie ma co ukrywać, bo nie wstyd, żeœmy ich oboje z Czeremisem zgładzili. - Jak to? - pytała z przestrachem kniaziówna. - A toœ nie słyszała wystrzałów? - Słyszałam, alem myœlała, że to Czeremisstrzela. - Nie Czeremis to był, ale ten tu pachołek,który na wylot czarownicę przestrzelił. Diabeł w nim siedzi, na to zgoda, ale nie mógł inaczej postšpić, bo czarownica, nie wiem, czy wietrzšc coœ, czy tak sobie z determinacji, naparła się jechać z nami. Trudnoż było na to pozwolić, bo zaraz by się obejrzała, że nie do Kijowa jedziemy. Ustrzelił ci jš tedy, ustrzelił, a ja tego Czeremisa zaciukałem. Prawdziwe to monstrum afrykańskie i myœlę, że Bóg mi tego za złe nie poczyta. Musi być i w pieklez niego powszechna abominacja. Przed samym odjazdem z jaru pojechałem naprzód i poodcišgałem ich trochę na stronę, żebyœ się widoku trupów nie przelękła lub za zły omen sobie tego nie poczytała. Na to kniaziówna: - Za wiele ja już bliższych sobie nieżywymi w tych okropnych czasach widziałam, abymsię miała bać widoku zamordowanych, ale przecie wolałabym krwi za sobš nie zostawiać, żeby nas Bóg za niš nie pokarał.- Nie rycerska też to była sprawa - rzekł szorstko Wołodyjowski - do której nie chciałem ręki przyłożyć. - Co tam, mój jegomoœć, deliberować - rzekł Rzędzian - kiedy inaczej być nie mogło. Żebyœmy to kogo dobrego starli, to jeszcze nie mówię, ale nieprzyjaciół Boga wolno, a ja to przecie sam widział, że ta czarownica z diabłami w komitywę wchodziła. Nie tego mnie też żal! - A czegoż to imć pan Rzędzian żałuje? - pytała kniaziówna. - Bo tam sš zakopane pienišdze, o których mi Bohun powiedział, a waszmoœciowie tak pilili, że nie starczyło czasu odkopać, choć miejsce koło młyna wiedziałem dobrze. Serce mi się też krajało, że trzeba było tyle dobroci wszelakiej w tamtej komnacie, co to w niej panna mieszkała, ostawić. - Obacz no, jakiego będziesz miała sługę! - mówił do kniaziówny Zagłoba. - Z wyjštkiem swego pana, z samego on by diabła skórę zdarł, żeby sobie kołnierz z niej uczynić. - Da Bóg, nie będzie imć pan Rzędzian na mojš niewdzięcznoœć narzekał - odpowiedziała Helena. - Dziękuję pokornie jejmoœć pannie! - rzekł całujšc jš w rękę pachołek. Przez ten czas Wołodyjowski siedział milczšcy, jeno wino z bukłaka popijał i marsem nadrabiał, aż to niezwykłe mu milczenie zwróciło uwagę Zagłoby. - A pan Michał - rzekł - ledwie kiedy jakie słowo puœci. - Tu stary zwrócił się do kniaziówny: - Nie mówiłżem ci, że mu twoja gładkoœć rozum i mowę odejmuje? - Przespałbyœ się waćpan lepiej przede dniem! - odparł zmieszany mały rycerz i poczšł wšsikami i mocno ruszać, tak właœnie jak zajšc, gdy sobie chce dodać fantazji. Ale stary szlachcic miał słusznoœć. Nadzwyczajna pięknoœć kniaziówny trzymała małego rycerza jakoby w cišgłym odurzeniu. Patrzył na niš, patrzył,a w duchu się pytał: zali to może być, by taka po ziemi chodziła? Wiele on bowiem pięknoœci w życiu widział - piękna była panna Anna i panna Barbara Zbaraskie, urodziwa nad podziw i Anusia Borzobohata, rzęsista była i panna Żukówna, do której się Roztworowski zalecał, i Wierszułłowa Skoropadzka, i Bohowitynianka, ale żadna z nich nie mogła się równać z tym cudnym kwiatem stepowym. Wobec tamtych bywał pan Wołodyjowski i ochoczy, i mowny, a teraz, gdy spoglšdał na te oczy aksamitne, słodkie a mdlejšce, na te jedwabne ich zasłony, których cień padał aż na jagody, na ten włos rozsypany, jakby kwiat hiacyntowy, po ramionach i plecach, na strzelistoœć postaci, na pierœ wypukłš i tchnieniem lekko kołysanš, od której biło ciepło lube, na te wszystkie białoœci liliowei róże a maliny ust - gdy na to wszystko spoglšdał pan Wołodyjowski, wówczas po prostu języka w gębie zapominał i, co najgorsza, że się sobie wydawał niezgrabny, głupi, a zwłaszcza, mały, ale to tak mały, że aż œmieszny. "To jest księżna, a ja żaczek!" - myœlał sobie z pewnš goryczš i rad by był, żeby się jaka przygoda zdarzyła, żeby z ciemnoœci ukazał się jaki olbrzym, bo dopiero wówczas pokazałby biedny pan Michał, że nie taki to on mały, jak się wydaje! Drażniło go i to, że pan Zagłoba, kontent widocznie, że córuchna jego tak oczy ludzkie rwie, krzškał co chwila i już podrwiwać zaczynał, i oczami okrutnie mrugał. A tymczasem ona siedziała przed ogniskiem, różowym płomieniem i białym miesišcem oœwietlona, słodka, spokojna i coraz piękniejsza. - Przyznaj, panie Michale - mówił nazajutrzrano Zagłoba, gdy się na chwilę sami znaleŸli - że drugiej takiej dziewki nie maszw całej Rzeczypospolitej. Jeżeli mi takš drugš pokażesz, pozwolę ci się nazwać szołdrš i imparitatem sobie zadać. - Tego ja waćpanu nie neguję... - odrzekł mały rycerz. - Specjał to jest i rarytet, jakiego dotychczas nie oglšdałem, gdyż nawet i owe figury bogiń tak właœnie z marmuru udane, jakoby żywe, któreœmy w pałacu Kazanowskich widzieli, nie mogš wejœć z niš w paragon. Nie dziwno mi teraz, że najlepsi mężowie za łby o niš chodzš - bo warto. - A co? a co? - mówił Zagłoba. - Dalibóg, nie wiadomo, kiedy gładsza, rano czy wieczór? bo ona cišgle w takowej ozdobie jak róża chodzi. Powiadałem ci, że to i ja kiedyœ nadzwyczajnej byłem urody, ale już jej musiałem i wówczas ustšpić, choć inni mówiš, że do mnie kubek w kubek podobna. - IdŸże waszmoœć do licha! - zakrzyknšł mały rycerz. - Nie gniewaj się, panie Michale, bo już i tak marsem nadrabiasz. Spoglšdasz na niš jak kozieł na kapustę, a cišgle się marszczysz; przysišgłby kto, że cię żšdze kšsajš, ale nie dla psa kiełbasa. - Tfu! - rzekł Wołodyjowski - jak się waćpan nie wstydzisz starym będšc takowegłupstwa prawić? - A to czego się chmurzysz? - Bo waćpan to myœlisz, że już wszystko zło przeminęło jako ptak na powietrzu i żeœmy już całkiem bezpieczni, a tu dobrze trzeba jeszcze deliberować, żeby to jednego uniknšć, drugie ominšć. Droga jeszcze przed nami okrutna i Bóg wie, co nas spotkać może, bo te strony, do którychjedziemy, muszš już być dotychczas w ogniu. - Kiedy ja jš z Rozłogów Bohunowi wykradłem, gorzej było, bo nas œcigali z tyłu, a z przodu był bunt; jednakowoż przeszedłem przez całš Ukrainę jakoby przez płomień - i aż do Baru zaszedłem. A od czego głowa na karku? W najgorszym razie do Kamieńca nie tak daleko. - Ba! ale Turkom i Tatarom także do niego niedaleko. - Co mnie waćpan tam powiadasz! - Powiadam, co jest - i mówię, że warto nad tym podeliberować. Lepiej nam Kamieniec ominšć i ku Barowi ruszyć, bo Kozacy piernacze szanujš, z czerniš sobie poradzimy, a jak nas jeden Tatar raz na oko weŸmie, tak i po wszystkim! Znam ja się z nimi od dawna i potrafię przed czambułem iœć razem z ptactwem i z wilkami, ale gdybyœmy prosto na czambuł wpadli, tedybym i ja już na to nie poradził. - To idŸmy na Bar albo koło Baru; niech tamtych kamienieckich Lipków i Czeremisów dżuma w karwaserach wydusi ! Waćpan o tym nie wiesz, że Rzędzian wzišł i od Burłaja piernacz. Możemy wszędy między kozactwem œpiewajšcy chodzić. Co najgorsze pustynie jużeœmy przejechali, wejdziemy teraz w ludzki kraj. Trzeba też io tym pomyœleć, żeby się o wieczornym udoju w chutorach zatrzymywać, bo dla dziewki to i przystojniej, i wygodniej. Ale już mi się tak zdaje, panie Michale, że za czarno rzeczy widzisz Co u did'ka! żeby zaœtrzech chłopów - nie pochlebiajšc sobie ani wam, na schwał przednich - nie dało sobie rady w stepie! Połšczmy nasze fortele z twojš szablš i hajda! nic lepszego nie mamydo roboty. Rzędzian ma i Burłajowy piernacz, a to grunt, bo Burłaj teraz całym Podolem rzšdzi, a byle się za Bar przedostać, to tam już Lanckoroński z kwarcianymi choršgwiami. Hajda! panie Michale, czasu nie traćmy! Jakoż nie tracili czasu i rwali stepem ku północy i zachodowi, ile tylko konie mogły nadšżyć. Na wysokoœci Mohylowa weszli w kraj gęœciej osiadły, tak że wieczorami wszędy nietrudno było znaleŸć chutory lub wsie, w których zatrzymywali się na noclegi, ale rumiane zorze ranne zastawałyich zawsze już na koniach i w drodze. Szczęœciem, lato było suche, dnie znojne, noce rosiste, a rankami srebrzył się cały step jakoby szronem okryty. Wody wiatr wysuszył, rzeki poopadały - i przebywali je bez trudnoœci. Idšc czas jakiœ wzdłuż i w górę Łozowej zatrzymali się na dłuższy nieco wypoczynek w Szarogrodzie, w którym stał pułk kozacki do komendy Burłaja należšcy. Tam zastali wysłańców Burłajowych, a między nimi setnika Kunę, którego w Jampolu na uczcie u Burłaja widzieli. Ten zdziwił się trochę, że nie idš na Bracław, Rajgród i Skwirę do Kijowa, ale zresztš żadne podejrzenie nie postało mu w umyœle, zwłaszcza iż Zagłoba wytłumaczył mu, że nie poszli tamta drogšz obawy Tatarów, którzy się od strony Dniepru mieli ruszyć. Mówił im natomiast Kuna, że Burłaj wysłał go do pułku, by pochód zapowiedział, i że sam ze wszystkimi wojskami jampolskimi i z budziackimi Tatary lada chwila do Szarogrodu także œcišgnie, skšd dalej zarazruszš. Przyszli gońce do Burłaja od Chmielnickiego z wieœciš, że wojna rozpoczęta i rozkazami, by wszystkie pułkina Wołyń prowadził - Burłaj zaœ z dawna już i sam chciał pod Bar walić i tylko się jeszcze na tatarskie posiłki oglšdał, pod Barem bowiem Ÿle jakoœ zaczęło się powodzić rebelii. Oto pan Lanckoroński, regimentarz, mocno tam znaczne kupy pogromił, miasto zdobył i zamek załogš obsadził. Legło tam na placu kilka tysięcy kozactwa i ich to właœnie chciał stary Burłaj pomœcić, a przynajmniej zamek na powrót odebrać. Kuna jednak powiadał, że ostatnie rozkazy Chmielnickiego, aby na Wołyń iœć, przeszkodziły tym zamiarom i że Baru nie będš na teraz oblegali, chybaby Tatarowie koniecznie chcieli. - A co, panie Michale? - mówił na drugi dzień Zagłoba - Bar przed nami i mógłbym tam po raz drugi kniaziównę schronić, ale niech go tam kaduk zje! Nie wierzę już ani Barowi, ani żadnej fortecy od czasu, jak hultajstwo ma więcej armat niż wojska koronne. To mnie jeno niepokoi, że jakoœ chmurzy się koło nas. - Nie tylko się chmurzy - odrzekł rycerz - ale już burza za nami wali, to jest Tatary i Burłaj, który, gdyby nas dogonił, wielce byłby zdziwiony, iż nie ku Kijowu, ale w przeciwnš stronę zdšżamy. - I gotów by nam innš drogę pokazać. Niechże mu diabeł wpierw pokaże, który szlak najproœciej do piekła prowadzi. Zróbmy układ, panie Michale: z hultajstwemjuż ja będę sobie za nas wszystkich radził,ale z Tatary - niech będzie twoja głowa. - Łatwiejże waćpanu z hultajami, którzy nas za swoich biorš - odpowiedział Wołodyjowski. - Co do Tatarów, jedyna teraz rada jak najprędzej uciekać, aby z matni póki czas się wyœliznšć. Konie dobre, gdzie się zdarzy, musimy po drodze kupować, aby te zawsze były œwieże. - Starczy i na to trzosik pana Longina, a jak nie starczy, to Rzędzianowi Burłajowy odbierzemy - a teraz naprzód! I jechali jeszcze œpieszniej, aż piana okrywała boki bachmatów i spadała jak płaty œniegowe na step zielony. Przebyli Derłę i Ladawę. W Barku zakupił pan Wołodyjowski nowe bachmaty, starych nie rzucajšc, bo te, które od Burłaja mieli w darze, wielkiej były krwi, więc zachowano je na luŸne- i szli naprzód, coraz krótsze czynišc przystanki i noclegi. Zdrowie dopisywało wszystkim wybornie i Helena, choć zmęczona podróżš, czuła, że jej z dniem każdym coraz więcej sił przybywa. W jarze pędziła życie zamknięte i prawie nie opuszczała swojej wyzłoconej komnaty, nie chcšc spotykać się z bezwstydnš Horpynš i słuchać jej rozmów inamów - teraz zaœ œwieże powietrze stepowe wracało jej zdrowie. Róże zakwitły na jej policzkach, słońce przyciemniło jej twarz, ale za to oczy nabrały blasków, i gdy czasem wiatr zwichrzył jej włosy na czole, rzekłbyœ: Cyganka jaka, najcudniejsza worożycha albocygańska królewna jedzie stepem szerokim - przed niš kwiaty, a za niš rycerze!... Pan Wołodyjowski z wolna się z jej nadzwyczajnš urodš oswajał, ale że zbliżała ich podróż, więc się na koniec i oswoił. Odzyskał wówczas mowę i wesołoœć i często, toczšc przy niej koniem, opowiadał o Łubniach, a najwięcej o swojej ze Skrzetuskim przyjaŸni, bo zauważył, że tego rada słucha. Czasem teżsię i drażnił z niš mówišc: - Bohuna-m przyjaciel i do niego waćpannę wiozę. A ona ręce składała niby z wielkiego strachu i nuż się słodkim głosem prosić: - Nie czyńże tego, luty rycerzu lepiej od razu mniej zetnij. - O, nie może być! już tak uczynię! - odpowiadał srogi rycerz. - Zetnij! - powtarzała kniaziówna mrużšc swe œliczne oczy i wycišgajšc ku niemu szyję. Wówczas mrówki poczynały chodzić po krzyżach małemu rycerzowi. "Idzie do głowy ta dziewka, jak wino! - myœlał sobie - ale się nim nie upiję, bo cudze" - i wstrzšsał się tylko poczciwy pan Michał, i koniem naprzód ruszał. A gdy już w trawy jak nurek w wodę pornšł, zaraz mrówki z niego opadały i całš uwagę na drogę zwracał: czy bezpieczna, czy dobrze jadš iczyli skšd jaka przygoda się nie zbliża? ł się 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż°Päcą4-c˛a4cł•+U c´ę8o/Więc wspinał się na strzemionach, żółte wšsiki nad falę traw wytykał i patrzył, wietrzył, słuchał jak Tatar, kiedy to w Dzikich Polach wœród burzanów myszkuje. Pan Zagłoba również był najlepszej myœli. - Łatwiejże nam teraz umykać - mówił - niżwtedy nad Kahamlikiem, kiedyœmy to musielijak psi, piechotš, z wywieszonymi językamidrałować. Ozór mi w gębie tak wtedy wysechł, że mógłbym był nim drzewo strugać, a ninie chwalić Boga, i odpocznienie na noc bywa, i jest czym gardło od czasu do czasu odwilżyć. - A pamiętasz waszmoœć, jakeœ to mnie na ręku przez wodę przenosił? - mówiła Helena. - Będziesz i ty miała, daj Boże doczekać, kogo na ręku nosić: Skrzetuskiego w tym głowa! - Hu! hu! - œmiał się Rzędzian. - Zaniechaj waœć, proszę - szeptała kniaziówna płonšc i spuszczajšc oczy. Tak to oni ze sobš na stepie rozmawiali, aby czas drogi skrócić. Na koniec za Barkiem i Jołtuszkowem wstšpili w kraj zębami wojny œwieżo poszarpany. Tam grasowały dotychczas kupy zbrojne hultajstwa, tam też niedawno i pan Lanckoroński palił i œcinał, bo dopiero przed kilkunastoma dniami do Zbaraża się cofnšł. Dowiedzieli się też nasi podróżni od miejscowych ludzi, że Chmielnicki z chanem ruszyli wszystkimi siłami przeciw Lachom, a raczej przeciw regimentarzom, których wojska się buntujš i nie chcš inaczej służyć, jak pod buławš Wiœniowieckiego. Przepowiadano przy tym ogólnie, że teraz pewno już przyjdzie na pohybel, czyli na ostateczny koniec Lachom albo Kozakom, gdy się bat'ko Chmielnicki z Jaremš spotkajš. Tymczasem cały kraj był jakoby w ogniu. Wszystko porywało za broń i cišgnęło na północ, by się z Chmielnickim połšczyć. Z dołu, od Niżu Dniestrowego, walił Burłaj z całš potęgš, a po drodze zrywały się wszystkie pułki z załóg, postojów i z pastwisk, bo wszędy przyszłyrozkazy. Szły tedy sotnie, choršgwie, pułki, a obok nich płynęła jak fala bezładna czerń zbrojna w cepy, widły, noże, spisy. Koniuchowie i czabańczycy - porzucili swoje kosze, chutornicy - chutory, pasiecznicy - pasieki, dzicy rybacy- swoje komysze naddniestrzańskie, myœliwi - bory. Wsie, miasteczka i miasta pustoszały. W trzech województwach zostały tylko po osadach baby i dzieci, bo mołodycie nawet cišgnęły z mołojcami na Lachów. A jednoczeœnie ze wschodu zbliżał się z całš głównš siłš Chmielnicki jak burza złowroga kruszšc po drodze potężnšrękš zamki i zameczki i mordujšc niedobitków z zeszłych pogromów. Minšwszy Bar, pełen smutnych dla kniaziówny wspomnień, weszli nasí podróżni na stary goœciniec prowadzšcy na Latyczów, Płoskirów, do Tarnopola i dalej aż do Lwowa. Tu coraz częœciej napotykali: to tabory sforne wozów, to oddziały piechoty i jazdy kozackiej, to watahy chłopskie, to niezmierne stada wołów okryte obłokiem kurzawy, pędzone na spyżę dla wojsk kozackich i tatarskich. Droga stała się teraz niebezpieczna, bo razwraz pytano ich: co zacz sš, skšd idš i dokšd jadš? Kozackim sotniom pokazywał wówczas Zagłoba piernacz Burłajowy i mówił: - Od Burłaja my posłańcy, mołodycię Bohunowi wieziem. I na widok piernacza groŸnego pułkownika rozstępowali się zwykle Kozacy, tym bardziej iż każdy rozumiał, że jeœli Bohun żyw, to się już musi pod wojskami regimentarzy koło Zbaraża lub Konstantynowa uwijać. Ale daleko trudniej było podróżnym z czerniš, z dzikimi oddziałami pasterzy ciemnych, pijanych i żadnego prawie nie majšcych pojęcia o oznakach, wydawanych przez pułkowników na bezpieczny przejazd. Gdyby nie Helena, byliby owi półdzicy ludzie poczytywali Zagłobę, Wołodyjowskiego i Rzędziana za swoich i za starszych, jakoż nawet tak i bywało; ale Helena zwracała wszędzie uwagę zarówno swojš płciš, jak i nadzwyczajnš urodš, a stšd rodziły się i niebezpieczeństwa, które z największym trudem trzeba było przezwyciężać. Czasem więc pokazywał pan Zagłoba piernacz, a czasem pan Wołodyjowski zęby,i niejeden tam trup padał za nimi. Kilka razy tylko niedoœcignione bieguny Burłajoweuchroniły ich od zbyt ciężkiej przygody - i podróż, tak z poczštku pomyœlna, stawała się z dniem każdym cięższš. Helena, lubo z natury mężna, poczęła od ustawicznej trwogi i bezsennoœci na zdrowiu szwankować i naprawdę wyglšdała na brankę wleczonš mimo woli w nieprzyjacielskie namioty; pan Zagłoba pocił się srodze i coraz nowe wymyœlał fortele, które mały rycerz zaraz w bieg wprowadzał, obaj zaœ pocieszali kniaziównę, jak mogli. - Tylko nam minšć to mrowie, które jest jeszcze przed nami - mówił mały rycerz - i przyjœć pod Zbaraż, zanim Chmielnicki z Tatary okolice jego zaleje. Dowiedział się bowiem po drodze, że regimentarze œcišgnęli do Zbaraża i że w nim zamierzajš się bronić - tam więc zdšżali spodziewajšc się słusznie, że i ksišżę Jeremi do regimentarzy ze swojš dywizjš przybędzie, zwłaszcza że częœć jego sił, i to znaczna, stałe w Zbarażu miała locum. Tymczasem doszli aż pod Płoskirów. Mrowie rzedło na goœcińcu istotnie, bo już o dziesięć mil drogi zaczynał się kraj zajęty przez choršgwie koronne, więc watahy kozackie nie œmiały zapuszczać się dalej, wolały bowiem czekać w bezpiecznym oddaleniu na przybycie Burłaja z jednej, a Chmielnickiego z drugiej strony. - Już dziesięć mil tylko! już dziesięć mil tylko! - powtarzał zacierajšc ręce pan Zagłoba. - Byleœmy się do pierwszej choršgwi dostali, to już i do Zbaraża dojedziemy w bezpiecznoœci. Pan Wołodyjowski jednak postanowił znowuzaopatrzyć się w œwieże konie w Płoskirowie, bo te, które kupiono w Barku, były już do niczego, a Burłajowe trzeba było na czarnš godzinę oszczędzać. Ostrożnoœć ta stała się koniecznš, odkšd rozeszła się wieœć, że Chmielnicki już pod Konstantynowem, a chan ze wszystkimi ordami wali od Piławiec. - My tu z kniaziównš zostaniemy pod miastem, bo lepiej nam się na rynku nie pokazywać - rzekł mały rycerz do Zagłoby, gdy przybyli do opuszczonego domku, odległego o dwie staje drogi od miasta - a waszeć idŸ, popytaj u mieszczan, czyli koni gdzie na przedaż albo na zamianę nie majš. Wieczór już, ale ruszymy na całš noc. - Niedługo wrócę - rzekł pan Zagłoba. I odjechał ku miastu, Wołodyjowski zaœ kazał Rzędzianowi porozluŸniać nieco popręgów u kulbak, ażeby bachmaty mogły odetchnšć, sam zaœ wprowadził kniaziównędo izby, proszšc, aby się winem i snem pokrzepiła. - Chciałbym do œwitania te dziesięć mil przejechać - mówił jej - póŸniej wszyscy wypoczniemy. Zaledwie jednak przyniósł bukłaki z winem i żywnoœć, gdy zatętniało przed sieniš. Mały rycerz spojrzał przez okno. - Pan Zagłoba już wrócił - rzekł - widno koni nie znalazł. W tej chwili drzwi izby roztwarły się i ukazał się w nich Zagłoba blady, siny, spotniały, zadyszany. - W konie! - zakrzyknšł. Pan Michał zbyt był doœwiadczonym żołnierzem, aby w takich razach na pytaniaczas tracić. Nie tracił go nawet na ratowanie bukłaka z winem (który wszelakopan Zagłoba porwał), ale chwycił co prędzej kniaziównę, wyprowadził jš na podwórze i posadził na kulbakę; rzucił ostatnie spojrzenie, czy popręgi docišgnięte, i powtórzył: - W konie! Kopyta zatętniły i wkrótce znikli w ciemnoœciach jeŸdŸcy i bachmaty jak orszakmar. Lecieli długo bez wypoczynku, aż dopiero gdy blisko mila drogi dzieliła ich od Płoskirowa i przed wejœciem księżyca pomroka stała się tak gruba, że wszelki poœcig był niemożebny, pan Wołodyjowski zbliżył się do Zagłoby i spytał: - Co to było? - Czekaj... panie Michale, czekaj! Okrutniem się zdyszał, mało mi nóg nie odjęło... uf! - Ale co to było? - Diabeł we własnej osobie, mówię ci, diabeł albo smok, któremu jednš głowę utniesz, druga odrasta. - Gadajże waœć wyraŸnie. - Bohuna na rynku widziałem. - Chyba waœć masz delirium? - Na rynku go widziałem, jako żywo, a przy nim pięciu czy szeœciu ludzi; policzyć nie mogłem, bo mało mi nóg nie odjęło... Pochodnie przy nim trzymali... Już tak myœlę, że nam chyba bies jaki w drodze staje, i zgoła nadzieję w szczęœliwy skuteknaszej imprezy straciłem... Czy on nieœmiertelny ten piekielnik, czy co? Nie mówże o nim Helenie... O dla Boga! waćpan go usiekłeœ, Rzędzian go wydał... nie! on już żyw, wolny i w drogę lezie. Uf! o Boże! Boże!... mówię ci, panie Michale, że wolałbym spectrum na cmentarzu zobaczyćniż jego. I co, u diabła, za moje szczęœcie,że to ja go właœnie wszędy pierwszy spotykam! Psu wsadzić w gardło takie szczęœcie! Czy to nie ma innych ludzi na œwiecie? Niech go inni spotykajš! Nie! zawsze ja i ja! - A on widział waœci? - Żeby on mnie widział, to byœ ty już mnie, panie Michale, nie widział. Tego tylko brakowało! - Ważna by to była rzecz wiedzieć - mówił Wołodyjowski - czy on goni za nami, czy też do Waładynki do Horpyny jedzie w tym mniemaniu, że nas po drodze ułapi? - Mnie się widzi, że do Waładynki. - Tak i musi być. Tedy my jedziemy w jednšstronę, a on w drugš, i teraz mila już albo dwie między nami, a za godzinę będzie pięć.Nim się po drodze o nas dowie i nawróci, będziemy w Żółkwi, nie tylko w Zbarażu. - Tak mówisz, panie Michale? Chwała Bogu! Jakobyœ mi plaster przyłożył! Ale powiedz mnie, jak to być może, by on był na wolnoœci, skoro jego Rzędzian w ręce komendanta włodawskiego wydał? - Po prostu uciekł. - To już szyję takiemu komendantowi ucišć. Rzędzian! hej, Rzędzian! - A czego jegomoœć chce? - pytał pachołek wstrzymujšc konia. - Komuœ ty Bohuna wydał? - Panu Regowskiemu. - A któż to ten pan Regowski? - To wielki kawaler, porucznik pancerny spod choršgwi króla jegomoœci. - Bodajże cię! - rzekł trzasnšwszy w palce Wołodyjowski - to już ja wiem! Nie pamiętasz no waćpan, co nam pan Longinus opowiadał o nieprzyjaŸni pana Skrzetuskiego z Regowskim? To przecie pana Łaszcza strażnika krewniak i za jego konfuzję ma do Skrzetuskiego odium. - Rozumiem, rozumiem! - zakrzyknšł pan Zagłoba. - On to musiał Bohuna na złoœć puœcić. Ale to kryminał taka sprawa i gardłem pachnie. Pierwszy będę delatorem! - Daj go Boże spotkać - mruknšł pan Michał- a pewnie do trybunałów nie pójdziemy. Rzędzian nie wiedział dotšd, o co idzie, bo po odpowiedzi danej Zagłobie znów wysunšłsię naprzód do kniaziówny. Jechali teraz wolno. Księżyc zeszedł, mgły,które z wieczora unosiły się nad ziemiš, opadły - i noc zrobiła się widna. Wołodyjowski pogršżył się w zamyœleniu. Zagłoba przeżuwał jeszcze czas jakiœ resztki przerażenia, na koniec rzekł: - Dałżeby Bohun teraz i Rzędzianowi, gdyby go w ręce dostał! - Powiedz mu waćpan nowinę, niech się strachu naje, a ja tymczasem pojadę przy kniaziównie - odpowiedział mały rycerz. - Dobrze! Hej, Rzędzian! - A czego? - pytał pachołek wstrzymujšc ponownie konie. Pan Zagłoba zrównał się z nim i milczał przez chwilę, czekajšc, by Wołodyjowski i kniaziówna oddalili się dostatecznie; na koniec rzekł: - Wiesz, co się stało? - Nie wiem. - Pan Regowski puœcił Bohuna na wolnoœć. Widziałem go w Płoskirowie. - W Płoskirowie? teraz? - pytał Rzędzian. - Teraz. A co? nie zlatujesz z kulbaki? Promienie księżyca padały prosto na pucołowatš twarz pachołka i pan Zagłoba nie tylko nie dojrzał na niej przerażenia, ale z największym zdziwieniem spostrzegł ów wyraz srogiej, zwierzęcej prawie zawziętoœci, który Rzędzian miał wówczas,gdy Horpynę mordował. - Cóż? to się Bohuna nie boisz czy co? - pytał stary szlachcic. - Mój jegomoœć - odparł pachołek - jeżeli jego pan Regowski puœcił, to już ja sam muszę na nowo pomsty nad nim szukać za mojš krzywdę i pohańbienie. Przecie mu tego nie daruję, bom poprzysišgł, i gdyby nie to, że pannę odwozimy, zaraz bym w jego tropy pojechał: niechże moje nie przepada! "Tfu! - pomyœlał Zagłoba - wolę, żem temu pachołkowi nijakiej krzywdy nie uczynił." Po czym popędził konia i po chwili zrównał się z kniaziównš i Wołodyjowskim. Po godzinie drogi przeprawili się przez Medwiedówkę i wjechali w las cišgnšcy się od samego brzegu rzeki dwoma czarnymi œcianami wzdłuż drogi. - Już tę okolicę znam dobrze - rzekł Zagłoba. - Teraz ten bór niedługo się skończy, za nim będzie z ćwierć mili pola gołego, przez które idzie goœciniec z Czarnego Ostrowu, a potem znów bory jeszcze większe, aż do Matczyna. Da Pan Bóg, że w Matczynie zastaniemy już choršgwie polskie. - Pora już, żeby zbawienie przyszło! - mruknšł Wołodyjowski. Czas jakiœ jechali w milczeniu, jasnym, oœwieconym przez promienie księżyca, goœcińcem. - Dwa wilki drogę przeszły! - rzekła nagle Helena. - Widzę - odparł Wołodyjowski. - A ot, trzeci! Szarawy cień przemknšł się istotnie o sto kilkadziesišt kroków przed końmi. - Ot, czwarty! - zawołała kniaziówna. - Nie, to sarna; patrz waćpanna: dwie, trzy! - Co, u licha! - zakrzyknšł pan Zagłoba. - Sarny za wilkami goniš! Œwiat, widzę, przewraca się do góry nogami. - JedŸmy no nieco prędzej - rzekł zaniepokojonym głosem pan Wołodyjowski. - Rzędzian bywaj! i z pannš naprzód! Pomknęli, ale Zagłoba pochylił się w pędzie do ucha Wołodyjowskiego i pytał: - Panie Michale, a co tam nowego? - le - orzekł mały rycerz. - Widziałeœ waœć: zwierz z legowisk ze snu się zrywa inocš pomyka. - Oj! A co to znaczy? - To znaczy, że go płoszš. - Kto? - Wojska - Kozacy albo Tatary - idš nam od prawej ręki. - A może nasze choršgwie? - Nie może być, bo zwierz umyka od wschodu, od Piławiec, więc pewno Tatarzy szerokš ławš idš. - Umykajmy, panie Michale, na miły Bóg! - Nie ma innej rady. Ej, żeby tak tu kniaziówny nie było, podeszlibyœmy pod same czambuły, żeby z paru urwać, ale z niš... ciężka może być przeprawa, jeœli nas na oko wezmš. - Bój się Boga, panie Michale. Skręćmy w lasy za tymi wilkami albo co? - Nie może być, bo choćby nas zrazu nie dostali, to kraj przed nami zalejš, a potem jakże się wydostaniem? - Niechże ich siarczyste pioruny zatrzasnš!Tego nam tylko brakowało. Ej, panie Michale, czy się nie mylisz? Wilcy to przecież za koszem cišgnš, nie przed nim pomykajš. - Które sš po bokach, to cišgnš za koszem ize wszystkich okolic się zbierajš, ale te, cona przedzie, to się płoszš. Widzisz no waœćtam, na prawo, między drzewami: łuna œwita! - Jezusie Nazareński, Królu Żydowski! - Cicho waœć!... Siła jeszcze tego lasu? - Zaraz się skończy. - A potem pole? - Tak jest. O Jezu! - Cicho waœć!... Za polem drugi las? - Aż do Matczyna. - Dobrze! byle nas na tym polu nie najechali!Jeżeli się do drugiego lasu szczęœliwie przedostaniem, toœmy i w domu. JedŸmy teraz razem! Szczęœciem kniaziówna z Rzędzianem na Burłajowych koniach. Popędzili konie i zrównali się z jadšcymi na przedzie. - Co to za łuna na prawo? - pytała kniaziówna. - Moœcia panno! - odrzekł mały rycerz - tunie ma co ukrywać. To mogš być Tatarzy. - Jezus Maria! - Nie trwóż się waćpanna! Szyja moja w tym, że im umkniemy, a w Matczynie nasze choršgwie. - Dla Boga! umykajmy! - rzekł Rzędzian. Ucichli i mknęli jak duchy. Drzewa poczęły rzednšć, las kończył się - ale też i łuna nieco przygasła. Nagle Helena zwróciła się do małego rycerza. - Moœci panowie! - rzekła - przysięgnijcie mi, że żywa nie pójdę w ich ręce! - Nie pójdziesz! - odrzekł Wołodyjowski - pókim ja żyw! Zaledwie skończył, wypadli z lasu na pole, a raczej na step, który cišgnšł się blisko ćwierć mili, a na którego przeciwległym końcu czerniła się znów wstšżka lasu. Halizna ta, ze wszystkich stron odkryta, srebrzyła się teraz cała od promieni księżyca i było na niej tak prawie widno, jak w dzień. - To najgorszy szmat drogi! - szepnšł do Zagłoby Wołodyjowski - bo jeœli oni sš w Czarnym Ostrowiu, to tędy pójdš, między lasami. Zagłoba nie odrzekł nic, jeno piętami konia œcisnšł. Dobiegli już do połowy pola, przeciwległy las stawał się coraz bliższy, wyraŸniejszy,gdy nagle mały rycerz wycišgnšł rękę ku wschodowi. - Patrz waœć - rzekł do Zagłoby - widzisz?- Krze jakoweœ i zaroœla w dalekoœci. - Te krze się ruszajš! W konie teraz, w konie, bo już nas dojrzš niezawodnie! Wiatr zaœwistał w uszach uciekajšcych - zbawczy las zbliżał się coraz bardziej. Nagle z owej ciemnej masy zbliżajšcej się od prawej strony pola doleciał naprzód jakoby szum podobny do szumu fal morskich, a w chwilę potem jeden ogromny krzyk targnšł powietrzem. ka przygoda się nie zbliża? ł się 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żľPcśfĎ cˇ5Rc¸‡*„3š 1c_€- Widzš nas! - ryknšł Zagłoba. - Psy! szelmy! diabły! wilcy! łajdaki! Las był tak blisko, że uciekajšcy czuli już prawie surowe i chłodne jego tchnienie. Ale też i chmura Tatarów stawała się corazwyraŸniejszš, a z ciemnego jej ciała poczęły wysuwać się długie odnogi, jakoby macki olbrzymiego potworu - i zbliżać się ku uciekajšcym z niepojętš szybkoœciš. Wprawne uszy Wołodyjowskiego odróżniły już wyraŸne wrzaski: "Ałła! Ałła!" - Koń mi się potknšł! - krzyknšł Zagłoba. - Nic to - odparł Wołodyjowski. Ale przez głowę przelatywały mu na kształt piorunów pytania: co będzie, jeżeli konie nie wytrzymajš? co będzie, jeżeli który z nich padnie? Były to dzielne tatarskie bachmaty, żelaznej wytrwałoœci, ale szły już od Płoskirowa, mało co wypoczywajšc po onym szalonym biegu od miasta aż do pierwszego lasu. Można się było wprawdzie przesišœć na luŸne, lecz i luŸne były znużone. "Co będzie?" - myœlał pan Wołodyjowski i serce zabiło mu trwogš, może po raz pierwszy w życiu - nie o siebie, ale o Helenę, którš w tej długiej podróży pokochał jak siostrę rodzonš. A wiedział i to, że Tatarzy raz zaczšwszy gonitwę, nie ustanš tak prędko. - Niechże nie ustajš, a jej nie zgoniš! - rzekł do siebie œcisnšwszy zęby. - Koń mi się potknšł! - zawołał po raz drugi Zagłoba. - Nic to! - powtórzył Wołodyjowski. Tymczasem wpadli do lasu. Objęła ich ciemnoœć, ale też pojedynczy jeŸdŸcy tatarscy nie byli dalej za nimi, jak na kilkaset kroków. Wszelako mały rycerz wiedział już, jak mapostšpić. - Rzędzian! - krzyknšł - skręcaj z pannš w pierwszš drogę z goœcińca. - Dobrze, mój jegomoœć! - odrzekł pachołek. Mały rycerz zwrócił się do Zagłoby: - Pistolety w garœć! I jednoczeœnie położywszy rękę na cuglachkonia pana Zagłoby, poczšł jego bieg hamować. - Co robisz?! - krzyknšł szlachcic. - Nic to! Wstrzymuj waœć konia. Odległoœć między nimi a Rzędzianem, który umykał z Helenš, poczęła się zwiększać coraz bardziej. Na koniec przybyli do miejsca, gdzie goœciniec skręcał się doœć nagle ku Zbarażowi, a wprost dalej szła wšska drożyna leœna wpółprzesłonięta gałęziami. Rzędzian wpadł na niš i po chwilioboje z Helenš znikli w gęstwinie i ciemnoœci. Tymczasem Wołodyjowski wstrzymał konia swego i Zagłoby. - Na miłosierdzie boskie! co czynisz? - ryczał szlachcic. - Wstrzymamy pogoń. Nie ma innego dla kniaziówny ratunku. - Zginiemy! - To zginiemy. Stań tu waœć na boku goœcińca! tutaj! tutaj! Obaj przyczaili się w ciemnoœci pod drzewami - tymczasem gwałtowny tętent bachmatów tatarskich zbliżał się i huczał jak burza, aż się cały las nim rozlegał. - Stało się! - rzekł Zagłoba i podniósł do ust bukłak z winem. Pił i pił - po czym wstrzšsnšł się. - W imię Ojca i Syna, i Ducha Œwiętego! - zakrzyknšł - gotowym na œmierć! - Zaraz! zaraz! - rzekł Wołodyjowski. - Trzech idzie naprzód, tegom chciał! Jakoż na jasnym goœcińcu ukazało się trzech jeŸdŸców siedzšcych widocznie na najlepszych bachmatach, tak zwanych na Ukrainie wilczarach, bo w biegu wilka doganiały; za nimi o dwieœcie lub trzysta kroków pędziło kilkunastu innych, a dalej jeszcze cały gęsty, zbity tłum ordyńców. Gdy trzej pierwsi zrównali się z zasadzkš, huknęły dwa strzały, po czym Wołodyjowski rzucił się jak ryœ na œrodek goœcińca i w jednym mgnieniu oka, nim pan Zagłoba miał czas spojrzeć i pomyœleć, co się stało, trzeci Tatar padł jakby gromem rażony. - W konie! - krzyknšł mały rycerz. Pan Zagłoba nie dał sobie tego dwa razy powtarzać, i ruszyli goœcińcem na kształt dwóch wilków, za którymi stado zajadłych psów goni; tymczasem dalsi ordyńcy nadbiegli do trupów i poznawszy, że owe gonione wilki potrafiš na œmierć ukšsić, wstrzymali nieco konie czekajšc na innych towarzyszów. - Widzisz waœć! - rzekł Wołodyjowski - wiedziałem, że się zatrzymajš! Ale jakkolwiek uciekajšcy zyskali kilkaset kroków, przerwa w gonitwie nie trwała długo, tylko że Tatarzy biegli już większš kupš i nie wysuwali się pojedynczo naprzód.Jednakże konie uciekajšcych były zmęczonedługš drogš i pęd ich słabł. Szczególnie koń Zagłoby, wiozšcy na grzbiecie tak znaczny ciężar, potknšł się znowu raz i drugi; staremu szlachcicowi resztki włosów stanęły na głowie na myœl, że padnie. - Panie Michale, najdroższy panie Michale! nie opuszczajże mnie! - wołał z desperacjš. - BšdŸ waœć pewien! - odpowiedział mały rycerz. - Żeby tego konia wilcy... Nie skończył, gdy pierwsza strzała bzyknęła mu koło ucha, a za niš inne poczęły bzykać i œwistać, i œpiewać, jakobybški i pszczoły. Jedna przeleciała tak blisko, że prawie otarła się bełtem o uszy pana Zagłoby. Wołodyjowski zwrócił się i znowu dał po dwakroć z pistoletów ognia do gonišcych. Wtem koń pana Zagłoby potknšł się tak silnie, że nozdrzami niemal zarył w ziemi. - Na Boga żywego, koń mi pada! - krzyknšłrozdzierajšcym głosem szlachcic. - Z kulbaki i w las! - zagrzmiał Wołodyjowski. To rzekłszy sam osadził konia, zeskoczył iw chwilę póŸniej obaj z Zagłobš znikli w ciemnoœciach. Ale manewr ten nie uszedł skoœnych oczu Tatarów i kilkudziesięciu z nich zeskoczywszy również z koni puœciło się wpogoń za uciekajšcymi. Gałęzie zerwały z głowy czapkę Zagłobie ibiły go po twarzy, szarpały za żupan, ale szlachcic, wzišwszy nogi za pas, umykał, jakby mu trzydzieœci lat wieku ubyło. Czasami padał, więc podnosił się i umykał jeszcze œpieszniej, sapišc jak miechy kowalskie - na koniec stoczył się w głębokiwykrot i czuł, że się już nie wygramoli, bosiły opuœciły go zupełnie. - Gdzie waœć jest? - spytał z cicha Wołodyjowski. - Tu, w dole. Już po mnie! ratuj się, panie Michale. Ale pan Michał bez wahania wskoczył do wykrotu i położył rękę na ustach pana Zagłoby. - Cicho waœć! może nas zminš! Będziem się zresztš bronili. Tymczasem nadbiegli Tatarzy. Jedni z nich minęli istotnie wykrot, sšdzšc, że zbiegowieuciekajš dalej, inni szli z wolna, obmacujšc drzewa i rozglšdajšc się na wszystkie strony. Rycerze utaili dech w piersiach. "Niech tu który wpadnie - myœlał w rozpaczy Zagłoba - to ja mu wpadnę!..." Wtem iskry posypały się na wszystkie strony: Tatarzy poczęli krzesać ogień... Przy blasku ich widać było dzikie twarze o wystajšcych policzkach i nabrzękłe wargi dmuchajšce w zatlone hubki. Przez jakiœ czas chodzili tak wkoło, o kilkadziesišt kroków od wykrotu, podobni do jakichœ złowrogich widm leœnych - i zbliżali się coraz bardziej. Ale w chwilę póŸniej jakieœ dziwne szumy, szmery i zmieszane okrzyki poczęły dolatywać z goœcińca i budzić uœpione głębie. Tatarzy przestali krzesać i stanęli jak wryci; ręka Wołodyjowskiego wpiła się w ramię Zagłoby. Krzyki zwiększały się i nagle buchnęły czerwone œwiatła, a wraz z nimi rozległa się salwa muszkietów - jedna, druga, trzecia - za niš okrzyki: "Ałła", szczęk szabel, kwik koni - tętent i wrzaski pomieszane Na goœcińcu wrzała bitwa. - Nasi! nasi! - krzyknšł Wołodyjowski. - Bij! morduj! bij! siecz! rżnij! - ryczał pan Zagłoba. Sekunda jeszcze: koło wykrotu przebiegło w największym popłochu kilkudziesięciu Tatarów, którzy zmykali teraz co duchu ku swoim. Pan Wołodyjowski nie wytrzymał, skoczył za nimi - i jechał na ich karkach wœród gęstwy i ciemnoœci. Zagłoba pozostał sam na dnie jamy. Po chwili próbował wyleŸć, ale nie mógł. Bolały go wszystkie koœci i zaledwie zdołałna nogach się utrzymać. - Ha, łajdaki! - rzekł oglšdajšc się na wszystkie strony - uciekliœcie! Szkoda, że tu który nie został. Miałbym kompanię w tej jamie i pokazałbym mu, gdzie pieprz roœnie. O poganie! narżnš was tam teraz jakbydła! Dla Boga, hałas tam teraz coraz większy! Chciałbym, żeby to był sam ksišżęJeremi, bo ten by dopiero was przygrzał. Hałłakujcie! hałłakujcie! będš póŸniej wilcynad waszym œcierwem hałłakowali. Ale też ten pan Michał, żeby mnie tu samego zostawić. Ba, nic dziwnego! Łakomy, bo młody. Po tej ostatniej przeprawie już i do piekła bym z nim poszedł, bo to nie taki przyjaciel, co w potrzebie opuszcza. A osa to jest! W mig tamtych trzech ukšsił. Żebym to miał przynajmniej ze sobš ten bukłak... ale już go tam pewnie diabli wzięli... konie rozdeptały. Jaszcze mnie tu jaka gadzina Ÿgnie w tej jamie. Co to? Krzyki i salwy muszkietów poczęły oddalać się w stronę pola i pierwszego lasu. - Aha! - rzekł Zagłoba. - Już im na karkachjadš! Nie wytrzymaliœcie, psubraty! ChwałabšdŸ Bogu najwyższemu! Krzyki oddalały się coraz bardziej. - Zdrowo jadš! - mruczał dalej szlachcic. - Ale to, widzę, przyjdzie mi posiedzieć w tejjamie. Tego by brakowało, żeby mnie wilcy zjedli. Naprzód Bohun, potem Tatarzy, a w końcu wilcy. Dajże, Boże, pal Bohunowi, a wœciekliznę wilkom, bo o Tatarach już tam jakoœ nasi myœlš niezgorzej! Panie Michale! Panie Michale! Cisza odpowiedziała panu Zagłobie, tylko bór szumiał, a z dala coraz słabiej dochodziły okrzyki. - Chyba się tu spać położę - czy co? Niechże to diabli porwš! Hej, panie Michale! Ale cierpliwoœć pana Zagłoby na długš jeszcze miała być wystawiona próbę, bo szaro już było na niebie, gdy na goœcińcu dał się ponownie słyszeć tętent, a następnie œwiatła zabłysły w mroku leœnym. - Panie Michale! tu jestem! - zawołał szlachcic. - To waœć wyłaŸ. - Ba! kiedy nie mogę. Pan Michał z łuczywem w garœci stanšł nad jamš i podajšc rękę Zagłobie, rzekł: - No! Tatarów nie ma. Przejechaliœmy się nanich aż za tamten las. - A któż to nadszedł? - Kuszel i Roztworowski w dwa tysišce koni.Moi dragoni także sš z nimi. - A pogańców siła było? - At! komunik parotysięczny. - To chwała Bogu! dajże mi się czego napić,bom zemdlał. W dwie godziny póŸniej pan Zagłoba, napojony i nakarmiony należycie, siedział na wygodnej kulbace wœród dragonów Wołodyjowskiego, a obok niego jechał małyrycerz i tak mówił: - Już-że się waćpan nie martw, bo choć do Zbaraża razem z kniaziównš nie przyjedziemy, ale gorzej by było, gdyby wpadła w pogańskie ręce... - A może Rzędzian nawróci jeszcze do Zbaraża? - pytał Zagłoba. - Tego on nie uczyni, goœciniec będzie zajęty; ów czambuł, któryœmy odparli, rychło wróci i w trop za nami iœć będzie. Zresztš i Burłaj lada chwila nadcišgnie i pierwej stanie pod Zbarażem, niżby Rzędzian mógł zdšżyć. Z drugiej strony od Konstantynowa idš: Chmielnicki i chan. - O dla Boga ! toż oni właœnie z kniaziównš jakoby w matnię wpadnš. - Głowa też Rzędziana w tym, aby się między Zbarażem a Konstantynowem, póki czas, przemknšł i nie pozwolił się pułkom Chmielnickiego albo chanowym czambułom ogarnšć. I widzisz waœć, mocno ja ufam, że on to potrafi. - Dajże tak, Boże! - Chytry to jest pachołek jak lis. Waćpanu fortelów nie brak, ale on jeszcze chytrzejszy. Siłaœmy głowy nałamali, jak dziewczynę ratować, i w końcu ręce nam opadły, a przez niego wszystko się naprawiło. Będzie się on teraz wyœlizgiwał jak wšż, gdyż i o własnš skórę mu chodzi. Ufaj waœć, bo i Bóg jest nad niš, który jš tyle razy ratował, i przypomnij sobie, że sam mi w Zbarażu ufać kazałeœ wtenczas, kiedy to Zachar przyjeżdżał. Zagłoba pokrzepił się nieco tymi słowami pana Michała, a następnie zamyœlił się głęboko. - Panie Michale - rzekł po chwili - a nie pytałeœ Kuszla, co się ze Skrzetuskim dzieje? - Jest już w Zbarażu i - chwalić Boga - zdrowy. Przyszedł z Zaćwilichowskim od księcia Koreckiego. - A co my jemu powiemy? - W tym sęk. - Wszakże on cišgle myœli, że dziewczyna wKijowie zamordowana? - Tak jest. - A nie mówiłeœ teraz Kuszlowi albo komu, skšd jedziemy? - Nie mówiłem, bom sobie myœlał: lepiej siępierwej naradzimy. - Wolałbym chyba o całej imprezie zamilczeć- rzekł Zagłoba. - Miałaby dziewczyna teraz, Boże uchowaj! wpaœć znowu w ręce kozackie albo tatarskie, to dla Skrzetuskiego byłaby nowa boleœć - taka właœnie, jakoby mu kto przyschłe rany rozdrapał. - Głowę daję, że jš Rzędzian wyprowadzi. - Dałbym i ja za to chętnie swojš, ale nieszczęœcie teraz na œwiecie jak dżuma grasuje. Lepiej już milczmy i na wolę bożš wszystko zdajmy. - Niechże i tak będzie. Ale czy pan Podbipięta tajemnicy Skrzetuskiemu nie wyjawi? - Chyba go nie znasz! Parol kawalerski dał, a to dla tego litewskiego powyrka œwięta rzecz. Tu przyłšczył się do nich Kuszel i jechali dalej razem - rozmawiajšc- przy pierwszych promieniach wschodzšcego słońca - o rzeczach publicznych, o przyjœciu regimentarzy do Zbaraża, które ksišżę Jeremi spowodował, o bliskim przyjeŸdzie księcia i o nieuniknionej już straszliwej z całš potęgš Chmielnickiego rozprawie. Rozdział 24 W Zbarażu zastali pan Wołodyjowski i Zagłoba wszystkie wojska koronne, zgromadzone i na nieprzyjaciela czekajšce. Był tam i podczaszy koronny, który spod Konstantynowa nadcišgnšł, i Lanckoroński, kasztelan kamieniecki, któren pod Barem pierwej gromił, i trzeci regimentarz, pan Firlej z Dšbrowicy, kasztelan bełski, i pan Andrzej Sierakowski, pisarz koronny, i pan Koniecpolski, choršży, i pan Przyjemski, generał artylerii, wojownik szczególniej w zdobywaniu miast i urzšdzaniu obrony biegły. A z nimi dziesięć tysięcy wojska kwarcianego, nie liczšc kilku choršgwi księcia Jeremiego, które już poprzednio w Zbarażu stały. Pan Przyjemski na południowych stokach miasta i zamku, za rzeczkš Gnieznš i dwoma stawami, zatoczył potężny obóz, który cudzoziemskš sztukš ufortyfikował, a który tylko z przodu można było zdobywać, bo tyłów broniły stawy, zamek irzeczka. W tym to obozie mieli zamiar regimentarze dać odpór Chmielnickiemu i zatrzymać nawałnicę dopóty, dopóki by królz resztš sił i pospolitym ruszeniem wszystkiej szlachty nie nadcišgnšł. Ale czy był to zamiar wobec potęgi Chmielnickiego podobny do spełnienia? Wielu wštpiło i słuszne przytaczało wštpliwoœci powody, amiędzy innymi i ten, że w samym obozie Ÿlesię działo. Naprzód, między wodzami wrzała tajona niezgoda. Regimentarze bowiem po niewoli przyszli pod Zbaraż ulegajšc w tym żšdaniu księcia Jeremiego. Poczštkowo mieli regimentarze chęć bronić się pod Konstantynowem, ale gdy rozeszła się wieœć, że Jeremi obiecuje stanšć własnš osobš tylko w takim razie, jeżeli Zbaraż na miejsce obrony zostanie wybrany, żołnierstwo natychmiast oœwiadczyło królewskim wodzom, że chce iœć na Zbaraż i gdzie indziej bić się nie będzie. Niepomogły żadne perswazje ani powaga buławy i wkrótce regimentarze poznali, że jeżeli w dłuższym uporze trwać będš, tedywojska, poczšwszy od poważnych znaków husarskich aż do ostatniego żołnierza z rotcudzoziemskich, opuszczš ich i zbiegnš pod choršgwie Wiœniowieckiego. Był to jeden z tych smutnych, coraz częstszych w owym czasie przykładów niekarnoœci wojskowej, którš zrodziły zarazem nieudolnoœć wodzów, niezgody ich między sobš, bezprzykładna groza przed potęgš Chmielnickiego i niebywałe dotychczas klęski, a zwłaszcza piławiecka. Tak więc regimentarze musieli ruszyć pod Zbaraż, gdzie władza mimo nominacji królewskich miała siłš rzeczy przejœć w ręce Wiœniowieckiego, bo jego jednego tylkochciało słuchać wojsko, bić się i ginšć pod nim jednym. Ale tymczasem tego faktycznego wodza nie było jeszcze w Zbarażu, więc niepokój w wojsku wzrastał,karnoœć rozluŸniała się do reszty i serca upadały. Już było bowiem wiadomo, że Chmielnicki, a z nim chan cišgnš z potęgš, jakiej od czasów Tamerlana nie widziały ludzkie oczy. Coraz nowe wieœci nadlatywały do obozu, jakby złowrogie ptactwo, coraz nowe, coraz straszliwsze posłuchy, i wštliły męstwo żołnierza. Byłyobawy, aby popłoch, podobny do piławieckiego, nie zerwał się nagle i nie rozproszył tej garœci wojska, która zagradzała Chmielnickiemu drogę do serca Rzeczypospolitej. Wodzowie sami tracili głowy. Sprzeczne ich rozporzšdzenia nie były wcale wykonywane lub wykonywano jez niechęciš. Rzeczywiœcie jeden Jeremi mógł odwrócić klęskę wiszšcš nad obozem,wojskiem i krajem. Pan Zagłoba i Wołodyjowski, przybywszy z choršgwiami Kuszla, wpadli zaraz w wir wojskowy, ledwie bowiem stanęli na majdanie, otoczyli ich towarzysze różnych znaków, pytajšc jeden przez drugiego o nowiny. Na widok jeńców tatarskich otuchawstšpiła zaraz w serca ciekawych: "Uszczknęli Tatarów! Jeńcy tatarscy! Bóg dał wiktorię!" - powtarzali jedni. "Tatarzy bliża? ł się 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żşPöcťFďcź5c˝Q-ícž><żS?&tuż - i Burłaj z nimi!" - wołali drudzy. "Do broni, moœci panowie! Na wały!" Wieœć leciała przez obóz, a zwycięstwo Kuszlowe rosło przez drogę. Coraz więcej ludzi kupiło się naokół jeńców "Poœcinać ich! - wołano - co tu będziemy z nimi robili!" Posypały się pytania tak gęsto, jakoby œnieżna zadymka, ale Kuszel nie chciał odpowiadać i poszedł z relacjš do kwatery kasztelana bełskiego - zaœ Wołodyjowskiego i Zagłobę witali przez tenczas znajomi spod choršgwi "ruskich", a oni wykręcali się, jak mogli, było im bowiem również pilno zobaczyć się ze Skrzetuskim. ZnaleŸli go w zamku, a z nim starego Zaćwilichowskiego, dwóch księży, miejscowych bernardynów, i pana Longina Podbipiętę. Skrzetuski ujrzawszy ich przybladł nieco i oczy zmrużył, bo mu zbytdużo wspomnień na myœl przywiedli, aby miał bez bólu znieœć ich widok. Jednakże powitał ich spokojnie, a nawet radoœnie pytał, gdzie byli, i zadowolił się pierwszš lepszš odpowiedziš, gdyż poczytujšc kniaziównę za umarłš, niczego już nie pragnšł, niczego się nie spodziewał i najmniejsze podejrzenie nie wkradło mu siędo duszy, że ich długa nieobecnoœć może być w jakimkolwiek z niš zwišzku. Oni też słowem o celu wyprawy nie wspomnieli, choć pan Longinus spoglšdał to na jednego, to na drugiego badawczym wzrokiem i wzdychał, i kręcił się na miejscu chcšc choć cień nadziei na ich obliczach wyczytać.Ale obydwaj zajęci byli Skrzetuskim, którego pan Michał co chwila brał w ramiona, bo mu serce miękło na widok tegowiernego i dawnego przyjaciela, który tyle się wycierpiał, tyle przebył i tyle utracił, że prawie żyć nie miał po co. - Ot! do kupy się znowu zbieramy wszyscy starzy towarzysze - mówił do Skrzetuskiego - i dobrze ci będzie z nami. Wojna też przyjdzie taka, widzę, jakiej jeszcze nie bywało, a z niš i rozkosze wielkie dla każdej duszy żołnierskiej. Byle ci Bóg dał zdrowie, nieraz jeszcze husarzypoprowadzisz! - Bóg mi już zdrowie wrócił! - odpowiedziałSkrzetuski - i sam sobie więcej nie życzę, jeno służyć, póki jest potrzeba. Jakoż Skrzetuski zdrów był już w istocie, bo młodoœć i potężna siła zwalczyły w nimchorobę. Zgryzoty przeżarły mu duszę, ale ciała zgryŸć nie mogły. Wychudł tylko bardzo i pożółkł tak, że czoło, policzki i nos miał jakby z wosku koœcielnego uczynione. Dawna kamienna surowoœć została mu w twarzy i był w niej taki skrzepły spokój, jak w twarzach umarłych. Więcej jeszcze srebrnych nici wiło się w jego czarnej brodzie, a zresztš nie różnił się niczym od innych ludzi, chybatym, że przeciw żołnierskiemu obyczajowi unikał gwarów, ciżby, pijatyk, chętniej z zakonnikami obcujšc, których rozmów o życiu klasztornym i o życiu przyszłym chciwie, bywało, słuchał. Jednakże służbęœciœle pełnił i co się tyczyło wojny albo spodziewanego oblężenia, tym na równi ze wszystkimi się zajmował. Wnet też rozmowa zeszła na ten przedmiot; bo nikt o niczym innym nie myœlał w całym obozie, w zamku i w mieœcie. Stary Zaćwilichowski wypytywał się o Tatarów i o Burłaja, z którym z dawna miał znajomoœć. - Wielki to jest wojennik - mówił - i aż żal,że przeciw ojczyŸnie wraz z innymi powstaje. Razem służyliœmy pod Chocimiem - młodzik to był jeszcze, ale już obiecywał, że na niepospolitego męża wyroœnie. - Przecie on jest z Zadnieprza i Zadnieprzańcom przywodzi - rzekł Skrzetuski - jakże się to stało, ojcze, że on teraz z południa od strony Kamieńca cišgnie? - Widać - odrzekł Zaćwilichowski - umyœlniemu tam Chmielnicki zimowisko wyznaczył, gdyż Tuhaj-bej został nad Dnieprem, a ów murza wielki ma do Burłaja rankor jeszczez dawnych czasów. Nikt też Tatarom tyle sadła za skórę nie zalał, ile Burłaj. - A teraz będzie ich komilitonem! - Tak jest! - rzekł Zaćwilichowski - takie czasy! Ale tu będzie nad nimi Chmielnicki czuwał, żeby się nie pożarli. - A Chmielnickiego kiedy się tu, ojcze, spodziewacie? - pytał Wołodyjowski. - Lada dzień, a zresztš, któż może wiedzieć? Powinni regimentarze podjazd za podjazdem wysyłać, a tego nie czyniš. Ledwiem uprosił, że Kuszla wysłali ku południowi, a panów Pigłowskich pod Czołhański Kamień. Chciałem i sam iœć, ale tu cišgłe rady i rady... Majš jeszcze wysłać i pana pisarza koronnego w kilkanaœcie choršgwi. Niechże się œpieszš, aby zaœ nie było za póŸno. Daj tu Boże jak najprędzej naszego księcia, bo inaczej takahańba jak pod Piławcami nas spotka. - Widziałem tych żołnierzów, kiedyœmy przez majdan przejeżdżali - rzecze Zagłoba- i tak myœlę, że więcej między nimi kpów niż dobrych pachołków. Bazarnikami im być,nie naszymi komilitonami, którzy się w sławie kochamy, więcej jš od zdrowia cenišc. - Co waœć gadasz! - burknšł staruszek. - Nie ujmuję ja waszmoœci męstwa, choć dawniej inne miałem mniemanie, ale i to wszystko rycerstwo, co tu jest, to najprzedniejszy żołnierz, jakiego kiedykolwiek miała Rzeczpospolita. Głowy jeno trzeba! wodza! Pan kamieniecki dobry harcownik, ale żaden wódz; pan Firlej stary, a co do podczaszego, no, ten razem z księciem Dominikiem pod Piławcami zdobył sobie reputację. Cóż dziwnego, że ich słuchać nie chcš? Żołnierz chętnie przeleje krew, jeżeli jest pewien, że go bez potrzeby nie wygubiš. Ot i teraz: miast o oblężeniu myœleć, to się spierajš, gdzie który będzie stał! - Czy aby wiwendy jest dosyć? - pytał niespokojnie Zagłoba. - I tego nie tyle, ile potrzeba, ale z paszš jeszcze gorzej. Jeżeli się oblężenie przez miesišc przecišgnie, to chyba wióry a kamienie będziem koniom dawać. - Jeszcze by czas o tym pomyœleć - rzekł Wołodyjowski. - To idŸ im waœć to powiedz. Daj Boże księcia, repeto! - Nie waszmoœć jeden za nim wzdychasz - przerwał pan Longinus. - Wiem o tym - odrzekł staruszek. - Spojrzyjcie waszmoœciowie na majdan. Wszyscy u wałów siedzš i z tęsknoœciš w stronę Starego Zbaraża poglšdajš, inni zaœ aż na wieże w mieœcie włażš, a krzyknie który z pustoty: "Idzie!" - to od radoœci szalejš. Nie tak spragniony jeleń desiderat aquas, jako my jego. Oby tylko przed Chmielnickim zdšżył, bo już tak myœlę, że tam musiały zajœć impedimenta. - My też się po całych dniach o jego przyjazd modlimy - odezwał się jeden z bernardynów. Jakoż modlitwy i życzenia całego rycerstwa miały się niebawem ziœcić, chociaż następny dzień przyniósł jeszcze większe obawy i pełno wróżb złowrogich. Dnia ósmego lipca, we czwartek, straszliwaburza rozszalała się nad miastem i œwieżo zatoczonymi wałami obozu. Deszcz walił potokami. Częœć robót ziemnych spłynęła. Gniezna i oba stawy wezbrały. Wieczorem piorun huknšł w piechotnš choršgiew kasztelana bełskiego, Firleja; zabił kilku ludzi, a samš choršgiew roztrzaskał na szczypki. Poczytano to za złe omen i za widomy znak gniewu bożego, tym bardziej że pan Firlej był kalwinem. Zagłoba proponował, by wysłać do niego deputację z żšdaniem i proœbš, aby się nawrócił - "gdyż nie może być błogosławieństwa bożego dla wojska, którego wódz żyje w sprosnych błędach niebu obrzydłych". Wielupodzielało to mniemanie i tylko powaga osoby kasztelańskiej i buławy wstrzymała wysłanie deputacji. Ale serca tym bardziej upadły. Burza też szalała bez przerwy. Wały, lubo wzmocnione kamieniami, łozš i ostrokołem, rozmiękły tak, że armaty poczęły grzęznšć. Musiano podkładać deskipod granatniki, moŸdzierze i nawet pod oktawy. W głębokich fosach szumiała wodana chłopa wysoko. Noc nie przyniosła spokoju. Wicher gnał od wschodu coraz nowe olbrzymie zwały chmur, które kłębišc się i przewalajšc ze straszliwym łoskotem po niebie wyrzucały nad Zbarażem wszystek swój zapas dżdżu, gromów, błyskawic... Tylko czeladŸ zostaław namiotach w obozie, towarzystwo zaœ, starszyzna, nawet regimentarze, z wyjštkiem kasztelana kamienieckiago, schronili się do miasta. Gdyby Chmielnicki nadszedł był razem z tš burzš, byłby wzišł obóz bez oporu! Nazajutrz było już nieco lepiej, chociaż deszcz jeszcze popadywał. Dopiero koło pištej z południa wiatr przepędził chmury, błękit roztoczył się nad obozem, a w stronie Starego Zbaraża zajaœniała przepyszna siedmiobarwna tęcza, której potężny łuk jednym ramieniem za Stary Zbaraż przechodził, drugim zdawał się ssać wilgoć z Czarnego Lasu - i œwiecił się,i mienił, i grał na tle chmur uciekajšcych. Wówczas otucha wstšpiła w serca. Rycerstwo wróciło do obozu i wstšpiło na œliskie wały, aby widokiem tęczy oczy weselić. Zaraz poczęto rozprawiać gwarnie i zgadywać, co ten pomyœlny znak zwiastuje, gdy wtem pan Wołodyjowski, stojšc wraz z innymi nad samš fosš, przysłonił swe rysie oczy rękši zakrzyknšł: - Wojsko spod tęczy wychodzi! wojsko! Zrobił się ruch, jakby wicher poruszył masš ludzi, a potem szmer zerwał się nagle. Słowa: "Wojsko idzie!" przeleciały jakoby strzała od jednego końca wałów dodrugiego. Żołnierze poczęli się cisnšć, popychać, skłębiać. Szmery zrywały się i cichły; wszystkie dłonie spoczęły nad oczyma, wszystkie oczy wbiły się z wytężeniem w dal - serca tłukły się w piersiach - i patrzyli tak wszyscy, oddech w piersiach wstrzymujšc, zawieszeni między niepewnoœciš i nadziejš! A wtem pod siedmiobarwnš bramš zamajaczyło coœ i majaczyło coraz wyraŸniej, i wynurzało się z dali, i zbliżałocoraz bardziej, i widniało coraz dokładniej- aż w końcu ukazały się choršgwie, proporce, buńczuki - póŸniej las proporczyków - oczy nie dały dłużej wštpić: było to wojsko. Wówczas jeden olbrzymi okrzyk wyrwał się ze wszystkich piersi, okrzyk niepojętej radoœci: - Jeremi! Jeremi! Jeremi! Najstarszych żołnierzy ogarnšł po prostu szał. Jedni rzucili się z wałów, przebrnęli fosę i biegli piechotš przez zalanš wodš równinę ku zbliżajšcym się pułkom; drudzy lecieli do koni; inni œmieli się, inni płakali, składali ręce lub wycišgali je ku niebu, wołajšc: "Idzie nasz ojciec, nasz zbawca, nasz wódz!" Zdawać by się mogło, że oblężenie już zdjęte, Chmielnicki pokonany i zwycięstwo odniesione. Tymczasem pułki księcia podchodziły coraz bliżej, tak że można już było rozróżnić znaki. Szły więc naprzód, jako zwykle, lekkie pułki ksišżęcych Tatarów, semenów i Wołochów; za nimi widać było cudzoziemskš piechotę Machnickiego, dalej - armaty Wurcla, dragonię i poważne znaki husarskie. Promienie słońca łamały się na ich zbrojach, na grotach sterczšcych kopii - i szli wszyscy w blaskach niezwyczajnych,jakoby już ich otaczała gloria zwycięstwa. Skrzetuski, stojšcy wraz z panem Longinem na wałach, poznał z dala swojš choršgiew, którš był w Zamoœciu zostawił - i wyżółkłe policzki zarumieniły mu się nieco; odetchnšł silnie po kilkakroć, jakby jakiœ niezmierny ciężar zrzucał z piersi, i poweselał w oczach. Bo też i bliskie już były dla niego dni trudów nadludzkich oraz walk heroicznych, które najlepiej gojš serce i pamięć bolesnš gdzieœcoraz głębiej na dno duszy stršcajš. Pułki zbliżyły się jeszcze i zaledwie tysišc kroków dzieliło je od obozu. Nadbiegła też i starszyzna, by oglšdać wejœcie ksišżęce: więc trzej regimentarze, z nimi pan Przyjemski, pan choršży koronny, pan starosta krasnostawski, pan Korf i wszyscy inni oficerowie tak choršgwi polskich, jak i cudzoziemskiego autoramentu. Podzielali oni ogólnš radoœć, aszczególniej pan Lanckoroński, regimentarz, większy rycerz aniżeli wódz, ale w sławie wojennej rozkochany, wycišgał buławę w stronę, skšd' przychodził Jeremi, i mówił tak głoœno, żego wszyscy słyszeli: - Oto tam nasz najwyższy wódz i ja pierwszy dank i władzę swš mu oddawam! Pułki ksišżęce zaczęły wchodzić do obozu. Było wszystkiego ludu trzy tysišce, ale za sto tysięcy serc przyrosło - bo byli to przecie wszystko zwycięzcy spod Pohrebyszcz, Niemirowa, Machnówki i Konstantynowa. Witali się tedy znajomi i przyjaciele. Za lekkimi pułkami wtoczyła się na koniec z trudem i artyleria Wurclowska, prowadzšc cztery hakownice, dwie oktawy srodze donoœne i szeœć zdobycznych organków. Ksišżę, który ze Starego Zbaraża pułki ekspediował, wjechał dopiero wieczorem po zachodzie słońca. Zbiegło się, co żyło, na jego spotkanie. Żołnierze, pozapalawszy kaganki,ogarki, pochodnie i szczapy łuczywa, otoczyli tak ksišżęcego dzianeta, że postępować nie mógł. Chwytano go też za cugle, by oczy widokiem bohatera dłużej napoić. Całowano suknie ksišżęce, a samegoledwie że nie porwano na ramiona. Uniesienie doszło do tego stopnia, że nie tylko żołnierze spod swojskich znaków, aleiroty cudzoziemskie oœwiadczyły, że przez kwartał darmo będš służyły. Coraz większy tłok czynił się naokół księcia, tak że kroku już postšpić nie mógł - siedział więc na swym białym dzianecie, otoczony żołnierstwem, jak pasterz między owcami, a okrzykom i wiwatom nie było końca. Wieczór się zrobił cichy, pogodny. Na ciemnym niebie zabłysło tysišce gwiazd i wnet zjawiły się pomyœlne wróżby. Właœniegdy pan Lanckoroński zbliżył się do księcia z buławš w ręku, by mu jš oddać, jedna z gwiazd, oderwawszy się od sklepienia i cišgnšc za sobš strugę œwietlanš, spadła z hukiem w stronie Konstantynowa, skšd miałnadcišgnšć Chmielnicki, i zgasła. - To Chmielnickiego gwiazda! - krzyknęli żołnierze. - Cud! cud! znak widomy! - Vivat Jeremi victor! - powtórzyło tysišce głosów, a wtem kasztelan kamieniecki zbliżył się i dał znak rękš, że chce mówić. Uciszyło się zaraz nieco, on zaœ rzekł: - Król mnie dał buławę, ale ja jš w twoje, godniejsze ręce, zwycięzco, oddaję i pierwszy twoich rozkazów chcę słuchać. - I my z nim! - powtórzyli dwaj inni regimentarze. Trzy buławy wycišgnęły się ku księciu, ale on rękę cofnšł i odrzekł: - Nie ja waszmoœciom dawałem buławy, więc ich nie będę odbierał. - BšdŸ więc nad trzema czwartš! - rzekł Firlej. - Vivat Wiœniowiecki! Vivant regimentarze! - krzyknęło rycerstwo. - Żyć i umierać razem chcemy! W tej chwili dzianet ksišżęcy podniósł łeb, wstrzšsnšł farbowanš purpurowo grzywš izarżał potężnie, aż wszystkie konie w obozie odpowiedziały mu jednym głosem. Poczytano i to za przepowiednię zwycięstwa. Żołnierze mieli ogień w oczach. Serca rozpaliły się pragnieniem walki, dreszcz zapału przebiegał przez ciała. Starszyzna nawet podzielała ogólne uniesienie. Podczaszy płakał i modlił się, a pan kasztelan kamieniecki i pan starosta krasnostawski pierwsi poczęli trzaskać szablami wtórujšc żołnierzom, którzy bieglina zręby wałów i wycišgajšc ręce w ciemnoœci, wołali ku stronie, z której spodziewano się nieprzyjaciela: - Bywajcie, psubraty! znajdziecie nas gotowych! Tej nocy nikt nie spał w obozie i aż do ranagrzmiały okrzyki i roiły się œwiatła błyszczšce kaganków i pochodni. Nad ranem przyszedł z podjazdu spod Czołhańskiego Kamienia pan pisarz koronny Sierakowski i przyniósł wiadomoœć o nieprzyjacielu, który o pięć mil od obozu sięznajdował. Podjazd stoczył walkę z przeważnymi siłami ordyńców; zginęło w niej dwóch panów Mańkowskich, pan Oleksicz i kilku zacnego towarzystwa. Przywiezione języki twierdziły, że za onymkomunikiem chan i Chmielnicki idš z całš potęgš. Dzień zeszedł na oczekiwaniu i rozporzšdzeniach do obrony. Ksišżę przyjšwszy bez dłuższych wahań naczelne dowództwo, szykował wojsko, wyznaczał każdemu, gdzie miał stać, jak się bronić i jak innym w pomoc przychodzić. W obozie zapanował najlepszy duch; karnoœć zostałaprzywrócona, a zamiast dawnego zamieszania, krzyżowania się rozporzšdzeń, niepewnoœci - widziałeœ wszędy ład i sprawnoœć. Do południa wszyscy byli na swych pozycjach. Straże przed obozem rozrzucone donosiły każdej chwili, co dzieje się w okolicy. W pobliższych wioskach wysłana czeladŸ brała żywnoœć i paszę, ile się gdzie jeszcze dało złapać. Żołnierz stojšc na wałach gwarzył wesoło i œpiewał, a noc spędzono drzemišc przy ogniskach, z rękš na szabli, w takiej gotowoœci, jakby co chwila szturm miał nastšpić. Jakoż œwitaniem poczęło się coœ czernić w stronie Wiœniowca. Dzwony uderzyły w mieœcie na trwogę, a w obozie długie, żałosne głosy tršb pobudziły czujnoœć żołnierzy. Piesze regimenta wyszły na wały, w przerwach stanęła jazda gotowa zerwać się za pierwszym znakiem do ataku,a przez całš długoœć okopu wzniosły Się ku górze dymki od zapalonych lontów. W tej samej chwili pojawił się ksišżę na swoim białym dzianecie. Ubrany był w się 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŔPöcÁFúcÂ@cĂC-9cÄ|;ŮĹU?+srebrne blachy, ale bez hełmu. Najmniejszej troski nie było znać na jego czole; owszem, wesołoœć biła mu z oczu i twarzy. - Mamy goœci, moœci panowie! mamy goœci! -powtarzał przejeżdżajšc wzdłuż wałów. Cisza nastała i słychać było łopotanie choršgwi, które lekki powiew wiatru to nadymał, to owijał naokoło drzewców. Tymczasem nieprzyjaciel zbliżył się tak, żemożna go było okiem ogarnšć. Była to pierwsza fala, więc nie sam Chmielnicki z chanem, ale rekonesans złożony ze trzydziestu tysięcy wyborowychordyńców uzbrojonych w łuki, samopały i szable. Zagarnšwszy tysišc pięćset pachołków wysłanych po żywnoœć, szli gęstš ławš od Wiœniowca, potem wycišgnšwszy się w długi półksiężyc poczęli zajeżdżać z przeciwnej strony ku Staremu Zbarażowi. Ale tymczasem ksišżę przekonawszy się, iż to tylko komunik, dał rozkaz, by jazda wyszła z okopów. Rozległy się głosy komendy, pułki zaczęły się ruszać i wychodzić zza wałów, jak pszczoły z ula. Równina napełniła się ludŸmi i końmi. Z dalawidać było rotmistrzów z buzdyganami w ręku oganiajšcych choršgwie i szykujšcych je do boju. Konie parskały rzeŸwo - a czasem rżenie przebiegło szeregi. Potem z tej masy wysunęły się dwie choršgwie Tatarów i semenów ksišżęcych i szły drobnym kłusem naprzód; łuki trzęsły się im na plecach, migotały kołpaki - i szli w milczeniu, a na czele ich jechał rudy Wierszułł, pod którym koń rzucał się jak szalony, co chwila zwieszajšc w powietrzu przednie kopyta, jakby chciał zerwać wędzidła i skoczyć co prędzej w zamęt. Błękitu nieba nie plamiła żadna chmurka, dzień był jasny, przezroczysty - i widać ich było jak na dłoni. W tejże samej chwili od strony Starego Zbaraża ukazał się taborek ksišżęcy, którynie zdołał wejœć z całym wojskiem, a teraz nadšżał co siły z obawy, aby ordyńcy nie ogarnęli go jednym zamachem. Jakoż nie uszedł ich oczu i wnet długi półksiężyc ruszył ku niemu z kopyta. Krzyki: "Ałła!", doleciały aż do uszu stojšcej na wałach piechoty! choršgwie Wierszułła pomknęły jak wicher na ratunek. Ale półksiężyc dobiegł prędzej do taborku iopasał go w jednej chwili jakoby czarnš wstęgš, a jednoczeœnie kilka tysięcy ordyńców zwróciło się z wyciem nieludzkimku Wierszułłowi starajšc się go również opasać. I tu dopiero można było poznać doœwiadczenie Wierszułła i sprawnoœć jegożołnierzy. Widzšc bowiem, że im zachodzš z prawej i lewej strony, rozdzielili się na troje i skoczyli na boki, po czym rozdzielili się na czworo, potem na dwoje - a za każdym razem nieprzyjaciel musiał się zwracać całš liniš, bo przed sobš nie miał nikogo, a skrzydła już mu rwano. Dopiero za czwartym razem uderzyli się pierœ w pierœ, ale Wierszułł uderzył całš siłš w najsłabsze miejsce, rozerwał je i od razu znalazł się na tyłach nieprzyjaciela. Wtedy porzucił go i szedł jak burza ku taborkowi nie dbajšc, że tamci zaraz mu na kark najadš. Starzy praktycy patrzšc na to z wałów uderzali się zbrojnymi dłońmi po lędŸwiach,wykrzykujšc: - Niech ich kule bijš tylko ksišżęcy rotmistrze tak prowadzš! Tymczasem Wierszułł natarłszy ostrym klinem na pierœcień opasujšcy taborek przebił go tak, jak strzała przebija ciało żołnierza i w mgnieniu oka przedostał się do œrodka Teraz zamiast dwóch bitew zawrzała jedna, ale tym zaciętsza Cudny tobył widok! W œrodku równiny taborek jakoby ruchoma forteca wyrzucał długie smugi dymu i ział ogniem - naokół zaœ czerniło się mrowie ruchliwe, rozszalałe, niby jakiœ wir olbrzymi, za wirem konie latajšce bez jeŸdŸców, w œrodku szum, wrzask, grzechotanie samopałów. Ci tłoczšsię jedni przez drugich, tamci nie dajš się rozrywać. Jak dzik otoczony broni się białymi kłami i tnie zajadłš psiarnię, tak ów tabor wœród chmary tatarskiej bronił się z rozpaczš i nadziejš, że z obozu pomocwiększa od Wierszułłowej mu przyjdzie. Jakoż wkrótce na równinie zamigotały czerwone kolety dragonów Kuszla i Wołodyjowskiego - rzekłbyœ: listki czerwone kwiatów, które wiatr żenie. Ci dobiegli do chmary tatarskiej i wpadli w nišjak w czarny las, tak że po chwili wcale ichnie było widać, tylko kotłowanie uczyniło się jeszcze większe. Dziwno było nawet żołnierzom, dlaczego ksišżę nie przyjdzie od razu z dostatecznš potęgš w pomoc otoczonym, ale on zwłóczył chcšc dowodnie pokazać żołnierzom, jakie to posiłki im prowadził - i przez to serce im podnieœć i do większych jeszcze niebezpieczeństw przygotować. Jednakże ogień w taborku słabiał; znać, już nabijać nie mieli czasu albo się rury muszkietów zbyt rozgrzały; natomiast wrzask Tatarów zwiększał się coraz bardziej, więc ksišżę dał znak i trzy husarskie choršgwie: jedna jego własna pod Skrzetuskim, druga starosty krasnostawskiego, trzecia królewska pod panem Pigłowskim, runęły zobozu ku bitwie. Dobiegły i uderzywszy jak obuchem rozerwały od razu pierœcień tatarski, potem spędziły go, zgniotły na równinie, wyparły ku lasom, rozbiły raz jeszcze - i gnały o ćwierć mili od obozu, taborek zaœ wœród radosnych okrzyków i huku dział zemknšł bezpiecznie w okopy. Tatarzy jednak czujšc, że za nimi idzie Chmielnicki i chan, nie znikli całkiem z oczu:owszem, wkrótce zjawili się na nowo i hałłakujšc obiegali cały obóz zajmujšc przy tym drogi, goœcińce i wsie pobliskie, zktórych wkrótce podniosły się słupy czarnego dymu ku niebu. Mnóstwo ich harcowników zbliżyło się pod okopy, przeciw którym sypnęli się zaraz pojedynczo i kupkami żołnierze ksišżęcy i kwarciani, szczególniej z tatarskich, wołoskich i dragońskich choršgwi. Wierszułł nie mógł brać w harcach udziału, albowiem szeœć razy w głowę cięty przy obronie taborku leżał jak nieżywy w namiocie; natomiast pan Wołodyjowski, choć cały już jak rak od krwi czerwony, za mało miał jeszcze ukontentowania i pierwszy wyruszył. Trwały owe harce aż do wieczora, na które z obozu piechoty i rycerstwo z górnych choršgwi patrzyło jak na widowisko. Przebiegano więc sobie wzajemnie, potykano się gromadami albo pojedynczo, chwytano żywcem niewolników.A pan Michał, co którego ucapił i odprowadził, to znów wracał; czerwony jego mundur uwijał się po całym pobojowisku, aż go wreszcie Skrzetuski panu Lanckorońskiemu jako osobliwoœć z dala pokazał, bo ilekroć sczepił się z Tatarem, rzekłbyœ: w Tatara piorun trzasł.Zagłoba, choć pan Michał nie mógł go dosłyszeć, dodawał mu krzykiem z wałów ochoty, od czasu zaœ do czasu zwracał się do stojšcych naokół żołnierzy i mówił: - Patrzcie, waszmoœciowie! ja to uczyłem go szablš robić. Dobrze! dalejże po nim! Dalibóg - niedługo mnie dorówna! Ale tymczasem słońce zaszło - i harcownikpoczšł z wolna œcišgać się z pola, na którym pozostały tylko trupy końskie i ludzkie. W mieœcie poczęto znów dzwonić na"Anioł Pański". Noc zapadała z wolna, jednakże ciemnoœć nie nadchodziła, bo naokół œwieciły łuny. Paliły się Załoœcice, Barzyńce, Lublanki, Stryjówka, Kretowice, Zarudzie, Wachlówka- i cała okolica, jak okiem sięgnšć, płonęłajednym pożarem. Dymy w nocy stały się czerwone, gwiazdy œwieciły na różowym tle nieba. Chmary ptactwa z lasów, gšszczów i stawów podnosiły się z wrzaskiem okropnym i kršżyły w powietrzuoœwietlonym pożogš jakoby płomienie latajšce. Bydło w taborze, przerażone niezwykłym widokiem, poczęło ryczeć żałoœnie. - Nie może być - mówili między sobš w okopie starzy żołnierze - aby ów komunik tatarski takowe rozniecił pożary; pewnie tosam Chmielnicki z Kozakami i całš ordš się zbliża. Jakoż nie były to czcze domysły, już bowiem pan Sierakowski przywiózł poprzedniego dnia wiadomoœć, że hetman zaporoski i chan tuż za komunikiem następujš, czekano więc ich na pewno. Żołnierze co do jednego byli na okopach; lud na dachach i wieżach. Wszystkie serca biły niespokojnie. Niewiasty szlochały po koœciołach wycišgajšc ręce do Najœwiętszego Sakramentu. Gorsze od wszystkiego oczekiwanie przygniotło niezmiernym ciężarem miasto, zamek i obóz. Ale nie trwało długo. Noc jeszcze nie zapadła zupełnie, gdy na widnokręgu ukazały się pierwsze szeregi kozackie i tatarskie, za nimi drugie, trzecie, dziesište, setne, tysišczne. Rzekłbyœ: wszystkie lasy i chaszcze zerwały się nagle z korzeni i idš na Zbaraż. Na próżno oczy ludzkie szukały końca tych szeregów;jak wzrok sięgnšł, czerniło się mrowie ludzkie i końskie ginšce w dymach i łunach oddalenia. Szli jak chmury albo jak szarańcza, która całš okolicę ruchomš, straszliwš masš pokryje. Przed nimi szedł groŸny pomruk głosów ludzkich jak wicher szumišcy w boru wœród wierzchołków starych sosen. Po czym zatrzymawszy się oćwierć mili, poczęli się rozkładać i zapalać nocne ogniska. - Widzicie ognie? - szeptali żołnierze - dalejidš, niż koń jednym tchem doleci. - Jezus Maria! - mówił do Skrzetuskiego Zagłoba. - Mówię waćpanu, że lew jest we mnie i trwogi nie czuję, ale wolałbym, żebyich jasne pioruny wszystkich do jutra zatrzasły. Jak mi Bóg miły, że ich za wiele!Już chyba i na Dolinie Józefata większego tłoku nie będzie. I powiedz waćpan, o co tym złodziejom chodzi? Nie siedziałby to każdy psubrat lepiej w domu? nie robiłby spokojnie pańszczyzny? Co my winni, że nas Pan Bóg szlachtš, a ich chamami stworzył i powinnymi im być kazał? Tfu! złoœć mię porywa! Słodki ja człowiek, do rany mnie przyłożyć, ale niechże mię do pasji nie doprowadzajš. Za dużo oni mieli swobód, za dużo chleba, toteż się rozmnożyli jak myszy w gumnie, a teraz sięna kotów porywajš... Poczekajcie! poczekajcie! Jest tu kot, co się nazywa kniaŸ Jarema, i drugi - Zagłoba! Co waœć myœlisz, czy będš tentowali traktatów? Żeby się tak w pokorę udali, jeszcze by ich można zdrowiem darować - co? Jedno mię cišgle niepokoi: czy wiwendy w obozie jest dosyć? A, do diabła! patrzcie no, waszmoœciowie, znowu t am ognie za tymi ogniami - i dalej ognie! niechże czarna œmierć spadnie na takowy congressus! - Co waœć mówisz o traktatach! - odrzekł Skrzetuski - gdy oni sšdzš, iż wszystkich nas majš w ręku i jutro najdalej dostanš! - Ale nie dostanš? co? - pytał Zagłoba. - Boska w tym wola. W każdym razie, skorotu jest ksišżę, nie przyjdzie im łatwo. - Otoœ mnie waćpan pocieszył! Nie o to mnie chodzi, by im łatwo nie przyszło - jeno, żeby wcale nie przyszło. - Niemałe to jest ukontentowanie dla żołnierza, gdy darmo gardła nie daje. - Pewnie, pewnie... Niech to pioruny zapalš razem z waszym ukontentowaniem! W tej chwili zbliżyli się Podbipięta i Wołodyjowski. - Mówiš, że ordy i kozactwa jest na pół miliona - rzekł Litwin. - Bodaj waœci język odjęło! - krzyknšł Zagłoba. - Dobra nowina! - Przy szturmach łatwiej ich cišć niż w polu - odpowiedział ze słodyczš pan Longinus. - Skoro się ksišżę nasz i Chmielnicki nareszcie spotkali - rzekł pan Michał - to już o żadnych układach ani gadać. Albo starosta - albo kapucyn! Jutro sšdny dzień będzie! - dodał zacierajšc ręce. Mały rycerz miał słusznoœć W tej wojnie, tak długiej, dwa lwy najstraszniejsze ani razu nie stanęły sobie oko w oko. Gromił jeden hetmanów i regimentarzy, drugi potężnych atamanów kozackich, za jednym iza drugim szło w trop zwycięstwo, jeden i drugi byli postrachem nieprzyjaciół - ale czyja szala miała przeważyć w bezpoœrednim spotkaniu, teraz dopiero miało się rozstrzygnšć. Wiœniowiecki patrzył bowiem z okopu na nieprzejrzane ćmy tatarskie, kozackie - i na próżno starał się je objšć okiem. Chmielnicki spoglšdał z pola na zamek i obóz, myœlšc wduszy: "Tam mój wróg najstraszliwszy; gdytego zetrę, któż mi się oprze?" Łatwo to było zgadnšć, że walka między tymi dwoma ludŸmi będzie długa i zaciekła,ale rezultat nie mógł być wštpliwy. Ów kniaŸ na Łubniach i Wiœniowcu stał na czelepiętnastu tysięcy ludzi liczšc w to i sługi obozowe, gdy tymczasem za chłopskim wodzem szły ludyszcza mieszkajšce od Morza Azowskiego i Donu aż po ujœcia Dunaju. Szedł więc z nim chan na czele ordy krymskiej, białogrodzkiej, nohajskiej idobrudzkiej - szedł lud, który na wszystkich dorzeczach Dniestru i Dniepru zamieszkiwał, szli Niżowi i czerń nieprzeliczona - ze stepów, jarów, borów, miast, miasteczek, wsi i chutorów, i ci wszyscy, co pierwej w dworskich lub koronnych choršgwiach służyli; szli Czerkasowie, karałasze wołoscy, Turcy sylistryjscy, Turcy rumelscy; szły nawet luŸne watahy Serbów i Bułgarów. Zdawać się mogło, że to nowa wędrówka narodów, które porzuciły mroczne stepowe siedziby, cišgnš na zachód, by nowe ziemie zajšć, nowe państwo utworzyć. Taki to był stosunek sił walczšcych... garœćprzeciw krociom, wyspa naprzeciw morzu! Więc nie dziwota, że niejedno serce biło trwogš i że nie tylko w mieœcie, nie tylko wtym kšcie kraju, ale i w całej Rzeczypospolitej patrzono na ten samotny okop, otoczony powodziš dzikich wojowników, jak na grobowiec wielkich rycerzy i wielkiego ich wodza. Tak samo zapewne patrzył i Chmielnicki, boledwie ognie rozpaliły się dobrze w jego obozach, gdy przed okopami Kozak wysłaniec jšł machać białš choršgwiš, tršbić i krzyczeć, by nie strzelano. Straże wyszły i porwały go natychmiast. - Od hetmana do księcia Jaremy - rzekł im. KniaŸ jeszcze z konia nie zsiadł i stał na okopie z twarzš pogodnš jak niebo. Łuny odbijały mu się w oczach i obłóczyły różowym blaskiem jego delikatnš, białš twarz. Kozak stanšwszy przed obliczem pańskim stracił mowę i łydy zadrżały pod nim, a mrowie przeszło mu przez ciało, choć to był stary wilk stepowy i jako posełprzybywał. - Kto ty? - pytał ksišżę wojewoda utkwiwszy w niego swe spokojne Ÿrenice. - Ja setnik Sokół... od hetmana. - A z czym przychodzisz? Setnik poczšł bić czołem pokłony aż pod strzemiona ksišżęce. - Przebacz, władyko! co mnie kazali, to powiem, ja nie winien! - Mów œmiało. - Hetman kazał mi powiedzieć, że w goœci przybył do Zbaraża i jutro w zamku was odwiedzi. - Powiedz mu, że nie jutro, ale dziœ wydajęucztę w zamku! - odrzekł ksišżę. Jakoż w godzinę póŸniej zagrzmiały na wiwaty moŸdzierze, wzniosły się radosne okrzyki - i wszystkie okna zamkowe zajaœniały od tysišców œwiec jarzšcych. Chan usłyszawszy wiwatowe strzały, głosy tršb i kotłów wyszedł własnš osobšprzed namiot w towarzystwie brata Nuradyna, sułtana Gałgi, Tuhaj-beja i wielumurzów, a następnie posłał po Chmielnickiego. Hetman, jakkolwiek nieco już podpiły, stawił się natychmiast i bijšc pokłony, a zarazem przykładajšc palce do czoła, brody i piersi czekał na zapytanie. Przez długi czas chan spoglšdał na zamek œwiecšcy z dala jak olbrzymia latarnia i kiwał z lekka głowš, na koniec pogładził się rękš po rzadkiej brodzie, która w dwóch długich kosmykach spadała na łasicowš szubę i rzekł wskazujšc palcem na jaœniejšce szyby: - Hetmanie zaporoski, co tam jest? - Najpotężniejszy carzu! - odrzekł Chmielnicki - to kniaŸ Jarema ucztuje. Chan zdumiał się. - Ucztuje?... - Trupy to jutrzejsze dziœ ucztujš - odrzekł Chmielnicki. Wtem nowe wystrzały huknęły na zamku, zabrzmiały tršby, a zmieszane okrzyki doszły aż do dostojnych uszu chanowych. - Jeden Bóg - mruknšł. - Lew jest w sercu tego giaura. I po chwili milczenia dodał: - Wolałbym z nim stać niż z tobš. Chmielnicki zadrżał. Ciężko on opłacał niezbędnš przyjaŸń tatarskš, a do tego jeszcze nigdy nie był pewien straszliwego sojusznika. Lada fantazja chanowa, i wszystkie ordy mogły się zwrócić przeciw kozactwu, które wówczas byłoby zgubione bez ratunku. A przy tym wiedział Chmielnicki jeszcze i to, że chan pomagał mu wprawdzie dla łupów, dla darów, dla nieszczęsnego jasyru, uważajšc się jednak za prawowitego monarchę, wstydził się w duszy stawać po stronie buntu przeciw królowi, po stronie takiego "Chmiela" przeciw takiemu Wiœniowieckiemu. Hetman kozacki upijał się częstokroć nie tylko z nałogu, ale i z desperacji... - Wielki monarcho! - rzekł. - Jarema twój wróg. On to Tatarom odjšł Zadnieprze, on pobitych murzów jako wilków po drzewach na postrach wieszał; on na Krym chciał iœćogniem i mieczem... - A wy to nie czyniliœcie szkód w ułusach? -pytał chan. - Jam twój niewolnik. Sine wargi Tuhaj-beja poczęły drgać i kły błyskać; miał on między Kozakami œmiertelnego wroga, który swego czasu cały czambuł w pień mu wycišł i samego ledwie nie schwytał. Nazwisko jego cisnęło48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żĆPUcÇĽcȨacÉ -ĎcĘŘ;…mu się teraz do ust. z nieubłaganš siłš mœciwych wspomnień, więc nie wytrzymał ipoczšł warczeć z cicha: - Burłaj! Burłaj! - Tuhaj-beju! - rzekł natychmiast Chmielnicki - wy z Burłajem za najjaœniejszym i mšdrym rozkazaniem chanowym zeszłego roku wodę na miecze leli. Nowa salwa wystrzałów zamkowych przerwała dalszš rozmowę. Chan rękę wycišgnšł i zatoczył niš koło obejmujšce Zbaraż miasto, zamek i okop. - Jutro to moje? - pytał zwróciwszy się doChmielnickiego. - Jutro tamci pomrš - odparł Chmielnicki z oczyma utkwionymi w zamek. Po czym na nowo jšł bić pokłony i rękš dotykać czoła, brody i piersi, uważajšc rozmowę za skończonš. Chan też otulił się w łasicowš szubę, bo noc była chłodna, choć lipcowa, i rzekł zwróciwszy się ku namiotom: - PóŸno już!... - Wówczas wszyscy poczęli się kiwać, jakby jednš siłš poruszani, a on szedł do namiotu z wolna i poważnie, powtarzajšc z cicha: - Jeden Bóg!... Chmielnicki oddalił się również ku swoim, a przez drogę mruczał: - Oddam ci zamek i miasto, i łupy, i jeńców, ale Jarema będzie mój, nie twój, choćby mi gardłem zapłacić za niego przyszło. Stopniowo ogniska poczęły mdleć i gasnšć, stopniowo uciszał się głuchy szmer kilkuset tysięcy głosów; jeszcze tu i owdzie odzywał się głos piszczałek lub wołania koniuchów tatarskich wyganiajšcych konie na nocnš paszę; po czym i te głosy umilkły i sen objšł nieprzeliczone zastępy tatarskie i kozackie. Tylko zamek huczał, grzmiał... wiwatował, jakby w nim wesele wyprawiano. W obozie oczekiwano powszechnie, że szturm nazajutrz nastšpi. Jakoż od rana ruszyły się tłumy czerni, Kozaków, Tatarów i innych dzikich wojowników, cišgnšcych z Chmielnickim, i szły ku okopom na kształt czarnych chmur walšcych się na szczyt góry. Żołnierz, lubo już dnia poprzedniego na próżno starał się zliczyć ogniska, zdrętwiał teraz na widok tego morza głów.Lecz nie był to jeszcze szturm prawdziwy,ale raczej oględziny pola, szańców, fos; wałów i całego polskiego obozu. I jak wzdęta fala morska, którš wiatr żenie z dalekiej roztoczy, przyjdzie, spiętrzy się, zapieni, uderzy z hukiem, a potem cofnie się w dal, tak oni uderzali tu i owdzie i znów się cofali, i znów uderzali jakby próbujšc oporu, jakby chcšc się przekonać,czy samym swym widokiem, czy samš liczbš nie zgniotš ducha, zanimby ciała zgnieœć mogli. Bili też z dział - i kule gęsto poczęły padaćdo obozu, z którego odpowiadały oktawy i ręczna strzelba, a jednoczeœnie na wałach pojawiła się procesja z Najœwiętszym Sakramentem, aby otrzeŸwić zdrętwiałe wojsko. Niósł ksišdz Muchowiecki złocistš monstrancję trzymajšc jš obu rękoma powyżej twarzy, a czasem podnoszšc w górę - i szedł z przymkniętymi oczyma i ascetycznš twarzš, spokojny, przybrany w lamowš kapę i pod baldachimem. Przy nim szło dwóch księży trzymajšc go pod łokcie:Jaskólski, kapelan husarski, czasu swego przesławny żołnierz, w sztuce wojennej jakby wódz jaki doœwiadczony, i Żabkowski,również eks-wojskowy, olbrzymi bernardyn, siłš jednemu panu Longinowi w całym obozie ustępujšcy. Dršżki baldachimu niosło czterech szlachty,między którymi był i Zagłoba - przed baldachimem zaœ postępowały dziewczštka o słodkich twarzach sypišce kwiaty. Szli tedy przez całš długoœć wałów, a za nimi starszyzna wojskowa; żołnierzom zaœ na widok monstrancji błyszczšcej na kształt słońca, na widok spokoju księży i onych dziewczštek, przybranych w bieli, rosły serca, przybywała odwaga, zapał wstępował w dusze. Wiatr roznosił krzepišcy zapach mirry palonej w trybularzach; głowy wszystkich pochylały się z pokorš. Muchowiecki od czasu do czasu wznosił monstrancję i oczy ku niebu - i intonował pieœń: "Przed tak wielkim Sakramentem". Dwa potężne głosy Jaskólskiego i Żabkowskiego podchwytywały jš w lot doœpiewujšc "upadajmy na twarzy" - a całewojsko œpiewało dalej: "Niech ustšpiš z testamentem nowym prawom już starzy!" Głęboki bas dział wtórował pieœni, a czasem kula armatnia przelatywała huczšc nad baldachimem i księżmi, czasem uderzywszy poniżej w wał zasypywała ich ziemiš, aż pan Zagłoba kurczył się i przyciskał do dršżka. Szczególniej strach chwytał go za włosy, gdy procesja dla modlitew stawała na miejscu. Wówczas trwało milczenie i kule słychać było doskonale, lecšce stadem jak wielkie ptaki; Zagłoba tylko się czerwienił coraz mocniej,a ksišdz Jaskólski zezował ku polu i nie mogšc wytrzymać, mruczał: "Kury im sadzać, nie z dział bić!" - bo istotnie bardzo złych mieli puszkarzy Kozacy, a on,jako dawny żołnierz, nie mógł spokojnie natakowš niezręcznoœć i takie marnowanie prochu patrzeć. I znowu szli dalej - aż doszli do drugiego końca wałów, na które też nie było ze strony nieprzyjaciela nigdzie wielki ego nacisku. Próbujšc tu i owdzie, szczególniej od zachodniego stawu,czy się nie uda wywołać popłochu, cofnęli się na koniec Tatarzy i Kozacy ku swoim stanowiskom i trwali w nich nie wysyłajšc nawet harcowników. Tymczasem procesja otrzeŸwiła całkowicie oblężonych. Widoczne już teraz było, że Chmielnicki czeka na przybycie swego taboru, jakkolwiek skšdinšd tak pewny był, że pierwszy prawdziwy szturm wystarczy, iż zaledwie kilka szańców pod armaty kazał usypać i żadnych innych ziemnych robót nie przedsiębrał, aby zagrozić oblężonym. Tabor nadcišgnšł nazajutrz i stanšł, wóz przy wozie, w kilkadziesišt rzędów, na milędługoœci, od Werniaków aż ku Dębinie - z nim przyszły jeszcze nowe siły, a mianowicie pyszna piechota zaporoska, prawie janczarom tureckim równa, do szturmów i wstępnego boju o wiele od czerni i Tatarów sposobniejsza. Pamiętny wtorkowy dzień 13 listopada zeszedł na obustronnych goršczkowych przygotowaniach: już nie było wštpliwoœci, że szturm nastšpi, bo tršby, kotły i litaurygrały od rana larum w kozackim obozie, a między tatarstwem huczał jak grzmot wielki œwięty bęben, bałt zwany... Wieczór uczynił się cichy, pogodny; jeno z obu stawów i Gniezny podniosły się lekkie mgły - na koniec pierwsza gwiazda zamigotała naniebie. W tej chwili szeœćdziesišt armat kozackich ryknęło jednym głosem, nieprzejrzane zastępy ruszyły z krzykiem okropnym ku wałom - i szturm się rozpoczšł. Wojska stały na wałach i zdawało im się, że ziemia drży pod ich nogami; najstarsi żołnierze nie pamiętali nic podobnego. - Jezus Maria! co to jest? - pytał Zagłoba stojšc obok Skrzetuskiego z husariš w przerwie wałowej - to nie ludzie idš na nas. - Jakbyœ waœć wiedział, że nie ludzie; nieprzyjaciel woły przed sobš żenie, abyœmy się pierwej strzelbš na nie wysilili. Stary szlachcic poczerwieniał jak burak, oczy wyszły mu na wierzch, a z ust. buchnęło jedno słowo, w którym cała wœciekłoœć, cały przestrach i wszystko comógł myœleć w tej chwili, było zawarte: - Łajdaki!.. Woły jak szalone, popędzane przez dzikich,półnagich czabańczuków batami i palšcymi się pochodniami, zdziczałe ze strachu, biegły naprzód z rykiem okropnym, to zbijajšc się w kupę, to pędzšc, to rozbiegajšc lub zwracajšc w tył, a pędzonekrzykiem, parzone ogniem, smagane surowcem, leciały znów ku wałom. Aż Wurcel poczšł ziać ogniem i żelazem, wówczas dymy zakryły œwiat - niebo poczerwieniało - przerażone bydło rozproszyło się, jakby je piorun rozegnał, połowa go padła - a po ich trupach nieprzyjaciel szedł dalej. Na przedzie, kłuci z tyłu spisami i prażeni ogniem z samopałów, biegli jeńcy z woramipiasku, którymi fosę mieli zasypywać. Byli to chłopi z okolic Zbaraża, którzy nie zdołali się schronić do miasta przed nawałš; zarówno młodzi mężczyŸni, jak starcy i niewiasty. Biegło to wszystko z krzykiem, płaczem i wycišganiem ršk ku niebu, i wołaniem o litoœć. Włosy stawały na głowie od tego wycia, ale litoœć zmarła wówczas na ziem i: z jednej strony spisy kozackie pogršżały się w ich plecy, z drugiej kule Wurcla miażdżyły nieszczęsnych, kartacze rwały ich na sztuki, ryły w nich bruzdy, więc biegli, bluzgali się we krwi - padali, podnosili się i znów biegli, bo pchała ich fala kozacka, kozackš turecka, tatarska... Wnet fosa zapełniła się ciałami, krwiš, worami z piaskiem - na koniec zrównała sięi nieprzyjaciel z wyciem rzucił się przez niš. Pułki pchały się jedne za drugimi; przy œwietle działowego ognia widać było starszyznę, zaganiajšcš buzdyganami coraznowe zastępy na okop. Co najprzebrańszy lud rzucił się na kwatery i wojska Jeremiego, bo widział Chmielnicki, iż tam będzie opór największy. Szły więc: kurzeniesiczowe, za nimi straszliwi perejasławscy z Łobodš, za nimi Woronczenko wiódł pułk czerkaski, Kułak pułk karwowski, Neczaj bracławski, Stepka humański, Mrozowicki korsuński - szli i kalniczanie, i potężny pułk białocerkiewski piętnaœcie tysięcy ludzi liczšcy - a z nim sam Chmielnicki - w ogniu jak szatan czerwony, szerokš pierœ na kule wystawiajšcy, z twarzš lwa, okiem orła - w chaosie, dymie, zamieszaniu, rzezii zwichrzeniu, w płomieniach na wszystko baczny, wszystkim rzšdzšcy. Za mołojcami szli dzicy dońscy Kozacy; dalej Czerkasi walczšcy z bliska nożami, tuż Tuhaj-bej wiódł wyborowych nohajców;za nimi Subagazi białogrodzkich Tatarów, tuż Kurdłuk œniadych astrachańców zbrojnych w olbrzymie łuki i strzały, z których każda nieledwie za dziryt ujœć mogła. Szli jedni za drugimi tak gęsto, że goršcy oddech z tyłu idšcych oblewał karkiprzodowym. Ilu ich padło, nim doszli na koniec do owej fosy ciałami jeńców zasypanej, któż opowie, któż wyœpiewa! Lecz doszli i przeszli, i poczęli się drzeć na wały. Wówczas rzekłbyœ, że ta noc gwiaŸdzista -to noc sšdu ostatecznego. Działa, nie mogšctłuc bliższych, ryczały ogniem nieustannymna dalsze szeregi. Granaty, kreœlšc łuki ogniste po niebie, leciały z chichotem piekielnym, czynišc w ciemnoœci dzień jasny. Piechota niemiecka i polska łanowa, a obok niej spieszeni dragoni ksišżęcy leli prawie wprost w twarze i piersi mołojców płomień i ołów. Pierwsze ich szeregi chciały się cofać i pchane z tyłu, nie mogły. Więc marli na miejscu. Krew bluzgała pod stopami następujšcych. Wały stały się œliskie, obsuwały się po nich nogi, ręce, piersi. Oni darli się na nie, spadali i znów się darli, przykryci dymem, czarni od sadzy, kłuci, ršbani, strzelani, gardzšc ranami i œmierciš. Miejscami walczono już na białš broń. Widziałeœ ludzi jakby nieprzytomnych z wœciekłoœci, z wyszczerzonymi zębami, ztwarzš zalanš krwiš... Żywi walczyli na drgajšcej masie pobitych i konajšcych. Nie było już słychać komendy, jeno krzyk ogólny, straszny, w którym ginęło wszystko: i grzechot strzelb, i charczenie rannych, i jęki, i syk granatów. I trwała ta walka olbrzymia a bezpardonowa przez całe godziny. Naokół wału urósł drugi wał trupów - i tamował przystęp szturmujšcym. Siczowych wycięto niemal do nogi, pułk perejasławski leżał pokotem naokół wału; karwowski, bracławski i humański były zdziesištkowane - ale inne pchały się jeszcze, popychane z tyłu przez gwardie hetmańskie, rumelskich Turków i urumbejskich Tatarów. Jednakże zamieszanie powstawało już w szeregach napastniczych, gdy tymczasem naokoło łanowe piechoty polskie, Niemcy i dragonia nie ustšpili dotšd ani piędzi. Zziajani, krwiš ociekli, porwani szałem bojowym, spotnieli,wpółobłškani od zapachu krwi, rwali się jedni przez drugich ku nieprzyjacielowi tak właœnie, jak rozwœcieczeni wilcy drš się kustadu owiec. W tej chwili Chmielnicki natarłpowtórnie z niedobitkami pierwszych pułków i z całš nietkniętš jeszcze potęgš białocerkwian, Tatarów, Turków i Czerkasów. Działa z okopów przestały grzmieć, granaty œwiecić, tylko broń ręczna zgrzytała przez całš długoœć zachodniego wału. Zgiełk wszczšł się na nowo. Na koniec i strzelba umilkła. Ciemnoœci pokryływalczšcych. I już żadne oko nie mogło widzieć, co się tam dzieje - jeno przewracało się coœ w pomroce jakby olbrzymie cielsko potworu rzucane konwulsjami. Nawet z krzyków nie można było już poznać, czy brzmi w nich tryumf, czy rozpacz. Chwilami i one milkły,a wtedy słychać było tylko jakby olbrzymi jeden jęk rozlegajšcy się ze wszech stron, spod ziemi, na ziemi, w powietrzu, wyżej i wyżej, jak gdyby i dusze odlatywały jęczšcz tego pobojowiska. Ale były to krótkie przerwy: po takiej chwili wrzaski i wycia odzywały się z większš jeszcze siłš, coraz chrapliwsze, coraz bardziej nieczłowiecze. Wtem znów zagrzmiał ogień ręcznej strzelby: to oberszter Machnicki z resztš piechoty przychodził w pomoc utrudzonym regimentom. Tršbki na odwrót poczęły graćw tylnych szeregach mołojców. Nastała przerwa, pułki kozackie oddaliły się od okopu na staję i stanęły pod osłonš własnych dział- ale nie minęło i pół godziny, gdy Chmielnicki znowu zerwał się ipo raz trzeci gnał ich do szturmu. Ale wówczas na okopie ukazał się na koniu sam ksišżę Jeremi. Łatwo go było poznać, bo proporzec i buńczuk hetmański wiały mu nad głowš - a zaœ przed nim i za nim niesiono kilkadziesišt palšcych się krwawo pochodni. Wnet poczęto bić z dział do niego,ale niewprawni puszkarze przerzucali kule daleko, aż za Gnieznę, on zaœ stał spokojnie i patrzył w zbliżajšce się chmury... Kozacy zwolnili kroku, jakby oczarowani tym widokiem. - Jarema! Jarema! - poszedł cichy pomruk, niby szum wiatru, przez głębokie szeregi. I stojšc na okopie wœród krwawych œwiateł wydawał im się ten groŸny ksišżę jakby olbrzym z baœni ludowej, więc drżenie przebiegło im utrudzone członki, a ręce czyniły znaki krzyża... On stał cišgle. Skinšł złotš buławš - i wnet złowrogie ptactwo granatów zaszumiało na niebie i wpadło w następujšce szeregi; zastępy zwinęły się jak smok œmiertelnie rażony; okrzyk przerażenia przeleciał z jednego końca ławy na drugi. - Biegiem! biegiem! - rozległy się głosy pułkowników kozackich. Czarna ława ruszyła całym pędem ku wałom, pod którymi mogła znaleŸć ochronęod granatów, ale nie przebiegła jeszcze anipołowy drogi, gdy ksišżę, widny cišgle jak na dłoni, zwrócił się nieco ku zachodowi i znów skinšł złotš buławš. Na ten znak od strony stawu, z przerwy między jego zwierciadłem a wałem, poczęła się wysuwać jazda - i w mgnieniu oka rozlała się na krańcu brzegowym równiny; przy œwietle granatów widać byłodoskonale olbrzymie choršgwie husarii Skrzetuskiego i Zaćwilichowskiego, dragonięKuszla i Wołodyjowskiego i Tatarów ksišżęcych Roztworowskiego. Za nimi wysuwały się coraz nowe pułki semenów i Wołochów Bychowca. Nie tylko Chmielnicki, ale ostatni z ciurów kozackich poznał w jednej chwili, że zuchwały wódz postanowił rzucić całš jazdę w bok nieprzyjacielowi. Natychmiast w szeregach mołojców zabrzmiały tršbki do odwrotu. "Czoło ku jeŸdzie! czoło ku jeŸdzie!" - rozległy się przerażone głosy. Jednoczeœnie zaœ Chmielnicki usiłował zmienić front swych wojsk i jazdš od jazdy się zasłonić. Ale jużczasu nie było. Zanim zdołał sprawić szyki, zerwały się ksišżęce choršgwie i biegły jakby na skrzydłach z okrzykiem "Bij, zabij!", z warkotaniem proporców, z œwistem piór i żelaznym chrzęstem zbroi. Husarie wraziły kopie w œcianę nieprzyjaciela i same wpadły za nimi jak orkan, przewalajšc i druzgocšc wszystko po drodze. Żadna siła ludzka, żaden rozkaz,żaden wódz nie zdołał już utrzymać pułków pieszych, na które pierwszy impet się zwrócił. Dziki popłoch ogarnšł wyborowš gwardię hetmańskš. Białocerkwianie rzucali samopały, piszczele, spisy, kosy, kiœcienie, szable i osłaniajšc głowy rękoma, gnali w obłędzie strachu, z rykiem zwierzęcym, na stojšce w tyle oddziały Tatarów. Ale Tatarzy przyjęli ich ulewš strzał - więc rzucili się w bok i biegli wzdłuż taboru pod ogniem piechoty i dział Wurcla, œcielšc się trupem tak gęstym, że rzadko gdzie jeden na drugiego nie padał. Ale tymczasem dziki Tuhaj-bej, wspomaganyprzez Subagaziego i Urum-murzę, uderzył zwœciekłoœciš na nawałę husarii. Nie miał on nadziei jej złamać, pragnšł jš tylko choćby na krótko powstrzymać, aby przez ten czas sylistryjscy i rumelscy janczarowie mogli sformować się w czworoboki, a białocerkiewszczanie ochłonšć z pierwszego popłochu. Skoczył więc jak w dym - i sam leciał pierwszym szeregu nie jak wódz, ale jak prosty Tatar i siekł, zabijał, narażał się razem z ie schwytał. Nazwisko jego cisnęło48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żËP.cĚ~OcÍÍácÎŽ-h cĎ;:ĐP?'innymi. Krzywe szable nohajców dzwoniły po pancerzach i harnaszach, a wycie wojowników głuszyło wszystkie inne głosy.Lecz wytrzymać nie mogli. Wyparci z miejsca, naciskani strasznym ciężarem żelaznych jeŸdŸców, którym nie zwykli stawiać czoła otwarcie, spychani ku janczarom, cięci długimi mieczami, zrzucani z siodeł, kłuci, bici, gnieceni jak jadowite robactwo, bronili się jednak z takšwœciekłoœciš, że istotnie pęd husarii wstrzymany został. Tuhaj-bej w ukropie bojowym rzucał się na kształt niszczšcegopłomienia, a nohajcy szli przy nim, jak wilcy idš przy wilczycy. Jednak ustępowali, coraz gęstszym trupem padajšc. Już krzyki "Ałła!" grzmišce z polazwiastowały, że janczarowie stanęli w ordynku, gdy do wœciekłego Tuhaj-beja przypadł Skrzetuski i w łeb koncerzem go trzasnšł. Lecz widać rycerz wszystkich siłjeszcze po chorobie nie odzyskał lub może kuta w Damaszku misiurka cięcie wstrzymała, doœć że brzeszczot zwinšł sięna głowie i uderzywszy płaszczyznš spękał się na drobne kawałki. Ale oczy Tuhaj-beja nocš natychmiast się powlokły, zdarł konia i padł na ręce nohajców, którzy porwawszy swego wodza pierzchli zwrzaskiem okropnym w obie strony, jak pierzcha mgła zwiana wichrem gwałtownym. Wszystkie jazdy ksišżęce znalazły się teraz wobec janczarów rumelskich i sylistryjskich i wobec watah poturczeńców serbskich, które razem z janczarami utworzyły jeden potężny czworobok i cofały się z wolna ku taborowi, zwrócone frontem ku wrogom, najeżone rurami muszkietów, ostrzami długich włóczni, dzirytów, berdyszów i handżarów. Choršgwie pancerne, dragońskie i semeńskie pędziły ku nim jak wicher, a na samym przedzie szła z łoskotem i tętentemhusarska Skrzetuskiego. Sam on leciał na oœlep w pierwszym szeregu, a przy nim panLonginus na swej kobyle inflanckiej, ze straszliwym Zerwikapturem w ręku. Czerwona wstęga ognia przeleciała z jednego końca czworoboku na drugi - kule zaœwistały w uszach jeŸdŸców, gdzieniegdzie człowiek jęknšł, gdzieniegdzie koń się zwalił, linia jazdy łamie się, ale oni pędzš dalej; już dobiegajš, już janczary słyszš chrapanie i zdyszany oddech koni - czworobok zbija sięjeszcze ciaœniej i pochyla mur włóczni, trzymanych żylastymi rękoma, ku rozszalałym rumakom. Ile ostrz w tej chmurze, tyle œmierci grozi rycerzom. Wtem jakiœ husarz-wielkolud dopada w niepowstrzymanym pędzie do œciany czworoboku; przez chwilę widać kopyta olbrzymiego konia zwieszone w powietrzu; następnie rycerz i rumak wpadajš w œrodekœcisku, druzgocšc włócznie, przewalajšc ludzi, łamišc, miażdżšc, niweczšc. Jak orzeł spada na stado białych pardew, a one zbite przed nim w lękliwš kupę idš nałup drapieżnika, który rwie je pazurami i dziobem - tak pan Longinus Podbipięta wpadłszy w œrodek nieprzyjacielskich szyków szalał ze swym Zerwikapturem. I nigdy tršba powietrzna nie czyni takich spustoszeń w młodym i gęstym lesie, jakie on czynił w œcisku janczarów. Straszny był: postać jego przybrała nieczłowiecze wymiary; kobyła zmieniła się w jakiegoœ smoka ziejšcego płomień z nozdrzy, a Zerwikaptur troił się w ręku rycerza. Kislar-Bak, olbrzymi aga, rzucił się na niego i padł przecięty na dwoje. Próżno co tęższe chłopy wycišgnš ręce, zastawiš mu się włóczniami - wnet mrš, jakby rażeni gromem - on zaœ tratuje po nich, ciska się w tłum największy i co machnie - rzekłbyœ:kłosy pod kosš padajš, robi się pustka, słychać wrzask przestrachu, jęki, grzmot uderzeń, zgrzyt żelaza o czaszki i chrapanie piekielnej kobyły. - Diw! diw! - wołajš przerażone głosy. W tej chwili żelazna nawała husarii ze Skrzetuskim na czele runęła bramš otwartšprzez litewskiego rycerza: œciany czworoboku pękły jak œciany walšcego się domu i masy janczarów rzuciły się w ucieczce na wszystkie strony. Czas też był na to, bo nohajcy pod Subagazim wracali już, jak wilki krwi żšdne, do bitwy, a z drugiej strony Chmielnicki zebrawszy na nowo białocerkwian szedł z pomocš janczarom - lecz teraz zmieszało się wszystko. Kozacy, Tatarzy, poturczeńcy, janczarowie uciekali w największym nieładzie i popłochu ku taborom, nie dajšc żadnego oporu. Jazda parła ich siekšc na oœlep. Kto nie zginšł w pierwszej stai, ginšł w drugiej. Pogoń była tak zacięta, żechoršgwie przeœcignęły tylne szeregi uciekajšcych; żołnierzom ręce mdlały od cięcia. Tłumy rzucały broń, choršgwie, czapki, a nawet œwity. Białe kapuzy janczarskie pokryły jak œniegiem pole. Caławyborna milicja Chmielnickiego, piechota, jazda, artyleria, posiłkowe oddziały tatarskie i tureckie utworzyły jednš bezładnš masę, nieprzytomnš, obłškanš, oœlepłš z przerażenia. Całe setki uciekały przed jednym towarzyszem. Husaria, rozbiwszy piechoty i Tatarów, uczyniła swoje, teraz zaœ dragoni i lekkie choršgwieszły ze sobš w zawody, a na ich czele pan Wołodyjowski z Kuszlem szerzyli wiarę ludzkę przechodzšce klęski. Krew pokryła jednš kałużš straszliwe pobojowisko i chlupotała jak woda pod gwałtownymi uderzeniami kopyt końskich pryskajšc na zbroje i twarze rycerzy. Uciekajšce tłumy odetchnęły dopiero wœródwozów swego taboru, gdy tršby odwołały jazdę ksišżęcš. Rycerstwo wracało ze œpiewaniem i okrzykami radoœci, liczšc po drodze dymišcymi szablami trupy nieprzyjaciół. Alektóż mógł jednym rzutem oka rozmiary klęski ocenić? kto mógł wszystkich policzyć, gdy przy samym okopie leżały ciała jedne na drugich "na chłopa wysoko"? Żołnierze byli jakby zaczadzeni surowymi wyziewami krwi i potu. Szczęœciem, od strony stawów wstał doœć silny wiatr i zwiał te zaduchy ku nieprzyjacielskim namiotom. Tak skończyło się pierwsze spotkanie straszliwego "Jaremy" z Chmielnickim. Ale szturm nie był skończony, bo podczas gdy Wiœniowiecki odpierał ataki wymierzonena prawe skrzydło obozu, Burłaj na lewymo mało co nie stał się panem okopów. Obszedłszy cicho miasto i zamek na czele zadnieprzańskich wojowników dotarł do wschodniego stawu i uderzył potężnie na Firlejowe kwatery. Nie mogła wytrzymać uderzenia węgierska piechota tam stojšca, bo wały przy stawie nie były jeszcze dokończone - i pierwszy choršży pierzchnšł z banderiš, za nim zaœ cały poœpieszył regiment. Burłaj wskoczył do œrodka, a za nim Zadnieprzańcy runęli jak niewstrzymany potok. Krzyki zwycięstwa dobiegły aż do przeciwnego krańca obozu! Kozacy pędzšc za uciekajšcymi Węgrami rozbili mały oddział jazdy, zagwoŸdzili kilka dział i już docierali do kwater kasztelana bełskiego, gdy pan Przyjemski na czele kilku rot niemieckich nadbiegł z pomocš. Przebiwszy jednym pchnięciem choršżego, porwał za choršgiew i rzucił się z niš na nieprzyjaciela, za nim Niemcy zwarli się potężnie z kozactwem. Zawrzała straszliwa walka ręczna, w której z jednejstrony zaciekłoœć i przygniatajšca liczba Burłajowych zastępów, z drugiej męstwo starych lwów z trzydziestoletniej wojny szły ze sobš o lepszš. Na próżno Burłaj ciskał się w najgęstsze szeregi walczšcychna kształt rannego odyńca. Ani pogarda œmierci, z jakš walczyli mołojcy, ani ich wytrwałoœć nie mogła powstrzymać niepohamowanych Niemców, którzy idšc murem naprzód, razili ich tak potężnie, że wyparli zaraz z miejsca, przyparli do okopów, zdziesištkowali i po półgodzinnej walce wyrzucili precz za wały. Pan Przyjemski, zalany krwiš, pierwszy zatknšłswš choršgiew na nie dokończonym nasypie.Położenie Burłaja było teraz straszne, musiał bowiem cofać się tšż samš drogš, którš nadszedł, a że Jeremi zgniótł już właœnie atakujšcych prawe skrzydło, mógłwięc z łatwoœciš odcišć cały Burłajowy oddział. Przyszedł mu wprawdzie z pomocšMrozowicki, na czele korsuńskich konnych mołojców, ale w tej chwili ukazała się husaria pana Koniecpolskiego, do niej przyłšczył się wracajšcy z ataku na janczarów Skrzetuski i obaj odcięli cofajšcego się dotychczas w porzšdku Burłaja. Jednym atakiem rozbili go w puch i wtedy to poczęła się rzeŸ okropna. Kozacy, majšczamkniętš drogę do taborów, mieli tylko drogę œmierci otwartš. Jedni też, nie proszšc pardonu, bronili się zaciekle gromadkami lub pojedynczo, inni próżno wycišgali ręce ku jeŸdŸcom huczšcym jak wicher po bojowisku. Rozpoczęły się gonitwy, przebiegania, pojedyncze walki; wyszukiwania nieprzyjaciół ukrytych w rozpadlinach i nierównoœciach gruntu. Z okopów, aby oœwiecić pobojowisko, zaczętorzucać pozapalane maŸnice ze smołš, któreleciały jak ogniste meteory z grzywš płomiennš. Przy tych czerwonych blaskach docinano reszty Zadnieprzańców. Skoczył im jeszcze na pomoc i Subagazi, który dnia tego cudów męstwa dokazywał, ale przesławny Marek Sobieski, starosta krasnostawski, osadził go na miejscu, jak lew osadza dzikiego bawołu - więc widział już Burłaj, że znikšd nie ma ratunku. Aleœ, Burłaju, sławę swš kozaczš kochał więcejniż życie, dlategoœ nie szukał ocalenia! Inniwymykali się w ciemnoœciach, kryli się po szczelinach, przeœlizgiwali się między kopytami rumaków, on zaœ szukał jeszcze wrogów. Tam œcišł pana Dšbka i pana Rusieckiego, i młode lwie pacholę pana Aksaka, tego samego, który pod Konstantynowem nieœmiertelnš okrył się sławš; potem porwał pana Sawickiego, potem dwóch od razu skrzydlatych husarzy rozcišgnšł na ziemi rodzšcej, na koniec widzšc ogromnego szlachcica przebiegajšcego z rykiem żubrowym pobojowisko zerwał się i szedł jak błyszczšcy płomień na niego. Pan Zagłoba - on to był bowiem - ryknšł zestrachu jeszcze silniej i zwrócił konia do ucieczki. Reszta włosów stanęła mu dębem na głowie, ale przytomnoœci nie stracił, owszem, fortele jak błyskawice przelatywały mu przez głowę, a jednoczeœnie wrzeszczał co siły: "Moœci panowie! kto w Boga wierzy!.. " - i gnał jakwicher ku gęstszej kupie jeŸdŸców. Burłaj zaœ przebiegał mu od boku jakoby po cięciwie łuku. Pan Zagłoba zamknšł oczy, aw głowie szumiało mu: "Zdechnę ja i pchłymoje!" - słyszał za sobš prychanie konia, spostrzegł, że nikt nie idzie mu z pomocš, że nie uciecze i że żadna inna ręka, chyba jego własna, nie wyrwie go z Burłajowej paszczęki. Ale w tej ostatniej chwili, w tej już prawie agonii, nagle rozpacz jego i przestrach zmieniły się we wœciekłoœć; ryknšł tak strasznie, jak żaden tur nie ryczy, i zwinšwszy konia na miejscu, zwrócił się naprzeciwnika. - Zagłobę gonisz! - krzyknšł nacierajšc z szablš wzniesionš. W tej chwili nowe stado płonšcych maŸnic rzucono z okopów; uczyniło się widno. Burłaj spojrzał i zdumiał. Nie zdumiał usłyszawszy imię, ba go nigdy w życiu nie słyszał; ale poznawszy męża, którego jako Bohunowego przyjaciela ugaszczał niedawno w Jampolu. Ale właœnie ta nieszczęsna chwila zdumieniazgubiła mężnego wodza mołojców, bo nim się opamiętał, cišł go pan Zagłoba przez skroń i jednym zamachem zwalił z konia. Było to na oku wszystkiego wojska. Radosnym wrzaskom usarskim odpowiedziałokrzyk przerażenia mołojców, którzy widzšc œmierć starego lwa czarnomorskiego stracili resztę ducha i zaniechali wszelkiego oporu. Których nie wyrwał z toni Subagazi, ci zginęli wszyscy do jednego - bo jeńców wcale tej straszliwej nocy nie brano. Subagazi pierzchnšł ku taborom, goniony przez starostę krasnostawskiego i lekkš jazdę. Szturm na całej linii okopów był odparty - tylko pod taborem kozackim wrzała jeszcze wysłana w pogoń jazda. Okrzyk tryumfu i radoœci wstrzšsnšł całym obozem oblężonych, a potężne okrzyki aż ku niebu się wzbiły. Krwawi żołnierze, okryci potem, pyłem, czarni od prochu, z ociekłymi twarzami, i brwiš jeszcze zmarszczonš, z płomieniem jeszcze nie zgasłym w oczach, stali oparci na broni, chwytajšc piersiami powietrze, gotowi znów zerwać się do boju, gdyby tego zaszła potrzeba. Ale powoli wracała i jazda z krwawego żniwa pod taborem; potem zjechał na pobojowisko sam ksišżę, a za nim regimentarze, pan choršży, pan Marek Sobieski, pan Przyjemski. Cały ten œwietny orszak posuwał się z wolna wzdłuż okopu. - Niech żyje Jeremi! - wołało wojsko. - Niech żyje ojciec nasz! A ksišżę bez hełmu kłaniał się głowš i buławš na wszystkie strony. - Dziękuję waszmoœciom! dziękuję waszmoœciom! - powtarzał dŸwięcznym, donoœnym głosem. Po czym zwrócił się do pana Przyjemskiego. - Ten okop jest za duży! - rzekł. Przyjemski skinšł głowš na znak zgody. I przejechali wodze zwycięscy od zachodniego aż do wschodniego stawu, opatrujšc pobojowisko, szkody, jakie nieprzyjaciel w wałach porobił, i same wały. Tymczasem poza orszakiem ksišżęcym uniesieni zapałem żołnierze nieœli wœród okrzyków, na ręku, do obozu pana Zagłobę,jako największego tryumfatora w dniu dzisiejszym. Ze dwadzieœcia tęgich ršk podtrzymywało w górze okazałš postać wojownika, wojownik zaœ, czerwony, spocony, machajšc rękoma dla utrzymania równowagi, krzyczał co siły: - Ha! Zadałem mu pieprzu! Umyœlnie udałem ucieczkę, żeby go za sobš wywabić. Nie będzie nam więcej psubrat burłajował! Moœci panowie! trzeba było dać przykład młodszym! Na Boga! ostrożnie, bo mnie uronicie i potłuczecie. Trzymajcieże dobrze, macie trzymać! Miałem z nim robotę, wierzcie mi! O szelmy! lada hultaj dziœ szlachcicowi się nadstawia! Ale majš zaswoje. Ostrożnie! Puœćcie - do diabła! - Niech żyje! niech żyje! - krzyczała szlachta. - Do księcia z nim! - powtarzali inni. - Niech żyje! niech żyje!!! Tymczasem hetman zaporoski, przypadłszy do swego taboru, ryczał jak dziki ranny zwierz, darł żupan na piersiach i kaleczył sobie twarz. Starszyzna, ocalała z pogromu, otoczyła go w ponurym milczeniu,nie niosšc ani słowa pociechy, a jego obłędprawie pochwycił. Wargi miał spienione, piętami bił w ziemię, obu rękoma szarpał włosy w czuprynie. - Gdzie moje pułki!... gdzie mołojcy?... - powtarzał chrapliwym głosem. - Co powie chan, co powie Tuhaj-bej? Wydajcie mnie Jaremie! Niech mojš głowę na pal wbijš! Starszyzna milczała ponuro. - Czemu mnie worożychy wiktorię przepowiadały? - ryczał dalej hetman. - Urezać szyje wiedŸmom!... czemu mnie mówiły, że Jaremę dostanę? Zwykle, gdy ryk tego lwa wstrzšsał taborem, pułkownicy milczeli - ale teraz lew był zwyciężony i zdeptany, szczęœcie zdawało się go opuszczać, więc klęska uzuchwaliła starszyznę. - Jaremie ne zderżysz - mruknšł ponuro Stepka. - Zgubisz nas i siebie! - ozwał się Mrozowicki. Hetman skoczył ku nim jak tygrys. - A kto sprawił Żółte Wody? kto Korsuń? kto Piławce? - Ty! - rzekł szorstko Woronczenko - ale tam Wiœniowieckiego nie było. Chmielnicki porwał się za czuprynę. - Ja chanowi przyrzekł dziœ nocleg w zamku! - wył w rozpaczy. Na to Kułak: - Co ty chanowi przyrzekał, to twoja głowa! Ty jej pilnuj, by ci z karku nie spadła... ale do szturmu nas nie pchaj, rabów bożych nie gub! Wałami Lachów otocz, szańce każ sypać pod puszki - inaczej hore tobi. - Hore tobi! - powtórzyły ponure głosy. - Hore wam! - odrzekł Chmielnicki. I tak oni rozmawiali groŸnie jak grzmoty... Wreszcie Chmielnicki zatoczył się i rzucił na pęki owczych skór pokrytych dywanami w rogu namiotu. Pułkownicy stali nad nim ze zwieszonymi głowami i długi czas trwało milczenie. Na koniec hetman podniósł głowę i zakrzyknšłchrapliwie: - Horyłki!... - Nie będziesz pił! - warknšł Wyhowski. - Chan przyszle po ciebie. Tymczasem chan siedział o milę drogi od pola bitwy, nie wiedzšc, co się na placu dzieje. Noc była spokojna i ciepła, więc siedział przed namiotem wœród mułłów i agów - i w oczekiwaniu na nowiny pożywał daktyle ze srebrnej misy, obok stojšcej, czasem zaœ poglšdał na wyiskrzone niebo, mruczšc: - Mahomet Rosullah... Wtem na spienionym koniu przypadł zdyszany, okryty krwiš Subagazi; zeskoczył z siodła i zbliżywszy się szybko,poczšł bić pokłony, czekajšc na zapytanie. - Mów! - rzekł chan ustami pełnymi daktylów. Subagaziemu słowa paliły płomieniem wargi, ale nie œmiał przemówić bez zwykłych tytułów, rozpoczšł więc, bijšc cišgle czołem, w następujšcy sposób: - Najpotężniejszy chanie wszystkich ord, wnuku Mahometa, samodzielny monarcho, panie mšdry, panie szczęœliwy, panie drzewa zaleconego od Wschodu do Zachodu,panie drzewa kwitnšcego... Tu chan skinšł rękš i przerwał, widzšc na twarzy Subagaziego krew, a w oczach ból, żal i rozpacz, wypluł nie dojedzone daktyle na rękę, następnie oddał je jednemu z cisnęło48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŃPš cŇ  PÓ­c€ÔË(‹cŐV7ü8ÖR?+mułłów, który przyjšł ze z oznakami czci nadzwyczajnej i zaraz spożywać poczšł - chan zaœ rzekł: - Mów prędko, Subagazi, i mšdrze: azali obóz niewiernych wzięty? - Bóg nie dał! - Lachy? - Zwycięzcy. - Chmielnicki? - Pobity. - Tuhaj-bej? - Ranny. - Bóg jeden! - rzekł chan. - Ilu wiernych poszło do raju? Subagazi wzniósł oczy w górę i wskazał krwawš rękš na wyiskrzone niebo. - Ile tych œwiateł u stóp Ałłacha - odrzekłuroczyœcie. Tłusta twarz chanowa poczerwieniała: gniew chwytał go za piersi. - Gdzie ten pies - pytał - który mi obiecał, że dziœ w zamku będziemy spali? Gdzie ten wšż jadowity, którego Bóg zdepcze mojš nogš? Niech się stawi i zda sprawę ze swych obmierzłych obietnic. Kilku murzów ruszyło natychmiast po Chmielnickiego, chan zaœ uspokajał się z wolna, na koniec rzekł: - Bóg jeden! Po czym zwrócił się do Subagaziego. - Subagazi! - rzekł - krew jest na twojej twarzy. - To krew niewiernych - odparł wojownik. - Mów, jak jš rozlałeœ, i uciesz nasze uszymęstwem wiernych. Tu Subagazi poczšł opowiadać obszernie o całej bitwie wychwalajšc męstwo Tuhaj-beja, Gałgi i Nuradyna; nie zmilczał także i o Chmielnickim, owszem, wysławiałgo na równi z innymi, wolę bożš jedynie i wœciekłoœć niewiernych za przyczynę klęskipodajšc. Jeden szczegół uderzył chana w jego opowiadaniu, mianowicie: że do Tatarów nie strzelano wcale z poczštku bitwy i że jazda ksišżęca uderzyła na nich dopiero wtedy, gdy jej zastšpili pole. - Ałłach!... nie chcieli ze mnš wojny - rzekłchan - ale teraz za póŸno... Tak było w istocie. Ksišżę Jeremi z poczštku bitwy zabronił strzelać do Tatarów chcšc wpoić w żołnierzy przekonanie, że układy z chanem już rozpoczęte i że ordy pozornie tylko stajš po stronie czerni. PóŸniej dopiero siłš rzeczy przyszło do spotkania i z Tatarami. Chan kiwał głowš namyœlajšc się w tej chwili, czyby jeszcze nie lepiej było zwrócić oręż przeciw Chmielnickiemu, gdy nagle sam hetman stanšł przed nim. Chmielnicki był już spokojny i zbliżył się z podniesionš głowš, œmiało patrzšc w oczy chanowe; na twarzy malowała mu się chytroœć i odwaga. - Zbliż się zdrajco - rzekł chan. - Zbliża się hetman kozacki i nie zdrajca, ale wierny sojusznik, któremuœ pomoc nie tylko w szczęœciu, ale i w nieszczęœciu obiecał - odrzekł Chmielnicki. - IdŸ, nocuj w zamku! idŸ, wycišgnij za łebLachów z okopu, jakeœ mi obiecywał! - Wielki chanie wszystkich ord! - odrzekł silnym głosem Chmielnicki. - Jesteœ potężnyiobok sułtana najpotężniejszy na ziemi! jesteœ mšdry i silny, ale czy możesz wypuœcić strzałę z łuku aż pod gwiazdy albo zmierzyć głębokoœć morza? Chan spojrzał na niego ze zdziwieniem. - Nie możesz - mówił coraz silniej Chmielnicki. - Tak i ja nie mogłem zmiarkować całej pychy i zuchwalstwa Jaremy! Zali mogłem podumać, że nie ulęknie się ciebie, chanie, że nie upokorzy się na twój widok, nie uderzy czołem przedtobš, ale wzniesie rękę zuchwałš na ciebie samego, przeleje krew twoich wojowników i będzie ci uršgał, potężny monarcho, jak ostatniemu z twoich murzów? Gdybym ja tak œmiał myœleć, ciebie bym znieważył, którego czczę i miłuję. - Ałłach! - rzekł chan coraz bardziej zdziwiony. - Lecz to ci powiem - mówił dalej Chmielnicki z coraz większš pewnoœciš w głosie i postawie - jesteœ wielki i potężny; od Wschodu aż do Zachodu narody i monarchowie bijš ci czołem i lwem zowiš. Jeden Jarema nie pada na twarz przed twojš brodš; więc jeżeli go nie zetrzesz, jeżeli karku mu nie ugniesz i po jego grzbiecie nie będziesz na koń siadał, za nictwoja potęga, za nic twoja sława, bo powiedzš, że jeden kniaŸ lacki pohańbił krymskiego carza i kary nie odebrał - że on większy, że potężniejszy od ciebie... Nastało głuche milczenie; murzowie, agowie i mułłowie patrzyli jak w słońce wtwarz chana, tamujšc oddech w piersiach, a on oczy miał zamknięte i myœlał. Chmielnicki wsparł się buławš i czekał œmiało. - Rzekłeœ - przemówił w końcu chan - zegnę kark Jaremy, po jego grzbiecie na koń będę siadał, aby nie mówiono od Wschodu do Zachodu, że jeden pies niewierny mnie pohańbił. - Bóg jest wielki! - zawołali jednym głosemmurzowie. Chmielnickiemu zaœ radoœć strzeliła z oczu:za jednš drogš odwrócił zgubę wiszšcš nadswš głowš i sprzymierzeńca wštpliwego w najwierniejszego zmienił. Ten lew umiał w każdej chwili w węża się przedzierzgnšć. Oba obozy huczały do póŸna w noc, jak huczš pszczoły na wyroju, przygrzane słońcem wiosennym, a tymczasem na pobojowisku spali snem nieprzebudzonym i wiecznym rycerze pobodzeni włóczniami, pocięci mieczem, poprzeszywani przez strzały i kule. Księżyc zeszedł i rozpoczšł wędrówkę po tym polu œmierci; więc odbijał się w kałużach skrzepłej krwi, wydobywał z pomroki coraz nowe stosy poległych, schodził z jednych ciał, wchodził cicho na drugie; przeglšdał się w otwartych martwych Ÿrenicach, oœwiecał sine twarze, szczštki potrzaskanej broni, trupy końskie - i promienie jego bladły coraz bardziej, jakby przerażone tym, co widziały. Po polu biegały gdzieniegdzie pojedynczo i gromadkami jakieœ złowrogie postacie: to czeladŸ i ciury przyszli obdzierać pobitych, jak szakale przychodzš po lwach... Lecz jakaœ zabobonna bojaŸń spędziła i ich w końcu z pobojowiska. Było coœ straszliwego, coœ tajemniczego zarazem w tym polu pokrytym trupami, w tym spokoju i nieruchomoœci żywych niedawno kształtów ludzkich, w tej cichej zgodzie, w jakiej leżeli obok siebie Polacy, Turcy, Tatarzy i Kozacy. Wiatr niekiedy zaszumiał w zaroœlach rosnšcych na pobojowisku, a żołnierzom czuwajšcym w okopie wydało się, że to dusze ludzkie kołujš tak nad ciałami. Jakoż i mówiono, żegdy północ wybiła w Zbarażu, na całym polu, od okopu aż do taboru, zerwały się z szumem jakoby niezmierne stada ptastwa. Słyszano jakieœ rozpłakane głosy powietrzne, jakieœ ogromne westchnienia, od których włosy wstawały na głowie - i jakieœ jęki Ci, co mieli lec jeszcze w tej walce i których uszy otwartsze były na zaziemskie wołania, słyszeli wyraŸnie, jak dusze polskie odlatujšc wołały: "Przed oczy Twoje, Panie, winy nasze składamy!" -a zaœ kozackie jęczały: "Chryste! Chryste, pomyłuj!" - bo jako w bratobójczej wojnie poległe nie mogły wprost do wiekuistej œwiatłoœci ulecieć, ale przeznaczone im było lecieć gdzieœ w dal ciemnš i razem z wichrem kršżyć nad padołem łez, i płakać,i jęczeć po nocach, dopóki odpuszczenia wspólnych win i zapomnienia, i zgody u nóg Chrystusowych nie wyżebrzš!.. Ale wówczas zatwardziły się jeszcze tym bardziej serca ludzkie i żaden anioł zgody nie przelatywał nad pobojowiskiem. Rozdział 25 Nazajutrz, zanim słońce rozlało złote blaski na niebie, stanšł już nowy wał ochronny w polskim obozie. Dawne wały były zbyt obszerne, trudno się było w nichbronić i przychodzić wzajem z pomocš, więc ksišżę z panem Przyjemskim postanowili zamknšć wojska do ciaœniejszych okopów. Pracowano nad tym gwałtownie całš noc - a husaria na równi ze wszystkimi pułkami i czeladziš. Dopiero po trzeciej w nocy sen zamknšł oczy utrudzonemu rycerstwu, ale też spali wszyscy, oprócz straży, kamiennym snem, bo i nieprzyjaciel pracował także w nocy, anastępnie nie poruszał się długo po wczorajszej klęsce. Spodziewano się nawet,że szturm dnia tego wcale nie nastšpi. Skrzetuski, pan Longinus i Zagłoba siedzšc w namiocie spożywali polewkę piwnš, gęsto okraszonš kostkami sera - i rozmawiali o trudach minionej nocy z tym zadowoleniem, z jakim żołnierze rozmawiajš o œwieżym zwycięstwie. - Mój obyczaj jest kłaœć się o wieczornym udoju, a wstawać o rannym, jako czynili starożytni - mówił pan Zagłoba - ale na wojnie trudno! Œpisz, kiedy możesz, wstajesz, kiedy cię budzš. To mnie jeno gniewa, że dla takiego tałałajstwa musimy się inkomodować. Ale trudno! takie czasy! Zapłaciliœmy im też za to wczoraj. Żeby takjeszcze z parę razy podobny poczęstunek dostali, odechciałoby się im nas budzić. - Nie wiesz waćpan, czy siła naszych poległo? - pytał Podbipięta. - I! niewielu; jak to zawsze bywa, że oblegajšcych zawsze więcej ginie niż olężonych. Waćpan się na tym nie znasz tak jak ja, boœ tyle wojny nie zażywał, ale my,starzy praktycy, nie potrzebujemy trupa liczyć, bo z samej bitwy umiemy wymiarkować. - Przyuczę się i ja przy waćpanach - rzekł ze słodyczš pan Longinus. - Pewnie, że tak, jeżeli tylko dowcip waćpanu dopisze, czego się nie bardzo spodziewam. - Dajże waćpan spokój - ozwał się Skrzetuski. - Przecie nie pierwsza to wojnadla pana Podpięty, a daj Boże najlepszym rycerzom tak stawać, jak on wczoraj. - Robiło się, co mogło - odrzekł Litwin - nie tyle, ile by się chciało. - Owszem! owszem! wcale nieŸle waćpan stawałeœ - mówił protekcjonalnie Zagłoba -a że cię inni przewyższyli (tu poczšł wšs podkręcać do góry), to nie twoja wina. Litwin słuchał ze spuszczonymi oczyma i westchnšł marzšc o przodku Stowejce i o trzech głowach. W tej chwili skrzydło namiotu uchyliło się iwszedł raŸno pan Michał, wesoły jak szczygieł w pogodny ranek. - No! toœmy w kupie! - zawołał pan Zagłoba. - Dajcieże mu piwa! Mały rycerz uœcisnšł ręce trzem towarzyszom i rzekł: - Żebyœcie waćpaństwo wiedzieli, ile kul leży na majdanie, to przechodzi imainację! Nie przejdziesz, żebyœ się nie potknšł. - Widziałem i ja to - odrzekł Zagłoba - bomteż wstawszy przeszedł się kęs po obozie. Przez dwa lata kury w całym powiecie lwowskim tyle jaj nie nanoszš. Ej, żeby to tak były jaja, dopiero byœmy używali na jajecznicy! A trzeba waćpanom wiedzieć, żeja za miskę jajecznicy największy specjał oddam. Żołnierska we mnie natura, tak jak i w was. Zjem chętnie co dobrego, byle dużo. Dlatego też i do bitwy skorszy jestemod dzisiejszych młodzików piecuchów, co toniecułki ulęgałek nie zje, żeby się zaraz zażywot nie trzymał. - No! aleœ waćpan wczoraj z Burłajem popisał! - rzekł mały rycerz - Burłaja tak œcišć - ho! ho! Nie spodziewałem się tego po waćpanu. Toż to przecież był rycerz przesławny na całš Ukrainę i Turecczyznę. - Co? ha! - rzekł z zadowoleniem Zagłoba. -Nie pierwszyzna mi to, nie pierwszyzna, panie Michale. Widzę, szukaliœmy się wszyscy w korcu maku, ale też i dobraliœmy się we czterech tak, że takiej czwórki w całej Rzeczypospolitej nie znajdziesz. Dalibóg, z waćpanami i z księciem naszym na czele ruszyłbym samopięt, choćby na Stambuł. Bo uważajcie tylko: pan Skrzetuski zabił Burdabuta, a wczoraj Tuhaj-beja... - Tuhaj-bej nie zabit - przerwał porucznik -sam czułem, że mi się ostrze zwinęło; póŸniej też zaraz nas rozdzielili. - Wszystko jedno - rzekł Zagłoba - nie przerywaj, panie Janie. Pan Michał usiekł w Warszawie Bohuna, jakeœmy ci to mówili... - Lepiej byœ waœć nie wspominał - rzekł Litwin. - Co się wymówiło, to się wymówiło - odparł Zagłoba. - Choć wolałbym był nie wspominać, ale idę dalej... otóż pan Podbipięta z Myszykiszek zdusił owego Pułjana, a ja Burłaja. Nie zmilczę wszelakowaćpaństwu, że oddałbym tamtych wszystkich ze jednego Burłaja i że pono najcięższš miałem robotę. Diabeł to był, nie Kozak, co? Żebym tak miał synów legitime natos, piękne bym im imię zostawił.Ciekawym tylko, co król jegomoœć i sejmy na to powiedzš, jak nas nagrodzš, nas, którzy się siarkš i saletrš więcej niż czym innym żywimy. - Był większy od nas wszystkich rycerz - rzekł pan Longinus - a nazwiska jego nikt nie wie i nie pamięta. - A to ciekawym, kto taki? chyba w starożytnoœci? - rzekł urażony Zagłoba. - Nie w starożytnoœci, ale; brateńku, ten, który króla Gustawa Adolfa pod Trzciannš razem z koniem obalił i w jasyr wzišł - rzekł Litwin. - A ja słyszałem, że było to pod Puckiem -wtršcił pan Michał. - Wszelako król mu się wyrwał i zbiegł - rzekł Skrzetuski. - Tak jest! Wiem ja coœ o tym - mówił przymykajšc oko pan Zagłoba - bom wtedy właœnie pod panem Koniecpolskim, ojcem choršżego, służył... wiem ja coœ o tym! Modestia to nie pozwala onemu rycerzowi powiedzieć swego nazwiska i dlatego nikt gonie wie. Chociaż, wierzcie w to, co powiem:Gustaw Adolf wielkim był wojownikiem, prawie panu Koniecpolskiemu równym, ale wpojedynczym spotkaniu z Burłajem cięższa była robota - ja wam to mówię! - To niby znaczy, żeœ to waćpan powalił Gustawa Adolfa? - pytał Wołodyjowski. - Albożem ci się pochwalił, panie Michale?...niech tam to już zostanie w niepamięci - mam ja się z czym i dziœ pochwalić: co będędawne czasy wspominał!... Strasznie to piwsko burczy w żywocie - a im więcej w nim sera, tym więcej burczy. Wolę winnš polewkę - choć chwała Bogu i za to, co jest, bo wkrótce może i tego nie starczy... Ksišdz Żabkowski mnie mówił, że ponoć wiwendy skšpo, a on się tym bardzo niepokoi, bo ma brzuch jak gumno. Setny to bernardyn! Okrutniem go polubił. Więcej w nim żołnierza niż mnicha. Kiedy by kogo w pysk trzasnšł, to choć zaraz trumnę zamawiaj. - Ale - rzekł mały rycerz - nie mówiłem też waćpaństwu, jak grzecznie poczynał sobie tej nocy ksišdz Jaskólski. Usadowił się w onym narożniku, w tej srogiej wieży po prawej stronie zamku - i patrzył na bitwę. A trzeba wiedzieć, że on okrutnie z guldynki strzela. Powiada tedy do Żabkowskiego: "Nie będę do Kozaków strzelał, bo zawszeć to chrzeœcijanie, choćBogu dyzgusta czyniš; ale do Tatarów (powiada) nie wytrzymam!" - i jak jšł dmuchać, tak ich podobno coœ z pół kopy przez całš bitwę popsował. - Żeby to wszystko duchowieństwo było takie! - westchnšł Zagłoba.- Ale nasz Muchowiecki to jeno ręce ku niebu wznosi, a płacze, że się tyle krwi chrzeœcijańskiej leje. - Daj waœć pokój - rzekł poważnie Skrzetuski. - Ksišdz Muchowiecki œwięty ksišdz i w tym masz najlepszy dowód, że choć on nie starszy od tamtych dwóch, przecie głowy przed jego zacnoœciš schylajš. - Nie tylko ja też nie neguję jego œwištobliwoœci - odparł Zagłoba - ale myœlę, że i samego chana potrafiłby nawrócić. Oj, moœci panowie! musi się tam jego chańska moœć sierdzić, aż wszy na nim koziołki ze strachu przewracajš! jeżeliprzyjdzie z nim do układów, pojadę i ja z komisarzami. Znamy się z dawna i niegdyœ wielce mnie miłował. Może też sobie przypomni. - Do układów Janickiego pewnie wybiorš, boon po tatarsku, tak jak po polsku mówi - rzekł Skrzetuski. - I ja tak samo, a z murzami znamy się jakłyse konie. Córki mi swoje chcieli w Krymieoddawać, żeby się potomstwa pięknego doczekać, a żem to był młody i paktów konwentów nie zawierałem ze swojš niewinnoœciš, jako imć Podbipięta z Myszykiszek, więcem tam siła figlów napłatał. - Słuchać hadko! - rzekł pan Longinus spuszczajšc oczy. - A waćpan to jako szpak wyuczony; jedno w kółko powtarza. Widać, że boćwinkowie mowy ludzkiej dobrze jeszcze nie umiejš. Dalszy cišg rozmowy przerwał gwar dochodzšcy z zewnštrz namiotu - więc rycerze wyszli zobaczyć, co się dzieje. Mnóstwo żołnierzy stało na okopie spoglšdajšc na okolicę, która w cišgu nocy zmieniła się znacznie i jeszcze w oczach się zmieniała. Kozacy również nie próżnowali od czasu ostatniego szturmu, ale sypali szańce, zacišgali na nie działa tak długie i donoœne, jakich nie było w polskim obozie, porozpoczynali poprzeczne, wężowato idšce fosy, aprosze; z daleka wydawały się te nasypy jak tysišce olbrzymich kretowisk. Cała pochyła równina była nimi pokryta, œwieżo skopana ziemia czerniła się wszędzie między zielonoœciš - i wszędy mrowiło się od pracujšcego ludu. Na pierwszych wałach migotały także krasne czapki mołojców. Ksišżę stał także na okopie w towarzystwiestarosty krasnostawskiego i pana Przyjemskiego. Poniżej kasztelan bełski poglšdał przez perspektywę na roboty kozackie i mówił do podczaszego koronnego: - Nieprzyjaciel rozpoczyna regularne oblężenie. Widzę, że trzeba nam będzie obrony w okopie poniechać i do zamku się przenieœć. Dosłyszał te słowa ksišżę Jeremi i rzekł pochylajšc się z góry ku kasztelanowi: - Niechże nas Bóg od tego broni, bo dobrowolnie jakoby w potrzask byœmy leŸli. Tu nam żyć albo umierać. - Takie i moje zdanie, choćbym miał co dzień jednego Burłaja zabijać - wtršcił panZagłoba. - Protestuję imieniem całego wojska przeciw zdaniu jaœnie wielmożnego kasztelana bełskiego. - To do waœci nie należy! - rzekł ksišżę. ło48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż×P‰cŘŮÚcŮł]cÚ,HcŰX: #- Cicho waœć! - szepnšł Wołodyjowski cišgnšc szlachcica za rękaw. - Wygnieciemy ich w tych zakrywkach jako krety - mówił Zagłoba - a ja waszš ksišżęcš moœć proszę, aby mnie pierwszemu pozwolił iœć z wycieczkš. Znajšoni mnie już dobrze, poznajš jeszcze lepiej.- Z wycieczkš?... - rzekł nagle ksišżę i zmarszczył brwi. - Czekaj no waœć... noce z wieczora bywajš ciemne... Tu zwrócił się do starosty krasnostawskiego, do pana Przyjemskiego i do regimentarzy. - Proszę waszmoœć panów na radę - rzekł. I zstšpił z okopu, a za nim udała się cała starszyzna - Na miłoœć boskš, co waćpan czynisz? - mówił Wołodyjowski do Zagłoby - cóż to? służby i dyscypliny nie znasz, że do rozmowy starszych się mieszasz? Ksišżę łaskawy pan, ale w czasie wojny nie ma z nim żartów. - Nic to, panie Michale! - odrzekł Zagłoba. - Pan Koniecpolski, ojciec, srogi był lew, a na moich radach siła polegał i niech mnie dziœ wilcy zjedzš, jeżeli nie dlatego po dwakroć pogromił Gustawa Adolfa. Umiem ja z panami gadać! Albo i teraz! - zauważyłeœ, jak ksišżę obstupuit, gdym muwycieczkę doradził? Jeżeli Bóg da wiktorię,czyja będzie zasługa - co? - twoja? W tej chwili zbliżył się Zaćwilichowski. - A co? Ryjš! ryjš jak œwinie! - rzekł ukazujšc na pole. - Wolałbym, żeby to były œwinie - odpowiedział Zagłoba - bo kiełbasy by nam tanio wypadły, a ich padło i dla psów się nie przygodzi. Dziœ już musieli żołnierze kopać studnie w kwaterach pana Firleja, gdyż we wschodnim stawie od trupów wodynie znać. Nad ranem żółć w psubratach popękała i wszyscy spłynęli. Jak przyjdzie pištek, nie będzie można ryb jeœć, bo mięsem karmione. - Prawda jest - rzecze Zaćwilichowski - starym żołnierz, a tyle trupa dawnom nie widział, chyba pod Chocimiem przy szturmach janczarskich na nasz obóz. - Zobaczysz go waszmoœć jeszcze więcej - ja to waszmoœci mówię! - Myœlę, że dziœ wieczorem albo jeszcze i przed wieczorem znowu do szturmu ruszš. - A ja powiadam, że do jutra zostawiš nas w spokoju. Ledwie pan Zagłoba skończył mówić, gdy na szańcach kozackich wykwitły długie białe dymy i kule z szumem przeleciały nadokopem. - Masz waœć! - rzekł Zaćwilichowski. - Ba! sztuki wojennej nie znajš! - odparł Zagłoba. Stary Zaćwilichowski miał jednak słusznoœć. Chmielnicki rozpoczšł regularne oblężenie, poprzecinał wszystkie drogi, wyjœcia, odjšł paszę, sypał aprosze i szańce, podkopywał się wężownicami pod obóz, ale szturmów nie poniechał. Postanowił on nie dać spokoju oblężonym, nużyć ich, straszyć, trzymać w ustawicznej bezsennoœci i nękać dopóty, dopóki broń nie wypadnie z ich ršk zesztywniałych. Więc wieczorem znowu uderzył na kwatery Wiœniowieckiego z nie lepszym jak poprzedniego dnia skutkiem, tym bardziej że i mołojcy nie szli już z takš ochotš. Następnego dnia ogień nie ustawał ani na chwilę. Wężownice tak już były bliskie, że i ręczna strzelba donosiła do wałów; przykrywki ziemne dymiły jak małe wulkany od rana do wieczora. Nie była to walna bitwa, ale nieustajšca szarpanina. Oblężeni wypadali niekiedy z wałów, a wówczas przychodziło do szabel,cepów, kos i włóczni. Ale zaledwie wygnieciono jednych mołojców, natychmiastprzykrywki napełniajš się nowym ludem. Żołnierz przez cały dzień nie miał ani chwili odpoczynku, a gdy nadszedł upragniony zachód słońca, rozpoczšł się nowy szturm generalny - o wycieczce nie było co i myœleć. W nocy 16 lipca uderzyli dwaj dzielni pułkownicy, Hładki i Nebaba, na kwatery ksišżęce i ponieœli znów strasznš klęskę. Trzy tysišce najdzielniejszych mołojców legło na placu - reszta, goniona przez starostę krasnostawskiego, uciekła w największym popłochu do taboru, rzucajšc broń i rogi z prochem. Również niefortunnykoniec spotkał i Fedoreńka, który korzystajšc z gęstej mgły o mało na œwitaniu nie wzišł miasta. Odparł go pan Korf na czele Niemców, a pan starosta krasnostawski i pan choršży Koniecpolski wybili prawie do szczętu w ucieczce. Lecz nic to było wszystko w porównaniu z okropnš nawałš, jaka dnia 19 lipca rozpętała się nad okopem. Uprzedniej nocy wysypali Kozacy naprzeciw kwater Wiœniowieckiego wysoki wał, z którego armaty wielkiego kalibru ziały nieustannym ogniem, gdy zaœ dzień minšł i pierwsze gwiazdy zabłysły na niebie, dziesištki tysięcy ludzi ruszyły do ataku. Jednoczeœnie w dali ukazało się kilkadziesišt straszliwych machin, podobnych do wież, które toczyły się z wolna ku okopowi. Po bokach ich wznosiły się na kształt potwornych skrzydeł mosty,które przez fosy miano przerzucać - a szczyty dymiły, œwieciły i huczały wystrzałami lekkich działek, rusznic i samopałów. Szły te wieże między mrowiemgłów jakby olbrzymi pułkownicy - to czerwienišc się w ogniu armat, to niknšc wdymie i ciemnoœci. Żołnierze ukazywali je sobie z daleka, szepcšc: - To hulaj-horodyny! Nas to Chmielnicki będzie mełł w tych wiatrakach. - Patrzcie, jak się toczš z hukiem, rzekłbyœ: grzmoty! - Z armat do nich! z armat! - wołali inni. Jakoż puszakrze ksišżęcy posyłali kulę za kulš, granat za granatem ku straszliwym machinom, ale że widać je było wówczas tylko, gdy wystrzały rozdarły ciemnoœć, więc kule mijały je najczęœciej. Tymczasem zbita masa kozactwa napływałacoraz bliżej, jak czarna fala płynšca nocš z dalekiej morskiej przestrzeni. - Uf! - mówił pan Zagłoba stojšc wraz z jazdš przy Skrzetuskim - goršco mi jak nigdy w życiu! Noc taka parna, że suchej nitki na mnie nie ma. Diabli nadali te machiny! Sprawże, Boże, żeby się ziemia pod nimi rozstšpiła, bo już mi koœciš w gardle stojš te łajdaki... amen! Ni zjeœć; ni się wyspać... psi w lepszych kondycjach od nas żyjš! Uf! jak parno! Rzeczywiœcie powietrze było ciężkie i parne, a do tego przesycone wyziewami trupów gnijšcych od kilku dni na całym pobojowisku. Niebo przysłoniło się czarnš iniskš oponš chmur. Burza wisiała nad Zbarażem. Żołnierzom pod zbrojami pot oblewał ciało, a piersi oddychały z wysileniem. W tej chwili bębny poczęły warczeć w ciemnoœciach. - Już zaraz uderzš! - rzekł Skrzetuski. - Słyszysz waœć? - bębniš. - Słyszę. Żeby w nich diabli bębnili! Czysta desperacja! - Koli! koli! - zawrzasły tłumy rzucajšc się ku okopom. Bitwa zawrzała na całej długoœci okopu. Uderzono jednoczeœnie na Wiœniowieckiego, na Lanckorońskiego, na Firleja i Ostroroga,aby jeden drugiemu nie mógł przychodzić z pomocš. Kozactwo, spojone gorzałkš, szło jeszcze zacieklej niż w czasie poprzednich szturmów, ale tym dzielniejszy napotykało opór. Duch bohaterski wodza ożywiał żołnierzy; groŸne piechoty kwarciane złożone z chłopów mazurskich zbiły się tak z kozactwem, że pomieszały się z nim zupełnie. Walczono tam na kolby, pięœci i zęby. Pod razami zawziętych Mazurów ległokilkuset najpyszniejszej piechoty zaporoskiej, ale wnet nowe tłumy zalały ich zupełnie. Bitwa na całej linii stawała się coraz zażartszš. Rury muszkietów paliły ręce żołnierzy, tchu im brakło, starszyŸnie głos zamarł w gardzieli od wrzasków komendy. Starosta krasnostawskii Skrzetuski wypadli znów z jazdš i zajeżdżali z boku Kozaków, tratujšc całe pułki i pławišc się we krwi. Godzina upływała. za godzinš i szturm nie ustawał, bo straszliwe luki w szeregach kozackich Chmielnicki w jednym mgnieniu oka zapełniał nowymi siłami. Tatarzy dopomagali wrzaskiem, puszczajšc zarazemchmury strzał na bronišcych się żołnierzy;niektórzy stojšc w tyle czerni zaganiali jš do szturmu batami z byczego surowca. Wœciekłoœć walczyła z wœciekłoœciš, pierœ uderzała o pierœ - mšż wišzał się w uœcisku œmiertelnym z mężem... I tak walczyli, jak walczš rozhukane fale morskie z wyspš skalistš. Nagle ziemia zatrzęsła się pod nogami wojowników, a całe niebo stanęło w sinym ogniu, jakby już Bóg nie mógł dłużej patrzyć na okropnoœci ludzkie. Łoskot straszliwy zgłuszył wrzaski ludzkie i huk armat To artyleria niebieska rozpoczęła teraz straszliwš kanonadę. Grzmoty roztaczały się od wschodu na zachód. Zdawało się, że to niebo wraz z chmurami pękło i wali się na głowy walczšcych. Chwilami œwiat cały wyglšdał jak jeden płomień, chwilami œlepło wszystko od ciemnoœci i znów czerwone zygzaki gromówrozdzierały czarnš oponę. Wicher uderzył raz i drugi, zerwał tysišce czapek, proporców, choršgwi i rozmiótł je w mgnieniu oka po pobojowisku. Pioruny poczęły walić jeden za drugim - potem nastšpił chaos grzmotów, błyskawic, wichru, ognia i ciemnoœci - niebo się wœciekło, jak ludzie. Niepamiętna burza rozszalała się nad miastem, zamkiem, okopami i taborem. Bitwa została przerwana. Na koniec upustyniebieskie rozwarły się i nie strugi, ale potoki dżdżu poczęły lać na ziemię. Fala przysłoniła œwiat: o krok naprzód nie było nic widać. Trupy w fosie spłynęły. Pułki kozackie, porzuciwszy szturm, biegły jedneza drugimi ku taborowi, szły na oœlep, spotykały się ze sobš i sšdzšc, że to nieprzyjaciel je goni, rozpraszały się w ciemnoœci; za nimi topišc się i przewracajšc umykały armaty, amunicje, wozy. Woda porozrywała roboty ziemne kozackie, szumiała w rowach i wężownicach, wciskała się w nakrywki ziemne, lubo ubezpieczono je rowami, i biegła z szumem po równinie jakby gonišc uciekajšcych mołojców. Deszcz walił coraz większy. Piechoty w okopie umknęły z wałów szukajšc pod namiotami schronienia, tylko dla jazdy starosty krasnostawskiego i Skrzetuskiego nie przychodził rozkaz odwrotu. Stali więc jeden przy drugim jakoby w jeziorze, strzšsajšc z siebie wodę. Tymczasem burzapoczęła z wolna przechodzić. Po północy deszcz wreszcie ustał. Między przerwami chmur tu i owdzie zabłysły gwiazdy. Upłynęła jeszcze godzina - i woda trochę spadła. Wówczas przed choršgwiš Skrzetuskiego ukazał się niespodzianie sam ksišżę. - Moœci panowie - spytał - a ładownice wam nie zamokły? - Suche, moœci ksišżę! - odpowiedział Skrzetuski. - To dobrze! zsišœć mi z koni, ruszyć przezwodę ku onym beluardom, podsypać je prochem i zapalić. A cicho mi iœć! Pan starosta krasnostawski pójdzie z wami. - Według rozkazu! - odpowiedział Skrzetuski. Wtem ksišżę dojrzał mokrego pana Zagłobę. - Waœć się prosiłeœ na wycieczkę - ruszajże teraz! - rzekł. - Masz, diable kubrak! - mruknšł pan Zagłoba. - Tego jeszcze brakowało! W pół godziny potem dwa oddziały rycerzy po dwieœcie pięćdziesišt ludzi, brodzšc po pas w wodzie, biegły z szablami w ręku ku owym straszliwym "hulaj-horodynom" kozackim, stojšcym o pół staja od okopu. Jeden oddział wiódł "lew nad lwy", pan starosta krasnostawski, Marek Sobieski, który ani chciał słyszeć o pozostaniu w okopie, drugi - Skrzetuski. CzeladŸ niosła za rycerzami maŸnice ze smołš, suche pochodnie i prochy, a oni szli cicho jak wilcy skradajšcy się ciemnš nocš ku owczarni. Mały rycerz przyłšczył się na ochotnika do Skrzetuskiego, bo kochał pan Michał takie wyprawy nad życie - dreptał więc teraz po wodzie majšc radoœć w sercu, a szablę w dłoni; obok postępował pan Podbipięta z gołym Zerwikapturem, widny między wszystkimi, bo o dwie głowy od najwyższych wyższy; a między nimi nadšżał sapišc pan Zagłoba i mruczał z nieukontentowaniem, przedrzeŸniajšc słowaksišżęce: - "Chciało ci się wycieczki - ruszaj teraz!" Dobrze! Psu by się nie chciało iœć na weseleprzez takš wodę. Jeżelim doradzał wycieczkę w taki czas, to niech nigdy w życiu nic prócz wody nie piję! Ja nie kaczka, a mój brzuch nie czółno. Zawsze miałem abominację do wody, a cóż dopiero do takiej, w której chłopska padlina moknie... - Cicho waœć! - rzekł pan Michał. - Waœć sam cicho! Nie większyœ od kiełbia iumiesz pływać, to ci łatwo. Powiem nawet,że niewdzięcznie to ze strony księcia, żeby mi jeszcze po zabiciu Burłaja nie dać spokoju. Doœć już Zagłoba zrobił, niech jeno każdy tyle zrobi, a Zagłobie dajcie spokój, bo pięknie będziecie wyglšdali, jak go nie stanie! Na Boga! jeżeli wpadnę w jakš dziurę, wycišgnijcieże mnie, waćpanowie za uszy, bo się zaraz zaleję. - Cicho waœć! - rzekł Skrzetuski. - Kozacy tam siedzš, w tych ziemnych zakrywkach, jeszcze cię usłyszš. - Gdzie? co waćpan gadasz? - A tam, w onych kopcach pod darniš. - Tego jeszcze brakowało! Niechże to jasnepioruny zatrzasnš! Resztę słów stłumił pan Michał położywszy Zagłobie dłoń na ustach, bo zakrywki były już ledwie o pięćdziesišt kroków odległe. Szli wprawdzie cicho rycerze, ale woda chlupotała im pod nogami; szczęœciem deszcz znowu zaczšł padać i szum jego głuszył stšpania. Straży przy zakrywkach nie było. Któż bowiem spodziewałby się wycieczki po szturmie i po takiej burzy, która jakby jeziorem rozdzieliła walczšcych. Pan Michał z panem Longinem skoczyli naprzód i pierwsi doszli do kopca. Mały rycerz puœcił szablę na sznurek, złożył dłonie do ust i poczšł wołać: - Hej, ludy! - A szczo? - ozwały się ze œrodka głosy mołojców, widocznie przekonanych, że to ktoœ od taborów kozackich przychodzi. - Sława Bohu! - odrzekł Wołodyjowski - a puœćcie no! - A to nie wiesz, jak wejœć? - Wiem już! - odrzekł Wołodyjowski i zmacawszy wejœcie skoczył do œrodka. Pan Longinus z kilku innymi runšł za nim. W tej chwili wnętrze pokrywki zabrzmiało przeraŸliwym wyciem ludzkim - jednoczeœnie rycerstwo wydawszy okrzyk rzuciło się ku innym kopcom. W ciemnoœci rozległy się jęki, szczęk żelaza, gdzieniegdzie przebiegały jakieœ ciemne postacie, inne padały na ziemię, czasem huknšł wystrzał - ale wszystko razem nie trwało dłużej jak kwadrans. Mołojcy, zaskoczeni po największej częœci w œnie głębokim, nie bronili się nawet - i wygnieciono ich wszystkich, zanim zdołali za broń chwycić. - Do hulaj-grodów! do hulaj-grodów! - rozległ się głos starosty krasnostawskiego. Rycerstwo rzuciło się ku wieżom. - Palić od œrodka, bo z wierzchu mokre! - zagrzmiał Skrzetuski. Ale rozkaz niełatwy był do wykonania. W wieżach budowanych z bierwion sosnowych nie było ani drzwi ani żadnego otworu. Strzelcy kozaccy wchodzili na nie po drabinach, działa zaœ, ponieważ mogły się mieœcić tylko mniejsze, wcišgano na powrozach. Rycerze biegali więc czas jakiœ naokoło, próżno siekšc szablami belki lub szarpišc rękoma za węgły. Na szczęœcie czeladŸ miała siekiery; poczęto ršbać. Starosta krasnostawski kazał też podkładać puszki z prochem umyœlnie na ten cel przygotowane. Pozapalano maŸnice ze smołš, jak również pochodnie - i płomień poczšł lizać mokre, lecz przesišknięte żywicš bierwiona. Zanim jednakże zajęły się bierwiona, zanimprochy wybuchły, pan Longinus schylił się ipodniósł ogromny głaz wydobyty z ziemi przez Kozaków. Czterech najtęższych z ludu mocarzy nie ruszyłoby go z miejsca, lecz on kołysał nim w potężnych rękach - i tylko przy œwietle maŸnic widać było, że krew wystšpiła mu na twarz. Rycerze oniemieli zpodziwu. - To Herkules! niechże go kule bijš! - wołali wznoszšc ręce do góry. Tymczasem pan Longinus zbliżył się do nie podpalonej jeszcze beluardy, przechylił się w tył i puœcił kamień w sam œrodek œciany.Obecni aż pochylili głowy, tak głaz huczał. Pękły od ciosu zaraz spojenia; rozległ się trzask, wieża rozwarła się jak złamane podwoje i runęła z łoskotem. Stos drzewa polano smołš i podpalono w jednej chwili. Po niejakim czasie kilkadziesišt olbrzymich płomieni oœwieciło całš równinę. Deszcz padał cišgle, ale ogień przemógł go - i "paliły się te beluardy z podziwem obu wojsk, jako że w dzień tak mokry". Skoczyli na pomoc z kozackiego taboru Stepka, Kułak i Mrozowicki, każdy na czele kilku tysięcy mołojców, i próbowali gasić - próżno! Słupy ognia i czerwonego dymu strzelały coraz potężniej ku niebu, odbijajšc się w jeziorkach i kałużach, których burza naczyniła na pobojowisku. Tymczasem rycerze wracali w œciœniętych szeregach do okopu, gdzie z daleka już witano ich radosnymi okrzykami. Nagle Skrzetuski obejrzał się naokoło, rzucił okiem w głšb szeregu i krzyknšł grzmišcym głosem: - Stój! Pana Longina i małego rycerza nie było między wracajšcymi. Widocznie, uniesieni zapałem, zbyt długo zabawili się przy ostatniej beluardzie, a może odnaleŸli gdzie zatajonych jeszcze mołojców, doœć, iż widocznie nie spostrzegli odwrotu. - Naprzód! - skomenderował Skrzetuski. Starosta krasnostawski, idšc na drugim należy! - rzekł ksišżę. ło48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żÜPD [ݔ c€Ţ”HcßÜ*ácŕ˝9–$áS?*końcu szeregu, nie rozumiał, co zaszło, i biegł pytać - gdy w tejże chwili obaj pożšdani rycerze ukazali się, jakby spod ziemi wyroœli, na pół drogi między beluardami a rycerstwem. Pan Longinus z błyszczšcym Zerwikapturem w ręku stšpałolbrzymimi krokami, a przy nim biegł kłusem pan Michał. Obaj głowy mieli zwrócone ku gonišcym ich na kształt zgrai psów mołojcom Przy czerwonej łunie pożaru widać było całš gonitwę doskonale. Rzekłbyœ: olbrzymia łosza uchodzi przed gromadš strzelców ze swoim małym, gotowa w każdej chwili rzucić się na napastników. - Zginš! na miłosierdzie boskie, prędzej! - krzyczał rozdzierajšcym głosem pan Zagłoba - ustrzelš ich z łuków albo z piszczeli! Na rany Chrystusa, prędzej! I nie baczšc na to, że nowa bitwa może sięza chwilę zawišzać, leciał z szablš w ręku razem ze Skrzetuskim i innymi na pomoc, utykał, przewracał się, podnosił, sapał, krzyczał, trzšsł się cały i gnał resztkami nóg i tchu. Jednakże mołojcy nie strzelali, bo samopały zamokły, a cięciwy łuków rozmiękły - więc nacierali jeno coraz bliżej. Kilkunastu ich wysforowało się naprzód i już, już mieli dobiec, ale wówczas obaj rycerze zwrócili się ku nim jak odyńce i wydawszy krzyk okropny wznieœli szable do góry. Kozacy stanęli w miejscu. Pan Longinus ze swym olbrzymim mieczem wydawał im się jakšœ nadprzyrodzonš istotš. I jako dwa bure wilki zbyt napierane przez ogary odwrócš się i błysnš białymi kłami, a psiarnia, skomlšc z dala, nie œmie się na nie rzucić, tak i oni odwracali się po kilkakroć i za każdym razem biegnšcy na przedzie stawali na miejscu. Raz tylko puœcił się ku nim jeden, widocznie œmielszej natury, z kosš w ręku; ale pan Michał skoczył jak żbik ku niemu i ukšsił go na œmierć. Reszta czekała na innych, którzy nadchodzili biegiem gęstš ławš. Lecz i szereg rycerzy był coraz bliższy, a pan Zagłoba leciał z szablš nad głowš, krzyczšc nieludzkim głosem: - Bij! morduj! Wtem huknęli z okopów i granat, chychoczšc jak puszczyk, zakreœlił czerwony łuk na niebie i upadł w œciœniętš ławicę; za nim drugi, trzeci, dziesišty. Zdawało się, że bitwa rozpoczyna się na nowo. Kozakom aż do oblężenia Zbaraża nie znane były tego rodzaju pociski i po trzeŸwemu bali się ich najwięcej, widzšc w nich czary "Jaremy" - więc ławica wstrzymała się w jednej chwili, potem pękła na dwoje, a razem pękły i granaty roznoszšc postrach,œmierć i zniszczenie. - Spasajtes! spasajtes! - rozległy się przerażone głosy. I pierzchło wszystko, a tymczasem pan Longinus i mały rycerz wpadli w zbawczy szereg husarzy. Zagłoba rzucał się to jednemu, to drugiemuna szyję, całował ich po policzkach i oczach. Radoœć dławiła go, a on jš tłumił, nie chcšc miękkiego serca okazać - i wołał:- Ha, skurczybyki! Nie powiem, żebym was miłował, ale się o was bałem! Bodaj was byli usiekli! Tak to służbę znacie, że na tyłach zostajecie! Warto by was końmi po majdanie za nogi powlec! Pierwszy powiem księciu, by wam poenam obmyœlił... ChodŸmyteraz spać... Chwała Bogu i za to! Szczęœcietych psubratów, że przed granatami uciekli,bo byłbym ich naszatkował jak kapusty. Wolę się bić niż patrzyć spokojnie, jak znajomi ginš. Musimy dzisiaj podpić! ChwałaBogu i za to! Już myœlałem, że wam obum requiem jutro zaœpiewamy. Ale żałuję, że spotkania nie było, bo mnie ręka okrutnie œwierzbi, choć w nakrywkach dałem im bobu z cebulš. Rozdział 26 Jednakże znowu wypadło zatoczyć nowe wały i ujšć obozu, aby udaremnić wykonanejuż prace ziemne kozackie i uszczuplonym siłom ułatwić obronę. Kopano tedy po szturmie całš noc. Zaczem Kozacy nie próżnowali także. Podszedłszy cicho ciemnej nocy z wtorku na œrodę, rzucili naokoło obozu drugi wał, wiele wyższy. Stšd na zorzy, ozwawszy się wszyscy głosem, poczęli zaraz strzelać i całe cztery dni i cztery noce strzelali. Czyniono sobie wzajem wiele szkód, albowiem z obu stron najlepsi strzelcy szli w zawody. Od czasu do czasu zrywały się masy kozactwai czerni do szturmu, ale nie dochodziły do wałów, tylko strzelanina stawała się corazgorętszš. Nieprzyjaciel, majšc potężne siły, zmieniał walczšce oddziały prowadzšc jedne na spoczynek, drugie do boju. Ale w obozie nie było żołnierza do zastępstwa: jedni i ci sami ludzie musieli strzelać, zrywać się co chwila do obrony pod groŸbš szturmów, grzebać zabitych, kopać studnie i podsypywać wyżej wały, aby lepszš dawały zasłonę. Sypiano, a raczej drzemano u wałów wœród ognia i kullecšcych tak gęsto, że każdego ranka można je było zmiatać bezpiecznie z majdanu. Przez cztery dni nikt nie zrzucił zsiebie odzieży, która mokła na deszczu, schła na słońcu, paliła w dzień, ziębiła w nocy - przez cztery dni nikt nie miał w ustach nic ciepłego. Pito gorzałkę domieszywajšc do niej prochu dla większej tęgoœci, gryziono suchary i rwano zębami wyschłe wędzone mięsiwo, a wszystko wœród dymu, wystrzałów, œwistu kul i hukuarmat. I "nic to było wzišć po łbie albo po boku". Żołnierz obwišzywał brudnš szmatš krwawy łeb i bił się dalej. Dziwni to byli ludzie: w podartych koletach i zardzewiałych zbrojach, z potrzaskanymi rusznicami w ręku, z czerwonymi od bezsennoœci oczyma, a wiecznie czujni, zawsze ochoczy, dzień czy noc, deszcz czypogoda, zawsze gotowi do boju. Żołnierz rozkochał się w swym wodzu, w niebezpieczeństwach, w szturmach, w ranach i œmierci. Jakaœ egzaltacja bohaterska ogarnęła dusze; serca stały sięharde, umysły "zatwardziły się". Okropnoœć stała się dla nich rozkoszš. Rozmaite choršgwie przeœcigały się wzajemw służbie, w wytrwałoœci na głód, bezsennoœć, pracę, w męstwie i zaciekłoœci. Przyszło do tego, że trudno było żołnierzy utrzymać na wałach, bo niepoprzestajšc na obronie darli się do nieprzyjaciela jak rozwœcieczeni z głodu wilcy do owczarni. We wszystkich pułkach panowała jakaœ dzika wesołoœć. Kto by wspomniał o poddaniu, rozerwano by go w mgnieniu oka na sztuki. "Tu umierać chcemy!" - powtarzały wszystkie usta: Każdy rozkaz wodza spełniano z błyskawicznš szybkoœciš. Raz zdarzyło się,iż ksišżę przy objeŸdzie wieczornych wałów dosłyszawszy, że ogień choršgwi kwarcianej imienia Leszczyńskich słabnie, przyjechał przed żołnierzy i spytał: - A czemu to nie strzelacie? - Prochy nam wyszły - posłaliœmy na zamek po nowe. - Tam macie bliżej - rzekł ksišżę ukazujšc na szańce nieprzyjaciela. Zaledwie skończył, gdy cała choršgiew skoczyła z wałów, rzuciła się biegiem ku nieprzyjacielowi i wpadła jak orkan na szańce. Wybito Kozaków oœnikami, dršgami,kolbami muszkietów, zagwożdżono cztery działa i po upływie pół godziny żołnierze, zdziesištkowani, ale zwycięscy, wrócili ze znacznym zapasem prochu w beczułkach i rogach myœliwskich. Dzień upływał za dniem. Aprosze kozackie coraz ciaœniejszym pierœcieniem obejmowały okop i wpierały się weń jak kliny w drzewo. Strzelano już z tak bliska, że nie liczšc szturmów, dziesięciu ludzi spod każdej choršgwi padało dziennie; księża nie mogli dochodzić z sakramentami. Oblężeni zasłaniali się wozami, namiotami, skórami, rozwieszonš odzieżš; w nocy chowano zabitych, gdzie który legł, ale żywi bili się tym zacięciej na mogiłach wczorajszych towarzyszów. Chmielnicki szafował krwiš swych ludzi bez miary, ale każdy szturm nowe tylko, coraz większe przynosił mu w zysku straty. Sam on był zdumiony oporem; liczył jeno na to, że czas zwštli serca i siły oblężonych - jakoż czas płynšł, ale oni coraz większš okazywali pogardę œmierci. Wodzowie dawali przykład żołnierzom. Ksišżę Jeremi sypiał na gołej ziemi u wału; pił gorzałkę i jadł wędzone końskie mięso, cierpišc trudy i zmiany pogody "nad pański swój stan". Choršży koronny Koniecpolski i starosta krasnostawski osobiœcie wiedli pułki na wycieczki; w czasie szturmów stawali bez zbroi w najgęstszym gradzie kul. Nawet ci wodze, którym - jak Ostrorogowi - brakło wojennego doœwiadczenia i na których żołnierz nauczył się patrzeć bez ufnoœci, teraz pod rękš Jeremiego zdawali się w innych zmieniać ludzi. Stary Firlej i Lanckoroński sypiali również u wałów, a pan Przyjemski w dzień ustawiał działa, wnocy rył pod ziemiš jak kret, kopišc pod kozackimi minami kontrminy, wysadzajšc aprosze lub otwierajšc drogi podziemne, którymi żołnierze dostawali się jak duchy œmierci między uœpione kozactwo. Na koniec Chmielnicki postanowił spróbować układów majšc tę myœl ubocznš,że przez ten czas podstępem będzie mógł czegoœ dokonać. Pod wieczór 24 lipca poczęli Kozacy wołać z szańców na żołnierzy, aby zaprzestali strzelać. Wysłany Zaporożec oznajmił, iż hetman życzy sobie widzieć starego Zaćwilichowskiego. Po krótkiej naradzie regimentarze zgodzili się na propozycję i starzec wyjechał z okopu. Z dala widziało rycerstwo, jak mu czapkowano w szańcach kozackich, gdyż Zaćwilichowski przez krótki czas swego komisarstwa zdołał sobie zjednać szacunekdzikiego Zaporoża - i sam Chmielnicki go szanował. Strzelanina wtedy ustała. Kozacyaproszami zbliżali się do samego wału; rycerstwo schodziło ku nim. Obie strony miały się na ostrożnoœci, ale nie było nic nieprzyjaznego w tych spotkaniach. Szlachtawyżej ceniła zawsze Kozaków od pospolitejczerni, a teraz cenišc ich męstwo i upornoœć w boju, rozmawiała z nimi na równej stopie jak kawalerowie z kawalerami; Kozacy z podziwem patrzyli z bliska na to niedostępne lwie gniazdo, którewstrzymało całš ich i chanowš potęgę. Więc poczęli się zbliżać, gwarzyć a narzekać, że tyle krwi chrzeœcijańskiej sięleje; pod koniec częstowano się tabakš i gorzałkš. - Ej, panowie łycari! - mówili starzy Zaporożcy - żeby wy tak zawsze stawali, nie byłoby Żółtych Wód i Korsunia, i Piławiec. Czorty wy chyba nie ludzie. Takichmy jeszcze na œwiecie nie widzieli. - PrzyjdŸcie jutro i pojutrze, zawsze nas takich znajdziecie. - No, tak i przyjdziemy, a tymczasem sława Bogu za oddech. Siła się krwi chrzeœcijańskiej leje. Ale i tak was głód zmoże. - Prędzej przyjdzie król niż głód; dopieroœmy gęby obtarli po smacznej strawie. - A zbraknie nam wiwendy, to w waszych taborach poszukamy - mówił bioršc, się w boki Zagłoba. - Daj Bóg, żeby bat'ko Zaćwilichowski wskórał co u naszego hetmana, bo jak nie wskóra, to wieczór do szturmu pójdziemy. - Nam też już tęskno. - Chan wam obiecał, że wszyscy będziecie kęsim. - A nasz ksišżę obiecał chanowi, że go za brodę do ogona swemu koniowi przywišże. - Czarownik on, ale ne zderżyt. - Lepiej by wy z naszym kniaziem na pogan poszli, niż przeciw zwierzchnoœci rękę podnosili. - Z waszym kniaziem... Hm! dobrze by było - A to czemu się buntujecie? Przyjdzie król,bójcie się króla. KniaŸ Jarema także był wam jak ojciec... - Taki on ojciec, jak œmierć matka. Dżuma tylu dobrych mołojców nie wybiła. - Gorszy on będzie: jeszcze wy go nie poznali. - My i nie chcemy go znać. Starzy u nas mówiš, że który Kozak jego na oczy dojrzy,temu już œmierć pisana. - Będzie tak i z Chmielnickim. - Boh znajet, szczo budet. To pewno, że im dwom nie żyć na œwiecie, na białym. Nasz bat'ko też mówi, że gdyby wy jemu tylko Jaremę wydali, to by was zdrowych puœcił i królowi by się z nimi wszystkimi pokłonił.Tu żołnierze poczęli sapać, marszczyć brwii zgrzytać. - Zamilczeć, bo się do szabel weŸmiem. - Serdytes', Lachy! - mówili Kozacy - ale będzie wam kęsim. I tak tam oni rozmawiali, czasem przyjaŸnie, a czasem z groŸbami, które mimo ich woli odzywały się jak grzmoty. Popołudniu przyjechał z powrotem do obozu pan Zaćwilichowski. Układów nie było, a zawieszenie broni nie doszło do skutku. Stawiał Chmielnicki potworne żšdania, aby wydano mu księcia i choršżego Koniecpolskiego. W końcu wyliczał krzywdy wojsk zaporoskich i jšł namawiać pana Zaćwilichowskiego, by z nim na zawsze pozostał. Na to spłonšł stary rycerz, zerwał się i odjechał. Wieczorem nastšpił szturm krawo odparty. Cały obóz przez dwie godziny był w ogniu. Kozaków nie tylkoodrzucono od wałów, ale piechoty zdobyły pierwsze szańce, porozkopywały strzelnice, zakrywki i spaliły znów czternaœcie hulaj grodów. Chmielnicki zaprzysišgł tej nocy chanowi, że nie odstšpi, dopóki jeden żywy człowiek pozostanie w okopie. Nazajutrz o zorzy nowa strzelanina, wkopywanie się w wały - i całodzienna bitwa na cepy, kosy, oœniki, szable, kamienie i bryły ziemi Przyjazne uczucia wczorajsze i ubolewanie nad przelewaniem krwi chrzeœcijańskiej ustšpiły większej jeszcze zaciętoœci. Deszcz popadywał od rana. Tegoż dnia wydano żołnierzom po półracji, na co mruczał mocno pan Zagłoba, ale w ogóle puste brzuchy zdwoiły jeszcze zaciekłoœć rycerstwa. Przysięgano sobie wzajem paœć jeden na drugim, a nie poddaćsię do ostatniego tchnienia. Wieczór przyniósł nowe szturmy Kozaków poprzebieranych za Turków, krócej wszelako trwajšce. Nastała noc pełna hałasów i krzyków, "wielce swarliwa". Strzelanie nie ustawało ani na chwilę. Wyzywano się wzajemnie; bito się kupami i pojedynczo. Wychodził na harc pan Longinus, ale nikt przeciw niemu nie chciał stanšć - strzelano tylko doń z daleka. Natomiast wielkš sławš okrył się pan Stępowski i pan Wołodyjowski, który w pojedynczym spotkaniu usiekł sławnego zagończyka Dudara. Wychodził na koniec i pan Zagłoba, ale tykona szermierkę językowš. "Po zabiciu Burłaja (mówił) nie mogę się z lada chmyzem pospolitować!!" Natomiast w walce na języki nie znalazł równego sobie między kozactwem - i do desperacji ich przyprowadzał, gdy okryty dobrze darninš,wołał jakoby spod ziemi stentorowym głosem: - SiedŸcie tu, chamy, pod Zbarażem, a tam wojsko litewskie idzie w dół Dnieprem. Żonom waszym i mołodyciom się pokłoniš. Na przyszłš wiosnę siła małych boćwinków po chałupach znajdziecie, jeœli chałupy znajdziecie. Była to prawda: wojsko litewskie szło istotnie pod Radziwiłłem w dół Dniepru, palšc i niszczšc, ziemię i wodę zostawujšc. Wiedzieli to Kozacy, więc wpadali we wœciekłoœć i w odpowiedzi posyłali panu Zagłobie grad kul, jakoby kto gruszki sypał. Ale pan Zagłoba pilnował dobrze głowy za darninš i krzyczał znowu: - Chybiliœcie, pieskie dusze, a jam Burłaja nie chybił. Sam tu! Na pojedynkę ze mnš! Znacie mnie! Na tu, na! chamy, strzelajcie, póki macie folgę, bo na jesień będziecie Tatarzęta w Krymie iskać albo groble na Dnieprze sypać. Bywajcie! bywajcie! Grosz za głowę waszego Chmiela! Daj mu który ode mnie w pysk - od Zagłoby! słyszycie? Aco, gnojki? mało to już waszego œcierwa na polu leży? Zdechłymi psami was czuć! Kazała wam się zaraza kłaniać! A do wideł,do pługów, łajdaki, do dumbasów! Wiœnie i sól pod wodę wozić, nie nam tu wstręty czynić! Natrzšsali się też i Kozacy z "panów, których trzech na jeden suchar wypada", pytali, czemu to czynszu i dziesięciny nie każš oni panowie poddanym wypłacać, ale przecie Zagłoba bywał w sporach górš. I tak brzmiały te rozmowy, przerywane przekleństwami i dzikimi wybuchami œmiechu, po całych nocach, wœród strzałów i większych lub mniejszych walk. Wyjeżdżał potem pan Janicki układać się z chanem, który mu znowu powtarzał, że wszyscy będš kęsim, aż zniecierpliwiony poseł odpowiedział: "Już nam dawno to obiecujecie, a nic nam dotšd! Kto po nasze głowy przyjdzie, ten i swojš przyniesie!" Wymagał chan, żeby ksišżę Jeremi zjechał się z jego wezyrem w polu, ale była to prosta zdrada, którš wykryto - i układy ostatecznie zostały zerwane. Przez cały ich czas zresztš nie było przestanku w walce. Wieczór szturmy, w dzień strzelanina z armat, z organków, z samopałów i "piszczeli" - wypadanie z wałów, szarpanina, mieszanie się choršgwi- szalone ataki jazdy, klęski i rozlew krwi coraz większy. Żołnierzy podtrzymywała jakaœ dzika żšdzawalki, krwi i niebezpieczeństw. Szli do bitwy ze œpiewaniem, jak na wesele. Tak sięjuż zresztš wzwyczaili do huku i hałasów, że te oddziały, które komenderowano do spoczynku, spały wœród ognia i padajšcych gęsto kul nieprzebudzonym snem. Żywnoœci było coraz mniej, bo regimentarze nie opatrzyli dostatecznie obozu przed przybyciem księcia. Nastała wielka drożyzna, ale kto miał pienišdze i kupował gorzałkę lub chleb, ten dzielił się wesoło zinnymi. Wszyscy zaœ nie dbali o jutro, wiedzšc, że jedna z dwóch rzeczy ich nie ło48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żâP> <㎠őc€äƒü cĺ&â cća4ó IçT?minie: odsiecz ze strony królewskiej albo œmierć! Na obie byli równie gotowi -a najbardziej gotowi na bitwę. Niesłychanym w historii przykładem dziesištki potykały się przeciw tysišcom z takim uporem, z takš zaciekłoœciš, że każdy szturm był nowš klęskš kozackš. Prócz tego nie było dnia, żeby po kilkakroć nie wypadali z obozui nie napadali nieprzyjaciela w jego własnych szańcach. Wieczorami, gdy Chmielnicki myœlał, że już znużenie powinnobyło obalić najwytrwalszych, i cicho gotował szturmy, naraz wesołe œpiewy dolatywały jego uszu. Wtedy uderzał się dłoniš po udach z wielkiego zdziwienia i naprawdę myœlał, że Jeremi jest chyba czarownikiem możniejszym od tych wszystkich, którzy byli w kozackim taborze. Więc wœciekał się i zrywał do boju, i wylewał morza krwi, bo i to spostrzegł, że jego gwiazda przy gwieŸdziestraszliwego kniazia blednšć zaczyna. W obozie kozackim œpiewano pieœni o Jaremie lub cichym głosem opowiadano sobie o nim rzeczy, od których włosy wstawały na głowie mołojcom. Mówiono, że czasem zjawia się nocš na okopie i roœnie w oczach, aż głowš wyżej wież zbaraskich sięga; że oczy ma wtedy jakby dwa miesišce, a miecz w jego ręku jest jako ta gwiazda złowroga, którš Bóg czasem ludziom na pohybel na niebo wysyła.Mówiono także, że gdy krzyknie, polegli w boju rycerze wstajš z chrzęstem zbroi i szykujš się wraz z żywymi w szeregi. Jeremi był na wszystkich ustach: œpiewali onim i didy-lirnicy, rozmawiali i starzy Zaporożcy, i czerń ciemna, i Tatarzy. A w tych rozmowach, w tej nienawiœci, w tym zabobonnym przestrachu tkwiła jakby jakaœdzika miłoœć, którš ten lud stepowy ukochał swego krwawego niszczyciela. Tak jest! Chmielnicki bladł przy nim nie tylko w oczach chana i Tatarów, ale nawet w oczach własnego ludu - i widział, że musi Zbaraż zdobyć albo urok jego rozwieje się jak pomroka przed zorzš porannš, musi zdeptać tego lwa albo sam zginie. Zaœ lew nie tylko się bronił, ale każdego dnia sam wypadał, coraz straszliwszy, z komyszy. Nie pomagały podstępy, zdrady ani otwarta przemoc. Tymczasem czerń i Kozacy poczynali szemrać. I im ciężko byłosiedzieć w dymie, ogniu, w gradzie kul, w trupim zapachu, na deszczu, upałach i w obliczu œmierci. Zresztš nie trudów bali się dzielni mołojcy, nie niewywczasów, nie szturmów i ognia, i krwi, i œmierci - oni siębali "Jaremy". Rozdział 27 Wielu prostych rycerzy okryło się nieœmiertelnš sławš w tym pamiętnym okopie zbaraskim, lecz lutnia będzie sławiła w pierwszym rzędzie pana Longina Podbipiętę dla jego tak wielkich przewag, żechyba jego skromnoœć mogła wejœć z nimi w paragon. Noc to była posępna, ciemna i wilgotna; żołnierz, znużony czuwaniem u wałów, drzemał oparty na broni. Po nowych dziesięciu dniach strzelaniny i szturmów pierwszy to raz nastała cisza i spokój. Z bliskich, bo zaledwie o trzydzieœcikroków stojšcych szańców kozackich nie słychać było wywoływań, klštew i zwykłych hałasów. Zdawało się, że nieprzyjaciel chcšc znużyć, sam się znużył nareszcie Gdzieniegdzie tylko błyszczało tam mdłe œwiatełko ognia ukrywanego pod darninš: z jednego miejsca dochodził słodki, przyciszony głos liry, na której grał jakiœ Kozak; daleko w koszu tatarskimkonie rżały, a na wałach rozlegały się od czasu do czasu głosy straży. Choršgwie pancerne ksišżęce były tej nocy na pieszej służbie w obozie, więc pan Skrzetuski, pan Podbipięta, mały rycerz i pan Zagłoba na okopie, szepcšc ze sobš z cicha, w przerwach rozmowy wsłuchiwali się w szum deszczu padajšcego w fosę. Skrzetuski mówił: - Dziwny mi jest ten spokój. Uszy tak przywykły do huku i hałasu, że cisza w nich dzwoni. Aby się tylko jaka zdrada in hoc silentio nie ukrywała. - Od czasu jak jestem na pół racji, wszystko mi jedno! - mruczał posępnie Zagłoba. - Trzech rzeczy potrzebuje moja odwaga, a to: jeœć dobrze, pić dobrze i wyspać się. Najlepszy rzemień, nie smarowany, zeschnie i popęka. Cóż dopiero,jeżeli w dodatku moknie jak konopie w wodzie? Deszcz nas moczy, a Kozacy międlš, jakże się z nas paŸdzierze nie majšsypać? Miłe kondycje: bułka już florena kosztuje, a kwaterka gorzałki pięć. Tej œmierdzšcej wody pies by w gębę nie chciałwzišć, bo już i studnie trupem nasišknęły, a mnie się tak pić chce, jak i moim butom, które tak pyski pootwierały - jak ryby. - Ale waœcine buty i wodę pijš nie przebredzajšc - rzekł pan Wołodyjowski. - Milczałbyœ, panie Michale. Nie większyœ od sikory, to się ziarnkiem prosa pożywisz,a z naparstka napijesz. Ale ja Bogu dziękuję, że nie jestem taki misterny i że mnie nie kura z piasku zadniš nogš wygrzebała, ale niewiasta urodziła; dlategopotrzebuję jeœć i pić jako człowiek, nie jakchrabšszcz, a żem od południa nic prócz œliny w gębie nie miał, dlatego mi i twoje żarty nie w smak. Tu pan Zagłoba poczšł sapać gniewnie, a pan Michał wzišł się za bok i tak mówił: - Mam ja tu na udzie manierzynę, com jš dziœ Kozakowi wydarł, ale kiedy mnie kura z piasku wygrzebała, to już myœlę, że i gorzałka tak nikczemnej persony nie będziewaœci smaczna. W twoje ręce, Janie! - rzekł zwracajšc się do Skrzetuskiego. - Daj, bo zimno! - rzekł Skrzetuski. - Pij do pana Longina. - Przechera z ciebie, panie Michale - rzekł Zagłoba - aleœ chłop setny i to masz do siebie, że sobie odejmiesz, a drugiemu oddasz. Niechby się œwięciły te kury, co bytakich żołnierzów jak ty z piasku wygrzebywały - ale ich na œwiecie podobno nie masz i nie o tobie myœlałem. - To weŸ waćpan od pana Podbipięty; nie chcę cię krzywdzić - rzekł pan Michał. - Co waćpan robisz?... zostawże i mnie! - wołał z przestrachem Zagłoba spoglšdajšcna pijšcego Litwina. - Czego tak głowę zadzierasz? Bodaj ci tak już została! Za długie masz kiszki, niełatwo je nalejesz. Leje jak w spróchniałš sosnę! Żeby cię usiekli! - Ledwiem co przechylił - rzekł pan Longinus oddajšc manierkę. Pan Zagłoba przechylił lepiej i wypił do reszty; po czym parsknšł i tak mówił: - Cała to pociecha, że jeżeli się kiedy skończy nasza mizeria, a Bóg pozwoli zdrowo wynieœć głowy z tych terminów, tosobie we wszystkim wynagrodzimy. Jużci nam jakoweœ chleby obmyœlš. Ksišdz Żabkowski umie dobrze zjeœć, ale go w koziróg zapędzę. - A co to za verba veritatis usłyszeliœcie dziœ z księdzem Żabkowskim od Muchowieckiego? - pytał pan Michał. - Cicho! - rzekł Skrzetuski - ktoœ tu się z majdanu zbliża. Umilkli, wtem jakaœ ciemna postać stanęła koło nich i przyciszony głos spytał: - A czuwacie? - Czuwamy, moœci ksišżę - rzekł prostujšc się Skrzetuski. - Pilno dawać bacznoœć. le wróży ten spokój. I ksišżę przeszedł dalej, patrzšc, czy gdzie sen nie przemógł utrudzonych żołnierzy. Pan Longinus ręce złożył. - Co to za wódz! co to za wojennik! - Mniej on od nas spoczywa - rzekł Skrzetuski. - Tak całe wały sam co noc obchodzi, aż het, do drugiego stawu. - Dajże mu Boże zdrowie! - Amen... Nastało milczenie. Wszyscy wpatrywali się wytężonymi oczyma w ciemnoœć, ale nic niebyło widać - szańce kozackie były spokojne. Ostatnie œwiatła na nich pogasły. - Można by ich zejœć jak susłów we œnie! - mruknšł Wołodyjowski. - Kto wie? - odrzekł Skrzetuski. - Sen mnie tak morzy - mówił Zagłoba - że aż mi oczy pod wierzch głowy uciekajš, a spać nie wolno. Ciekawym, kiedy będzie wolno? Czy strzelajš, czy nie strzelajš, ty stój pod broniš i kiwaj się od fatygi, jak Żyd na szabasie. Psia służba! Sam nie wiem,co mnie tak rozbiera: czy gorzałka, czy ranna irytacja za ów impet, któryœmy niesłusznie obaj z księdzem Żabkowskim wytrzymać musieli? - Jakże to było? - pytał pan Longinus. - Zaczšłeœ waćpan mówić i nie skończyłeœ. - To teraz opowiem: może się jakoœ ze snu wybijemy! Poszliœmy rano z księdzem Żabkowskim na zamek w tej myœli, żeby to co do przegryzienia znaleŸć. Chodzimy, chodzimy, zaglšdamy wszędzie - nie ma nic,wracamy Ÿli. Aż na podwórzu spotykamy ministra kalwińskiego, któren kapitana Szenberka na œmierć gotował, tego, co go wczoraj postrzelili pod choršgwiš pana Firlejowš. Ja mu tedy mówię: "Będziesz się tu, szołdro, włóczył i dyzgusta Bogu czynił? - jeszcze niebłogosławieństwo na nas œcišgniesz!" A on, widać dufajšc w protekcję pana bełskiego, rzecze: "Taka dobra nasza wiara, jak i wasza, albo i lepsza!" Jak to powiedział, ażeœmy skamienieli ze zgrozy. Ale ja nic! Myœlę sobie: jest ksišdz Żabkowski, niechże będziedysputa. A mój ksišdz Żabkowski aż parska i zaraz z argumentami: zmacał go pod żebro, on zaœ nic na tę pierwszš rację nie odrzekł, bo jak się wzišł toczyć, tak aż o œcianę się oparł. Wtem nadszedł ksišżę z księdzem Muchowieckim i na nas: że to hałasy i swary wszczynamy! że to nie czas, nie miejsce i nie argumenta! Zmyli nam głowy jak żakom - a bodaj czy słusznie, bo utinam sim falsus vates, ale teministry pana Firleja œcišgnš jeszcze na nas jakie nieszczęœcie... - A ówże kapitan Szenberk nie rewokował? - pytał pan Michał. - Gdzie tam! umarł w bezecnoœci, jak i żył.- Że też to ludzie wolš się i zbawienia wyrzec jak swego uporu! - westchnšł pan Longinus. - Bóg nas od przemocy i od czarów kozackich broni - mówił dalej Zagłoba - a oni Go jeszcze obrażajš. Czy waœciom wiadomo, że wczoraj z tego tam ot szańca kłębkami nici na majdan strzelano? Żołnierze powiadali, że zaraz w tym miejscu, gdzie kłębki padały, ziemia jakoby tršdem się pokryła... - Wiadoma rzecz, że przy Chmielnickim czarni za rękodajnych służš - rzekł żegnajšc się Litwin. - Czarownice sam widziałem - dodał Skrzetuski - i powiem waszmoœciom... Dalsze słowa przerwał pan Wołodyjowski, który œcisnšł nagle ramię Skrzetuskiego i szepnšł: - Cicho no!... Po czym skoczył nad sam brzeg okopu i słuchał pilnie. - Nic nie słyszę - rzekł Zagłoba. - Ts!... deszcz zagłusza! - odpowiedział Skrzetuski. Pan Michał poczšł kiwać rękš, aby mu nie przeszkadzano, i czas jeszcze jakiœ słuchał pilno, na koniec zbliżył się do towarzyszów - Idš - szepnšł. - Daj znać księciu! poszedł ku kwaterom Ostroroga - odszepnšł Skrzetuski - my zaœ pobieżymy ostrzec żołnierzy. I zaraz z miejsca puœcili się wzdłuż okopu,zatrzymujšc się co chwila i szepcšc wszędypo drodze czuwajšcym żołnierzom: - Idš! Idš!... Słowa przeleciały jakoby cichš błyskawicš z ust do ust. Po kwadransie przyjechał ksišżę, już na koniu, i wydał rozkazy oficerom. Ponieważ nieprzyjaciel chciał widocznie zaskoczyć obóz w œnie i nieczujnoœci, więc ksišżę polecił utrzymać go w błędzie. Żołnierze mieli się zachować jak najciszej i dopuœcić szturmujšcych aż na same wały, po czym dopiero gdy wystrzał z działa da znak, uderzyć na nichniespodzianie. Żołnierz był w gotowoœci, więc tylko rury muszkietów pochyliły się bez szelestu i zapadło głuche milczenie. Skrzetuski, pan Longinus i pan Wołodyjowski dyszeli obok siebie, a i pan Zagłoba został z nimi, bo wiedział z doœwiadczenia, że najwięcej kul pada na œrodek majdanu - a na wale, przy takich trzech szablach, najbezpieczniej. Usadowił się tylko trochę z tyłu rycerzy, aby pierwszy impet na niego nie przyszedł. Nieco z boku przyklškł pan Podbipięta z Zerwikapturem w ręku, a Wołodyjowski przycupnšł tuż przy Skrzetuskim i szepnšł mu w same ucho: - Idš na pewno... - Krok pod miarę. - To nie czerń ani Tatarzy. - Piechota zaporoska. - Albo janczary; oni dobrze maszerujš. Z konia można by ich więcej nacišć! - Dziœ za ciemno na jazdę. - Słyszysz teraz? - Ts!ts!... Obóz zdawał się być pogršżony w najgłębszym œnie. Nigdzie żadnego ruchu, nigdzie œwiatła - wszędy najgłębsze milczenie przerywane tylko szelestem drobnego, jakby sianego przez sito dżdżu. Zwolna jednak w tym szeleœcie powstawał drugi; cichy, ale łatwiejszy do ułowienia uchem, bo miarowy i coraz bliższy, coraz wyraŸniejszy; na koniec o kilkanaœcie kroków od fosy pojawiła się jakaœ wydłużona zbita masa, o tyle widzialna, o ile czarniejsza od ciemnoœci - i zatrzymała się w miejscu. Żołnierze utaili dech w piersiach, tylko mały rycerz szczypał w udo Skrzetuskiego, jakby chcšc mu w ten sposób swoje zadowolenie okazać. Tymczasem napastnicy zbliżyli się do fosy i poczęli w niš spuszczać drabiny, następnie zleŸli po nich sami i przechylili je ku wałowi. Wał milczał cišgle, jakby na nim i za nim wszystko wymarło - i cisza nastała œmiertelna. Tu i owdzie mimo całej ostrożnoœci wstępujšcych szczeble zaczęły skrzypieć i trzeszczeć. . . "Dadzš wam bobu!" - myœlał Zagłoba. Wołodyjowski przestał szczypać Skrzetuskiego, a pan Longinus œcisnšł rękojeœć Zerwikaptura i wytężył oczy, bo był najbliżej wału i spodziewał się pierwszy uderzyć. Wtem trzy pary ršk pojawiły się u krawędzi i chwyciły się jej silnie, a za nimipoczęły się z wolna i ostrożnie podnosić trzy szpice od misiurek... wyżej i wyżej... "To Turcy!" - pomyœlał pan Longinus. W tej chwili rozległ się straszliwy huk kilkutysięcy muszkietów; zrobiło się widno jak w dzień. Nim œwiatło zgasło, pan Longinus zamachnšł się i cišł okropnie, aż powietrzezawyło pod ostrzem. Trzy ciała spadły w fosę, trzy głowy w misiurkach potoczyły się pod kolana klęczšcego rycerza. Wówczas, choć piekło zawrzało na ziemi, niebo otworzyło się nad panem Longinem, skrzydła urosły mu u ramion, chóry anielskie rozœpiewały mu się w piersi i był jakoby wniebowzięty, i walczył jak we œnie, i cięcia jego miecza były jakby modlitwš dziękczynnš. A wszyscy dawno zmarli Podbipiętowie, poczšwszy od przodka Stowejki, uradowali się w niebie - że taki był z Zerwikapturów-Podbipiętów żyjšcy ostatni. Szturm ten, w którym ze strony nieprzyjaciela posiłkowe hufce Turków rumelskich, sylistryjskich i gwardia chanowa jańczarów brały przeważny udział, krwawiej od innych został odparty iœcišgnšł straszliwš burzę na głowę Chmielnickiego. Zaręczał on bowiem poprzednio, że Polacy mniej zaciekle z Turkami będš walczyli i byle mu tych rot pozwolono, obóz zdobędzie. Musiał więc teraz łagodzić chana i rozwœcieczonych murzów oraz podarkami ich zniewalać. Chanowi pozwolił dziesięć tysięcy talarów, zaœ Tuhaj-bejowi, Korz-Adze, Subagaziemu, Nuradynowi i Gałdze po dwa. Tymczasem wobozie czeladŸ wycišgała trupy z fosy, w czym nie przeszkadzano jej strzelaniem z szańców. Żołnierze spoczywali aż do rana, bo było to już pewne, że szturm się nie powtórzy. Spali tedy wszyscy snem nieprzebudzonym prócz choršgwi strażowych i prócz pana Longina Podbipięty,który noc całš krzyżem na mieczu leżał dziękujšc Bogu, iż mu pozwolił œlub spełnićitakš wielkš chwałš się okryć, że imię jego przechodziło z ust do ust w obozie i w mieœcie. Nazajutrz wezwał go do siebie ksišżę-wojewoda i chwalił wielce, a żołnierze przychodzili tłumami przez cały dzień winszować i oglšdać trzy głowy, które czeladŸ przyniosła mu przed namiot, a które już czerniały na powietrzu. Było tedy podziwu i zazdroœci niemało, a niektórzy wierzyć oczom nie chcieli, bo tak były równo œcięte wraz ze stalowymi czepcami od misiurek, jakby kto nożycami odkroił. - Straszliwy z waœci sartor! - mówiła szlachta. - Wiedzieliœmy o tobie, żeœ dobry kawaler, ale takiego ciosu mogliby i starożytni pozazdroœcić, bo i najgrzeczniejszy kat lepiej nie potrafi. - Wiatr tak czapek nie zdejmie, jako te głowy sš zdjęte! - mówili inni. I wszyscy œciskali dłonie pana Longina, a on stał ze spuszczonymi oczyma, promienny, słodki - zawstydzony jako panna przed œlubem i mówił, jakby się tłumaczšc: - Ustawili się dobrze. Próbowano następnie miecza, ale że to był krzyżacki dwuręczny koncerz, nikt nie mógł nim swobodnie poruszać nie wyjmujšcnawet księdza Żabkowskiego, choć on podkowę jak trzcinę przełamywał. Koło namiotu robiło się coraz gwarniej, a pan Zagłoba, Skrzetuski i Wołodyjowski czynili honory przybywajšcym częstujšc ichopowiadaniem, bo nie było czym innym, jako że ostatnich już prawie sucharów dogryzano w obozie, a mięsa innego jak wędzonej koniny dawno nie stawało. Ale przecie duch starczył za jadło i napitek. Pod koniec, gdy inni zaczęli się już rozchodzić, nadszedł pan Marek Sobieski, starosta krasnostawski, ze swoim porucznikiem Stępowskim. Pan Longinus wybiegł na jego spotkanie, on zaœ powitał go wdzięcznie i rzekł: - To u waszmoœci dziœ œwięto! ich nie ło48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żčPĽcéőcęcë'+cě¨9°'- Pewnie, że œwięto - odparł Zagłoba - bo nasz przyjaciel œlub spełnił. - Chwała Panu Bogu! - odparł starosta - to już niedługo, braciszku, powitamy was kosmatš rękš. A macieże co upatrzonego? Pan Podbipięta zmieszał się nadzwyczajnie izaczerwienił aż do uszu, a starosta mówił dalej: - Po konfuzji miarkuję, że tak jest. Œwięty to wasz obowišzek pamiętać, aby taki ród nie zaginšł. Daj Boże, żeby się na kamieniu rodzili podobni żołnierze, jak waszmoœciowie we czterech jesteœcie. To rzekłszy poczšł œciskać ręce pana Longina, Skrzetuskiego, Zagłoby i małego rycerza, a oni uradowali się w sercach, że z takich ust pochwałę słyszš, bo pan starosta krasnostawski był zwierciadłem męstwa, honoru i wszystkich cnót rycerskich. Był to wcielony Mars; zlały sięna niego wszystkie dary boże w obfitoœci, gdyż nadzwyczajnš pięknoœciš nawet młodszego brata Jana, póŸniejszego króla, przewyższał; fortunš i mieniem najpierwszym wyrównywał, a jego zdolnoœci wojenne sam wielki Jeremi pod niebiosa wynosił. Nadzwyczajna też byłabyto gwiazda na niebie Rzeczypospolitej, lecz ze zrzšdzenia bożego blask jej wzišł w siebie młodszy Jan, a ona zgasła przedwczeœnie w dniu klęski. Atoli rycerze nasi uradowali się wielce pochwałš bohatera, ten zaœ wcale na niej nie poprzestał i tak dalej mówił: - Siła ja o waszmoœciach od samego księciawojewody słyszałem, który nad innych wasmiłuje. Nie dziwię się też, że mu służycie nie oglšdajšc się na promocje, które by w królewskich choršgwiach łatwiej przyjœć mogły. Na to odrzekł Skrzetuski: - Wszyscy my w królewskiej właœnie usarskiej choršgwi jesteœmy pod znak zapisani z wyjštkiem pana Zagłoby, któren,jako wolentarz, z wrodzonej rezolucji staje. A że pod księciem wojewodš służymy, to w pierwszym rzędzie z miłoœcidla jego osoby, a po wtóre, chcieliœmy wojny jak najwięcej zażywać. - Jeżeliœcie takš mieli chęć, to słusznie czynicie. Pewnie by pan Podbipięta pod niczyjš choršgwiš tak łatwo swoich głów nie znalazł - odrzekł starosta. - Ale co do wojny, to w tych czasach wszyscy jej mamy do syta. - Więcej niŸli czego innego - odparł Zagłoba. - Przychodzili tu do nas od rana z pochwałami, ale żeby nas kto na przekšskęiłyk gorzałki poprosił, ten by nas najwdzięczniej uczęstował. To powiedziawszy pan Zagłoba pilno patrzyłw oczy staroœcie krasnostawskiemu i mrugał niespokojnie. Starosta zaœ uœmiechnšł się i rzekł: - Od wczorajszego południa nic w gębę nie wzišłem, ale łyk gorzałki może się w jakim sepeciku znajdzie. Służę waszmoœciom. Lecz Skrzetuski, pan Longinus i mały rycerz poczęli się opierać i gromić pana Zagłobę, który się wykręcał, jak mógł, i tłumaczył, jak umiał. - Nie przymawiałem się - mówił - bo ambicja moja w tym, że wolę swoje oddać, byle cudzego nie ruszać, ale gdy tak zacna persona prosi, toż grubianitas była by odmawiać. - Już też pójdŸcie! - mówił starosta. - I mnie miło w dobrej kompanii posiedzieć, a póki nie strzelajš, mamy czas. Na jadło was nie proszę, bo i o koninę już trudno, a co nam konia na majdanie ubijš, to sto ršk po niego się wycišga, wszelako gorzałki jest ze dwie flasze, których dla siebie samego pewnie nie będę chował. Tamci jeszcze się opierali i nie chcieli, ale gdy bardzo nastawał, poszli, a przodem pobiegł pan Stępowski i tak się uwinšł, że kilka sucharów i kilka kawałków koniny znalazło się do przegryzienia po wódce. PanZagłoba zaraz nabrał lepszej myœli i mówił: - Da Bóg, że jak król jegomoœć nas wyzwoliz tego oblężenia, to się zaraz pospolitemu ruszeniu do wozów dobierzemy. Oj, siła onispecjałów zawsze ze sobš wożš i brzucha każdy lepiej strzeże niż Rzeczypospolitej. Wolę z nimi jeœć jak wojować, ale że to podokiem królewskim, to może będš nieŸle stawali. Starosta spoważniał. - Jakoœmy sobie zaprzysięgli - rzekł - że jeden na drugim padnie, a nie poddamy się, tak się i stanie. Musimy być na to gotowi, że coraz cięższe czasy przyjdš. Żywnoœci już prawie nie ma, a co gorzej, to i prochysię kończš. Innym ja bym tego nie mówił, ale waszmoœciom można. Niedługo jeno zaciekłoœć w sercach i szable w ręku nam pozostanš - i gotowoœć na œmierć, więcej nic. Daj, Boże, króla jak najprędzej, bo to ostatnia nadzieja. Wojenny to pan! Pewnie by fatygi i zdrowia, i gardła nie żałował, byle nas wyzwolić - ale za małe ma siły i musi czekać, a waszmoœciowie wiecie, jak pospolite ruszenie powoli się œcišga. I zresztš skšd król jegomoœć ma wiedzieć, wjakich my tu kondycjach się bronimy i że już okruchów dojadamy? - My już siebie ofiarowali - rzekł Skrzetuski. - Ażeby tak dać znać? - pytał Zagłoba. - Żeby się znalazł kto taki cnotliwy - rzekł starosta - kto by się przekraœć podjšł, tenby nieœmiertelnš sławę za życia pozyskał, ten by był zbawcš całego wojska i od ojczyzny klęskę by odwrócił. Choćby i pospolite ruszenie jeszcze w całoœci nie stanęło, to może sama bliskoœć króla zdołałaby bunt rozproszyć. Ale kto pójdzie?kto się podejmie, gdy Chmielnicki tak poobsadzał wszystkie drogi i wyjœcia, że mysz się nie przeciœnie z okopu? Jawna i oczywista to œmierć taka impreza! - A od czego fortele? - rzekł Zagłoba. - I jeden już mi do głowy przychodzi. - Jaki? jaki? - pytał starosta. - A owo co dzień bierzemy po garœci jeńców. Żeby tak którego przekupić? niechby udał, że od nas uciekł, a potem ruszył do króla. - Muszę o tym z księciem pomówić - rzekł starosta. Pan Longinus zamyœlił się głęboko, aż czoło pokryło mu się bruzdami, i cały czassiedział milczšcy. Nagle podniósł głowę i rzekł ze zwykłš sobie słodyczš: - Ja się podejmę przekraœć przez Kozaków... Rycerze usłyszawszy te słowa porwali się zdumieni z miejsc, pan Zagłoba usta otworzył, Wołodyjowski poczšł ruszać wšsikami raz po razu, Skrzetuski przybladł, a starosta krasnostawski uderzył się po aksamicie i zakrzyknšł: - Waćpan podjšłbyœ się tego dokonać? - Czyœ waœć rozważył, co mówisz? - rzekłSkrzetuski. - Dawno rozważyłem - rzekł Litwin - bo już to nie od dziœ między rycerstwem mówiš, że trzeba dać znać królowi jegomoœci o naszym położeniu. A ja słyszšcto myœlałem sobie w duchu: niechby mnie Bóg najwyższy pozwolił œlub mój spełnić, zaraz bym poszedł. Ja, lichy człek, co ja znaczę? co mnie będzie za szkoda, chociaż usiekš po drodze? - Ależ usiekš bez pochyby! - zawołał Zagłoba. - Słyszałeœ waœć, co pan starostamówił, że to œmierć oczywista? - Tak i co z tego, brateńku? - rzekł pan Longinus. - Jak Bóg zechce, to przeprowadzi, a nie, to w niebie nagrodzi. - Ale pierwej cię pochwycš, mękami zmorzši œmierć okrutnš zadadzš. Człeku, czyœ rozum stracił? - mówił Zagłoba. - A taki pójdę, brateńku - odparł ze słodyczš Litwin. - Ptak by nie przeleciał, bo z łuku by go ustrzelili. Okopali nas naokoło jako jaŸwca w jamie. - A taki pójdę - powtórzył Litwin. - Ja Boguwdzięcznoœć winien, że mnie œlub spełnić pozwolił. - No, widzicie go! patrzcie się na niego! - wołał zdesperowany Zagłoba. - To lepiej każ sobie od razu głowę ucišć i z armaty na tabor wystrzelić, bo w ten tylko sposób mógłbyœ się między nimi przecisnšć. - Już pozwólcie, dobrodzieje! - rzekł Litwinskładajšc ręce. - O nie! nie pójdziesz sam, bo i ja pójdę z tobš - rzekł Skrzetuski. - I ja z wami! - dodał Wołodyjowski uderzajšc się po szabelce. - A niechże was kule bijš ! - zawołał porwawszy się za głowę Zagłoba - niechże was kule bijš z waszym "i ja!", "i ja!!", z waszš determinacjš! Mało im jeszcze krwi,mało zaguby, mało kul! Nie doœć im tego, co się tu dzieje: chcš pewniej szyje pokręcić! IdŸcieże do kaduka i dajcie mnie spokój! Bodaj was usiekli... To rzekłszy poczšł się kręcić po namiocie jak błędny. - Bóg mnie karze - wołał - żem się z wichrami wdawał zamiast żyć w zacnej kompanii statecznych ludzi. Dobrze mi tak! Przez chwilę chodził jeszcze po namiocie goršczkowym krokiem; na koniec zatrzymałsię przed Skrzetuskim, założył ręce w tył i patrzšc mu w oczy, poczšł sapać groŸnie.- Com ja waćpanom takiego uczynił, że mnie przeœladujecie? - Uchowajże nas Boże! - odrzekł rycerz. - Jak to? - Bo że pan Podbipięta takowe rzeczy wymyœla, nie dziwię się! Zawsze miał dowcip w pięœci, a od czasu jak œcišł największych trzech kpów między Turkami, sam czwartym został... - Słuchać hadko - przerwał Litwin. - I jemu się nie dziwię - mówił dalej Zagłoba wskazujšc na Wołodyjowskiego. - On Kozakowi za cholewę wskoczy albo mu się hajdawerów jak rzep psiego ogona uczepi i najprędzej z nas wszystkich się przedostanie. Ich obydwóch Duch Œwięty nieoœwiecił - ale że waćpan zamiast ich od szaleństwa powœcišgnšć, jeszcze im boŸdzca dodajesz, że sam idziesz, że wszystkich nas czterech na pewnš œmierć imęki chcesz wydać - to już... ostatnia rzecz! Tfu, do licha, nie spodziewałem się tego po oficyjerze, którego sam ksišżę za statecznego kawalera uważał. - Jak to czterech? - rzekł zdziwiony Skrzetuski. - Chciałżebyœ i waćpan?... - Tak jest! - krzyczał bijšc się pięœciami popiersi Zagłoba - pójdę i ja. Jeżeli który z was się ruszy albo wszyscy w kupie - pójdęi ja. Niech moja krew spadnie na wasze głowy! Będę miał na drugi raz naukę, z kimsię wdawać. - A bodajże waœci! - rzekł Skrzetuski. Trzej rycerze poczęli go brać w ramiona, ale on naprawdę się gniewał i sapał, i odpychał ich łokciami, mówišc: - IdŸcie do kaduka ! nie potrzeba mi waszych judaszowskich pocałunków! Wtem na wałach ozwały się strzały armatnie i muszkietowe. Zagłoba zatrzymałsię i rzekł: - Macie! macie! idŸcie! - To zwykła strzelanina - zauważył Skrzetuski. - Zwykła strzelanina - rzekł przedrzeŸniajšc szlachcic. - Ano, to proszę!Mało im tego. Połowa wojska od tej zwykłej strzalaniny stopniała, a oni już na niš nosem kręcš - BšdŸ waćpan dobrej myœli - rzekł pan Podbipięta. - Milczałbyœ, boćwino! - huknšł Zagłoba - boœ najwinniejszy. Waćpan to wymyœlił tę imprezę, która jeœli nie jest głupia, to ja głupi! - A taki pójdę, brateńku - odrzekł pan Longinus. - Pójdziesz, pójdziesz! i wiem dlaczego! Waćpan się za bohatera nie podawaj, bo cięznajš. Czystoœć masz na zbyciu i pilno ci jš z okopu wynieœć. Najgorszyœ między rycerstwem, nie najlepszy, po prostu gamratka z waszmoœci, która cnotš handluje! Tfu! obraza boska! Otóż to!... Nie do króla ci pilno, ale rad byœ rżał po wsiach jak koń na błoni. Oto rycerz patrzcie się, co niewinnoœć ma na przedaż! Zgorszenie, czyste zgorszenie, jak mnie Bóg miły! - Słuchać hadko! - wołał zatykajšc uszy pan Longinus. - Dajcie pokój swarom! - rzekł poważnie Skrzetuski. - Lepiej o sprawie myœlmy! - Na Boga! - rzekł starosta krasnostawski,któren dotychczas ze zdumieniem słuchał słów pana Zagłoby - wielka to jest rzecz, ale bez księcia nie możemy nic stanowić. Tunie ma się co spierać. Waćpanowie w służbie jesteœcie i ordynansów słuchać musicie. Ksišżę musi być u siebie. PójdŸmyż do niego, co on na ochotę waszmoœciów powie. - To, co i ja! - rzekł Zagłoba i nadzieja wypogodziła mu oblicze. - PójdŸmy co prędzej. Wyszli i szli przez majdan, na który kule już padały z szańców kozackich. Wojska były u wałów, które z dala wyglšdały jak budy jarmarczne, tyle na nich nawieszano starej pstrej odzieży, kożuchów, tyle nastawiano wozów, szczštków namiotów i wszelkiego rodzaju rzeczy mogšcych stanowić zasłonę od strzałów, które czasem po całych tygodniach nie ustawały we dni i w nocy. Jakoż i teraz nad owymi porozwieszanymi łachmanami cišgnęła się długa, błękitnawa smuga dymu, a przed nimi widać było leżšce szeregi czerwonych i żółtych żołnierzy pracujšcych ciężko przeciw najbliższym szańcom nieprzyjacielskim. Sam majdan wyglšdał jakjedno rumowisko; równina, podarta rydlamilub stratowana przez konie, nie zieleniła się ani jednym ŸdŸbłem trawy. Gdzieniegdzie sterczały kopce wydobytej œwieżo przy kopaniu studzien i mogił ziemi,gdzieniegdzie leżały szczštki potrzaskanychwozów, armat, beczek lub stosy obgryzionych i zbielałych na słońcu koœci. Trupa końskiego nie dojrzałeœ nigdzie, bo każdy zabierano natychmiast na żywnoœć dla żołnierzy, natomiast wszędy widać byłogromady żelaznych, po większej częœci zrudziałych już od rdzy kul armatnich, którymi codziennie zasypywano ten szmat ziemi. Ciężka wojna i głód widne były na każdym kroku. Idšc spotykali rycerze nasi większe i mniejsze kupy żołnierzy, to odnoszšce rannych i zabitych, to œpieszšce ku wałom z pomocš zbyt strudzonym towarzyszom - a wszystkie twarze sczerniałe, zapadłe, zaroœnięte - a srogie oczy rozpalone, odzież wypłowiała, podarta, na głowach często szmaty brudne zamiast czapek i hełmów, broń połamana. I mimo woli przychodziło na myœl pytanie: co się stanie z tš garœciš dotychczasowych zwycięzców, gdy jeszcze upłynie tydzień, dwa... - Patrzcie, waszmoœciowie - mówił starosta - czas, czas dać znać królowi. - Nędza już szczerzy zęby jak pies - odpowiedział mały rycerz. - A co będzie, gdy konie zjemy? - pytał Skrzetuski. Tak rozmawiajšc doszli do namiotów ksišżęcych stojšcych z prawej strony wału, przed którymi widać było kilkunastu jeŸdŸców służbowych, przeznaczonych do rozwożenia rozkazów po obozie. Konie ich, karmione œrutowanym i wędzonym mięsem końskim, a stšd trawione ustawicznym ogniem, rzucały się w szalonych podskokach nie chcšc żadnš miarš ustać na miejscu. Tak już było z końmi wszystkiej jazdy, która gdy szła teraz na przyjaciela,zdawało się, że to stado gryfów lub hipocentaurów sadzi przez pola, więcej pędzšc powietrzem niż ziemiš. - Czy jest ksišżę w namiocie? - spytał starosta jednego z jeŸdŸców. - Jest z panem Przyjemskim - odpowiedziałpocztowy. Starosta wszedł pierwszy, nie oznajmujšc się; czterej zaœ rycerze zatrzymali się przed namiotem. Ale po chwili płótno uchyliło się i pan Przyjemski wysadził głowę: - Ksišżę chce widzieć pilno waszmoœciów - rzekł. Pan Zagłoba wszedł do namiotu z dobrš myœlš, miał bowiem nadzieję, że ksišżę nie będzie chciał najlepszych swych rycerzy napewnš zgubę narażać, omylił się jednak, bojeszcze nie zdšżyli mu się pokłonić, gdy rzekł: - Powiadał mi pan starosta o gotowoœci waszej wyjœcia z obozu, a ja dobre chęci wasze przyjmuję. OjczyŸnie nie można nadto ofiarować... - Przyszliœmy jeno o pozwolenie pytać - odrzekł Skrzetuski - gdyż wasza ksišżęca moœć jesteœ szafarzem krwi naszej: - Więc to we czterech chcecie wyjœć? - Wasza ksišżęca moœć! - rzekł Zagłoba. - Oni to chcš wyjœć, a ja nie; Bóg mi œwiadek, nie przyszedłem się tu chwalić aniswych zasług przypominać i jeżeli o nich wspomnę to jeno dlatego, żeby nie było supozycji, że mnie tchórz oblatuje. Wielcy to sš kawalerowie pan Skrzetuski, Wołodyjowski i pan Podbipięta z Myszykiszek, ale i Burłaj; któren legł z mej ręki (że o innych przewagach zamilczę), także był wielki żołnierz, wart Burdabuta, Bohuna i trzech głów janczarskich - mniemam przeto, że w dzielerycerskim nie jestem gorszy od innych. Jednakże co innego jest męstwo, a co innego szaleństwo. Skrzydeł nie mamy, a ziemiš się nie przedostaniem - to pewno. - Więc waœć nie idziesz? - pytał ksišżę. - Powiedziałem, że iœć nie chcę, ale nie powiedziałem, że nie idę. Kiedy mnie raz Bóg pokarał ich kompaniš, to już do œmiercimuszę w niej wytrwać. Jeżeli nam będzie ciasno, szabla Zagłoby przyda się jeszcze, nie wiem tylko, na co by się przydała œmierć nas czterech, i ufam, że wasza ksišżęca moœć zechce jš od nas odwrócić nie dajšc pozwolenia na szalone przedsięwzięcie. - Dobry z waœci kompan - odpowiedział ksišżę - i zacnie to z twojej strony, że przyjaciół opuszczać nie chcesz, aleœ się wswojej ufnoœci we mnie pomylił, bo ja ofiarę waszš przyjmuję. - Zdechł pies! - mruknšł Zagłoba i ręce opadły mu zupełnie. W tej chwili kasztelan bełski Firlej wszedł do namiotu - Moœci ksišżę - rzekł - ludzie moi złapali Kozaka, któren powiada, że na dzisiejszš noc szturm się gotuje. - Miałem i ja już wiadomoœć - odpowiedziałksišżę. - Wszystko w pogotowiu; niech tylkoz sypaniem tych nowych wałów œpieszš. - Już prawie skończone. - To dobrze! - rzekł ksišżę. - Do wieczora się przeniesiemy. Po czym zwrócił się do czterech rycerzy: - Po szturmie, jeœli noc będzie ciemna, u waszmoœci dziœ œwięto! ich nie ło48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żíPYcîŠtcďâcđ˙+cń:H&najlepsza pora do wyjœcia. - Jak to? - rzekł kasztelan bełski - moœci ksišżę, gotujesz wycieczkę? - Wycieczka swojš drogš pójdzie... - rzekł ksišżę - ja sam poprowadzę; ale teraz mówimy o czym innym. Ichmoœciowie podejmujš się przekraœć przez nieprzyjaciela i dać znać królowi o naszym położeniu. Kasztelan zdumiał, oczy otworzył i spoglšdał kolejno na rycerzy. Ksišżę uœmiechnšł się z zadowoleniem. Miałtę próżnoœć, że lubił, by podziwiano jego żołnierzy. - Na Boga! - rzekł kasztelan - więc sš jeszcze takie serca na œwiecie?... Na Boga!... nie będę ja waszmoœciów od tego hazardu odwodził... Pan Zagłoba zaczerwienił się ze złoœci, alejuż nic nie rzekł, sapał tylko jak niedŸwiedŸ, ksišżę zaœ zamyœlił się przez chwilę i w następujšce ozwał się słowa: - Nie chcę ja jednak na darmo krwiš waszmoœciów szafować i na to się nie zgadzam, abyœcie wszyscy czterej razem wychodzili. Pójdzie naprzód jeden; jeœli go zabijš, to się tym pochwalić nie omieszkajš,jako się już raz pochwalili œmierciš tego mego sługi, którego aż pode Lwowem schwytali. Jeżeli tedy pierwszego zabijš, pójdzie drugi, potem w razie potrzeby trzeci i czwarty. Ale być może, że pierwszyprzejdzie szczęœliwie - w takim razie nie chcę innych na próżnš œmierć narażać. - Moœci ksišżę... - przerwał Skrzetuski. - Taka moja wola i rozkaz - rzekł z naciskiem Jeremi. - By zaœ was pogodzić, oœwiadczam, że ten wyruszy pierwszy, który się pierwszy ofiarował. - To ja! - rzekł pan Longinus z promiennš twarzš. - Dziœ wieczór po szturmie, jeżeli noc będzie ciemna - dodał ksišżę. - Listów żadnych do króla nie dam; co waœć widzisz,to opowiesz. WeŸmiesz jeno sygnet na znak.Podbipięta przyjšł sygnet i pokłonił się księciu, ten zaœ wzišł go obu rękoma za skronie i trzymał czas jakiœ, a potem ucałował po kilkakroć w głowę i rzekł wzruszonym głosem: - Tak mi bliski jesteœ serca, jak brat... Niech cię prowadzi i przeprowadzi Bóg zastępów i nasza Królowa Anielska, żołnierzu boży! Amen! - Amen! - powtórzyli starosta krasnostawski, pan Przyjemski i kasztelan bełski. Ksišżę miał łzy w oczach - bo to był prawdziwy ojciec dla rycerstwa - inni płakali, a ciałem pana Podbipięty wstrzšsałdreszcz zapału i płomień chodził mu po koœciach, i radowała się do głębi ta dusza czysta, pokorna a bohaterska nadziejš bliskiej ofiary. - Historia o waszmoœci pisać będzie! - wykrzyknšł kasztelan bełski. - Non nobis, non nobis, sed nomini Tuo, Domine, da gloriam - rzekł ksišżę. Rycerze wyszli z namiotu. - Tfu, coœ mnie za grzdykę ułapiło i trzyma, a w gębie tak mi gorzko jak po piołunie - mówił Zagłoba. - A tamci cišgle strzelajš - żeby was pioruny wystrzelały! -rzekł ukazujšc na dymišce szańce kozackie. - Oj, ciężko żyć na œwiecie! Panie Longinie, czy to już koniecznie waćpan wyjdziesz?... Nie ma już rady! Niechże cię anieli ustrzegš... Żeby to zaraza to chamstwo wydusiła! - Muszę waszmoœciów pożegnać - rzekł panLonginus. - Jak to? gdzie idziesz? - pytał Zagłoba. - Do księdza Muchowieckiego, do spowiedzi,braciaszku. Trzeba grzesznš duszę oczyœcić. To rzekłszy pan Longinus poszedł œpiesznieku zamkowi, oni zaœ zwrócili się ku wałom.Skrzetuski i Wołodyjowski byli jak struci i milczeli, pan Zagłoba zaœ mówił: - Cišgle mnie coœ za grzdykę trzyma. Nie spodziewałem się, że mi będzie taki żal, alenajcnotliwszy to człowiek na œwiecie! - Niech mi kto zaprzeczy, to mu dam w pysk.O Boże! Boże! myœlałem, że kasztelan bełskibędzie hamował, a on jeszcze bębenka podbijał. Kaduk przyniósł tego heretyka! "Historia (mówi) o waszmoœci pisać będzie!"Niech o nim samym pisze, ale nie na skórzepana Longina! A czemu to on sam nie wyjdzie? Po szeœć ma palców u nóg, jako kalwin, to mu i chodzić łatwiej. Mówię waszmoœciom, że coraz gorzej na œwiecie ipewnie prawda, co ksišdz Żabkowski prorokuje, że koniec œwiata bliski. PosiedŸmy trochę u wałów, a póŸniej pójdziemy do zamku, żeby się naszego przyjaciela kompaniš przynajmniej do wieczora nacieszyć. Ale pan Podbipięta po spowiedzi i komunii cały czas spędził na modlitwie; zjawił się dopiero wieczorem na szturm, który był jednym z najokropniejszych, bo Kozacy uderzyli właœnie wówczas, gdy wojska, działa i wozy przenosiły się do nowo usypanych wałów. Przez chwilę zdawało się, że szczupłe siły polskie ulegnš nawale dwustu tysięcy nieprzyjaciół. Choršgwie polskie tak dalece pomieszały się z nieprzyjacielskimi, że swoi swoich odróżnićnie mogli - i trzy razy tak wišzali się ze sobš. Chmielnicki wytężył wszystkie siły, bo mu i chan, i właœni pułkownicy zapowiedzieli, że to ma być ostatni szturm iże odtšd głodem tylko będš nękać oblężonych. Ale po trzech godzinach wszystkie ataki zostały odparte z tak strasznymi stratami, że były póŸniej wieœci, jakoby do czterdziestu tysięcy nieprzyjaciół miało paœć w tej bitwie. To pewna, że po bitwie rzucono cały stos choršgwi pod nogi księcia - i że istotnie byłto wielki szturm ostatni, po którym nadeszły jeszcze cięższe czasy wkopywania się w wały, porywania wozów,bezprzestennej strzelaniny, nędzy i głodu. Niestrudzony Jeremi natychmiast po szturmie poprowadził upadajšcych ze znużenia żołnierzy na wycieczkę, która zakończyła się nowš klęskš nieprzyjaciół -po czym dopiero cisza ukoiła tabor i obóz. Noc była ciepła, ale chmurna. Cztery czarne postacie posuwały się cicho i ostrożnie ku wschodniemu krańcowi wałów.Byli to: pan Longinus, Zagłoba, Skrzetuski i Wołodyjowski. - Pistolety dobrze osłoń - szeptał Skrzetuski - żeby proch nie zwilgotniał. Dwie choršgwie będš stały w pogotowiu całš noc. Jeżeli dasz ognia, skoczymy na ratunek. - Ciemno, choć oko wykol! - szepnšł Zagłoba. - To lepiej - rzekł pan Longinus. - Cicho no! - przerwał Wołodyjowski - coœ słyszę. - To jakiœ konajšcy chrapie - nic to... - Byleœ się do dębiny dostał... - O Boże! Boże! - westchnšł Zagłoba trzęsšc się jak w febrze. - Za trzy godziny będzie dniało. - To już czas! - rzekł Longinus. - Czas! czas! - powtórzył Skrzetuski stłumionym głosem. - IdŸ z Bogiem. - Z Bogiem! z Bogiem! - BšdŸcie, bracia, zdrowi, a przebaczcie, jeżelim któremuœ w czym zawinił. - Tyœ zawinił? O Boże! - zawołał Zagłoba rzucajšc mu się w ramiona. Po kolei brali go Skrzetuski i Wołodyjowski.Nadeszła chwila, że tłumione łkanie wstrzšsnęło te rycerskie piersi. Jeden tylko pan Longinus był spokojny, choć wzruszony. - BšdŸcie zdrowi! - powtórzył raz jeszcze. I zbliżywszy się do brzegu wału zsunšł sięw fosę, po chwili zaczerniał na drugim jej brzegu, raz jeszcze dał znak pożegnania towarzyszom - i znikł w ciemnoœci. Między drogš do Załoœcic a goœcińcem z Wiœniowca rosła dšbrowa, przerywana wšskimi, w poprzek idšcymi łškami, a łšczšca się z borem starym, gęstym i ogromnym, przechodzšcym aż hen, za Załoœcice - tam to postanowił dostać się pan Podbipięta. Droga to była wielce niebezpieczna, bo żebydostać się do dębiny, trzeba było przechodzić wzdłuż całego boku kozackiegotaboru, ale pan Longinus wybrał jš umyœlnie, bo właœnie koło taboru przez całš noc kręciło się najwięcej ludzi i straże najmniej dawały baczenia na przechodzšcych. Zresztš wszystkie inne drogi, jary, zaroœla i œcieżki poobsadzane były strażami, które objeżdżali ustawicznieesaułowie, setnicy, pułkownicy, a nawet i sam Chmielnicki. O drodze przez łški i wzdłuż Gniezny nie było co i marzyć, bo tam koniuchowie tatarscy czuwali od zmierzchu do œwitania przy koniach. Noc była ciepła, chmurna i tak ciemna, że o dziesięć kroków nie dojrzałeœ nie tylko człowieka, ale nawet i drzewa. Była to okolicznoœć dla pana Longina pomyœlna, luboz drugiej strony i sam musiał iœć bardzo wolno, ostrożnie, aby nie wpaœć w któren zdołów lub rowów pokrywajšcych na całej przestrzeni pobojowisko skopane polskimi i kozackimi rękoma. W ten sposób dotarł do drugich wałów polskich, które właœnie przed wieczorem opuszczono - i przeprawiwszy się przez fosę, puœcił się chyłkiem ku szańcom i aproszom kozackim. Stanšł i słuchał: szańce były puste. Wycieczka Jeremiego, dokonana po szturmie, wyparła z nich mołojców, którzy albo polegli, albo schronili się do taboru. Mnóstwo ciał leżałona skłonach i szczytach tych nasypów. Pan Longinus potykał się co chwila o trupy, przestępował przez nie i szedł naprzód. Odczasu do czasu słaby jakiœ jęk albo westchnienie zwiastowały, że niektórzy z leżšcych żyjš jeszcze. Za wałami obszerna przestrzeń cišgnšca się aż do pierwszego okopu sypanego jeszcze przez regimentarzy również była pokryta trupami. Dołów i rowów było tu jeszcze więcej, zaœ co kilkadziesišt krokówstały owe zakrywki ziemne podobne w ciemnoœci do stogów. Lecz i zakrywki były puste. Wszędy panowało najgłębsze milczenie, nigdzie ani ogniska, ani człowieka - nikogo na całym dawnym majdanie prócz poległych. Pan Longinus rozpoczšł modlitwę za dusze zmarłe i szedł dalej. Szmer polskiego obozu, który go gonił aż do drugich wałów,cichł coraz bardziej, topniał w oddaleniu, aż na koniec umilkł zupełnie. Pan Longinus stanšł i obejrzał się po raz ostatni. Nic już prawie nie mógł dojrzeć, bo w obozie nie było œwiateł; jedno tylko okienkow zamku migotało słabo, jako gwiazdka, którš chmury to odkryjš, to przesłoniš, lubjak robaczek œwiętojański, co œwieci i gaœnie na przemian. "Bracia moi, zali was zobaczę jeszcze w życiu?" - pomyœlał pan Longinus. I tęsknota przygniotła go jakby olbrzymi kamień. Zaledwie mógł oddychać. Tam gdziedrży owe œwiatełko błędne, tam sš swoi, tam sš serca bratnie: ksišżę Jeremi, Skrzetuski, Wołodyjowski, Zagłoba, ksišdz Muchowiecki- tam go kochajš i radzi by go obronić - a tu noc, pustka, ciemnoœć, trupypod nogami, korowody dusz - w dali zaœ tabor krwiożerczy zaklętych, niemiłosiernych wrogów. Kamień tęsknoty stał się tak ciężki, że za ciężki nawet na barki tego olbrzyma. Dusza poczęła się w nim wahać. Nadleciał doń w ciemnoœci blady niepokój i poczšł szeptać mu do ucha: "Nie przejdziesz, to niepodobieństwo! wróćsię, jeszcze czas! Wypal z pistoletu, a całachoršgiew runie na twój ratunek. - Przez tetabory, przez tę dzicz nie przejdzie nikt." Ów obóz, ogłodzony, zasypywany codzienniekulami, pełen œmierci i trupiego zapachu, wydał się w tej chwili panu Longinowi cichš, bezpiecznš przystaniš. Tam przyjaciele nie mieliby mu za złe, gdyby wrócił. Powie im, że rzecz przechodzi ludzkie siły - a oni sami już nie pójdš ani nikogo nie wyœlš - i będš czekać dalej bożego i królewskiego zmiłowania. A jeœli Skrzetuski wyjdzie i zginie? "W imię Ojca i Syna, i Ducha Œwiętego!... To sš pokusy szatańskie - pomyœlał pan Longinus. - Na œmierć gotowym, a nic gorszego mnie nie spotka. To szatan straszy słabš duszę pustkowiem, trupami, ciemnoœciš, bo on ze wszystkiego korzysta." Miałżeby rycerz sromotš się okryć, sławę postradać, imię zhańbić - wojska nie zbawić, korony niebieskiej się zrzec? Nigdy! I ruszył dalej, wycišgajšc przed siebie ręce. Wtem szmer go znowu doszedł, ale już nie z obozu polskiego, jeno z przeciwnej strony; niewyraŸny jeszcze, ale jakiœ głęboki i groŸny, jak pomruk niedŸwiedzia, odzywajšcy się nagle w ciemnym lesie. Leczniepokój opuœcił już duszę pana Longina, tęsknota przestała ciężyć i zmieniła się w słodkš tylko pamięć o bliskich; na koniec, jakby odpowiadajšc groŸbie dolatujšcej od strony taboru, powtórzył sobie w duszy raz jeszcze: - A taki pójdę. Po pewnym czasie znalazł się na owym pobojowisku, na którym w dniu pierwszego szturmu jazda ksišżęca rozbiła Kozaków i janczarów Droga tu już była równiejsza, mniej rowów, dołów, nakrywek i nic prawie ciał, bo co w dawniejszych walkachpoległo, to Kozacy już uprzštnęli. Było tu również nieco jaœniej, gdyż rozmaite przeszkody nie zasłaniały przestrzeni. Grunt spadał pochyło ku południowi, ale pan Longinus skręcił zaraz w bok, pragnšc się przeœliznšć między zachodnim stawem ataborem. Szedł teraz szybko, bez przeszkód i już zdawało mu się, że dosięga linii taboru, gdynowe jakieœ odgłosy zwróciły jego uwagę. Zatrzymał się natychmiast i po kwadransie oczekiwania usłyszał zbliżajšcy się tupot i parskanie koni. "Straże kozackie!" - pomyœlał. Wtem i głosy ludzkie doszły jego uszu, więc rzucił się co duchu w bok i zmacawszy nogami pierwszš nierównoœć gruntu padł na ziemię i wycišgnšł się bez ruchu, trzymajšc w jednej ręce pistolet, wdrugiej miecz. Tymczasem jeŸdŸcy zbliżyli się jeszcze bardziej i na koniec zrównali się z nim zupełnie. Było tak ciemno, że nie mógł ich porachować, ale słyszał każde słowo rozmowy. - Im ciężko, ale i nam ciężko - mówił sennyjakiœ głos. - A ile dobrych mołojców ziemięgryzie! - Hospody! - rzekł drugi głos. - Mówiš, że korol niedaleko... co z nami będzie? - Chan rozgniewał się na naszego bat'ka, a Tatary grożš, że nas w łyka wezmš, jeżeli nie będzie kogo. - I na pastwiskach się z naszymi bijš. Bat'ko zakazał chodzić do kosza, bo kto tam pójdzie, przepadnie. - Mówiš, że między bazarnikami sš przebrane Lachy. Bodaj tej wojny nie bywało! - Gorzej nam teraz niż przedtem. - Korol niedaleko z lackš potęgš - to najgorzej! - Hej, na Siczy ty by teraz spał, a tu tłuczsię po ciemku jak siromacha. - Muszš tu się i siromachy włóczyć, bo konie chrapiš. Głosy oddalały się stopniowo - i na koniec umilkły. Pan Longinus podniósł się i szedł dalej. Deszcz, tak drobny jak mgła, poczšł mżyć.Zrobiło się jeszcze ciemniej. Po lewej stronie pana Longina zabłysło w odległoœci dwóch stai małe œwiatełko, potem drugie i trzecie, dziesište. Teraz byłjuż pewny, że znajduje się na linii taboru. Œwiatła były rzadkie i mdłe - widać, spali tam już wszyscy i tylko gdzieniegdzie może pito lub gotowano strawę na jutro. - Bogu dzięki, że po szturmie i wycieczce idę - rzekł do siebie pan Longinus. - Znużenimuszš być œmiertelnie. Zaledwie to pomyœlał, gdy z dala usłyszał znów tupot koński - jechała druga straż. Ale grunt w tym miejscu więcej był popękany, więc i schronić się było łatwiej. Straż przeszła tak blisko, że omal nie najechała na pana Longina. Szczęœciem konie, przywykłe przechodzić koło leżšcych ciał, nie zestraszyły się. Pan Longinus poszedł dalej. Na przestrzeni tysišca kroków trafił na dwa jeszcze patrole. Widocznym było, że cały kršg objęty taborem strzeżony był jak Ÿrenica oka. Pan Longinus cieszył się tylko w duchu, że nie napotyka pieszych placówek, które stawiano zwykle przed taborami, aby podawały wiadomoœci konnymstrażom. Ale radoœć jego niedługo trwała. Zaledwie uszedł znowu staję drogi, gdy jakaœ czarnapostać zamajaczyła przed nim nie dalej jakna dziesięć kroków. Pan Longinus, jakkolwiek nieustraszony, poczuł jakby lekki dreszcz w krzyżach. Cofać się i obchodzić było za póŸno. Postać poruszyła się, widocznie go dostrzegła. Nastšpiła chwila wahania, krótka jak mgnienie oka. Nagle ozwał się przyciszony głos: - Wasyl, to ty? - Ja - odrzekł cicho pan Longinus. - A gorzałkę masz? - Mam. - Dawaj. Pan Longinus zbliżył się. - A co ty taki wysoki? - powtórzył tenże sam głos tonem przestrachu. Coœ zakotłowało się w ciemnoœci. Krótki, zduszony w tej samej chwili wykrzyk: "Hosp...!", wyrwał się z ust strażnika - potem dał się słyszeć jakby trzask łamanych koœci, ciche chrapanie i jedna postać upadła ciężko na ziemię. Pan Longinus szedł dalej. Ale nie szedł po tej samej linii, była to bowiem widocznie linia placówek - więc skierował się jeszcze bliżej ku taborowi, pragnšc przejœć między plecami widet i szeregiem wozów. Jeżeli nie było drugiego łańcucha straży, mógł pan Longinus na tej przestrzeni napotkać tylko tych, którzy wychodzili z taboru na zmianę. Konne oddziały straży nie miały tu co robić. Po chwili pokazało się, że drugiego łańcucha placówek nie było. Za totabor nie był dalej jak dwa strzelenia z łuku - i dziwna rzecz, zdawał się być coraz bliżej, jakkolwiek pan Longinus starał się iœć równolegle do szeregu wozów. Pokazało się również, że nie wszyscy spali w taborze. Przy tlejšcych tu i owdzie ogniskach widać było siedzšce postacie. W jednym miejscu ognisko było większe, tak nawet wielkie, że prawie dosięgało blaskiem pana Longina, tak że rycerz znów ziœ œwięto! ich nie ło48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żňP[cóŤë cô–Ţőt!vc€öę/2c÷>Nmusiał się cofnšć ku placówkom, aby nie przechodzić przez pas œwiatła. Z daleka rozpoznał pan Longin wiszšce w pobliżu ognia, na słupach podobnych do krzyżów, woły, z których rzeŸnicy zdzierali skóry. Spore kupki ludzi przypatrywały się czynnoœci. Niektórzy przygrywali z cicha rzeŸnikom na piszczałkach. Była to ta częœć obozu, którš zajmowali czabańczycy.Dalsze szeregi wozów otaczała ciemnoœć. Lecz œciana taboru oœwiecona mdłymi œwiatłami ognisk znów była jakby bliżej pana Longina. Z poczštku miał jš tylko po prawej ręce. Nagle spostrzegł, że ma jš i przed sobš. Wówczas stanšł i namyœlał się, co poczšć. Był otoczony. Tabor, kosz tatarski i obozy czerni okalały jakby pierœcieniem cały Zbaraż. W œrodku tego pierœcienia stały placówki i kršżyły straże, aby nikt nie mógł się przedostać. Położenie pana Longina było straszne. Miałteraz do wyboru albo przemknšć się międzywozami, albo szukać innego wyjœcia między kozactwem a koszem. Inaczej musiałby się błškać aż do œwitu po owym kolisku - chybaby się chciał cofać znów do Zbaraża, ale nawet i w takim razie mógł wpaœć w ręce straży. Rozumiał jednak, że już sama natura gruntu nie pozwala na to, aby wóz stał przy wozie. Musiały w szeregach ich być przerwy, i znaczne, bo zresztš takie przerwy konieczne były dla komunikacji, dla wolnej drogi potrzebnej jeŸdzie. Pan Longinus postanowił szukać podobnego przejœcia i w tym celu zbliżył się jeszcze bardziej do wozów. Blaski płonšcych tu i owdzie ognisk mogły go zdradzić, ale z drugiej strony były mu pożyteczne, bo bez nich nie widziałby ani wozów, ani drogi między nimi. Jakoż po kwadransie poszukiwań znalazł przecie drogę i poznał jš łatwo, bo wyglšdała jakby czarny pas między wozami.Nie było w nim ognisk, nie mogło być i Kozaków, gdyż tamtędy musiała przechodzić jazda. Pan Longinus położył sięna brzuchu i poczšł się czołgać do owej czarnej czeluœci jak wšż do jamy. Upłynšł kwadrans, pół godziny, on czołgałsię cišgle, modlšc się jednoczeœnie - w obronę z ciałem i duszš mocom niebieskim się oddajšc. Pomyœlał, że może los całego Zbaraża zależy w tej chwili od tego, czy onsię teraz przez owš gardziel przedostanie, więc modlił się nie tylko za siebie - ale i zatych, którzy w tej chwili na okopie modlili się za niego. Po obu stronach wszystko było spokojne. Człek się nie ruszył, koń żaden nie zachrapał, pies żaden nie zaszczekał - i pan Longinus przeszedł. Czerniały teraz przed nim chrusty i gšszcze, za którymi rosła dębina, za dębinš bór aż hen, do Toporowa, za borem król, zbawienie i sława, i zasługa przed Bogiem i ludŸmi. Czymże było œcięcie trzech głów wobec tego czynu, do którego coœ więcej prócz żelaznej ręki trzeba było posiadać. Pan Longinus sam czuł tę różnicę - ale nie wezbrało pychš to czyste serce, tylko jak serce dziecka rozpłynęło się w łzy wdzięcznoœci. Potem podniósł się i szedł dalej. Placówek z tamtej strony wozów już nie było albo rzadkie, do uniknięcia łatwiejsze. Tymczasem poczšł padać większy deszcz i szeleœcił po zaroœlach, i głuszył jego kroki. Pan Longinus rozpuœcił teraz swoje długie nogi i szedł jak olbrzym, depczšc krze - co stšpi krok, to jakby kto inny pięć.Wozy coraz dalej, dębina coraz bliżej - i zbawienie coraz bliżej. Otóż i dęby! Noc pod nimi tak czarna jak w podziemiu. Ale to i lepiej. Wstał lekki wiatr,więc dęby szumiš z lekka, rzekłbyœ - mruczš pacierz: "Boże wielki, Boże dobrotliwy, uchrońże tego rycerza, bo to sługa Twój i wierny syn tej ziemi, na której my wzrosły Tobie na chwałę!" Już od okopu polskiego dzieli z półtorej milipana Longina. Pot zlewa mu czoło, bo powietrze stało się jakieœ parne; coœ niby zbiera się na burzę, ale on idzie, ani dba o burzę, bo mu w sercu anieli œpiewajš. Dębina rzednie. Pewnie to będzie pierwsza łška. Dęby zaszumiały mocniej, jakby chciały rzec: "Zaczekaj, bezpiecznie ci było wœród nas" - ale rycerz nie ma czasu i wstępuje na odkrytš łškę. Jeden tylko stoina niej dšb w œrodku, ale potężniejszy od innych. Pan Longinus zmierza do tego dębu. Nagle, gdy już jest o kilkanaœcie kroków, spod rozłożystych gałęzi olbrzyma wysuwasię ze dwadzieœcia czarnych postaci, które zbliżajš się w wilczych skokach do rycerza.- Kto ty? kto ty? Język ich niezrozumiały, nakrycia głowy jakieœ spiczaste - to Tatarzy, to koniuchowie, którzy się tu przed deszczem schronili. W tej chwili czerwona błyskawica rozœwieciła łškę, dšb, dzikie postacie Tatarów i olbrzymiego szlachcica. Krzyk straszliwy wstrzšsnšł powietrzem i walka zawrzała w jednej chwili. Tatarstwo rzuciło się na pana Longina jak wilcy na jelenia i chwyciło go żylastymi rękoma, lecz on wstrzšsnšł się tylko i wszyscy napastnicy opadli tak z niego, jak dojrzały owoc opada z drzewa. Po czym straszliwy Zerwikaptur zazgrzytał w pochwie - i wnet rozległy się jęki, wycia, wołania o ratunek, œwist miecza, charkotanie pobitych, rżenie przerażonych koni, szczęk łamanych szabel tatarskich. Cicha łška zabrzmiała wszystkimi dzikimi głosami, jakie tylko mieszczš się w ludzkich gardzielach. Tatarzy rzucili się jeszcze raz i drugi kupš na rycerza, ale on już oparł się plecami o dšb, a od przodu nakrył się wichrem miecza - i cišł straszliwie. Trupy zaczerniły mu się pod nogami - inni cofnęli się, zdjęci panicznš trwogš. - Diw! Diw! - rozległy się dzikie wycia. Lecz wycia te nie zostały bez echa. Nie upłynęło pół godziny i cała łška zamrowiła się pieszymi i jezdnymi. Biegli Kozacy i Tatarzy z kosami, z dršgami, z łukami - ze szczapami palšcego się łuczywa. Goršczkowe pytania poczęły się krzyżować i przelatywać z ust do ust: - Co to jest, co się stało? - Diw! - odpowiadali koniuchowie. - Diw! - powtarzały tłumy. - Lach! Diw! Ubij!... - Żywcem bierz! Żywcem! Pan Longinus wypalił po dwakroć z pistoletów, ale wystrzałów tych nie mogli już dosłyszeć towarzysze w polskim okopie. Tymczasem tłum zbliżał się do niego półkolem, on zaœ stał w cieniu - olbrzymi, oparty o drzewo - i czekał z mieczem w ręku. Tłum zbliżał się coraz bardziej. Na koniec zagrzmiał głos komendy: - Bierz go! Co żyło, rzuciło się naprzód. Krzyki umilkły. Ci, którzy nie mogli się docisnšć, œwiecili atakujšcym. Wir ludzki kłębił się i przewracał pod drzewem - jęki tylko wydobywały się z tego wiru i przez długi czas nie można było nic rozpoznać. Nareszcie krzyk przestrachu wyrwał się zpiersi atakujšcych. Tłum pierzchnšł w jednej chwili. Pod drzewem został pan Longinus, a pod jego nogami kupa ciał drgajšcych jeszcze w agonii. - Sznurów, sznurów! - zabrzmiał jakiœ głos. Wnet jezdni kopnęli się po sznury i przywieŸli je w mgnieniu oka. Wówczas po kilkunastu tęgich chłopów chwyciło za dwa końce długiego powroza, starajšc się przykrępować pana Longina do drzewa. Ale pan Longin cišł mieczem - i chłopi z obustron padli na ziemię. Z tym samym skutkiem próbowali następnie Tatarzy. Widzšc, że zbyt wielki tłum przeszkadza sobie wzajem, poszło raz jeszcze kilkunastu najœmielszych nohajców chcšc koniecznie uchwycić żywcem wielkoluda, aleon podarł ich, jak odyniec rozdziera zajadłe kondle. Dšb, zroœnięty z dwóch potężnych drzew, osłaniał œrodkowš wklęsłoœciš rycerza - z przodu zaœ, kto sięzbliżył na długoœć miecza, marł nie wydawszy nawet krzyku. Nadludzka siła pana Podbipięty zdawała się wzrastać jeszcze z każdš chwilš. Widzšc to rozwœcieczona orda spędziła Kozaków i naokół rozległy się dzikie wołania: - Uk! uk!... Wówczas na widok łuków i strzał wysypywanych z kołczanów pod nogi poznał i pan Podbipięta, że zbliża się godzina œmierci, i rozpoczšł litanię do Najœwiętszej Panny. Uczyniło się cicho. Tłumy zatrzymały dech,oczekujšc, co się stanie. Pierwsza strzała œwistnęła, gdy pan Longinus mówił: "Matko Odkupiciela!" - i obtarła mu skroń. Druga strzała œwistnęła, gdy pan Longinus mówił: "Panno wsławiona!" - i utkwiła mu w ramieniu. Słowa litanii zmieszały się ze œwistem strzał. I gdy pan Longinus powiedział: "Gwiazdo zaranna!" - już strzały tkwiły mu w ramionach, w boku, w nogach... Krew ze skroni zalewała mu oczy i widział już - jakprzez mgłę - łškę, Tatarów, nie słyszał już œwistu strzał. Czuł, że słabnie, że nogichwiejš się pod nim, głowa opada mu na piersi... na koniec uklškł. Potem, na wpół już z jękiem, powiedział pan Longinus: "Królowo Anielska!" - i to były jego ostatnie słowa na ziemi. Aniołowie niebiescy wzięli jego duszę i położyli jš jako perłę jasnš u nóg "Królowej Anielskiej". Rozdział 28 Pan Wołodyjowski i Zagłoba stali następnego rana na wałach między żołnierstwem, spoglšdajšc pilno ku taborowi, od którego strony zbliżały się masy chłopstwa. Skrzetuski był na radzie uksięcia, oni zaœ, korzystajšc z chwili spokoju, rozmawiali o dniu wczorajszym i otym ruchu w taborze nieprzyjacielskim. - Nic nam to dobrego nie wróży - rzekł Zagłoba ukazujšc na czarne masy, idšce nakształt olbrzymiej chmury. - Pewno do szturmu znów ruszš, a tu już ręce nie chcšchodzić w stawach. - Gdzie by tam zaœ miał być szturm przy dniu jasnym, o tej porze! - rzekł mały rycerz. - Nie uczyniš nic więcej, jeno zajmš nasz wczorajszy wał i znów wkopywać się będš do nowego i strzelać przy tym od rana do wieczora - Można by ich dobrze z armat przepłoszyć. Wołodyjowski zniżył głos. - Prochów skšpo - rzekł. - przy takim ekspensie podobno już i na szeœć dni nie starczy. Ale w tym czasie pewnie król nadcišgnie. - Niechże się już dzieje, co chce. Aby nasz pan Longin, niebożštko, przedostał się szczęœliwie! Przez całš noc spać nie mogłem, tylko o nim myœlałem, a com się zdrzemnšł, tom go w opresji widział, i takimnie żal brał, że aż poty na mnie biły. Najlepszy to człowiek, jakiego w Rzeczypospolitej możesz znaleŸć, z latarnišprzez trzy roki i szeœć niedziel chodzšc. - A czemuœ to waćpan zawsze z niego dworował? - Bo gęba we mnie paskudniejsza od serca. Ale już mi go, panie Michale, nie zakrwawiaj wspomnieniem, gdy i tak wyrzuty sobie czynię, a broń Boże jakiego przypadku na pana Longina, to bym do œmierci chyba nie miał spokoju. - Już też tak dalece się waćpan nie gryŸ. Nie miał on nigdy do waœci żadnego rankoru i słyszałem, jak sam mówił: "Gębahadka, serce złote!" - Dajże mu Boże zdrowie, przyjacielowi zacnemu! Nigdy on po ludzku nie umiał mówić, ale setnie takowe niedostatki wielkimi cnotami nagradzał. Co myœlisz, panie Michale? zali przeszedł szczęœliwie? - Noc była ciemna, a chłopi po klęsce straszliwie fatigati. U nas dobrych straży nie było, a cóż dopiero u nich! - To chwała Bogu! Zalecałem też panu Longinowi, żeby się o naszš niebogę kniaziównę pilno dopytywał, jeżeli gdzie jejnie widzieli, bo tak myœlę, że Rzędzian musiał się do wojsk królewskich przedostawać. Pan Longinus pewnie na odpoczynek nie pójdzie, tylko z królem tu przycišgnie. W takim razie mielibyœmy niedługo o niej wiadomoœć. - Ufam ja w dowcip tego pachołka, że jš tam jakoœ ocalił. Już bym nie zaznał uciechy, żeby jš zguba spotkała. Krótkom jš znał, ale w to wierzę, że gdybym siostrę miał, to by mi nie była milsza. - Dla ciebie siostra, a dla mnie córuchna. Odtych trosków chyba mi broda do reszty zbieleje, a serce od żalu pęknie. Co kogo pokochasz - raz, dwa, trzy - i już go nie ma, a ty siedŸ, troskaj się, martw, gryŸ, rozmyœlaj, majšc w dodatku brzuch pusty i dziury w czapczynie, przez które jak przezzłš strzechę woda na łysinę leci. Psom teraz w Rzeczypospolitej lepiej niż szlachcie, a nam czterem to już ze wszystkich najgorzej. Czas by już chyba dolepszego œwiata się wybrać, panie Michale, albo co? - Nieraz myœlałem, czyby nie lepiej powiedzieć Skrzetuskiemu o wszystkim, ale to mnie wstrzymuje, że sam on nigdy o niejjednym słowem nie wspomniał, a bywało, jak kto wymówi, to się tylko wzdrygnie, jakby go co w sercu ukłuło. - Gadajże mu, rozdzieraj rany w ogniu tej wojny przyschłe, a jš tam może już jaki Tatarzyn przez Perekop za warkocz prowadzi. Œwiece jarzšce mi w oczach stajš, gdy sobie taki termin pomyœlę. Czas już umierać, nie może być inaczej, bo na œwiecie męka tylko i nic więcej. Żeby choć pan Longinus przemknšł się szczęœliwie! - Musi on mieć większe w niebie łaski niż inni, bo cnotliwy. Ale patrz no waćpan, co tam hultajstwo robi!.. - Taki dziœ blask od słońca, że nic nie widzę. - Wał nasz wczorajszy rozkopujš. - A mówiłem, że będzie szturm. ChodŸmy stšd, panie Michale, doœć już tego stania. - Nie dlatego to oni kopiš, żeby koniecznie do szturmu iœć, ale muszš mieć otwartš drogš do odwrotu i przy tym pewno będš tamtędy machiny wprowadzać, w których strzelcy siedzš. Patrz no waœć, aż łopaty warczš; już na jakie czterdzieœci kroków zarównali. - Teraz widzę, ale okrutny dziœ blask. Pan Zagłoba nakrył oczy rękš i patrzył. W tej chwili przez rozkopany w wale wycinek rzuciła się rzeka czerni i rozlała w mgnieniu oka po pustej między wałami przestrzeni. Jedni zaczęli zaraz strzelać; inni ryjšc ziemię łopatami, poczęli wznosić nowy nasyp i szańce, które trzecim z kolei pierœcieniem miały zamknšć polski obóz. - Oho! - zawołał Wołodyjowski - nie mówiłem?... już i machiny wtaczajš! - No, to szturm będzie jako żywo. ChodŸmystšd - rzekł Zagłoba. - Nie, to inne beluardy! - odpowiedział mały rycerz. I istotnie machiny, które ukazały się w otworze, inaczej były budowane od zwykłych hulaj-grodów; œciany ich bowiem składały się z zestosowanych skoblami drabin pokrytych odzieżš i skórami, spoza których najcelniejsi strzelcy, siedzšcy od połowy wysokoœci machiny aż do jej szczytu, razili nieprzyjaciela. - PójdŸmy, niech ich tam psy pozagryzajš! -powtórzył Zagłoba. - Czekaj waœć - odpowiedział Wołodyjowski. I poczšł liczyć maszyny, w miarę jak coraz nowe ukazywały się w otworze. - Raz, dwa, trzy... majš ich widać zapas niemały... cztery, pięć, szeœć... idš coraz wyższe... siedm, oœm... każdego psa zabijš ztych machin na naszym majdanie, bo tam być muszš strzelcy exquisitissimi- dziewięć,dziesięć - widać każdš jak na dłoni, bo słońce na nie pada - jedenaœcie... Nagle pan Michał urwał rachubę. - Co to jest? - spytał dziwnym głosem. - Gdzie? - Tam, na tej najwyższej... człowiek wisi! Zagłoba wytężył wzrok; istotnie na najwyższej machinie słońce oœwieciło nagi trup ludzki kołyszšcy się na powrozie, zgodnie z ruchem beluardy, na kształt olbrzymiego wahadła. - Prawda - rzekł Zagłoba. Wtem Wołodyjowski pobladł jak płótno i krzyknšł przeraŸliwym głosem: - Boże wszechmogšcy!... to Podbipięta! Szmer powstał na wałach, jakoby wiatr przeleciał po liœciach drzew. Zagłoba przechylił głowę, zatknšł dłońmi oczy i powtarzał zsiniałymi wargami, jęczšc: - Jezus Maria! Jezus Maria!... Wtem szmer zmienił się w szum zmieszanych słów, a potem w huk jakby wzburzonej fali. Poznało wojsko stojšce nawałach, że na tym haniebnym sznurze wisi towarzysz ich niedoli, rycerz bez skazy - poznali wszyscy, że to pan Longinus Podbipięta, i gniew straszny poczšł podnosić włosy na głowach żołnierzy. Zagłoba oderwał wreszcie dłonie od powiek; strach było na niego spojrzeć: na ustach miał pianę, twarz sinš, oczy wyszłymu na wierzch. - Krwi! krwi! - ryknšł tek strasznym głosem, że aż dreszcz przeszedł blisko stojšcych. I skoczył w fosę. Za nim rzucił się, kto był żyw na wałach. Żadna siła, nawet rozkazy ksišżęce nie zdołałyby powstrzymać tego wybuchu wœciekłoœci. Z fosy wydobywali się jedni na ramionach drugich, chwytali się rękoma i zębami za brzeg rowu - a kto wyskoczył, biegł na oœlep, nie baczšc, czy inni biegnš za nim. Beluardy zadymiły jak smolarnie i wstrzšsły się od huku wystrzałów, ale nic to nie pomogło. Zagłoba leciał pierwszy, z szablš nad głowš, straszny, wœciekły, podobny do rozhukanego buhaja. Dopieroż Kozacy skoczyli także z cepami, z kosami na napastników i rzekłbyœ: dwie œciany uderzyły o się z łoskotem. Lecz syte brytany nie mogš bronić się długo głodnym i wœciekłym wilkom. Wsparci z miejsca, cięci szablami, darci zębami, bici i gnieceni,Kozacy nie wytrzymali furii - i wnet zaczęlisię mieszać, a potem pierzchać ku otworowi. Pan Zagłoba szalał; rzucał się wnajwiększy tłum jak lwica, której zabrano œwięto! ich nie ło48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żřPŽcůţŇ cúĐęcűş+jcü$;7lwięta; rzęził, chrapał, cišł, mordował, deptał! Pustka czyniła się przed nim, a przy nim szedł, jak drugi płomień niszczšcy, Wołodyjowski podobny do rannego rysia. Strzelców ukrytych w beluardach wycięto wpień, resztę goniono aż za otwór w wale. Po czym żołnierze weszli na beluardę i odczepiwszy pana Longina, ostrożnie spuœcili go na ziemię. Zagłoba runšł na jego ciało... Wołodyjowski również serce miał rozdarteizalewał się łzami na widok martwego przyjaciela. Łatwo było poznać, jakš pan Longinus zginšł œmierciš, bo całe ciało było pokryte cętkami od ran przez groty zadanych. Twarzy tylko nie popsuły mu strzały prócz jednej, która zostawiła długš rysę na skroni. Kilka kropel czerwonej krwi zakrzepło mu na policzku, oczy miał zamknięte, a w bladym obliczu uœmiech pogodny, i gdyby nie bladoœć błękitna oblicza, gdyby nie chłód œmierci wrysach - zdawać by się mogło, że pan Longinus œpi spokojnie. Wzięli go wreszcie towarzysze i ponieœli na barkach do okopu, a stamtšd do kaplicy zamkowej. Do wieczora zbito trumnę i pogrzeb odbył się nocš na cmentarzu zbaraskim. Stanęło wszystkie duchowieństwo ze Zbaraża próczksiędza Żabkowskiego, który w ostatnim szturmie w krzyże postrzelon bliskim był œmierci; przyszedł ksišżę, zdawszy dowództwo staroœcie krasnostawskiemu, i regimentarze, i pan choršży koronny, i choršży nowogrodzki, i pan Przyjemski, i Skrzetuski, i Wołodyjowski, i Zagłoba, i towarzystwo choršgwi, w której nieboszczyk służył. Ustawiono trumnę nad œwieżo wykopanym dołem - i ceremonia się rozpoczęła. Noc była cicha, gwiaŸdzista; pochodnie paliły się równym płomieniem, rzucajšc blask na żółte deski œwieżo zbitej trumny, na postać księdza i surowe twarze stojšcych wokoło rycerzy. Dymy z kadzielnicy wznosiły się spokojnie, roznoszšc zapach mirry i jałowcu; ciszę przerywało tylko tłumione szlochanie pana Zagłoby, głębokie westchnienia potężnych piersi rycerskich i daleki grzmot wystrzałów na wałach. Lecz ksišdz Muchowiecki wzniósł rękę na znak, iż poczyna mówić, więc rycerze oddech wstrzymali, on zaœ milczał jeszcze przez chwilę, potem utkwił oczy w gwiaŸdzistych wysokoœciach i tak wreszcie mówić poczšł: - Co to tam za stukanie słyszę po nocy w niebieskie podwoje? - pyta sędziwy klucznikChrystusowy, ze smacznego snu się zrywajšc. - Otwórz, œwięty Pietrze, otwórz! jam Podbipięta. - Lecz jakież to uczynki, jakaż to szarża, jakie to zasługi oœmielajš cię, moœci Podbipięto, tak zacnego furtiana inkomodować? Jakimże to prawem chcesz wejœć tam, dokšd ni urodzenie, chociażby tak zacne jak twoje, ni senatorska godnoœć, ni urzędy koronne, ni majestatu nawet purpury jeszcze same przez się wolnego wstępu nie dajš? dokšd nie goœcińcem szerokim, w poszóstnej karecie,z hajdukami się jedzie, ale stromš, ciernistš drogš cnoty wspinać się trzeba? - Ach! otwórz, œwięty Pietrze, otwórz co prędzej, bo właœnie takš stromš œcieżynš szedł komiliton i drogi towarzysz nasz, panPodbipięta - aż wreszcie przyszedł do ciebie jako gołšb po długim locie utrudzon, przyszedł nagi jako Łazarz, przyszedł jakoœwięty Sebastian strzałami pogańskimi podarty, jak Hiob biedny, jako dzieweczka, która męża nie zaznała, czysty, jako baranek pokorny, cierpliwy i cichy - bez zmazy grzechowej z ofiarš krwi dla ziemskiej ojczyzny radoœnie przelanej. Puœć go, œwięty Pietrze, bo jeżeli jego nie puœcisz - kogoż puœcisz w tych czasach zepsucia i bezbożnoœci? Puœćże go, œwięty kluczniku! puœć tego baranka; niechaj się pasie na niebieskiej łšce, niech szczypie trawę, bo głodny przyszedł ze Zbaraża... W taki to sposób rozpoczšł mowę ksišdz Muchowiecki, a następnie tak wymownie odmalował cały żywot pana Longina, iż każdy lichym się sobie wydał wobec tej cichej trumny rycerza bez skazy, który najmniejszych skromnoœciš, największych cnotš przenosił. Bili się tedy w piersi wszyscy i coraz większa ogarniała ich żałoœć, i coraz jaœniej widzieli, jaki to paroksyzm ojczyznę, jaka niepowetowana strata Zbaraż dotknęła. A ksišdz unosił się i gdy wreszcie poczšł opowiadać wyjœcie i œmierć męczeńskš pana Longina, wtedy już całkiem o retoryce i cytatach zapomniał, agdy poczšł żegnać martwe zwłoki imieniemduchowieństwa, wodzów i wojska, sam się rozpłakał i mówił szlochajšc jak Zagłoba: - Żegnaj nam, bracie, żegnaj, towarzyszu! Nie do ziemskiego króla, lecz do niebieskiego, do pewniejszej instancji odniosłeœ nasze jęki, nasz głód, naszš mizerię i opresję - pewniej tam jeszcze ratunek nam wyjednasz, ale sam nie wrócisz więcej, więc płaczemy, więc łzamitrumnę twš polewamy, boœmy cię kochali, bracie najmilszy! Płakali za zacnym księdzem wszyscy: i ksišżę, i regimentarze, i wojsko, a najbardziej przyjaciele zmarłego. Lecz gdy ksišdz zaintonował po raz pierwszy: Requiem aeternam dona ei, Domine! - uczynił się ryk powszechny, choć to wszystko byli ludzie zahartowani na œmierć i codziennš praktykš od dawna do niej przywykli. W chwili gdy trumnę położono na sznurach,pana Zagłobę trudno było od niej oderwać, jakby mu brat albo ojciec umarł. Lecz wreszcie odcišgnęli go Skrzetuski z Wołodyjowskim. Ksišżę zbliżył się i wzišł garœć ziemi; ksišdz poczšł mówić: "Anima eius" - zahurkotały sznury - ziemia poczęła się sypać, sypano jš rękoma, hełmami... i wkrótce nad zwłokami pana Longina Podbipięty urósł wysoki kopiec, który oœwieciło białe, smutne œwiatło miesišca. * * * Trzej przyjaciele wracali z miasta na majdan, z którego ustawicznie dochodził odgłos strzałów. Szli w milczeniu, gdyż żaden z nich nie chciał pierwszego słowa przemówić - lecz inne gromadki rycerstwa gwarzyły między sobš o nieboszczyku, sławišc go zgodnie. - Pogrzeb miał tak foremny - mówił jakiœ oficer przechodzšc obok Skrzetuskiego - żei panu pisarzowi Sierakowskiemu lepszego nie sprawili. - Bo też nań zasłużył - odpowiedział drugi oficer. - Kto by to inny podjšł się przedrzeć do króla? - A ja słyszałem - dodał trzeci - że międzywiœniowiecczykami było kilku ochotników, ale po tak strasznym przykładzie pewnie już wszystkich ochota odeszła. - Bo też to i niepodobna. Wšż się nie przeœliŸnie. - Jako żywo! czyste by to było szaleństwo!Oficerowie przeszli. Nastała znów chwila milczenia. Nagle Wołodyjowski rzekł: - Słyszałeœ, Janie? - Słyszałem - odpowiedział Skrzetuski - Moja dziœ kolej. - Janie! - rzekł poważnie Wołodyjowski - znasz mnie od dawna i wiesz, że się przed hazardem nierad cofam; ale co innego hazard, a co innego proste samobójstwo. - I tyż to mówisz, Michale? - Ja, bom ci przyjaciel. - I jam ci przyjaciel: dajże mnie kawalerskiparol, że nie pójdziesz trzeci, jeżeli ja zginę. - O! nie może być! - zakrzyknšł Wołodyjowski. - A widzisz, Michale! Jakże to możesz ode mnie wymagać tego, czego byœ sam nie uczynił? Niechże się dzieje wola boża! - To pozwól mi iœć razem. - Ksišżę zabrania, nie ja - a tyœ żołnierz i słuchać musisz. Pan Michał zamilkł, bo istotnie żołnierz to był przede wszystkim, więc poczšł tylko wšsikami ruszać gwałtownie przy księżycu,na koniec rzekł: - Noc bardzo widna - nie idŸ dzisiaj. - Wolałbym, żeby była ciemniejsza - odrzekł Skrzetuski - ale zwłoka niepodobna. Pogoda, jako widzisz, uczyniła się na długo, a tu prochy się kończš, żywnoœć się kończy. Żołnierze już na majdanie kopiš korzonków szukajšc - innymdzišsła gnijš od paskudztwa, które jedzš. Dziœ pójdę, zaraz; jużem się z księciem pożegnał. - To widzę, żeœ po prostu desperat. Skrzetuski uœmiechnšł się smutno. - Bodajże cię, Michale. Pewnie, że w rozkoszach nie opływam, ale dobrowolnie œmierci nie będę szukał, boć to i grzech, a zresztš nie o to chodzi, żeby zginšć, jeno oto, żeby wyjœć i dojœć do króla, i obóz zbawić. Wołodyjowskiego porwała nagle taka chęć powiedzieć Skrzetuskiemu wszystko o kniaziównie, że prawie już usta otwierał; ale pomyœlał sobie: "Od nowiny w głowie mu się pomiesza i tym łacniej go schwytajš" - więc ugryzł się w język i zmilczał, a natomiast spytał: - Którędy pójdziesz? - Mówiłem księciu, że pójdę przez staw, a póŸniej rzekš, póki się daleko za tabor nie przedostanę. Ksišżę powiedział, że to lepsza droga niż inne. - Nie ma, jak widzę, rady - odrzekł Wołodyjowski. - Raz człeku œmierć przeznaczona, a lepsza na polu chwały niż na łożu Bóg cię prowadŸ! Bóg cię prowadŸ, Janie! Jeżeli nie zobaczymy się na tym œwiecie, to na tamtym, a ja ci serca pewniedochowam. - Jako i ja tobie. Bóg ci zapłać za wszystkodobre. A słuchaj, Michale, jeżeli zginę, oni mnie może nie sprezentujš jako pana Longina, bo zbyt srogš naukę dostali, ale się pewnie i tak jakowymœ sposobem pochwalš; niechże w takim razie stary Zaćwilichowski pojedzie do Chmielnickiego po moje ciało, bo nie chciałbym, aby mnie psi po ich taborze włóczyli. - BšdŸ pewien - odrzekł Wołodyjowski. Pan Zagłoba, który z poczštku na wpół przytomnie rozmowy słuchał, zrozumiał wreszcie, o co idzie, ale nie znalazł w sobie już doœć siły, aby wstrzymywać lub odmawiać, tylko poczšł jęczeć głucho: - Wczoraj tamten, dziœ ten... Boże! Boże! Boże!... - Ufaj waćpan - rzekł Wołodyjowski. - Panie Janie!... - zaczšł Zagłoba. I nie mógł nic więcej powiedzieć, jeno siwš, strapionš głowę wsparł na piersi rycerza i tak tulił się do niego jak niedołężne dziecko. W godzinę póŸniej Skrzetuski pogršżył się w wody zachodniego stawu. Noc była bardzo widna i œrodek stawu wyglšdał jak srebrna tarcza, ale Skrzetuski zniknšł natychmiast z oczu, brzeg bowiem poroœnięty był gęsto sitowiem, trzcinš i bucianem; dalej pomiędzy rzadszš trzcinš rosły w obfitoœci gršżele, rdest wodny i roœlęże. Cała ta mieszanina szerokich i wšskich liœci, oœlizłych łodyg, wężowatych skrętów, chwytajšc za nogi i wpół ciała, utrudniała niezmiernie posuwanie się naprzód, ale ukrywała przynajmniej rycerza przed oczyma straży. O przepłynięciu przez jasnš œrodkowš szybę nie było co i myœleć, bo każdy czarniawy przedmiot byłby na niej spostrzeżony z łatwoœciš. Skrzetuski więc postanowił okršżyć brzegiem cały staw aż do bagienkależšcego po drugiej stronie, przez które wpływała do stawu rzeka. Prawdopodobnie stały tam straże kozackie albo tatarskie, ale za to rósł cały las trzcin, którego brzegi były tylko wycięte na szałasy dla czerni. Dostawszy się raz do bagienka, można się było posuwać wœród trzcin nawet we dnie, chybaby topielisko okazało się zbyt głębokie. Lecz i ta droga była straszna. Pod tš œpišcš wodš, nie głębszš zbrzegu nad stopę, taiło się głębokie na łokieć i więcej błoto. Za każdym krokiem Skrzetuskiego na powierzchnię wód wydostawało się mnóstwo baniek, których bulgotanie doskonale można było słyszeć wœród ciszy. Prócz tego mimo całej powolnoœci jego ruchów tworzyły się koła fal biegnšce coraz dalej od œrodka aż na nie zaroœniętš przestrzeń, na której łamało się w nich œwiatło księżyca. W czasie deszczu byłby po prostu Skrzetuski przepłynšł staw i najdalej w pół godziny dotarł do bagienka, ale na niebie nie było ani jednej chmurki. Całe potoki zielonawegoœwiatła lały się na staw zmieniajšc liœcie gršżel w srebrne tarcze, a pióra trzcin w srebrne kity. Wiatr nie wiał; na szczęœcie grzechot wystrzałów głuszył bulgotanie baniek wodnych, co spostrzegłszy Skrzetuski poruszał się tylko wówczas, gdysalwy w okopach i szańcach stawały się żywsze. Lecz owa cicha, pogodna noc sprawiła jednš więcej trudnoœć. Oto roje komarów podnosiły się z trzcin i utworzywszy kłšb nad głowš rycerza, siadały mu na twarzy, oczach, kłujšc dotkliwie, brzęczšc i œpiewajšc nad jego uszyma żałosne swe nieszpory. Skrzetuski,wybierajšc tę drogę, nie łudził się co do jej trudnoœci, ale nie przewidział wszystkiego. Nie przewidział mianowicie jej strachów. Wszelka głębina wód, choćby najlepiej, znanych, ma w nocy coœ tajemniczego i przerażajšcego zarazem - i mimo woli napędza pytanie: co tam jest na dnie? - A ten staw zbaraski był po prostu okropny. Woda zdawała się być w nim gęstsza od zwykłej wody - i wydawała zaduch trupi. Bo też gniły w niej setki Kozaków i Tatarów. Obie strony wycišgały wprawdzie trupów, ale iluż ich mogło być ukrytych wœród trzcin, rdestu i gęstej uszycy? Skrzetuskiego obejmował chłód fali, a pot oblewał mu czoło. Co będzie, gdy jakieœ obœlizgłe ramiona uchwycš go nagle albo gdy jakie zielonawe oczy spojrzšna niego spod bucianów? Długie łodygi grzybienia obejmowały go za kolana, a jemu włosy powstawały na głowie, że to już może nurek topielec obejmuje go, aby nie puœcić więcej. "Jezus Maria!... Jezus Maria!" - szeptał bez ustanku, posuwajšc się naprzód. Chwilami podnosił oczy w góręina widok księżyca, gwiazd i spokoju niebieskiego doznawał pewnej ulgi. "Jest Bóg!" - powtarzał sobie półgłosem, tak abysię sam mógł dosłyszeć. Czasem spoglšdał na brzeg i zdawało mu się, że z jakiegoœ potępionego, zaziemskiego œwiata błota, czarnych głębin, bladych œwiateł księżycowych, duchów i trupów, i nocy spoglšda na bożš zwykłš ziemię - i tęsknotaporywała go taka, że zaraz chciał z owej matni trzcin wychodzić. Lecz posuwał się cišgle brzegiem i oddalił się już tak od obozu, że na tej bożej ziemi dostrzegł o kilkadziesišt kroków od brzegu stojšcego na koniu Tatara - więc zatrzymałsię i spoglšdał na tę postać, która, miarkujšc z jej jednostajnych ruchów ku szyi końskiej, zdawała się być uœpionš. Był to dziwny widok. Tatar kiwał się cišgle,jakby kłaniał się w milczeniu Skrzetuskiemu, a ten oczu z niego nie spuszczał. Było to w tym coœ strasznego, lecz Skrzetuski odetchnšł z satysfakcjš, bowobec tego rzeczywistego stracha pierzchły stokroć do zniesienia cięższe: urojone. Œwiat duchów odleciał gdzieœ i rycerzowi wróciła od razu zimna krew; do głowy poczęły się cisnšć takie tylko pytania, jak: œpi czy nie œpi, mam iœć dalej czy czekać? Wreszcie poszedł dalej, posuwajšc się jeszcze ciszej, jeszcze ostrożniej niż na poczštku podróży. Był już na pół drogi do bagienka i rzeki, gdy zerwał się pierwszy powiew lekkiego wiatru. Zakołysały się wnet trzciny i wydały, tršcajšc jedna o drugš, szelest mocny, a Skrzetuski uradował się, bo mimo całej ostrożnoœci, mimo iż czasem po kilka minut nad postawieniem stopy tracił, mimowolny ruch, potknięcie się, plusk - mogły go zdradzić. Teraz szedł œmielej wœród głoœnego rozhoworu trzcin, którym zaszumiał cały staw - i wszystko zagadałodokoła, woda nawet na brzegach poczęła bełkotać rozkołysanš falš. Lecz ten ruch rozbudził widocznie nie tylkozaroœla brzegowe, bo naraz jakiœ czarniawy przedmiot pojawił się przed Skrzetuskim i poczšł chybotać się ku niemu, jak gdyby rozmachujšc się do skoku.Skrzetuski omal w pierwszej chwili nie krzyknšł; strach i obrzydzenie zatamowałymu jednak głos w piersiach, a jednoczeœniestraszliwy zaduch uchwycił go za gardło. Ale po chwili, gdy pierwsza myœl, że to może być topielec umyœlnie zastępujšcy drogę, przeszła, pozostało tylko obrzydzenie - i rycerz ruszył dalej. Rozhowor trzcin trwał cišgle i wzmagał sięcoraz bardziej. Przez ich kołyszšce się kiœcie dojrzał Skrzetuski drugš i trzeciš placówkę tatarskš. Minšł je, minšł i czwartš. "Już z pół stawu musiałem okršżyć" - pomyœlał i podniósł się trochę ztrzcin, aby rozpoznać, w którym miejscu się znajduje; wtem coœ go tršciło w nogi, obejrzał się i ujrzał tuż obok swych kolan twarz ludzkš. "To już drugi" - pomyœlał. Tym razem nie przeraził się, bo ten drugi trup leżał na wznak i nie miał w swej bezwładnoœci pozorów życia i ruchu. Skrzetuski przyœpieszył tylko kroku, by niedostać zawrotu głowy. Trzciny zaczynały być coraz gęstsze, co z jednej strony dawało bezpieczne ukrycie, z drugiej jednak utrudniało niezmiernie pochód. Upłynęło jeszcze pół godziny, póŸniej godzina, on szedł cišgle, ale coraz więcej był strudzony. Woda w niektórych miejscach była tak płytka, że nie dochodziła mu do goleni, gdzie indziej za tozapadał niemal po pas. Męczyło go też niezmiernie powolne wycišganie nóg z błota.Pot zalewał mu czoło, a jednoczeœnie od czasu do czasu przechodziły po nim dreszcze od stóp do głowy. "Co to jest? - myœlał ze strachem w sercu - czy mnie delirium nie chwyta? Bagienka tórej zabrano œwięto! ich nie ło48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żýPcţßĂc˙˘˛cT,zcÎ:Ť jakoœ nie ma; nuż nie rozpoznam miejsca wœród trzcin i ominę." Było to straszne niebezpieczeństwo, bo w ten sposób mógłby kršżyć całš noc naokoło stawu i z rana znaleŸć się w tym samym miejscu, z którego wyszedł, lub wpaœć na innym w ręce kozackie. "Złš drogę obrałem - myœlał upadajšc w duchu - przez stawy niemożna, wrócę się i jutro pójdę jak pan Longinus; do jutra mógłbym odpoczšć." Lecz szedł naprzód, bo poznawał, że obiecujšc sobie wrócić i ruszyć po odpoczynku, sam siebie oszukuje; przychodziło mu także do głowy, że idšc tak wolno i zatrzymujšc się co chwila nie mógł jeszcze dojœć do bagienka. Jednakże myœl o odpoczynku opanowywała go coraz silniej. Chwilami miał chęć położyć się gdzie na płytszym błocie, by choć odetchnšć. Bił się tak z własnymi myœlami, a jednoczeœnie modlił się. Dreszcze przechodziły go coraz częœciej, coraz słabiej wycišgał nogi z błota. Widok strażytatarskich otrzeŸwiał go, ale czuł, że i głowa męczy mu się równie jak ciało - i żenadlatuje nań goršczka. Upłynęło znów pół godziny - bagienko nie ukazywało się jeszcze. Natomiast ciała utopionych trafiały się coraz częœciej. Noc, strach, trupy, szum trzcin, trud i bezsennoœć zmšciły mu myœli.Poczęły nań nadlatywać wizje. Oto Helena jest w Kudaku, a on płynie z Rzędzianem nadumbasie z biegiem Dnieprowym. Trzciny szumiš - on słyszy pieœń: "Ej to ne pili pilili!... ne tumany ustawały." Ksišdz Muchowiecki czeka ze stułš, a pan Krzysztof Grodzicki ojca zastšpi... Dziewczyna tam co dzień patrzy na rzekę zmurów - rychło patrzyć, jak w ręce zaklaszcze i krzyknie: "Jedzie! jedzie!" - Jegomoœć! - mówi Rzędzian cišgnšc go za rękaw - panna stoi... Skrzetuski budzi się. To splštane trzciny zatrzymały go po drodze. Wizja ulatuje. Przytomnoœć wraca. Teraz nie czuje już takiego zmęczenia, bo mu goršczka sił dodaje. Hej, czy to jeszcze nie bagienko? Ale naokół trzciny takie same, jakby z miejsca nie ruszył. Przy rzece powinna byćwoda otwarta, więc to jeszcze nie bagienko. Rycerz idzie dalej, ale myœl wraca z nieubłaganym uporem do lubej wizji. PróżnoSkrzetuski się broni, próżno poczyna mówić: "O gospodze uwielbiona", próżno stara się zachować całš przytomnoœć - znowu nadpływa Dniepr, dumbasy, czajki - Kudak, Sicz - tylko tym razem wizja bezładniejsza, mnóstwo w niej osób: obok Heleny i ksišżę, i Chmielnicki, i ataman koszowy, i pan Longinus, i Zagłoba, i Bohun, i Wołodyjowski - wszyscy przybraniodœwiętnie na jego œlub, ale gdzie ma być ten œlub? Sš w jakimœ miejscu nieznanym, ni to Łubnie, ni Rozłogi, ni Sicz, ni Kudak... wody jakieœ, po nich ciała pływajš... Skrzetuski budzi się po raz drugi, a raczej budzi go mocny szelest dochodzšcy ze strony, a którš idzie - więc zatrzymuje się i słucha. Szelest zbliża się, słychać jakieœ chrobotanie i plusk - to czółno. Widać je już przez trzciny. Siedzi w nim dwóch mołojców - jeden popycha wiosłem, drugi trzyma w ręku długš tyczkę, œwiecšcš z dala jak srebro, i rozgarnia niš wodne zaroœla. Skrzetuski osunšł się aż po szyję w wodę, tak że głowa tylko wystawała mu ponad sitowie, i patrzył. "Jest-li to zwykła straż, czyli sš już na tropie?" - pomyœlał. Ale wnet doszedł po spokojnych i niedbałych ruchach mołojców, że to musi być zwyczajna straż. Czółen na stawie musiało być więcej niż jedno - i gdyby Kozacy byli na tropie, pewno by zgromadziło się kilkanaœcie łódek i kupa ludzi. Tymczasem przejechali mimo - szum trzcin głuszył słowa; Skrzetuski złowił uchem tylko następujšcy urywek rozmowy: - Czort by ich pobraw, i cei smerdiaczoi wody kazały pylnowaty! I czółno zasunęło się za kępy trzcin - tylko stojšcy na przedzie Kozak uderzał cišgle miarowym ruchem tyczkš w zaroœla wodne, jakby chciał ryby straszyć. Skrzetuski ruszył dalej. Po niejakim czasie znów ujrzał placówkę tatarskš stojšcš tuż nad brzegiem. Œwiatło księżyca padało wprost na twarz nohajca, podobnš do psiej mordy. Ale Skrzetuski mniej się już obawiał tych straży niż utraty przytomnoœci. Natężył więc całš wolę, by sobie jasno zdawać sprawę, gdzie jest i dokšd idzie. Ale ta walka powiększyłatylko jego znużenie i wnet dostrzegł, że musię dwoi i troi w oczach, że chwilami wydaje mu się staw obozowym majdanem, akępy trzcin namiotami. Wówczas chciał wołać na Wołodyjowskiego, by szedł z nimrazem, ale tyle miał jeszcze przytomnoœci,iż się wstrzymał. - Nie krzycz! nie krzycz! - powtarzał sobie- to zguba. Lecz owa walka z samym sobš coraz była dlań trudniejsza. Wyszedł ze Zbaraża znękany głodem i strasznš bezsennoœciš, od której umierali tam już żołnierze. Ta podróż nocna, zimna kšpiel, trupi oddech wody, błšdzenie po błotach, szarpanina wœród korzeni roœlin osłabiły go do reszty.Dołšczyło się i rozdrażnienie strachu, i bólod ukšszeń komarów, które pokłuły mu taktwarz, że cała była krwiš oblana - więc czuł, że jeżeli prędko nie dojdzie do bagienka, to albo wyjdzie na brzeg, by go prędzej spotkało, co ma spotkać, lub padnie wœród tych trzcin i utopi się. Owe bagienko i ujœcie rzeki wydało mu się portem zbawienia, choć po prawdzie zaczynały się tam nowe trudnoœci i niebezpieczeństwa. Bronił się goršczce i szedł, coraz mniej zachowujšc ostrożnoœci.Szczęœciem trzcina szumiała cišgle. W jej szumie słyszał Skrzetuski głosy ludzkie, rozmowy; zdawało mu się, że to o nim tak rozprawia ten staw. Dojdzie-li do bagienka czy nie dojdzie? wylezie czy nie wylezie? Komary œpiewały nad nim cienkimi głosami coraz żałoœniej. Woda stawała się głębsza - wkrótce doszła mu do pasa, a potem do piersi. Więc pomyœlał, że jeœli płynšć przyjdzie, to się w tej zbitej tkaninie zaplšcze i utonie. I znowu porwała go niepowstrzymana, nieprzeparta chęć wezwania Wołodyjowskiego i już ręce złożył koło ust, by zakrzyknšć: "Michale! Michale!" Na szczęœcie, jakaœ miłosierna trzcina uderzyła go zroszonš mokrš kiœciš w twarz. Oprzytomniał - i ujrzał przed sobš, ale nieco ku prawej stronie, mdłe œwiatełko. Teraz patrzył już cišgle w to œwiatło i czas jakiœ szedł wytrwale ku niemu. Nagle zatrzymał się spostrzegłszy pas czystej wody, lecšcej w poprzek. Odetchnšł. Była to rzeka, a po obu jej stronach bagienko. "To już przestanę kršżyć brzegiem i zapuszczę się w ten klin" - pomyœlał. Z obu stron klinu cišgnęły się dwie smugi trzcin - rycerz zapuœcił się tš, do której doszedł. Po chwili poznał, że jest na dobrej drodze. Obejrzał się: staw był już za nim, a on postępował teraz wzdłuż wšskiej taœmy, która nie mogła być czym innym, jak rzekš. Woda też tu była zimniejsza. Lecz po niejakim czasie owładnęło nim straszne znużenie. Nogi trzęsły mu się, a przed oczyma wstawał jakoby tuman czarny. "Nie może być inaczej, tylko dojdę do brzegu i położę się - myœlał - nie pójdę dalej, odpocznę." Wtem upadł na kolana i rękoma zmacał kępę suchš, poroœniętš mchami. Była to jakoby wysepka wœród sitowia. Siadł na niej i poczšł obcierać rękoma zakrwawionš twarz i przy tym oddychać mocno. Po chwili do jego nozdrzy doszedł zapach dymu. Odwróciwszy się ku brzegowi dojrzało stu kroków od brzegu ogień, a naokoło niego kupkę ludzi. Był zupełnie na wprost tego ognia i w chwilach gdy wiatr rozginał trzciny, mógł widzieć wszystko doskonale. Od pierwszego rzutu oka poznał koniuchów tatarskich, którzy siedzieli przy ognisku i jedli. Wówczas odezwał się w nim straszny głód.Ostatniego rana zjadł kawałek koniny, którym nie nasyciłoby się i dwumiesięczne szczenię wilcze; od tego czasu nie miał nic w ustach. Więc poczšł zrywać rosnšce obok kršgłe łodygi gršżeli i wysysał je chciwie. Gasił nimi zarówno głód, jak i pragnienie, bo i pragnienie go trawiło. Przy tym cišgle wpatrywał się w ognisko, które bladło coraz bardziej i mdlało. Ludzieprzy nim przesłaniali się jakby mgłš i zdawali się oddalać. "Aha! sen mnie morzy! Tu usnę, na tej kępie" - pomyœlał rycerz. Lecz przy ognisku uczynił się ruch. Koniuchowie wstali. Wkrótce do uszu Skrzetuskiego doszły wołania: "Łosz! łosz!" Odpowiedziało im krótkie rżenie. Ognisko opustoszało i przygasło. Po chwili jeszcze rycerz usłyszał gwizdanie i głuchytupot kopyt po wilgotnej łšce. Skrzetuski nie mógł zrozumieć, czemu to koniuchowie odjeżdżajš. Wtem spostrzegł, że kiœcie trzcin i tarcze grzybienia sš jakieœ bladawe - woda œwieci się inaczej jak od księżyca, a powietrze przesłania sięlekkš mgłš. Obejrzał się - dniało. Cała noc zeszła mu na okršżaniu stawu, nim doszedł do rzeki i bagienka. Był zaledwie na poczštku drogi. Teraz musiał iœć rzekš i przedostać się przez tabory za dnia. Powietrze nasycało się coraz więcej œwiatłem brzasku. Na wschodzie niebo przybrało barwę bladego seledynu. Skrzetuski spuœcił się na nowo z kępy w bagno i dotarłszy po krótkiej przerwie do brzegu, wysadził głowę z trzcin. W odległoœci pięciuset może kroków widać było jednš placówkę tatarskš, zresztš łškabyła pusta, tylko ognisko œwieciło opodal na suchym miejscu dogasajšcym żarem; rycerz postanowił czołgnšć się ku niemu wœród wysokich traw przeroœniętych jeszcze tu i owdzie sitowiem. Doczołgawszy się szukał pilnie, czy nie znajdzie jakichœ resztek żywnoœci. Jakoż znalazł œwieżo obgryzione koœci baranie ze szczštkami żył, tłuszczu oraz kilka sztuk pieczonej rzepy porzuconych w ciepłym popiele - jšł więc jeœć z żarłocznoœciš dzikiego zwierza i jadł, póki nie spostrzegł, że placówki porozstawione na drodze, którš przebył, wracajšc tš samš łškš ku taborowi, zbliżajš się ku niemu. Wówczas rozpoczšł odwrót i po kilku minutach znikł w œcianie trzcin. Odnalazłszy swš kępę położył się na niej bez szelestu. Straże tymczasem przejechały. Skrzetuski wzišł się natychmiast do koœci, które zabrał ze sobš, a które poczęły teraz trzaskać w jego potężnych szczękach jak w wilczych. Ogryzł tłuszcz i żyły, wyssał szpik, zżuł masę kostnš - zaspokoił pierwszy głód. Takiej porannej uczty nie miał od dawna w Zbarażu. Uczuł się zaraz silniejszym. Pokrzepiło go zarówno pożywienie, jak i wstajšcy dzień. Robiło się coraz widniej; wschodnia strona nieba z zielonawej stawała się różowa i złota; chłód poranny dokuczał wprawdzie mocno rycerzowi, ale pocieszała go myœl, że wkrótce słońce rozgrzeje jego strudzone ciało. Rozejrzał się dokładnie, gdzie jest. Kępa była dosyć duża, trochę krótka, bo okršgława, ale za to tak szeroka, że dwóch ludzi mogło się na niej złatwoœciš położyć. Trzciny otaczały jš naokół jakby murem, zakrywajšc zupełnie przed ludzkimi oczyma. "Nie znajdš mnie tu - myœlał Skrzetuski - chybaby za rybami chcieli po trzcinach chodzić, a ryb nie ma, bo od zgnilizny pozdychały. Tu sobie wypocznę i rozmyœlę, co dalej czynić." I poczšł myœleć, czy ma iœć dalej rzekš, czy nie, na koniec postanowił iœć, jeżeli wstanie wiatr i będzie trzciny kołysał; w przeciwnym razie ruch i szelest mogłyby go zdradzić, zwłaszcza że przyjdzie mu prawdopodobnie przechodzić blisko taboru. - Dzięki ci, Boże, żem żyw dotšd! - szepnšł z cicha. I wzniósł oczy ku niebu, następnie myœlš uleciał do polskich okopów. Zamek widać było z owej kępy doskonale, zwłaszcza że ozłociły go pierwsze promienie wschodzšcego słońca. Może tam z wieży spoglšda kto na stawy i trzciny przez perspektywę, a już tam Wołodyjowski i Zagłoba pewno cały dzień będš wypatrywać z wałów, czy go nie ujrzš wiszšcego na jakiej beluardzie. "Otóż nie ujrzš!" - pomyœlał Skrzetuski i pierœ napełniła mu się błogim uczuciem ocalenia. - Nie ujrzš, nie ujrzš! - powtórzył kilkakrotnie. - Mało zrobiłem drogi, ale trzeba jš było zrobić. Bóg mi pomoże i dalej. Tu zobaczył się już oczyma imaginacji za taborami - w lasach, za którymi stojš wojska królewskie: pospolite ruszenie z całego kraju, husarie, piechoty, regimenty cudzoziemskie - ziemia aż jęczy pod ciężarem ludzi, koni i armat, a między tym mrowiem sam król jegomoœć... Potem ujrzał bitwę niezmiernš, rozbite tabory - księcia z całš jazdš lecšcego po stosach trupów, powitanie się wojsk... Oczy bolšce i popuchłe przymykały mu się pod nadmiarem œwiatła, a głowa chyliła siępod nadmiarem myœli. Poczynała go ogarniać jakaœ błoga niemoc, wreszcie wycišgnšł się całš swš długoœciš i usnšł. Trzciny szumiały. Słońce wytoczyło się wysoko na niebo i ogrzewało goršcym spojrzeniem rycerza, suszyło na nim ubiór - on spał twardo, bez ruchu. Kto by go spostrzegł tak leżšcego na kępie z okrwawionš twarzš, ten by sšdził, że to leży trup, który wyrzuciła woda. Mijały godziny - on spał cišgle. Słońce dobiegło zenitu i poczęło schodzić na drugš stronę nieba - on spał jeszcze Rozbudził go dopiero kwik przeraŸliwy koni gryzšcych się na łšce i głoœne wołania koniuchów smagajšcych batami tabunne ogiery. Przetarł oczy; spojrzał, przypomniał sobie, gdzie jest. Spojrzał w górę: na czerwonawym od niedogasłych blasków zachodu niebie migotały gwiazdy - przespałcały dzień. Skrzetuski nie czuł się wypoczętym ani silniejszym; owszem, bolały go wszystkie koœci. Lecz pomyœlał, że właœnie nowy trudprzywróci mu rzeœkoœć ciała - i spuœciwszy nogi w wodę, bezzwłocznie ruszył w dalszš drogę. Szedł teraz tuż przy trzcinach czystš wodš, by szelestem nie zwrócić uwagi pasšcych na brzegach koniuchów. Ostatnie blaski zgasły i było doœć ciemno, bo księżyc jeszcze się nie ukazał spoza lasów.Woda była tak głęboka, że Skrzetuski tracił miejscami grunt pod nogami i musiał płynšć, co przychodziło mu ciężko, bo był w ubraniu i płynšł pod bieg, który - jakkolwiek leniwy - pchał go jednak nazad ku stawom. Ale za to najbystrzejsze oczy tatarskie nie mogły dostrzec tej głowy posuwajšcej się wzdłuż ciemnej œciany trzcin. Posuwał się więc doœć œmiało, chwilami płynšc, a po większej częœci brodzšc po pas i po pachy, aż wreszcie dotarł do miejsca, z którego oczy jego ujrzały po obu stronach rzeki tysišce i tysišce œwiateł. "To tabory - pomyœlał - teraz Boże dopomóż!" I słuchał. Gwar zmieszanych głosów dochodził do jego uszu. Tak, były to tabory. Po lewym brzegu rzeki, idšc z jej biegiem, stał obóz kozacki ze swoimi tysišcami wozów, namiotów, po prawym kosz tatarski - oba gwarne, hałaœliwe, pełne ludzkiego rozhoworu, dzikich dŸwięków bębnów i piszczałek, ryku bydła, wielbłšdów, rżeniakoni, okrzyków. Rzeka przedzielała je stanowišc zarazem przeszkodę dla kłótni i zabójstw, bo Tatarzy nie mogli spokojnie stać obok Kozaków. Była też w tym miejscuszersza, a może rozkopano jš umyœlnie. Alez jednej strony wozy, z drugiej trzcinowe szałasy dochodziły, miarkujšc po ogniach, o kilkadziesišt kroków od brzegów - nad samš zaœ wodš stały zapewne straże. Trzcina i sitowia rzedły - widocznie naprzeciw obozowisk były szczyrkowate brzegi. Skrzetuski posunšł się jeszcze kilkadziesišt kroków - i zatrzymał się. Jakaœ potęga i groza szły ku niemu od tychmrowisk ludzkich. W tej chwili wydało mu się, że cała czujnoœć i zaciekłoœć tych tysięcy istot ludzkich zwrócona jest ku niemu, i czuł wobec nich zupełnš niemoc, zupełnš bezbronnoœć. Był sam jeden. "Nikt tędy nie przejdzie!" - pomyœlał. Lecz posunšł się jeszcze naprzód, bo cišgnęła go jakaœ niepohamowana, bolesna ciekawoœć. Chciał bliżej spojrzeć na tę straszliwš potęgę. Nagle stanšł. Las trzcin kończył się jakby nożem ucięty. Może też i wycięto je na szałasy. Dalej czysta fala czerwieniła się krwawo od przeglšdajšcych się w niej ognisk. Dwa wielkie i jasne płomienie paliły się tuż nad brzegami. Przy jednym stał Tatar na koniu, przy drugim mołojec z długš spisš w ręku. Obaj patrzyli na siebie i na wodę. Wdali widać było innych, tak samo stojšcych na straży i patrzšcych. Blaski płomieni rzucały jakoby ognisty mostprzez rzekę. Pod brzegami widać było szeregi małych łódek używanych do strażyna stawie i rzece. - Niepodobieństwo! - mruknšł Skrzetuski. I nagle chwyciła go rozpacz. Ani iœć naprzód, ani się wracać! Oto doba ubiegała,jak tłukł się po błotach i bajorach, oddychał zgniłym powietrzem i mokł w wodzie na to tylko, by dotarłszy do tych właœnie taborów, przez które przejœć się podjšł, poznać, że to jest niepodobieństwem. Lecz i powrót był niepodobieństwem: rycerz wiedział, że może znajdzie doœć sił, by wlec się naprzód - nie znajdzie, by ie ło48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPcR 1[Čc€#%c(4L Psię cofać. W rozpaczy jego była zarazem głucha wœciekłoœć; w pierwszej chwili chciał wyjœć z wody, zdławić straż, potemrzucić się na tłumy i zginšć. Wiatr znowu zaszumiał dziwnym szeptem po trzcinach przynoszšc zarazem głos dzwonów ze Zbaraża. Skrzetuski poczšł modlić się żarliwie i bił się w piersi, i wzywał ratunku niebios z siłš i rozpaczliwš wiarš tonšcego; on modlił się, a kosz i tabor huczały złowrogo, jakby w odpowiedzi na modlitwę - czarne i czerwoneod ognia postacie snuły się jak stada czartów po piekle; straże stały nieruchome- rzeka płynęła krwawš wodš. - Ognie pogaszš, gdy noc głucha nastanie - rzekł sobie Skrzetuski i czekał. Upłynęła jedna godzina i druga. Gwar zmniejszał się, ogniska istotnie poczęły z wolna przygasać - prócz dwóch strażniczych, które płonęły coraz silniej. Straże zmieniały się i widocznym było, że tak będš stać aż do rana. Skrzetuskiemu przeszło przez myœl, że może zdoła łatwiej w dzień się przeœlizgnšć - lecz wnet rozstał się z tš myœlš. W dzień brano wodę, pojono bydło, kšpano się - rzeka musiała być pełna ludzi.Nagle wzrok Skrzetuskiego padł na czółna.Po obu brzegach stało ich po kilkadziesišt w szeregu, a ze strony tatarskiej sitowia dochodziły aż do pierwszych. Skrzetuski zanurzył się po szyję w wodę i poczšł posuwać się zwolna ku nim majšc oczy utkwione jak w tęczę w tatarskiego strażnika. Po upływie pół godziny był tuż, tuż pierwszej łódki. Plan jego był prosty. Zadarte tyły czółen wznosiły się nad wodętworzšc nad niš rodzaj sklepienia, przez które głowa ludzka mogła się z łatwoœciš przecisnšć. Jeżeli wszystkie czółna stały bokiem do boku tuż obok siebie, strażnik tatarski nie mógł zobaczyć przesuwajšcej się pod nimi głowy; więcej niebezpieczny był kozacki, ale i ten mógł nie dojrzeć, bo pod czółnami mimo przeciwległego ognia panował mrok. Zresztš nie było innej drogi. Skrzetuski nie wahał się dłużej i wkrótce znalazł się pod tyłami czółen. Lazł na czworakach, a raczej czołgał się, bo woda była płytka. Był tak blisko stojšcego na brzegu Tatara, że słyszał parskanie jego konia. Zatrzymał się przez chwilę i słuchał. Czółna na szczęœcie były zestosowane bokami. Oczy miał teraz utkwione w kozackiego strażnika, którego widział jak na dłoni. Ale ten patrzył w kosz tatarski. Rycerz minšł z piętnaœcie czółen, gdy nagle usłyszał tuż nad brzegiem kroki i głosy ludzkie. Przyczaił się natychmiast i słuchał. W podróżach do Krymu nauczył się po tatarsku, i teraz dreszcz przebiegł go po całym ciele, gdy usłyszał słowa rozkazu: - Siadać i jechać! Skrzetuskiemu zrobiło się goršco, chociaż był w wodzie. Jeżeli jadšcy sišdš w to czółno, pod którym w tej chwili się ukrywa, to zginšł; jeżeli sišdš w które ze stojšcych na przedzie, to także zginšł; bo pozostanie puste oœwiecone miejsce. Każda sekunda wydała mu się godzinš. Wtem kroki zadudniły w deski, Tatarzy siedli w czwarte lub pište czółno tuż za nim, zepchnęli je i poczęli płynšć w kierunku stawu. Lecz czynnoœć ta zwróciła na czółna oczy kozackiego strażnika. Skrzetuski przez jakie pół godziny ani drgnšł. Dopiero gdy straż zmieniono, poczšł posuwać się dalej. W ten sposób dotarł do końca czółen. Za ostatnim zaczynały się znów sitowia, a dalej trzciny. Dostawszy się do nich rycerz,zziajany, spotniały, padł na kolana i dziękował Bogu całym sercem. Posuwał się teraz nieco œmielej, korzystajšc ze wszystkich powiewów, które napełniały szumem brzegi. Od czasu do czasu oglšdał się za siebie. Ognie strażnicze zaczęły się oddalać, przesłaniać, migotać, słabnšć. Smugi trzcini sitowia stawały się coraz czarniejsze, gęstsze i szersze, bo brzegi były bagnistsze. Straże nie mogły stać blisko- gwar obozowiska słabnšł. Jakaœ nadludzka siła skrzepiła członki rycerza. Darł się przez trzciny, kępy, zapadał w błota, topiłsię, płynšł i podnosił się znowu. Nie œmiałjeszcze wyjœć na brzeg - ale prawie czuł się już ocalony. Sam nie umiał sobie zdać sprawy, jak długo tak szedł, brnšł, ale gdy znów obejrzał się - ognie strażnicze wydawały się jakby punkciki œwiecšce w dali. Po kilkuset krokach znikły zupełnie. Księżyc zeszedł; naokoło była cisza. Wtem szum się ozwał większy i poważniejszy niż szum trzcin. Skrzetuski omal nie krzyknšł zradoœci: las był z obu stron rzeki. Wówczas skierował się ku brzegom i wychynšł z trzcin. Bór sosnowy zaczynał się tuż za sitowiem i trzcinami. Zapach żywicy doszedł do jego nozdrzy. Gdzieniegdzie w czarnych głębiach œwieciłyjak srebro paprocie. Rycerz po raz drugi upadł na kolana i ziemię całował w modlitwie. Był ocalony. Potem zagłębił się w ciemnoœć leœnš, pytajšc samego siebie: dokšd ma iœć? gdzie go zaprowadzš te lasy? gdzie jest król i wojsko? Droga nie była skończona, nie była łatwa ani bezpieczna, ale gdy pomyœlał, że wydostał się ze Zbaraża, że przekradł się przez straże, błota i tabory, i półmilionowe blisko zastępy nieprzyjaciół - wtedy wydawało mu się, że wszystkie niebezpieczeństwa przeminęły, że ten bór to goœciniec jasny, który poprowadzi go wprost do królewskiego majestatu. I szedł ten nędzarz zgłodniały, zziębnięty,mokry, uwalany we własnej krwi, w czerwonej rudzie i czarnym błocie - z radoœciš w sercu, z nadziejš, że wkrótce inaczej, potężniej wróci do Zbaraża. "Już nie zostaniecie w głodzie i bez nadziei- myœlał o druhach w Zbarażu - bo króla sprowadzę!" I cieszyło się to serce rycerskie bliskim ratunkiem dla księcia, dla regimentarzy, dlawojska, dla Wołodyjowskiego i Zagłoby, i wszystkich tych bohaterów zamkniętych w zbaraskim okopie. Głębie leœne otwierały się przed nim i osłaniały go cieniem. Rozdział 29 We dworze toporowskim, w bawialnej komnacie, siedziało wieczorem trzech panów zamkniętych na tajemnej rozmowie. Kilka œwiec jarzšcych paliło się na stole pokrytym kartami przedstawiajšcymi okolicę, obok nich leżał wysoki kapelusz z czarnym piórem,. perspektywa, szpada z perłowš rękojeœciš, na którš narzucona była koronkowa chustka, i para łosiowych rękawiczek. Za stołem, w wysokim poręczastym krzeœle, siedział człowiek majšcy lat około czterdziestu, doœć drobnyiszczupły, ale silnie zbudowany. Twarz miałœniadš, żółtawš, zmęczonš, czarne oczy i takšż szwedzkš perukę z długimi lokami spadajšcymi na plecy i ramiona. Rzadki czarny wšs, zaczesany przy końcach ku górze, zdobił jego górnš wargę, dolna zaœ wraz z brodš wystawała silnie naprzód, nadajšc całej fizjonomii charakterystycznyrys lwiej odwagi, dumy i uporu. Nie była totwarz piękna, ale wysoce niepospolita. Wyraz zmysłowy, oznaczajšcy skłonnoœć do uciech, łšczył się w niej w dziwny sposób z pewnš sennš martwotš i chłodem.Oczy były jakby przygasłe, ale odgadywałeœ łatwo, że w chwili uniesienia,wesołoœci lub gniewu mogły rzucać błyskawice, które nie każdy wzrok zdołałby wytrzymać. Jednoczeœnie zaœ malowała się w nich dobroć i łagodnoœć. Czarny ubiór, złożony z atłasowego kaftana i koronkowej kryzy, spod której wyglšdał złoty łańcuch, podnosił dystynkcję tej niezwykłej postaci. W ogóle mimo smutku i trosk widocznych w licu i postawie, było w niej coœ majestatycznego.Jakoż był to sam król, Jan Kazimierz Waza,niespełna od roku następca po bracie Władysławie. Nieco za nim, w półcieniu, siedział Hieronim Radziejowski, starosta łomżyński,człowiek niski, gruby, rumiany, z tłustš i bezczelnš twarzš dworaka, a naprzeciwko, za stołem, trzeci pan, wsparty na łokciu, patrzył w karty przedstawiajšce okolice, podnoszšc od czasu do czasu wzrok na króla. Oblicze jego miało w sobie mniej majestatu,ale prawie więcej jeszcze urzędowej godnoœci niż królewskie. Była to poorana troskami i myœlš, chłodna i rozumna twarz męża stanu, której surowoœć nie psuła nadzwyczajnej pięknoœci. Oczy miał błękitne, przenikliwe, cerę mimo wieku delikatnš; polski wspaniały strój, szwedzkastrzyżona broda i wysoki chochół nad czołem dodawały jeszcze jego regularnym,jakby z kamienia wykutym rysom senatorskiej powagi. Był to Jerzy Ossoliński, kanclerz koronny i ksišżę Rzymskiego Państwa, mówca i dyplomata podziwiany przez dwory europejskie, sławny przeciwnik Jeremiego Wiœniowieckiego. Nadzwyczajne jego zdolnoœci wczeœnie zwróciły nań uwagę poprzednich panowań iwczeœnie wyniosły go do najwyższych urzędów, na mocy których sterował całš nawš państwowš - w obecnej chwili bliskš ostatecznego rozbicia. A jednak kanclerz był jakby stworzony na sternika takiej nawy. Pracowity, wytrwały,rozumny, patrzšcy w dalszš przyszłoœć, obrachowywujšcy na długie lata, wiódłby każde inne państwo, z wyjštkiem Rzeczypospolitej, do bezpiecznej przystani pewnš i spokojnš rękš; każdemu innemu zapewniłby siłę wewnętrznš i długie lata potęgi... gdyby tylko był samowładnym ministrem takiego na przykład monarchy, jak król francuski lub hiszpański. Wychowywany poza granicami kraju, wpatrzony w obce wzory, mimo całej wrodzonej bystroœci i rozumu, mimo długoletniej praktyki nie mógł przywyknšć do bezsilnoœci rzšdu w Rzeczypospolitej i nie nauczył się z niš przez całe życie rachować, chociaż to była skała, o którš rozbiły się wszystkie jego plany, zamiary, usiłowania - choć z jej przyczyny teraz jużwidział w przyszłoœci przepaœć i ruinę, a póŸniej umierał z rozpaczš w sercu. Był to genialny teoretyk, który nie umiał być genialnym praktykiem - i wpadł w koło błędne bez wyjœcia. Wpatrzony w jakšœ myœl, majšcš wydać owoce w przyszłoœci, szedł ku niej z uporem fanatyka, nie baczšc, że ta myœl, w teorii zbawienna, może wobec istniejšcego stanu rzeczy wydać w praktyce straszliwe klęski. Chcšc wzmocnić rzšd i państwo rozpętał straszliwy żywioł kozacki, nie przewidziawszy, że hurza zwróci się nie tylko przeciw szlachcie, magnackim latyfundiom, nadużyciom, swawoli szlacheckiej, ale przeciw najrdzenniejszym interesom samego państwa. Wstał ze stepów Chmielnicki i urósł w olbrzyma. Na Rzeczpospolitš zwaliły się klęski: Żółtych Wód, Korsunia, Piławiec. Napierwszym kroku tenże Chmielnicki połšczył się z wrogš krymskš potęgš. Grom padał za gromem - pozostawała tylkowojna i wojna. Straszliwy żywioł należało przede wszystkim zgnieœć, by móc w przyszłoœci z niego korzystać - a kanclerz zapatrzony w swš myœl, jeszcze paktował izwłóczył - i wierzył jeszcze - nawet Chmielnickiemu! Siła rzeczy zdruzgotała jego teorie; z każdym dniem okazywało się jaœniej, że skutki usiłowań kanclerskich sš oczekiwanym wprost przeciwne - aż wreszcie przyszedł Zbaraż i stwierdził to najdowodniej. Kanclerz upadał pod brzemieniem zgryzot, goryczy i nienawiœci powszechnej. Więc czynił tak, jak czyniš w dniach niepowodzeń i klęsk ludzie, u których wiaraw siebie jest silniejsza nad wszelkie klęski: szukał winnych. Winnš była cała Rzeczpospolita i wszystkie stany, jej przeszłoœć i ustrój państwowy, ale kto z obawy, by skała leżšca na skłoniegóry nie runęła w przepaœć, pragnie jš wtoczyć na wierzch, a nie policzy się z siłami, ten przyœpieszy tylko jej upadek. Kanclerz uczynił więcej i gorzej, bo do pomocy wezwał rwšcy, straszliwy potok kozaczy, nie baczšc, że pęd jego może tylko podmulić i powyrywać grunt, na którym skała spoczywa. Więc gdy on szukał winnych - wzajem i na niego zwracały się wszystkie oczy jako na sprawcę wojny, klęsk i nieszczęœć. Ale król wierzył w niego jeszcze i wierzył tym bardziej, że głos powszechny, nie oszczędzajšc powagi majestatu - obwiniał ijego samego na równi z kanclerzem. Siedzieli więc w Toporowie strapieni i smutni, nie wiedzšc dobrze, co im poczšć należy, bo przy królu było tylko dwadzieœcia pięć tysięcy wojska. Wici rozesłano za póŸno i zaledwie częœć pospolitego ruszenia œcišgnęła do tego czasu. Kto był przyczynš tej zwłoki i czy nie była ona jednym więcej błędem upartejpolityki kanclerza - tajemnica zaginęła między królem i ministrem - doœć, że w tej chwili czuli się obaj bezbronni wobec potęgiChmielnickiego. Co ważniejsza jeszcze: nie mieli dokładnycho nim wieœci. W obozie królewskim nie wiedziano dotšd, czy chan z całš potęgš znajduje się przy Chmielnickim, czy też towarzyszy tylko Kozakom Tuhaj-bej z kilkoma tysišcami ordy. Było to pytanie tak ważne, jak œmierć lub życie. Z samym Chmielnickim mógłby w ostatecznoœci król popróbować szczęœcia, choć i buntowniczy hetman dziesięć razy większš siłš rozporzšdzał. Urok imienia królewskiego znaczył dla Kozaków wiele - więcej może niż tłumy pospolitego ruszenia niesfornej i nie wyćwiczonej szlachty - ale jeżeli i chan był obecny, mierzyć się z takš przemocš było niepodobieństwem. Tymczasem były najrozmaitsze o tym wieœci, a nikt nic nie wiedział dokładnie. Przezorny Chmielnicki skupił się, nie wypuœcił ani jednego oddziału mołojców, ani zagonika Tatarów umyœlnie, aby król niemógł dostać języka. Buntowniczy hetman inny miał zamiar - oto zamknšć częœciš swych sił konajšcy już Zbaraż, a samemu zjawić się niespodzianie z całš potęgš tatarskš i kozackš przed królem - otoczyć go wraz z wojskiem i wydać w ręce chana. Więc nie bez powodu chmura okryła teraz twarz królewskš, bo nie masz większej dla majestatu boleœci jak poczucie niemocy. JanKazimierz wsparł się bezwładnie o grzbiet krzesła, rękę rzucił na stół i rzekł, ukazujšc na karty: - Na nic to, na nic! Języków mi dostańcie. - Niczego i ja więcej sobie nie życzę - odparł Ossoliński. - Czy podjazdy wróciły? - Wróciły, ale nic nie przywiozły. - Ani jednego jeńca? - Tylko chłopów okolicznych, którzy nic nie wiedzš. - A pan Pełka wrócił? To przecie sławny zagończyk. - Miłoœciwy królu! - ozwał się zza krzesła starosta łomżyński - pan Pełka nie wrócił i nie wróci, bo poległ. Nastała chwila milczenia. Król utkwił posępny wzrok w płonšce œwiece i poczšł bębnić palcami po stole. - Nie macieże żadnej rady? - rzekł wreszcie. - Czekać! - rzekł poważnie kanclerz. Czoło Jana Kazimierza pokryło się zmarszczkami. - Czekać? - powtórzył - a tam Wiœniowieckiiregimentarze zgorzejš pod Zbarażem! - Jeszcze czas jakiœ wytrzymajš - rzekł niedbale Radziejowski. - Milczałbyœ, moœci starosto, gdy nie masz nic dobrego do powiedzenia. - Właœnie, miłoœciwy panie, że mam radę. - Jakš? - Posłać kogo niby dla układów z Chmielnickim pod Zbaraż. Poseł przekona się, czy chan jest własnš osobš, i z powrotem powie. - Nie może być - rzekł król. - Teraz, gdyœmy Chmielnickiego za buntownika ogłosili i cenę nałożyli na jego głowę, i buławę nad Zaporożem Zabuskiemu oddali, nie przystoi naszej powadze wchodzić z Chmielnickim w rokowania. - To do chana wysłać - odrzekł starosta. Król zwrócił pytajšcy wzrok na kanclerza, który podniósł nań swe błękitne, surowe Ÿrenice i po chwili namysłu ozwał się: - Rada byłaby dobra, ale Chmielnicki bez żadnej wštpliwoœci posła zatrzyma - i dlatego na nic by się to nie przydało. Jan Kazimierz machnšł rękš. - Widzimy - rzekł z wolna - że nie macie żadnego sposobu - tedy ja wam mój powiem. Oto każę tršbić wsiadanego i ruszęz całym wojskiem pod Zbaraż. Niechże się dzieje wola boża! Tam się dowiemy, czy chan jest, czy go nie ma. Kanclerz znał niczym nie powstrzymanš odwagę króla i nie wštpił, że to uczynić gotów. Z drugiej strony, wiedział z doœwiadczenia, iż gdy król coœ zamierzy i zatnie się w przedsięwzięciu, tedy żadne odmowy nie pomagajš. Więc nie sprzeciwił się od razu, pochwalił nawet myœl, ale odradzał poœpiech: przekładał królowi, że można to uczynić jutro lub pojutrze - a tymczasem mogš nadejœć pomyœlne nowiny. Każdy dzień będzie powiększał rozprężenie między czerniš, znękanš klęskami pod Zbarażem i wieœciš o zbliżaniu się królewskim. Bunt może stopnieć od promienimajestatu jak œnieg od promieni słonecznych - ale trzeba mu dać czas. Król zaœ nosi w sobie ocalenie całej Rzeczypospolitej i pod odpowiedzialnoœciš wobec Boga i potomnoœci nie powinien się narażać, tym bardziej że w razie nieszczęœcia wojska zbaraskie byłyby właœnie zgubione bez ratunku. Kanclerz mówił długo i wymownie - rzekłbyœ: popis to jakiœ krasomówczy. Aż wreszcie króla przekonał, a zarazem i zmęczył. Jan Kazimierz wsparł się znowu o grzbiet krzesła mruczšc z niecierpliwoœciš: - Róbcie, co chcecie, bylem miał języka na by ie ło48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żP cZ ˛ c  .c :)Č ,m c€ o9ů*jutro. I znów nastała chwila milczenia. W oknie stanšł ogromny złoty księżyc, ale w komnacie pociemniało, bo grzyby urosły naknotach œwiec. - Która godzina? - pytał król. - Północ blisko - odrzekł Radziejowski. - Nie będę spał tej nocy. Obóz objadę, a wyjedŸcie ze mnš. Gdzie Ubald i Arciszewski? - W obozie. Pójdę rzec, by konie podano - odpowiedział starosta. I zbliżył się ku drzwiom. Wtem w sieni uczynił się jakiœ ruch; słychać było przez chwilę żywš rozmowę, odgłos pospiesznychkroków; wreszcie drzwi otworzyły się na rozcież i wpadł zdyszany Tyzenhauz, rękodajny dworzanin królewski. - Miłoœciwy królu! - zawołał - towarzysz ze Zbaraża! Król zerwał się z krzesła, kanclerz powstał również i obydwom wyrwał się z ust okrzyk: - Nie może być!! - Tak jest! stoi w sieniach. - Dawaj go sam! - zawoła; król klasnšwszy w dłonie. - Niech umorzy frasunek. Dawaj go sam, na Matkę Najœwiętszš! Tyzenhauz zniknšł w drzwiach i po chwili zamiast niego zjawiła się w nich jakaœ wysoka, nie znana postać. - Bliżej, moœci panie! - wołał król - bliżej! Radzi cię widzimy! Towarzysz przysunšł się aż do stołu i na jego widok król, kanclerz i starosta łomżyński cofnęli się w zdumieniu. Przed nimi stał jakiœ straszny człowiek, a raczejwidmo: łachmany podarte na strzępki zaledwie okrywały jego wychudłe ciało; twarz miał sinš, umazanš błotem i krwiš; oczy płonšce goršczkowym œwiatłem, czarna, rozczochrana broda spadała mu napiersi, zapach trupi rozchodził się od niegonaokoło, a nogi tak drżały pod nim, że musiał się o stół wesprzeć. Król i dwaj panowie patrzyli na niego szeroko otwartymi oczyma. W tej chwili drzwi otworzyły się i weszła hurma dygnitarzy wojskowych i cywilnych: generałowie Ubald, Arciszewski, podkanclerzy litewski Sapieha, starosta rzeczycki, pan sandomierski. Wszyscy stanšwszy za królem patrzyli na przybysza - król zaœ rzekł: - Ktoœ ty? Nędzarz otworzył usta, chciał mówić, ale skurcz chwycił go za szczękę, broda zaczęła mu drgać i zdołał wyszeptać tylko:- Ze... Zbaraża! - Wina mu dajcie! - rzekł jakiœ głos. Podano w mgnieniu oka napełniony kubek - przybysz wypił go z wysileniem. Przez ten czas kanclerz zrzucił z siebie delię i okrył niš jego ramiona. - Możesz teraz mówić? - pytał po niejakim czasie król. - Mogę - odpowiedział pewniejszym głosemrycerz. - Ktoœ jest? - Jan Skrzetuski... porucznik husarski... - W czyjej służbie? - Wojewody ruskiego. Szmer rozszedł się po sali. - Co słychać u was? co słychać? - pytał goršczkowo król - Nędza... głód... jedna mogiła... Król zasłonił oczy. - Jezusie Nazareński! Jezusie Nazareński! - mówił cichym głosem Po chwili znów spytał: - Długo się możecie trzymać? - Prochów brak. Nieprzyjaciel w wałach... - Siła go? - Chmielnicki... Chan ze wszystkimi ordami. - Chan jest? - Tak... Nastało głuche milczenie. Obecni spoglšdali po sobie - niepewnoœć odmalowała się na wszystkich twarzach. - Jakżeœcie mogli wytrzymać? - spytał kanclerz z akcentem wštpliwoœci. Na te słowa Skrzetuski podniósł głowę, jakby nowa wstšpiła weń siła; błyskawica dumy przebiegła mu przez twarz i odrzekł nadspodziewanie silnym głosem: - Dwadzieœcia szturmów odpartych, szesnaœcie bitew w polu wygranych, siedmdziesišt pięć wycieczek... I znowu nastało milczenie. Wtem król wyprostował się, wstrzšsnšł perukš jak lew grzywš, na żółtawš twarz wystšpiły mu rumieńce, a oczy płomieniały. - Na Boga! - krzyknšł - dosyć mi tych rad, tego stania, tej zwłoki! Jest chan czy go nie ma... przyszło pospolite ruszenie czy nie przyszło, na Boga! Dosyć mi tego! Dziœ jeszcze ruszamy pod Zbaraż! - Pod Zbaraż! pod Zbaraż! powtórzyło kilkanaœcie silnych głosów. Twarz przybysza rozjaœniła się jak zorza. - Miłoœciwy królu i panie - rzekł. - Przy tobie żyć i umierać!... Na te słowa szlachetne serce królewskie zmiękło jak wosk i nie zważajšc na wstrętnš postać rycerza pan œcisnšł mu głowę rękoma i rzekł: - Milszyœ mi niżeli inni w atłasach. Na Matkę Najœwiętszš, mniejszych starostwami nagradzajš - jakoż nie będzie to bez nagrody, coœ uczynił... Nie przecz! dłużnikiem ci jestem! A inni zaraz poczęli wykrzykiwać za królem:- Nie było jeszcze większego rycerza! - Ten jest i między zbaraskimi najprzedniejszy! - Nieœmiertelnšœ chwałę pozyskał! - Jakżeœ to się przez Kozaków i Tatarów przedarł?... - W błotach się ukrywałem, w trzcinach, lasami szedłem... błšdziłem... nie jadłem. - Jeœć mu dajcie! - krzyknšł król. - Jeœć! - powtórzyli inni. - Okryć go! - Niech ci jutro konia i szaty dadzš - rzekłznowu król. - Na niczym ci zbywać nie będzie. Wszyscy przeœcigali się za przykładem króla w pochwałach dla rycerza. Wnet poczęto go znowu zarzucać pytaniami,na które z największš trudnoœciš odpowiadał, bo osłabienie ogarniało go coraz większe i ledwie już na wpół był przytomny. Wtem przyniesiono posiłek, a zarazem wszedł ksišdz Cieciszowski, kaznodzieja królewski. Rozstšpili mu się dygnitarze, bo był to ksišdz wielce uczony, poważany i słowo jego prawie więcej jeszcze znaczyło u króla niż kanclerskie, a z ambony wypowiadał, bywało, takie rzeczy, którychi na sejmie nie bardzo kto œmiał poruszyć. Otoczono go tedy i poczęto rozpowiadać, żeoto przyszedł towarzysz ze Zbaraża, że tam ksišżę, lubo w głodzie i mizerii, gromi jeszcze chana, który jest obecny własnš osobš, i Chmielnickiego, który przez cały zeszły rok tylu ludzi nie utracił, ilu pod Zbarażem - na koniec, że król chce ruszać na odsiecz, choćby mu z całym wojskiem zgorzeć przyszło. Ksišdz słuchał w milczeniu poruszajšc wargami i spoglšdajšc co chwila na wynędzniałego rycerza, który jadł przez ten czas, bo mu król nie kazał zważać na swš obecnoœć i sam go jeszcze pilnował, a od czasu do czasu przepijał do niego z małego srebrnego kusztyczka. - A jakże się zowie ów towarzysz? - spytałwreszcie ksišdz. - Skrzetuski. - Czy nie Jan? - Tak jest. - Porucznik księcia wojewody ruskiego? - Tak jest. Ksišdz wzniósł pomarszczonš twarz w góręi znów modlić się poczšł, a potem rzekł: - Chwalmy imię Pana, bo niezbadane sš drogi, którymi człowieka do szczęœliwoœci ispokoju prowadzi. Amen. Ja tego towarzysza znam. Skrzetuski dosłyszał i mimo woli zwrócił oczy na twarz księdza, ale twarz, postać i głos obce mu były zupełnie. - Więc waszmoœć to jeden z całego wojska podjšłeœ się przejœć przez obozy nieprzyjacielskie? - spytał go ksišdz. - Poszedł przede mnš towarzysz zacny, alezginšł- odpowiedział Skrzetuski. - Tym większa twoja zasługa, żeœ się potem iœć ważył. Miarkuję po twojej nędzy,że straszna to musiała być droga. Bóg wejrzał na twš ofiarę, na twš cnotę, na twojš młodoœć i przeprowadził cię. Nagle ksišdz zwrócił się do Jana Kazimierza. - Miłoœciwy królu - rzekł - więc to nieodmienne postanowienie waszej królewskiej moœci iœć na ratunek księciu wojewodzie ruskiemu? - Modlitwom waszym, ojcze - odpowiedział król - poruczam ojczyznę, wojsko i siebie, bo wiem, że straszna to impreza, ale już nie mogę pozwolić, aby ksišżę wojewoda zgorzał w tym nieszczęsnym okopie z takimrycerstwem, jak owo ten towarzysz, którytu jest przed nami. - Bóg spuœci wiktorię! - zawołało kilkanaœcie głosów. Ksišdz wniósł ręce do góry i nastała cisza w sali. - Benedico vos, in nomine Patris et Filii, et Spiritus sancti. - Amen! - rzekł król. - Amen! - powtórzyły wszystkie głosy. Spokój rozlał się po stroskanej dotychczas twarzy Jana Kazimierza i tylko oczy jego rzucały blask niezwykły. Między zgromadzonymi rozległ się szmer rozmowy o bliskiej wyprawie, bo wielu jeszcze wštpiło, by król mógł wyruszyć natychmiast, on zaœ wzišł ze stołu szpadę i skinšł na Tyzenhauza, by mu jš przypišł. - Kiedy wasza królewska moœć chcesz ruszyć? - pytał kanclerz. - Bóg zdarzył noc pogodnš - odparł król - konie się nie pogrzejš. Moœci strażniku obozowy - dodał zwracajšc się ku dygnitarzom - każ otršbić wsiadanego. Strażnik ruszył natychmiast z komnaty. Kanclerz Ossoliński ozwał się z cichš uwagš, że nie wszyscy gotowi i że wozy niebędš mogły ruszyć przede dniem, ale król odparł natychmiast: - Komu wozy milsze od ojczyzny i majestatu, to niech zostanie. Sala poczęła się wypróżniać. Każdy œpieszył do swej choršgwi, by jš "na nogi postawić" i do pochodu sprawić. Zostali w komnacie tylko król, kanclerz, ksišdz i pan Skrzetuski z Tyzenhauzem. - Miłoœciwy panie - rzekł ksišdz - czegoœcie się mieli dowiedzieć od tego towarzysza, toœcie się już dowiedzieli. Trzeba mu też dać folgę, bo się ledwie trzyma na nogach. Pozwólże mnie wasza królewska moœć wzišć go do mojej kwateryi przenocować. - Dobrze, ojcze - odrzekł król. - Słuszne tosš żšdania. Niech go Tyzenhauz i kto drugi odprowadzi, bo sam już pewnie nie zajdzie IdŸ, idŸ, towarzyszu miły, nikt tu lepiej odciebie na spoczynek nie zarobił. A pamiętaj,żem ci dłużnikiem. O sobie wprzód zapomnęnim o tobie! Tyzenhauz chwycił Skrzetuskiego pod ramięi wyszli. W sieniach spotkali starostę rzeczyckiego, który podparł z drugiej strony chwiejšcego się rycerza; przodem szedł ksišdz, przed nim zaœ pacholik z latarniš. Ale pacholik niepotrzebnie œwiecił, bo noc była widna, cicha, ciepła. Wielki złoty księżyc płynšł jak korab nad Toporowem. Z majdanu obozowego dochodziły gwar ludzki, skrzypienie wozów i odgłosy tršb grajšcych pobudkę. Z dala przed koœciołem oœwieconym blaskiem miesišca widać już było gromady żołnierzykonnych i pieszych. We wsi konie rżały. Ze skrzypieniem wozów łšczył się dŸwięk łańcuchów i głuchy hurkot armat - gwar wzmagał się coraz bardziej. - Ruszajš już! - rzekł ksišdz. - Pod Zbaraż... na ratunek... - wyszeptał Skrzetuski. I nie wiadomo, czy z radoœci, czy z trudówprzebytych, czy dla obojga razem zesłabł tak, że Tyzenhauz i starosta rzeczycki prawie go wlec musieli. Tymczasem kierujšc się ku plebanii weszli między żołnierzy stojšcych przed koœciołem. Były to choršgwie sapieżyńskie i piechota Arciszewskiego. Nie sprawieni jeszcze do pochodu, stali żołnierze bezładnie, tłoczšc się miejscami i zagradzajšc przejœcie. - Z drogi! z drogi! - wołał ksišdz. - A kto tam szuka drogi? - Towarzysz ze Zbaraża. - Czołem mu! czołem! - wołały liczne głosy. I rozstępowali się zaraz, ale inni tłoczyli się jeszcze bardziej, chcšc widzieć bohatera. I patrzyli zdumieni na tę nędzę, na tę twarz strasznš, oœwieconš blaskiem księżyca - i szeptali do siebie zdumieni: - Ze Zbaraża, ze Zbaraża... Z największym trudem doprowadził ksišdz Skrzetuskiego do plebanii. Tam go wykšpanego, obmytego z błota i krwi, kazał złożyć na łóżku miejscowego plebana, a sam wyszedł natychmiast do wojsk, które ruszały w pochód. Skrzetuski był na wpół przytomny, ale goršczka nie pozwalała mu usnšć zaraz. Nie wiedział już jednak, gdzie jest i co się stało. Słyszał tylko gwar, tętent, skrzypienie wozów, grzmišcy pochód piechoty, krzyki żołnierzy, odgłos tršb - i wszystko zlało się w jego uszach w jeden ogromny szum... " Wojsko idzie" - mruknšł sam do siebie... Tymczasem szum ów poczšłsię oddalać, słabieć, niknšć, topnieć... aż wreszcie cisza objęła Toporów. Wówczas zdawało się Skrzetuskiemu, że razem z łożem leci w jakšœ przepaœć bez dna. Rozdział 30 Spał dni kilka, a i po przebudzeniu nie opuszczała go jeszcze zła goršczka i długo jeszcze majaczył, gadał o Zbarażu, o księciu, o staroœcie krasnostawskim, rozmawiał z panem Michałem i z Zagłobš, krzyczał: "Nie tędy!", na pana Longina Podbipiętę - o kniaziównie tylko ani razu niewspomniał. Widać było, że ta siła niezmierna, przez którš zamknšł w sobie raz na zawsze pamięć o niej, nie opuszczała go nawet w osłabieniu i chorobie. Natomiast zdawało mu się, że widzi nad sobš pucołowatš twarz Rzędziana, zupełnie jak widział jš wówczas, kiedy to ksišżę po konstantynowskiej bitwie wysłał go z choršgwiami pod Zasław, by tam wyœcinał kupy swawolne, a Rzędzian zjawił się niespodziewanie na noclegu. I ta twarz wprowadzała zamęt do jego myœli, bo mu się majaczyło, że czas stanšł w swym biegu i że nic się od owej pory nie zmieniło.Oto jest znowu nad Chomorem i œpi w chacie, a zbudziwszy się ruszy do Tarnopola odprowadzić choršgwie... Krzywonos, pogromion pod Konstantynowem, uciekł do Chmielnickiego...Rzędzian nadjechał z Huszczy i siedzi nad nim... Skrzetuski chciałby przemówić, chciałby wydać polecenie pacholikowi, by kazał konie kulbaczyć - ale nie może... I znowu przychodzi mu do głowy, że nie jestnad Chomorem i że przecie od tego czasu było wzięcie Baru - tu pan Skrzetuski zacina się w bólu i nieszczęsna jego głowa znowu pogršża się w ciemnoœci. Nic już niewie, nic nie widzi - lecz po chwili z tej nocy, z tego chaosu wyłania się Zbaraż... oblężenie... Więc nie jest nad Chomorem? A jednak Rzędzian siedzi nad nim, pochyla się ku niemu. Przez serca wycięte w okiennicach wpada do izby wišzka jasnego œwiatła i oœwieca doskonale twarz pachołka pełnš troskliwoœci i współczucia... - Rzędzian! - woła nagle pan Skrzetuski. - O mój jegomoœć! że też już jegomoœć mniepoznał! - wykrzykuje pachołek i przypada do nóg pańskich - Myœlałem, że już jegomoœć nigdy się nie rozbudzi... Nastała chwila milczenia - słychać było tylko szlochanie pachołka, który wcišż œciskał nogi pańskie. - Gdziem jest? - pyta pan Skrzetuski. - W Toporowie... Jegomoœć ze Zbaraża do króla jegomoœci przyszedł... Chwała Bogu! chwała Bogu! - A król gdzie jest? - Poszedł z wojskiem na ratunek księciu wojewodzie Nastała znowu chwila milczenia. Łzy radoœci spływały cišgle po twarzy Rzędziana, który po chwili zaczšł powtarzać wzruszonym głosem: - Że też ja jegomoœcine ciało jeszcze oglšdam... Potem wstał i otworzył okiennicę, a z niš iokno. Poranne œwieże powietrze wpadło do izby, a z nim i jasne œwiatło dzienne. Z tym œwiatłem wróciła Skrzetuskiemu cała przytomnoœć... Rzędzian usiadł w nogach łóżka... - Tom ja ze Zbaraża wyszedł? - pytał rycerz. - Tak jest, mój jegomoœć... Nikt tego dokazać nie mógł, czego jegomoœć dokazał,i z jegomoœcinej przyczyny król na ratunek poszedł. - Pan Podbipięta przede mnš próbował, ale zginšł... - O dla Boga! Pan Podbipięta zginšł? Taki hojny pan i cnotliwy!... Aż mi dech zaparło...Zali oni takiemu mocarzowi mogli dać rady...- Z łuków go ustrzelili... - A pan Wołodyjowski i pan Zagłoba? - Zdrowi byli, jakem wychodził. - To chwała Bogu. Wielcy to jegomoœci przyjaciele... Jeno mi ksišdz mówić zakazał... Rzędzian umilkł i przez czas jakiœ pracował głowš. Zamyœlenie odbiło się wyraŸnie na jego pucołowatym obliczu. Po chwili ozwał się: - Jegomoœć? - A czego? - A co też się z fortunš pana Podbipięty stanie? Podobno tam wsiów i wszelkiej dobroci bez liku... Zali przyjaciołom czego nie zapisał, bo jak słyszałem, nie miał rodziny? Skrzetuski nie odpowiedział nic, więc Rzędzian poznał, że mu nie w smak pytanie,i tak znów mówić poczšł: - Ale chwalić Boga, że pan Zagłoba i pan Wołodyjowski zdrowi; myœlałem, że ich Tatarzy ogarnęli... Siła my biedy razem przeszli... jeno mi ksišdz mówić zakazał... Ej, mój jegomoœć, myœlałem, że już ich nigdy nie zobaczę, bo nas orda tak przycisnęła, że rady nijakiej nie było. - Toœ ty był z panem Wołodyjowskim i panem Zagłobš? Nic mi o tym nie wspominali. - Bo i oni nie wiedzieli, czym ocalał, czym zginšł... - A gdzie to was orda tak przycisnęła? - A za Płoskirowem, w drodze do Zbaraża. Bo my, mój jegomoœć, daleko, aż za Jampol, jeŸdzili... jeno ksišdz Cieciszowski mówić zakazał... Nastała chwila ciszy. - Niechże wam Bóg zapłaci za wasze chęci i trudy - rzekł Skrzetuski - bo już wiem, po coœcie tam jeŸdzili. Byłem i ja tam przedwami... na próżno... - Ej, mój jegomoœć, żeby nie ten ksišdz... Ale to tak powiada: ja muszę z królem jegomoœciš pod Zbaraż jechać, a ty (powiada do mnie) pana pilnuj, jeno mu nie mów nic, bo dusza z niego wyjdzie. Skrzetuski tak dalece rozstał się od dawna z wszelkš nadziejš, że i te słowa Rzędziananie wykrzesały w nim najmniejszej jej iskierki... Czas jakiœ leżał nieruchomie, a wreszcie poczšł pytać: - Skšdżeœ ty tu się wzišł przy księdzu Cieciszowskim i przy wojsku? - Mnie pani kasztelanowa sandomierska, języka na by ie ło48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż PŹcüăcßicH,'co:â!Q?"pani Witowska, wysłała z Zamoœcia z oznajmieniem do pana kasztelana, że się w Toporowie z nim połšczy... Mężna to jest pani, mój jegomoœć, i chce koniecznie przy wojsku być, byle się z panem kasztelanem nie rozłšczać... Więc ja do Toporowa przyjechałem na dzień przed jegomoœcia. Pani sandomierskiej rychło patrzyć... powinna by już być... ale cóż, kiedy on znowu z królem odjechał! - Nie rozumiem, jakżeœ ty mógł być w Zamoœciu, kiedyœ z panem Wołodyjowskim i panem Zagłobš za Jampol jeŸdził. Czemuœ to do Zbaraża z nimi nie przyjechał? - Bo widzi jegomoœć, jak nas orda wsparła,tak już nie było żadnej rady; więc oni się we dwóch całemu czambułowi zastawili, a ja uciekłem i nie oparłem się aż w Zamoœciu. - Szczęœcie, że nie zginęli - rzekł Skrzetuski - ale myœlałem, żeœ lepszy pachołek. Zali godziło ci się opuszczać ich w takiej opresji? - Ej, mój jegomoœć, żeby to my byli sami, we trzech, pewno bym ja ich nie opuœcił, bo mi się serce krajało, aleœmy we czworobyli... więc oni rzucili się na ordę, a mnie sami kazali... ratować... Żebym to ja był pewny, że jegomoœci radoœć nie zabije... bo to my za Jampolem... znaleŸli... ale że ksišdz... Skrzetuski poczšł patrzyć na pachołka i mrugać oczyma jak człowiek, który budzi się ze snu - nagle, rzekłbyœ, zerwało się coœ w nim, bo pobladł strasznie, siadł na łożu i krzyknšł grzmišcym głosem: - Kto z tobš był? - Jegomoœć! hej, jegomoœć! - wołał pachołek przerażony zmianš, jaka zaszła w twarzy rycerza. - Kto z tobš był? - krzyczał Skrzetuski i chwyciwszy za ramiona Rzędziana trzšœć nim poczšł i sam trzšsł się jak w febrze, igniótł pachołka w żelaznych rękach. - To już powiem! - wołał Rzędzian - niech ksišdz robi, co chce: panna z nami była, a teraz jest przy pani Witowskiej. Skrzetuski zesztywniał, zamknšł oczy i głowa jego opadła ciężko na poduszki. - Rety! - wołał Rzędzian. - Pewno jegomoœćostatniš parę puœcił! Rety, com ja uczynił!...lepiej mi było milczeć. O dla Boga! jegomoœć najdroższy, niech no jegomoœć przemówi... Dla Boga! słusznie ksišdz zakazywał... jegomoœć! hej, jegomoœć!... - Nic to! - ozwał się wreszcie Skrzetuski. -Gdzie ona jest? - Chwała Bogu, że jegomoœć odżył... Lepiej już nic nie powiem. Jest z paniš kasztelanowš sandomierskš... rychło ich tu patrzyć... Chwała Bogu!... niech no już jegomoœć nie umiera... rychło ich tu patrzyć... my do Zamoœcia uciekli... i tam ksišdz oddał pannę pani Witowskiej... dla przystojnoœci... że to w wojsku swawolnicy bywajš... Bohun jš uszanował, ale o przygodę nietrudno... Siła ja miałem kłopotów, tylko żem to żołnierzom mówił: "Księcia Jeremiego krewna!...", więc szanowali... Wydałem też na drogę niemało... Skrzetuski znowu leżał nieruchomie, ale oczy miał otwarte, do pułapu wzniesione i twarz bardzo poważnš - widać modlił się. Gdy skończył, zerwał się, siadł na łożu i rzekł: - Szaty mi daj - i każ konie kulbaczyć! - A gdzie to jegomoœć chce jechać? - Szaty prędzej daj! - Jakby jegomoœć wiedział, że wszelakiego ochędóstwa jest dosyć, bo i król przed odjazdem nadawał, i różni panowie nadawali. I trzy koniki bardzo foremne w stajni. Żebym to choć jednego takiego miał!... ale lepiej jeszcze jegomoœci poleżećiwypoczšć, bo siły w jegomoœci żadnej nie ma. - Nic mi nie jest. Na konia mogę siadać. NaBoga żywego, poœpiesz się! - Wiem ja to, że jegomoœcine ciało z żelaza- niechże i tak będzie. Tylko mnie jegomoœć przed księdzem Cieciszowskim obroni... Oto szaty tu leżš... lepszych i u bławatników ormiańskich nie dostanie... Niech się jegomoœć ubiera, a ja powiem, iżby polewkiwinnej przynieœli, bom też już sobie kazał księżemu słudze uwarzyć. To rzekłszy Rzędzian zakrzštnšł się koło strawy, a Skrzetuski poczšł œpiesznie przywdziewać szaty zostawione w darze przez króla i panów. Tylko raz w raz chwytał pachołka w ramiona i cisnšł go dowezbranej piersi, a zaœ pachołek opowiadał mu wszystko ab ovo, jako Bohuna, posieczonego przez pana Michała, ale już podleczonego, we Włodawie spotkałijako się od niego o kniaziównie wywiedział ipiernacz uzyskał. Jak potem poszli z panemMichałem i panem Zagłobš do Waładynieckich jarów i ubiwszy wiedŸmę i Czeremisa, kniaziównę uwieŸli, a wreszcie jak wielkie spotykały ich niebezpieczeństwa, gdy przed wojskami Burłaja uciekali. - Burłaja pan Zagłoba usiekł - wtršcił goršczkowo Skrzetuski. - Bitny to jest mšż - odpowiedział Rzędzian - jeszczem też takiego nie widział, bo to jeden bywa mężny, drugi mowny, trzeci frant, a w panu Zagłobie wszystko w kupiesiedzi. Ale najgorzej to już nam było, mój jegomoœć, w tych lasach za Płoskirowem, gdy nas orda wsparła. Pan Michał z panem Zagłobš zostali, by ich na siebie œcišgnšć i pogoń wstrzymać, ja zaœ rzuciłem się w bok ku Konstantynowu, Zbaraż omijajšc, bo już takem myœlał, że zabiwszy pana małego i pana Zagłobę, będš właœnie ku Zbarażowi za nami gnali. Jakoż nie wiem, jakim tam sposobem Bóg w miłosierdziu swoim wyratował pana małego i pana Zagłobę... Myœlałem, że ich usiekš. My tymczasem umykali z pannš między Chmielnickim, który od Konstantynowa cišgnšł, a Zbarażem, pod który Tatarzy poszli. - Nie poszli oni tam zaraz, bo ich pan Kuszel wyparł. Ale mów prędzej! - Żebym ja to był wiedział, alem nie wiedział, więceœmy przeciskali się z pannš między Tatary i Kozaki jak wšwozem Szczęœciem kraj był pusty, tak że nigdzieœmy żywego człeka nie spotkali, ni we wsiach, ni w miasteczkach, bo wszystkopouciekało, gdzie kto mógł, przed Tatarami. Ale dusza mi na ramieniu siedziała ze strachu, żeby to mnie nie ogarnęli, czegom też w końcu nie uniknšł. Skrzetuski przestał się ubierać i spytał: - Jak to? - A tak, mój jegomoœć; wpadłem na podjazdkozacki Dońca, brata onej Horpyny, u której panna w jarze siedziała. Szczęœciemznałem go dobrze, bo mnie przy Bohunie widywał. Pokłoniłem mu się od siostry, pokazałem piernacz Bohunów i opowiedziałem wszystko: jako mnie Bohun po pannę posłał i jako mnie czeka za Włodawš. A on, że to był Bohunowi przyjacielem i wiedział o tym, że siostra panny strzeże, więc uwierzył. Myœlałem, że puœci i jeszcze opatrzy na drogę; ale on powiada tak: "Tam (powiada) pospolite ruszenie się zbiera, jeszcze wpadniesz w ręce Lachom; zostań powiada, ze mnš, pojedziemy do Chmielnickiego; w obozie będzie dziewczynie najbezpieczniej, bo jej tam sam Chmielnicki będzie dla Bohuna strzegł." Jak mi to powiedział, ażem zmartwiał, bo co tu na to odrzec? Mówię tedy, że Bohun na niš czeka i że szyja mojaw tym, żebym jš zaraz odwiózł. A on na to:"To damy znać Bohunowi - a ty nie jedŸ; bo tam Lachy". Zaczšłem się spierać, on też się spierał ze mnš, aż wreszcie rzecze: "Dziwno mi to, że się tak boisz między Kozaków iœć - ej! czyœ nie zdrajca!" Dopierozobaczyłem, że nie ma innej rady, jak nocšumykać, bo już zaczšł mnie podejrzewać. Siódme poty na mnie biły, mój jegomoœć. Jużem tedy wszystko gotował do drogi, gdypan Pełka od wojsk królewskich w nocy nadszedł. - Pan Pełka? - rzekł wstrzymujšc dech Skrzetuski. - A jakże, mój jegomoœć. Sławny to był zagończyk pan Pełka, któren niedawno poległ - Panie, œwieć nad jego duszš! - Nie wiem, czyby kto lepiej potrafił od niego podjazd prowadzić i pod potęgš nieprzyjacielskš się uwijać - chyba jeden pan Wołodyjowski. Owóż przyszedł pan Pełka, podjazd Dońcowy starł, że i noga nie uszła, a samego Dońca wzišł do niewoli. Parę niedziel temu, jak go na pal wołami nawlekli - dobrze mu tak! Ale i z panem Pełkš miałem biedy niemało, bo to był człek okrutnie na cnotę zawzięty... Panie, œwieć nad jego duszš! Jużem się bał,aby panna, uszedłszy krzywdy od Kozaków,nie doznała gorszej od swoich... Dopierom powiedział panu Pełce, że to księcia naszego pana krewna. A on, trzeba jegomoœci wiedzieć, że jak naszego księcia,bywało, wspomniał, to czapkę zdejmował ina służbę się do niego zawsze wybierał... Więc zaraz zaczšł pannę szanować i aż het, do Zamoœcia, do króla nas odprowadził, a tam ksišdz Cieciszowski (bardzo to œwięty ksišdz, mój jegomoœć) w opiekę nas wzišł i pani kasztelanowej Witowskiej pannę oddał. Skrzetuski odetchnšł głęboko, po czym rzucił się na szyję Rzędziana. - Przyjacielem mi będziesz, bratem, nie sługš - rzekł - ale teraz już jedŸmy. Kiedy pani kasztelanowa miała tu stanšć? - W tydzień po mnie - a już dziesięć dni jest... a oœm jegomoœć bez przytomnoœci leżał. - JedŸmy! jedŸmy! - powtórzył Skrzetuski -bo mnie radoœć rozerwie. Lecz nim skończył, dał się słyszeć tętent na podwórzu i okna zaćmiły się nagle końmii ludŸmi. Przez szyby dojrzał pan Skrzetuski naprzód starego księdza Cieciszowskiego, a przy nim wychudzone twarze pana Zagłoby, Wołodyjowskiego, Kuszla i innych znajomych wœród czerwonych dragonów ksišżęcych. Rozległ się wesoły okrzyk, a po chwili hurma rycerzy z księdzem na czele wpadła do izby. - Pokój zawarty pod Zborowem, oblężenie zdjęte! - wołał ksišdz. Lecz Skrzetuski domyœlił się zaraz tego na sam widok towarzyszów zbaraskich, a teraz był już w objęciach Zagłoby i Wołodyjowskiego, którzy odbierali go sobie wzajmnie. - Powiedzieli nam, żeœ żyw - krzyczał Zagłoba - ale tym większa radoœć, że cię tak rychło i w zdrowiu oglšdamy! Umyœlnieœmy tu po ciebie przyjechali... Janie! ani wiesz, jakšœ się sławš okrył i jaka cię nagroda czeka! - Król nagrodził - rzekł ksišdz - ale król królów więcej obmyœlił. - Wiem już - odparł Skrzetuski. - Niech was Bóg nagrodzi! Rzędzian wszystko mi wyznał. - I radoœć cię nie zadusiła? to i lepiej! Vivat Skrzetuski! vivat kniaziówna! - krzyczał Zagłoba. - A co, Janie! nie pisnęliœmy ci o niej ani słowa, boœmy nie wiedzieli, czy żywa. Ale pachołek gracko z niš umykał. O vulpes astuta! ksišżę czeka na was oboje... Ha! aż pod Jahorlik jeŸdziliœmy po niš. Zabiłem monstrum piekielne, które jej strzegło. Uciekało przed wami tych dwunastu chłopczysków, ale teraz ich dogonicie i przegonicie. Będę miał wnuki, moœci panowie! Rzędzian, mów,zali wielkich przeszkód nie doznałeœ? Imaginuj sobie, że całš ordę wstrzymaliœmy we dwóch z panem Michałem! Pierwszym się rzucił na cały czambuł! W wykroty się przed nami chowali- nic nie pomogło! Pan Michał też dobrze stawał... Gdzie moja córuchna? Dajcie mi mojš córuchnę! - Niech ci Bóg szczęœci, Janie! niech ci Bóg szczęœci! - mówił mały rycerz bioršc ponownie w ramiona Skrzetuskiego. - Niech wam Bóg zapłaci za wszystko, coœcie dla mnie uczynili. Słów mi nie staje. Życiem, krwiš wam nie nagrodzę! - odpowiedział Skrzetuski. - Mniejsza z tym! - wołał Zagłoba. - Pokój zawarty! kiepski pokój, moœci panowie, ale trudno. Dobrze, żeœmy ten zapowietrzony Zbaraż opuœcili. Będzie teraz spokój, moœci panowie. Nasza to praca i moja, bo gdyby Burłaj żył dotšd, na nic by się układy nie zdały. Na weselisko pojedziem. Dalej, Janie!Trzymaj się ostro! Ani się domyœlasz, jaki ksišżę pan ma dla cię prezent œlubny! Kiedy indziej ci powiem, a teraz, gdzie moja córuchna, u kaduka? Dawajcie tu mojš córuchnę! Już jej Bohun nie porwie: pierwejmusiałby łyka porwać! Gdzie moja córuchnanajmilsza? - Właœniem na koń siadał, by jechać naprzeciw pani sandomierskiej - rzekł Skrzetuski. - JedŸmy, jedŸmy, bo rozum stracę. - Hajda, moœci panowie! JedŸmy z nim razem. Czasu nie tracić! hajda! - Pani sandomierska nie musi być daleko - rzekł ksišdz. - Jazda! - dodał pan Michał. Ale Skrzetuski już był za drzwiami i skoczył na konia tak lekko, jakby nie dopiero co z łoża boleœci powstawał. Rzędzian trzymał się jego boku, bo wolał zksiędzem sam na sam nie zostawać. Pan Michał i Zagłoba przyłšczyli się do nich - i jechali co koń wyskoczy na czele gromady, a cała gromada szlachty i czerwonych dragonów leciała toporowieckš drogš na kształt kraœnych płatków maku, które wiatr niesie. - Hajda! - krzyczał Zagłoba bijšc piętami konia. I tak lecieli z dziesięć stajań, aż na skręcie goœcińca ujrzeli tuż przed sobš szereg wozów i kolasek otoczony przez kilkudziesięciu pajuków; kilku z nich widzšc naprzeciw zbrojnych ludzi ruszyło zaraz z konia pytać, co by byli za jedni? - Swoi! od królewskiego wojska! - krzyknšł pan Zagłoba. - A to kto jedzie? - Pani kasztelanowa sandomierska! - brzmiała odpowiedŸ. Skrzetuskiego tak przybiło wzruszenie, iż sam, nie wiedzšc, co czyni, zsunšł się z konia i stanšł, chwiejšc się, na boku goœcińca. Czapkę zdjšł, a po skroniach spływał mu pot obfity; i drżał ten rycerz - przed szczęœciem - na całym ciele. Pan Michał zeskoczył również z kulbaki i chwycił w ramiona osłabłego rycerza. Za nimi stanęli wszyscy na boku goœcińca z poodkrywanymi głowami, a tymczasem szereg wozów i kolasek nadcišgnšł i poczšłprzechodzić, mimo. Z paniš Witowskš jechało kilkanaœcie różnych pań, które patrzyły ze zdziwieniem na rycerzy nie rozumiejšc, co ma znaczyć ta żołnierska procesja przy goœcińcu. Aż wreszcie w œrodku orszaku ukazała się kolaska ozdobniejsza od innych; oczy rycerzy ujrzały przez jej otwarte okna poważne oblicze sędziwej damy, a obok niejsłodkš i œlicznš twarz Kurcewiczówny. - Córuchna! - wrzasnšł Zagłoba rzucajšc się na oœlep ku karecie - córuchna! Skrzetuski jest z nami... Córuchna! W orszaku poczęto wołać: "Stój! stój!" - uczynił się ruch i zamieszanie; tymczasem Kuszel z Wołodyjowskim prowadzili, a raczej wlekli Skrzetuskiego do karety, on zaœ osłabł zupełnie i cišżył im coraz bardziej. Głowa zwisła mu na piersi i nie mógł już iœć, i opadł na kolana przy stopniach kolaski. Lecz w chwilę póŸniej silne a słodkie ramiona Kurcewiczówny podtrzymywały osłabłš i wynędzniałš głowę rycerza. Zagłoba zaœ widzšc zdumienie pani sandomierskiej wołał: - To Skrzetuski, bohater ze Zbaraża ! On to się przedarł przez nieprzyjaciół, on ocalił wojska, księcia, całš Rzeczpospolitš! Niechim Bóg błogosławi i niech żyjš! - Niech żyjš! vivant! vivant! - wołała szlachta. - Niech żyjš! - powtórzyli ksišżęcy dragoni,aż grzmot rozległ się po toporowieckich polach. - Do Tarnopola! do księcia! na wesele! - wykrzykiwał Zagłoba. - A co, córuchna? skończona twoja niedola!... a dla Bohuna katimiecz! Ksišdz Cieciszowski oczy miał podniesione do nieba, a usta jego powtarzały cudne słowa natchnionego kaznodziei: - "Siejba była w płakaniu, a żniwo w weselu..." Usadzono Skrzetuskiego w karecie obok kniaziówny - i orszak ruszył dalej. Dzień był cudny, pogodny, dšbrowy i pola pławiłysię w œwietle słonecznym. Nisko po ugorach i wyżej nad ugorami, i jeszcze wyżej w błękitnym powietrzu płynęły już tu i owdzie srebrne nitki pajęczyny, które póŸniejszš jesieniš jakoby œniegiem pokrywajš tamtejsze pola. I spokój był wielki naokoło, jeno konie parskały raŸno w orszaku. - Panie Michale - mówił Zagłoba tršcajšc strzemieniem w strzemię Wołodyjowskiego - coœ mnie znowu ułapiło za grzdykę i trzyma, jak to wówczas, kiedy pan Podbipięta - wieczny mu odpoczynek! - wychodził ze Zbaraża: ale gdy pomyœlę, że się tych dwoje wreszcie znalazło, to tak milekko na sercu, jakbym kwartę petercymentu duszkiem wypił! Jeœli i ciebie małżeńska przygoda nie spotka, to na staroœć będziem ich dzieci hodować. Każdy do czego inszego się rodzi, panie Michale, amy dwaj lepsi chyba do wojny niż do żeniaczki. Mały rycerz nie odpowiedział nic, jeno poczšł wšsikami mocniej niż zwykle ruszać.Jechali do Toporowa, a stamtšd do Tarnopola, gdzie się mieli z księciem Jeremim połšczyć i razem z jego choršgwiami do Lwowa na wesele ruszyć. Przez drogę opowiadał Zagłoba pani sandomierskiej, co się w ostatnich czasach stało, dowiedziała się więc, że król po nie rozstrzygniętej, morderczej bitwie pod Zborowem zawarł układ z chanem, niezbyt pomyœlny, ale zapewniajšcy przynajmniej spokój na czas jakiœ Rzeczypospolitej. Chmielnicki na mocy układu pozostał nadal hetmanem i miał prawo z niezmiernych tłumów czerni wybrać sobie czterdzieœci tysięcy regestrowych, za które ustępstwo zaprzysišgł wiernoœć i posłuszeństwo królowi i stanom. - Niechybna to jest rzecz - mówił Zagłoba - że z Chmielnickim znowu przyjdzie do wojny, ale jeœli tylko buława naszego księcia nie minie, inaczej to wszystko pójdzie... - Powiedzże waćpan Skrzetuskiemu by ie ło48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPcVśc ƒ C'c€,6A @najważniejszš rzecz - rzekł zataczajšc bliżej koniem mały rycerz. - Prawda - rzekł Zagłoba. - Chciałem zarazod tego zaczšć, aleœmy tchu dotšd złapać nie mogli. Nic nie wiesz, Janie, co się po twoim wyjœciu stało: że Bohun jest u księcia w niewoli. Skrzetuski i Kurcewiczówna zdumieli na tę niespodziewanš wiadomoœć do tego stopnia, że słowa wyrzec nie mogli - tylko ona ręceotworzyła - i nastała chwila milczenia, po czym dopiero Skrzetuski spytał: - Jak to? jakim sposobem? - Palec w tym boży - odpowiedział Zagłoba - nic innego, jeno palec boży. Układ już byłzawarty i wychodziliœmy właœnie z tego zapowietrzonego Zbaraża, a ksišżę wybiegłz jazdš na lewe skrzydło pilnować, by ordana wojsko nie napadła... że to oni często układów nie dotrzymujš. Wtem nagle wataha z trzystu koni rzuciła się na całš jazdę ksišżęcš. - Jeden Bohun mógł takš rzecz uczynić! - zawołał Skrzetuski. - On też to był. Ale nie na zbaraskich żołnierzów Kozakom się porywać! Pan Michał wnet otoczył ich i wysiekł do nogi, a Bohun, dwa razy przez niego cięty, poszedł w łyka. Nie ma on szczęœcia do pana Michała i sam się już musiał o tym przekonać, gdyż właœnie do trzech razy próbował. Ale on też nie czego innego, jenoœmierci szukał. - Pokazało się - dorzucił pan Wołodyjowski- że chciał Bohun zdšżyć koniecznie spod Waładynki do Zbaraża, wszelako, że to droga długa, więc nie zdšżył, i gdy się dowiedział, że już pokój zawarty rozum musię od wœciekłoœci pomieszał i na nic już nie zważał. - Kto mieczem wojuje, od miecza ginie, bo taka to już jest fortuny odmiennoœć - rzekłZagłoba. - To jest szalony Kozak i tym szaleńszy, że desperat. Okrutna wrzawa podniosła się z jego powodu między nami i między hultajstwem. Myœleliœmy, że do wojny na nowo przyjdzie, bo ksišżę pierwszy zakrzyknšł, że układy złamali. Chmielnicki chciał, było, Bohuna ratować, ale chan się na niego zawzišł, że to powiada: "Moje słowo i mojš przysięgę na hańbę podał."I Chmielnickiemu chan wojnš zagroził, a do naszego księcia przysłał czausa z oznajmieniem, że Bohun jest prywatny zbój - i z proœbš, żeby ksišżę sprawy z tego nie czynił, a z Bohunem postšpił jak ze zbójem. Podobno też i o to chodziło chanowi, żeby Tatarzy jasyr moglispokojnie odprowadzić, którego tyle nabrali, że za dwa hufnale chłopa będzie można w Stambule kupić. - Cóż ksišżę uczynił z Bohunem? - pytał niespokojnie Skrzetuski. - Kazał, było, ksišżę zaraz palik dla niego zastrugać, ale się potem rozmyœlił i tak powiada: "Skrzetuskiemu go daruję, niechżez nim czyni, co chce."Teraz w Tarnopolu Kozaczysko w podziemiu siedzi; cyrulik mu łeb opatruje. Mój Boże, ileż to razy dusza już powinna była z niego uciec! Żadnemu wilkowi psi tak skóry nie natarmosili, jako my jemu. Sam pan Michał trzy razy go pokšsał. Ale twarda to sztuka, choć i prawdę rzekłszy, człek nieszczęsny. Niechmu tam kat œwieci! Nie mam ja już do niegorankoru, pomimo iż okrutnie na mnie nastawał, a niewinnie, bo i pijałem z nim, pospolitowałem się jak z równym póki na cię, córuchno, ręki nie podniósł. Mogłem goteż pchnšć w Rozłogach... Ale to już z dawna wiem, że nie masz żadnej wdzięcznoœci na œwiecie i mało kto dobrym za dobre płaci. Niech go tam!... Tu pan Zagłoba poczšł kiwać głowš... - A ty co z nim uczynisz, Janie? - spytał. - Żołnierze mówiš, że forysia z niego zrobisz, bo chłop pokaŸny, ale nie chce mi się wierzyć, żebyœ tak właœnie postšpił. - Z pewnoœciš tego nie uczynię - odrzekł Skrzetuski. - Wielkiej to jest fantazji żołnierz, a że nieszczęsny, tym bardziej gożadnš chłopskš funkcjš nie pohańbię. - Niech mu Bóg wszystko odpuœci - rzekła kniaziówna. - Amen! - dodał Zagłoba. - Prosi on œmierci jako matki, by go zabrała... i pewnie byłby jš znalazł, gdyby się był pod Zbaraż nie spóŸnił. Zamilkli wszyscy, nad dziwnymi zmianami fortuny rozmyœlajšc, aż w oddaleniu ukazała się Grabowa, w której zatrzymali się na pierwszy popas. Zastali tam huk żołnierzy wracajšcych ze Zborowa. Przyjechał i pan kasztelan sandomierski, Witowski, który szedł z pułkiem na spotkanie żony, i pan starosta krasnostawski, i pan Przyjemski - i moc szlachty z pospolitego ruszenia, której tędydroga do domostw wypadała. Dwór w Grabowej był spalony, również jak i wszystkie inne budynki, ale że dzień był cudny, cichy i ciepły, więc nie szukajšc dachu nad głowš, wszyscy rozłożyli się w dšbrowie pod gołym niebiem, przywieziono też i znaczne zapasy jadła i napitków, więcczeladŸ zaraz wzięła się żywo do przyrzšdzania wieczerzy. Pan sandomierski kazał rozbić kilkanaœcie namiotów w dšbrowie dla niewiast i dygnitarzy - i stanšł jakby obóz prawdziwy. Rycerstwo kupiło się przed namiotami, chcšc się na kniaziównę i Skrzetuskiego napatrzyć. Inni rozmawiali o minionej wojnie; ci, co nie bylipod Zbarażem, jeno pod Zborowem, wypytywali żołnierzy ksišżęcych o szczegóły oblężenia - i gwarno było, i wesoło, zwłaszcza że Bóg zdarzył dzień tak piękny. Wodził więc rej pan Zagłoba między szlachtš, opowiadajšc po raz tysięczny, jakto Burłaja zabił, a Rzędzian między czeladziš, która ucztę przygotowywała. Wszelako upatrzył zręczny pachołek stosownš chwilę i odcišgnšwszy Skrzetuskiego kęs na stronę, schylił się mudo nóg pokornie. - Mój jegomoœć - rzekł - chciałbym i ja o łaskę jegomoœci prosić. - Trudno by mi było odmówić ci czegokolwiek - odpowiedział pan Skrzetuski- gdyż przez ciebie wszystko, co najlepsze,się stało. - Zaraz ja też myœlałem - rzekł pachołek -że mi jegomoœć jakowšœ nagrodę obmyœli. - Mów: czego chcesz? Pucołowata twarz Rzędziana pociemniała, az oczu strzeliła mu nienawiœć i zawziętoœć.- Jednej łaski proszę, niczego więcej nie chcę - rzekł - niechże mi jegomoœć Bohuna daruje. - Bohuna? - rzekł ze zdziwieniem pan Skrzetuski. - Cóż ty chcesz z nim uczynić? - Już ja, mój jegomoœć, pomyœlę, żeby moje nie przepadło i żeby mu z lichwš zapłacić za to, że mnie w Czehrynie pohańbił. Wiem, że jegomoœć każe go pewnikiem zgładzić - niechże ja mu pierwejzapłacę! Brwi Skrzetuskiego œcišgnęły się. - Nie może to być! - rzekł stanowczo. - O dla Boga! wolałbym był zginšć - zawołał żałoœnie Rzędzian. - Na tożem wyżył, by hańba do mnie przyrosła! - Żšdaj, czego chcesz - rzekł Skrzetuski - niczego ci nie odmówię, ale to nie może być.WejdŸ w siebie, zapytaj ojców, jeœli nie grzeszniej będzie dotrzymać takowej obietnicy niżeli jej poniechać. Do boskiej karzšcej ręki ty swojej nie przykładaj, abysię zaœ i tobie nie dostało. ZawstydŸ się, Rzędzian. Ten człek i tak Boga o œmierć prosi, a przy tym ranny i w łykach. Czymżemu chcesz być? katem? Będziesz-li zwišzanego hańbił albo rannego dobijał? zaliœ Tatar czy rezun kozacki? Pókim żyw, na to nie pozwolę, i nie wspominaj mi o tym. W głosie pana Jana było tyle siły i woli, żepachołek od razu stracił wszelkš nadzieję,więc tylko rzekł płaczliwym głosem: - Jak on zdrów, to on i dwóm takim jak ja dałby rady, a jak chory, to mi się mœcić nie przystoi - kiedyż ja mu za swoje zapłacę? - Zemstę zostaw Bogu - rzekł Skrzetuski. Pachołek usta otworzył, chciał jeszcze coœ mówić, o coœ się pytać, ale pan Jan odwrócił się i poszedł ku namiotom, przed którymi liczne zebrało się towarzystwo. W œrodku siedziała pani Witowska, a obok niejkniaziówna, naokół zaœ rycerze. Przed niminieco pan Zagłoba, stojšc bez czapki, opowiadał tym, którzy byli tylko pod Zborowem, oblężenie Zbaraża. Słuchali go wszyscy dech w piersiach tamujšc; twarze mieniły się od wzruszenia i ci, co tam nie byli, z żalem myœleli o tym, że nie byli. Pan Jan siadł koło kniaziówny i wzišwszy jej rękę, do ust przycisnšł, a potem wsparli się o siebie ramionami i siedzieli cicho. Słońce schodziło już z nieba i z wolna czynił się wieczór. Skrzetuski zasłuchał się także - jakby czegoœ nowego dla siebie słuchajšc. Pan Zagłoba obcierał czuprynę -i głos jego rozbrzmiewał coraz silniej... Rycerzom œwieża pamięć lub imaginacja przywodziła przed oczy te krwawe dzieje: więc widzieli okop jakoby morzem otoczony i wœciekłe szturmy; słyszeli wrzaski i wycia, i huk armat i samopałów, widzieli kniazia w srebrnych blachach na okopie - wœród gradu kul... Potem nędzę, głód, owe noce czerwone, w których œmierć kršżyła jak złowrogi, wielki ptak nad okopem... wyjœcie pana Podbipięty, Skrzetuskiego... I słuchali wszyscy, czasem oczy wznoszšc do góry lub za głownie szabel chwytajšc, apan Zagłoba tak kończył: - Jedna to teraz mogiła, jeden kopiec olbrzymi, a że pod nim nie leży sława Rzeczypospolitej i kwiat rycerstwa, i ksišżęwojewoda, i ja, i my wszyscy, których lwami zbaraskimi sami Kozacy nazywajš - on to sprawił! To rzekłszy pan Zagłoba wskazał Skrzetuskiego. - Jako żywo, tak jest! - wykrzyknęli Marek Sobieski i pan Przyjemski. - Sława mu! czeœć, dziękowanie! - poczęły wołać silne głosy rycerskie. - Vivat Skrzetuski! Vivat młoda para! Niech żyje bohater! - wołano coraz silniej. Uniesienie ogarnęło wszystkich zebranych. Jedni biegli po kielichy, drudzy rzucali czapki w górę. Żołnierze poczęli dŸwięczeć szablami - i wkrótce uczynił się jeden ogólny gromki okrzyk: - Sława! sława! niech żyje! niech żyje! Skrzetuski jak prawdziwy rycerz chrzeœcijański spuœcił pokornie głowę - alekniaziówna wstała, strzšsnęła warkocze, rumieńce biły jej na twarz, a z oczu strzelała duma, bo ten rycerz miał być jejmężem, a sława męża pada na żonę jak œwiatło słońca na ziemię. *** PóŸnš już nocš rozjechali się zgromadzeni w dwie strony. Państwo Witowscy, pan Przyjemski i starosta krasnostawski pocišgnęli z pułkami w stronę Toporowa, a Skrzetuski z kniaziównš i choršgwiš Wołodyjowskiego do Tarnopola. Noc była tak pogodna jak i dzień. Roje gwiazd œwieciły na niebie. Księżyc zeszedł i oœwiecił pokryte pajęczynš pola. Żołnierze poczęli œpiewać; potem wstały białe opary z łšk i uczyniły z okolicy jakby jedno olbrzymie jezioro oœwiecone blaskiem księżyca. W takš to noc wychodził niegdyœ Skrzetuskize Zbaraża i w takš noc teraz czuł bicie serca Kurcewiczówny przy swoim. Rozdział 31 Lecz tragedia dziejowa nie zakończyła się ani pod Zbarażem, ani pod Zborowem, a nawet nie zakończył się tam jej akt pierwszy. W dwa lata póŸniej zerwała się znów cała Kozaczyzna do boju z Rzeczšpospolitš. Wstał Chmielnicki silniejszyniż kiedykolwiek, a z nim szedł chan wszystkich ord - i ciż sami wodze, którzy już pod Zbarażem stawali: więc dziki Tuhaj-bej i Urum-murza, i Artim-Girej, i Nuradyn, i Gałga, i Amurat, i Subagazi. Słupy pożarów, jęki ludzkie szły przed nimi- tysišce wojowników pokrywały pola, napełniały lasy, pół miliona ust wydawało okrzyki wojenne - i zdawało się ludziom, żeprzyszedł ostatni kres na Rzeczpospolitš. Lecz i Rzeczpospolita przebudziła się już z odrętwienia, zerwała z dawnš politykš kanclerza, z układami, z paktowaniem. Już było wiadomo, że tylko miecz dłuższy spokój zapewnić może, więc gdy król ruszył przeciw nieprzyjacielskiej powodzi, szło z nim sto tysięcy wojska i szlachty prócz mrowia ciurów i czeladzi. Nikogo nie brakło z osób wchodzšcych do niniejszego opowiadania. Był ksišżę Jeremi Wiœniowiecki z całš swš dywizjš, w której po staremu służyli Skrzetuski i Wołodyjowski z wolentarzem Zagłobš; byli obaj hetmani, Potocki i Kalinowski, czasu tego już z niewoli tatarskiej wykupieni. Był i pułkownik Stefan Czarniecki, póŸniejszy szwedzkiego króla Karola Gustawa pogromca, i pan Przyjemski, który wszystkš armatš dowodził, i generał Ubald, i pan Arciszewski, i pan starosta krasnostawski, i brat jego starosta jaworowski, póŸniejszy król Jan III, i Ludwik Wejher wojewoda pomorski, i Jakubwojewoda malborski, i choršży Koniecpolski, i ksišżę Dominik Zasławski, i biskupi, i dygnitarze koronni, i senatorowie - cała Rzeczpospolita z naczelnym swym wodzem, królem. Na polach Beresteczka spotkały się wreszcie owe krociowe zastępy i tam to stoczono jednš z największych bitew w dziejach œwiata, której odgłosem brzmiała cała ówczesna Europa. Trwała ona trzy dni. Przez pierwsze dwa ważyły się losy - w trzecim przyszło do walnego boju, który przeważył zwycięstwo.Rozpoczšł ów bój ksišżę Jeremi. Dzień ów pierwszego spotkania był dniem tryumfu dla polityki straszliwego "Jaremy" - jemu więc pierwszemu przyszło na nieprzyjaciela uderzyć. I widziano go na czele całego lewego skrzydła, jak bez zbroi, z gołš głowš, gnał jak wicher po polu na olbrzymie zastępy złożone ze wszystkich konnych mołojców zaporoskich, ze wszystkich Tatarów krymskich, nohajskich, białogrodzkich, z Turków sylistryjskich i rumelskich, z Urumbałów, janczarów, Serbów, Wołochów, Perierów i innych dzikich wojowników zebranych od Uralu, Morza Kaspijskiego i błot Meockich aż do Dunaju. I jak rzeka ginie z oczu w spienionych nurtach morskich, tak zginęły z oczu pułki ksišżęce w tym morzu nieprzyjaciół. Chmura kurzawy wstała na równinie niby rozszalała tršba powietrzna i zakryła walczšcych... Patrzyło na ten nadludzki bój całe wojsko -i król, a podkanclerzy Leszczyński wzniósł drzewo Krzyża Œwiętego i błogosławił nim ginšcych. Tymczasem z drugiego boku zachodził wojsku królewskiemu cały tabor kozacki liczšcy dwieœcie tysięcy ludzi, najeżony armatami, ziejšcy ogniem, na kształt smoka wysuwajšcego powoli z lasów olbrzymie swe kłęby. Lecz w nim wysunšł cały ich ogrom - z owej kurzawy, w której zginęły pułki Wiœniowieckiego, poczęli wypadać jeŸdŸcy, potem ich dziesištki, potem setki, potem tysišce, potem dziesištki tysięcy - i pędzić ku wzgórzom, na, których stał chan, otoczony przez wyborowe swe gwardie. Dzikie tłumy uciekały w szalonym popłochuibezładzie - pułki polskie gnały za nimi. Tysišce mołojców i Tatarów zasłały pobojowisko, a między nimi leżał, rozcięty koncerzem na dwoje, zakamieniały wróg Lachów, a wierny Kozaków sojusznik, dziki i mężny Tuhaj-bej. Straszliwy ksišżę tryumfował. Lecz król spostrzegł okiem wodza tryumf ksišżęcy i postanowił zgnieœć ordy, nim tabor kozacki nadcišgnie. Ruszyły wszystkie wojska, huknęły wszystkie działa, roznoszšc œmierć i zamieszanie; wnet brat chanowy, wspaniałyAmurat, padł uderzony kulš w piersi. Zawrzasły boleœnie ordy. Przerażony i ranny z samego poczštku bitwy chan spojrzał na pole. Z dala, wœród dział i ognia, szedł pan Przyjemski i sam król z rajtariš, a z boków huczała ziemia pod ciężarem biegnšcej do boju jazdy. Wówczas zadrżał Islam-Girej - i nie dotrzymał pola, i pierzchnšł, a za nim pierzchnęły bezładnie wszystkie ordy i Wołosza, i Urumbałowie, i konni mołojcy zaporoscy, i Turcy sylistryjscy, i poturczeńcy, jak chmura pierzcha przed wichrem. Uciekajšcych dopędził zrozpaczony Chmielnicki chcšc błagać chana, aby do bitwy powrócił - lecz chan ryknšł na jego widok z gniewu, wreszcie kazał go Tataromuchwycić, przywišzać do konia i porwał ze sobš. Teraz pozostał tylko tabor kozacki. Dowódca taboru, pułkownik kropiweński Dziedziała, nie wiedział, co się stało z Chmielnickim, lecz widzšc klęskę i haniebnš ucieczkę wszystkich ord - wstrzymał pochód i cofnšwszy się z taborem, usadowił się w bagnistych widłach Pleszowy. Tymczasem burza zerwała się na niebie i lunęły niezmierne potoki deszczu. "Bóg ziemię obmywał po sprawiedliwej bitwie." Dżdże trwały kilka dni i kilka dni odpoczywały królewskie wojska, zmęczone poprzednimi bitwami - przez ten czas taboropasywał się wałami i zmienił się w olbrzymiš ruchomš fortecę. Z powrotem pogody rozpoczęło się oblężenie - najdziwniejsze, jakie kiedykolwiek w życiu widziano. Sto tysięcy królewskiego wojska obległo dwukroćstotysięcznš armię Dziedziały. Królowi brakło armat, żywnoœci, amunicji -Dziedziała miał nieprzebrane zasoby prochów, wszelkich zapasów, a oprócz tegosiedemdziesišt cięższych i lżejszych armat. Ale na czele królewskich wojsk stał król - Kozakom brakło Chmielnickiego. Wojska królewskie były ożywione œwieżym zwycięstwem - Kozacy zwštpili o sobie. Minęło kilka dni - nadzieja powrotu Chmielnickiego i chana znikła. Wówczas rozpoczęły się rokowania. Przyszli do króla pułkownicy kozaccy i bili mu czołem, proszšc zmiłowania, obchodzilinamioty senatorów, czepiali się sukien, iemu by ie ło48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż@ĺ c%}c˘ #˙˙przyrzekajšc choćby spod ziemi wydostać Chmielnickiego i oddać go królowi. Serce Jana Kazimierza nie było obce litoœci - chciał puœcić do domów czerń i wojsko, byle wydano mu wszystkš starszyznę, którš postanowił zatrzymać aż do chwili wydania Chmielnickiego. Lecz taki właœnie układ nie był po myœli starszyŸnie, która za ogrom swych występków nie spodziewała się przebaczenia. Więc w czasie układów trwały bitwy, rozpaczliwe wycieczki i codziennie lała się obficie krew polska i kozacka. Mołojcy w dzień walczyli z odwagš i zaciekłoœciš rozpaczy, lecz nocš chmary ich całe wieszały się pod obozem królewskim wyjšc ponuro o miłosierdzie. Dziedziała skłaniał się do układów i sam chciał ponieœć w ofierze głowę swš królowi, byle wykupić wojsko i lud. Jednakże rozruchy powstały w kozackim obozie. Jedni chcieli się poddawać, inni bronić do œmierci, wszyscy zaœ przemyœliwali, jak by się wymknšć z taboru. Ale najodważniejszym wydawało się to niepodobieństwem. Tabor otoczony był widłami rzeki i olbrzymimi bagnami. Bronić się w nim możnabyło całe lata, ale do odwrotu jedna tylko droga stała otworem przez wojska królewskie. O tej drodze nikt nie myœlał w taborze. Układy przerywane bitwami wlokły się leniwo; rozruchy w tłumach kozackich stawały się coraz częstsze. W jednym z takich rozruchów zrzucono z dowództwa Dziedziałę i obrano nowego wodza. Nazwisko jego wlało nowš odwagę w upadłe dusze kozacze - i odbiwszy się gromkim echem w obozie królewskim, rozbudziło w kilku sercach rycerskich zatarte wspomnienia przebytych bólów i nieszczęœć. Nowy wódz zwał się Bohun. Już poprzednio wysokie on zajmował stanowisko między kozactwem w radzie i boju. Głos powszechny ukazywał na niego jako na następcę Chmielnickiego, którego w nienawiœci do Lachów jeszcze przewyższał.Bohun pierwszy z kozackich pułkowników stanšł wraz z Tatarami pod Beresteczkiem na czele pięćdziesięciu tysięcy ludzi. Brał udział w trzechdniowej bitwie jeŸdŸców - i pogromiony wraz z chanem i ordami przez Jeremiego, zdołał wyprowadzić z pogromu większš częœć swych sił i znaleŸć schronienie w taborze. Teraz po Dziedziale partia nieprzejednanych oddała mu naczelnedowództwo ufajšc, że on jeden potrafi uratować tabor i wojsko. I istotnie młody wódz ani chciał słyszeć o układach - pragnšł bitwy i krwi przelewu, choćby i w tej krwi sam miał utonšć. Lecz wkrótce przekonał się, że z tymi zastępami nie można było już myœleć o przejœciu zbrojnš rękš po trupach królewskiego wojska - więc chwycił się innego sposobu. Historia zachowała pamięć tych bezprzykładnych usiłowań, które współczesnym wydawały się godnymi olbrzyma, które mogły były ocalić wojsko iczerń. Bohun postanowił przejœć przez bezdenne bagna Pleszowej, a raczej zbudować przez te bagna taki most, by po nim mogli przejœćwszyscy oblężeni. Więc lasy całe poczęły padać pod siekierami Kozaków i tonšć w błotach; rzucano w nie wozy, namioty, kożuchy, œwity - i most przedłużał się z dniem każdym. Zdawało się, że dla tego wodza nie masz nic niepodobnego Król zwłóczył szturm nie chcšc przelewu krwi, lecz widzšc te olbrzymie roboty poznał, iż nie ma innej rady, i kazał otršbić w wojsku, by się na wieczór gotowano do ostatecznej rozprawy. Nikt nie wiedział o tym zamiarze w taborzekozackim - most przedłużał się jeszcze całš noc poprzedniš; rankiem zaœ Bohun wyjechał na czele starszyzny obejrzeć roboty. Było to w poniedziałek, siódmego lipca 1651roku. Ranek dnia tego wstał blady, jakby przerażony, zorze na wschodzie były krwawe, słońce wzeszło rude, chorobliwe,krwawy jakiœ odblask oœwiecał wody i lasy.Z obozu polskiego wyganiano konie na paszę; tabor kozacki szumiał głosami rozbudzonych ludzi. Porozpalano ogniska i gotowano strawę porannš. Wszyscy widzieliodjazd Bohuna, jego orszaku i idšcej za nimjazdy, z pomocš której wódz chciał spędzićwojewodę bracławskiego zajmujšcego tyły taboru i psujšcego z armat roboty kozackie.Czerń patrzyła na odjazd spokojnie, a nawet z otuchš w sercu. Tysišce oczu odprowadzało młodego wojownika i tysišceust mówiło za nim: - Boże cię błogosław, sokole! Wódz, orszak i jazda oddalajšc się z wolna od taboru doszli do brzegu lasu, mignęli jeszcze raz w porannym słońcu i poczęli się zasuwać za chaszcze. Wtem jakiœ straszny, przeraŸliwy głos zakrzyknšł, a raczej zawył przy bramie taboru: - Lude, spasajtes! - Starszyzna ucieka! - krzyknęło naraz kilkanaœcie głosów. - Starszyzna ucieka! - powtórzyły setki i tysišce ludzi. Szmer poszedł przez tłumy, jak kiedy wicher uderzy w bór - i naraz krzyk okropny, nieludzki wyrwał się z dwukroćstotysięcznej gardzieli: - Spasajtes! spasajtes! Lachy! Starszyzna ucieka! Masy ludzkie wezbrały naraz na kształt rozszalałego potoku. Zdeptano ogniska, poprzewracano wozy, namioty, rozerwano ostrokoły; œciskano się, duszono. Straszliwa panika poraziła obłędem wszystkie umysły. Góry ciał zatamowały wnet drogę - więc deptano po trupach wœród ryku, zgiełku, wrzasku, jęków. Tłumy wylały się z majdanu, wpadały na pomost, spychały się w bagna, tonšcy chwytali się w konwulsyjne uœciski i wyjšc do nieba o miłosierdzie, zapadali się w chłodne, ruchome błota. Na pomoœcie wszczęła się bitwa i rzeŸ o miejsca. Wody Pleszowej zapełniły się i zatkały ciałami. Nemezis dziejowa spłacała straszliwie za Piławce Beresteczkiem. Wrzaski okropne doszły do uszu młodego wodza i wnet zrozumiał, co się stało. Lecz na próżno zawrócił w tej chwili do taboru, na próżno leciał naprzeciw tłumom ze wzniesionymi do nieba rękami. Głos jego zginšł w ryku tysišców - straszliwa rzeka uciekajšcych porwała go wraz z koniem, orszakiem i całš jazdš i niosła na zatracenie. Wojska koronne zdumiały się na widok tegoruchu, który zrazu wielu za jakiœ atak rozpaczliwy poczytało - lecz oczom trudno było nie wierzyć. W kilka chwil póŸniej, gdy zdziwienie przeszło, wszystkie choršgwie nie czekajšc nawet rozkazów ruszyły na nieprzyjaciela, a w przodzie szła jak wicher choršgiew dragońska, na której czele leciał mały pułkownik z szablš nad głowš. I nastał dzień gniewu, klęski i sšdu... Kto nie był zduszon lub się nie utopił, szedł pod miecz. Spłynęły krwiš rzeki tak, że nierozpoznałeœ, czy krew, czy woda w nich płynie. Obłškane tłumy jeszcze bezładniej zaczęły się dusić i spychać w wodę, i topić... Mord napełnił te okropne lasy i zapanował w nich tym straszliwiej, że potężne watahy poczęły się bronić z wœciekłoœciš. Toczyły się bitwy na błotach, w kniejach, na polu. Wojewoda bracławski przecišł odwrót uciekajšcym. Próżno król rozkazywał powstrzymywać żołnierzy. Litoœć zgasła i rzeŸ trwała aż do nocy; rzeŸ taka, jakiej najstarsi nie pamiętali wojownicy i na której wspomnienie włosy stawały im póŸniej na głowach. Gdy wreszcie ciemnoœci okryły ziemię, samizwycięzcy byli przerażeni swym dziełem. Nie œpiewano Te Deum i nie łzy radoœci, lecz łzy żalu i smutku płynęły z dostojnychoczu królewskich. Tak rozegrał się akt pierwszy dramatu, którego autorem był Chmielnicki. Lecz Bohun nie złożył wraz z innymi głowyw tym dniu straszliwym. Jedni mówili, że spostrzegłszy klęskę, pierwszy ratował się ucieczkš; inni, że ocalił go pewien rycerz znajomy. Prawdy nikt nie mógł dociec. To tylko pewne, że w następnych wojnach częstokroć wypływało jego nazwisko między nazwiskami najsłynniejszych wodzów kozackich. Postrzał z jakiejœ mœciwej ręki dosięgnšł go w kilka lat póŸniej, lecz i wówczas nie przyszedł na niego kres ostatni. Po œmierci księcia Wiœniowieckiego, który z trudów wojennychumarł, gdy państwo łubniańskie odpadło od ciała Rzeczypospolitej, Bohun zawładnšłwiększš częœciš jego obszarów. Mówiono, że w końcu i Chmielnickiego nie chciał nad sobš uznawać. Sam Chmielnicki, złamany, przeklinany przez własny lud, szukał protekcji postronnych, dumny zaœ Bohun odrzucał wszelkš opiekę i gotów był szablšswobody swej kozaczej bronić. Mówiono także, że uœmiech nie postał nigdyna ustach tego szczególnego człowieka. Żyłnie w Łubniach, ale w wiosce, którš z popiołów odbudował i która zwała się Rozłogi. Tam też podobno umarł. Wojny domowe przeżyły go i cišgnęły się jeszcze długo. Przyszła potem zaraza i Szwedzi. Tatarzy stale prawie goœcili na Ukrainie zagarniajšc tłumy ludu w niewolę. Opustoszała Rzeczpospolita, opustoszała Ukraina. Wilcy wyli na zgliszczach dawnych miast i kwitnšce niegdyœ kraje były jakby wielki grobowiec. Nienawiœć wrosła w serca i zatruła krew pobratymczš. KONIEC ----------------Konwersja: rpg6@go2.pl šżęwojewoda, i ja, i my wszyscy, których lwami zbaraskimi sami Kozacy nazywajš - on to sprawił! To rzekłszy pan Zagłoba wskazał Skrzetuskiego. - Jako żywo, tak jest! - wykrzyknęli Marek Sobieski i pan Przyjemski. - Sława mu! czeœć, dziękowanie! - poczęły wołać silne głosy rycerskie. - Vivat Skrzetuski! Vivat młoda para! Niech żyje bohater! - wołano coraz silniej. Uniesienie ogarnęło wszystkich zebranych. Jedni biegli po kielichy, drudzy rzucali czapki w górę. Żołnierze poczęli dŸwięczeć szablami - i wkrótce uczynił się jeden ogólny gromki okrzyk: - Sława! sława! niech żyje! niech żyje! Skrzetuski jak prawdziwy rycerz chrzeœcijański spuœcił pokornie głowę - alekniaziówna wstała, strzšsnęła warkocze, rumieńce biły jej na twarz, a z oczu strzelała duma, bo ten rycerz miał być jejmężem, a sława męża pada na żonę jak œwiatło słońca na ziemię. *** PóŸnš już nocš rozjechali się zgromadzeni w dwie strony. Państwo Witowscy, pan Przyjemski i starosta krasnostawski pocišgnęli z pułkami w stronę Toporowa, a Skrzetuski z kniaziównš i choršgwiš Wołodyjowskiego do Tarnopola. Noc była tak pogodna jak i dzień. Roje gwiazd œwieciły na niebie. Księżyc zeszedł i oœwiecił pokryte pajęczynš pola. Żołnierze poczęli œpiewać; potem wstały białe opary z łšk i uczyniły z okolicy jakby jedno olbrzymie jezioro oœwiecone blaskiem księżyca. W takš to noc wychodził niegdyœ Skrzetuskize Zbaraża i w takš noc teraz czuł bicie serca Kurcewiczówny przy swoim. Rozdział 31 Lecz tragedia dziejowa nie zakończyła się ani pod Zbarażem, ani pod Zborowem, a nawet nie zakończył się tam jej akt pierwszy. W dwa lata póŸniej zerwała się znów cała Kozaczyzna do boju z Rzeczšpospolitš. Wstał Chmielnicki silniejszyniż kiedykolwiek, a z nim szedł chan wszystkich ord - i ciż sami wodze, którzy już pod Zbarażem stawali: więc dziki Tuhaj-bej i Urum-murza, i Artim-Girej, i Nuradyn, i Gałga, i Amurat, i Subagazi. Słupy pożarów, jęki ludzkie szły przed nimi- tysišce wojowników pokrywały pola, napełniały lasy, pół miliona ust wydawało okrzyki wojenne - i zdawało się ludziom, żeprzyszedł ostatni kres na Rzeczpospolitš. Lecz i Rzeczpospolita przebudziła się już z odrętwienia, zerwała z dawnš politykš kanclerza, z układami, z paktowaniem. Już było wiadomo, że tylko miecz dłuższy spokój zapewnić może, więc gdy król ruszył przeciw nieprzyjacielskiej powodzi, szło z nim sto tysięcy wojska i szlachty prócz mrowia ciurów i czeladzi. Nikogo nie brakło z osób wchodzšcych do niniejszego opowiadania. Był ksišżę Jeremi Wiœniowiecki z całš swš dywizjš, w której po staremu służyli Skrzetuski i Wołodyjowski z wolentarzem Zagłobš; byli obaj hetmani, Potocki i Kalinowski, czasu tego już z niewoli tatarskiej wykupieni. Był i pułkownik Stefan Czarniecki, póŸniejszy szwedzkiego króla Karola Gustawa pogromca, i pan Przyjemski, który wszystkš armatš dowodził, i generał Ubald, i pan Arciszewski, i pan starosta krasnostawski, i brat jego starosta jaworowski, póŸniejszy król Jan III, i Ludwik Wejher wojewoda pomorski, i Jakubwojewoda malborski, i choršży Koniecpolski, i ksišżę Dominik Zasławski, i biskupi, i dygnitarze koronni, i senatorowie - cała Rzeczpospolita z naczelnym swym wodzem, królem. Na polach Beresteczka spotkały się wreszcie owe krociowe zastępy i tam to stoczono jednš z największych bitew w dziejach œwiata, której odgłosem brzmiała cała ówczesna Europa. Trwała ona trzy dni. Przez pierwsze dwa ważyły się losy - w trzecim przyszło do walnego boju, który przeważył zwycięstwo.Rozpoczšł ów bój ksišżę Jeremi. Dzień ów pierwszego spotkania był dniem tryumfu dla polityki straszliwego "Jaremy" - jemu więc pierwszemu przyszło na nieprzyjaciela uderzyć. I widziano go na czele całego lewego skrzydła, jak bez zbroi, z gołš głowš, gnał jak wicher po polu na olbrzymie zastępy złożone ze wszystkich konnych mołojców zaporoskich, ze wszystkich Tatarów krymskich, nohajskich, białogrodzkich, z Turków sylistryjskich i rumelskich, z Urumbałów, janczarów, Serbów, Wołochów, Perierów i innych dzikich wojowników zebranych od Uralu, Morza Kaspijskiego i błot Meockich aż do Dunaju. I jak rzeka ginie z oczu w spienionych nurtach morskich, tak zginęły z oczu pułki ksišżęce w tym morzu nieprzyjaciół. Chmura kurzawy wstała na równinie niby rozszalała tršba powietrzna i zakryła walczšcych... Patrzyło na ten nadludzki bój całe wojsko -i król, a podkanclerzy Leszczyński wzniósł drzewo Krzyża Œwiętego i błogosławił nim ginšcych. Tymczasem z drugiego boku zachodził wojsku królewskiemu cały tabor kozacki liczšcy dwieœcie tysięcy ludzi, najeżony armatami, ziejšcy ogniem, na kształt smoka wysuwajšcego powoli z lasów olbrzymie swe kłęby. Lecz w nim wysunšł cały ich ogrom - z owej kurzawy, w której zginęły pułki Wiœniowieckiego, poczęli wypadać jeŸdŸcy, potem ich dziesištki, potem setki, potem tysišce, potem dziesištki tysięcy - i pędzić ku wzgórzom, na, których stał chan, otoczony przez wyborowe swe gwardie. Dzikie tłumy uciekały w szalonym popłochuibezładzie - pułki polskie gnały za nimi. Tysišce mołojców i Tatarów zasłały pobojowisko, a między nimi leżał, rozcięty koncerzem na dwoje, zakamieniały wróg Lachów, a wierny Kozaków sojusznik, dziki i mężny Tuhaj-bej. Straszliwy ksišżę tryumfował. Lecz król spostrzegł okiem wodza tryumf ksišżęcy i postanowił zgnieœć ordy, nim tabor kozacki nadcišgnie. Ruszyły wszystkie wojska, huknęły wszystkie działa, roznoszšc œmierć i zamieszanie; wnet brat chanowy, wspaniałyAmurat, padł uderzony kulš w piersi. Zawrzasły boleœnie ordy. Przerażony i ranny z samego poczštku bitwy chan spojrzał na pole. Z dala, wœród dział i ognia, szedł pan Przyjemski i sam król z rajtariš, a z boków huczała ziemia pod ciężarem biegnšcej do boju jazdy. Wówczas zadrżał Islam-Girej - i nie dotrzymał pola, i pierzchnšł, a za nim pierzchnęły bezładnie wszystkie ordy i Wołosza, i Urumbałowie, i konni mołojcy zaporoscy, i Turcy sylistryjscy, i poturczeńcy, jak chmura pierzcha przed wichrem. Uciekajšcych dopędził zrozpaczony Chmielnicki chcšc błagać chana, aby do bitwy powrócił - lecz chan ryknšł na jego widok z gniewu, wreszcie kazał go Tataromuchwycić, przywišzać do konia i porwał ze sobš. Teraz pozostał tylko tabor kozacki. Dowódca taboru, pułkownik kropiweński Dziedziała, nie wiedział, co się stało z Chmielnickim, lecz widzšc klęskę i haniebnš ucieczkę wszystkich ord - wstrzymał pochód i cofnšwszy się z taborem, usadowił się w bagnistych widłach Pleszowy. Tymczasem burza zerwała się na niebie i lunęły niezmierne potoki deszczu. "Bóg ziemię obmywał po sprawiedliwej bitwie." Dżdże trwały kilka dni i kilka dni odpoczywały królewskie wojska, zmęczone poprzednimi bitwami - przez ten czas taboropasywał się wałami i zmienił się w olbrzymiš ruchomš fortecę. Z powrotem pogody rozpoczęło się oblężenie - najdziwniejsze, jakie kiedykolwiek w życiu widziano. Sto tysięcy królewskiego wojska obległo dwukroćstotysięcznš armię Dziedziały. Królowi brakło armat, żywnoœci, amunicji -Dziedziała miał nieprzebrane zasoby prochów, wszelkich zapasów, a oprócz tegosiedemdziesišt cięższych i lżejszych armat. Ale na czele królewskich wojsk stał król - Kozakom brakło Chmielnickiego. Wojska królewskie były ożywione œwieżym zwycięstwem - Kozacy zwštpili o sobie. Minęło kilka dni - nadzieja powrotu Chmielnickiego i chana znikła. Wówczas rozpoczęły się rokowania. Przyszli do króla pułkownicy kozaccy i bili mu czołem, proszšc zmiłowania, obchodzilinamioty senatorów, czepiali się sukien, iemu by ie ło48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż”üżN¸÷ż@