ĺbkŃÉ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙őđGî’ŕGđ@îŕ@>ŕBđEîoŕEńŮő>ŕB>RŕG>˙ęÁńŮ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙ĂUÎíffĚ sƒ ˆ‰ÜĚnćÝÝٙťťgcněĚÝܙŸťš3>CLAS PANTAD €003Mý˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙Copyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. óÍĆ>˙ęŔúPę ŔúQęŔ1ţ˙Íb͛ >ęa>ŕ&>ę Ŕ>˙ę ŔÍđ͜Í:Í\ÍćÍóÍ ÍBÍS ú‚˙§(Ţú ŔOÍŕ>ęŔͧ ÍÓ ÍŽ Íż ÍÓ ÍŽ ÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔÍ|ÍĹÍr>ęÁ>xŕE>@ŕAŻŕ>ŕ˙>Óŕ@űÍ ÍvúÁˇ(ńŻęÁ́Ë VËw cËoÂÄËgÂŐË_ 9ËW -ËO ËG Ăú Ŕ<ţ >OÍŕĂú Ŕ<ţ >OÍłĂÍ ĂÍS ĚĹĂú Ŕţ(ţ(ţ(#ú Ŕţ("ţ(*ţ( *Í/ĂÍĹĂÍËĂ͘ĂÍ^ĂÍ÷ĂÍĂÍ#Ăú Ŕ=ţ˙ >OÍ|Ăú Ŕ<ţ >OÍ|Ă!>w# űÉ!6# ú6˙#6# öÉ! 6˙#6# ö6# úÉÍB͜ÍĹÉú ŔţČÍw Í ÍÓ úÁO> ‘O͜úÁOÍŽ úÁ<ţ 8>ęÁÉú Ŕţ ú ŔGÍ3 8 ř Í3 8 řÍ#@Íw  Í  úÍÓ úÁţ(=> ęÁúÁO> ‘ţ >O͜úÁOÍŽ ú Ŕţ 0<ę ŔÉú ŔţČŐĹúÁO ú Ŕţ ͟ Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  Ü{ę ŔÁŃÉĹú Ŕţ ú ŔĆ GÍ3  úÍ3  úúÁO Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  é> ę ŔÁÉ>ę Ŕ>ęÁ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍŃ!ĐŔ*§ úaŔ*§ úúŔOúŔG>š >¸ >>ęŔÉ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍ- űÍŃúŔ=ęŔ Í3  úÍĹÉÍ-(ÍŃ>ęŔúŔć€(ěÍĹÉÍŃ>ęŔúŔć€Ę˜ÍĹÉ Í3  úÍuĘ,ÍŃúŔţÂúŔţĘ#>ę Ŕ>ęŔúŔć€(ÖÍĹÉĺŐĹúŔoúŔg #F+NxĄ<(,xą úŔęŔ͡ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔ$úŔţ(>ęŔÍŻ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔÁŃáÉĺŐĹú Ŕţ˙(!В@§(=ůÍ3 yę Ŕ!В@y§( řÍ3 ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕ>ęŔÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔú ŔO>˙ę ŔÍ|ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕţ(ţ(ţ(ţ( ţ($ţ((!pÍ(!€Í !Í! Í!°Í!ŔÍÁŃáÉÍćĺĹ~î˙" ů ôÁáÉĺŐĹú Ŕ!ů ţ(q! ţ(j!H ţ(c!p ţ(\!˜ ţ(U!Á ţ(N!Ň ţ(G!ę ţ(@! ţ (9!: ţ (2!b ţ (+!Ň &ĺŐĹ!ˆ ĺŐĹ!ŔĺŐĹ!Ú ĺŐĹ!ą ĺŐĹ!aŔ˛Ŕ*§ úÁŃáÉ Przewiń Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlättern: Zeil Seit Kapt AlleDéfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Línea Página Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Línia Plana Cap. Tot ĺŐĹúŔGúŔ<¸8Í-(ÍŃ>>ę Ŕ7 ęŔ>ę Ŕ§ÁŃá§ÉĺŐĹúŔţÂO úŔţÂO úŔţ(úŔţ ÍuÍŃúŔ>ę Ŕ7 =ęŔ>ę Ŕ§ÁŃáÉĺŐĹúŔG!Đx§(~#§ ÷ô˛Ŕ*§ úÁŃá§ÉĺĹ!€6# xą řÁáÉĺŐĹy!ţ(#!@‘ţ(!€’ţ(!Ŕ“ţ(!€@y§(=ů]T! ÁÍćP* úÍćP* úÍćP* úÍćP* úÁŃáÉ> ę>ęA!  y§( ĺ>""Ŕ " úáúN"úO">ęúŔćęAÉ> ę>ęA!  y§( *GúN¸ 6*GúO¸ .Ŕ * ú>ęúŔę!úŔćęAÍŃ Í3  úÉ> ę>ęA!    ž # ÷őúŔćęAńÉĺŐĹ! Á@6# xą ř!˛Ŕ~#§(Í÷ öÁŃáÉĺĹÖ o&MD)))  0úŔţ( 8 V#F#Í' yţ őzƒ_ÁáÉĺŐĹk&)}ćđo Á ÁĹË!Ë ÁĹ{ć§(Ë8Ë=öxśw#wyśw#wÁŃáÉđ˙ˇŕ˙Íćđ@ćŕ@É>‘ŕ@É>äŕGŕHŕIÉĺŐÍć!`˜Ŕ>đ" üÍćŔ" üŃáÉĺŐ!`˜ y§(=ů> ‘W>ÍćÍ'(Í'(Í'(éőy§ ńń!`˜QÍćÍ'(Í'(Í'(éŃáÉĺĹú‚˙§(,>˙ŕO!˜`>" xą ř€>" xą ř`>" xą ř>ţŕOÁáÉĹw#< ú 6# úÁÉ!˜>"< ű! ˜"< ű!@˜6ń# úÉ!ŕ™ 6ň# ú!š>("< ű! š "< űÉ́Ĺ> ŕđđđđ/ćË7G>ŕđđđđđđđđđđ/ć°Gú€˙¨ ę˙xę€˙>0ŕú˙ÁÉţ(Ż>˙ę‚˙ÉĹ>˙ŕ$ˆ xą ű>ŕ$ÁÉőđ@ć€(đDţ‘ ôńɇ‡‡Ć€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙@ióúA˙ć ů*âű ňɇ‡‡Ć€ęj˙kóúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęj˙k@óúA˙ć ů*âű ňÉ˙ď=ď=|˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=ŕ˙ď=˙ď=ď=˙ď=ď=ď=ď=<ď=ď˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙MBFONTMonospaced @@@@@@   ŕ ŕ @ŔŔŕ``@€ @€ @ @@  `@@ @@@@@ @ @@ŕ@ @ŕ@ @`@ @@@€€ŕ     ŕ@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ@@ @ @€@ ŕŕ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕ ŕ     ŕ      @     @ŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ     @@     ŕ    @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕ`@@@@@`€€@@@ ` `@ ŕ@ ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    @@@@@@ @€€  Ŕ  @@@@@@  ŕ   Ŕ    ŕ   ŕŕ  ŕ€€ŕ  ŕ Ŕ €€€ŕ€ŕ ŕ@`@@@     ŕ    @   ŕ   @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ @@@@@@@€@@ @@€`€ŕŕŕŕŕŕŕ@ €`€ @ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ   @ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€  @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ @€@    ŔŔŕŕ`@ŕ@@ @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ@@@@@@@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕ @ ŕ  ŕ   0@@@@@@ŕ€ŕ ŕ ŕ ŕ€ŕŕ ŕ ŕ @€@ ŕ Ŕŕ€€@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`@Ŕ@@@€ŔŔŔŕ€€       @€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕ€@ @€@@@€ ŕ @@@ŕ @ŕŕ`ŕ€ ŕ @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ  @ŕ ŕ @ ŕ ŕ `€ŕ ŕ  ŕ ŕ @ŕ ŕ @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕ @ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@ŕŔ  ŕ  Ŕ @ ŕŕ  €@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ  ŕ @ ŕ  ŕ  ŕ€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€ŔŔ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€@@@@@ €€€€ @@@@@ @  ŕ ŕ @ŕ   €@ŕ ŕ @ŕ  ŕ@ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ŕ ŕ ŕ€@  ŕ @  ŕ@   ŕ   ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ ŕ€€   ŕ ŕMBFONTVariable pitch €€€€€€  PPřPřPP x ř(đ ŔČ @˜ŕ  @° Đ€€@€€€€€@€@@@@@€@ŕ@ @ŕ@@€Ŕ€ @@@€€@     @@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ€€@@€ @€@ ŔŔ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕˆŘ¨ˆˆˆˆˆˆČ¨˜ˆˆŕ     ŕŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ      @ˆˆˆ¨¨¨P   @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕŔ€€€€€Ŕ€€@@@ Ŕ@@@@@Ŕ@ ŕ€@ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    €€€€€€@@@@@@€€€  Ŕ  €€€€€€€ř¨¨¨¨ŕ    @   @ŕ   Ŕ€ŕ   ` ࠀ€€ŕ€ŕ ŕ€Ŕ€€€Ŕ    ŕ    @ˆ¨¨¨P  @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ €€€€€€€€@@ @@€P ŕŕŕŕŕŕŕ`€€`€€`ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ  ¨@ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€P @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ@€€@HHŔŔđřP ü\T @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ€€€€€€@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕˆpPpˆŕ  ŕ  °€€€€€€ŕ€ŕ ŕ ŕ x„´¤´„xŕ ŕ ŕ$HH$ŕ Ŕx„´¤„x@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`Ŕ@@@@€   ŕ€€ĐĐPPPPP€€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕH$H€€€  (8€€€°ˆ 8ŕ ŕ(č @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ   @ŕ ŕ  @ ŕ ŕ P ŕ ŕ  ŕ ŕ  @ŕ ŕ  @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ ŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@@ŕpHHčHHp¨ˆČ¨˜ˆ€@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕPpˆˆˆp @ řˆ˜¨Čˆř€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€Ŕ@ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€€€€€@ @@@@ @@@@@ @ p` @ŕ    €@ŕ  ŕ @ŕ   ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ř¨¨ř@€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ  ŕ€€   ŕ ŕPĹ c€ o c„ c!x cŒ+ý c‰6âS "PAN TADEUSZ" ADAM MICKIEWICZ Księga pierwsza: Gospodarstwo Litwo! Ojczyzno moja! ty jesteœ jak zdrowieIle cię trzeba cenić, ten tylko się dowie, Kto cię stracił. Dziœ pięknoœć twš w całej ozdobie Widzę i opisuję, bo tęsknię po tobie. Panno œwięta, co Jasnej bronisz Częstochowy I w Ostrej œwiecisz Bramie! Ty, co gród zamkowy Nowogródzki ochraniasz z jego wiernym ludem! Jak mnie dziecko do zdrowia powróciłaœ cudem, (Gdy od płaczšcej matki pod Twojš opiekę Ofiarowany, martwš podniosłem powiekę I zaraz mogłem pieszo do Twych œwištyń progu Iœć za wrócone życie podziękować Bogu), Tak nas powrócisz cudem na Ojczyzny łono.Tymczasem przenoœ mojš duszę utęsknionš Do tych pagórków leœnych, do tych łšk zielonych, Szeroko nad błękitnym Niemnem rozcišgnionych; Do tych pól malowanych zbożem rozmaitem,Wyzłacanych pszenicš, posrebrzanych żytem; Gdzie bursztynowy œwierzop, gryka jak œnieg biała, Gdzie panieńskim rumieńcem dzięcielina pała, A wszystko przepasane jakby wstęgš, miedzš Zielonš, na niej z rzadka ciche grusze siedzš. Œród takich pól przed laty, nad brzegiem ruczaju, Na pagórku niewielkim, we brzozowym gaju, Stał dwór szlachecki, z drzewa, lecz podmurowany; Œwieciły się z daleka pobielane œciany, Tym bielsze, że odbite od ciemnej zieleni Topoli, co go broniš od wiatrów jesieni. Dom mieszkalny niewielki, lecz zewszšd chędogi, I stodołę miał wielkš, i przy niej trzy stogi Użštku, co pod strzechš zmieœcić się nie może; Widać, że okolica obfita we zboże, I widać z liczby kopic, co wzdłuż i wszerz smugów Œwiecš gęsto jak gwiazdy, widać z liczby pługów Orzšcych wczeœnie łany ogromne ugoru, Czarnoziemne, zapewne należne do dworu, Uprawne dobrze na kształt ogrodowych grzšdek: Że w tym domu dostatek mieszka i porzšdek. Brama na wcišż otwarta przechodniom ogłasza, Że goœcinna, i wszystkich w goœcinę zaprasza. Właœnie dwukonnš brykš wjechał młody panek I obiegłszy dziedziniec zawrócił przed ganek, Wysiadł z powozu; konie, porzucone same, Szczypišc trawę cišgnęły powoli pod bramę.We dworze pusto: bo drzwi od ganku zamknięto Zaszczepkami, i kołkiem zaszczepki przetknięto. Podróżny do folwarku nie biegł sług zapytać, Odemknšł, wbiegł do domu, pragnšł go powitać. Dawno domu nie widział, bo w dalekim mieœcie Kończył nauki, końca doczekał nareszcie. Wbiega i okiem chciwie œciany starodawne Oglšda czule, jako swe znajome dawne. Też same widzi sprzęty, też same obicia, Z którymi się zabawiać lubił od powicia; Lecz mniej wielkie, mniej piękne, niż się dawniej zdały I też same portrety na œcianach wisiały. Tu Koœciuszko w czamarce krakowskiej, z oczyma Podniesionymi w niebo, miecz oburšcz trzyma; Takim był, gdy przysięgał na stopniach ołtarzów, Że tym mieczem wypędzi z Polski trzech mocarzów, Albo sam na nim padnie. Dalej w polskiej szacie Siedzi Rejtan żałoœny po wolnoœci stracie, W ręku trzymna nóż, ostrzem zwrócony do łona, A przed nim leży Fedon i Żywot Katona. Dalej Jasiński, młodzian piękny i posępny, Obok Korsak, towarzysz jego nieodstępny, Stojš na szańcach Pragi, na stosach Moskali, Siekšc wrogów, a Praga już się wkoło pali. Nawet stary stojšcy zegar kurantowy W drewnianej szafie poznał, u wniœcia alkowy, I z dziecinnš radoœciš pocišgnšł za sznurek, By stary Dšbrowskiego posłyszeć mazurek. Biegał po całym domu i szukał komnaty, Gdzie mieszkał dzieckiem będšc, przed dziesięciu laty. Wchodzi, cofnšł się, toczył zdumione Ÿrenice Po œcianach; w tej komnacie mieszkanie kobiece? Któż by tu mieszkał? Stary stryj nie był żonaty, A ciotka w Petersburgu mieszkała przed laty. To nie był ochmistrzyni pokój? Fortepiano? Na nim nuty i ksišżki; wszystko porzucano Niedbale i bezładnie; nieporzšdek miły! Niestare były ršczki, co je tak rzuciły. Tuż i sukienka biała, œwieżo z kołka zdjętaDo ubrania, na krzesła poręczu rozpięta. A na oknach donice z pachnšcymi ziołki, Geranium, lewkonija, astry i fijołki. Podróżny stanšł w jednym z okien - nowe dziwo: W sadzie, na brzegu niegdyœ zarosłym pokrzywš, Był maleńki ogródek, œcieżkami porznięty, Pełen bukietów trawy angielskiej i mięty. Drewniany, drobny, w cyfrę powišzany płotek Połyskał się wstšżkami jaskrawych stokrotek. Grzšdki, widać, że były œwieżo polewane; Tuż stało wody pełne naczynie blaszane, Ale nigdzie nie widać było ogrodniczki; Tylko co wyszła; jeszcze kołyszš się drzwiczki Œwieżo tršcone, blisko drzwi œlad widać nóżki Na piasku, bez trzewika była i pończoszki;Na piasku drobnym, suchym, białym na kształt œniegu, Œlad wyraŸny, lecz lekki, odgadniesz, że w biegu Chybkim był zostawiony nóżkami drobnemi Od kogoœ, co zaledwie dotykał się ziemi. Podróżny długo w oknie stał patrzšc, dumajšc, Wonnymi powiewami kwiatów oddychajšc, Oblicze aż na krzaki fijołkowe skłonił, Oczyma ciekawymi po drożynach gonił I znowu je na drobnych œladach zatrzymywał, Myœlał o nich i, czyje były, odgadywał. Przypadkiem oczy podniósł, i tuż na parkanie Stała młoda dziewczyna. - Białe jej ubranieWysmukłš postać tylko aż do piersi kryje, Odsłaniajšc ramiona i łabędziš szyję. W takim Litwinka tylko chodzić zwykła z rana, W takim nigdy nie bywa od mężczyzn widziana; Więc choć œwiadka nie miała, założyła ręce Na piersiach, przydawajšc zasłony sukience. Włos w pukle nie rozwity, lecz w węzełki małe Pokręcony, schowany w drobne stršczki białe, Dziwnie ozdabiał głowę, bo od słońca blasku Œwiecił się, jak korona na œwiętych obrazku. Twarzy nie było widać, zwrócona na pole Szukała kogoœ okiem, daleko, na dole; Ujrzała, zaœmiała się i klasnęła w dłonie, Jak biały ptak zleciała z parkanu na błonieI wionęła ogrodem, przez płotki, przez kwiaty, I po desce opartej o œcianę komnaty, Nim spostrzegł się, wleciała przez okno, œwiecšca, Nagła, cicha i lekka jak œwiatłoœć miesišca. Nucšc chwyciła suknie, biegła do zwierciadła; Wtem ujrzała młodzieńca i z ršk jej wypadła Suknia, a twarz ad strachu i dziwu pobladła. Twarz podróżnego barwš spłonęła rumianš, Jak obłok, gdy z jutrzenkš napotka się ranš; Skromny młodzieniec oczy zmrużył i przysłonił, Chciał coœ mówić, przepraszać, tylko się ukłonił I cofnšł; dziewica krzyknęła boleœnie, NiewyraŸnie, jak dziecko przestraszone weœnie; Podróżny zlškł się, spójrzał, lecz już jej nie było, Wyszedł zmieszany i czuł, że serce mu biło Głoœno, i sam nie wiedział, czy go miało œmieszyć To dziwaczne spotkanie, czy wstydzić, czy cieszyć. Tymczasem na folwarku nie uszło bacznoœci, Że przed ganek zajechał któryœ z nowych goœci. Już konie w stajnię wzięto, już im hojnie dano, Jako w porzšdnym domu, i obrok, i siano: Bo Sędzia nigdy nie chciał, według nowej mody, Odsyłać konie goœci Żydom do gospody. Słudzy nie wyszli witać, ale nie myœl wcale,Aby w domu Sędziego służono niedbale; Słudzy czekajš, nim się pan Wojski ubierze,Który teraz za domem urzšdzał wieczerzę. On Pana zastępuje i on, w niebytnoœci Pana, zwykł sam przyjmować i zabawiać goœci (Daleki krewny pański i przyjaciel domu). Widzšc goœcia, na folwark dšżył po kryjomu (Bo nie mógł wyjœć spotykać w tkackim pudermanie), Wdział więc, jak mógł najprędzej, niedzielne ubranie, Nagotowane z rana, bo od rana wiedział, Że u wieczerzy będzie z mnóstwem goœci siedział. Pan Wojski poznał z dala, ręce rozkrzyżował I z krzykiem podróżnego œciskał i całował; Zaczęła się ta prędka, zmieszana rozmowa,W której lat kilku dzieje chciano zamknšć wsłowa Krótkie i poplštane, w cišg powieœci, pytań,Wykrzykników i westchnień, i nowych powitań. Gdy się pan Wojski dosyć napytał, nabadał,Na samym końcu dzieje tego dnia powiadał."Dobrze, mój Tadeuszu (bo tak nazywano Młodzieńca, który nosił Koœciuszkowskie miano Na pamištkę, że w czasie wojny się urodził), Dobrze, mój Tadeuszu, żeœ się dziœ nagodził Do domu, właœnie kiedy mamy panien wiele. Stryjaszek myœli wkrótce sprawić ci wesele; Jest z czego wybrać; u nas towarzystwo liczne Od kilku dni zbiera się na sšdy graniczne, Dla skończenia dawnego z panem Hrabiš sporu, I pan Hrabia ma jutro sam zjechać do dworu; Podkomorzy już zjechał z żonš i z córkami.Młodzież poszła do lasu bawić się strzelbami, A starzy i kobiety żniwo oglšdajš Pod lasem, i tam pewnie na młodzież czekajš. Pójdziemy, jeœli zechcesz, i wkrótce spotkamy Stryjaszka, Podkomorstwo i szanowne damy". Pan Wojski z Tadeuszem idš pod las drogš I jeszcze się do woli nagadać nie mogš. Słońce ostatnich kresów nieba dochodziło, Mniej silnie, ale szerzej niż we dnie œwieciło, Całe zaczerwienione, jak zdrowe oblicze Gospodarza, gdy prace skończywszy rolnicze Na spoczynek powraca; już kršg promienisty Spuszcza się na wierzch boru i już pomrok mglisty, Napełniajšc wierzchołki i gałęzie drzewa, Cały las wišże w jedno i jakoby zlewa; I bór czernił się na kształt ogromnego gmachu, Słońce nad nim czerwone jak pożar na dachu; Wtem zapadło do głębi; jeszcze przez konary Błysnęło, jako œwieca przez okienic szpary, I zgasło. I wnet sierpy, gromadnie dzwonišce We zbożach, i grabliska suwane po łšce Ucichły i stanęły: tak pan Sędzia każe, U niego ze dniem kończš prace gospodarze. "Pan œwiata wie, jak długo pracować potrzeba; Słońce, Jego robotnik, kiedy znidzie z nieba, Czas i ziemianinowi ustępować z pola". Tak zwykł mawiać pan Sędzia; a Sędziego wola Była ekonomowi poczciwemu œwiętš, Bo nawet wozy, w które już składać zaczęto Kopę żyta, niepełne jadš do stodoły; Cieszš się z nadzwyczajnej ich lekkoœci woły. Właœnie z lasu wracało towarzystwo całe,Wesoło, lecz w porzšdku; naprzód dzieci małe Z dozorcš, potem Sędzia szedł z Podkomorzynš, Obok pan Podkomorzy otoczon rodzinš; Panny tuż za starszymi, a młodzież na boku; Panny szły przed młodzieżš o jakie pół kroku (Tak każe przyzwoitoœć) ; nikt tam nie rozprawiał O porzšdku, nikt mężczyzn i dam nie ustawiał, A każdy mimowolnie porzšdku pilnował. Bo Sędzia w domu dawne obyczaje chował I nigdy nie dozwalał, by chybiano względu Dla wieku, urodzenia, rozumu, urzędu; "Tym ładem, mawiał, domy i narody słynš,Z jego upadkiem domy i narody ginš". Więc do porzšdku wykli domowi i słudzy; I przyjezdny goœć, krewny albo człowiek cudzy, Gdy Sędziego nawiedził, skoro pobył mało, Przejmował zwyczaj, którym wszystko oddychało. Krótkie były Sędziego z synowcem witania, Dał mu poważnie rękę do pocałowania I w skroń ucałowawszy, uprzejmie pozdrowił; A choć przez wzglšd na goœci niewiele z nimmówił, Widać było z łez, które wylotem kontusza Otarł prędko, jak kochał pana Tadeusza. W œlad gospodarza wszystko ze żniwa i z boru, I z łšk, i z pastwisk razem wracało do dworu. Tu owiec trzoda beczšc w ulice się tłoczy I wznosi chmurę pyłu; dalej z wolna kroczy Stado cielic tyrolskich z mosiężnymi dzwonki; Tam konie rżšce lecš ze skoszonej łški; Wszystko bieży ku studni, której ramię z drzewa Raz w raz skrzypi i napój w koryta rozlewa. Sędzia, choć utrudzony, chociaż w gronie goœci, Nie uchybił gospodarskiej, ważnej powinnoœci, Udał się sam ku studni; najlepiej z wieczora Gospodarz widzi, w jakim stanie jest obora;Dozoru tego nigdy sługom nie poruczy, Bo Sędzia wie, że oko pańskie konia tuczy. Wojski z woŸnym Protazym ze œwiecami w sieni Stali i rozprawiali, nieco poróżnieni, Bo w niebytnoœć Wojskiego WoŸny po kryjomu Kazał stoły z wieczerzš powynosić z domu I ustawić co prędzej w poœrodku zamczyska, Którego widne były pod lasem zwaliska. Po cóż te przenosiny? Pan Wojski się krzywił I przepraszał Sędziego; Sędzia się zadziwił, Lecz stało się; już póŸno i trudno zaradzić,Wolał goœci przeprosić i w pustki prowadzić. Po drodze WoŸny cišgle Sędziemu tłumaczył, Dlaczego urzšdzenie pańskie przeinaczył: We dworze żadna izba nie ma obszernoœci Dostatecznej dla tylu, tak szanownych goœci, W zamku sień wielka, jeszcze dobrze zachowana, Sklepienie całe - wprawdzie pękła jedna œciana, Okna bez szyb, lecz latem nic to nie zawadzi; Bliskoœć piwnic wygodna służšcej czeladzi. Tak mówišc na Sędziego mrugał; widać z miny, Że miał i taił inne, ważniejsze przyczyny. O dwa tysišce kroków zamek stał za domem, Okazały budowš, poważny ogromem, Dziedzictwo starożytnej rodziny Horeszków;Dziedzic zginšł był w czasie krajowych zamieszków. Dobra całe zniszczone sekwestrami rzšdu, Bezładnoœciš opieki, wyrokami sšdu, W czšstce spadły dalekim krewnym po kšdzieli, A resztę rozdzielono między wierzycieli. Zamku żaden wzišœć nie chciał, bo w szlacheckim stanie Trudno było wyłożyć koszt na utrzymanie; Lecz Hrabia, sšsiad bliski, gdy wyszedł z opieki, Panicz bogaty, krewny Horeszków daleki, Przyjechawszy z wojażu upodobał mury, Tłumaczšc, że gotyckiej sš architektury; Choć Sędzia z dokumentów przekonywał o tem, Że architekt był majstrem z Wilna, nie zaœ Gotem. Doœć, że Hrabia chciał zamku, właœnie i Sędziemu Przyszła nagle taż chętka, nie wiadomo czemu. Zaczęli proces w ziemstwie, potem w głównym sšdzie, W senacie, znowu w ziemstwie i w guberskim rzšdzie; Wreszcie po wielu kosztach i ukazach licznych Sprawa wróciła znowu do sšdów granicznych. Słusznie WoŸny powiadał, że w zamkowej sieni Zmieœci się i palestra, i goœcie proszeni. Sień wielka jak refektarz, z wypukłym sklepieniem Na filarach, podłoga wysłana kamieniem, Œciany bez żadnych ozdób, ale mur chędogi;Sterczały wkoło sarnie i jelenie rogi Z napisami: gdzie, kiedy te łupy zdobyte; Tuż myœliwców herbowne klejnoty wyryte I stoi wypisany każdy po imieniu; Herb Horeszków, Półkozic, jaœniał na sklepieniu. Goœcie weszli w porzšdku i stanęli kołem; Podkomorzy najwyższe brał miejsce za stołem; Z wieku mu i z urzędu ten zaszczyt należy, Idšc kłaniał się damom, starcom i młodzieży. Przy nim stał Kwestarz, Sędzia tuż przy Bernardynie, Bernardyn zmówił krótki pacierz po łacinie; Mężczyznom dano wódkę; wtenczas wszyscy siedli I chołodziec litewski milczšc żwawo jedli. Pan Tadeusz, choć młodzik, ale prawem goœcia Wysoko siadł przy damach obok Jegomoœcia; Między nim i stryjaszkiem jedno pozostało Puste miejsce, jak gdyby na kogoœ czekało.Stryj nieraz na to miejsce i na drzwi poglšdał, Jakby czyjegoœ przyjœcia był pewny i żšdał. I Tadeusz wzrok stryja ku drzwiom odprowadzał, I z nim na miejscu pustym oczy swe osadzał. Dziwna rzecz! miejsca wkoło sš siedzeniemdziewic, Na które mógłby spójrzeć bez wstydu królewic, Wszystkie zacnie zrodzone, każda młoda, ładna; Tadeusz tam poglšda, gdzie nie siedzi żadna.To miejsce jest zagadkš, młódŸ lubi zagadki; Roztargniony, do swojej nadobnej sšsiadki Ledwie słów kilka wyrzekł, do Podkomorzanki; Nie zmienia jej talerzów, nie nalewa szklanki, I panien nie zabawia przez rozmowy grzeczne, Z których by wychowanie poznano stołeczne; To jedno puste miejsce nęci go i mami, Już nie puste, bo on je napełnił myœlami. Po tym miejscu biegało domysłów tysišce, Jako po deszczu żabki po samotnej łšce; Œród nich jedna króluje postać, jak w pogodę Lilia jezior skroń białš wznoszšca nad wodę. Dano trzeciš potrawę. Wtem pan Podkomorzy, Wlawszy kropelkę wina w szklankę panny Róży, A młodszej przysunšwszy z talerzem ogórki, Rzekł: "Muszę ja wam służyć, moje panny córki, Choć stary i niezgrabny". Zatem się rzuciłoKilku młodych od stołu i pannom służyło. Sędzia, z boku rzuciwszy wzrok na Tadeusza I poprawiwszy nieco wylotów kontusza, Nalał węgrzyna i rzekł: "Dziœ, nowym zwyczajem, My na naukę młodzież do stolicy dajem, I nie przeczym, że nasi synowie i wnuki Majš od starych więcej ksišżkowej nauki; Ale co dzień postrzegam, jak młódŸ cierpi na tem, Że nie ma szkół uczšcych żyć z ludŸmi i œwiatem. Dawniej na dwory pańskie jachał szlachcic młody, Ja sam lat dziesięć byłem dworskim Wojewody, Ojca Podkomorzego, Moœciwego Pana (Mówišc, Podkomorzemu œcisnšł za kolana);On mnie radš do usług publicznych sposobił, Z opieki nie wypuœcił, aż człowiekiem zrobił. W mym domu wiecznie będzie jego pamięć droga, Co dzień za duszę jego proszę Pana Boga. Jeœlim tyle na jego nie korzystał dworze ˆŠj ľA€ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjÜ ŕ ˆiC ř }x}`X¸ŠjPľ c & c +Ä c ď Ď c ž,O c 8GCJak drudzy, i wróciwszy w domu ziemię orzę, Gdy inni, więcej godni Wojewody względów, Doszli potem najwyższych krajowych urzędów, Przynajmniej tom skorzystał, że mi w moim domu Nikt nigdy nie zarzuci, bym uchybił komu W uczciwoœci, w grzecznoœci; a ja powiem œmiało, Grzecznoœć nie jest naukš łatwš ani małš. Niełatwš, bo nie na tym kończy się, jak nogš Zręcznie wierzgnšć, z uœmiechem witać lada kogo; Bo taka grzecznoœć modna zda mi się kupiecka, Ale nie staropolska ani też szlachecka. Grzecznoœć wszystkim należy, lecz każdemuinna; Bo nie jest bez grzecznoœci i miłoœć dziecinna, I wzglšd męża dla żony przy ludziach, i pana Dla sług swoich, a w każdej jest pewna odmiana. Trzeba się długo uczyć, ażeby nie zbłšdzić I każdemu powinnš uczciwoœć wyrzšdzić. I starzy się uczyli; u panów rozmowa Była to historyja żyjšca krajowa, A między szlachtš dzieje domowe powiatu. Dawano przez to poznać szlachcicowi bratu,Że wszyscy o nim wiedzš, lekce go nie ważš; Więc szlachcic obyczaje swe trzymał pod strażš. Dziœ człowieka nie pytaj: co zacz? kto go rodzi? Z kim on żył, co porabiał? każdy gdzie chce wchodzi, Byle nie szpieg rzšdowy i byle nie w nędzy. Jak ów Wespazyjanus nie wšchał pieniędzy I nie chciał wiedzieć, skšd sš, z jakich rški krajów, Tak nie chcš znać człowieka rodu, obyczajów! Doœć, że ważny i że się stempel na nim widzi, Więc szanujš przyjaciół jak pienišdze Żydzi". To mówišc Sędzia goœci obejrzał porzšdkiem; Bo choć zawsze i płynnie mówił, i z rozsšdkiem, Wiedział, że niecierpliwa młodzież teraŸniejsza, Że jš nudzi rzecz długa, choć najwymowniejsza. Ale wszyœcy słuchali w milczeniu głębokiem; Sędzia Podkomorzego zdał się radzić okiem,Podkomorzy pochwałš rzeczy nie przerywał, Ale częstym skinieniem głowy potakiwał. Sędzia milczał, on jeszcze skinieniem przyzwalał; Więc Sędzia jego puchar i swój kielich nalałI dalej mówił: "Grzecznoœć nie jest rzeczš małš: Kiedy się człowiek uczy ważyć, jak przystało, Drugich wiek, urodzenie, cnoty, obyczaje, Wtenczas i swojš ważnoœć zarazem poznaje: Jak na szalach, żebyœmy nasz ciężar poznali, Musim kogoœ posadzić na przeciwnej szali. Zaœ godna jest Waszmoœciów uwagi osobnejGrzecznoœć, którš powinna młódŸ dla płci nadobnej ; Zwłaszcza gdy zacnoœć domu, fortuny szczodroty Objaœniajš wrodzone wdzięki i przymioty. Stšd droga do afektów i stšd się kojarzy Wspaniały domów sojusz - tak myœlili starzy. A zatem..." Tu pan Sędzia nagłym zwrotem głowy Skinšł na Tadeusza, rzucił wzrok surowy, Znać było, że przychodził już do wnioskówmowy. Wtem brzšknšł w tabakierkę złotš Podkomorzy I rzekł: "Mój Sędzio, dawniej było jeszczegorzej! Teraz nie wiem, czy moda i nas starych zmienia, Czy młodzież lepsza, ale widzę mniej zgorszenia. Ach, ja pamiętam czasy, kiedy do Ojczyzny Pierwszy raz zawitała moda francuszczyzny! Gdy raptem paniczyki młode z cudzych krajów Wtargnęli do nas hordš gorszš od Nogajów,Przeœladujšc w OjczyŸnie Boga, przodków wiarę, Prawa i obyczaje, nawet suknie stare. Żałoœnie było widzieć wyżółkłych młokosów, Gadajšcych przez nosy, a często bez nosów, Opatrzonych w broszurki i w różne gazety, Głoszšcych nowe wiary, prawa, toalety. Miała nad umysłami wielkš moc ta tłuszcza; Bo Pan Bóg, kiedy karę na naród przepuszcza, Odbiera naprzód rozum od obywateli. I tak mędrsi fircykom oprzeć się nie œmieli, I zlškł ich się jak dżumy jakiej cały naród,Bo już sam wewnštrz siebie czuł choroby zaród; Krzyczano na modnisiów, a brano z nich wzory; Zmieniano wiarę, mowę, prawa i ubiory. Była to maszkarada, zapustna swawola, Po której miał przyjœć wkrótce wielki post - niewola! Pamiętam, chociaż byłem wtenczas małe dziecię, Kiedy do ojca mego w oszmiańskim powieciePrzyjechał pan Podczaszyc na francuskim wózku, Pierwszy człowiek, co w Litwie chodził po francusku. Biegali wszyscy za nim jakby za rarogiem, Zazdroszczono domowi, przed którego progiem Stanęła Podczaszyca dwukolna dryndulka, Która się po francusku zwała karyjulka. Zamiast lokajów w kielni siedziały dwa pieski, A na kozłach niemczysko chude na kształt deski; Nogi miał długie, cienkie, jak od chmielu tyki, W pończochach, ze srebrnymi klamrami trzewiki, Peruka z harbajtelem zawišzanym w miechu. Starzy na on ekwipaż parskali ze œmiechu, A chłopi żegnali się mówišc: że po œwiecie JeŸdzi wenecki diabeł w niemieckiej karecie. Sam Podczaszyc jaki był, opisywać długo, Dosyć, że nam się zdawał małpš lub papugš, W wielkiej peruce, którš do złotego runa On lubił porównywać, a my do kołtuna. Jeœli kto i czuł wtenczas, że polskie ubranie Piękniejsze jest niż obcej mody małpowanie, Milczał; boby krzyczała młodzież, że przeszkadza Kulturze, że tamuje progresy, że zdradza! Taka była przesšdów owoczesnych władza!"Podczaszyc zapowiedział, że nas reformować, Cywilizować będzie i konstytuować; Ogłosił nam, że jacyœ Francuzi wymowni Zrobili wynalazek: iż ludzie sš rowni; Choć o tym dawno w Pańskim pisano zakonie I każdy ksišdz toż samo gada na ambonie. Nauka dawnš była, szło o jej pełnienie! Lecz wtenczas panowało takie oœlepienie, Że nie wierzono rzeczom najdawniejszym wœwiecie, Jeœli ich nie czytano w francuskiej gazecie.Podczaszyc, mimo równoœć, wzišł tytuł markiża; Wiadomo, że tytuły przychodzš z Paryża, A natenczas tam w modzie był tytuł markiża. Jakoż, kiedy się moda odmieniła z laty, Tenże sam markiż przybrał tytuł demokraty; Wreszcie z odmiennš modš, pod Napoleonem, Demokrata przyjechał z Paryża baronem; Gdyby żył dłużej, może nowš alternatš Z barona przechrzciłby się kiedyœ demokratš. Bo Paryż częstš mody odmianš się chlubi, A co Francuz wymyœli, to Polak polubi. "Chwała Bogu, że teraz jeœli nasza młodzież Wyjeżdża za granicę, to już nie po odzież, Nie szukać prawodawstwa w drukarskich kramarniach Lub wymowy uczyć się w paryskich kawiarniach. Bo teraz Napoleon, człek mšdry a prędki, Nie daje czasu szukać mody i gawędki. Teraz grzmi oręż, a nam starym serca rosnš, Że znowu o Polakach tak na œwiecie głoœno;Jest sława, a więc będzie i Rzeczpospolita! Zawżdy z wawrzynów drzewo wolnoœci wykwita. Tylko smutno, że nam, ach! tak się lata wlekš W nieczynnoœci! a oni tak zawsze daleko! Tak długo czekać! nawet tak rzadka nowina!Ojcze Robaku (ciszej rzekł do Bernardyna),Słyszałem, żeœ zza Niemna odebrał wiadomoœć; Może też co o naszym wojsku wie Jegomoœć?" "Nic a nic" odpowiedział Robak obojętnie (Widać było, że słuchał rozmowy niechętnie), "Mnie polityka nudzi; jeżeli z Warszawy Mam list, to rzecz zakonna, to sš nasze sprawy Bernardyńskie; cóż o tym gadać u wieczerzy? Sš tu œwieccy, do których nic to nie należy". Tak mówišc spójrzał zyzem, gdzie œród biesiadników Siedział goœć Moskal; był to pan kapitan Ryków; Stary żołnierz, stał w bliskiej wiosce na kwaterze, Pan Sędzia go przez grzecznoœć prosił na wieczerzę. Ryków jadł smaczno, mało wdawał się w rozmowę, Lecz na wzmiankę Warszawy rzekł podniósłszy głowę "Pan Podkomorzy! Oj Wy! Pan zawsze ciekawy O Bonaparta, zawsze Wam tam do Warszawy! He! Ojczyzna! Ja nie szpieg, a po polsku umiem,- Ojczyzna! ja to czuję wszystko, ja rozumiem! Wy Polaki, ja Ruski, teraz się nie bijem, Jest armistycjum, to my razem jemy, pijem. Często na awanpostach nasz z Francuzem gada, Pije wódkę; jak krzyknš: ura! - kanonada. Ruskie przysłowie: z kim się biję, tego lubię; GładŸ drużkę jak po duszy, a bij jak po szubie. Ja mówię, będzie wojna u nas. Do majora Płuta adiutant sztabu przyjechał zawczora:Gotować się do marszu! Pójdziem, czy pod Turka, Czy na Francuza. Oj, ten Bonapart figurka! Bez Suworowa to on może nas wytuza. U nas w pułku gadano, jak szli na Francuza, Że Bonapart czarował, no, tak i Suwarów Czarował; tak i były czary przeciw czarów. Raz w bitwie, gdzie podział się? szukać Bonaparta!- A on zmienił się w lisa, tak Suwarów w charta; Tak Bonaparte znowu w kota się przerzuca,Dalej drzeć pazurami, a Suwarów w kuca. Obaczcież, co się stało w końcu z Bonapartš..." Tu Ryków przerwał i jadł; wtem z potrawšczwartš Wszedł służšcy, i raptem boczne drzwi otwarto. Weszła nowa osoba, przystojna i młoda; Jej zjawienie się nagłe, jej wzrost i uroda,Jej ubiór zwrócił oczy; wszyscy jš witali, Prócz Tadeusza, widać, że jš wszyscy znali. Kibić miała wysmukłš, kształtnš, pierœ powabnš, Suknię materyjalnš, różowš, jedwabnš, Gors wycięty, kołnierzyk z koronek, rękawki Krótkie, w ręku kręciła wachlarz dla zabawki (Bo nie było goršca); wachlarz pozłocisty Powiewajšc rozlewał deszcz iskier rzęsisty. Głowa do włosów, włosy pozwijane w kręgi, W pukle, i przeplatane różowymi wstęgi, Poœród nich brylant, niby zakryty od oczu, Œwiecił się jako gwiazda w komety warkoczu, Słowem, ubiór galowy; szeptali niejedni, Że zbyt wykwintny na wieœ i na dzień powszedni. Nóżek, choć suknia krótka, oko nie zobaczy, Bo biegła bardzo szybko, suwała się raczéj, Jako osóbki, które na trzykrólskie œwięta Przesuwajš w jasełkach ukryte chłopięta. Biegła i wszystkich lekkim witajšc ukłonemChciała usieœć na miejscu sobie zostawionem. Trudno było; bo krzeseł dla goœci nie stało, Na czterech ławach cztery ich rzędy siedziało, Trzeba było rzęd ruszyć lub ławę przeskoczyć; Zręcznie między dwie ławy umiała się wtłoczyć, A potem między rzędem siedzšcych i stołem, Jak bilardowa kula toczyła się kołem. W biegu dotknęła blisko naszego młodziana;Uczepiwszy falbanš o czyjeœ kolana Poœliznęła się nieco i w tym roztargnieniu Na pana Tadeusza wsparła się ramieniu. Przeprosiwszy go grzecznie, na miejscu swym siadła Pomiędzy nim i stryjem, ale nic nie jadła; Tylko się wachlowała, to wachlarza trzonekKręciła, to kołnierzyk z brabanckich koronek Poprawiała, to lekkim dotknieniem się ręki Muskała włosów pukle i wstšg jasnych pęki. Ta przerwa rozmów trwała już minut ze cztery. Tymczasem w końcu stoła naprzód ciche szmery, A potem się zaczęły wpółgłoœne rozmowy: MężczyŸni rozsšdzali swe dzisiejsze łowy. Asesora z Rejentem wzmogła się uparta, Coraz głoœniejsza kłótnia o kusego charta, Którego posiadaniem pan Rejent się szczyciłI utrzymywał, że on zajšca pochwycił; Asesor zaœ dowodził na złoœć Rejentowi, Że ta chwała należy chartu Sokołowi. Pytano zdania innych; więc wszyscy dokoła Brali stronę Kusego albo też Sokoła, Ci jak znawcy, ci znowu jak naoczne œwiadki. Sędzia na drugim końcu do nowej sšsiadki Rzekł półgłosem: "Przepraszam, musieliœmy siadać, Niepodobna wieczerzy na póŸniej odkładać: Goœcie głodni, chodzili daleko na pole; Myœliłem, że dziœ z nami nie będziesz przy stole". To rzekłszy, z Podkomorzym przy pełnym kielichu O politycznych sprawach rozmawiał po cichu. Gdy tak były zajęte stołu strony obie, Tadeusz przyglšdał się nieznanej osobie; Przypomniał, że za pierwszym na miejsce wejrzeniem Odgadnšł zaraz, czyim miało być siedzeniem. Rumienił się, serce mu biło nadzwyczajnie;Więc rozwišzane widział swych domysłów tajnie! Więc było przeznaczono, by przy jego bokuUsiadła owa pięknoœć widziana w pomroku; Wprawdzie zdała się teraz wzrostem dorodniejsza, Bo ubrana, a ubiór powiększa i zmniejsza. I włos u tamtej widział krótki, jasnozłoty,A u tej krucze, długie zwijały się sploty? Kolor musiał pochodzić od słońca promieni,Którymi przy zachodzie wszystko się czerwieni. Twarzy wówczas nie dostrzegł, nazbyt rychło znikła, Ale myœl twarz nadobnš odgadywać zwykła;Myœlił, że pewnie miała czarniutkie oczęta,Białš twarz, usta kraœne jak wiœnie bliŸnięta; U tej znalazł podobne oczy, usta, lica; W wieku może by była największa różnica: Ogrodniczka dziewczynkš zdawała się małš, A pani ta niewiastš już w latach dojrzałš; Lecz młodzież o pięknoœci metrykę nie pyta, Bo młodzieńcowi młodš jest każda kobiéta,Chłopcowi każda pięknoœć zda się rówiennicš, A niewinnemu każda kochanka dziewicš. Tadeusz, chociaż liczył lat blisko dwadzieœcie I od dzieciństwa mieszkał w Wilnie, wielkim mieœcie, Miał za dozorcę księdza, który go pilnowałI w dawnej surowoœci prawidłach wychował. Tadeusz zatem przywiózł w strony swe rodzinne Duszę czystš, myœl żywš i serce niewinne; Ale razem niemałš chętkę do swywoli. Z góry już robił projekt, że sobie pozwoli Używać na wsi długo wzbronionej swobody;Wiedział, że był przystojny, czuł się rzeœki, młody, A w spadku po rodzicach wzišł czerstwoœć i zdrowie. Nazywał się Soplica; wszyscy Soplicowie Sš, jak wiadomo, krzepcy, otyli i silni, Do żołnierki jedyni, w naukach mniej pilni. Tadeusz się od przodków swoich nie odrodził: Dobrze na koniu jeŸdził, pieszo dzielnie chodził, Tępy nie był, lecz mało w naukach postšpił, Choć stryj na wychowanie niczego nie skšpił. On wolał z flinty strzelać albo szablš robić;Wiedział, że go myœlano do wojska sposobić, Że ojciec w testamencie wyrzekł takš wolę; Ustawicznie do bębna tęsknił siedzšc w szkole. Ale stryj nagle pierwsze zamiary odmienił, Kazał, aby przyjechał i aby się żenił, I objšł gospodarstwo; przyrzekł na poczštek Dać małš wieœ, a potem cały swój majštek.Te wszystkie Tadeusza cnoty i zalety Œcišgnęły wzrok sšsiadki, uważnej kobiety Zmierzyła jego postać kształtnš i wysokš, Jego ramiona silne, jego pierœ szerokš, I w twarz spójrzała, z której wytryskał rumieniec, Ilekroć z jej oczyma spotkał się młodzieniec: Bo z pierwszej lękliwoœci całkiem już ochłonšł I patrzył wzrokiem œmiałym, w którym ogień płonšł; Również patrzyła ona, i cztery Ÿrenice Gorzały przeciw sobie jak roratne œwiece. Pierwsza z nim po francusku zaczęła rozmowę; Wracał z miasta, ze szkoły; więc o ksišżkinowe, O autorów pytała Tadeusza zdania I ze zdań wycišgała na nowo pytania; Cóż, gdy potem zaczęła mówić o malarstwie, O muzyce, o tańcach, nawet o rzeŸbiarstwie! Dowiodła, że zna równie pędzel, nuty, druki; Aż osłupiał Tadeusz na tyle nauki, Lękał się, by nie został poœmiewiska celem, I jškał się jak żaczek przed nauczycielem. Szczęœciem, że nauczyciel ładny i niesrogi; Odgadnęła sšsiadka powód jego trwogi, Wszczęła rzecz o mniej trudnych i mšdrychprzedmiotach: O wiejskiego pożycia nudach i kłopotach, I jak bawić się trzeba, i jak czas podzielić,By życie uprzyjemnić i wieœ rozweselić. Tadeusz odpowiadał œmielej, szła rzecz daléj, W pół godziny już byli z sobš poufali; Zaczęli nawet małe żarciki i sprzeczki. W końcu, stawiła przed nim trzy z chleba gałeczki, Trzy osoby na wybór; wzišł najbliższš sobie; Podkomorzanki na to zmarszczyły się obie, Sšsiadka zaœmiała się, lecz nie powiedziała, Kogo owa szczęœliwsza gałka oznaczała. Inaczej bawiono się w drugim końcu stoła,Bo tam wzmógłszy się nagle stronnicy Sokoła Na partyję Kusego bez litoœci wsiedli: Spór był wielki, już potraw ostatnich nie jedli. Stojšc i pijšc obie kłóciły się strony, A najstraszniej pan Rejent był zacietrzewiony. Jak raz zaczšł, bez przerwy rzecz swoję tokował I gestami jš bardzo dobitnie malował. (Był dawniej adwokatem pan rejent Bolesta,Zwano go kaznodziejš, że zbyt lubił gesta). Teraz ręce przy boku miał, w tył wygišł łokcie, Spod ramion wytknšł palce i długie paznokcie, Przedstawiajšc dwa smycze chartów tym obrazem; Właœnie rzecz kończył: "Wyczha! puœciliœmy razem Ja i Asesor, razem, jakoby dwa kurki Jednym palcem spuszczone u jednej dwururki; Wyczha! poszli, a zajšc jak struna smyk w pole, Psy tuż (to mówišc, ręce cišgnšł wzdłuż po stole I palcami ruch chartów przedziwnie udawał), Psy tuż, i hec od lasu odsadzili kawał; Sokoł smyk naprzód, ršczy pies, lecz zagorzalec, Wysadził się przed Kusym, o tyle, o palec; Wiedziałem, że spudłuje; szarak, gracz nielada, Czchał niby prosto w pole, za nim psów gromada; Gracz szarak! skoro poczuł wszystkie charty w kupie, Pstręk na prawo, koziołka, z nim w prawo psy głupie, A on znowu fajt w lewo, jak wytnie dwa susy, Psy za nim fajt na lewo, on w las, a mój Kusy Cap !!" Tak krzyczšc pan Rejent, na stół pochylony, Z palcami swymi zabiegł aż do drugiej strony I "cap!" Tadeuszowi wrzasnšł tuż nad uchem; Tadeusz i sšsiadka, tym głosu wybuchem nie korzystał dworze ˆŠj ľA€ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjÜ ŕ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż `p cĐ  cď4 c#!č c ,€7‹1 c€Š;Î"Znienacka przestraszeni właœnie w pół rozmowy, Odstrychnęli od siebie mimowolnie głowy, Jako wierzchołki drzewa powišzane społem, Gdy je wicher rozerwie; i ręce pod stołem Blisko siebie leżšce wstecz nagle uciekły, I dwie twarze w jeden się rumieniec oblekły. Tadeusz, by nie zdradzić swego roztargnienia: "Prawda, rzekł, mój Rejencie, prawda, bezwštpienia Kusy piękny chart z kształtu, jeœli równie chwytny..." "Chwytny? krzyknšł pan Rejent, mój pies faworytny Żeby nie miał być chwytny?" Więc Tadeusz znowu Cieszył się, że tak piękny pies nie ma narowu, Żałował, że go tylko widział idšc z lasu I że przymiotów jego poznać nie miał czasu. Na to zadrżał Asesor, puœcił z ršk kieliszek, Utopił w Tadeusza wzrok jak bazyliszek. Asesor mniej krzykliwy i mniej był ruchawyOd Rejenta, szczuplejszy i mały z postawy,Lecz straszny na reducie, balu i sejmiku, Bo powiadano o nim: ma żšdło w języku. Tak dowcipne żarciki umiał komponować, Iżby je w kalendarzu można wydrukować: Wszystkie złoœliwe, ostre. Dawniej człek dostatni, Schedę ojca swojego i majštek bratni, Wszystko strwonił, na wielkim figurujšc œwiecie; Teraz wszedł w służbę rzšdu, by znaczyć w powiecie Lubił bardzo myœlistwo, już to dla zabawy, Już to że odgłos tršbki i widok obławy Przypominał mu jego lata młodociane, Kiedy miał strzelców licznych i psy zawołane; Teraz mu z całej psiarni dwa charty zostały, I jeszcze z tych jednemu chciano przeczyć chwały. Więc zbliżył się i z wolna gładzšc faworyty, Rzekł z uœmiechem, a był to uœmiech jadowity: "Chart bez ogona jest jak szlachcic bez urzędu, Ogon też znacznie chartom pomaga do pędu,A Pan kusoœć uważasz za dowód dobroci? Zresztš zdać się możemy na sšd Pańskiej cioci. Choć pani Telimena mieszkała w stolicy I bawi się niedawno w naszej okolicy, Lepiej zna się na łowach niż myœliwi młodzi: Tak to nauka sama z latami przychodzi". Tadeusz, na którego niespodzianie spadał Grom taki, wstał zmieszany, chwilę nic nie gadał, Lecz patrzył na rywala coraz straszniej, srożéj... Wtem, wielkim szczęœciem dwakroć kichnšłPodkomorzy. "Wiwat!" krzyknęli wszyscy; on się wszystkim skłonił I z wolna w tabakierę palcami zadzwonił: Tabakiera ze złota, z brylantów oprawa, A w œrodku jej był portret króla Stanisława. Ojcu Podkomorzego sam król jš darował, Po ojcu Podkomorzy godnie jš piastował; Gdy w nię dzwonił, znak dawał, że miał głos zabierać; Umilkli wszyscy i ust nie œmieli otwierać. On rzekł: "Wielmożni Szlachta, Bracia Dobrodzieje! Forum myœliwskim tylko sš łški i knieje, Więc ja w domu podobnych spraw nie decyduję I posiedzenie nasze na jutro solwuję. I dalszych replik stronom dzisiaj nie dozwolę; WoŸny! odwołaj sprawę na jutro na pole. Jutro i Hrabia z całym myœlistwem tu zjedzie, I Waszeć z nami ruszysz, Sędzio, mój sšsiedzie, I pani Telimena, i panny, i panie, Słowem, zrobim na urzšd wielkie polowanie; I Wojski towarzystwa nam też nie odmówi".To mówišc tabakierę podawał starcowi. Wojski na ostrym końcu œród myœliwych siedział, Słuchał zmrużywszy oczy, słowa nie powiedział, Choć młodzież nieraz jego zasięgała zdania, Bo nikt lepiej nad niego nie znał polowania. On milczał, szczyptę wziętš z tabakiery ważył W palcach i długo dumał, nim jš w końcu zażył; Kichnšł, aż cała izba rozległa się echem, I potrzšsajšc głowš rzekł z gorzkim uœmiechem: "O, jak mnie to starego i smuci, i dziwi! Cóż by to o tym starzy mówili myœliwi, Widzšc, że w tylu szlachty, w tylu panów gronie Majš sšdzić się spory o charcim ogonie? Cóż by rzekł na to stary Rejtan, gdyby ożył? Wróciłby do Lachowicz i w grób się położył! Co by rzekł wojewoda Niesiołowski stary, Który ma dotšd pierwsze na œwiecie ogary I dwiestu strzelców trzyma obyczajem pańskim, I ma sto wozów sieci w zamku Worończańskim, A od tylu lat siedzi jak mnich na swym dworze? Nikt go na polowanie uprosić nie może; Białopiotrowiczowi samemu odmówił! Bo cóż by on na waszych polowaniach łowił? Piękna byłaby sława, ażeby pan taki Wedle dzisiejszej mody jeŸdził na szaraki! Za moich, panie, czasów, w języku strzeleckim Dzik, niedŸwiedŸ, łoœ, wilk, zwany był zwierzem szlacheckim, A zwierzę nie majšce kłów, rogów, pazurów Zostawiano dla płatnych sług i dworskich ciurów; Żaden pan nigdy przyjšć nie chciałby do ręki Strzelby, którš zhańbiono sypišc w niš œrutcienki! Trzymano wprawdzie chartów, bo z łowów wracajšc, Trafia się, że spod konia mknie się biedak zajšc; Puszczano wtenczas za nim dla zabawki smycze I na konikach małe goniły panicze Przed oczami rodziców, którzy te pogonie Ledwie raczyli widzieć, cóż kłócić się o nie!Więc niech Jaœnie Wielmożny Podkomorzy raczy Odwołać swe rozkazy, i niech mi wybaczy, Że nie mogę na takie jechać polowanie I nigdy na nim noga moja nie postanie! Nazywam się Hreczecha, a od króla Lecha Żaden za zajšcami nie jeŸdził Hreczecha". Tu œmiech młodzieży mowę Wojskiego zagłuszył, Wstano od stołu; pierwszy Podkomorzy ruszył, Z wieku mu i z urzędu ten zaszczyt należy, Idšc kłaniał się damom, starcom i młodzieży; Za nim szedł Kwestarz, Sędzia tuż przy Bernardynie, Sędzia u progu rękę dał Podkomorzynie, Tadeusz Telimenie, Asesor Krajczance, A pan Rejent na końcu Wojskiej Hreczeszance. Tadeusz z kilku goœćmi poszedł do stodoły,A czuł się pomieszany, zły i niewesoły, Rozbierał myœlš wszystkie dzisiejsze wypadki, Spotkanie się, wieczerzę przy boku sšsiadki, A szczególniej mu słowo "ciocia" koło uchaBrzęczało cišgle jako naprzykrzona mucha. Pragnšłby u WoŸnego lepiej się wypytać O pani Telimenie, lecz go nie mógł schwytać; Wojskiego też nie widział, bo zaraz z wieczerzy Wszyscy poszli za goœćmi, jak sługom należy, Urzšdzajšc we dworze izby do spoczynku. Starsi i damy spały we dworskim budynku, Młodzież Tadeuszowi prowadzić kazano, W zastępstwie gospodarza, w stodołę na siano. W pół godziny tak było głucho w całym dworze Jako po zadzwonieniu na pacierz w klasztorze; Ciszę przerywał tylko głos nocnego stróża.Usnęli wszyscy. Sędzia sam oczu nie zmruża: Jako wódz gospodarstwa obmyœla wyprawę W pole, i w domu przyszłš urzšdza zabawę.Dał rozkaz ekonomom, wójtom i gumiennym, Pisarzom, ochmistrzyni, strzelcom i stajennym, I musiał wszystkie dzienne rachunki przezierać, Nareszcie rzekł WoŸnemu, że się chce rozbierać. WoŸny pas mu odwišzał, pas słucki, pas lity, Przy którym œwiecš gęste kutasy jak kity, Z jednej strony złotogłów w purpurowe kwiaty, Na wywrót jedwab czarny, posrebrzany w kraty; Pas taki można równie kłaœć na strony obie, Złotš na dzień galowy, a czarnš w żałobie.Sam WoŸny umiał pas ten odwišzywać, składać; Właœnie tym się zatrudniał i kończył tak gadać: "Cóż złego, że przeniosłem stoły do zamczyska? Nikt na tym nic nie stracił, a Pan może zyska, Bo przecież o ten zamek dziœ toczy się sprawa. My od dzisiaj do zamku nabyliœmy prawa, I mimo całš strony przeciwnej zajadłoœć Dowiodę, że zamczysko wzięliœmy w posiadłoœć Wszakże kto goœci prosi w zamek na wieczerzę, Dowodzi, że posiadłoœć tam ma albo bierze;Nawet strony przeciwne weŸwiemy na œwiadki: Pamiętam za mych czasów podobne wypadki". Już Sędzia spał. Więc WoŸny cicho wszedł do sieni, Siadł przy œwiecy i dobył ksišżeczkę z kieszeni, Która mu jak Ołtarzyk Złoty zawsze służy,Której nigdy nie rzuca w domu i w podróży.Była to trybunalska wokanda: tam rzędem Stały spisane sprawy, które przed urzędemWoŸny sam głosem swoim przed laty wywołał Albo o których póŸniej dowiedzieć się zdołał. Prostym ludziom wokanda zda się imion spisem, WoŸnemu jest obrazów wspaniałych zarysem. Czytał więc i rozmyœlał: Ogiński z Wizgirdem, Dominikanie z Rymszš, Rymsza z Wysogirdem, Radziwiłł z Wereszczakš, Giedrojcie z Rdułtowskim, Obuchowicz z kahałem, Juraha z Piotrowskim, Maleski z Mickiewiczem, a na koniec Hrabia? Z Soplicš: i czytajšc, z tych imion wywabia Pamięć spraw wielkich, wszystkie procesu wypadki, I stajš mu przed oczy sšd, strony i œwiadki; I oglšda sam siebie, jak w żupanie białym, W granatowym kontuszu stał przed trybunałem, Jedna ręka na szabli, a drugš do stoła Przywoławszy dwie strony: "Uciszcie się!" woła. Marzšc i kończšc pacierz wieczorny, pomału Usnšł ostatni w Litwie WoŸny trybunału. Takie były zabawy, spory w one lata Œród cichej wsi litewskiej, kiedy reszta œwiata We łzach i krwi tonęła, gdy ów mšż, bóg wojny, Otoczon chmurš pułków, tysišcem dział zbrojny, Wprzšgłszy w swój rydwan orły złote obok srebrnych, Od puszcz Libijskich latał do Alpów podniebnych, Ciskajšc grom po gromie, w Piramidy, w Tabor, W Marengo, w Ulm, w Austerlitz. Zwycięstwo i Zabor Biegły przed nim i za nim. Sława czynów tylu, Brzemienna imionami rycerzy, od Nilu Szła huczšc ku północy, aż u Niemna brzegów Odbiła,się, jak od skał, od Moskwy szeregów, Które broniły Litwę murami żelaza Przed wieœciš dla Rosyi strasznš jak zaraza. Przecież nieraz nowina, niby kamień z nieba, Spadała w Litwę; nieraz dziad żebrzšcy chleba, Bez ręki lub bez nogi, przyjšwszy jałmużnę, Stanšł i oczy wkoło obracał ostróżne. Gdy nie widział we dworze rosyjskich żołnierzy Ani jarmułek, ani czerwonych kołnierzy, Wtenczas, kim był, wyznawał: był legijonistš, Przynosił koœci stare na ziemię ojczystš, Której już bronić nie mógł. - Jak go wtenczas cała Rodzina pańska, jak go czeladka œciskała Zanoszšc się od płaczu! On za stołem siadał I dziwniejsze od baœni historyje gadał. On opowiadał, jako jenerał Dšbrowski Z ziemi włoskiej stara się przycišgnšć do Polski, Jak on rodaków zbiera na Lombardzkim polu; Jak Kniaziewicz rozkazy daje z Kapitolu I zwycięzca, wydartych potomkom CezarówRzucił w oczy Francuzów sto krwawych sztandarów; Jak Jabłonowski zabiegł, aż kędy pieprz roœnie, Gdzie się cukier wytapia i gdzie w wiecznej wioœnie Pachnšce kwitnš lasy; z legijš Dunaju Tam wódz Murzyny gromi, a wzdycha do kraju. Mowy starca kršżyły we wsi po kryjomu; Chłopiec, co je posłyszał, znikał nagle z domu, Lasami i bagnami skradał się tajemnie, Œcigany od Moskali, skakał kryć się w Niemnie I nurkiem płynšł na brzeg Księstwa Warszawskiego, Gdzie usłyszał głos miły: "Witaj nam, kolego!" Lecz nim odszedł, wyskoczył na wzgórek zkamienia I Moskalom przez Niemen rzekł: "Do zobaczenia!" Tak przekradł się Gorecki, Pac i Obuchowicz, Piotrowski, Obolewski, Rożycki, Janowicz, Mierzejewscy, Brochocki i Bernatowicze, Kupœć, Gedymin i inni, których nie policzę; Opuszczali rodziców i ziemię kochanš, I dobra, które na skarb carski zabierano. Czasem do Litwy kwestarz z obcego klasztoru Przyszedł, i kiedy bliżej poznał panów dworu, Gazetę im pokazał wyprutš z szkaplerza; Tam stała wypisana i liczba żołnierza, I nazwisko każdego wodza legijonu, I każdego z nich opis zwycięstwa lub zgonu.Po wielu latach pierwszy raz miała rodzina Wieœć o życiu, o chwale i o œmierci syna; Brał dom żałobę, ale powiedzieć nie œmiano, Po kim była żałoba, tylko zgadywano W okolicy; i tylko cichy smutek panów Lub cicha radoœć była gazetš ziemianów. Takim kwestarzem tajnym był Robak podobno: Często on z panem Sędziš rozmawiał osobno; Po tych rozmowach zawsze jakowaœ nowinaRozeszła się w sšsiedztwie. Postać Bernardyna Wydawała, że mnich ten nie zawsze w kapturze Chodził i nie w klasztornym zestarzał się murze. Miał on nad prawym uchem, nieco wyżej skroni, Bliznę wyciętej skóry na szerokoœć dłoni I w brodzie œlad niedawny lancy lub postrzału, Ran tych nie dostał pewnie przy czytaniu mszału. Ale nie tylko groŸne wejrzenie i blizny, Lecz sam ruch i głos jego miał coœ żołnierszczyzny. Przy mszy, gdy z wzniesionymi zwracał sięrękami Od ołtarza do ludu, by mówić: "Pan z wami", To nieraz tak się zręcznie skręcił jednym razem, Jakby prawo w tył robił za wodza rozkazem, I słowa liturgiji takim wyrzekł tonem Do ludu, jak oficer stojšc przed szwadronem. Postrzegali to chłopcy służšcy mu do mszy.Spraw także politycznych był Robak œwiadomszy NiŸli żywotów Œwiętych, a jeżdżšc po kweœcie, Często zastanawiał się w powiatowym mieœcie; Miał pełno interesów: to listy odbierał, Których nigdy przy obcych ludziach nie otwierał, To wysyłał posłańców, ale gdzie i po co, Nie powiadał; częstokroć wymykał się nocš Do dworów pańskich, z szlachtš ustawicznie szeptał I okoliczne wioski dokoła wydeptał, I w karczmach z wieœniakami rozprawiał niemało, A zawsze o tym, co się w cudzych krajach działo. Teraz Sędziego, który już spał od godziny, Przychodzi budzić; pewnie ma jakieœ nowiny. Księga druga: Zamek Kto z nas tych lat nie pomni, gdy, młode pacholę, Ze strzelbš na ramieniu œwiszczšc szedł napole, Gdzie żaden wał, płot żaden nogi nie utrudza, Gdzie przestępujšc miedzę nie poznasz, że cudza! Bo na Litwie myœliwiec, jak okręt na morzu,Gdzie chcesz, jakš chcesz drogš, buja po przestworzu! Czyli jak prorok patrzy w niebo, gdzie w obłoku Wiele jest znaków widnych strzeleckiemu oku, Czy jak czarownik gada z ziemiš, która głucha Dla mieszczan, mnóstwem głosów szepce mu do ucha. Tam derkacz wrzasnšł z łški, szukać go daremnie, Bo on szybuje w trawie jako szczupak w Niemnie; Tam ozwał się nad głowš ranny wiosny dzwonek, Również głęboko w niebie schowany skowronek; Ówdzie orzeł szerokim skrzydłem przez obszary Zaszumiał, straszšc wróble jak kometa cary; Zaœ jastrzšb, pod jasnymi wiszšcy błękity, Trzepie skrzydłem jak motyl na szpilce przybity, Aż ujrzawszy œród łški ptaka lub zajšca, Runie nań z góry jako gwiazda spadajšca. Kiedyż nam Pan Bóg wrócić z wędrówki dozwoli I znowu dom zamieszkać na ojczystej roli, I służyć w jeŸdzie, która wojuje szaraki, Albo w piechocie, która nosi broń na ptaki; Nie znać innych prócz kosy i sierpa rynsztunków, I innych gazet oprocz domowych rachunków! Nad Soplicowem słońce weszło, i już padło Na strzechy, i przez szpary w stodołę się wkradło; I po ciemnozielonym, œwieżym, wonnym sianie, Z którego młodzież sobie zrobiła posłanie, Rozpływały się złote, migajšce pręgi Z otworu czarnej strzechy, jak z warkoczawstęgi; I słońce usta sennych promykiem poranka DraŸni, jak dziewczę kłosem budzšce kochanka. Już wróble skaczšc œwierkać zaczęły pod strzechš, Już trzykroć gęgnšł gęsior, a za nim jak echo Odezwały się chorem kaczki i indyki, I słychać bydła w pole idšcego ryki. Wstała młodzież, Tadeusz jeszcze senny leży, Bo też najpóŸniej zasnšł; z wczorajszej wieczerzy Wrócił tak niespokojny, że o kurów pianiu Jeszcze oczu nie zmrużył, a na swym posłaniu Tak kręcił się, że w siano jak w wodę utonšł, I spał twardo, aż zimny wiatr w oczy mu wionšł, Gdy skrzypišce stodoły drzwi otwarto z trzaskiem I bernardyn ksišdz Robak wszedł z węzlastym paskiem, "Surge, puer!" wołajšc i ponad barkami Rubasznie wywijajšc pasek z ogórkami. Już na dziedzińcu słychać myœliwskie okrzyki, Wyprowadzajš konie, zajeżdżajš bryki, Ledwie dziedziniec takš gromadę ogarnie, Odezwały się tršby, otworzono psiarnie; Zgraja chartów, wypadłszy, wesoło skowycze; Widzšc rumaki szczwaczów, dojeżdżaczów smycze, Psy jak szalone cwałem œmigajš po dworze, Potem biegš i kładš szyje na obroże: Wszystko to bardzo dobre polowanie wróży;Nareszcie Podkomorzy dał rozkaz podróży.Ruszyli szczwacze z wolna, jeden tuż za drugim, Ale za bramš rzędem rozbiegli się długim; W œrodku jechali obok Asesor z Rejentem, A choć na siebie czasem patrzyli ze wstrętem, Rozmawiali przyjaŸnie, jak ludzie honoru Idšc na rozstrzygnienie œmiertelnego sporu; Nikt ze słów zawziętoœci ich poznać nie zdoła; Pan Rejent wiódł Kusego, Asesor Sokoła. Z tyłu damy w pojazdach, młodzieńcy stronami Czwałujšc tuż przy kołach gadali z damami.Ksišdz Robak po dziedzińcu wolnym chodził krokiem Kończšc ranne pacierze; ale rzucał okiem Na pana Tadeusza, marszczył się, uœmiechał, Wreszcie kiwnšł nań palcem, Tadeusz podjechał; Robak palcem po nosie dawał mu znak groŸby: Lecz mimo Tadeusza pytania i proœby, Ażeby mu wyraŸnie, co chce, wytłumaczył,Bernardyn odpowiedzieć ni spójrzeć nie raczył, Kaptur tylko nasunšł i pacierz swój ze ˆŠj ľA€ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjÜ ŕ @”ŞjüŠj{ˇ÷żPâ c2 7 ci÷ c`!] c˝,p c-7*Mkończył; Więc Tadeusz odjechał i z goœćmi się złšczył. Właœnie wtenczas myœliwi smycze zatrzymali I wszyscy nieruchomi w miejscach swoich stali; Jeden drugiemu rękš dawał znak milczenia,A wszyscy obrócili oczy do kamienia, Nad którym stał pan Sędzia; on zwierza obaczył I ršk skinieniem swoje rozkazy tłumaczył. Pojęli wszyscy, stojš, a œrodkiem po roli Asesor i pan Rejent kłusujš powoli; Tadeusz, będšc bliższy, obudwu wyprzedził, Stanšł obok Sędziego i oczyma œledził: Dawno już nie był w polu; na szarej przestrzeni Trudno dojrzeć szaraka, zwłaszcza œród kamieni. Pokazał mu pan Sędzia; siedział biedny zajšc Płaszczšc się pod kamieniem, uszy nadstawiajšc, Okiem czerwonym spotkał myœliwców wejrzenie I jakby urzeczony, czujšc przeznaczenie, Ze strachu od ich oczu nie mógł zwrócić oka I pod opokš siedział martwy jak opoka. Tymczasem kurz na roli roœnie coraz bliżej,Pędzi na smyczy Kusy, za nim Sokoł chyży, Tuż Asesor z Rejentem, razem wrzaœli z tyłu: "Wyczha! wyczha! " i z psami znikli w kłębach pyłu. Kiedy tak za szarakiem goniono, tymczasemUkazał się pan Hrabia pod zamkowym lasem.Wiedziano w okolicy, że ten pan nie może Nigdy nigdzie stawić się w naznaczonej porze. I dziœ zaspał poranek, więc na sługi zrzędził, Widzšc myœliwców w polu, czwałem do nichpędził; Surdut swój angielskiego kroju, biały, długi, Połami na wiatr puœcił; z tyłu konno sługi W kapeluszach jak grzybki, czarnych, lœnišcych, małych, W kurtkach, w butach stryflastych, w pantalonach białych; Sługi, które pan Hrabia tym kształtem odzieje, Nazywajš się w jego pałacu dżokeje. Czwałujšca czereda zleciała na błonia, Gdy Hrabia ujrzał zamek i zatrzymał konia.Pierwszy raz widział zamek z rana i nie wierzył, Że to były też same mury, tak odœwieżył I upięknił poranek zarysy budowy; Zadziwił się pan Hrabia na widok tak nowy. Wieża zdała się dwakroć wyższa, bo sterczšca Nad mgłš rannš; dach z blachy złocił się od słońca, Pod nim błyszczała w kratach reszta szyb wybitych, Łamišc promienie wschodu w tęczach rozmaitych; Niższe piętra oblała tumanu powłoka, Rozpadliny i szczerby zakryła od oka. Krzyk dalekich myœliwców wiatrami przygnany Odbijał się kilkakroć o zamkowe œciany: Przysišgłbyœ, że krzyk z zamku, że pod mgły zasłonš Mury odbudowano i znów zaludniono. Hrabia lubił widoki niezwykłe i nowe, Zwał je romansowymi; mawiał, że ma głowę Romansowš; w istocie był wielkim dziwakiem. Nieraz, pędzšc za lisem albo za szarakiem,Nagle stawał i w niebo poglšdał żałoœnie Jak kot, gdy ujrzy wróble na wysokiej soœnie; Często bez psa, bez strzelby błškał się po gaju Jak rekrut zbiegły; często siadał przy ruczaju Nieruchomy, schyliwszy głowę nad potokiem, Jak czapla wszystkie ryby chcšca pozrzeć okiem. Takie były Hrabiego dziwne obyczaje; Wszyscy mówili, że mu czegoœ nie dostaje. Szanowano go przecież, bo pan z prapradziadów, Bogacz, dobry dla chłopów, ludzki dla sšsiadów, Nawet dla Żydów. Hrabski koń, zwrócony z drogi, Prosto kłusował polem aż pod zamku progi.Hrabia samotny wzdychał, poglšdał na mury, Wyjšł papier, ołówek i kreœlił figury. Wtem, spójrzawszy w bok, ujrzał o dwadzieœcie kroków Człowieka, który, równie miłoœnik widoków, Z głowš zadartš, ręce włożywszy w kieszenie, Zdawało się, że liczył oczyma kamienie. Poznał go zaraz, ale musiał kilka razy Krzyknšć, nim głos Hrabiego usłyszał Gerwazy. Szlachcic to był, służšcy dawnych zamku panów, Pozostały ostatni z Horeszki dworzanów; Starzec wysoki, siwy, twarz miał czerstwš, zdrowš, Marszczkami pooranš, posępnš, surowš. Dawniej pomiędzy szlachtš z wesołoœci słynšł; Ale od bitwy, w której dziedzic zamku zginšł, Gerwazy się odmienił, i już od lat wielu Ani był na kiermaszu, ani na weselu; Odtšd jego dowcipnych żartów nie słyszanoI uœmiechu na jego twarzy nie widziano. Zawsze nosił Horeszków liberyjš dawnš, Kurtę z połami żółtš, galonem oprawnš, Który dziœ żółty, dawniej zapewne był złoty. Wkoło szyte jedwabiem herbowne klejnoty, Półkozice, i stšd też cała okolica Półkozicem przezwała starego szlachcica. Czasem też od przysłowia, które bez ustanku Powtarzał, nazywano go także Mopanku; Czasem Szczerbcem, że całš łysinę miał wszczerbach; Lecz on zwał się Rębajło, a o jego herbachNie wiadomo. Klucznikiem siebie tytułował, Iż ten urzšd na zamku przed laty piastował. I dotšd nosił wielki pęk kluczów za pasem, Uwišzany na taœmie ze srebrnym kutasem. Choć nie miał co otwierać, bo zamku podwoje Stały otworem; przecież wynalazł drzwi dwoje, Sam je własnym nakładem naprawił i wstawił, I drzwi tych odmykaniem codziennie się bawił. W jednej z izb pustych obrał mieszkanie dlasiebie; Mogšc żyć u Hrabiego na łaskawym chlebie,Nie chciał, bo wszędzie tęsknił i czuł się niezdrowym, Jeżeli nie oddychał powietrzem zamkowym. Skoro ujrzał Hrabiego, czapkę z głowy schwycił I krewnego swych panów ukłonem zaszczycił, Chylšc łysinę wielkš, œwiecšcš z daleka I naciętš od licznych kordów jak nasieka; Gładził jš rękš, podszedł i jeszcze raz nisko Skłoniwszy się, rzekł smutnie: "Mopanku, Panisko,- Daruj mi, że tak mówię, Jaœnie Grafie Panie, To jest mój zwyczaj, nie zaœ nieuszanowanie: "Mopanku" powiadali wszyscy Horeszkowie,Ostatni Stolnik, pan mój, miał takie przysłowie; Czyż to prawda, Mopanku, że Pan grosza skšpisz Na proces i ten zamek Soplicom ustšpisz? Nie wierzyłem, lecz w całym powiecie tak słychać" Tu, poglšdajšc w zamek, nie przestawał wzdychać. "Cóż dziwnego? rzekł Hrabia, koszt wielki, a nuda Jeszcze większa; chcę skończyć, lecz szlachcic maruda. Upiera się; przewidział, że mię znudzić może: Dłużej też nie wytrzymam i dzisiaj broń złożę, Przyjmę warunki zgody, jakie mi sšd poda"."Zgody? krzyknšł Gerwazy, z Soplicami zgoda? Z Soplicami, Mopanku?" - To mówišc wykrzywił Usta, jakby nad własnš mowš się zadziwił. "Zgoda i Soplicowie! Mopanku, Panisko, Pan żartuje, co? Zamek, Horeszków siedlisko, Ma pójœć w ręce Sopliców? niech Pan tylko raczy Zsišœć z konia, pódŸmy w zamek, niech no Pan obaczy, Pan sam nie wie, co robi; niech się Pan nie wzbrania, Zsiadaj Pan! " - i przytrzymał strzemię do zsiadania. Weszli w zamek; Gerwazy stanšł w progu sieni: "Tu, rzekł, dawni panowie, dworem otoczeni, Często siadali w krzesłach w poobiedniej porze. Pan godził spory włoœcian; lub w dobrym humorze Goœciom różne ciekawe historyje prawił, Albo ich powieœciami i żarty się bawił, A młodzież na dziedzińcu biła się w palcatyLub ujeżdżała pańskie tureckie bachmaty". Weszli w sień. - Rzekł Gerwazy: "W tej ogromnej sieni Brukowanej nie znajdziesz Pan tyle kamieni,Ile tu pękło beczek wina w dobrych czasach; Szlachta cišgnęła kufy z piwnicy na pasach,Sproszona na sejm albo sejmik powiatowy, Albo na imieniny pańskie, lub na łowy. Podczas uczty na chorze tym kapela stała I w organ i w rozliczne instrumenty grała;A gdy wnoszono zdrowie, tršby jak w dniu sšdnym Grzmiały z choru; wiwaty szły cišgiem porzšdnym: Pierwszy wiwat za zdrowie króla Jegomoœci, Potem prymasa, potem królowej Jejmoœci, Potem szlachty i całej Rzeczypospolitej; A na koniec, po pištej szklenicy wypitej, Wnoszono: Kochajmy się! wiwat bez przestanku, Który, dniem okrzykniony, brzmiał aż do poranku; A już gotowe stały cugi i podwody, Aby każdego odwieŸć do jego gospody". Przeszli już kilka komnat; Gerwazy w milczeniu Tu wzrok na œcianie wstrzymał, ówdzie na sklepieniu, Przywołujšc pamištkę tu smutnš, tam miłš;Czasem, jakby chciał mówić: "Wszystko sięskończyło", Kiwnšł żałoœnie głowš; czasem machnšł rękš. Widać, że mu wspomnienie samo było mękš I że je chciał odpędzić; aż się zatrzymali Na górze, w wielkiej, niegdyœ zwierciadlanej sali; Dziœ wydartych zwierciadeł stały puste ramy, Okna bez szyb, z krużgankiem wprost naprzeciw bramy Tu wszedłszy starzec głowę zadumanš skłonił I twarz zakrył rękami, a gdy jš odsłonił, Miała wyraz żałoœci wielkiej i rozpaczy. Hrabia, chociaż nie wiedział, co to wszystko znaczy, Poglšdajšc w twarz starca czuł jakieœ wzruszenie, Rękę mu œcisnšł; chwilę trwało to milczenie, Przerwał je starzec, trzęsšc wzniesionš prawicš: "Nie masz zgody, Mopanku, pomiędzy Soplicš I krwiš Horeszków; w Panu krew Horeszków płynie, Jesteœ krewnym Stolnika po matce Łowczynie, Która się rodzi z drugiej córki Kasztelana, Który był, jak wiadomo, wujem mego Pana. Słuchaj Pan historyi swej własnej rodzinnej, Która się stała właœnie w tej izbie, nie innej. "Nieboszczyk pan mój, Stolnik, pierwszy pan w powiecie, Bogacz i familijant, miał jedyne dziecię, Córkę pięknš jak anioł; więc się zalecało Stolnikównie i szlachty, i paništ niemało. Między szlachtš był jeden wielki paliwoda, Kłótnik, Jacek Soplica, zwany Wojewoda Przez żart; w istocie wiele znaczył w województwie, Bo rodzinę Sopliców miał jakby w dowództwie I trzystu ich kreskami rzšdził wedle woli, Choć sam nic nie posiadał prócz kawałka roli, Szabli, i wielkich wšsów od ucha do ucha. Owoż pan Stolnik nieraz wzywał tego zuchaI ugaszczał w pałacu, zwłaszcza w czas sejmików, Popularny dla jego krewnych i stronników. Wšsal tak wzbił się w dumę łaskawym przyjęciem, Że mu się uroiło zostać pańskim zięciem. Do zamku nieproszony coraz częœciej jeŸdził, W końcu u nas jak w swoim domu się zagnieŸdził I już miał się oœwiadczać, lecz pomiarkowano I czarnš mu polewkę do stołu podano. Podobno Stolnikównie wpadł Soplica w oko, Ale przed rodzicami taiła głęboko. "Było to za Koœciuszki czasów; Pan popierał Prawo trzeciego maja i już szlachtę zbierał, Aby konfederatom cišgnšć ku pomocy, Gdy nagle Moskwa zamek opasała w nocy; Ledwie był czas z możdzerza na trwogę wypalić, Podwoje dolne zamknšć i ryglem zawalić. W zamku całym był tylko pan Stolnik, ja, Pani, Kuchmistrz i dwóch kuchcików, wszyscy trzej pijani, Proboszcz, lokaj, hajducy czterej, ludzie œmiali; Więc za strzelby, do okien; aż tu tłum Moskali Krzyczšc: ura! od bramy wali po tarasie; My im ze strzelb dziesięciu palnęli: "a zasie!" Nic tam nie było widać; słudzy bez ustankuStrzelali z dolnych pięter, a ja i Pan z ganku. Wszystko szło pięknym ładem, choć w tak wielkiej trwodze: Dwadzieœcie strzelb leżało tu, na tej podłodze, Wystrzeliliœmy jednš, podawano drugš, Ksišdz proboszcz zatrudniał się czynnie tš usługš I Pani, i Panienka, i nadworne panny; Trzech było strzelców, a szedł ogień nieustanny; Grad kul sypały z dołu moskiewskie piechury, My z rzadka, ale celniej dogrzewali z góry. Trzy razy aż pode drzwi to chłopstwo się wparło, Ale za każdym razem trzech nogi zadarło, Więc uciekli pod lamus; a już był poranek. Pan Stolnik wesoł wyszedł ze strzelbš na ganek I skoro spod lamusa Moskal łeb wychylił, On dawał zaraz ognia, a nigdy nie mylił; Za każdym razem czarny kaszkiet w trawę padał I już się rzadko który zza œciany wykradał. Stolnik, widzšc strwożone swe nieprzyjaciele, Myœlił zrobić wycieczkę, porwał karabelę I z ganku krzyczšc sługom wydawał rozkazy; Obróciwszy się do mnie rzekł: "Za mnš, Gerwazy!" Wtem strzelono spod bramy, Stolnik się zajšknšł, Zaczerwienił się, zbladnšł, chciał mówić, krwiš chrzšknšł; Postrzegłem wtenczas kulę, wpadła w piersi same, Pan słaniajšc się palcem ukazał na bramę. Poznałem tego łotra Soplicę! poznałem! Po wzroœcie i po wšsach! jego to postrzałem Zginšł Stolnik, widziałem! łotr jeszcze do góry Wzniesionš trzymał strzelbę, jeszcze dym szedł z rury! Wzišłem go na cel, zbójca stał jak skamieniały! Dwa razy dałem ognia, i oba wystrzały Chybiły; czym ze złoœci, czy z żalu Ÿle mierzył. Usłyszałem wrzask kobiet, spójrzałem, - Pan nie żył". Tu Gerwazy umilknšł i łzami się zalał, Potem rzekł kończšc: "Moskal już wrota wywalał; Bo po œmierci Stolnika stałem bezprzytomnie I nie wiedziałem, co się działo wokoło mnie; Szczęœciem, na odsiecz przyszedł nam Parafianowicz, Przywiodłszy Mickiewiczów dwiestu z Horbatowicz, Którzy sš szlachta liczna i dzielna, człek wczłeka, A nienawidzš rodu Sopliców od wieka. "Tak zginšł pan potężny, pobożny i prawy, Który miał w domu krzesła, wstęgi i buławy, Ojciec włoœcian, brat szlachty; i nie miał po sobie Syna, który by zemstę poprzysišgł na grobie! Ale miał sługi wierne; ja w krew jego ranyObmoczyłem mój rapier, Scyzorykiem zwany, (Zapewne Pan o moim słyszał Scyzoryku, Sławnym na każdym sejmie, targu i sejmiku). Przysišgłem wyszczerbić go na Sopliców karkach, Œcigałem ich na sejmach, zajazdach, jarmarkach; Dwóch zaršbałem w kłótni, dwóch na pojedynku; Jednego podpaliłem w drewnianym budynku,Kiedyœmy zajeżdżali z Rymszš Korelicze: Upiekł się tam jak piskorz; a tych nie policzę, Którym uszy obcišłem. Jeden tylko został, Który dotšd ode mnie pamištki nie dostał! Rodzoniutki braciszek owego wšsala, Żyje dotšd, i z swoich bogactw się przechwala, Zamku Horeszków tyka swych kopców krawędziš, Szanowany w powiecie, ma urzšd, jest sędziš! I Pan mu zamek oddasz? niecne jego nogi Majš krew Pana mego zetrzeć z tej podłogi? O nie! póki Gerwazy ma choć za grosz duszy, I tyle sił, że jednym małym palcem ruszy Scyzoryk swój, wiszšcy dotychczas na œcianie, Póty Soplica tego zamku nie dostanie!" "O! krzyknšł Hrabia, ręce podnoszšc do góry, Dobre miałem przeczucie, żem lubił te mury! Choć nie wiedziałem, że w nich taki skarb się mieœci, Tyle scen dramatycznych i tyle powieœci! Skoro zamek mych przodków Soplicom zagrabię, Ciebie osadzę w murach jak mego burgrabię: Twoja powieœć, Gerwazy, zajęła mię mocno. Szkoda, żeœ mię nie przywiódł tu w godzinęnocnš; Udrapowany płaszczem siadłbym na ruinach, A ty byœ mi o krwawych rozpowiadał czynach; Szkoda, że masz niewielki dar opowiadania! Nieraz takie słyszałem i czytam podania; W Angliji i w Szkocyi każdy zamek lordów, W Niemczech każdy dwór grafów był teatrem mordów! W każdej dawnej, szlachetnej, potężnej rodzinie Jest wieœć o jakimœ krwawym lub zdradzieckim czynie, Po którym zemsta spływa na dziedziców w spadku: W Polszcze pierwszy raz słyszę o takim wypadku. Czuję, że we mnie mężnych krew Horeszków płynie! Wiem, co winienem sławie i mojej rodzinie. Tak! muszę zerwać wszelkie z Soplicš układy, Choćby do pistoletów przyszło lub do szpady! Honor każe". Rzekł, ruszył uroczystym krokiem, A Gerwazy szedł z tyłu w milczeniu głębokiem. Przed bramš stanšł Hrabia, sam do siebie gadał, Poglšdajšc na zamek prędko na koń wsiadał, Tak samotnš rozmowę kończšc roztargniony: "Szkoda, że ten Soplica stary nie ma żony, Lub córki pięknej, której ubóstwiałbym wdzięki, Kochajšc i nie mogšc otrzymać jej ręki; Nowa by się w powieœci zrobiła zawiłoœć: Tu serce, tam powinnoœć! tu zemsta, tam miłoœć!" Tak szepcšc spišł ostrogi; koń leciał do dworu, Gdy z drugiej strony strzelcy wyjeżdżali z boru; Hrabia lubił myœlistwo, ledwie strzelców zoczył, Zapomniawszy o wszystkim prosto ku nim skoczył, Mijajšc bramę, ogród, płoty; gdy w zawrocie Obejrzał się i konia zatrzymał przy płocie.Był sad. - Drzewa owocne, zasadzone w rzędy, Ocieniały szerokie pole; spodem grzędy. Tu kapusta, sędziwe schylajšc łysiny, Siedzi i zda się dumać o losach jarzyny; Tam, plšczšc strški w marchwi zielonej warkoczu, Wysmukły bób obraca na niš tysišc oczu; Owdzie podnosi złotš kitę kukuruza; Gdzieniegdzie otyłego widać brzuch harbuza, Który od swej łodygi aż w dalekš stronę Wtoczył się jak goœć między buraki czerwone. Grzędy rozjęte miedzš; na każdym przykopie Stojš jakby na straży w szeregach konopie,Cyprysy jarzyn; ciche, proste i zielone. Ich liœcie i woń służš grzędom za obronę, Bo przez ich liœcie nie œmie przecisnšć się Ÿmija, A ich woń gšsienice i owad zabija. Dalej maków białawe górujš badyle; Na nich, myœlisz, iż rojem usiadły motyle Trzepiocšc skrzydełkami, na których się mieni Z rozmaitoœciš tęczy blask drogich kamieni;Tylš farb żywych, różnych, mak Ÿrenicę mami. W œrodku kwiatów, jak pełnia pomiędzy gwiazdami, Kršgły słonecznik licem wielkiem, gorejšcem Od wschodu do zachodu kręci się za słońcem. Pod płotem wšskie, długie, wypukłe i pacierz swój ze ˆŠj ľA€ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjÜ ŕ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPA c‘ 6 cÇI c"v c†-ľ c;8.@pagórki Bez drzew, krzewów i kwiatów: ogród na ogórki. Pięknie wyrosły; liœciem wielkim, rozłożystym, Okryły grzędy jakby kobiercem fałdzistym.Poœrodku szła dziewczyna w bieliznę ubrana, W majowej zielonoœci tonšc po kolana; Z grzšd zniżajšc się w bruzdy, zdała się nie stšpać, Ale pływać po liœciach, w ich barwie się kšpać. Słomianym kapeluszem osłoniła głowę, Od skroni powiewały dwie wstšżki różowe I kilka puklów œwiatłych, rozwitych warkoczy; Na ręku miała koszyk, w dół spuœciła oczy, Prawš rękę podniosła, niby do chwytania; Jako dziewczę, gdy rybki w kšpieli ugania Bawišce się z jej nóżkš, tak ona co chwila Z rękami i koszykiem po owoc się schyla, Który stopš natršci lub dostrzeże okiem. Pan Hrabia, zachwycony tak cudnym widokiem, Stał cicho. Słyszšc tętent towarzyszów w dali, Rękš dał znak, ażeby wstrzymać konie; stali. On patrzył z wycišgniętš szyjš, jak dziobaty Żuraw, z dala od stada gdy odprawia czaty Stojšc na jednej nodze, z czujnymi oczyma I by nie zasnšć, kamień w drugiej nodze trzyma. Zbudził Hrabiego szelest na plecach i skroni; Był to bernardyn, kwestarz Robak, a miał w dłoni Podniesione do góry węzłowate sznurki: " Ogórków chcesz Waœć? krzyknšł, oto masz ogórki. Wara, Panie, od szkody, na tutejszej grzędzie Nie dla Waszeci owoc, nic z tego nie będzie". Potem palcem pogroził, kaptura poprawił I odszedł; Hrabia jeszcze chwilę w miejscubawił Œmiejšc się i klnšc razem tej nagłej przeszkodzie; Okiem powrócił w ogród; ale już w ogrodzie Nie było jej; mignęła tylko œród okienka Jej różowa wstšżeczka i biała sukienka. Widać na grzędach, jakš przeleciała drogš,Bo liœć zielony, w biegu potršcony nogš, Podnosił się, drżał chwilę, aż się uspokoił,Jak woda, którš ptaszek skrzydłami rozkroił. A na miejscu, gdzie stała, tylko porzucony Koszyk mały z rokity, denkiem wywrócony,Pogubiwszy owoce, na liœciach zawisał I wœród fali zielonej jeszcze się kołysał. Po chwili wszędzie było samotnie i głucho; Hrabia oczy w dom utkwił i natężył ucho, Zawsze dumał, a strzelcy zawsze nieruchomie Za nim stali. - Aż w cichym i samotnym domie Wszczšł się naprzód szmer, potem gwar i krzyk wesoły, Jak w ulu pustym, kiedy weń wlatujš pszczoły Był to znak, że wracali goœcie z polowania I krzštała się służba około œniadania. Jakoż po wszystkich izbach panował ruch wielki, Roznoszono potrawy, sztućce i butelki; MężczyŸni, tak jak weszli, w swych zielonych strojach, Z talerzami, z szklankami chodzšc po pokojach, Jedli, pili lub wsparci na okien uszakach Rozprawiali o flintach, chartach i szarakach; Podkomorstwo i Sędzia przy stole; a w kštku Panny szeptały z sobš; nie było porzšdku, Jaki się przy obiadach i wieczerzach chowa.Była to w staropolskim domie moda nowa; Przy œniadaniach pan Sędzia, choć nierad, pozwalał Na taki nieporzšdek, lecz go nie pochwalał.Różne też były dla dam i mężczyzn potrawy: Tu roznoszono tace z całš służbš kawy, Tace ogromne, w kwiaty œlicznie malowane,Na nich kurzšce wonnie imbryki blaszane I z porcelany saskiej złote filiżanki, Przy każdej garnuszeczek mały do œmietanki. Takiej kawy jak w Polszcze nie ma w żadnym kraju: W Polszcze, w domu porzšdnym, z dawnegozwyczaju, Jest do robienia kawy osobna niewiasta, Nazywa się kawiarka; ta sprowadza z miasta Lub z wicin bierze ziarna w najlepszym gatunku, I zna tajne sposoby gotowania trunku, Który ma czarnoœć węgla, przejrzystoœć bursztynu, Zapach moki i gęstoœć miodowego płynu. Wiadomo, czym dla kawy jest dobra œmietana; Na wsi nie trudno o nię: bo kawiarka z rana, Przystawiwszy imbryki, odwiedza mleczarnie I sama lekko œwieży nabiału kwiat garnie Do każdej filiżanki w osobny garnuszek, Aby każdš z nich ubrać w osobny kożuszek. Panie starsze już wczeœniej wstawszy piły kawę, Teraz drugš dla siebie zrobiły potrawę Z goršcego, œmietanš bielonego piwa, W którym twaróg gruzłami posiekany pływa. Zaœ dla mężczyzn więdliny leżš do wyboru: Półgęski tłuste, kumpia, skrzydliki ozoru, Wszystkie wyborne, wszystkie sposobem domowym Uwędzone w kominie dymem jałowcowym; W końcu, wniesiono zrazy na ostatnie danie:Takie bywało w domu Sędziego œniadanie. We dwóch izbach dwa różne skupiły się grona: Starszyzna, przy stoliku małym zgromadzona, Mówiła o sposobach nowych gospodarskich,O nowych, coraz sroższych ukazach cesarskich; Podkomorzy kršżšce o wojnie pogłoski Oceniał i wycišgał polityczne wnioski. Panna Wojska włożywszy okulary sine, Zabawiała kabałš z kart Podkomorzynę. W drugiej izbie toczyła młodzież rzecz o łowach, W spokojniejszych i ciszszych niż zwykle rozmowach Bo Asesor i Rejent, oba mówcy wielcy, Pierwsi znawcy myœlistwa i najlepsi strzelcy, Siedzieli przeciw sobie mrukliwi i gniewni; Oba dobrze poszczuli, oba byli pewni Zwycięstwa swoich chartów, gdy poœród równiny Znalazł się zagon chłopskiej nie zżętej jarzyny; Tam wpadł zajšc: już Kusy, już go Sokół imał, Gdy Sędzia dojeżdżaczy na miedzy zatrzymał; Musieli być posłuszni, chociaż w wielkim gniewie; Psy powróciły same: i nikt pewnie nie wie, Czy Ÿwierz uszedł, czy wzięty; nikt zgadnšć nie zdoła, Czy wpadł w paszczę Kusego, czyli też Sokoła, Czyli obudwu razem: różnie sšdzš strony I spór na dalsze czasy trwał nie rozstrzygniony. Wojski stary od izby do izby przechodził, Po obu stronach oczy roztargnione wodził, Nie mieszał się w myœliwych ni w starców rozmowę I widać, że czym innym zajętš miał głowę;Nosił skórzanš plackę: czasem w miejscu stanie, Duma długo i - muchę zabije na œcianie. Tadeusz z Telimenš, pomiędzy izbami Stojšc we drzwiach na progu, rozmawiali sami; Niewielki oddzielał ich od słuchaczów przedział, Więc szeptali; Tadeusz teraz się dowiedział:Że ciocia Telimena jest bogata pani, Że nie sš kanonicznie z sobš powišzani Zbyt bliskim pokrewieństwem; i nawet niepewno, Czy ciocia Telimena jest synowca krewnš, Choć jš stryj zowie siostrš, bo wspólni rodzice Tak ich kiedyœ nazwali mimo lat różnicę; Że potem ona, żyjšc w stolicy czas długi, Wyrzšdziła nieŸmierne Sędziemu przysługi;Stšd jš Sędzia szanował bardzo, i przed œwiatem Lubił, może z próżnoœci, nazywać się bratem, Czego mu Telimena przez przyjaŸń nie wzbrania. Ulżyły Tadeusza sercu te wyznania. Wiele też innych rzeczy sobie oœwiadczyli; A wszystko to się stało w jednej krótkiej chwili. Ale w izbie na prawo, kuszšc Asesora, Rzekł Rejent mimojazdem: "Ja mówiłem wczora, Że polowanie nasze udać się nie może: Jeszcze zbyt wczeœnie, jeszcze na pniu stoizboże, I mnóstwo sznurów chłopskiej nie zżętej jarzyny; Stšd i Hrabia nie przybył mimo zaprosiny. Hrabia na polowaniu bardzo dobrze zna się, Nieraz gadał o łowów i miejscu, i czasie; Hrabia chował się w obcych krajach od dzieciństwa, I powiada, że to jest znakiem barbarzyństwa Polować tak jak u nas, bez żadnego względuNa artykuły ustaw, przepisy urzędu; Nie szanujšc niczyich kopców ani miedzy, JeŸdzić po cudzym gruncie bez dziedzica wiedzy; Wiosnš równie jak latem zbiegać pola, knieje, Zabijać nieraz lisa, właœnie gdy linieje, Albo cierpieć, iż kotnš samicę zajęczš Charty w runi uszczujš, a raczej zamęczš, Z wielkš szkodš Ÿwierzyny. Stšd się Hrabia żali, Że cywilizacyja większa u Moskali; Bo tam o polowaniu sš ukazy cara I dozor policyi, i na winnych kara". Telimena, ku lewej iŸbie obrócona, Wachlujšc batystowš chusteczkš ramiona: "Jak mamę kocham, rzekła, Hrabia się nie myli, Znam ja dobrze Rosyjš. Państwo nie wierzyli, Gdy im nieraz mówiłam, jak tam z wielu względów Godna pochwały czujnoœć i srogoœć urzędów. Byłam ja w Peterburku, nie raz, nie dwa razy! Miłe wspomnienia! wdzięczne przeszłoœci obrazy! Co za miasto! Nikt z Panów nie był w Peterburku? Chcecie może plan widzieć? mam plan miasta w biurku. Latem œwiat petersburski zwykł mieszkać na daczy, To jest w pałacach wiejskich (dacza wioskęznaczy). Mieszkałam w pałacyku, tuż nad Newš rzekš, Niezbyt blisko od miasta i niezbyt daleko, Na niewielkim, umyœlnie sypanym pagórku: Ach, co to był za domek! plan mam dotšd wbiurku. Otóż na me nieszczęœcie, najšł dom w sšsiedztwie Jakiœ mały czynownik, siedzšcy na œledztwie; Trzymał kilkoro chartów; co to za męczarnie, Gdy blisko mieszka mały czynownik i psiarnie! Ilekroć z ksišżkš wyszłam sobie do ogrodu, Użyć księżyca blasku, wieczornego chłodu, Zaraz i pies przyleciał, i kręcił ogonem, I strzygł uszami, właœnie jakby był szalonym. Nieraz się nalękałam. Serce mi wróżyło Z tych psów jakieœ nieszczęœcie: tak się teżzdarzyło Bo gdym szła do ogrodu pewnego poranka, Chart u nóg mych zadławił mojego kochanka Bonończyka! Ach, była to rozkoszna psina! Miałam jš w podarunku od księcia Sukina Na pamištkę; rozumna, żywa jak wiewiórka, Mam jej portrecik, tylko nie chcę iœć do biurka. Widzšc jš zadławionš, z wielkiej alteracji Dostałam mdłoœci, spazmów, serca palpitacji. Może by gorzej jeszcze z moim zdrowiem było; Szczęœciem, nadjechał właœnie z wizytš Kiryło Gawrylicz Kozodusin, Wielki Łowczy Dworu, Pyta się o przyczynę tak złego humoru. Każe wnet urzędnika przycišgnšć za uszy; Staje pobladły, drżšcy i prawie bez duszy. "Jak œmiesz", krzyknšł Kiryło piorunowym głosem, "Szczuć wiosnš łanię kotnš tuż pod carskimnosem?" Osłupiały czynownik darmo się zaklinał, Że polowania dotšd jeszcze nie zaczynał, Że z Wielkiego Łowczego wielkim pozwoleniem, Zwierz uszczuty zda mu się być psem, nie jeleniem. "Jak to? krzyknšł Kiryło, to œmiałbyœ, hultaju, Znać się lepiej na łowach i Ÿwierzšt rodzaju Niżli ja, Kozodusin, Carski Jegermajster? Niechajże nas rozsšdzi zaraz Policmajster!" Wołajš Policmajstra, każš spisać œledztwo: "Ja, rzecze Kozodusin, wydaję œwiadectwo,Że to łani; on plecie, że to pies domowy: RozsšdŸ nas, kto zna lepiej Ÿwierzynę i łowy!" Policmajster powinnoœć służby swej rozumiał, Bardzo się nad zuchwalstwem czynownika zdumiał I odwiódłszy na stronę, po bratersku radził, By przyznał się do winy i tym grzech swój zgładził. Łowczy udobruchany przyrzekł, że się wstawi Do cesarza i wyrok nieco ułaskawi; Skończyło się, że charty poszły na powrozy, A czynownik na cztery tygodnie do kozy. Zabawiła nas cały wieczor ta pustota, Zrobiła się nazajutrz z tego anegdota, Że w sšdy o mym piesku Wielki Łowczy wdał się; I nawet wiem z pewnoœciš, że sam cesarz œmiał się". Œmiech powstał w obu izbach. Sędzia z Bernardynem Grał w mariasza, i właœnie z wyœwieconymwinem Miał coœ ważnego zadać; już Ksišdz ledwie dyszał, Kiedy Sędzia poczštek powieœci usłyszał I tak niš był zajęty, że z zadartš głowš I z kartš podniesionš, do bicia gotowš, Siedział cicho i tylko Bernardyna trwożył, Aż gdy skończono powieœć, pamfila położył, I rzekł œmiejšc się: "Niech tam sobie, kto chce, chwali Niemców cywilizacjš, porzšdek Moskali; Niechaj Wielkopolanie uczš się od Szwabów Prawować się o lisa i przyzywać drabów, By wzišœć w areszt ogara, że wpadł w cudze gaje; Na Litwie, chwała Bogu, stare obyczaje: Mamy dosyć zwierzyny dla nas i sšsiedztwa, I nie będziemy nigdy o to robić œledztwa; I zboża mamy dosyć, psy nas nie ogłodzš, Że po jarzynach albo po życie pochodzš; Na morgach chłopskich bronię robić polowanie". Ekonom z lewej izby rzekł: "Nie dziw, Mospanie, Bo też Pan drogo płaci za takš zwierzynę. Chłopy i radzi temu, kiedy w ich jarzynę Wskoczy chart; niech otrzšœnie dziesięć kłosków żyta, To Pan mu kopę oddasz, i jeszcze nie kwita,Często chłopi talara w przydatku dostali; Wierz mi Pan, że się chłopstwo bardzo rozzuchwali, Jeœli..." Resztę dowodów pana Ekonoma Nie mógł usłyszeć Sędzia, bo pomiędzy dwoma Rozprawami wszczęło się dziesięć rozgoworów, Anegdot, opowiadań i na koniec sporów. Tadeusz z Telimenš, całkiem zapomniani, Pamiętali o sobie. - Rada była pani, Że jej dowcip tak bardzo Tadeusza bawił; Młodzieniec jej nawzajem komplementy prawił. Telimena mówiła coraz wolniej, ciszej, I Tadeusz udawał, że jej nie dosłyszy W tłumie rozmów: więc szepcšc tak zbliżyłsię do niej, Że uczuł twarzš lubš goršcoœć jej skroni; Wstrzymujšc oddech, usty chwytał jej westchnienie I okiem łowił wszystkie jej wzroku promienie. Wtem pomiędzy ich usta mignęła znienacka Naprzód mucha, a za niš tuż Wojskiego placka Na Litwie much dostatek. Jest pomiędzy nimi Gatunek much osobny, zwanych szlacheckimi; Barwš i kształtem całkiem podobne do innych, Ale pierœ majš szerszš, brzuch większy od gminnych, Latajšc bardzo huczš i nieznoœnie brzęczš, A tak silne, że tkankę przebijš pajęczš, Lub jeœli która wpadnie, trzy dni będzie bzykać, Bo z pajškiem sam na sam może się borykać. Wszystko to Wojski zbadał, i jeszcze dowodził, Że się z tych much szlacheckich pomniejszylud rodził, Że one tym sš muchom, czym dla roju matki, Że z ich wybiciem zginš owadów ostatki. Prawda, że ochmistrzyni ani pleban wioski Nie uwierzyli nigdy w te Wojskiego wnioski I trzymali inaczej o muszym rodzaju; Lecz Wojski nie odstšpił dawnego zwyczaju, Ledwie dostrzegł takowš muchę, wnet jš gonił. Właœnie teraz mu szlachcic nad uchem zadzwonił; Po dwakroć Wojski machnšł, zdziwił się, że chybił, Trzeci raz machnšł, tylko co okna nie wybił; Aż mucha, odurzona od tyla łoskotu, Widzšc dwóch ludzi w progu bronišcych odwrotu, Rzuciła się z rozpaczš pomiędzy ich lica; I tam za niš mignęła Wojskiego prawica: Raz tak był tęgi, że dwie odskoczyły głowy, Jak rozdarte piorunem dwie drzewa połowy; Uderzyły się mocno oboje w uszaki, Tak że obojgu sine zostały się znaki. Szczęœciem nikt nie uważał, bo dotychczasowa Żywa, głoœna, lecz dosyć porzšdna rozmowa Zakończyła się nagłym wybuchem hałasu. Jak strzelcy gdy na lisa zacišgnš do lasu, Słychać gdzieniegdzie trzask drzew, strzały, psiarni granie, A wtem dojeżdżacz dzika ruszył niespodzianie, Dał znak, i wrzask powstaje w strzelców i psów tłuszczy, Jak gdyby się ozwały wszystkie drzewa puszczy,- Tak dzieje się z rozmowš: z wolna się pomyka, Aż natrafi na przedmiot wielki, jak na dzika. Dzikiem rozmów strzeleckich był ów spór zażarty Rejenta z Asesorem o sławne ich charty. Krótko trwał, lecz zrobili wiele w jednš chwllę, Bo razem wyrzucili słów i obelg tyle, Że wyczerpnęli sporu zwyczajne trzy częœci, Przycinki, gniew, wyzwanie - i szło już do pięœci. Więc ku nim z drugiej izby wszyscy się porwali I toczšc się przeze drzwi na kształt bystrej fali, Unieœli młodš parę stojšcš na progu, Podobnš Janusowi, dwulicemu bogu. Tadeusz z Telimenš nim na skroniach włosyPoprawili, już groŸne ucichły odgłosy, Szmer zmieszany ze œmiechem œród ciżby się szerzył, Nastšpił rozejm kłótni, Kwestarz jš uœmierzył: Człowiek stary, lecz krępy i bardzo pleczysty. Właœnie kiedy Asesor podbiegł do jurysty, Gdy już sobie gestami grozili szermierze, On raptem porwał obu z tyłu za kołnierze I dwakroć uderzywszy głowy obie mocne Jednš o drugš jako jaja wielkanocne, Rozkrzyżował ramiona na kształt drogoskazu I we dwa kšty izby rzucił ich od razu; Chwilę z rozcišgnionymi stał w miejscu rękami I "Pax, pax, pax vobiscum! krzyczał, pokójz wami!" Zdziwiły się, zaœmiały nawet strony obie: Przez szacunek, należny duchownej osobie, Nie œmiano łajać mnicha; a po takiej probieNikt też nie miał ochoty zaczynać z nim zwadę, Zaœ kwestarz Robak, skoro uciszył gromadę, Widać było, że wcale tryumfu nie szukał, Ani groził kłótnikom więcej, ani fukał; Tylko poprawił kaptur, i ręce za pasem Zatknšwszy, wyszedł cicho z pokoju. Tymczasem Podkomorzy i Sędzia między dwiema strony Plac zajęli. Pan Wojski, jakby przebudzony Z głębokiego dumania, w œrodku się postawił, Wšsy siwe pokręcił, kapoty poprawił, Iskrzyły mu się oczy (zawżdy postrzegano Ten blask niezwykły, kiedy o łowach gadano), Obiegał zgromadzenie ognistš Ÿrenicš I gdzie szmer jeszcze słyszał, jak ksišdz kropielnicš, Tam uciszajšc machał swš plackš ze skóry;Wreszcie podniosłszy trzonek z powagš do góry Jak laskę marszałkowskš, nakazał milczenie. "Uciszcie się! powtarzał, miejcie też baczenie, Wy, co jesteœcie pierwsi myœliwi w powiecie, Z gorszšcej kłótni waszej co będzie? czy ˆŠj ľA€ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjÜ ŕ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż `ô c!T Ş"ţ c€#ţ c$ # c%Ě,î c&ş7­>wiecie? Oto młodzież, na której Ojczyzny nadzieje, Która ma wsławiać nasze ostępy i knieje, Która, niestety, i tak zaniedbuje łowy, Może do ich wzgardzenia weŸmie pochop nowy! Widzšc, że ci, co innym majš dać przykłady, Z łowów przynoszš tylko poswarki i zwady.Miejcie też wzglšd powinny dla mych włosów siwych; Bo znałem większych dawniej niŸli wy myœliwych, A sšdziłem ich nieraz sšdem polubownym. Któż był w lasach litewskich Rejtanowi równym? Czy obławę zacišgnšć, czy spotkać się z Ÿwierzem, Kto z Białopiotrowiczem porówna się Jerzym? Gdzie jest dziœ taki strzelec jak szlachcic Żegota, Co kulš z pistoletu w biegu trafiał kota? Terajewicza znałem, co idšc na dziki Nie brał nigdy innego oręża prócz piki! Budrewicza, co chodził z niedŸwiedziem w zapasy: Takich mężów widziały niegdyœ nasze lasy! Jeœli do sporu przyszło, jakże spór godzili?Oto obrali sędziów i zakład stawili. Ogiński sto włók lasu raz przegrał o wilka,Niesiołowskiemu borsuk kosztował wsi kilka! I wy, Panowie, pójdŸcie za starych przykładem I rozstrzygnijcie spór wasz choć mniejszym zakładem. Słowo wiatr, w sporach słownych nigdy niemasz końca Szkoda ust dłużej suszyć kłótniš o zajšca; Więc polubownych sędziów najpierwej obierzcie, A co wyrzekš, temu sumiennie zawierzcie. Ja uproszę Sędziego, ażeby nie bronił Dojeżdżaczowi, choćby po pszenicy gonił; I tuszę, że tę łaskę otrzymam od Pana". To wyrzekłszy, Sędziego œcisnšł za kolana."Konia, zawołał Rejent, stawię konia z rzędem I opiszę się jeszcze przed ziemskim urzędem, Iż ten pierœcień sędziemu w salarijum złożę". "Ja, rzekł Asesor, stawię me złote obroże, Jaszczurem wykładane, z kółkami ze złota, I smycz tkany jedwabny, którego robota Równie cudna jak kamień, co się na nim œwieci. Chciałem ten sprzęt zostawić w dziedzictwie dla dzieci, Jeœlibym się ożenił: ten sprzęt mnie darował Ksišżę Dominik, kiedym z nim razem polował I z marszałkiem Sanguszkš księciem, z jenerałem Mejenem, i gdy wszystkich na charty wyzwałem. Tam, bezprzykładnš w dziejach polowania sztukš, Uszczułem szeœć zajęcy pojedyńczš sukš. Polowaliœmy wtenczas na Kupiskim błoniu; Ksišżę Radziwiłł nie mógł dosiedzieć na koniu; Zsiadł, i objšwszy sławnš mš charcicę Kanię, Trzykroć jej w samš głowę dał pocałowanie, A potem trzykroć rękš klasnšwszy po pysku, Rzekł: "Mianuję cię odtšd Księżnš na Kupisku".- Tak Napoleon daje wodzom swoim księstwa Od miejsc, na których wielkie odnieœli zwycięstwa". Telimena, znudzona zbyt długimi swary, Chciała wyjœć na dziedziniec, lecz szukała pary; Wzięła koszyczek z kołka: "Panowie, jak widzę, Chcecie zostać w pokoju, ja idę na rydze; Kto łaska, proszę za mnš" - rzekła, koło głowy Obwijajšc czerwony szal kaszemirowy; Córeczkę Podkomorstwa wzięła w jednš rękę, A drugš podchyliła do kostek sukienkę; Tadeusz milczkiem za niš na grzyby poœpieszył. Zamiar przechadzki bardzo Sędziego ucieszył, Widział sposób rozjęcia krzykliwego sporu,A więc krzyknšł: "Panowie, po grzyby do boru! Kto z najpiękniejszym rydzem do stołu przybędzie, Ten obok najpiękniejszej panienki usiędzie; Sam jš sobie wybierze. Jeœli znajdzie dama,Najpiękniejszego chłopca weŸmie sobie sama". Księga trzecia: Umizgi Hrabia wracał do siebie, lecz konia wstrzymywał, Głowš coraz w tył kręcił, w ogród się wpatrywał; I raz mu się zdawało, że znowu z okienka Błysnęła tajemnicza, bieluchna sukienka, I coœ lekkiego znowu upadło z wysoka, I przeleciawszy cały ogród w mgnieniu oka, Pomiędzy zielonymi œwieciło ogórki: Jako promień słoneczny, wykradłszy się z chmurki, Kiedy œród roli padnie na krzemienia skibę Lub œród zielonej łški w drobnš wody szybę. Hrabia zsiadł z konia, sługi odprawił do domu, A sam ku ogrodowi ruszył po kryjomu; Dobiegł wkrótce parkanu, znalazł w nim otwory wcisnšł się po cichu, jak wilk do obory; Nieszczęœciem, tršcił krzaki suchego agrestu. Ogrodniczka, jak gdyby zlękła się szelestu, Oglšdała się wkoło, lecz nic nie spostrzegła; Przecież ku drugiej stronie ogrodu pobiegła. A Hrabia bokiem, między wielkie końskie szczawie, Między liœcie łopuchu, na rękach, po trawie, Skaczšc jak żaba, cicho, przyczołgał się blisko, Wytknšł głowę, i ujrzał cudne widowisko. W tej częœci sadu rosły tu i ówdzie wiœnie,Œród nich zboże w gatunkach zmieszanych umyœlnie: Pszenica, kukuruza, bób, jęczmień wšsaty, Proso, groszek, a nawet krzewiny i kwiaty.Domowemu to ptastwu taki ochmistszyni Wymyœliła ogródek: sławna gospodyni, Zwała się Kokosznicka, z domu Jendykowi- czówna; jej wynalazek epokę stanowi W domowym gospodarstwie; dziœ powszechnie znany, Lecz w owych czasach jeszcze za nowoœć podany, Przyjęty pod sekretem od niewielu osób, Nim go wydał kalendarz, pod tytułem: Sposób Na jastrzębie i kanie, albo nowy œrodek Wychowywania drobiu - był to ów ogrodek. Jakoż zaledwie kogut, co odprawia warty, Stanie i nieruchomie dzierżšc dziób zadarty,I głowę grzebieniastš pochyliwszy bokiem, Aby tym łacniej w niebo mógł celować okiem, Dostrzeże wiszšcego jastrzębia œród chmury, Krzyknie: zaraz w ten ogród chowajš się kury, Nawet gęsi i pawie, i w nagłym przestrachu Gołębie, gdy nie mogš schronić się na dachu. Teraz w niebie żadnego nie widziano wroga,Tylko skwarzyła słońca letniego pożoga, Od niej ptaki w zbożowym ukryły się lasku;Tamte leżš w murawie, te kšpiš się w piasku. Œród ptaszych głów sterczały główki ludzkie małe, Odkryte; włosy na nich krótkie, jak len białe; Szyje nagie do ramion, a pomiędzy nimi Dziewczyna głowš wyższa, z włosami dłuższymi; Tuż za dziećmi paw siedział i piór swych obręcze Szeroko rozprzestrzenił w różnofarbnš tęczę, Na której główki białe, jak na tle obrazku,Rzucone w ciemny błękit, nabierały blasku,Obrysowane wkoło kręgiem pawich oczu Jak wiankiem gwiazd, œwieciły w zbożu jakw przezroczu, Pomiędzy kukuruzy złocistymi laski I angielskš trawicš posrebrzanš w paski, I szczyrem koralowym, i zielonym œlazem, Których kształty i barwy mieszały się razem, Niby krata ze srebra i złota pleciona, A powiewna od wiatru jak lekka zasłona Nad gęstwš różnofarbnych kłosów i badylów Wisiała jak baldakim jasna mgła motylów Zwanych babkami, których poczwórne skrzydełka, Lekkie jak pajęczyna, przejrzyste jak szkiełka, Gdy w powietrzu zawisnš, zaledwie widome,I chociaż brzęczš, myœlisz, że sš nieruchome. Dziewczyna powiewała podniesionš w ręku Szarš kitkš, podobnš do piór strusich pęku,Niš zdała się oganiać główki niemowlęce Od złotego motylów deszczu, - w drugiej ręce Coœ u niej rogatego, złocistego œwieci, Zdaje się, że naczynie do karmienia dzieci, Bo je zbliżała dzieciom do ust po kolei, Miało zaœ kształt złotego rogu Amaltei. Tak zatrudniona, przecież obracała głowę Na pamiętne szelestem krzaki agrestowe, Nie widzšc, że napastnik już z przeciwnej strony Zbliżył się, czołgajšc się jak wšż przez zagony; Aż wyskoczył z łopuchu; spójrzała, - stał blisko, O cztery grzędy od niej, i kłaniał się nisko.Już głowę odwróciła i wzniosła ramiona, I zrywała się lecieć jak kraska spłoszona,I już lekkie jej stopy wionęły nad liœciem, Kiedy dzieci, przelękłe podróżnego wniœciem I ucieczkš dziewczyny, wrzasnęły okropnie; Posłyszała, uczuła, że jest nieroztropnie Dziatwę małš, przelękłš i samš porzucić: Wracała wstrzymujšc się, lecz musiała wrócić, Jak niechętny duch, wróżka przyzwany zaklęciem, Przybiegła z najkrzykliwszym bawić się dziecięciem, Siadła przy nim na ziemi, wzięła je na łono, Drugie głaskała rękš i mowš pieszczonš; Aż się uspokoiły, objšwszy w ršczęta Jej kolana i tulšc główki jak pisklęta Pod skrzydło matki. Ona rzekła: "Czy to pięknie Tak krzyczeć? czy to grzecznie? Ten pan was się zlęknie Ten pan nie przyszedł straszyć; to nie dziad szkaradny, To goœć, dobry pan, patrzcie tylko, jaki ładny". Sama spojrzała: Hrabia uœmiechnšł się mileI widocznie był wdzięczen jej za pochwał tyle; Postrzegła się, umilkła, oczy opuœciła I jako róży pšczek cała się spłoniła. W istocie był to piękny pan: słusznej urody, Twarz miał pocišgłš, blade, lecz œwieże jagody, Oczy modre, łagodne, włos długi, białawy;Na włosach listki ziela i kosmyki trawy, Które Hrabia oberwał pełznšc przez zagony, Zieleniły się jako wieniec rozpleciony. "O ty! rzekł, jakimkolwiek uczczę cię imieniem, Bóstwem jesteœ czy nimfš, duchem czy widzeniem! Mów! własna-li cię wola na ziemię sprowadza Obca-li więzi ciebie na padole władza? Ach, domyœlam się, - pewnie wzgardzony miłoœnik, Jaki pan możny, albo opiekun zazdroœnik W tym cię parku zamkowym jak zaklętš strzeże! Godna, by o cię broniš walczyli rycerze, Byœ została romansów heroinš smutnych! Odkryj mi, Piękna, tajnie twych losów okrutnych! Znajdziesz wybawiciela, - odtšd twym skinieniem, Jak rzšdzisz sercem moim, tak rzšdŸ mym ramieniem". Wycišgnšł ramię. Ona z rumieńcem dziewiczym, Ale z rozweselonym słuchała obliczem: Jak dziecię lubi widzieć obrazki jaskrawe I w liczmanach błyszczšcych znajduje zabawę, Nim rozezna ich wartoœć, tak się słuch jejpieœci Z dŸwięcznymi słowy, których nie pojęła treœci. Na koniec zapytała: "Skšd tu Pan przychodzi? I czego tu po grzędach szuka Pan Dobrodziéj" Hrabia oczy roztworzył, zmieszany, zdziwiony, Milczał; wreszcie zniżajšc swej rozmowy tony: "Przepraszam, rzekł, Panienko! widzę, żempomieszał Zabawy! ach, przepraszam, jam właœnie poœpieszał Na œniadanie: już póŸno, chciałem na czas zdšżyć; Panienka wie, że drogš trzeba wkoło kršżyć, Przez ogród, zdaje mi się, jest do dworu proœciéj". Dziewczyna rzekła: "Tędy droga Jegomoœci;Tylko grzšd psuć nie trzeba; tam między murawš Œcieżka". - "W lewo, zapytał Hrabia, czy naprawo?" Ogrodniczka, podniosłszy błękitne oczęta, Zdawała się go badać, ciekawoœciš zdjęta: Bo dom o tysišc kroków widny jak na dłoni,A Hrabia drogi pyta? Ale Hrabia do niéj Chciał koniecznie coœ mówić i szukał powodu Rozmowy.-"Panna mieszka tu? blisko ogrodu? Czy na wsi? jak to było, żem Panny we dworze Nie widział? czy niedawno tu? przyjezdna może?" Dziewczę wstrzšsnęło głowš.-"Przepraszam, Panienko, Czy nie tam pokój Panny, gdzie owe okienko?" Myœlił zaœ w duchu: jeœli nie jest heroinš Romansów, jest młodziuchnš, przeœlicznš dziewczynš. Zbyt często wielka dusza, myœl wielka, ukryta W samotnoœci, jak róża œród lasów rozkwita; Dosyć jš wynieœć na œwiat, postawić przed słońcem, Aby widzów zdziwiła jasnych barw tysišcem! Ogrodniczka tymczasem powstała w milczeniu, Podniosła jedno dziecię zwisłe na ramieniu,Drugie wzięła za rękę, a kilkoro przodem Zaganiajšc jak gšski, szła dalej ogrodem. Odwróciwszy się rzekła: "Czy też Pan nie może Rozbiegłe moje ptastwo wpędzić nazad w zboże?" "Ja ptastwo pędzać?" krzyknšł Hrabia z zadziwieniem; Ona tymczasem znikła zakryta drzew cieniem. Chwilę jeszcze z szpaleru przez majowe zwoje Przeœwiecało coœ na wskróœ, jakby oczu dwoje. Samotny Hrabia długo jeszcze stał w ogrodzie: Dusza jego, jak ziemia po słońca zachodzie, Ostygała powoli, barwy brała ciemne; Zaczšł marzyć, lecz sny miał bardzo nieprzyjemne. Zbudził się, sam nie wiedzšc, na kogo się gniewał; Niestety, mało znalazł! nadto się spodziewał! Bo gdy zagonem pełznšł ku owej pasterce, Paliło mu się w głowie, skakało w nim serce; Tyle wdzięków w tajemnej nimfie upatrywał, W tyle jš cudów ubrał, tyle odgadywał! Wszystko znalazł inaczej: prawda, że twarz ładnš, Kibić miała wysmukłš, ale jak nieskładnš! A owa pulchnoœć liców i rumieńca żywoœć, Malujšca zbytecznš, prostackš szczęœliwoœć! Znak, że myœl jeszcze drzemie, że serce nieczynne! I owe odpowiedzi, tak wiejskie, tak gminne!"Po cóż się łudzić, krzyknšł, zgaduję po czasie! Moja nimfa tajemna pono gęsi pasie!" Z nimfy zniknieniem całe czarowne przezrocze Zmieniło się: te wstęgi, te kraty urocze, Złote, srebrne, niestety! więc to była słoma? Hrabia z załamanymi poglšdał rękoma Na snopek uwišzanej trawami mietlicy, Którš brał za pęk strusich piór w ręku dziewicy Nie zapomniał naczynia: złocista konewka, Ów różek Amaltei, była to marchewka! Widział jš w ustach dziecka pożeranš chciwie: Więc było po uroku! po czarach! po dziwie! Tak chłopiec, kiedy ujrzy cykoryi kwiaty, Wabišce dłoń miękkimi, lekkimi bławaty, Chce je pieœcić, zbliża się, dmuchnie, i z podmuchem Cały kwiat na powietrzu rozleci się puchem, A w ręku widzi tylko badacz zbyt ciekawy Nagš łodygę szarozielonawej trawy. Hrabia wcisnšł na oczy kapelusz i wracał Tamtędy, kędy przyszedł, ale drogę skracał Stšpajšc po jarzynach, kwiatach i agreœcie,Aż przeskoczywszy parkan odetchnšł nareœcie! Przypomniał, że dziewczynie mówił o œniadaniu; Może już wszyscy wiedzš o jego spotkaniu W ogrodzie, blisko domu? może szukać wyœlš? Postrzegli, że uciekał? kto wie, co pomyœlš? Więc wypadało wrócić. Chylšc się u płotów,Około miedz i zielska, po tysišcach zwrotów Rad był przecież, że wyszedł w końcu na goœciniec, Który prosto prowadził na dworski dziedziniec. Szedł przy płocie, a głowę odwracał od sadu, Jak złodziej od œpichlerza, aby nie dać œladu, Że go myœli nawiedzić albo już nawiedził. Tak Hrabia był ostróżny, choć go nikt nie œledził; Patrzył w stronę przeciwnš ogrodu, na prawo. Był gaj z rzadka zarosły, wysłany murawš; Po jej kobiercach, na wskroœ białych pniówbrzozowych, Pod namiotem obwisłych gałęzi majowych, Snuło się mnóstwo kształtów, których dziwne ruchy, Niby tańce, i dziwny ubiór: istne duchy Błšdzšce po księżycu. Tamci w czarnych, ciasnych, Ci w długich, rozpuszczonych szatach, jak œnieg jasnych; Tamten pod kapeluszem jak obręcz szerokim, Ten z gołš głowš; inni, jak gdyby obłokiemObwiani, idšc, na wiatr puszczajš zasłony, Cišgnšce się za głowš jak komet ogony. Każdy w innej postawie: ten przyrosł do ziemi, Tylko oczyma kręci na dół spuszczonemi; Ów, patrzšc wprost przed siebie, niby senny kroczy Jak po linie, ni w prawo, ni w lewo nie zboczy; Wszyscy zaœ cišgle w różne schylajš się strony Aż do ziemi, jak gdyby wybijać pokłony. Jeżeli się przybliżš albo się spotkajš, Ani mówiš do siebie, ani się witajš, Głęboko zadumani, w sobie pogršżeni. Hrabia widział w nich obraz elizejskich cieni, Które chociaż boleœciom, troskom niedostępne, Błškajš się spokojne, ciche, lecz posępne. Któż by zgadnšł, że owi, tak mało ruchomi,Owi milczšcy ludzie - sš nasi znajomi? Sędziowscy towarzysze! z hucznego œniadania Wyszli na uroczysty obrzęd grzybobrania: Jako ludzie rozsšdni, umiejš miarkować Mowy i ruchy swoje, aby je stosować W każdej okolicznoœci do miejsca i czasu. Dlatego, nim ruszyli za Sędziš do lasu, Wzięli postawy tudzież ubiory odmienne, Służšce do przechadzki opończe płócienne,Którymi osłaniajš po wierzchu kontusze, A na głowy słomiane wdziali kapelusze, Stšd biali wyglšdajš jak czyscowe dusze. Młodzież także przebrana, oprocz TelimenyI kilku po francusku chodzšcych. Tej sceny Hrabia nie pojšł, nie znał wiejskiego zwyczaju, Więc zdziwiony niezmiernie biegł pędem do gaju. Grzybów było w bród: chłopcy biorš krasnolice, Tyle w pieœniach litewskich sławione lisice, Co sš godłem panieństwa, bo czerw ich niezjada, I dziwna, żaden owad na nich nie usiada. Panienki za wysmukłym goniš borowikiem, Którego pieœń nazywa grzybów pułkownikiem. Wszyscy dybiš na rydza; ten wzrostem skromniejszy I mniej sławny w piosenkach, za to najsmaczniejszy, Czy œwieży, czy solony, czy jesiennej pory,Czy zimš. Ale Wojski zbierał muchomory. Inne pospólstwo grzybów pogardzone w braku Dla szkodliwoœci albo niedobrego smaku; Lecz nie sš bez użytku, one zwierza pasš I gniazdem sš owadów i gajów okrasš. Na zielonym obrusie łšk, jako szeregi Naczyń stołowych sterczš: tu z kršgłymi brzegi Surojadki srebrzyste, żółte i czerwone, Niby czareczki różnym winem napełnione; KoŸlak, jak przewrócone kubka dno wypukłe, Lejki, jako szampańskie kieliszki wysmukłe, Bielaki kršgłe, białe, szerokie i płaskie, Jakby mlekiem nalane filiżanki saskie, I kulista, czarniawym pyłkiem napełniona Purchawka, jak pieprzniczka - zaœ innych j co będzie? czy ˆŠj ľA€ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjÜ ŕ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż'P c(T … c)ŮŸ c*x! c+‰+˙ c,ˆ6ńSimiona Znane tylko w zajęczym lub wilczym języku,Od ludzi nie ochrzczone; a jest ich bez liku. Ni wilczych, ni zajęczych nikt dotknšć nie raczy, A kto schyla się ku nim, gdy błšd swój obaczy, Zagniewany, grzyb złamie albo nogš kopnie;Tak szpecšc trawę, czyni bardzo nieroztropnie. Telimena ni wilczych, ni ludzkich nie zbiera,Roztargniona, znudzona, dokoła spoziera, Z głowš w górę zadartš. Więc pan Rejent wgniewie Mówił o niej, że grzybów szukała na drzewie; Asesor jš złoœliwiej równał do samicy, Która miejsca na gniazdo szuka w okolicy. Jakoż zdała się szukać samotnoœci, ciszy, Oddalała się z wolna od swych towarzyszy I szła lasem na wzgórek pochyło wyniosły, Ocieniony, bo drzewa gęœciej na nim rosły. W œrodku szarzał się kamień; strumień spod kamienia Szumiał, tryskał i zaraz, jakby szukał cienia, Chował się między gęste i wysokie zioła, Które wodš pojone bujały dokoła; Tam ów bystry swawolnik, spowijany w trawy I liœciem podesłany, bez ruchu, bez wrzawy, Niewidzialny i ledwie dosłyszany szepce, Jako dziecię krzykliwe złożone w kolebce, Gdy matka nad nim zwišże firanki majowe I liœcia makowego nasypie pod głowę. Miejsce piękne i ciche, tu się często schrania Telimena, zowišc je Œwištyniš dumania. Stanšwszy nad strumieniem, rzuciła na trawnik Z ramion swój szal powiewny, czerwony jak krwawnik, I podobna pływaczce, która do kšpieli Zimnej schyla się, nim się zanurzyć oœmieli,Klęknęła i powoli chyliła się bokiem; Wreszcie, jakby porwana koralu potokiem, Upadła nań i cała wzdłuż się rozpostarła, Łokcie na trawie, skronie na dłoniach oparła, Z głowš w dół skłonionš; na dole, u głowy, Błysnšł francuskiej ksišżki papier welinowy; Nad alabastrowymi stronicami księgi Wiły się czarne pukle i różowe wstęgi. W szmaragdzie bujnych traw, na krwawnikowym szalu, W sukni długiej, jak gdyby w powłoce koralu, Od której odbijał się włos z jednego końca, Z drugiego czarny trzewik; po bokach błyszczšca Œnieżnš pończoszkš, chustkš, białoœciš ršk, lica, Wydawała się z dala jak pstra gšsienica, Gdy wpełŸnie na zielony liœć klonu. Niestety! Wszystkie tego obrazu wdzięki i zalety Darmo czekały znawców, nikt nie zważał na nie, Tak mocno zajmowało wszystkich grzybobranie. Tadeusz przecież zważał i w bok strzelał okiem, I nie œmiejšc iœć prosto, przysuwał się bokiem: Jak strzelec, gdy w ruchomej, gałęzistej szopie, Usiadłszy na dwóch kołach, podjeżdża na dropie, Albo na siewki idšc, przy koniu się kryje, Strzelbę złoży na siodle lub pod końskš szyję, Niby to bronę włóczy, niby jedzie miedzš, A coraz się przybliża, kędy ptaki siedzš, Tak skradał się Tadeusz. Sędzia czaty zmieszał I przecišwszy mu drogę, do Ÿródła poœpieszał. Z wiatrem igrały białe poły szarafana I wielka chustka w pasie końcem uwišzana;Słomiany, podwišzany kapelusz od ruchu Nagłego chwiał się z wiatrem jako liœć łopuchu, Spadajšc to na barki, to znowu na oczy; W ręku ogromna laska: tak pan Sędzia kroczy. Schyliwszy się i ręce obmywszy w strumieniu, Usiadł przed Telimenš na wielkim kamieniu I wsparłszy się oburšcz na gałkę słoniowšTrzciny ogromnej, z takš ozwał się przemowš: "Widzi Aœćka, od czasu jak tu u nas goœci Tadeuszek, niemało mam niespokojnoœci; Jestem bezdzietny, stary; ten dobry chłopczyna Wszak to moja na œwiecie pociecha jedyna, Przyszły dziedzic fortunki mojej. Z łaski nieba Zostawię mu kęs niezły szlacheckiego chleba; Już mu też czas obmyœleć los, postanowienie; Ale zważaj no, Aœćka, moje utrapienie! Wiesz, że pan Jacek, brat mój, Tadeusza ociec, Dziwny człowiek, zamiarów jego trudno dociec, Nie chce wracać do kraju, Bóg wie gdzie się kryje, Nawet nie chce synowi oznajmić, że żyje, A cišgle nim zarzšdza. Naprzód w legijony Chciał go posyłać; byłem okropnie zmartwiony. Potem zgodził się przecie, by w domu pozostał I żeby się ożenił. Jużbyć żony dostał; Partyję upatrzyłem; nikt z obywateli Nie wyrówna z imienia ani z parenteli Podkomorzemu; jego starsza córka Anna Jest na wydaniu, piękna i posażna panna. Chciałem zagaić". - Na to Telimena zbladła,Złożyła ksišżkę, wstała nieco i usiadła. "Jak mamę kocham, rzekła, czy to, Panie Bracie, Jest w tym sens jaki? czy wy Boga w sercumacie? To myœlisz Tadeusza zostać dobrodziejem, Jeœli młodego chłopca zrobisz grykosiejem!Œwiat mu zawišżesz! wierz mi, klšć was kiedyœ będzie! Zakopać taki talent w lasach i na grzędzie! Wierz mi, ile poznałam, pojętne to dziecię, Warto, żeby na wielkim przetarło się œwiecie; Dobrze Brat zrobi, gdy go do stolicy wyœle; Na przykład do Warszawy? lub wie Brat, co myœlę, Żeby do Peterburka? Ja pewnie tej zimy Pojadę tam dla sprawy; razem ułożymy, Co zrobić z Tadeuszem; znam tam wiele osób, Mam wpływy: to najlepszy kreacyi sposób. Za mš pomocš znajdzie wstęp w najpierwsze domy, A kiedy będzie ważnym osobom znajomy, Dostanie urzšd, order; wtenczas niech porzuci Służbę, jeżeli zechce, niech do domu wróci,Majšc już i znaczenie, i znajomoœć œwiata. I cóż Brat myœli o tym?" - "Jużci, w młodelata, Rzekł Sędzia, nieŸle chłopcu trochę się przewietrzyć, Obejrzeć się na œwiecie, między ludŸmi przetrzeć; Ja za młodu niemało œwiata objechałem: Byłem w Piotrkowie, w Dubnie, to za trybunałem Jadšc jako palestrant, to własne swe sprawy Forytujšc, jeŸdziłem nawet do Warszawy. Człek niemało skorzystał! chciałbym i synowca Wysłać pomiędzy ludzie, prosto jak wędrowca, Jak czeladnika, który terminuje lata, Ażeby nabył trochę znajomoœci œwiata. Nie dla rang ni orderów! proszę uniżenie, Ranga moskiewska, order, cóż to za znaczenie? Któryż to z dawnych panów, ba, nawet dzisiejszych, Między szlachtš w powiecie nieco zamożniejszych, Dba o podobne fraszki; przecież sš w estymie U ludzi, bo szanujem w nich ród, dobre imię, Albo urzšd, lecz ziemski, przyznany wyborem Obywatelskim, nie zaœ czyimœ tam faworem". Telimena przerwała: "Jeœli Brat tak myœli, Tym lepiej, więc go jako wojażera wyœlij". "Widzi Siostra, rzekł Sędzia skrobišc smutnie głowę, Chciałbym bardzo, cóż, kiedy mam trudnoœci nowe! Pan Jacek nie wypuszcza z opieki swej synaI przysłał mi tu właœnie na kark bernardyna Robaka, który przybył z tamtej strony Wisły, Przyjaciel brata, wszystkie wie jego zamysły; A więc o Tadeusza już wyrzekli losie I chcš, by się ożenił, aby pojšł Zosię, Wychowankę Wać Pani; oboje dostanš, Oprocz fortunki mojej, z łaski Jacka wianoW kapitałach; wiesz Aœćka, że ma kapitały,I z łaski jego mam też fundusz prawie cały, Ma więc prawo rozrzšdzać. - Aœćka pomyœl o tem, Żeby się to zrobiło z najmniejszym kłopotem; Trzeba ich z sobš poznać. Prawda, bardzo młodzi, Szczególnie Zosia mała, lecz to nic nie szkodzi; Czas by już Zoœkę wreszcie wydobyć z zamknięcia, Bo wszakci to już pono wyrasta z dziecięcia". Telimena, zdziwiona i prawie wylękła, Podnosiła się coraz, na szalu uklękła; Zrazu słuchała, pilnie potem dłoni ruchem Przeczyła, rękš żwawo wstrzšsajšc nad uchem, Odpędzajšc jak owad nieprzyjemne słowa Na powrót w usta mówcy. "A! a! to rzecz nowa! Czy to Tadeuszowi szkodzi, czy nie szkodzi,Rzekła z gniewem, sšdŸ o tym sam Wać PanDobrodziej; Mnie nic do Tadeusza, sami o nim radŸcie, Zróbcie go ekonomem, lub w karczmie posadŸcie, Niech szynkuje, lub z lasu niech Ÿwierzynę znosi: Z nim sobie, co zechcecie, zróbcie; lecz do Zosi? Co Wać Państwu do Zosi? Ja jej rękš rzšdzę, Ja sama! Że pan Jacek dawał był pienišdze Na wychowanie Zosi, i że jej wyznaczył Małš pensyjkę rocznš, więcej przyrzec raczył, Toć jej jeszcze nie kupił. Zresztš Państwo wiecie, I dotšd jeszcze o tym wiadomo na œwiecie, Że hojnoœć Państwa dla nas nie jest bez powodu, Winni coœ Soplicowie dla Horeszków rodu". (Tej częœci mowy Sędzia słuchał z niepojętem Pomieszaniem, żałoœciš i widocznym wstrętem; Jakby lękał się reszty mowy, głowę skłonił I rękš potakujšc, mocno się zapłonił). Telimena kończyła: "Byłam jej piastunkš, Jestem krewnš, jedynš Zosi opiekunkš. Nikt oprócz mnie nie będzie myœlił o jej szczęœciu". "A jeœli ona szczęœcie znajdzie w tym zamęœciu?" Rzekł Sędzia wzrok podnoszšc. "Jeœli Tadeuszka Podoba?" - "Czy podoba? to na wierzbie gruszka Podoba, nie podoba, a to mi rzecz ważna! Zosia nie będzie, prawda, partyja posażna, Ale też nie jest z lada wsi, lada szlachcianka, Idzie z Jaœnie Wielmożnych, jest Wojewodzianka, Rodzi się z Horeszkówny; małżonka dostanie! Staraliœmy się tyle o jej wychowanie! Chybaby tu zdziczała". - Sędzia pilnie słuchał Patrzšc w oczy; zdało się, że się udobruchał, Bo rzekł dosyć wesoło: "No, to i cóż robić, Bóg widzi, szczerze chciałem interesu dobić; Tylko bez gniewu. Jeœli Aœćka się nie zgodzi,Aœćka ma prawo; smutno - gniewać się nie godzi; Radziłem, bo brat kazał, nikt tu nie przymusza; Gdy Aœćka rekuzuje pana Tadeusza, Odpisuję Jackowi, że nie z mojej winy Nie dojdš Tadeusza z Zosiš zaręczyny. Teraz sam będę radzić; pono z Podkomorzym Zagaimy swatostwo i resztę ułożym". Przez ten czas Telimena ostygła z zapału: "Ja nic nie rekuzuję, Braciszku, pomału! Sam mówiłeœ, że jeszcze za wczeœnie, - zbyt młodzi,- Rozpatrzmy się, czekajmy, nic to nie zaszkodzi, Poznajmy z sobš państwa młodych; będziem zważać, Nie można szczęœcia drugich tak na traf narażać; Ostrzegam tylko wczeœnie, niech Brat Tadeusza Nie namawia, kochać się w Zosi nie przymusza, Bo serce nie jest sługa, nie zna, co to pany, I nie da się przemocš okuwać w kajdany". Za czym Sędzia, powstawszy, odszedł zamyœlony; Pan Tadeusz z przeciwnej przybliżał się strony Udajšc, że szukanie grzybów tam go zwabia; W tymże kierunku z wolna posuwał się Hrabia. Hrabia podczas Sędziego sporów z Telimenš Stał za drzewami, mocno zdziwiony tš scenš; Dobył z kieszeni papier i ołówek, sprzęty, Które zawsze miał z sobš, i na pień wygięty Rozpišwszy kartkę, widać, że obraz malował, Mówišc sam z sobš: "Jakbyœ umyœlnie grupował: Ten na głazie, ta w trawie, grupa malownicza! Głowy charakterowe! z kontrastem oblicza!" Podchodził, wstrzymywał się, lornetkę przecierał, Oczy chustkš obwiewał i coraz spozierał: "Miałożby to cudowne, œliczne widowisko Zginšć albo zmienić się, gdy podejdę blisko?Ten aksamit traw będzież to mak i botwinie? W nimfie tej czyż obaczę jakš ochmistrzynię?" Choć Hrabia Telimenę już dawniej widywał W domu Sędziego, w którym dosyć często bywał, Lecz mało jš uważał; zadziwił się zrazu, Rozeznajšc w niej model swojego obrazu. Miejsca pięknoœć, postawy wdzięk i gust ubrania Zmieniły jš, zaledwie była do poznania. W oczach œwieciły jeszcze niezagasłe gniewy; Twarz ożywiona wiatru œwieżymi powiewy, Sporem z Sędziš i nagłym przybyciem młodzieńców, Nabrała mocnych, żywszych niż zwykle rumieńców. "Pani, rzekł Hrabia, racz mej œmiałoœci darować, Przychodzę i przepraszać, i razem dziękować. Przepraszać, że jej kroków œledziłem ukradkiem, I dziękować, że byłem jej dumania œwiadkiem; Tyle jš obraziłem! winienem jej tyle! Przerwałem chwile dumań: winienem ci chwile Natchnienia! chwile błogie! potępiaj człowieka, Ale sztukmistrz twojego przebaczenia czeka! Na wielem się odważył, na więcej odważę! SšdŸ!" - tu uklškł i podał swoje peizaże. Telimena sšdziła malowania proby Tonem grzecznej, lecz sztukę znajšcej osoby; Skšpa w pochwały, lecz nie szczędziła zachętu: "Brawo, rzekła, winszuję, niemało talentu.Tylko Pan nie zaniedbuj; szczególniej potrzeba Szukać pięknej natury! O, szczęœliwe nieba Krajów włoskich! różowe Cezarów ogrody! VVy, klasyczne Tyburu spadajšce wody! I straszne Pauzylipu skaliste wydroże! To, Hrabio, kraj malarzów! U nas, żal się Boże. Dziecko muz, w Soplicowie oddane na mamki, Umrze pewnie. Mój Hrabio, oprawię to w ramki Albo w album umieszczę, do rysunków zbiorku, Które zewszšd skupiałam: mam ich dosyć wbiurku". Zaczęli więc rozmowę o niebios błękitach, Morskich szumach, i wiatrach wonnych, i skał szczytach, Mieszajšc tu i ówdzie, podróżnych zwyczajem, Œmiech i uršganie się nad ojczystym krajem. A przecież wokoło nich cišgnęły się lasy Litewskie! tak poważne i tak pełne krasy!- Czeremchy oplatane dzikich chmielów wieńcem, Jarzębiny ze œwieżym pasterskim rumieńcem, Leszczyna jak menada z zielonymi berły, Ubranymi jak w grona, w orzechowe perły;A niżej dziatwa leœna: głóg w objęciu kalin, Ożyna czarne usta tulšca do malin. Drzewa i krzewy liœćmi wzięły się za ręce,Jak do tańca stajšce panny i młodzieńce Wkoło pary małżonków. Stoi poœród grona Para, nad całš leœnš gromadš wzniesiona Wysmukłoœciš kibici i barwy powabem, Brzoza biała, kochanka, z małżonkiem swym grabem A dalej, jakby starce na dzieci i wnuki Patrzš siedzšc w milczeniu, tu sędziwe buki, Tam matrony topole i mchami brodaty Dšb, włożywszy pięć wieków na swój kark garbaty, Wspiera się, jak na grobów połamanych słupach, Na dębów, przodków swoich, skamieniałychtrupach. Pan Tadeusz kręcił się nudzšc niepomału Długš rozmowš, w której nie mógł brać udziału; Aż gdy zaczęto sławić cudzoziemskie gaje I wyliczać z kolei wszystkich drzew rodzaje: Pomarańcze, cyprysy, oliwki, migdały, Kaktusy, aloesy, mahonie, sandały, Cytryny, bluszcz, orzechy włoskie, nawet figi, Wysławiajšc ich kształty, kwiaty i łodygi,-Tadeusz nie przestawał dšsać się i zżymać,Na koniec nie mógł dłużej od gniewu wytrzymać. Był on prostak, lecz umiał czuć wdzięk przyrodzenia, I patrzšc w las ojczysty, rzekł pełen natchnienia: "Widziałem w botanicznym wileńskim ogrodzie Owe sławione drzewa rosnšce na wschodzie I na południu, w owej pięknej włoskiej ziemi; Któreż równać się może z drzewami naszemi? Czy aloes z długimi jak konduktor pałki? Czy cytryna karlica z złocistymi gałki, Z liœciem lakierowanym, krótka i pękata, Jako kobieta mała, brzydka, lecz bogata? Czy zachwalony cyprys, długi, cienki, chudy! Co zdaje się być drzewem nie smutku, lecz nudy? Mówiš, że bardzo smutnie wyglšda na grobie: Jest to jak lokaj Niemiec we dworskiej żałobie, Nie œmiejšcy ršk podnieœć ani głowy skrzywić, Aby się etykiecie niczym nie sprzeciwić. "Czyż nie piękniejsza nasza poczciwa brzezina, Która jako wieœniaczka, kiedy płacze syna, Lub wdowa męża, ręce załamie, roztoczy Po ramionach do ziemi strumienie warkoczy!Niema z żalu, postawš jak wymownie szlocha! Czemuż Pan Hrabia, jeœli w malarstwie się kocha, Nie maluje drzew naszych, poœród których siedzi? Prawdziwie, będš z Pana żartować sšsiedzi,Że mieszkajšc na żyznej litewskiej równinie, Malujesz tylko jakieœ skały i pustynie". "Przyjacielu! rzekł Hrabia, piękne przyrodzenie Jest formš, tłem, materiš, a duszš natchnienie, Które na wyobraŸni unosi się skrzydłach, Poleruje się gustem, wspiera na prawidłach. Nie doœć jest przyrodzenia, nie dosyć zapału, Sztukmistrz musi ulecieć w sfery ideału! Nie wszystko, co jest piękne, wymalować da się! Dowiesz się o tym wszystkim z ksišżek w swoim czasie. Co się tycze malarstwa: do obrazu trzeba Punktów widzenia, grupy, ensemblu i nieba, Nieba włoskiego! stšd też w kunszcie peizażów Włochy były, sš, będš, ojczyznš malarzów.Stšd też oprocz Brejgela, lecz nie Van der Helle, Ale peizażysty (bo sš dwaj Brejgele), I oprocz Ruisdala, na całej północy Gdzież był peizażysta który pierwszej mocy? Niebios, niebios potrzeba! " - "Nasz malarzOrłowski, Przerwała Telimena, miał gust Soplicowski.(Trzeba wiedzieć, że to jest Sopliców choroba, Że im oprocz Ojczyzny nic się nie podoba). Orłowski, który życie strawił w Peterburku, Sławny malarz (mam jego kilka szkiców w biurku), Mieszkał tuż przy cesarzu, na dworze, jakw raju, A nie uwierzy Hrabia, jak tęsknił po kraju, Lubił cišgle wspominać swej młodoœci czasy, Wysławiał wszystko w Polszcze: ziemię, niebo, lasy..." "I miał rozum! zawołał Tadeusz z zapałem: Te Państwa niebo włoskie, jak o nim słyszałem, Błękitne, czyste, wszak to jak zamarzła woda; Czyż nie piękniejsze stokroć wiatr i niepogoda? U nas doœć głowę podnieœć, ileż to widoków! Ileż scen i obrazów z samej gry obłoków! Bo każda chmura inna: na przykład jesiennaPełŸnie jak żółw leniwa, ulewš brzemienna,ľA€ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjÜ ŕ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż-` c.ý ź c/š‹-0D= c€1&ň c2s1÷ c3j<I z nieba aż do ziemi spuszcza długie smugiJak rozwite warkocze, to sš deszczu strugi; Chmura z gradem, jak balon, szybko z wiatrem leci, Kršgła, ciemnobłękitna, w œrodku żółto œwieci, Szum wielki słychać wkoło; nawet te codzienne, Patrzcie Państwo, te białe chmurki, jak odmienne! Zrazu jak stada dzikich gęsi lub łabędzi, A z tyłu wiatr jak sokoł do kupy je pędzi: Œciskajš się, grubiejš, rosnš, nowe dziwy! Dostajš krzywych karków, rozpuszczajš grzywy, Wysuwajš nóg rzędy i po niebios sklepie Przelatujš jak tabun rumaków po stepie: Wszystkie białe jak srebro, zmieszały się -nagle Z ich karków rosnš maszty, z grzyw szerokie żagle, Tabun zmienia się w okręt i wspaniale płynie Cicho, z wolna, po niebios błękitnej równinie! " Hrabia i Telimena poglšdali w górę; Tadeusz jednš rękš pokazał im chmurę, A drugš œcisnšł z lekka ršczkę Telimeny; Kilka już upłynęło minut cichej sceny; Hrabia rozłożył papier na swym kapeluszu I wydobył ołówek: wtem przykry dla uszu Odezwał się dzwon dworski, i zaraz œród lasu Cichego pełno było krzyku i hałasu. Hrabia kiwnšwszy głowš rzekł poważnym tonem: "Tak to na œwiecie wszystko los zwykł kończyć dzwonem. Rachunki myœli wielkiej, plany wyobraŸni, Zabawki niewinnoœci, uciechy przyjaŸni, Wylania się serc czułych! - gdy œpiż z dala ryknie, Wszystko miesza się, zrywa, mšci się i niknie!" Tu obróciwszy czuły wzrok ku Telimenie: "Cóż zostaje?" - a ona mu rzekła: "Wspomnienie" I chcšc Hrabiego nieco ułagodzić smutek, Podała mu urwany kwiatek niezabudek. Hrabia go ucałował i na pierœ przyszpilał; Tadeusz z drugiej strony krzak ziela rozchylał Widzšc, że się ku niemu tym zielem przewija Coœ białego, była to ršczka jak lilija; Pochwycił jš, całował i usty po cichu Utonšł w niej jak pszczoła w liliji kielichu; Uczuł na ustach zimno; znalazł klucz i biały Papier w tršbkę zwiniony, był to listek mały; Porwał, schował w kieszenie; nie wie, co klucz znaczy, Lecz mu to owa biała kartka wytłumaczy. Dzwon wcišż dzwonił, i echem z głębi cichych lasów Odezwało się tysišc krzyków i hałasów; Odgłos to był szukania i nawoływania, Hasło zakończonego na dziœ grzybobrania, Odgłos nie smutny wcale ani pogrzebowy, Jak się Hrabiemu zdało, owszem, obiadowy.Dzwon ten, w każde południe krzyczšcy z poddasza, Goœci i czeladŸ domu na obiad zaprasza: Tak było w dawnych licznych dworach we zwyczaju I zostało się w domu Sędziego. Więc z gajuWychodziła gromada niosšca krobeczki, Koszyki, uwišzane końcami chusteczki, Pełne grzybów; a panny w jednym ręku niosły, Jako wachlarz zwiniony, borowik rozrosły,W drugim zwišzane razem, jakby polne kwiatki, Opieńki i rozlicznej barwy surojadki: Wojski niósł muchomora. Z próżnymi przychodzi Rękami Telimena, z niš panicze młodzi. Goœcie weszli w porzšdku i stanęli kołem: Podkomorzy najwyższe brał miejsce za stołem; Z wieku mu i z urzędu ten zaszczyt należy, Idšc kłaniał się starcom, damom i młodzieży; Obok stał Kwestarz; Sędzia tuż przy Bernardynie. Bernardyn zmówił krótki pacierz po łacinie, Podano w kolej wódkę, za czym wszyscy siedli I chołodziec litewski milczkiem żwawo jedli. Obiadowano ciszej, niż się zwykle zdarza; Nikt nie gadał pomimo wezwań gospodarza.Strony bioršce udział w wielkiej o psów zwadzie Myœliły o jutrzejszej walce i zakładzie; Myœl wielka zwykle usta do milczenia zmusza. Telimena, mówišca wcišż do Tadeusza, Musiała ku Hrabiemu nieraz się odwrócić, Nawet na Asesora nieraz okiem rzucić: Tak ptasznik patrzy w sidło, kędy szczygłyzwabia, I razem w pastkę wróblš. Tadeusz i Hrabia,Obadwa radzi z siebie, obadwa szczęœliwi, Oba pełni nadziei, więc niegadatliwi. Hrabia na kwiatek dumne opuszczał wejrzenie, A Tadeusz ukradkiem spozierał w kieszenie,Czy ów kluczyk nie uciekł; rękš nawet chwytał I kręcił kartkę, której dotšd nie przeczytał.> Sędzia Podkomorzemu węgrzyna, szampana Dolewał, służył pilnie, œciskał za kolana, Ale do rozmawiania z nim nie miał ochoty I widać, że czuł jakieœ tajemne kłopoty. Przemijały w milczeniu talerze i dania; Przerwał nareszcie nudny tok obiadowania Goœć niespodziany, szybko wpadajšc, gajowy; Nie zważał nawet, że czas właœnie obiadowy, Podbiegł do Pana; widać z postawy i z miny, Że ważnej i niezwykłej jest posłem nowiny.Ku niemu oczy całe zwróciło zebranie, On, odetchnšwszy nieco, rzekł: "NiedŸwiedŸ, Mospanie!" Resztę wszyscy odgadli; że zwierz z matecznika Wyszedł, że w Zaniemeńskš puszczę się przemyka, Że go trzeba wnet œcigać, wszyscy wraz uznali, Choć ani się radzili, ani namyœlali - Spólnš myœl widać było z uciętych wyrazów, Z gestów żywych, z wydanych rozlicznych rozkazów, Które, wychodzšc tłumnie, razem z ust takwielu, Dšżyły przecież wszystkie do jednego celu. "Na wieœ! zawołał Sędzia, hej! konno, setnika! Jutro na brzask obława, lecz na ochotnika;Kto wystšpi z oszczepem, temu z robociznyWytršcić dwa szarwarki i pięć dni pańszczyzny". "W skok, krzyknšł Podkomorzy, okulbaczyćsiwš, Dobiec w cwał do mojego dworu; wzišć co żywo Dwie pjawki, które w całej okolicy słynš, Pies zowie się Sprawnikiem, a suka Strapczynš; Zakneblować im pyski, zawišzać je w miechu I przystawić je tutaj konno dla poœpiechu". "Wańka!" krzyknšł na chłopca Asesor po rusku, "Tasak mój Sanguszowski pocišgnšć na brusku: Wiesz, tasak, co od Księcia miałem w podarunku; Pas opatrzyć, czy kula jest w każdym ładunku". "Strzelby, krzyknęli wszyscy, mieć na pogotowiu!" Asesor wołał cišgle: "Ołowiu, ołowiu! Formę do kul mam w torbie". - "Do księdza plebana Dać znać, dodał pan Sędzia, żeby jutro z rana Mszę miał w kaplicy leœnej; króciuchna oferta Za myœliwych, msza zwykła œwiętego Huberta". Po wydanych rozkazach nastało milczenie; Każdy dumał i rzucał dokoła wejrzenie, Jak gdyby kogoœ szukał; z wolna wszystkich oczy Sędziwa twarz Wojskiego cišgnie i jednoczy:Znak to był, że szukajš na przyszłš wyprawę Wodza i że Wojskiemu oddajš buławę. Wojski powstał, zrozumiał towarzyszów wolę I uderzywszy rękš poważnie po stole, Pocišgnšł złocistego z zanadrza łańcuszka, Na którym wisiał gruby zegarek jak gruszka. "Jutro, rzekł, pół do pištej, przy leœnej kaplicy Stawiš się bracia strzelcy, wiara obławnicy". Rzekł i ruszył od stołu, za nim szedł gajowy; Oni obmyœlić majš i urzšdzić łowy. Tak wodze gdy na jutro bitwę zapowiedzš, Żołnierze po obozie broń czyszczš i jedzš, Lub na płaszczach i siodłach œpiš próżni kłopotu, A wodze œród cichego dumajš namiotu. Przerwał się obiad, dzień zszedł na kowaniu koni, Karmieniu psów, zbieraniu i czyszczeniu broni, U wieczerzy zaledwie kto przysiadł do stoła; Nawet strona Kusego z partyjš Sokoła Przestała dawnym wielkim zatrudniać się sporem: Pobrawszy się pod ręce Rejent z Asesorem Wyszukujš ołowiu. Reszta spracowana Szła spać wczeœnie, ażeby przebudzić się zrana. Księga czwarta: Dyplomatyka i łowy Rówienniki litewskich wielkich kniaziów, drzewa Białowieży, Œwitezi, Ponar, Kuszelewa! Których cień spadał niegdyœ na koronne głowy GroŸnego Witenesa, wielkiego Mindowy I Giedymina, kiedy na Ponarskiej górze, Przy ognisku myœliwskim, na niedŸwiedziej skórze Leżał, słuchajšc pieœni mšdrego Lizdejki, A Wiliji widokiem i szumem Wilejki Ukołysany, marzył o wilku żelaznym; I zbudzony, za bogów rozkazem wyraŸnym Zbudował miasto Wilno, które w lasach siedzi Jak wilk poœrodku żubrów, dzików i niedŸwiedzi. Z tego to miasta Wilna, jak z rzymskiej wilczycy, Wyszedł Kiejstut i Olgierd, i Olgierdowicy, Równie myœliwi wielcy jak sławni rycerze, Czyli wroga œcigali, czyli dzikie Ÿwierzę. Sen myœliwski nam odkrył tajnie przyszłych czasów, Że Litwie trzeba zawsze żelaza i lasów. Knieje! do was ostatni przyjeżdżał na łowyOstatni król, co nosił kołpak Witoldowy, Ostatni z Jagiellonów wojownik szczęœliwy I ostatni na Litwie monarcha myœliwy. Drzewa moje ojczyste! jeœli niebo zdarzy, Bym wrócił was oglšdać, przyjaciele starzy, Czyli was znajdę jeszcze? czy dotšd żyjecie? Wy, koło których niegdyœ pełzałem jak dziecię; Czy żyje wielki Baublis, w którego ogromie Wiekami wydršżonym, jakby w dobrym domie, Dwunastu ludzi mogło wieczerzać za stołem? Czy kwitnie gaj Mendoga pod farnym koœciołem? I tam na Ukrainie, czy się dotšd wznosi Przed Hołowińskich domem, nad brzegami Rosi, Lipa tak rozroœniona, że pod jej cieniami Stu młodzieńców, sto panien szło w taniec parami? Pomniki nasze! ileż co rok was pożera Kupiecka, lub rzšdowa, moskiewska siekiera! Nie zostawia przytułku ni leœnym œpiewakom, Ni wieszczom, którym cień wasz tak miły jak ptakom. Wszak lipa Czarnolaska, na głos Jana czuła, Tyle rymów natchnęła! wszak ów dšb gaduła Kozackiemu wieszczowi tyle cudów œpiewa! Ja ileż wam winienem, o domowe drzewa! Błahy strzelec, uchodzšc szyderstw towarzyszy Za chybionš Ÿwierzynę, ileż w waszej ciszyUpolowałem dumań, gdy w dzikim ostępie, Zapomniawszy o łowach usiadłem na kępie,A koło mnie srebrzył się tu mech siwobrody, Zlany granatem czarnej, zgniecionej jagody,A tam się czerwieniły wrzosiste pagórki, Strojne w brusznice jakby w koralów paciorki - Wokoło była ciemnoœć; gałęzie u góry Wisiały jak zielone, gęste, niskie chmury, Wicher kędyœ nad sklepem szalał nieruchomym, Jękiem, szumami, wyciem, łoskotami, gromem: Dziwny, odurzajšcy hałas! mnie się zdało, Że tam nad głowš morze wiszšce szalało. Na dole jak ruiny miast: tu wywrot dębu Wysterka z ziemi na kształt ogromnego zrębu; Na nim oparte, jak œcian i kolumn obłamy, Tam gałęziste kłody, tu wpół zgniłe tramy, Ogrodzone parkanem traw; w œrodek tarasuZajrzeć straszno, tam siedzš gospodarze lasu, Dziki, niedŸwiedzie, wilki; u wrót leżš koœciNa pół zgryzione jakichœ nieostrożnych goœci. Czasem wymknš się w górę przez trawy zielenie, Jakby dwa wodotryski, dwa rogi jelenie I mignie między drzewa Ÿwierz żółtawym pasem, Jak promień, kiedy wpadłszy gaœnie międzylasem. I znowu cichoœć w dole. Dzięcioł na jedlinieStuka z lekka i dalej odlatuje, ginie, Schował się, ale dziobem nie przestaje pukać, Jak dziecko, gdy schowane woła, by go szukać. Bliżej siedzi wiewiórka, orzech w łapkach trzyma, Gryzie go; zawiesiła kitkę nad oczyma, Jak pióro nad szyszakiem u kirasyjera; Chociaż tak osłoniona, dokoła spoziera; Dostrzegłszy goœcia skacze gajów tanecznica Z drzew na drzewa, miga się jako błyskawica; Na koniec w niewidzialny otwór pnia przepada Jak wracajšca w drzewo rodzime dryjada. Znowu cicho. Wtem gałšŸ wstrzšsła się tršcona I pomiędzy jarzębin rozsunione grona Kraœniejsze od jarzębin zajaœniały lica: To jagód lub orzechów zbieraczka, dziewica; W krobeczce z prostej kory podaje zebraneBruœnice œwieże, jako jej usta rumiane; Obok młodzieniec idzie, leszczynę nagina, Chwyta w lot migajšce orzechy dziewczyna.Wtem usłyszeli odgłos rogów i psów granie, Zgadujš, że się ku nim zbliża polowanie, I pomiędzy gałęzi gęstwę, pełni trwogi, Zniknęli nagle z oczu jako leœne bogi. W Soplicowie ruch wielki; lecz ni psów hałasy, Ani rżšce rumaki, skrzypišce kolasy, Ni odgłos tršb dajšcych hasło polowania Nie mogły Tadeusza wycišgnšć z posłania; Ubrany padłszy w łóżko, spał jak bobak w norze. Nikt z młodzieży nie myœlił szukać go po dworze, Każdy sobš zajęty œpieszył, gdzie kazano; O towarzyszu sennym całkiem zapomniano. On chrapał; słońce w otwór, co œród okienicy Wyrznięty był w kształt serca, wpadło do ciemnicy Słupem ognistym, prosto sennemu na czoło; On jeszcze chciał zadrzemać i kręcił się wkoło, Chronišc się blasku, nagle usłyszał stuknienie, Przebudził się; wesołe było przebudzenie. Czuł się rzeŸwym jak ptaszek, z lekkoœciš oddychał, Czuł się szczęœliwym, sam się do siebie uœmiechał: Myœlšc o wszystkim, co mu wczora się zdarzyło, Rumienił się i wzdychał, i serce mu biło. Spójrzał w okno, o dziwy! w promieni przezroczu, W owym sercu, błyszczało dwoje jasnych oczu, Szeroko otworzonych, jak zwykle wejrzenie, Kiedy z jasnoœci dziennej przedziera się w cienie; Ujrzał i małš ršczkę, niby wachlarz z bokuNadstawionš ku słońcu dla ochrony wzroku, Palce drobne, zwrócone na œwiatło różowe,Czerwieniły się na wskroœ jakby rubinowe; Usta widział ciekawe, roztulone nieco, I zšbki, co jak perły œród koralów œwiecš,I lica, choć od słońca zasłaniane dłoniš Różowš, same całe jak róże się płoniš. Tadeusz spał pod oknem; sam ukryty w cieniu, Leżšc na wznak, cudnemu dziwił się zjawieniu, I miał je tuż nad sobš, ledwie nie na twarzy, Nie wiedział, czy to jawa, czyli mu się marzy Jedna z tych miłych, jasnych twarzyczek dziecinnych, Które pomnim widziane we œnie lat niewinnych. Twarzyczka schyliła się - ujrzał, drżšc z bojaŸni I radoœci, niestety! ujrzał najwyraŸniej, Przypomniał, poznał włos ów krótki, jasnozłoty, W drobne, jako œnieg białe, zwity papiloty, Niby srebrzyste stršczki, co od słońca blasku Œwieciły jak korona na œwiętych obrazku. Zerwał się; i widzenie zaraz uleciało, Przestraszone łoskotem; czekał, nie wracało! Tylko usłyszał znowu trzykrotne stukanie I słowa: "Niech Pan wstaje, czas na polowanie, Pan zaspał". Skoczył z łóżka i obu rękami Pchnšł okienicę, że aż trzasła zawiasami I rozwarłszy się w obie uderzyła œciany; Wyskoczył, patrzył wkoło, zdumiony, zmieszany, Nic nie widział, nie dostrzegł niczyjego œladu. Niedaleko od okna był parkan od sadu, Na nim chmielowe liœcie i kwieciste wieńce Chwiały się; czy je lekkie potršciły ręce? Czy wiatr ruszył? Tadeusz długo patrzył na nie, Nie œmiał iœć w ogród; tylko wsparł się naparkanie, Oczy podniósł i z palcem do ust przyciœnionym Kazał sam sobie milczeć, by słowem kwapionym Nie rozerwał myœlenia; potem w czoło stukał, Niby do wspomnień dawnych, uœpionych w nim, pukał, Na koniec gryzšc palce do krwi się zadrasnšł I na cały głos: "Dobrze, dobrze mi tak!" wrzasnšł. We dworze, gdzie przed chwilš tyle było krzyku, Teraz pusto i głucho jak na mogilniku: Wszyscy ruszyli w pole; Tadeusz nadstawił Uszu i ręce do nich jak tršbki przyprawił, Słuchał, aż mu wiatr przyniósł, wiejšcy odpuszczy, Odgłosy tršb i wrzaski polujšcej tłuszczy. Koń Tadeusza w stajni czekał osiodłany, Wzišł więc flintę, skoczył nań i jak opętany Pędził ku karczmom, które stały przy kaplicy, Kędy mieli się rankiem zebrać obławnicy. Dwie chyliły się karczmy po dwóch stronach drogi, Oknami wzajem sobie grożšc jako wrogi; Stara należy z prawa do zamku dziedzica, Nowš na złoœć zamkowi postawił Soplica. W tamtej, jak w swym dziedzictwie, rej wodził Gerwazy, W tej najwyższe za stołem brał miejsce Protazy. Nowa karczma nie była ciekawa z pozoru. Stara wedle dawnego zbudowana wzoru, Który był wymyœlony od tyryjskich cieœli, A potem go Żydowie po œwiecie roznieœli: Rodzaj architektury, obcym budowniczym Wcale nie znany; my go od Żydów dziedziczym. Karczma z przodu jak korab, z tyłu jak œwištynia: Korab, istna Noego czworogranna skrzynia,Znany dziœ pod prostackim nazwiskiem stodoły; Tam różne sš zwierzęta, konie, krowy, woły, Kozy brodate; w górze zaœ ptastwa gromady I płazów choć po parze, sš też i owady. Częœć tylnia, na kształt dziwnej œwištyni stawiona, Przypomina z pozoru ów gmach Salomona, Który pierwsi ćwiczeni w budowań rzemieœle Hiramscy na Syjonie wystawili cieœle. Żydzi go naœladujš dotšd we swych szkołach, A szkoł rysunek widny w karczmach i stodołach. Dach z dranic i ze słomy, œpiczasty, zadarty, Pogięty jako kołpak żydowski podarty. Ze szczytu wytryskajš krużganku krawędzie, Oparte na drewnianym licznych kolumn rzędzie; Kolumny, co jak wielkie architektów dziwo, Trwałe, chociaż wpół zgniłe i stawione krzywo Jako w wieży pizańskiej, nie podług modelów Greckich, bo sš bez podstaw i bez kapitelów. Nad kolumnami biegš wpółokršgłe łuki, Także z drzewa, gotyckiej naœladowstwo sztuki. Z wierzchu ozdoby sztuczne, nie rylcem, nie dłutem, Ale zręcznie ciesielskim wyrzezane sklutem,Krzywe jak szabasowych ramiona œwieczników; Na końcu wiszš gałki, coœ na kształt guzików, Które Żydzi modlšc się na łbach zawieszajšI które po swojemu "cyces" nazywajš. niwa, ulewš brzemienna,ľA€ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjÜ ŕ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż4PŚ c5ö l c6bl c7ΐ c8^*Ű c994& _Słowem, z daleka karczma chwiejšca się, krzywa, Podobna jest do Żyda, gdy się modlšc kiwa: Dach jak czapka, jak broda strzecha roztrzęœniona. Œciany dymne i brudne jak czarna opona, A z przodu rzeŸba sterczy jak cyces na czole. W œrodku karczmy jest podział jak w żydowskiej szkole: Jedna częœć, pełna izbic ciasnych i podłużnych, Służy dla dam wyłšcznie i panów podróżnych; W drugiej ogromna sala. Koło każdej œcianyCišgnie się wielonożny stół wšski, drewniany. Przy nim stołki, choć niższe, podobne do stoła Jako dzieci do ojca. Na stołkach dokoła Siedziały chłopy, chłopki, tudzież szlachta drobna, Wszyscy rzędem; Ekonom sam siedział z osobna. Po rannej mszy z kaplicy, że była niedziela,Zabawić się i wypić przyszli do Jankiela. Przed każdym już szumiała siwš wódkš czarka, Ponad wszystkimi z butlš biegała szynkarka. W œrodku arendarz Jankiel, w długim aż doziemi Szarafanie, zapiętym haftkami srebrnemi, Rękę jednš za czarny pas jedwabny wsadził, Drugš poważnie sobie siwš brodę gładził; Rzucajšc wkoło okiem, rozkazy wydawał, Witał wchodzšcych goœci, przy siedzšcych stawał Zagajajšc rozmowę, kłótliwych zagadzał, Lecz nie służył nikomu, tylko się przechadzał. Żyd stary i powszechnie znany z poczciwoœci, Od lat wielu dzierżawił karczmę, a nikt z włoœci, Nikt ze szlachty nie zaniósł nań skargi do dworu: O cóż skarżyć? miał trunki dobre do wyboru, Rachował się ostrożnie, lecz bez oszukaństwa, Ochoty nie zabraniał, nie cierpiał pijaństwa, Zabaw wielki miłoœnik; u niego wesele I chrzciny obchodzono; on w każdš niedzielę Kazał do siebie ze wsi przychodzić muzyce,Przy której i basetla była, i kozice. Muzykę znał, sam słynšł muzycznym talentem; Z cymbałami, narodu swego instrumentem, Chadzał niegdyœ po dworach i graniem zdumiewał I pieœniami, bo biegle i uczenie œpiewał. Chociaż Żyd, dosyć czystš miał polskš wymowę, Szczególniej zaœ polubił pieœni narodowe; Przywoził mnóstwo z każdej za Niemen wyprawy Kołomyjek z Halicza, mazurów z Warszawy;Wieœć, nie wiem czyli pewna, w całej okolicy Głosiła, że on pierwszy przywiózł z zagranicy I upowszechnił wówczas w tamecznym powiecie Owš piosenkę, sławnš dziœ na całym œwiecie, A którš po raz pierwszy na ziemi Auzonów Wygrały Włochom polskie tršby legijonów. Talent œpiewania bardzo na Litwie popłaca, Jedna miłoœć u ludzi, wsławia i wzbogaca: Jankiel zrobił majštek; syt zysków i chwały, Zawiesił dŸwięcznostrunne na œcianie cymbały; Osiadłszy z dziećmi w karczmie, zatrudniałsię szynkiem, Przy tym w pobliskim mieœcie był też podrabinkiem, A zawsze miłym wszędzie goœciem i domowym Doradcš; znał się dobrze na handlu zbożowym, Na wicinnym: potrzebna jest znajomoœć taka Na wsi. - Miał także sławę dobrego Polaka.On pierwszy zgodził kłótnie, często nawet krwawe, Między dwiema karczmami: obie wzišł w dzierżawę; Szanowali go równie i starzy stronnicy Horeszkowscy, i słudzy sędziego Soplicy. On sam powagę umiał utrzymać nad groŸnym Klucznikiem Horeszkowskim i kłótliwym WoŸnym; Przed Jankielem tłumili dawne swe urazy, Gerwazy groŸny rękš, językiem Protazy. Gerwazego nie było; ruszył na obławę, Nie chcšc, aby tak ważnš i trudnš wyprawęOdbył sam Hrabia, młody i niedoœwiadczony; Poszedł więc z nim dla rady tudzież dla obrony. Dziœ miejsce Gerwazego, najdalsze od progu, Między dwiema ławami, w samym karczmy rogu, Zwane pokuciem, kwestarz ksišdz Robak zajmował; Jankiel go tam posadził; widać, że szanował Wysoko Bernardyna, bo skoro dostrzegał Ubytek w jego szklance, natychmiast podbiegał I rozkazał dolewać lipcowego miodu. Słychać, że z Bernardynem znali się za młodu Kędyœ tam w cudzych krajach. Robak częstochadzał Nocš do karczmy, tajnie z Żydem się naradzał O ważnych rzeczach; słychać było, że towary Ksišdz przemycał, lecz potwarz ta niegodnawiary. Robak wsparty na stole wpółgłoœno rozprawiał, Tłum szlachty go otaczał i uszy nadstawiał, I nosy ku księdzowskiej chylił tabakierze; Brano z niej, i kichała szlachta jak możdzerze. "Reverendissime, rzekł kichnšwszy Skołuba, To mi tabaka, co to idzie aż do czuba; Od czasu jak nos dŸwigam (tu głasnšł nos długi), Takiej nie zażywałem (tu kichnšł raz drugi); Prawdziwa bernardynka, pewnie z Kowna rodem, Miasta sławnego w œwiecie tabakš i miodem. Byłem tam lat już..." Robak przerwał mu: "Na zdrowie Wszystkim Waszmoœciom, moi Moœciwi Panowie! Co się tabaki tycze, hem, ona pochodzi Z dalszej strony, niż myœli Skołuba Dobrodziej; Pochodzi z Jasnej Góry; księża paulinowie Tabakę takš robiš w mieœcie Częstochowie, Kędy jest obraz tylu cudami wsławiony Bogarodzicy Panny, Królowej Korony Polskiej; zowiš jš dotšd i Księżnš Litewskš! Koronęć jeszcze dotšd piastuje królewskš, Lecz na Litewskim Księstwie teraz syzma siedzi! " "Z Częstochowy? rzekł Wilbik, byłem tam w spowiedzi, Kiedym na odpust chodził lat temu trzydzieœcie; Czy to prawda, że Francuz goœci teraz w mieœcie, Że chce koœciół rozwalać i skarbiec zabierze, Bo to wszystko w Litewskim stoi Kuryjerze?" "Nieprawda, rzekł Bernardyn, nie, Pan Najjaœniejszy Napoleon katolik jest najprzykładniejszy; Wszak go papież namaœcił, żyjš z sobš w zgodzie I nawracajš ludzi w francuskim narodzie, Który się trochę popsuł; prawda, z Częstochowy Oddano wiele srebra na skarb narodowy Dla Ojczyzny, dla Polski; sam Pan Bóg tak każe, Skarbcem Ojczyzny zawsze sš Jego ołtarze; Wszakże w Warszawskim Księstwie mamy sto tysięcy Wojska polskiego, może wkrótce będzie więcéj, A któż wojsko opłaci? czy nie wy, Litwini? Wy tylko grosz dajecie do moskiewskiej skrzyni". "Kat by dał, krzyknšł Wilbik, gwałtem od nas biorš". "Oj, Dobrodzieju!" chłopek ozwał się z pokorš, Pokłoniwszy się księdzu i skrobišc się w głowę, "Już to szlachcie, to jeszcze bieda przez połowę, Lecz nas drš jak na łyka". - "Cham, Skołuba krzyknšł, Głupi, tobieć to lepiej, tyœ, chłopie, przywyknšł Jak węgorz do odarcia; lecz nam urodzonym, Nam wielmożnym, do złotych swobód wzwyczajonym! Ach, bracia, wszak to dawniej szlachcic na zagrodzie... ("Tak, tak, krzyknęli wszyscy: rowny wojewodzie!") Dziœ nam szlachectwa przeczš, każš nam drabować Papiery i szlachectwa papierem probować". "Jeszcze Waszeci mniejsza, zawołał Juraha, Waszeć z pradziadów chłopów uszlachcony szlacha, Ale ja, z kniaziów! pytać u mnie o patenta, Kiedym został szlachcicem? sam Bóg to pamięta! Niechaj Moskal w las idzie pytać się dębiny,Kto jej dał patent rosnšć nad wszystkie krzewiny". "Kniaziu, rzekł Żagiel, œwieć Waœć baki ladakomu, Tu znajdziesz pono mitry i w niejednym domu". "Waœć ma krzyż w herbie, wołał Podhajski, to skryta Aluzyja, że w rodzie bywał neofita". "Fałsz! przerwał Birbasz, przecież ja z tatarskich hrabiów Pochodzę, a mam krzyże nad herbem Korabiów". "Poraj, krzyknšł Mickiewicz, z mitrš w polu złotym, Herb ksišżęcy, Stryjkowski gęsto pisze o tym". Za czym wielkie powstały w całej karczmieszmery; Ksišdz Bernardyn uciekł się do swej tabakiery, W kolej częstował mówców, gwar zaraz ucichnšł, Każdy zażył przez grzecznoœć i kilkakroć kichnšł. Bernardyn korzystajšc z przerwy mówił daléj : "Oj, wielcy ludzie od tej tabaki kichali! Czy uwierzycie Państwo, że z tej tabakieryPan jenerał Dšbrowski zażył razy cztery?""Dšbrowski?" zawołali.-"Tak, tak, on jenerał; Byłem w obozie, gdy on Gdańsk Niemcom odbierał, Miał coœ pisać; bojšc się, ażeby nie zasnšł, Zażył, kichnšł, dwakroć mię po ramieniu klasnšł: "Księże Robaku, mówił, Księże Bernardynie,Obaczymy się w Litwie, może nim rok minie;Powiedz Litwinom, niech mię czekajš z tabakš Częstochowskš, nie biorę innej, tylko takš"". Mowa Księdza wzbudziła takie zadziwienie, Takš radoœć, że całe huczne zgromadzenie Milczało chwilę; potem na pół ciche słowa Powtarzano: "Tabaka z Polski? Częstochowa? Dšbrowski? z ziemi włoskiej?" - aż na koniec razem, Jakby myœl z myœlš, wyraz sam zbiegł się z wyrazem, Wszyscy jedynogłoœnie, jak na dane hasło, Krzyknęli: "Dšbrowskiego! " Wszystko razem wrzasło, Wszystko się uœcisnęło: chłop z tatarskim hrabiš, Mitra z Krzyżem, Poraje z Gryfem i z Korabiš; Zapomnieli wszystkiego, nawet Bernardyna, Tylko œpiewali krzyczšc: "Wódki, miodu, wina!" Długo się przysłuchiwał ksišdz Robak piosence, Na koniec chciał jš przerwać; wzišł w obiedwie ręce Tabakierkę, kichaniem melodyję zmieszał I nim się nastroili, tak mówić poœpieszał: "Chwalicie mš tabakę, Moœci Dobrodzieje, Obaczcież, co się wewnštrz tabakierki dzieje". Tu, wycierajšc chustkš zabrudzone denko, Pokazał malowanš armiję, malenkš Jak rój much; w œrodku jeden człowiek na rumaku, Wielki jako chrzšszcz, siedział, pewnie wódz orszaku; Spinał konia, jak gdyby chciał skakać w niebiosa, Jednę rękę na cuglach, drugš miał u nosa. "Przypatrzcie się, rzekł Robak, tej groŸnejpostawie, Zgadnijcie, czyja?" - Wszyscy patrzyli ciekawie.- "Wielki to człowiek, Cesarz, ale nie Moskali, Ich carowie tabaki nigdy nie bierali". "Wielki człowiek, zawołał Cydzik, a w kapocie? Ja myœliłem, że wielcy ludzie chodzš w złocie, Bo u Moskalów lada jenerał, Mospanie, To tak œwieci się w złocie jak szczupak w szafranie". "Ba, przerwał Rymsza, przecież widziałemza młodu Koœciuszkę, naczelnika naszego narodu: Wielki człowiek! a chodził w krakowskiej sukmanie, To jest czamarce". - "W jakiej czamarce, Mospanie? Odparł Wilbik, to przecież zwano taratatkš". "Ale tamta z fręzlami, ta jest całkiem gładkš" Krzyknšł Mickiewicz; - zatem wszczynały się swary O różnych taratatki kształtach i czamary. Przemyœlny Robak widzšc, że się tak rozpryska Rozmowa, jšł jš znowu zbierać do ogniska,Do swojej tabakiery; częstował, kichali, Życzyli sobie zdrowia, on rzecz cišgnšł dalej: "Gdy cesarz Napoleon w potyczce zażywa Raz po raz, to znak pewny, że bitwę wygrywa; Na przykład pod Austerlic; Francuzi tak stali Z armatami, a na nich biegła ćma Moskali; Cesarz patrzył i milczał; co Francuzi strzelš, To Moskale pułkami jak trawa się œcielš. Pułk za pułkiem cwałował i spadał z kulbaki; Co pułk spadnie, to Cesarz zażyje tabaki; Aż w końcu Aleksander, ze swoim braciszkiem Konstantym i z niemieckim cesarzem Franciszkiem, W nogi z pola; więc Cesarz widzšc, że po walce, Spojrzał na nich, zaœmiał się i otrzšsnšł palce. Otoż, jeœli kto z Panów, coœcie tu przytomni, Będzie w wojsku Cesarza, niech to sobie wspomni". "Ach! zawołał Skołuba, mój Księże Kwestarzu! Kiedyż to będzie! wszak to ile w kalendarzu Jest œwišt, na każde œwięto Francuzów namwróżš; Wyglšda człek, wyglšda, aż się oczy mrużš, A Moskal jak nas trzymał, tak trzyma za szyję; Pono nim słońce wnidzie, rosa oczy wyje". "Mospanie, rzekł Bernardyn, babska rzecz narzekać, A żydowska rzecz ręce założywszy czekać,Nim kto w karczmę zajedzie i do drzwi zapuka; Z Napoleonem pobić Moskalów nie sztuka. Jużci on Szwabom skórę trzy razy wymłócił, Brzydkie Prusactwo zdeptał, Anglików wyrzucił Het za morze, Moskalom zapewne wygodzi; Ale co stšd wyniknie, wie Asan Dobrodziéj? Oto szlachta litewska wtenczas na koń wsiędzie I szable weŸmie, kiedy bić się z kim nie będzie; Napoleon, sam wszystkich pobiwszy, nareszcie Powie: "Obejdę się ja bez was, kto jesteœcie?" Więc nie doœć goœcia czekać, nie doœć i zaprosić, Trzeba czeladkę zebrać i stoły pownosić, A przed ucztš potrzeba dom oczyœcić z œmieci; Oczyœcić dom, powtarzam, oczyœcić dom, dzieci! " Nastšpiło milczenie, potem głosy w tłumie:"Jakże to dom oczyœcić? jak to Ksišdz rozumie? Jużci my wszystko zrobim, na wszystko gotowi, Tylko niech Ksišdz Dobrodziej jaœniej się wysłowi". Ksišdz poglšdał za okno, przerwawszy rozmowę; Ujrzał coœ ciekawego, z okna wytknšł głowę, Po chwili rzekł powstajšc: "Dziœ czasu nie mamy, Potem o tem obszerniej z sobš pogadamy; Jutro będę dla sprawy w powiatowym mieœcie I do Waszmoœciów z drogi zajadę po kweœcie". "Niech też do Niehrymowa Ksišdz na noclegzdšży, Rzekł Ekonom, rad będzie Księdzu pan Choršży; Wszakże na Litwie stare powiada przysłowie: Szczęœliwy człowiek, jako kwestarz w Niehrymowie!" "I do nas, rzekł Zubkowski, wstšp, jeżeli łaska; Znajdzie się tam półsztuczek płótna, masłafaska, Baran lub krówka; wspomnij, Księże, na te słowa: Szczęœliwy człowiek, trafił jak ksišdz do Zubkowa". "I do nas" rzekł Skołuba.-"Do nas", Terajewicz, "Żaden bernardyn głodny nie wyszedł z Pucewicz". Tak cała szlachta proœbš i obietnicami Przeprowadzała Księdza; on już był za drzwiami. On już pierwej przez okno ujrzał Tadeusza,Który leciał goœcińcem, w cwał, bez kapelusza, Z głowš schylonš, bladym, posępnym obliczem, A konia ustawicznie bodł i kropił biczem. Ten widok bardzo księdza Bernardyna zmieszał; Więc za młodzieńcem kroki szybkimi poœpieszał Do wielkiej puszczy, która, jako oko sięga, Czerniła się na całym brzegu widnokręga. Któż zbadał puszcz litewskich przepastne krainy, Aż do samego œrodka, do jšdra gęstwiny? Rybak ledwie u brzegów nawiedza dno morza; Myœliwiec kršży koło puszcz litewskich łoża, Zna je ledwie po wierzchu, ich postać, ich lice, Lecz obce mu ich wnętrzne serca tajemnice: Wieœć tylko albo bajka wie, co się w nich dzieje. Bo gdybyœ przeszedł bory i podszyte knieje, Trafisz w głębi na wielki wał pniów, kłód, korzeni, Obronny trzęsawicš, tysišcem strumieni I sieciš zielsk zarosłych, i kopcami mrowisk, Gniazdami os, szerszeniów, kłębami wężowisk. Gdybyœ i te zapory zmógł nadludzkim męstwem, Dalej spotkać się z większym masz niebezpieczeństwem; Dalej co krok czyhajš, niby wilcze doły, Małe jeziorka, trawš zarosłe na poły, Tak głębokie, że ludzie dna ich nie doœledzš(Wielkie jest podobieństwo, że diabły tam siedzš). Woda tych studni sklni się, plamista rdzš krwawš. A z wnętrza cišgle dymi zionšc woń plugawš, Od której drzewa wkoło tracš liœć i korę; Łyse, skarłowaciałe, robaczliwe, chore, Pochyliwszy konary mchem kołtunowate I pnie garbišc brzydkimi grzybami brodate, Siedzš wokoło wody, jak czarownic kupa Grzejšca się nad kotłem, w którym warzš trupa. Za tymi jeziorkami już nie tylko krokiem, Ale daremnie nawet zapuszczać się okiem; Bo tam już wszystko mglistym zakryte obłokiem, Co się wiecznie ze trzęskich oparzelisk wznosi. A za tš mgłš na koniec (jak wieœć gminna głosi) Cišgnie się bardzo piękna, żyzna okolica, Główna królestwa zwierzšt i roœlin stolica. W niej sš złożone wszystkich drzew i ziół nasiona, Z których się rozrastajš na œwiat ich plemiona; W niej, jak w arce Noego, z wszelkich zwierzšt rodu Jedna przynajmniej para chowa się dla płodu. W samym œrodku (jak słychać) majš swoje dwory Dawny Tur, Żubr i NiedŸwiedŸ, puszcz imperatory. Około nich na drzewach gnieŸdzi się Ryœ bystry I żarłoczny Rosomak, jak czujne ministry; Dalej zaœ, jak podwładni szlachetni wasale,Mieszkajš Dziki, Wilki i Łosie rogale. Nad głowami Sokoły i Orłowie dzicy, Żyjšcy z pańskich stołów, dworscy zausznicy. Te pary zwierzšt głowne i patryjarchalne, Ukryte w jšdrze puszczy, œwiatu niewidzialne, Dzieci swe œlš dla osad za granicę lasu, A sami we stolicy używajš wczasu; Nie ginš nigdy broniš siecznš ani palnš, Lecz starzy umierajš œmierciš naturalnš. Majš też i swój smętarz, kędy bliscy œmierci, Ptaki składajš pióra, czworonogi sierci. NiedŸwiedŸ, gdy zjadłszy zęby strawy nie przeżuwa, Jeleń zgrzybiały, gdy już ledwie nogi suwa,Zajšc sędziwy, gdy mu już krew w żyłach krzepnie, Kruk, gdy już posiwieje, sokoł, gdy oœlepnie, Orzeł, gdy mu dziób stary tak się w kabłškskrzywi, Że zamknięty na wieki już gardła nie żywi, Idš na smętarz. Nawet mniejszy zwierz, raniony Lub chory, bieży umrzeć w swe ojczyste strony. Stšd to w miejscach dostępnych, kędy człowiek goœci, Nie znajdujš się nigdy martwych zwierzšt koœci. Słychać, że tam w stolicy, między zwierzętami Dobre sš obyczaje, bo rzšdzš się sami; Jeszcze cywilizacjš ludzkš nie popsuci, Nie znajš praw własnoœci, która œwiat nasz kłóci, Nie znajš pojedynków ni wojennej sztuki. Jak ojce żyły w raju, tak dziœ żyjš wnuki, Dzikie i swojskie razem, w miłoœci i niwa, ulewš brzemienna,ľA€ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjÜ ŕ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż:P c;b Š c< ö c= Ü c>Ý* c?^5ţ `zgodzie, Nigdy jeden drugiego nie kšsa ni bodzie. Nawet gdyby tam człowiek wpadł, chociaż niezbrojny, Toby œrodkiem bestyi przechodził spokojny;One by nań patrzyły tym wzrokiem zdziwienia, Jakim w owym ostatnim, szóstym dniu stworzenia Ojce ich pierwsze, co się w ogrójcu gnieŸdziły, Patrzyły na Adama, nim się z nim skłóciły. Szczęœciem, człowiek nie zbłšdzi do tego ostępu, Bo Trud i Trwoga, i Œmierć broniš mu przystępu. Czasem tylko w pogoni zaciekłe ogary, Wpadłszy niebacznie między bagna, mchy i jary, Wnętrznej ich okropnoœci rażone widokiem, Uciekajš skowyczšc, z obłškanym wzrokiem; I długo potem, rękš pana już głaskane, Drżš jeszcze u nóg jego strachem opętane. Te puszcz stołeczne, ludziom nie znane tajniki W języku swoim strzelcy zowiš: mateczniki.Głupi niedŸwiedziu! gdybyœ w mateczniku siedział, Nigdy by się o tobie Wojski nie dowiedział; Ale czyli pasieki zwabiła cię wonnoœć, Czy uczułeœ do owsa dojrzałego skłonnoœć, Wyszedłeœ na brzeg puszczy, gdzie się las przerzedził, I tam zaraz leœniczy bytnoœć twš wyœledził, I zaraz obsaczniki, chytre nasłał szpiegi, By poznać, gdzie popasasz i gdzie masz noclegi; Teraz Wojski z obławš, już od matecznika Postawiwszy szeregi, odwrót ci zamyka. Tadeusz się dowiedział, że niemało czasu Już przeszło, jak ogary wpadły w otchłańlasu. Cicho; - próżno myœliwi natężajš ucha; Próżno, jak najciekawszej mowy, każdy słucha Milczenia, długo w miejscu nieruchomy czeka; Tylko muzyka puszczy gra do nich z daleka. Psy nurtujš po puszczy jak pod morzem nurki. A strzelcy obróciwszy do lasu dwururki Patrzš Wojskiego: uklškł, ziemię uchem pyta; Jako w twarzy lekarza wzrok przyjaciół czyta Wyrok życia lub zgonu miłej im osoby, Tak strzelcy, ufni w sztuki Wojskiego sposoby, Topili w nim spojrzenia nadziei i trwogi. "Jest! jest!" wyrzekł półgłosem, zerwał się na nogi. On słyszał! oni jeszcze słuchali - nareszcieSłyszš: jeden pies wrzasnšł, potem dwa, dwadzieœcie, Wszystkie razem ogary rozpierzchnionš zgrajš Doławiajš się, wrzeszczš, wpadli na trop, grajš, Ujadajš. Już nie jest to powolne granie Psów gonišcych zajšca, lisa albo łanie, Lecz wcišż wrzask krótki, częsty, ucinany,zjadły; To nie na œlad daleki ogary napadły, Na oko goniš, - nagle ustał krzyk pogoni, Doszli zwierza - wrzask znowu, skowyt, - zwierz się broni I zapewne kaleczy, œród ogarów grania Słychać coraz to częœciej jęk psiego konania. Strzelcy stali, i każdy ze strzelbš gotowš Wygišł się jak łuk naprzód, z wciœnionš w las głowš; Nie mogš dłużej czekać! Już ze stanowiskaJeden za drugim zmyka i w puszczę się wciska; Chcš pierwsi spotkać zwierza: choć Wojski ostrzegał, Choć Wojski stanowiska na koniu obiegał, Krzyczšc, że czy kto prostym chłopem, czypaniczem, Jeżeli z miejsca zejdzie, dostanie w grzbietsmyczem. Nie było rady! wszyscy pomimo zakazu W las pobiegli, trzy strzelby huknęły od razu, Potem wcišż kanonada, aż głoœniej nad strzały Ryknšł niedŸwiedŸ i echem napełnił las cały. Ryk okropny! boleœci, wœciekłoœci, rozpaczy; Za nim wrzask psów, krzyk strzelców, tršby dojeżdżaczy Grzmiały ze œrodka puszczy; strzelcy - ci w las œpieszš, Tamci kurki odwodzš, a wszyscy się cieszš;Jeden Wojski w żałoœci, krzyczy, że chybiono. Strzelcy i obławnicy poszli jednš stronš Na przełaj zwierza, między ostępem i puszczš; A niedŸwiedŸ, odstraszony psów i ludzi tłuszczš, Zwrócił się nazad w miejsca mniej pilnie strzeżone Ku polom, skšd już zeszły strzelcy rozstawione, Gdzie tylko pozostali z mnogich łowczych szyków Wojski, Tadeusz, Hrabia, z kilkš obławników. Tu las był rzadszy; słychać z głębi ryk, trzask łomu, Aż z gęstwy, jak z chmur, wypadł niedŸwiedŸ na kształt gromu; Wkoło psy goniš, straszš, rwš; on wstał na nogi Tylne i spojrzał wkoło, rykiem straszšc wrogi, I przednimi łapami to drzewa korzenie, To pniaki osmalone, to wrosłe kamienie Rwał, walšc w psów i w ludzi; aż wyłamałdrzewo, Kręcšc nim jak maczugš na prawo, na lewo,Runšł wprost na ostatnich strażników obławy, Hrabię i Tadeusza: oni bez obawy Stojš w kroku, na Ÿwierza wytknęli flint rury, Jako dwa konduktory w łono ciemnej chmury; Aż oba jednym razem pocišgnęli kurki (Niedoœwiadczeni), razem zagrzmiały dwururki; Chybili; niedŸwiedŸ skoczył, oni tuż utkwiony Oszczep jeden chwycili czterema ramiony, Wydzierali go sobie; spojrzš, aż tu z pyska Wielkiego, czerwonego dwa rzędy kłów błyska, I łapa z pazurami już się na łby spuszcza;Pobledli, w tył skoczyli, i gdzie rzadnie puszcza, Zmykali; zwierz za nimi wspišł się, już pazury Zahaczał, chybił, podbiegł, wspišł się znów do góry I czarnš łapš sięgał Hrabiego włos płowy.Zdarłby mu czaszkę z mozgów jak kapeluszz głowy, Gdy Asesor z Rejentem wyskoczyli z boków,A Gerwazy biegł z przodu o jakie sto kroków, Z nim Robak, choć bez strzelby - i trzej w jednej chwili Jak gdyby na komendę razem wystrzelili. NiedŸwiedŸ wyskoczył w górę jak kot przed chartami I głowš na dół runšł, i czterma łapami Przewróciwszy się młyńcem, cielska krwawe brzemię Walšc tuż pod Hrabiego, zbił go z nóg na ziemię. Jeszcze ryczał, chciał jeszcze powstać, gdy nań wsiadły Rozjuszona Strapczyna i Sprawnik zajadły. Natenczas Wojski chwycił na taœmie przypięty Swój róg bawoli, długi, cętkowany, kręty Jak wšż boa, oburšcz do ust go przycisnšł,Wzdšł policzki jak banię, w oczach krwiš zabłysnšł, Zasunšł wpół powieki, wcišgnšł w głšb pół brzucha I do płuc wysłał z niego cały zapas ducha, I zagrał: róg jak wicher, wirowatym dechem Niesie w puszczę muzykę i podwaja echem. Umilkli strzelcy, stali szczwacze zadziwieni Mocš, czystoœciš, dziwnš harmonijš pieni. Starzec cały kunszt, którym niegdyœ w lasach słynšł, Jeszcze raz przed uszami myœliwców rozwinšł; Napełnił wnet, ożywił knieje i dšbrowy, Jakby psiarnię w nie wpuœcił i rozpoczšł łowy. Bo w graniu była łowów historyja krótka: Zrazu odzew dŸwięczšcy, rzeœki: to pobudka; Potem jęki po jękach skomlš: to psów granie; A gdzieniegdzie ton twardszy jak grzmot: tostrzelanie. Tu przerwał, lecz róg trzymał; wszystkim się zdawało, Że Wojski wcišż gra jeszcze, a to echo grało. Zadšł znowu; myœliłbyœ, że róg kształty zmieniał I że w ustach Wojskiego to grubiał, to cieniał, Udajšc głosy zwierzšt: to raz w wilczš szyję Przecišgajšc się, długo, przeraŸliwie wyje,Znowu jakby w niedŸwiedzie rozwarłszy sięgarło, Ryknšł; potem beczenie żubra wiatr rozdarło. Tu przerwał, lecz róg trzymał; wszystkim się zdawało, Że Wojski wcišż gra jeszcze, a to echo grało. Wysłuchawszy rogowej arcydzieło sztuki, Powtarzały je dęby dębom, bukom buki. Dmie znowu: jakby w rogu były setne rogi, Słychać zmieszane wrzaski szczwania, gniewu, trwogi, Strzelców, psiarni i zwierzšt; aż Wojski do góry Podniósł róg, i tryumfu hymn uderzył w chmury. Tu przerwał, lecz róg trzymał; wszystkim się zdawało, Że Wojski wcišż gra jeszcze, a to echo grało. Ile drzew, tyle rogów znalazło się w boru,Jedne drugim pieœń niosš jak z choru do choru. I szła muzyka coraz szersza, coraz dalsza, Coraz cichsza i coraz czystsza, doskonalsza, Aż znikła gdzieœ daleko, gdzieœ na niebios progu! Wojski obiedwie ręce odjšwszy od rogu Rozkrzyżował; róg opadł, na pasie rzemiennym Chwiał się. Wojski z obliczem nabrzmiałym,promiennym, Z oczyma wzniesionymi, stał jakby natchniony, Łowišc uchem ostatnie znikajšce tony. A tymczasem zagrzmiało tysišce oklasków, Tysišce powinszowań i wiwatnych wrzasków. Uciszono się z wolna i oczy gawiedzi Zwróciły się na wielki, œwieży trup niedŸwiedzi: Leżał krwiš opryskany, kulami przeszyty, Piersiami w gęszcze trawy wplštany i wbity, Rozprzestrzenił szeroko przednie krzyżem łapy, Dyszał jeszcze, wylewał strumień krwi przez chrapy, Otwierał jeszcze oczy, lecz głowy nie ruszy; Pjawki Podkomorzego dzierżš go pod uszy, Z lewej strony Strapczyna, a z prawej zawisał Sprawnik i duszšc gardziel krew czarnš wysysał. Za czym Wojski rozkazał kij żelazny włożyć Psom między zęby i tak paszczęki roztworzyć. Kolbami przewrócono na wznak zwierza zwłoki I znów trzykrotny wiwat uderzył w obłoki."A co? krzyknšł Asesor kręcšc strzelby rurš, A co? fuzyjka moja? górš nasi, górš! A co? fuzyjka moja? niewielka ptaszyna, A jak się popisała? to jej nie nowina, Nie puœci ona na wiatr żadnego ładunku, Od ksišżęcia Sanguszki mam jš w podarunku". Tu pokazywał strzelbę przedziwnej roboty,Choć maleńkš, i zaczšł wyliczać jej cnoty. "Ja biegłem, przerwał Rejent otarłszy potz czoła, Biegłem tuż za niedŸwiedziem; a pan Wojskiwoła: "Stój na miejscu"; jak tam stać, niedŸwiedŸw pole wali Rwšc z kopyta jak zajšc, coraz dalej, dalej, Aż mi ducha nie stało, dobiec ni nadziei, Aż spojrzę w prawo: sadzi, a tu rzadko w kniei, Jak też wzišłem na oko, postójże, marucha! Pomyœliłem, i basta: ot, leży bez ducha; Tęga strzelba, prawdziwa to Sagalasówka, Napis: "Sagalas London á Bałabanówka"". (Sławny tam mieszkał œlusarz Polak, który robił Polskie strzelby, ale je po angielsku zdobił)". "Jak to, parsknšł Asesor, do kroćset niedŸwiedzi! To to niby Pan zabił? co też to Pan bredzi?""Słuchaj no, odparł Rejent, tu, Panie, nie œledztwo, Tu obława; tu wszystkich wezwiem na œwiadectwo". Więc kłótnia między zgrajš wszczęła się zawzięta, Ci stronę Asesora, ci brali Rejenta; O Gerwazym nie wspomniał nikt, bo wszyscy biegli Z boków, i co się z przodu działo, nie postrzegli. Wojski głos zabrał: "Teraz jest przynajmniej za co, Bo to, Panowie, nie jest ów szarak ladaco, To niedŸwiedŸ, tu już nie żal poszukać odwetu, Czy szarpetynš, czyli nawet z pistoletu; Spór wasz trudno pogodzić, więc dawnym zwyczajem Na pojedynek nasze pozwolenie dajem. Pamiętam, za mych czasów żyło dwóch sšsiadów, Oba ludzie uczciwi, szlachta z prapradziadów, Mieszkali po dwóch stronach nad rzekš Wilejkš, Jeden zwał się Domeyko, a drugi Doweyko. Do niedŸwiedzicy oba razem wystrzelili: Kto zabił, trudno dociec, strasznie się skłócili I przysięgli strzelać się przez niedŸwiedzišskórę: To mi to po szlachecku, prawie rura w rurę. Pojedynek ten wiele narobił hałasu; Pieœni o nim œpiewano za owego czasu. Ja byłem sekundantem; jak się wszystko działo, Opowiem od poczštku historyję całš". Nim Wojski zaczšł mówić, Gerwazy spór zgodził; On niedŸwiedzia z uwagš dokoła obchodził, Nareszcie dobył tasak, rozcišł pysk na dwoje I w tylcu głowy, mózgu rozkroiwszy słoje,Znalazł kulę, wydobył, sukniš ochędożył, Przymierzył do ładunku, do flinty przyłożył; A potem, dłoń podnoszšc i kulę na dłoni: "Panowie, rzekł, ta kula nie jest z waszej broni, Ona z tej Horeszkowskiej wyszła jednorurki (Tu podniósł flintę starš, obwišzanš w sznurki), Lecz nie ja wystrzeliłem. O, trzeba tam było Odwagi; straszno wspomnieć, w oczach mi się ćmiło! Bo prosto biegli ku mnie oba paniczowie, A niedŸwiedŸ z tyłu już, już, na Hrabiego głowie, Ostatniego z Horeszków! chociaż po kšdzieli.Jezus Maria! krzyknšłem; i Pańscy anieli Zesłali mi na pomoc księdza Bernardyna. On nas wszystkich zawstydził; oj, dzielny księżyna ! Gdym drżał, gdym się do cyngla dotknšć nieoœmielił, On mi z ršk flintę wyrwał, wycelił, wystrzelił: Między dwie głowy strzelić! sto kroków! niechybić! I w sam œrodek paszczęki! tak mu zęby wybić! Panowie! długo żyję, jednego widziałem Człowieka, co mógł takim popisać się strzałem. Ów głoœny niegdyœ u nas z tylu pojedynków,Ów, co korki kobietom wystrzelał z patynków, Ów łotr nad łotry, sławny w czasy wiekopomne, Ów Jacek, vulgo Wšsal; nazwiska nie wspomnę: Ale mu nie czas teraz dojeżdżać niedŸwiedzi; Pewnie po same wšsy hultaj w piekle siedzi.Chwała Księdzu! dwom ludziom on życie ocalił, Może i trzem; Gerwazy nie będzie się chwalił, Ale gdyby ostatnie z krwi Horeszków dziecięWpadło w bestyi paszczę, nie byłbym na œwiecie, I moje by tam stare pogryzł niedŸwiedŸ koœci; PójdŸ, Księże, wypijemy zdrowie Jegomoœci". Próżno szukano Księdza; wiedzš tylko tyle, Że po zabiciu Ÿwierza zjawił się na chwilę, Poskoczył ku Hrabiemu i Tadeuszowi, A widzšc, że obadwa cali sš i zdrowi, Podniosł ku niebu oczy, cicho pacierz zmówił, I pobiegł w pole szybko, jakby go kto łowił. Tymczasem na Wojskiego rozkaz pęki wrzosu, Suche chrusty i pniaki rzucono do stosu; Bucha ogień, wyrasta szara sosna dymu I rozszerza się w górze na kształt baldakimu. Nad płomieniem oszczepy złożono w koziołki, Na grotach zawieszono brzuchate kociołki; Z wozów niosš jarzyny, mški i pieczyste, I chleb. Sędzia otworzył puzderko zamczyste, W którym rzędami flaszek białe sterczš głowy; Wybiera z nich największy kufel kryształowy (Dostał go Sędzia w darze od księdza Robaka), Wódka to gdańska, napój miły dla Polaka; "Niech żyje! krzyknšł Sędzia, w górę wznoszšc flaszę, Miasto Gdańsk, niegdyœ nasze, będzie znowu nasze!" I lał srebrzysty likwor w kolej, aż na końcu Zaczęło złoto kapać i błyskać na słońcu. W kociołkach bigos grzano; w słowach wydać trudno Bigosu smak przedziwny, kolor i woń cudnš; Słów tylko brzęk usłyszy i rymów porzšdek, Ale treœci ich miejski nie pojmie żołšdek. Aby cenić litewskie pieœni i potrawy, Trzeba mieć zdrowie, na wsi żyć, wracać zobławy. Przecież i bez tych przypraw potrawš nie lada Jest bigos, bo się z jarzyn dobrych sztucznie składa. Bierze się doń siekana, kwaszona kapusta, Która, wedle przysłowia, sama idzie w usta; Zamknięta w kotle, łonem wilgotnym okrywa Wyszukanego czšstki najlepsze mięsiwa; I praży się, aż ogień wszystkie z niej wyciœnie Soki żywne, aż z brzegów naczynia war pryœnie I powietrze dokoła zionie aromatem. Bigos już gotów. Strzelcy z trzykrotnym wiwatem, Zbrojni łyżkami, biegš i bodš naczynie, MiedŸ grzmi, dym bucha, bigos jak kamforaginie, Zniknšł, uleciał; tylko w czeluœciach saganów Wre para, jak w kraterze zagasłych wulkanów. Kiedy się już do woli napili, najedli, Zwierza na wóz złożyli, sami na koń siedli,Radzi wszyscy, rozmowni, oprócz Asesora I Rejenta; ci byli gniewliwsi niż wczora, Kłócšc się o zalety, ten swej Sanguszkówki, A ten bałabanowskiej swej Sagalasówki. Hrabia też i Tadeusz jadš nieweseli, Wstydzšc się, że chybili i że się cofnęli: Bo na Litwie kto Ÿwierza wypuœci z obławy,Długo musi pracować, nim poprawi sławy. Hrabia mówił, że pierwszy do oszczepu godził I że spotkaniu z zwierzem Tadeusz przeszkodził; Tadeusz utrzymywał, że będšc silniejszy I do robienia ciężkim oszczepem zręczniejszy, Chciał wyręczyć Hrabiego; tak sobie niekiedy Przymawiali œród gwaru i wrzasku czeredy.Wojski jechał poœrodku; staruszek szanowny Wesoły był nadzwyczaj i bardzo rozmowny; Chcšc kłótników zabawić i do zgody dowieœć, Kończył im o Doweyce i Domeyce powieœć: "Asesorze, jeżeli chciałem, byœ z RejentemPojedynkował, nie myœl, że jestem zawziętym Na krew ludzkš; broń Boże! chciałem was zabawić, Chciałem wam komedyję niby to wyprawić, Wznowić koncept, który ja, lat temu czterdzieœcie, Wymyœliłem - przedziwny! - Wy młodzi jesteœcie, Nie pamiętacie o nim, lecz za moich czasówGłoœny był od tej puszczy do poleskich lasów. "Domeyki i Doweyki wszystkie sprzeciwieństwa Pochodziły, rzecz dziwna, z nazwisk podobieństwa Bardzo niewygodnego. Bo gdy w czas sejmików Przyjaciele Doweyki skarbili stronników, Szepnšł ktoœ do szlachcica: "Daj kreskę Doweyce!", A ten nie dosłyszawszy dał kreskę Domeyce. Gdy na uczcie wniósł zdrowie marszałek Rupeyko: "Wiwat Doweyko!" - drudzy krzyknęli: "Domeyko!" A kto siedział w poœrodku, nie trafił do ładu, Zwłaszcza przy niewyraŸnej mowie w czasobiadu. "Gorzej było; raz w Wilnie jakiœ szlachcic pjany Bił się w szable z Domeykš i dostał dwie rany; Potem ów szlachcic, z Wilna wracajšc do domu, Dziwnym trafem z Doweykš zjechał się u promu; Gdy więc na jednym promie płynęli Wilejkš, Pyta sšsiada: kto on? - Odpowie: "Doweyko".Nie czekajšc, dobywa rapier spod kirejki: Czach, czach, i za Domeykę podcišł wšs Doweyki. Wreszcie, jak na dobitkę, trzeba jeszcze było, Żeby na polowaniu tak się wydarzyło, Że stali blisko siebie oba imiennicy i niwa, ulewš brzemienna,ľA€ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjÜ ŕ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż@PÓ cA#  TB$ń c€Cl cD*= cEž5š WI do jednej strzelili razem niedŸwiedzicy. Prawda, że po ich strzale upadła bez duchu, Ale już pierwej niosła z dziesištek kul w brzuchu; Strzelby z jednym kalibrem miało wiele osób, Kto zabił niedŸwiedzicę? dojdŸże! jaki sposób? "Tu już krzyknęli: "Dosyć! trzeba raz rzeczskończyć, Bóg nas czy diabeł złšczył, trzeba się rozłšczyć: Dwóch nas, jak dwóch słońc, pono zanadto na œwiecie" A więc do szerpetynek i stajš na mecie. Oba szanowni ludzie; co ich szlachta godzš, To oni na się jeszcze zapalczywiej godzš. Zmienili broń; od szabel szło na pistolety, Stajš, krzyczym, że nadto przybliżyli mety;Oni na złoœć, przysięgli przez niedŸwiedziš skórę Strzelać się, œmierć niechybna! prawie ruraw rurę; Oba tęgo strzelali.-"Sekunduj, Hreczecha!" "Zgoda, rzekłem, niech zaraz dół wykopie klecha: Bo taki spór nie może skończyć się na niczym; Lecz bijcie się szlacheckim trybem, nie rzeŸniczym, Dosyć już mety zbliżać, widzę, żeœcie zuchy; Chcecie strzelać się rury oparłszy na brzuchy? Ja nie pozwolę; zgoda, że na pistolety; Lecz strzelać się nie z dalszej ani z bliższej mety Jak przez skórę niedŸwiedziš; ja rękami memi Jako sekundant skórę rozcišgnę na ziemi, I ja sam was ustawię. Waœć po jednej stronie Stanie na końcu pyska, a Waœć na ogonie," Zgoda! wrzaœli; czas? - jutro; miejsce? - karczma Usza. Rozjechali się. Ja zaœ do Wirgilijusza..." Tu Wojskiemu przerwał krzyk: "Wyczha!" Tuż spod koni Smyknšł szarak; już Kusy, już go Sokoł goni. Psy wzięto na obławę wiedzšc, że z powrotem Na polu łatwo można napotkać się z kotem;Bez smyczy szły przy koniach; gdy kota spostrzegły, Wprzód nim strzelcy poszczuli, już za nim pobiegły. Rejent też i Asesor chcieli końmi natrzeć, Lecz Wojski wstrzymał krzyczšc: "Wara! stać i patrzeć; Nikomu krokiem ruszyć z miejsca nie dozwolę, Stšd widzim wszyscy dobrze, zajšc idzie w pole". W istocie, kot czuł z tyłu myœliwych i psiarnie, Rwał w pole, słuchy wytknšł jak dwa różkisarnie, Sam szarzał się nad rolš długi, wycišgnięty, Skoki pod nim sterczały, jakby cztery pręty, Rzekłbyœ, że ich nie rusza, tylko ziemię tršca Po wierzchu, jak jaskółka wodę całujšca. Pył za nim, psy za pyłem; z daleka się zdało, Że zajšc, pył i charty jedne tworzš ciało: Jakby jakaœ przez pole suwała się żmija, Kot jak głowa, pył z tyłu jakby modra szyja, A psami jak podwójnym ogonem wywija. Rejent, Asesor patrzš, otworzyli usta, Dech wstrzymali; wtem Rejent pobladnšł jak chusta, Zbladł i Asesor, widzš - fatalnie się dzieje,Owa żmija im dalej, tym bardziej dłużeje, Już rwie się wpół, już znikła owa szyja pyłu, Głowa już blisko lasu, ogony - gdzie z tyłu!Głowa niknie, raz jeszcze jakby kto kutasem Mignšł: w las wpadła; ogon urwał się pod lasem. Biedne psy, ogłupiałe biegały pod gajem, Zdawały się naradzać, oskarżać nawzajem;Wreszcie wracajš, z wolna skaczšc przez zagony, Spuœciły uszy, tulš do brzucha ogony I przybiegłszy, ze wstydu nie œmiejš wznieœć oczu, I zamiast iœć do panów, stały na uboczu. Rejent spuœcił ku piersiom zasępione czoło,Asesor rzucał okiem, ale niewesoło, Potem zaczęli oba słuchaczom wywodzić: Jak ich charty bez smycza nie nawykły chodzić, Jak kot znienacka wypadł, jak Ÿle był poszczuty Na roli, gdzie psom chyba trzeba by wdziaćbuty, Tak pełno wszędzie głazów i ostrych kamieni. Mšdrze rzecz wyłuszczali szczwacze doœwiadczeni: Myœliwi z tych mów wiele mogliby korzystać, Lecz nie słuchali pilnie; ci zaczęli œwistać, Ci œmiać się w głos, ci, majšc niedŸwiedziaw pamięci, Gadali o nim, œwieżš obławš zajęci. Wojski ledwie raz okiem za zajšcem rzucił,Widzšc, że uciekł, głowę obojętnie zwróciłI kończył rzecz przerwanš: "Na czym więc stanšłem? Aha! na tym, że obu za słowo ujšłem, Iż będš strzelali się przez niedŸwiedziš skórę. Szlachta w krzyk: "Toż œmierć pewna! prawie rura w rurę!" A ja w œmiech, bo mnie uczył mój przyjaciel Maro, Że skóra Ÿwierza nie jest lada jakš miarš. Wszak wiecie Waćpanowie, jak królowa Dydo Przypłynęła do Libów i tam z wielkš biédš Wytargowała sobie taki ziemi kawał, Który by się wołowš skórš nakryć dawał; Na tym kawałku ziemi stanęła Kartago! Więc ja to sobie w nocy rozbieram z uwagš."Ledwie dniało, już z jednej strony taradejkš Jedzie Doweyko, z drugiej na koniu Domeyko. Patrzš, aż tu przez rzekę leży most kosmaty, Pas ze skóry niedŸwiedziej porzniętej na szmaty. Postawiłem Doweykę na Ÿwierza ogonie Z jednej strony, Domeykę zaœ na drugiej stronie. "Pukajcie teraz, rzekłem, choć przez całe życie, Lecz póty was nie spuszczę, aż się pogodzicie". Oni w złoœć; a tu szlachta kładnie się na ziemi Od œmiechu, a ja z księdzem słowy poważnemi Nuż im z Ewanieliji, z statutów dowodzić; Nie ma rady: - œmieli się i musieli zgodzić. "Spór ich potem w dozgonnš przyjaŸń się zamienił, I Doweyko się z siostrš Domeyki ożenił, Domeyko pojšł siostrę szwagra, Doweykównę, Podzielili majštek na dwie częœci równe, A w miejscu, gdzie się zdarzył tak dziwny przypadek, Pobudowawszy karczmę, nazwali NiedŸwiadek". Księga pišta: Kłótnia Wojski, chlubnie skończywszy łowy, wracaz boru, A Telimena w głębi samotnego dworu Zaczyna polowanie. Wprawdzie nieruchoma Siedzi z założonymi na piersiach rękoma, Lecz myœlš goni Ÿwierzów dwóch; szuka sposobu, Jak by razem obsaczyć i ułowić obu: Hrabię i Tadeusza. Hrabia panicz młody, Wielkiego domu dziedzic, powabnej urody; Już trochę zakochany! cóż? może się zmienić! Potem, czy szczerze kocha? czy się zechceżenić? Z kobietš kilku laty starszš! niebogatš! Czy mu krewni pozwolš? co œwiat powie na to? Telimena, tak myœlšc, z sofy się podniosła I stanęła na palcach, rzekłbyœ, iż podrosła; Odkryła nieco piersi, wygięła się bokiem I sama siebie pilnym obejrzała okiem. I znowu zapytała o radę zwierciadła; Po chwili, wzrok spuœciła, westchnęła i siadła. Hrabia pan! zmienni w gustach sš ludzie majętni! Hrabia blondyn! blondyni nie sš zbyt namiętni! A Tadeusz? prostaczek! poczciwy chłopczyna! Prawie dziecko! raz pierwszy kochać się zaczyna! Pilnowany, niełacno zerwie pierwsze zwišzki, Przy tym dla Telimeny ma już obowišzki. MężczyŸni, póki młodzi, chociaż w myœlach zmienni, W uczuciach sš od dziadów stalsi, bo sumienni. Długo serce młodzieńca proste i dziewicze Chowa wdzięcznoœć za pierwsze miłoœci słodycze! Ono rozkosz i wita, i żegna z weselem, Jak skromnš ucztę, którš dzielim z przyjacielem. Tylko stary pjanica, gdy już spali trzewa, Brzydzi się trunkiem, którym nazbyt się zalewa. Wszystko to Telimena dokładnie wiedziała, Bo i rozum, i wielkie doœwiadczenie miała. Lecz co powiedzš ludzie? można im zejœć z oczu, W inne strony wyjechać, mieszkać na uboczu Lub, co lepsza, wynieœć się całkiem z okolicy, Na przykład zrobić małš podróż do stolicy,Młodego chłopca na œwiat wielki wyprowadzić, Kroki jego kierować, pomagać mu, radzić, Serce mu kształcić, mieć w nim przyjaciela, brata! Nareszcie - użyć œwiata, póki służš lata! Tak myœlšc, po alkowie œmiało i wesoło Przeszła się kilka razy - znów spuœciła czoło. Warto by też pomyœlić o Hrabiego losie - Czyby się nie udało podsunšć mu Zosię? Niebogata, lecz za to urodzeniem równa, Z domu senatorskiego, jest dygnitarzówna. Jeżeliby do skutku przyszło ożenienie, Telimena w ich domu miałaby schronienie Na przyszłoœć; krewna Zosi i Hrabiego swatka, Dla młodego małżeństwa byłaby jak matka.Po tej z sobš odbytej, stanowczej naradzie Woła przez okno Zosię, bawišcš się w sadzie. Zosia w porannym stroju i z głowš odkrytšStała, trzymajšc w ręku podniesione sito, Do nóg jej biegło ptastwo; stšd kury szurpate Toczš się kłębkiem, stamtšd kogutki czubate, Wstrzšsajšc koralowe na głowach szyszakiI wiosłujšc skrzydłami przez bruzdy i krzaki, Szeroko wycišgajš ostrożaste pięty; Za nimi z wolna indyk sunie się odęty, Sarkajšc na gderanie swej krzykliwej żony;Ówdzie pawie jak tratwy długimi ogony Sterujš się po łšce, a gdzieniegdzie z góry Upada jak kiœć œniegu gołšb srebrnopióry. W poœrodku zielonego okręgu murawy Œciska się okršg ptastwa krzykliwy, ruchawy, Opasany gołębi sznurem na kształt wstęgi Białej, œrodkiem pstrokaty w gwiazdy, w cętki, w pręgi Tu dzioby bursztynowe, tam czubki z korali Wznoszš się z gęstwi pierza jak ryby spod fali. Wysuwajš się szyje i w ruchach łagodnych Chwiejš się cišgle na kształt tulipanów wodnych; Tysišce oczu jak gwiazd błyskajš ku Zosi. Ona w œrodku wysoko nad ptastwem się wznosi, Sama biała i w długš bieliznę ubrana, Kręci się jak bijšca œród kwiatów fontanna;Czerpie z sita i sypie na skrzydła i głowy Rękš jak perły białš gęsty grad perłowy Krup jęczmiennych: to ziarno, godne pańskich stołów, Robi się dla zaprawy litewskich rosołów; Zosia je wykradajšc z szafek ochmistrzyni Dla swego drobiu, szkodę w gospodarstwie czyni. Usłyszała wołanie: "Zosiu!" To głos cioci! Sypnęła razem ptastwu ostatek łakoci, A sama kręcšc sito, jako tanecznica Bębenek, i w takt bijšc, swawolna dziewica Jęła skakać przez pawie, gołębie i kury: Zmieszane ptastwo tłumnie furknęło do góry Zosia, stopami ledwie dotykajšc ziemi, Zdawała się najwyżej bujać między niemi; Przodem gołębie białe, które w biegu płoszy, Leciały jak przed wozem bogini rozkoszy. Zosia przez okno z krzykiem do alkowy wpadła I na kolanach ciotki zadyszana siadła; Telimena, całujšc i głaszczšc pod brodę, Z radoœciš zważa dziecka żywoœć i urodę (Bo prawdziwie kochała swš wychowanicę).Ale znowu poważnie nastroiła lice, Wstała i przechodzšc się wszerz i wzdłuż alkowy, Dzierżšc palec przy ustach, tymi rzekła słowy: "Kochana Zosiu, już też całkiem zapominaszI na stan, i na wiek twój; wszak to dziœ zaczynasz Rok czternasty, czas rzucić indyki i kurki. Fi! to godna zabawka dygnitarskiej córki. I z umurzanš dziatwš chłopskš już do woli Napieœciłaœ się! Zosiu! patrzšc, serce boli; Opaliłaœ okropnie płeć, czysta cyganka, A chodzisz i ruszasz się jak parafijanka. Już ja temu wszystkiemu na przyszłoœć zaradzę, Od dziœ zacznę, dziœ ciebie na œwiat wyprowadzę, Do salonu, do goœci, - goœci mamy siła, Patrzajżeż, ażebyœ mnie wstydu nie zrobiła". Zosia skoczyła z miejsca i klasnęła w dłonie, I ciotce zawisnšwszy oburšcz na łonie, Płakała i œmiała się na przemian z radoœci."Ach, Ciociu! już tak dawno nie widziałam goœci; Od czasu, jak tu żyję z kury i indyki, Jeden goœć, co widziałam, to był gołšb dziki; Już mi troszeczkę nudno tak siedzieć w alkowie, Pan Sędzia nawet mówi, że to Ÿle na zdrowie". "Sędzia, przerwała ciotka, cišgle mi dokuczał, Żeby cię na œwiat wywieœć, cišgle pod nos mruczał, Że już jesteœ dorosła; sam nie wie, co plecie, Dziaduœ, nigdy na wielkim niebywały œwiecie. Ja wiem lepiej, jak długo trzeba się sposobić Panience, by wyszedłszy na œwiat, efekt zrobić. Wiedz Zosiu, że kto roœnie na widoku ludzi, Choć piękny, choć rozumny, efektów nie wzbudzi, Gdy go wszyscy przywyknš widzieć od maleńka. Lecz niechaj ukształcona, dorosła panienkaNagle ni stšd, ni zowšd przed œwiatem zabłyœnie, Wtenczas każdy się do niej przez ciekawoœćciœnie, Wszystkie jej ruchy, rzuty oczu jej uważa,Słowa jej podsłuchiwa i drugim powtarza; A kiedy wejdzie w modę raz młoda osoba, Każdy jš chwalić musi, choć i nie podoba. ZnaleŸć się, spodziewam się, że umiesz; w stolicy Urosłaœ. Choć dwa lata mieszkasz w okolicy, Nie zapomniałaœ jeszcze całkiem Peterburka. No, Zosiu, toaletę rób, dostań tam z biurka, Nagotowane znajdziesz wszystko do ubrania. Spiesz się, bo lada chwila wrócš z polowania". Wezwano pokojowę i służšcš dziewkę; W naczynie srebrne wody wylano konewkę, Zosia, jak wróbel w piasku, trzepioce się; myje Z pomocš sługi ręce, oblicze i szyję. Telimena otwiera petersburskie składy, Dobywa flaszki perfum, słoiki pomady, Pokrapia Zosię wkoło wybornš perfumš (Woń napełniła izbę), włos namaszcza gumš. Zosia kładnie pończoszki białe, ażurowe, I trzewiki warszawskie białe, atłasowe; Tymczasem pokojowa sznurowała stanik, Potem rzuciła na gors pannie pudermanik; Zaczęto przypieczone zbierać papiloty, Pukle, że nazbyt krótkie, uwito w dwa sploty, Zostawujšc na czole i skroniach włos gładki; Pokojowa zaœ œwieżo zebrane bławatki Uwišzawszy w plecionkę daje Telimenie; Ta jš do głowy Zosi przyszpila uczenie, Z prawej strony na lewo: kwiat od bladych włosów Odbijał bardzo pięknie, jak od zboża kłosów! Zdjęto puderman, całe ubranie gotowe. Zosia białš sukienkę wrzuciła przez głowę,Chusteczkę batystowš białš w ręku zwija I tak cała wyglšda biała jak lilija. Poprawiwszy raz jeszcze i włosów, i stroju, Kazano jej wzdłuż i wszerz przejœć się po pokoju; Telimena uważa znawczyni oczyma, Musztruje siostrzenicę, gniewa się i zżyma;Aż na dygnienie Zosi krzyknęła z rozpaczy: "Ja nieszczęœliwa! Zosiu, widzisz, co to znaczy Żyć z gęœmi, z pastuchami! tak nogi rozszerzasz Jak chłopiec, okiem w prawo i w lewo uderzasz, Czysta rozwódka! - Dygnij, patrz, jaka niezwinna!" "Ach, Ciociu! rzekła smutnie Zosia, cóż ja winna, Ciotka mnie zamykała; nie było z kim tańczyć, Lubiłam z nudy ptastwo paœć i dzieci niańczyć; Ale poczekaj, Ciociu, niech no się pobawię Trochę z ludŸmi, obaczysz, jak się ja poprawię". "Już, rzekła ciotka, z dwojga złego lepiej z ptastwem Niż z tym, co u nas dotšd goœciło, plugastwem; Przypomnij tylko sobie, kto tu u nas bywał:Pleban, co pacierz mruczał lub w warcaby grywał, I palestra z fajkami! to mi kawalery! Nabrałabyœ się od nich pięknej manijery. Teraz to pokazać się jest przynajmniej komu, Mamy przecież uczciwe towarzystwo w domu. Uważaj dobrze, Zosiu, jest tu Hrabia młody, Pan, dobrze wychowany, krewny Wojewody,Pamiętaj być mu grzecznš". Słychać rżenie koni I gwar myœliwców; już sš pod bramš: to oni! Wzišwszy Zosię pod rękę pobiegła do sali. Myœliwi na pokoje jeszcze nie wchadzali, Musieli po komnatach odmieniać swš odzież,Nie chcšc wniœć do dam w kurtkach. Pierwsza wpadła młodzież, Pan Tadeusz i Hrabia, co żywo przebrani. Telimena sprawuje obowišzki pani, Wita wchodzšcych, sadza, rozmowš zabawia I siostrzenicę wszystkim z kolei przedstawia: Naprzód Tadeuszowi, jako krewnš bliskš; Zosia grzecznie dygnęła, on skłonił się nisko, Chciał coœ do niej przemówić, już usta otworzył, Ale spojrzawszy w oczy Zosi, tak się strwożył, Że stojšc niemy przed niš, to płonšł, to bladnšł; Co było w jego sercu, on sam nie odgadnšł.Uczuł się nieszczęœliwym bardzo - poznał Zosię! Po wzroœcie i po włosach œwiatłych, i po głosie; Tę kibić i tę główkę widział na parkanie, Ten wdzięczny głos zbudził go dziœ na polowanie. Aż Wojski Tadeusza wyrwał z zamięszania; Widzšc, że blednie i że na nogach się słania, Radził mu odejœć do swej izby dla spoczynku; Tadeusz stanšł w kšcie, wsparł się na kominku, Nic nie mówišc - szerokie, obłędne ŸreniceObracał to na ciotkę, to na siostrzenicę. Dostrzegła Telimena, iż pierwsze spojrzenie Zosi tak wielkie na nim zrobiło wrażenie; Nie odgadła wszystkiego, przecież pomieszana Bawi goœci, a z oczu nie spuszcza młodziana. Wreszcie czas upatrzywszy ku niemu podbiega: Czy zdrów? dlaczego smutny? pyta się, nalega, Napomyka o Zosi, zaczyna z nim żarty; Tadeusz nieruchomy, na łokciu oparty, Nic nie gadajšc marszczył brwi i usta krzywił: Tym bardziej Telimenę pomieszał i zdziwił Zmieniła więc natychmiast twarz i ton rozmowy, Powstała zagniewana i ostrymi słowy Poczęła nań przymówki sypać i wyrzuty; Porwał się i Tadeusz jak żšdłem ukłuty, Spojrzał krzywo, nie mówišc ani słowa splunšł, Krzesło nogš odepchnšł i z pokoju runšł Trzasnšwszy drzwi za sobš. Szczęœciem, żetej sceny Nikt z goœci nie uważał oprócz Telimeny. Wyleciawszy przez bramę biegł prosto na pole; Jak szczupak, gdy mu oœcień skroœ piersi przekole, Pluska się i nurtuje myœlšc, że uciecze, Ale wszędzie żelazo i sznur z sobš wlecze: Tak i Tadeusz cišgnšł za sobš zgryzoty, Suwajšc się przez rowy i skaczšc przez płoty, Bez celu i bez drogi; aż niemało czasu Nabłškawszy się, w końcu wszedł w głębinę lasu I trafił, czy umyœlnie, czyli też cy i niwa, ulewš brzemienna,ľA€ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjÜ ŕ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żFP– cGć x cH^Ź cI !? cJI,‰ cKŇ6ˆSprzypadkiem; Na wzgórek, co był wczora szczęœcia jegoœwiadkiem, Gdzie dostał ów bilecik, zadatek kochania, Miejsce, jak wiemy, zwane Œwištyniš dumania. Gdy okiem wkoło rzuca, postrzega: to ona! Telimena, samotna, w myœlach pogršżona, Od wczorajszej postaciš i strojem odmienna, W bieliŸnie, na kamieniu, sama jak kamienna; Twarz schylonš w otwarte utuliła dłonie, Choć nie słyszysz szlochania, znać, że we łzach tonie. Daremnie broniło się serce Tadeusza: Ulitował się, uczuł, że go żal porusza, Długo poglšdał niemy, ukryty za drzewem, Na koniec westchnšł i rzekł sam do siebie z gniewem: "Głupi! cóż ona winna, że się ja pomylił!" Więc z wolna głowę ku niej zza drzewa wychylił. Gdy nagle Telimena zrywa się z siedzenia, Rzuca się w prawo, w lewo, skacze skroœ strumienia, Rozkrzyżowana, z włosem rozpuszczonym, blada, Pędzi w las, podskakuje, przyklęka, upada I nie mogšc już powstać, kręci się po darni, Widać z jej ruchów, w jakiej strasznej jestmęczarni; Chwyta się za pierœ, szyję, za stopy, kolana; Skoczył Tadeusz myœlšc, że jest pomieszana Lub ma wielkš chorobę. Lecz z innej przyczyny Pochodziły te ruchy. U bliskiej brzeziny Było wielkie mrowisko, owad gospodarny Snuł się wkoło po trawie, ruchawy i czarny; Nie wiedzieć, czy z potrzeby, czy z upodobania Lubił szczególnie zwiedzać Œwištynię dumania; Od stołecznego wzgórka aż po Ÿródła brzegi Wydeptał drogę, którš wiodł swoje szeregi. Nieszczęœciem, Telimena siedziała œród dróżki; Mrówki, znęcone blaskiem bieluchnej pończoszki, Wbiegły, gęsto zaczęły łaskotać i kšsać, Telimena musiała uciekać, otrzšsać, Na koniec na murawie sišœć i owad łowić. Nie mógł jej swej pomocy Tadeusz odmówić; Oczyszczajšc sukienkę, aż do nóg się zniżył, Usta trafem ku skroniom Telimeny zbliżył - W tak przyjaznej postawie, choć nic nie mówili O rannych kłótniach swoich, przecież się zgodzili; I nie wiedzieć jak długo trwałaby rozmowa, Gdyby ich nie przebudził dzwonek z Soplicowa. - Hasło wieczerzy: pora powracać do domu, Zwłaszcza że słychać było opodal trzask łomu. Może szukajš? razem wracać nie wypada; Więc Telimena w prawo pod ogród się skrada, A Tadeusz na lewo biegł do wielkiej drogi; Oboje w tym odwrocie mieli nieco trwogi: Telimenie zdało się, że raz spoza krzaka Błysła zakapturzona, chuda twarz Robaka; Tadeusz widział dobrze, jak mu raz i drugi Pokazał się na lewo cień biały i długi, Co to było nie wiedział, ale miał przeczucie, Że to był Hrabia w długim, angielskim surducie. Wieczerzano w zamczysku. Uparty Protazy, Nie dbajšc na wyraŸne Sędziego zakazy, W niebytnoœć państwa znowu do zamku szturmował I kredens doń (jak mówi) zaintromitował. Goœcie weszli w porzšdku i stanęli kołem; Podkomorzy najwyższe brał miejsce za stołem, Z wieku mu i z urzędu ten zaszczyt należy, Idšc kłaniał się damom, starcom i młodzieży. Kwestarz nie był u stołu; miejsce Bernardyna Po prawej stronie męża ma Podkomorzyna. Sędzia, kiedy już goœci jak trzeba ustawił, Żegnajšc po łacinie, stół pobłogosławił; Mężczyznom dano wódkę; za czym wszyscysiedli I chłodnik zabielany milczšc żwawo jedli. Po chłodniku szły raki, kurczęta, szparagi,W towarzystwie kielichów węgrzyna, malagi; Jedzš, pijš, a milczš wszyscy. Nigdy pono Od czasu jako mury zamku podŸwigniono, Który uraczał hojnie tylu szlachty bratów, Tyle wesołych słyszał i odbił wiwatów, Nie pamiętano takiej posępnej wieczerzy; Tylko pukanie korków i brzęki talerzy Odbijała zamkowa sień wielka i pusta: Rzekłbyœ, iż zły duch goœciom zasznurowałusta. Mnogie były powody milczenia: myœliwi Powrócili z ostępu dosyć gadatliwi; Lecz gdy zapał ochłonšł, myœlšc nad obławš Postrzegajš, że wyszli z niej nie z wielkš sławš: Trzebaż było, ażeby jeden kaptur popi, Wyrwawszy się Bóg wie skšd, jak Filip z konopi, Przepisał wszystkich strzelców powiatu? O wstydzie! Cóż o tym będš gadać w Oszmianie i Lidzie, Które od wieków walczš z tutejszym powiatem O pierwszeństwo w strzelectwie; myœlili więc nad tem. Zaœ Asesor i Rejent, prócz wspólnych niechęci, Œwieżš hańbę swych chartów mieli na pamięci. W oczach im stoi niecny kot, skoki wycišga I omykiem spod gaju kiwajšc uršga, I tym omykiem ćwiczy po sercach jak biczem: Siedzieli z pochylonym ku misie obliczem. Asesor nowe jeszcze miał powody żalów, Patrzšc na Telimenę i na swych rywalów. Do Tadeusza siedzi Telimena bokiem, Pomieszana, zaledwie œmie nań rzucić okiem; Chciała zasępionego Hrabiego zabawić, Wyzwać w dłuższš rozmowę, w lepszy humor wprawić, Bo Hrabia dziwnie kwaœny powrócił z przechadzki, A raczej, jako myœlił Tadeusz, z zasadzki; Słuchajšc Telimeny, czoło podniósł hardo, Brwi zmarszczył, spojrzał na niš ledwie nie z pogardš; Potem przysiadł się, jak mógł najbliżej, doZosi, Nalewa jej do szklanki, talerze przynosi, Prawi tysišc grzecznoœci, kłania się, uœmiecha, Czasem oczy wywraca i głęboko wzdycha. Widać przecież, pomimo tak zręczne łudzenie, Że umizgał się tylko na złoœć Telimenie; Bo głowę odwracajšc niby nieumyœlnie, Coraz ku Telimenie groŸnym okiem błyœnie. Telimena nie mogła pojšć, co to znaczy; Ruszywszy ramionami, myœliła: dziwaczy. Wreszcie, nowym zalotom Hrabiego doœć rada, Zwróciła się do swego drugiego sšsiada. Tadeusz też posępny, nic nie jadł, nic nie pił, Zdawał się słuchać rozmów, oczy w talerzwlepił; Telimena mu leje wino, on się gniewa Na natrętnoœć; pytany o zdrowie - poziewa.Ma za złe (tak się zmienił jednego wieczora), Że Telimena zbytnie do zalotów skora; Gorszy się, że jej suknia tak wcięta głęboko, Nieskromnie - a dopiero, kiedy podniósł oko! Aż przelškł się; bystrzejsze teraz miał Ÿrenice, Ledwie spojrzał w rumiane Telimeny lice, Odkrył od razu wielkš, strasznš tajemnicę! Przebóg! naróżowana! Czy róż w złym gatunku, Czy jakoœ na obliczu przetarł się z trefunku: Gdzieniegdzie zrzedniał, na wskroœ grubszšpłeć odsłania. Może to sam Tadeusz, w Œwištyni dumania Rozmawiajšc za blisko, omusknšł z bielidła Karmin, lżejszy od pyłków motylego skrzydła. Telimena wracała nazbyt œpieszno z lasu I poprawić kolory swe nie miała czasu; Około ust szczególniej widne były piegi. Nuż oczy Tadeusza, jako chytre szpiegi, Odkrywszy jednš zdradę, pocznš w kolej zwiedzać Resztę wdzięków i wszędzie jakiœ fałsz wyœledzać: Dwóch zębów braknie w ustach; na czole, na skroni Zmarszczki; tysišce zmarszczków pod brodš się chroni! Niestety! czuł Tadeusz, jak jest niepotrzebnie Rzecz pięknš nazbyt œciœle zważać; jak haniebnie Być szpiegiem swej kochanki; nawet jak szkaradnie Odmieniać smak i serce - lecz któż sercem władnie? Darmo chce brak miłoœci zastšpić sumnieniem, Chłod duszy ogrzać znowu jej wzroku promieniem: Już ten wzrok, jako księżyc œwiatły a bez ciepła, Błyskał po wierzchu duszy, która do dna krzepła... Takie robišc sam sobie wyrzuty i skargi, Pochylił w talerz głowę, milczał i gryzł wargi. Tymczasem zły duch nowš pokusš go wabi, Podsłuchiwać, co Zosia mówiła do Hrabi: Dziewczyna, uprzejmoœciš Hrabiego ujęta, Zrazu rumieniła się spuœciwszy oczęta, Potem œmiać się zaczęli, w końcu rozmawiali O jakimœ niespodzianym w ogrodzie spotkaniu, O jakimœ po łopuchach i grzędach stšpaniu. Tadeusz, wycišgnšwszy co najdłużej uszy, Połykał gorzkie słowa i przetrawiał w duszy. Okropnš miał biesiadę. Jak w ogrodzie żmija Dwoistym żšdłem zioło zatrute wypija, Potem skręci się w kłębek i na drodze legnie, Grożšc stopie, co na niš nieostrożnie biegnie: Tak Tadeusz, opiły truciznš zazdroœci, Zdawał się obojętny, a pękał ze złoœci. W najweselszym zebraniu niech się kilku gniewa, Zaraz się ich ponuroœć na resztę rozlewa. Strzelcy dawniej milczeli, druga stołu strona Umilkła, Tadeusza żółciš zarażona. Nawet pan Podkomorzy, nadzwyczaj ponury, Nie miał ochoty gadać, widzšc swoje córy,Posażne i nadobne panny, w wieku kwiecie, Zdaniem wszystkich najpierwsze partyje w powiecie, Milczšce, zaniedbane od milczšcej młodzi. Goœcinnego Sędziego również to obchodzi; Wojski zaœ uważajšc, że tak wszyscy milczš, Nazywał tę wieczerzę nie polskš, lecz wilczš. Hreczecha na milczenie miał słuch bardzo czuły, Sam gawędził, i lubił niezmiernie gaduły. Nie dziw! ze szlachtš strawił życie na biesiadach, Na polowaniach, zjazdach, sejmikowych radach; Przywykł, żeby mu zawsze coœ bębniło w ucho, Nawet wtenczas, gdy milczał lub z plackš za muchš Skradał się, lub zamknšwszy oczy siadał marzyć; W dzień szukał rozmów, w nocy musiano mu gwarzyć Pacierze różańcowe albo gadać bajki: Stšd też nieprzyjacielem zabitym był fajki, Wymyœlonej od Niemców, by nas scudzoziemczyć; Mawiał: "Polskę oniemić, jest to Polskę zniemczyć". Starzec, wiek przegwarzywszy, chciał spoczywać w gwarze, Milczenie go budziło ze snu: tak młynarze, Uœpieni kół tarkotem, ledwie stanš osie, Budzš się krzyczšc z trwogš: "A słowo stało się..." Wojski ukłonem dawał znak Podkomorzemu,A rękš od ust lekko skinšł ku Sędziemu, Proszšc o głos; panowie na ten ukłon niemy Odkłonili się oba, co znaczy: prosiemy. Wojski zagaił: "Œmiałbym upraszać młodzieży, Ażeby po staremu bawić u wieczerzy, Nie milczeć i żuć: czy my ojce kapucyni? Kto milczy między szlachtš, to właœnie tak czyni, Jako myœliwiec, który nabój rdzawi w strzelbie: Dlatego ja rozmownoœć naszych przodków wielbię. Po łowach szli do stołu, nie tylko by jadać,Ale aby nawzajem mogli się wygadać, Co każdy miał na sercu; nagany, pochwały Strzelców i obławników, ogary, wystrzały Wywoływano na plac; powstawała wrzawa,Miła uchu myœliwców, jak druga obława. Wiem, wiem, o co wam idzie: ta czarnych trosk chmura Pono z Robakowego wzniosła się kaptura! Wstydzicie się swych pudeł! niech was wstyd nie pali, Znałem myœliwych lepszych od was, a chybiali; Trafiać, chybiać, poprawiać, to kolej strzelecka. Ja sam, chociaż ze strzelbš włóczę się od dziecka, Chybiałem; chybiał sławny ów strzelec Tułoszczyk, Nawet nie zawsze trafiał pan Rejtan nieboszczyk. O Rejtanie opowiem póŸniej. Co się tycze Wypuszczenia z obławy, że oba panicze wierzowi jak należy kroku nie dostali, Choć mieli oszczep w ręku, tego nikt nie chwali Ani gani: bo zmykać majšc nabój w rurze Znaczyło po staremu być tchórzem nad tchórze; Toż wystrzelić na oœlep (jak to robi wielu), Nie przypuœciwszy Ÿwierza, nie wzišwszy do celu, Jest rzecz haniebna; ale kto dobrze wymierzy, Kto przypuœci do siebie Ÿwierza jak należy, Jeœli chybił, cofnšć się może bez sromoty, Albo walczyć oszczepem, lecz z własnej ochoty, A nie z musu: gdyż oszczep strzelcom poruczony Nie dla natarcia, ale tylko dla obrony. Tak było po staremu: a więc mnie zawierzcie, I waszej rejterady do serca nie bierzcie, Kochany Tadeuszku i Wielmożny Grafie; Ilekroć zaœ wspomnicie o dzisiejszym trafie, Wspomnijcie też starego Wojskiego przestrogę: Nigdy jeden drugiemu nie zachodzić w drogę, Nigdy we dwóch nie strzelać do jednej Ÿwierzyny". Właœnie Wojski wymawiał to słowo: Ÿwierzyny, Gdy Asesor półgębkiem podszepnšł: "dziewczyny"; "Brawo!" krzyknęła młodzież, powstał szmer i œmiechy, Powtarzano z kolei przestrogę Hreczechy, Mianowicie ostatnie słowo, ci: Ÿwierzyny, A drudzy w głos œmiejšc się krzyczeli: "Dziewczyny"; Rejent szepnšł: "Kobiety", - Asesor: "Kokiety", Utkwiwszy w Telimenie oczy jak sztylety. Nie myœlił wcale Wojski przymawiać nikomuAni uważał, co tam szepcš po kryjomu; Rad bardzo, że mógł damy i młodzież rozœmieszyć, Zwrócił się ku myœliwcom, chcšc i tych pocieszyć. I zaczšł, nalewajšc sobie kielich wina: "Nadaremnie oczyma szukam Bernardyna; Chciałbym mu opowiedzieć wypadek ciekawy, Podobny do zdarzenia dzisiejszej obławy. Klucznik mówił, że tylko znał jednego człeka, Co tak celnie jak Robak mógł strzelić z daleka; Ja zaœ znałem drugiego: równie trafnym strzałem Ocalił on dwóch panów; sam ja to widziałem, Kiedy do Nalibockich zacišgnęli lasów Tadeusz Rejtan poseł i ksišżę Denassow. Nie zazdroœcili sławie szlachcica panowie, Owszem u stołu pierwsi wnieœli jego zdrowie, Nadawali mu wielkich prezentów bez liku I skórę zabitego dzika; o tym dziku I o strzale, powiem wam jak naoczny œwiadek; Bo to był dzisiejszemu podobny przypadek, A zdarzył się największym strzelcom za mych czasów, Posłowi Rejtanowi i księciu Denassow". A wtem ozwał się Sędzia nalewajšc czaszę:"Piję zdrowie Robaka, Wojski, w ręce wasze. Jeœli datkiem nie możem Kwestarza zbogacić, Postaramy się przecież za proch mu zapłacić. Uręczamy, że niedŸwiedŸ zabity dziœ w boruPrzez dwa lata wystarczy na kuchnię klasztoru. Lecz skóry Księdzu nie dam; lub gwałtem zabiorę, Albo jš mnich ustšpić musi przez pokorę, Albo jš kupię choćby dziesištkiem soboli. Skórš tš rozporzšdzimy wedle naszej woli; Pierwszy wieniec i sławę już wzišł sługa boży, Skórę Jaœnie Wielmożny Pan nasz Podkomorzy Temu da, kto na drugš nagrodę zasłużył". Podkomorzy pogładził czoło i brwi zmrużył; Strzelcy zaczęli szemrać, każdy coœ powiadał, Tamten, jak Ÿwierza znalazł, ten, jak ranę zadał, Tamten psiarnię nawołał, ów Ÿwierza nawrócił Znowu w ostęp. Asesor z Rejentem się kłócił, Jeden wielbišc przymioty swojej Sanguszkówki, Drugi bałabanowskiej swej Sagalasówki. "Sędzio sšsiedzie, wreszcie wyrzekł Podkomorzy, Pierwszš nagrodę słusznie zyskał sługa boży; Lecz niełacno rozsšdzić, kto jest po nim drugi, Bo wszyscy zdajš mi się mieć równe zasługi, Wszyscy równi zręcznoœciš, biegłoœciš i męstwem. Przecież dwóch dziœ odznaczył los niebezpieczeństwem, Dwaj byli niedŸwiedziego najbliżsi pazura: Tadeusz i pan Hrabia; im należy skóra. Pan Tadeusz ustšpi (jestem tego pewny), Jako młodszy i jako gospodarza krewny; Więc spolia opima weŸmiesz, Moœci Hrabia. Niech ten łup twš strzeleckš komnatę ozdabia, Niechaj pamištkš będzie dzisiejszej zabawy, Godłem szczęœcia łowczego, bodŸcem przyszłej sławy". Umilknšł wesół, myœlšc, że Hrabię ucieszył; Nie wiedział, jak boleœnie serce jego przeszył. Bo Hrabia na strzeleckiej komnaty wspomnienie Mimowolnie wzrok podniósł; a te łby jelenie, Te gałęziste rogi, jakby las wawrzynów Zasiany rękš ojców na wieńce dla synów, Te rzędami portretów zdobione filary, Ten w sklepieniu błyszczšcy herb Półkozic stary, Ozwały się doń zewszšd głosami przeszłoœci; Zbudził się z marzeń, wspomniał, gdzie, u kogo goœci: Dziedzic Horeszków goœciem œród swych własnych progów, Biesiadnikiem Sopliców, swych odwiecznych wrogów! A przy tym zawiœć, którš czuł do Tadeusza, Tym mocniej Hrabię przeciw Soplicom porusza. Rzekł więc z gorzkim uœmiechem: "Mój domek zbyt mały, Nie ma godnego miejsca na dar tak wspaniały; Niech lepiej niedŸwiedŸ czeka poœród tych rogaczy, Aż mi go Sędzia razem z zamkiem oddać raczy". Podkomorzy zgadujšc, na co się zanosi, Zadzwonił w tabakierę złotš, o głos prosi. "Godzieneœ pochwał, rzecze, Hrabio, mój sšsiedzie, Że dbasz o interesa nawet przy obiedzie; Nie tak jak modni wieku twojego panicze, Żyjšcy bez rachunku. Ja tuszę i życzę Zgodš zakończyć moje sšdy podkomorskie; Dotšd jedyna trudnoœć jest o fundum dworskie. Mam już projekt zamiany, fundum wynagrodzić Ziemiš, w sposób następny..." - Tu zaczšł wywodzić Porzšdnie (jak zwykł zawsze) plan przyszłej zamiany; Już był w połowie rzeczy, gdy ruch niespodziany Wszczšł się na końcu stoła: jedni coœ postrzegli, Wskazujš palcem, drudzy oczyma tam biegli, Aż wreszcie wszystkie głowy, jak kłosy schylone Wstecznym wiatrem, w przeciwnš zwróciłysię stronę, W kšt. Z kšta, kędy wisiał portret nieboszczyka, Ostatniego z rodziny Horeszków, Stolnika, Z małych drzwiczek ukrytych pomiędzy filary Wysunęła się cicho postać na kształt mary.Gerwazy; poznano go po wzroœcie, po licach, Po srebrzystych na żółtej kurcie Półkozicach. Stšpał jako słup prosto, niemy i surowy, Nie zdjšwszy czapki, nawet nie schyliwszy głowy; W ręku trzymał błyszczšcy klucz jakby puginał, Odemknšł szafę i w niej coœ kręcić zaczynał. Stały w dwóch kštach sieni, wsparte o filary, Dwa kurantowe, w szafach zamknięte zegary; Dziwaki stare, dawno ze słońcem w i niwa, ulewš brzemienna,ľA€ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjÜ ŕ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żL`ď cMO 9 cNˆI cOŃq cPB*6 cQx5ÔRL87H€niezgodzie, Południe wskazywały często o zachodzie; Gerwazy nie przybrał się machinę naprawić, Ale bez nakręcenia nie chciał jej zostawić, Dręczył kluczem zegary każdego wieczora; Właœnie teraz przypadła nakręcania pora. Gdy Podkomorzy sprawš zajmował uwagę Stron interesowanych, on pocišgnšł wagę: Zgrzytnęły wyszczerbionym zębem koła rdzawe, Wzdrygnšł się Podkomorzy i przerwał rozprawę. "Bracie, rzekł, odłóż nieco twš pilnš robotę" I kończył plan zamiany; lecz Klucznik na psotę Jeszcze silniej pocišgnšł drugiego ciężaru; I wnet gil, który siedział na wierzchu zegaru, Trzepiocšc skrzydłem zaczšł cišć kurantów nuty. Ptak sztucznie wyrobiony, szkoda, że popsuty, Zajškał się i piszczał, im dalej, tym gorzejGoœcie w œmiech; musiał przerwać znowu Podkomorzy "Moœci Kluczniku, krzyknšł, lub raczej puszczyku, Jeœli dziob twój szanujesz, doœć mi tego krzyku". Ale Gerwazy groŸbš wcale się nie strwożył,Prawš rękę poważnie na zegar położył, A lewš wzišł się pod bok; tak oburšcz wsparty: "Podkomorzeńku! krzyknšł, wolne pańskie żarty, Wróbel mniejszy niż puszczyk, a na swoich wiorach Œmielszy jest aniżeli puszczyk w cudzych dworach: Co klucznik, to nie puszczyk; kto w cudze poddasze Nocš włazi, ten puszczyk, i ja go wystraszę". "Za drzwi z nim !" Podkomorzy krzyknšł. "Panie Hrabia! Zawołał Klucznik, widzisz Pan, co się wyrabia: Czy nie dosyć się jeszcze Pański honor plami, Że Pan jadasz i pijasz z tymi Soplicami; Trzebaż jeszcze, aby mnie, zamku urzędnika, Gerwazego Rębajłę, Horeszków klucznika, Lżyć w domu Panów moich? i Panże to zniesie!" Wtem Protazy zawołał trzykroć: "Uciszcie się! Na ustšp! Ja, Protazy Baltazar Brzechalski,Dwojga imion, jenerał niegdyœ trybunalski, Vulgo woŸny, woŸnieńskš obdukcyjš robię I wizyjš formalnš, zamawiajšc sobie Urodzonych tu wszystkich obecnych œwiadectwo I pana Asesora wzywajšc na œledztwo, Z powodu Wielmożnego Sędziego Soplicy: O inkursyjš, to jest o najazd granicy, Gwałt zamku, w którym Sędzia dotšd prawnie włada, Czego dowodem jawnym jest, że w zamku jada". "Brzechaczu! wrzasnšł Klucznik, ja cię wnet nauczę!" I dobywszy zza pasa swe żelazne klucze, Okręcił wkoło głowy, puœcił z całej mocy;Pęk żelaza wyleciał jako kamień z procy. Pewnie łeb Protazemu rozbiłby na ćwierci; Szczęœciem, schylił się WoŸny i wydarł się œmierci. Porwali się z miejsc wszyscy, chwilę była głucha Cichoœć, aż Sędzia krzyknšł: "W dyby tego zucha! Hola, chłopcy!" - i czeladŸ rzuciła się żwawo Ciasnym przejœciem pomiędzy œcianami i ławš; Lecz Hrabia krzesłem w œrodku zagrodził im drogę I na tym szańcu słabym utwierdziwszy nogę: "Wara! zawołał, Sędzio! nie wolno nikomu Krzywdzić sługę mojego w moim własnym domu; Kto ma na starca skargę, niech jš mnie przełoży". Zyzem w oczy Hrabiemu spojrzał Podkomorzy: "Bez Wacinej pomocy ukarać potrafię Zuchwałego szlachetkę; a Wać, Moœci Grafie, Przed dekretem ten zamek za wczeœnie przywłaszczasz; Nie Wać tu jesteœ panem, nie Wać nas ugaszczasz; SiedŸ cicho, jakeœ siedział; jeœli siwej głowy Nie czcisz, to szanuj pierwszy urzšd powiatowy". "Co mi? odmruknšł Hrabia, doœć już tej gawędy! NudŸcie drugich waszymi względy i urzędy;Doœć już głupstwa zrobiłem, wdajšc się z Waćpaństwem W pijatyki, które się kończš grubijaństwem. Zdacie mi sprawę z mego honoru obrazy; Do widzenia po trzeŸwu, - pódŸ za mnš, Gerwazy". Nigdy się odpowiedzi takiej nie spodziewał Podkomorzy, właœnie swój kieliszek nalewał, Gdy zuchwalstwem Hrabiego rażony jak gromem, Oparłszy się o kielich butlem nieruchomym, Głowę wycišgnšł na bok i ucha przyłożył, Oczy rozwarł szeroko, usta wpół otworzył; Milczał, lecz kielich w ręku tak potężnie œcisnšł, Że szkło dŸwięknšwszy pękło, płyn w oczymu prysnšł Rzekłbyœ, iż z winem ognia w duszę się nalało, Tak oblicze spłonęło, tak oko pałało; Zerwał się mówić, pierwsze słowo niewyraŸnie Mleł w ustach, aż przez zęby wyleciało: "BłaŸnie! Grafištko! ja cię! Tomasz! karabelę! Ja tu Nauczę ciebie mores, błaŸnie, daj go katu! Względy, urzędy nudzš, uszko delikatne! Ja cię zaraz po tych zauszniczkach płatnę! Fora za drzwi! do korda! Tomasz, karabelę!" Wtem do Podkomorzego skoczš przyjaciele; Sędzia porwał mu rękę: "Stój Pan, to rzecznasza, Mnie tu naprzód wyzwano; Protazy, pałasza! Puszczę go w taniec jako niedŸwiadka na kiju". Lecz Tadeusz Sędziego wstrzymał: "Panie Stryju, Wielmożny Podkomorzy, czyż się Państwu godzi Wdawać się z tym fircykiem, czy tu nie ma młodzi? Na mnie się zdajcie, ja go należycie skarcę; A Waszeć, panie œmiałku, co wyzywasz starce, Obaczym, czyli jesteœ tak strasznym rycerzem; Rozprawimy się jutro, plac i broń wybierzem. Dziœ uchodŸ, pókiœ cały!" Dobra była rada; Klucznik i Hrabia wpadli w obroty nie lada. Przy wyższym końcu stoła wrzał tylko krzyk wielki, Ale z ostrego końca latały butelki Koło Hrabiego głowy. Strwożone kobiety W proœby, w płacz; Telimena, krzyknšwszy:"Niestety!" Wzniosła oczy, powstała i padła zemdlona,I przechyliwszy szyję przez Hrabi ramiona,Na pierœ jego złożyła swe piersi łabędzie. Hrabia, choć zagniewany, wstrzymał się w zapędzie, Zaczšł cucić, ocierać. Tymczasem Gerwazy, Wystawiony na stołków i butelek razy, Już zachwiał się, już czeladŸ zakasawszy pięœcie Rzucała się nań zewszšd hurmem, gdy na szczęœcie Zosia, widzšc szturm, skoczy i litoœciš zdjęta Zasłania starca, na krzyż rozpišwszy ršczęta.- Wstrzymali się; Gerwazy z wolna ustępował, Zniknšł z oczu, szukano, gdzie się pod stółschował; Gdy nagle z drugiej strony wyszedł jak spod ziemi, Podniósłszy w górę ławę ramiony silnemi, Okręcił się jak wiatrak, oczyœcił pół sieni,Wzišł Hrabię, i tak oba ławš zasłonieni Cofali się ku drzwiczkom; już dochodzš progów, Gerwazy stanšł, jeszcze raz spojrzał na wrogów, Dumał chwilę, niepewny, czy cofać się zbrojnie, Czyli z nowym orężem szukać szczęœcia w wojnie. Obrał drugie; już ławę jak taran murowy W tył dŸwignšł dla zamachu, już ugišwszy głowy, Z wypiętš naprzód piersiš, z podniesionš nogš Miał wpaœć... ujrzał Wojskiego, uczuł w sercu trwogę. Wojski, cicho siedzšcy z przymrużonym okiem, Zdawał się pogršżony w dumaniu głębokiem; Dopiero gdy się Hrabia z Podkomorzym skłócił I Sędziemu pogroził, Wojski głowę zwrócił, Zażył dwakroć tabaki i przetarł powieki. Chociaż Wojski Sędziemu był krewny daleki,Ale w goœcinnym jego domu zamieszkały, O zdrowie przyjaciela był niezmiernie dbały. Przypatrywał się zatem z ciekawoœciš walce, Wycišgnšł z lekka na stół rękę, dłoń i palce, Położył nóż na dłoni, trzonkiem do paznokcia Indeksu, a żelazem zwrócony do łokcia, Potem rękš w tył nieco wychylonš kiwał, Niby bawišc się, lecz się w Hrabiego wpatrywał. Sztuka rzucania nożów, straszna w ręcznejbitwie, Już była zaniedbana podówczas na Litwie, Znajoma tylko starym; Klucznik jej probował Nieraz w zwadach karczemnych, Wojski w niej celował. Widać z zamachu ręki, że silnie uderzy, A z oczu łacno zgadnšć, że w Hrabiego mierzy (Ostatniego z Horeszków, chociaż po kšdzieli), Mniej baczni młodzi ruchów starca nie pojęli; Gerwazy zbladnšł, ławš Hrabiego zakłada, Cofa się ku drzwiom.-"Łapaj!" krzyknęła gromada. Jako wilk, obskoczony znienacka przy œcierwie, Rzuca się oœlep w zgraję, co mu ucztę przerwie, Już goni, ma jš szarpać, wtem œród psiego wrzasku Trzasło ciche półkurcze, wilk zna je po trzasku, Œledzi okiem, postrzega, że z tyłu za charty Myœliwiec wpół schylony, na kolanie wsparty, Rurš ku niemu wije i już cyngla tyka; Wilk uszy spuszcza, ogon podtuliwszy zmyka, Psiarnia z tryumfujšcym rzuca się hałasemI skubie go po kudłach, zwierz zwraca się czasem, Spojrzy, klapnie paszczękš, i białych kłów zgrzytem Ledwie pogrozi, psiarnia pierzcha ze skowytem: Tak i Gerwazy z groŸnš cofał się postawš, Wstrzymujšc napastników oczyma i ławš, Aż razem z Hrabiš wpadli w głšb ciemnej framugi. "Łapaj!" krzykniono znowu; tryumf był niedługi: Bo nad głowami tłumu Klucznik niespodzianie Ukazał się na chorze przy starym organie I z trzaskiem jšł wyrywać ołowiane rury, Wielkš by klęskę zadał uderzajšc z góry, Ale już goœcie tłumnie wychodzili z sieni, Nie œmieli kroku dostać słudzy potrwożeni I chwytajšc naczynia w œlad panów uciekli, Nawet nakrycia z częœciš sprzętów się wyrzekli. Któż ostatni, nie dbajšc na groŸby i razy, Ustšpił z placu bitwy? - Brzechalski Protazy. On, za krzesłem Sędziego stojšc niewzruszenie, Cišgnšł woŸnieńskim głosem swoje oœwiadczenie, Aż skończył, i z pustego zszedł pobojowiska, Kędy zostały trupy, ranni i zwaliska. W ludziach straty nie było; ale wszystkie ławy Miały zwichnione nogi, stół także kulawy, Obnażony z obrusa, poległ na talerzach Zlanych winem, jak rycerz na krwawych puklerzach, Między licznymi kurczšt i jendyków cały, W których piersi widelce œwieżo wbite tkwiały. Po chwili w Horeszkowskim samotnym budynku Wszystko do zwyczajnego wracało spoczynku. Mrok zgęstniał; reszty pańskiej wspaniałejbiesiady Leżš, podobne uczcie nocnej, gdzie na dziady Zgromadzić się zaklęte majš nieboszczyki. Już na poddaszu trzykroć krzyknęły puszczyki Jak guœlarze; zdajš się witać wschód miesišca, Którego postać oknem spadła na stół, drżšca Niby dusza czyscowa; z podziemu, przez dziury Wyskakiwały na kształt potępieńców szczury: Gryzš, pijš; czasami w kšcie zapomniana Puknie na toast duchom butelka szampana. Ale na drugim piętrze, w izbie, którš zwano, Choć była bez zwierciadeł, salš zwierciadlanš, Stał Hrabia na krużganku zwróconym ku bramie; Chłodził się wiatrem, surdut wdział na jedno ramię, Drugi rękaw i poły u szyi sfałdował I pierœ surdutem jakby płaszczem udrapował. Gerwazy chodził kroki wielkimi po sali; Obadwa zamyœleni, do siebie gadali: "Pistolety, rzekł Hrabia, lub gdy chcš, pałasze". "Zamek, rzekł Klucznik, i wieœ, oboje to nasze". "Stryja, synowca, wołał Hrabia, całe plemię Wyzywaj!" - "Zamek, wołał Klucznik, wieœ iziemie Zabieraj Pan!" To mówišc zwrócił się do Hrabi: "Jeœli Pan chce mieć pokój, niech wszystko zagrabi. Po co proces, Mopanku! sprawa jak dzień czysta: Zamek w ręku Horeszków był przez lat czterysta; Częœć gruntów oderwano w czasie Targowicy I jak Pan wie, oddano władaniu Soplicy. Nie tylko tę częœć, wszystko zabrać im należy, Za koszta procesowe, za karę grabieży. Mówiłem Panu zawsze: procesów zaniechać, Mówiłem Panu zawsze: najechać, zajechać;Tak było po dawnemu: kto raz grunt posišdzie, Ten dziedzic; wygraj w polu, a wygrasz i wsšdzie. Co się tyczy dawniejszych z Soplicami sprzeczek, Jest na to od procesu lepszy Scyzoryczek; A jeœli Maciej w pomoc da mi swš Rózeczkę, To my we dwóch, Sopliców tych porzniem na sieczkę". "Brawo! rzekł Hrabia, plan twój gotycko-sarmacki Podoba się mi lepiej niż spór adwokacki. Wiesz co? na całej Litwie narobim hałasu Wyprawš niesłychanš od dawnego czasu. I sami się zabawim. Dwa lata tu siedzę, Jakšż bitwę widziałem? z chłopami o miedzę. Nasza wyprawa przecież krwi rozlanie wróży; Odbyłem takš jednš w czasie mych podróży.Gdym w Sycylu bawił u pewnego księcia, Rozbójnicy porwali w górach jego zięcia I okupu od krewnych żšdali zuchwale; My, zebrawszy naprędce sługi i wasale, Wpadliœmy; ja dwóch zbojców rękš mš zabiłem, Pierwszy wleciałem w tabor, więŸnia uwolniłem. Ach, mój Gerwazy! jaki to był tryumfalny, Jaki piękny nasz powrót, rycersko-feudalny! Lud z kwiatami spotykał nas - córka ksišżęcia, Wdzięczna zbawcy, ze łzami padła w me objęcia. Gdym przybył do Palermo, wiedziano z gazety, Palcami wskazywały mię wszystkie kobiety.Nawet wydrukowano o całym zdarzeniu Romans, gdzie wymieniony jestem po imieniu. Romans ma tytuł: Hrabia, czyli tajemnice Zamku Birbante-rokka. Czy sš tu ciemnice W tym zamku?" - "Sš, rzekł Klucznik, ogromne piwnice, Ale puste! bo wino wypili Soplice". "Dżokejów, dodał Hrabia, uzbroić we dworze, Z włoœci wezwać wasalów!" - "Lokajów? broń Boże! Przerwał Gerwazy. Czy to zajazd jest hultajstwem? Kto widział zajazd robić z chłopstwem i z lokajstwem? Mój Panie, na zajazdach nie znacie się wcale; Wšsalów - co innego, zdadzš się wšsale. Nie we włoœci ich szukać, ale po zaœciankach, W Dobrzynie, w Rzezikowie, w Ciętyczach, w Ršbankach; Szlachta odwieczna, w której krew rycerska płynie, Wszyscy przychylni panów Horeszków rodzinie, Wszyscy nieprzyjaciele zabici Sopliców! Stamtšd zbiorę ze trzystu wšsatych szlachciców; To rzecz moja. Pan niechaj do pałacu wraca I wyœpi się, bo jutro będzie wielka praca; Pan spać lubi, już póŸno, drugi kur już pieje; Ja tu będę pilnować zamku, aż rozdnieje, A ze słoneczkiem stanę w Dobrzyńskim zaœcianku". Na te słowa pan Hrabia ustšpił z krużganku; Ale nim odszedł, spojrzał przez otwór strzelnicy I widzšc œwiateł mnóstwo w domostwie Soplicy: "Iluminujcie! krzyknšł, jutro o tej porze Będzie jasno w tym zamku, ciemno w waszym dworze". Gerwazy siadł na ziemi, oparł się o œcianę I pochylił ku piersiom czoło zadumane; Œwiatłoœć miesięczna padła na wierzch głowy łysy, Gerwazy po nim kryœlił palcem różne rysy; Widać, że przyszłych wypraw snuł plany wojenne. Ciężš mu coraz bardziej powieki brzemienne, Bezwładnš kiwnšł szyjš, czuł, że go sen bierze, Zaczšł wedle zwyczaju wieczorne pacierze.Lecz między Ojczenaszem i Zdrowaœ MaryjšDziwne stanęły mary, tłoczš się i wijš: Klucznik widzi Horeszki, swoje dawne pany,Ci niosš karabele, drudzy buzdygany, Każdy groŸnie spoziera i pokręca wšsa, Składa się karabelš, buzdyganem wstrzšsa - Za nimi jeden cichy, posępny cień mignšł, Z krwawš na piersi plamš. Gerwazy się wzdrygnšł, Poznał Stolnika; zaczšł wkoło siebie żegnać I ażeby tym pewniej straszne sny rozegnać, Odmawiał litanijš o czyscowych duszach. Znowu wzrok mu skleił się, zadzwoniło w uszach - Widzi tłum szlachty konnej, błyszczš karabele: Zajazd! zajazd Korelicz, i Rymsza na czele! I oglšda sam siebie: jak na koniu siwym, Z podniesionym nad głowę rapierem straszliwym Leci; rozpięta na wiatr szumi taratatka, Z lewego ucha spadła w tył konfederatka; Leci, jezdnych i pieszych po drodze obala I na koniec Soplicę w stodole podpala - Wtem ciężka marzeniami na pierœ spadła głowa, I tak usnšł ostatni Klucznik Horeszkowa. Księga szósta: Zaœcianek Nieznacznie z wilgotnego wykradał się mroku Œwit bez rumieńca, wiodšc dzień bez œwiatła w oku. Dawno wszedł dzień, a jeszcze ledwie jest widomy. Mgła wisiała nad ziemiš, jak strzecha ze słomy Nad ubogš Litwina chatkš; w stronie wschodu Widać z bielszego nieco na niebie obwodu, Że słońce wstało, tędy ma zstšpić na ziemię, Lecz idzie niewesoło i po drodze drzemie. Za przykładem niebieskim wszystko się spóŸniło Na ziemi; bydło póŸno na paszę ruszyło I zdybało zajšce przy póŸnym œniadaniu; One zwykły do gajów wracać o œwitaniu, Dziœ, okryte tumanem, te mokrzycę chrupiš, Te jamki w roli kopišc, parami się kupiš I na wolnym powietrzu myœlš użyć wczasu;Ale przed bydłem muszš powracać do lasu. I w lasach cisza. Ptaszek zbudzony nie œpiewa, Otrzšsnšł pierze z rosy, tuli się do drzewa, Głowę wciska w ramiona, oczy znowu mruży I czeka słońca. Kędyœ u brzegów kałuży Klekce bocian; na kopach siedzš wrony zmokłe, Rozdziawiwszy się cišgnš gawędy rozwlokłe, Obrzydłe gospodarzom jako wróżby słoty. Gospodarze już dawno wyszli do roboty. Już zaczęły żniwiarki swš piosnkę zwyczajnš, Jak dzień słotny ponurš, tęsknš, jednostajnš, Tym smutniejszš, że dŸwięk jej w mgłę bezecha wsiška; Chrzšsnęły sierpy w zbożu, ozwała się łška, Rzšd kosiarzy otawę siekšcych wcišż brzška Pogwizdujšc piosenkę; z końcem każdej zwrotki Stajš, ostrzš żelezca i w takt kujš w młotki. Ludzi we mgle nie widać, tylko sierpy, kosyI pieœni brzmiš, jak muzyk niewidzialnych głosy. W œrodku na snopie zboża Ekonom usiadłszy, Nudzi się, kręci głowš, roboty nie patrzy, Poglšda na goœciniec, na drogi rozstajne, Kędy działy się jakieœ rzeczy nadzwyczajne. Na goœcińcu i drogach od samego ranka Panuje ruch niezwykły; stšd chłopska furmanka Skrzypi, lecšc jak poczta, stšd szlachecka enna,ľA€ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjÜ ŕ @”ŞjüŠj{ˇ÷żSPT cT¤ cU¤W cVűá cWÜ*) cX6q Ybryka Czwałem tarkocze, drugš i trzeciš spotyka;Z lewej drogi posłaniec jak kuryjer goni, Z prawej przebiegło w zawód kilkanaœcie koni, Wszyscy œpieszš, ku różnym kierujš się stronom; Co to ma znaczyć? Powstał ze snopa Ekonom, Chciał przypatrzyć się, spytać; długo stał nad drogš, Daremnie wołał, nie mógł zatrzymać nikogo Ni poznać we mgle. Jezdni migajš jak duchy, Tylko słychać raz po raz tętent kopyt głuchy I, co dziwniejsza jeszcze, szczękanie pałaszy: Bardzo to Ekonoma i cieszy, i straszy. Bo choć na Litwie było naonczas spokojnie, Dawno już wieœci głuche biegały o wojnie, O Francuzach, Dšbrowskim, o Napoleonie. Miałyżby wojnę wróżyć ci jeŸdŸcy? te bronie? Ekonom pobiegł wszystko Sędziemu powiedzieć, Spodziewajšc się i sam czegoœ się dowiedzieć. W Soplicowie domowi i goœcie, po kłótni Wczorajszej, wstali z siebie nieradzi i smutni. Próżno Wojszczanka damy na kabałę sprasza, Mężczyznom próżno karty dajš do mariasza: Nie chcš bawić się ni grać, siedzš cicho w kštkach, MężczyŸni palš lulki, kobiety przy prštkach;Nawet œpiš muchy. Wojski, rzuciwszy łopatkę, Znudzony ciszš, idzie pomiędzy czeladkę. Woli w kuchennej słuchać ochmistrzyni krzyków, GroŸb i razów kucharza, hałasu kuchcików;Aż go powoli wprawił w przyjemne marzenie Ruch jednostajny rożnów kręcšcych pieczenie. Sędzia od rana pisał zamknšwszy się w izbie, WoŸny od rana czekał pod oknem na przyzbie; Sędzia skończywszy pozew Protazego wzywa, Skargę przeciw Hrabiemu głoœno odczytywa: O skrzywdzenie honoru, zelżywe wyrazy, Zaœ przeciw Gerwazemu o gwałty i razy; Obydwu o przechwałki, o koszta z powodu Procesu, cišgnie w rejestr taktowy do grodu. Pozew dziœ trzeba wręczyć ustnie, oczewisto, Nim zajdzie słońce. WoŸny z minš uroczystš Wycišgnšł słuch i rękę, skoro pozew zoczył; Stał poważnie, a rad by z radoœci podskoczył. Na samš myœl procesu czuł, że się odmłodził: Wspomniał na dawne lata, gdy z pozwami chodził Po guzy, ale razem po zapłaty hojne. Tak żołnierz, który strawił życie toczšc wojnę, A na staroœć w szpitalach spoczywa kaleki: Skoro usłyszy tršbę lub bęben daleki, Chwyta się z łoża, krzyczy przez sen: "Bij Moskala!" I na drewnianej nodze skacze ze szpitala Tak prędko, że go ledwie może złowić młodzież. Protazy œpieszył włożyć swš woŸnieńskš odzież: Przecież żupana ani kontusza nie kładzie, One służš ku wielkiej sšdowej paradzie; Na podróż ma strój inny; szerokie rajtuzy I kurtę, której poły podpięte na guzy Można zakasać albo spuœcić na kolana; Czapka z uszami, sznurkiem u wierzchu zwišzana, Wznosi się na pogodę, spuszcza się przed słotš. Tak ubrany, wzišł pałkę i ruszył piechotš. Bo woŸni przed procesem, jak szpiegi przedbojem, Muszš kryć się pod różnš postaciš i strojem. Dobrze zrobił Protazy, że w drogę poœpieszył, Bo niedługo by swoim pozwem się nacieszył. W Soplicowie zmieniano kampaniji plany, Do Sędziego wpadł nagle Robak zadumany I rzekł: "Sędzio, to bieda nam z tš paniš ciotkš, Z tš paniš Telimenš, kokietkš i trzpiotkš. Kiedy Zosia została dzieckiem w biednym stanie, Jacek jš Telimenie dał na wychowanie, Słyszšc, że jest osoba dobra, œwiat znajšca, A postrzegam, że ona coœ tu nam zamšca, Intryguje i pono Tadeuszka wabi; Œledzę jš; albo może bierze się do Hrabi, Może do obu razem: obmyœlmy więc œrodki, Jak się jej pozbyć, bo stšd mogš uroœć plotki, Zły przykład i pomiędzy młokosami zwady,Które mogš pomieszać twe prawne układy"."Układy? krzyknšł Sędzia z niezwykłym zapałem, Z układów kwita, już je skończyłem, zerwałem". "A to co? przerwał Robak, gdzie rozum, gdzie głowa? Co tu mi Wasze bajasz, jaka burda nowa?" "Nie z mej winy, rzekł Sędzia, proces to wyjaœni: Hrabia pyszałek, głupiec, był przyczynš waœni, I Gerwazy łotr; lecz to do sšdu należy. Szkoda, żeœ nie był, Księże, w zamku na wieczerzy, Poœwiadczyłbyœ, jak Hrabia srodze mnie obraził". "Po coœ Waœć, krzyknšł Robak, do tych ruinłaził? Wiesz, jak zamku nie cierpię; odtšd moja noga Tam nie postanie. Znowu kłótnia! kara Boga!Jakże tam było? powiedz; trzeba tę rzecz zatrzeć, Już mnie znudziło wreszcie na tyle głupstwpatrzeć, Ważniejsze ja mam sprawy niż godzić pieniaczy, Ale jeszcze raz zgodzę". - "Zgodzić? Cóż toznaczy! A idŸże mi Waœć wreszcie z tš zgodš do licha! Przerwał Sędzia tupnšwszy nogš, patrzcie mnicha! Że go przyjmuję grzecznie, chce mnie za nos wodzić. Wiedz Wasze, że Soplice nie zwykli się godzić; Gdy pozwš, muszš wygrać: nieraz w ich imieniu Trwał proces, aż wygrali w szóstym pokoleniu. Dosyć zrobiłem głupstwa z porady Waszeci, Zwołujšc podkomorskie sšdy po raz trzeci. Od dzisiaj nie ma zgody; nie ma, nie ma, niema! (I krzyczšc chodził, tupał nogami obiema). Prócz tego za wczorajszy niegrzeczny uczynek Musi mnie deprekować, albo pojedynek!" "Ale, Sędzio, cóż będzie, jak się Jacek dowie? Wszak on umrze z rozpaczy! Czyliż Soplicowie Nie nabroili jeszcze w tym zamku doœć złego! Bracie! wspominać nie chcę wypadku strasznego. Wiesz także, że częœć gruntów od zamku dziedzica Zabrała i Soplicom dała Targowica. Jacek za grzech żałujšc musiał był œlubować Pod absolucjš dobra te restytuować. Wzišł więc Zosię, Horeszków dziedziczkę ubogš, Hodować, wychowanie jej opłacał drogo. Chciał jš Tadeuszkowi swojemu wyswatać I tak dwa poróżnione domy znowu zbratać, I dziedziczce bez wstydu ustšpić grabieży"."Lecz cóż to? krzyknšł Sędzia, co do mnie należy? Ja się nie znałem, nawet nie widziałem z Jackiem; Ledwiem słyszał o jego życiu hajdamackiem, Siedzšc wtenczas retorem w jezuickiej szkole, Potem u wojewody służšc za pacholę. Dano mi dobra, wzišłem; kazał przyjšć Zosię, Przyjšłem, hodowałem, myœlę o jej losie: Doœć mnie nudzi ta cała historyja babia! A potem czegoż jeszcze wlazł mi tu ten Hrabia? Z jakim prawem do zamku? Wszak wiesz, przyjacielu, On Horeszkom dziesišta woda na kisielu! I ma mnie lżyć? a ja go zapraszać do zgody!" "Bracie! rzekł Ksišdz, ważne sš do tego powody. Pamiętasz, że Jacek chciał do wojska słać syna, Potem w Litwie zostawił: cóż w tym za przyczyna? Oto w domu OjczyŸnie potrzebniejszy będzie. Słyszałeœ pewnie, o czym już gadajš wszędzie, O czym ja wiadomostki przynosiłem nieraz: Teraz czas już powiedzieć wszystko, czas już teraz! Ważne rzeczy, mój bracie! Wojna tuż nad nami! Wojna o Polskę! bracie! Będziem Polakami! Wojna niechybna! Kiedy z poselstwem tajemnem Tu biegłem, wojsk forpoczty już stały nad Niemnem; Napoleon już zbiera armiję ogromnš, Jakiej człowiek nie widział i dzieje nie pomnš; Obok Francuzów cišgnie polskie wojsko całe, Nasz Józef, nasz Dšbrowski, nasze orły białe! Już sš w drodze, na pierwszy znak Napoleona Przejdš Niemen i - bracie! Ojczyzna wskrzeszona!" Sędzia słuchajšc, z wolna okulary składał I wpatrujšc się mocno w Księdza, nic nie gadał, Westchnšł głęboko, w oczach łzy się zakręciły... Wreszcie porwał za szyję Księdza z całej siły: "Mój Robaku! wołajšc, czy to tylko prawda? Mój Robaku! powtarzał, czy to tylko prawda? Ileż razy zwodzono! Pamiętasz? gadali: Napoleon już idzie! i my już czekali! Gadano: już w Koronie, już Prusaka pobił, Wkracza do nas! A on! co? Pokój w Tylży zrobił! Czy tylko prawda? Czy ty nie zwodzisz sam siebie?" "Prawda, zawołał Robak, jak Pan Bóg na niebie!" "Błogosławioneż niechaj będš usta, które To zwiastujš! rzekł Sędzia wznoszšc ręce w górę. Nie pożałujesz twego poselstwa, Robaku, Nie pożałuje klasztor; dwieœcie owiec z braku Daję na klasztor. Księże, tyœ się wczora palił Do mojego kasztanka i gniadosza chwalił, Dziœ zaraz w twym kwestarskim wozie pójdš oba; Dziœ proœ mnie, o co zechcesz, co ci się podoba, Nie odmówię! Lecz o tym interesie całym Z Hrabiš, daj pokój; skrzywdził mnie, już zapozwałem, Czyż wypada?" Załamał ręce Ksišdz zdziwiony. Wlepiwszy oczy w Sędzię, ruszywszy ramiony, Rzekł: "To gdy Napoleon wolnoœć Litwie niesie, Gdy œwiat drży cały, to ty myœlisz o procesie? I jeszczeż po tym wszystkim, com tobie powiedział, Będziesz spokojnie, ręce założywszy, siedział, Gdy działać trzeba!" - "Działać? Cóż?" Sędzia zapytał. "Jeszczeœ, rzekł Robak, z oczu moich nie wyczytał? Jeszcze serce nic tobie nie gada? Ach, bracie! Jeœli Soplicowskiej krwi kroplę w żyłach macie, Uważ tylko: Francuzi uderzajš z przodu, A gdyby z tyłu zrobić powstanie narodu? Co myœlisz? Niech no Pogoń zarży, niech naŻmudzi NiedŸwiedŸ ryknie! Ach, gdyby jakie tysišc ludzi, Gdyby choć pięćset z tyłu na Moskwę natarło, Powstanie jako pożar wkoło rozpostarło, Gdybyœmy my, nabrawszy Moskwie harmat, znaków Zwycięscy szli powitać wybawców rodaków? Cišgniemy! Napoleon, widzšc nasze lance, Pyta, co to za wojsko, my krzyczym: "Powstańce, Najjaœniejszy Cesarzu! Litwa ochotnicy!" Pyta: pod czyjš wodzš? - "Sędziego Soplicy! " Ach, któż by potem pisnšć œmiał o Targowicy? Bracie, póki Ponarom stać, Niemnowi płynšć, Póty w Litwie Sopliców imieniowi słynšć; Wnuków, prawnuków będzie Jagiełłów stolica Wskazywać palcem, mówišc: Oto jest Soplica, Z tych Sopliców, co pierwsi zrobili powstanie!" A na to Sędzia: "Mniejsza o ludzkie gadanie,Nigdy nie dbałem bardzo o pochwały œwiata, Bóg œwiadkiem, żem nie winien grzechów mego brata, W politykę jam nigdy bardzo się nie wdawał, Urzędujšc i orzšc mojej ziemi kawał. Lecz jestem szlachcic, rad bym plamę domuzmazać; Jestem Polak, dla kraju rad bym coœ dokazać, Choć duszę oddać. W szable nie byłem zbyt tęgi, Wszakże bierali ludzie i ode mnie cięgi; Wie œwiat, że w czasie polskich ostatnich sejmików Wyzwałem i zraniłem dwóch braci Buzwików, Którzy... Ale to mniejsza. Jakże Wasze myœli? Czy potrzeba, żebyœmy zaraz w pole wyszli? Strzelców zebrać, rzecz łatwa; prochu mam dostatek, W plebaniji u księdza jest kilka armatek; Przypominam, że Jankiel mówił, iż u siebie Ma groty do lanc, że je mogę wzišć w potrzebie; Te groty przywiózł w pakach gotowych z Królewca Pod sekretem; weŸmiem je, zaraz zrobim drzewca, Szabel nam nie zabraknie, szlachta na koń wsiędzie, Ja z synowcem na czele, i - jakoœ to będzie!" "O polska krwi! " zawołał Bernardyn wzruszony, Z otwartymi skoczywszy na Sędzię ramiony,"Prawe dziecię Sopliców! Tobie Bóg przeznacza Oczyœcić grzechy brata twojego tułacza; Zawszem ciebie szanował, ale od tej chwili Kocham cię, jak gdybyœmy braciš sobie byli.Przygotujemy wszystko, lecz wyjœć nie czas jeszcze, Ja sam wyznaczę miejsce i czas wam obwieszczę. Wiem, że car wysłał gońców do NapoleonaProsić o pokój; wojna nie jest ogłoszona; Lecz ksišżę Józef słyszał od pana Biniona, Francuza, co należy do cesarskiej rady, Że się na niczym skończš wszystkie te układy,Że będzie wojna. Ksišżę wysłał mnie na wzwiady, Z rozkazem, żeby byli Litwini gotowi Dowieœć przychodzšcemu Napoleonowi, Że chcš złšczyć się znowu z siostrš swš, Koronš, I żšdajšc, ażeby Polskę przywrócono. Tymczasem, bracie, z Hrabiš trzeba przyjœć do zgody; Jest to dziwak, fantastyk trochę, ale młody, Poczciwy, dobry Polak; potrzebny nam taki,W rewolucyjach bardzo potrzebne dziwaki, Wiem z doœwiadczenia; nawet głupi się przydadzš, Byle tylko poczciwi i pod mšdrych władzš. Hrabia pan, ma u szlachty wielkie zachowanie, Cały powiat ruszy się, jeœli on powstanie; Znajšc jego majštek każdy szlachcic powie: Musi to być rzecz pewna, gdy z niš sš panowie. Biegę do niego zaraz". - "Niech się pierwszy zgłosi, Rzekł Sędzia, niech przyjedzie tu, mnie niech przeprosi, Wszak jestem starszy wiekiem, jestem na urzędzie! Co się tycze procesu, sšd arbitrów będzie..." Bernardyn trzasnšł drzwiami.-"No, szczęœliwa droga!" Rzekł Sędzia. Ksišdz wpadł w powóz stojšcy u proga, Tnie biczem konie, łechce lejcami po bokach; Furknęła kałamaszka, ginie w mgły obłokach, Tylko kiedy niekiedy kaptur mnicha bury Wznosi się nad tumany jako sęp nad chmury. WoŸny już dawniej wyszedł ku domowi Hrabi. Jak lis bywalec, gdy go woń słoniny wabi, Bieży ku niej, a strzelców zna fortele skryte, Bieży, staje, przysiada coraz, wznosi kitę I wiatr niš jak wachlarzem ku swym nozdrzom tuli, Pyta wiatru, czy strzelcy jadła nie zatruli: Protazy zeszedł z drogi i wzdłuż sianożęci Kršży około domu; pałkę w ręku kręci, Udaje, że obaczył kędyœ bydło w szkodzie, Tak zręcznie lawirujšc stanšł przy ogrodzie; Schylił się, bieży, rzekłbyœ, iż derkacza tropi, Aż nagle skoczył przez płot i wpadł do konopi. W tej zielonej, pachnšcej i gęstej krzewinie, Koło domu, jest pewny przytułek Ÿwierzynie I ludziom. Nieraz zajšc zdybany w kapuœcieSkacze skryć się w konopiach bezpieczniej niż w chruœcie, Bo go dla gęstwy ziela ani chart nie zgoni, Ani ogar wywietrzy dla zbyt tęgiej woni. W konopiach człowiek dworski, uchodzšc kańczuka Lub pięœci, siedzi cicho, aż się pan wyfuka. I nawet często zbiegli od rekruta chłopi, Gdy ich rzšd œledzi w lasach, siedzš œród konopi. I stšd w czasie bitew, zajazdów, tradowańObie strony nie szczędzš wielkich usiłowań,Ażeby stanowisko zajšć konopiane, Które z przodu cišgnie się aż pod dworskš œcianę, A z tyłu, pospolicie stykajšc się z chmielem, Kryje atak i odwrót przed nieprzyjacielem. Protazy, choć człek œmiały, uczuł nieco strachu, Bo przypomniał z samego roœliny zapachu Różne swoje dawniejsze woŸnieńskie przypadki, Jedne po drugich, bioršc konopie na œwiadki; Jako raz zapozwany szlachcic z Telsz, Dzindolet, Rozkazał mu, oparłszy o piersi pistolet, WleŸć pod stół i ów pozew psim głosem odszczekać, Że WoŸny musiał co tchu w konopie uciekać.Jak póŸniej Wołodkowicz, pan dumny, zuchwały, Co rozpędzał sejmiki, gwałcił trybunały, Przyjšwszy urzędowy pozew, zdarł na sztuki I postawiwszy przy drzwiach z kijami hajduki, Sam nad WoŸnego głowš trzymał goły rapier Krzyczšc: "Albo cię zetnę, albo zjedz twój papier!" WoŸny niby jeœć zaczšł, jak człowiek roztropny, Aż skradłszy się do okna wpadł w ogród konopny. Wprawdzie już wtenczas w Litwie nie było zwyczajem Opędzać się od pozwów szablš lub nahajem,I ledwie woŸny czasem usłyszał łajanie: Ale Protazy o tej obyczajów zmianie Wiedzieć nie mógł, bo dawno już pozwów nie naszał. Choć zawsze gotów, choć się Sędziemu samwpraszał, Sędzia dotšd, przez winny wzglšd na lata stare, Odmawiał jego proœbom; dziœ przyjšł ofiarę Dla naglšcej potrzeby. WoŸny patrzy, czuwa - Cicho wszędzie - w konopie z wolna ręce wsuwa I rozchylajšc gęstwę badylów, w jarzynie Jako rybak pod wodš nurkujšcy płynie: Wzniosł głowę - cicho wszędzie - do okien się skrada - Cicho wszędzie - przez okna głšb pałacu bada - Pusto wszędzie. - Na ganek wchodzi nie bezstrachu, Odmyka klamkę - pusto jak w zaklętym gmachu; Dobywa pozew, czyta głoœno oœwiadczenie. A wtem usłyszał tarkot, uczuł serca drżenie, Chciał uciec; gdy ode drzwi zaszła mu osoba - Szczęœciem znajoma! Robak! Zdziwili się oba.Widno, że Hrabia kędyœ ruszył z całym dworem I bardzo œpieszył, bo drzwi zostawił otworem. Widać, że się uzbrajał; leżały dwururki I sztućce na podłodze, dalej sztenfle, kurki I narzędzia œlusarskie, którymi rynsztunki Poprawiano; proch, papier: robiono ładunki.Czy Hrabia z całym dworem wyjechał na łowy? Ale po cóż broń ręczna? Tu szabla bez głowy Zardzewiała, tam leży szpada bez temlaku: Zapewne wybierano oręż z tego braku I poruszono nawet stare broni składy. Robak obejrzał pilnie rusznice i szpady, A potem do folwarku wybrał się na wzwiady Szukajšc sług, żeby się rozpytać o Hrabię; W pustym folwarku ledwie wynalazł dwie babie, Od których słyszy, że pan i dworska drużyna Ruszyli tłumnie, zbrojnie, drogš do Dobrzyna. Słynie szeroko w Litwie Dobrzyński Zaœcianek Męstwem swoich szlachciców, pięknoœciš szlachcianek. Niegdyœ możny i ludny; bo gdy król Jan Trzeci Obwołał pospolite ruszenie przez wici, Choršży wojewodztwa z samego Dobrzyna Przywiódł mu szeœćset zbrojnej szlachty. Dziœ rodzina Zmniejszona, zubożała; dawniej w pańskichdworach Lub wojsku, na zajazdach, sejmikowych zborach Zwykli byli Dobrzyńscy żyć o łatwym chlebie. Teraz zmuszeni sami pracować na siebie Jako zaciężne chłopstwo! tylko że siermięgia,ľA€ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjÜ ŕ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żY`| cZÜ á c[˝- c\ę E]ý(s c€^p3Ű c_K=.Nie noszš, lecz kapoty białe w czarne pręgi, A w niedzielę kontusze. Strój także szlachcianek Najuboższych różni się od chłopskich katanek: Zwykle chodzš w drylichach albo perkaliczkach, Bydło pasš nie w łapciach z kory, lecz w trzewiczkach, I żnš zboże, a nawet przędš w rękawiczkach. Różnili się Dobrzyńscy między Litwš braciš Językiem swoim, tudzież wzrostem i postaciš. Czysta krew lacka, wszyscy mieli czarne włosy, Wysokie czoła, czarne oczy, orle nosy; Z Dobrzyńskiej ziemi ród swój starożytny wiedli. A choć od lat czterystu na Litwie osiedli, Zachowali mazurskš mowę i zwyczaje. Jeœli który z nich dziecku imię na chrzcie daje, Zawsze zwykł za patrona brać koronijasza,Œwiętego Bartłomieja albo Matyjasza. Tak syn Macieja zawżdy zwał się Bartłomiejem, A znowu Bartłomieja syn zwał się Maciejem; Kobiety wszystkie chrzczono Kachny lub Maryny By rozeznać się wpoœród takiej mieszaniny,Brali różne przydomki od jakiej zalety Lub wady, tak mężczyŸni jako i kobiety. Mężczyznom czasem kilka dawano przydomków, Na znak pogardy albo szacunku spółziomków; Czasem jeden że szlachcic inaczej w Dobrzynie, A pod innym nazwiskiem u sšsiadów słynie. Dobrzyńskich naœladujšc, inna szlachta bliska Brała również przydomki, zwane imioniska;Teraz ich każda prawie używa rodzina, A rzadki wie, iż majš poczštek z Dobrzyna. I były tam potrzebne; kiedy w reszcie kraju Głupim naœladownictwem weszły do zwyczaju. Więc Matyjasz Dobrzyński, który stał na czele Całej rodziny, zwan był Kurkiem na koœciele. Potem, z siedemset dziewięćdziesišt czwartym rokiem, Odmieniwszy przydomek ochrzcił się Zabokiem; Toż Królikiem Dobrzyńscy mianujš go sami, A Litwini nazwali Maćkiem nad Maćkami. Jak on nad Dobrzyńskimi, dom jego nad siołem Panował, stojšc między karczmš i koœciołem. Widać rzadko zwiedzany, mieszka w nim hołota, Bo brama sterczy bez wrot, ogrody bez płota, Nie zasiane, na grzędach już porosły brzozki; Przecież ten folwark zdał się być stolicš wioski, Iż kształtniejszy od innych chat, bardziej rozległy, I prawš stronę, gdzie jest œwietlica, miał z cegły. Obok lamus, spichrz, gumno, obora i stajnie. Wszystko w kupie, jak bywa u szlachty zwyczajnie; Wszystko nadzwyczaj stare, zgniłe; domu dachy Œwieciły się, jak gdyby od zielonej blachy, Od mchu i trawy, która buja jak na łšce. Po strzechach gumien niby ogrody wiszšce Różnych roœlin: pokrzywa i krokos czerwony, Żółta dziewanna, szczyru barwiste ogony; Gniazda ptastwa różnego, w strychach gołębniki, W oknach gniazda jaskółcze, u progu królikiBiałe skaczš i ryjš w nie deptanej darni. Słowem, dwór na kształt klatki albo królikarni. A dawniej był obronny! Pełno wszędzie œladów, Że wielkich i że częstych doznawał napadów. Pod bramš dotšd w trawie, jak dziecięca głowa, Wielka, leżała kula żelazna działowa Od czasów szwedzkich; niegdyœ skrzydło wrót otwarte Bywało o tę kulę jak o głaz oparte. Na dziedzińcu spomiędzy piołunu i chwastu Wznoszš się stare szczęty krzyżów kilkunastu, Na ziemi nie œwięconej; znak, że tu chowano Poległych œmierciš nagłš i niespodziewanš. Kto by uważał z bliska lamus, spichrz i chatę, Ujrzy œciany od ziemi do szczytu pstrokate Niby rojem owadów czarnych; w każdej plamie Siedzi we œrodku kula jak trzmiel w ziemnejjamie. U drzwi domostwa wszystkie klamki, ćwieki, haki, Albo ucięte, albo noszš szabel znaki: Pewnie tu probowano hartu zygmuntówek, Którymi można œmiało ćwieki obcišć z główek Lub hak przerżnšć, w brzeszczocie nie zrobiwszy szczerby. Nade drzwiami Dobrzyńskich widne były herby; Lecz armaturę - serów zasłoniły półki I zasklepiły gęsto gniazdami jaskółki. Wewnštrz samego domu, w stajni i wozowniPełno znajdziesz rynsztunków, jak w starej zbrojowni Pod dachem wiszš cztery ogromne szyszaki, Ozdoby czół marsowych: dziœ Wenery ptaki,Gołębie, w nich gruchajšc karmiš swe pisklęta. W stajni kolczuga wielka nad żłobem rozpięta I pierœcieniasty pancerz służš za drabinę, W którš chłopiec zarzuca Ÿrebcom dzięcielinę. W kuchni kilka rapierów kucharka bezbożna Odhartowała, kładšc je w piec zamiast rożna; Buńczukiem, łupem z Wiednia, otrzepywa żarna Słowem, wygnała Marsa Ceres gospodarna I panuje z Pomonš, Florš i Wertumnem Nad Dobrzyńskiego domem, stodołš i gumnem. Ale dziœ muszš znowu ustšpić boginie: Mars powraca. O œwicie zjawił się w Dobrzynie Konny posłaniec; biega od chaty do chaty, Budzi jak na pańszczyznę; wstajš szlachta braty, Napełniajš się ciżbš zaœcianku ulice, Słychać krzyk w karczmie, widać w plebaniji œwiece; Biegš; jeden drugiego pyta, co to znaczy, Starzy składajš radę, młódŸ konie kulbaczy, Kobiety zatrzymujš, chłopcy się szamocš, Rwš się biec, bić się, ale nie wiedzš, z kim,o co! Muszš chcšc nie chcšc zostać. W mieszkaniu plebana Trwa rada długa, tłumna, strasznie zamieszana, Aż nie mogšc zdań zgodzić, na koniec stanowi Przełożyć całš sprawę Ojcu Maciejowi. Siedmdziesišt dwa lat liczył Maciej, starzecdziarski, Niskiego wzrostu, dawny konfederat barski. Pamiętajš i swoi, i nieprzyjaciele Jego damaskowanš krzywš karabelę, Którš piki i sztyki rzezał na kształt sieczkiI której żartem skromne dał imię rózeczki.Z konfederata stał się stronnikiem królewskim I trzymał z Tyzenhauzem, podskarbim litewskim; Lecz gdy król w Targowicy przyjšł uczestnictwo, Maciej opuœcił znowu królewskie stronnictwo. I stšd to, że przechodził partyi tak wiele, Nazywany był dawniej Kurkiem na koœciele,Że jak kurek za wiatrem choršgiewkę zwracał. Przyczynę zmian tak częstych na próżno byœ macał: Może Maciej zbyt wojnę lubił, zwyciężony W jednej stronie, znów bitwy szukał z drugiej strony? Może bystry polityk duch czasu zbadywał I tam szedł, gdzie Ojczyzny dobro upatrywał? Kto wie! to pewna, że go nigdy nie uwiodły Ani chęć osobistej chwały, ni zysk podły, I że nigdy z moskiewskš partyjš nie trzymał; Na sam widok Moskala pienił się i zżymał. By nie spotkać Moskala, po kraju zaborze Siedział w domu, jak niedŸwiedŸ gdy ssie łapę w borze. Ostatni raz wojował poszedłszy z OgińskimDo Wilna, gdzie służyli oba pod Jasińskim, I tam z rózeczkš cudów dokazał odwagi. Wiadomo, że sam jeden skoczył z wałów Pragi Bronić pana Pocieja, który, odbieżany Na placu boju, dostał dwadzieœcie trzy rany. Myœlano długo w Litwie, że obu zabito; Wrócili oba, każdy pokłuty jak sito. Pan Pociej, zacny człowiek, chciał zaraz po wojnie Obrońcę Dobrzyńskiego wynagrodzić hojnie,Dawał mu folwark pięciu dymów w dożywocie I wyznaczył mu rocznie tysišc złotych w złocie. Lecz Dobrzyński odpisał: "Niech Pociej Macieja, A nie Maciej Pocieja ma za dobrodzieja". Odmówił więc folwarku i nie przyjšł płacy;Sam wróciwszy do domu, żył z własnej ršk pracy, Sprawujšc ule dla pszczół, lekarstwa dla bydła, Szlšc na targ kuropatwy, które łowił w sidła, I polujšc na Ÿwierza. Było doœć w Dobrzynie Starych ludzi roztropnych, którzy po łacinie Umieli i w palestrze ćwiczyli się z młodu; Było doœć majętniejszych; a z całego rodu Maciek prostak, ubogi, był najwięcej czczony, Nie tylko jako rębacz rózeczkš wsławiony,Lecz jako człek mšdrego i pewnego zdania,Znajšcy dzieje kraju, rodziny podania, Zarówno œwiadom prawa jak i gospodarstwa. Wiedział także sekreta strzelców i lekarstwa, Przyznawano mu nawet (czemu pleban przeczy) Wiadomoœć nadzwyczajnych i nadludzkich rzeczy. To pewna, że powietrza zmiany zna dokładnie I częœciej niż kalendarz gospodarski zgadnie. Nie dziw tedy, że czy to siejbę rozpoczynać, Czy wiciny wyprawiać, czy zboże zażynać, Czy procesować, czyli zawierać układy, Nie działo się w Dobrzynie nic bez Maćka rady. Wpływu takiego starzec bynajmniej nie szukał, Owszem, chciał się go pozbyć, klijentów swych fukał I najczęœciej wypychał milczkiem za drzwi domu, Rady rzadko udzielał i nie lada komu, Ledwie w nieŸmiernie ważnych sporach lub umowach Pytany, wyrzekł zdanie i w niewielu słowach. Myœlano, że dzisiejszej podejmie się sprawy I stanie swš osobš na czele wyprawy; Bo bijatykę lubił nieŸmiernie za młodu I był nieprzyjacielem moskiewskiego rodu. Właœnie staruszek chodził po samotnym dworze, Nucšc piosenkę: Kiedy ranne wstajš zorze, Rad, że się wypogadza; mgła nie szła do góry, Jak się dziać zwykło, kiedy zbierajš się chmury, Ale coraz spadała; wiatr rozwinšł dłonie I mgłę muskał, wygładzał, rozœciełał na błonie; Tymczasem słonko z góry tysišcem promieni Tło przetyka, posrebrza, wyzłaca, rumieni.Jak para mistrzów w Słucku lity pas wyrabia, Dziewica, siedzšc w dole kroœny ujedwabia I tło rękš wygładza, tymczasem tkacz z góry Zruca jej nitki srebra, złota i purpury, Tworzšc barwy i kwiaty: tak dziœ ziemię całš Wiatr tumanami osnuł, a słońce dzierzgało. Maciej ogrzał się słońcem, zakończył pacierze I już się do swojego gospodarstwa bierze. Wyniosł traw, liœcia; usiadł przed domem i œwisnšł Na ten œwist rój królików spod ziemi wytrysnšł. Jako narcyzy nagle wykwitłe nad trawę, Bielš się długie słuchy; pod nimi jaskrawe Przeœwiecajš się oczki, jak krwawe rubiny Gęsto wszyte w aksamit zielonej darniny. Już króliki na łapkach stojš, każdy słucha,Patrzy, na koniec cała trzódka białopucha Bieży do starca, liœćmi kapusty znęcona, Do nóg mu, na kolana skacze, na ramiona; On sam biały jak królik lubi ich gromadzić, Wkoło siebie i rękš ciepły ich puch gładzić,A drugš rękš z czapki proso w trawę miotaDla wróblów; spada z dachów krzykliwa hołota. Gdy się staruszek bawił widokiem biesiady, Nagle króliki znikły w ziemi, a gromady Wróblów na dach uciekły przed goœćmi nowymi, Którzy szli do folwarku krokami prędkimi. Byli to z plebaniji przez szlachty gromadę Posłowie wyprawieni do Maćka po radę. Z dala witajšc starca niskimi ukłony, Rzekli: "Niech będzie Jezus Chrystus pochwalony". "Na wieki wieków, amen" starzec odpowiedział, A gdy się o ważnoœci poselstwa dowiedział,Prosi do chaty; weszli, zasiadajš ławę. Pierwszy z posłów stał w œrodku i jšł zdawać sprawę. Tymczasem szlachty coraz gęœciej przybywało. Dobrzyńscy prawie wszyscy; sšsiadów niemało Z okolicznych zaœcianków, zbrojni i bezbronni, W kałamaszkach i bryczkach, i piesi, i konni, Stawiš wozy, podjezdki do brzezinek wišżš,Ciekawi skutku narad koło domu kršżš: Już izbę napełnili, kupiš się do sieni; Inni słuchajš, w okna głowami wciœnieni. Księga siódma: Rada Z kolei Bartek poseł rzecz swš wyprowadzał; Ten, że często na strugach do Królewca chadzał, Nazwany był Prusakiem od swych spółrodaków Przez żart, bo nienawidził okropnie Prusaków, Choć lubił o nich gadać; człek podeszły w lata, W podróżach swych dalekich wiele zwiedził œwiata; Gazet pilny czytelnik, polityki œwiadom, W niebytnoœć Maćka zwykle przewodził obradom. Ten tak rzecz kończył: "Nie jest to, Panie Macieju, Bracie mój, a nas wszystkich Ojcze Dobrodzieju, Nie jest to marna pomoc. Ja bym na Francuzów Spuœcił się w czasie wojny jak na czterechtuzów: Lud bitny, a od czasów pana Tadeusza Koœciuszki - œwiat takiego nie miał genijusza Wojennego, jak wielki Cesarz Bonaparte. Pamiętam, kiedy przeszli Francuzi przez Wartę, Bawiłem za granicš wtenczas, w roku Pańskim Tysišcznym osimsetnym szóstym; właœnie zGdańskiem Handlowałem, a krewnych mam wielu w Poznańskiem. JeŸdziłem ich odwiedzić; więc z panem Józefem Grabowskim, który teraz jest rejmentu szefem, A podówczas żył na wsi blisko Obiezierza, Polowaliœmy sobie na małego Ÿwierza. Był pokój w Wielkopolszcze, jak teraz na Litwie; Wtem nagle rozeszła się wieœć o strasznej bitwie; Przybiegł do nas posłaniec od pana Towdena, Grabowski list przeczytał, krzyknšł: "Jena!Jena! Zbito Prusaków na łeb, na szyję, wygrana!"Ja, z konia zsiadłszy, zaraz padłem na kolana Dziękujšc Panu Bogu. - Do miasta jedziemy, Niby dla interesu, niby nic nie wiemy; Aż tu widzimy: wszystkie landraty, hofraty,Komisarze i wszystkie podobne psubraty Kłaniajš się nam nisko; każdy drży, blednieje, Jako owad prusaczy, gdy wrzštkiem kto zleje. My œmiejšc się, tršc ręce, prosim uniżenie O nowinki? pytamy, co słychać o Jenie? Tu ich strach zdjšł, dziwiš się, że o klęsceowej Już wiemy; krzyczš Niemcy: "Achary Got! owej!" Spuœciwszy nos, do domów, z domów dalej w nogi - O, to był rwetes! Wszystkie wielkopolskie drogi Pełne uciekajšcych; niemczyska jak mrowiePełznš, cišgnš pojazdy, które lud tam zowie Wageny i fornalki; mężczyŸni, kobiety, Z fajkami, z imbryczkami, wlekš pudła, bety; Drapiš, jak mogš; a my milczkiem wchodzimw radę: Hajże na koń, pomieszać Niemcom rejteradę; Nuż landratom tłuc w karki, z hofratów drzeć schaby, A herów oficyrów łowić za harcaby - A jenerał Dšbrowski wpada do Poznania I cesarski przynosi rozkaz: do powstania! W tydzień jeden, tak lud nasz Prusaków wychłostał I wygnał, na lekarstwo Niemca byœ nie dostał! Gdyby się tak obrócić i gracko, i raŸnie, I u nas w Litwie sprawić Moskwie takš łaŸnię? He? co myœlisz, Macieju? Jeœli z Bonapartem Moskwa drze koty, to on wojuje nie żartem: Bohater pierwszy w œwiecie, a wojsk ma bez liku! He, cóż myœlisz, Macieju, nasz ojcze Króliku?" Skończył. Czekajš wszyscy Macieja wyroku. Maciej głowy nie ruszył ani podniosł wzroku, Tylko rękš kilkakroć uderzył po boku, Jak gdyby szabli szukał (od zaboru kraju Szabli nie nosił; przecież z dawnego zwyczaju Na wspomnienie Moskala zawsze rękę zwracał Na lewy bok; zapewne rózeczki swej macał, I stšd był nazywany powszechnie Zabokiem). Już wzniósł głowę, słuchajš w milczeniu głębokiem. Maciej oczekiwanie powszechne omylił, Nachmurzył brwi i znowu głowę na pierœ schylił. Na koniec odezwał się, z wolna każde słowo Wymawiajšc z przyciskiem, a w takt kiwał głowš: "Cicho! skšdże ta cała nowina pochodzi? Jak daleko Francuzi? kto nimi dowodzi? Czy już wojnę zaczęli z Moskwš? gdzie i o co? Którędy majš cišgnšć? z jakš idš mocš? Wiele piechoty, jazdy? Kto wie, niechaj gada!" Milczała patrzšc na się kolejno gromada. "Radziłbym, rzecze Prusak, czekać bernardyna Robaka, bo od niego pochodzi nowina; Tymczasem posłać pewnych szpiegów nad granicę I po cichu uzbrajać całš okolicę; A tymczasem ostrożnie całš rzecz prowadzić, Aby Moskalom naszych zamiarów nie zdradzić". "He! czekać? szczekać? zwlekać?" przerwał Maciej drugi, Ochrzczony Kropicielem od wielkiej maczugi,Którš zwał kropidełkiem; miał jš dziœ przysobie. Stanšł za niš, na gałce zwiesił ręce obie, Na ręku oparł brodę krzyczšc: "Czekać! zwlekać! Sejmikować! Hem, trem, brem, a potem uciekać. Ja w Prusach nie bywałem; rozum królewiecki Dobry dla Prus, a u mnie jest rozum szlachecki. To wiem, że kto chce bić się, niech kropidło chwyta, Kto umierać, ten księdza niech woła, i kwita! Ja chcę żyć, bić! Bernardyn po co? czy my żaki? Co mi tam Robak, otóż my będziem robaki, I dalej Moskwę toczyć! trem, brem, szpiegi, wzwiady; Wiecie wy, co to znaczy? - Oto, że wy dziady, Niedołęgi! He, Bracia! to wyżla rzecz tropić, Bernardyńska kwestować, a moja rzecz: kropić, Kropić, kropić i kwita!" - Tu maczugę głasnšł, Za nim cały tłum szlachty: "Kropić, kropić!" wrzasnšł. Poparł stronę Chrzciciela Bartek, zwan Brzytewka Od szabli cienkiej, tudzież Maciej, zwan Konewka Od sztućca, który naszał, z gardłem tak szerokiem, Że zeń, jak z konwi, tuzin kulek lał potokiem; Oba krzyczeli: "Wiwat Chrzciciel z Kropidełkiem". Prusak chciał mówić, ale zgłuszono go zgiełkiem I œmiechem: "Precz, wołano, precz Prusakitchórze, Kto tchórz, niech w bernardyńskim chowa się kapturze". Wtem znowu głowę z wolna podniósł Maciejstary I zaczęły cokolwiek uciszać się gwary. "Nie drwijcie, rzekł, z Robaka; znam go, to ćwik klecha, Ten robaczek większego od was zgryzł orzecha; Raz go tylko widziałem, ledwiem okiem rzucił, Poznałem, co za ptaszek; ksišdz oczy odwrócił Lękajšc się, żebym go nie zaczšł spowiadać; Ale to, rzecz nie moja, wiele o tym gadać! On tu nie przyjdzie, próżno wzywać Bernardyna; Jeœli od niego wyszła ta cała nowina, To kto wie, w jakim celu: bo to bies księżyna! Jeœli prócz tej nowiny nic więcej nie że siermięgia,ľA€ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjÜ ŕ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż``W caˇ ý cb´ű ccŻo cd)• ceł3œ cfO> wiecie, Więc po coœcie tu przyszli? i czego wy chcecie?" "Wojny!" krzyknęli.-"Jakiej?" spytał. - Zawołali: "Wojny z Moskalem! bić się! Hajże na Moskali!" Prusak wcišż wołał, a głos coraz wyżej wznosił, Aż posłuchanie częœciš ukłonem wyprosił, Częœciš zdobył swš mowš krzykliwš i cienkš. "I ja chcę bić się, wołał tłukšc się w pierœ rękš; Choć kropidła nie noszę, dršgiem od wiciny Sprawiłem raz Prusakom czterem dobre chrzciny, Którzy mię po pjanemu chcieli w Preglu topić". "Toœ zuch, Bartku, rzekł Chrzciciel, dobrze! kropić kropić!" "Ależ najsłodszy Jezu! trzeba pierwej wiedzieć, Z kim wojna? o co? trzeba to œwiatu powiedzieć, Wołał Prusak, bo jakże lud ruszy za nami? Gdzie pójdzie, kiedy gdzie iœć, my nie wiemysami? Bracia Szlachta! Panowie! potrzeba rozsšdku! Dobrodzieje! potrzeba ładu i porzšdku! Chcecie wojny, więc zróbmy konfederacyjš,Obmyœlmy, gdzie zawišzać i pod laskš czyjš? Tak było w Wielkopolszcze; - widzim rejteradę Niemieckš, cóż my robim? wchodzim tajnie w radę, Uzbrajamy i szlachtę, i włoœcian gromadę, Gotowi, Dšbrowskiego czekamy rozkazu, Na koniec, hajże na koń! powstajem od razu!" "Proszę o głos!" zawołał pan komisarz z Klecka, Człowiek młody, przystojny, ubrany z niemiecka; Zwał się Buchman, lecz Polak był, w Polszcze się rodził; Nie wiedzieć pewnie, czyli ze szlachty pochodził, Lecz o to nie pytano; i wszyscy Buchmana Szacowali, iż służył u wielkiego pana, Był dobry patryjota i pełen nauki, Z ksišg obcych wyuczył się gospodarstwa sztuki I dóbr administracjš prowadził porzšdnie; O polityce także wnioskował rozsšdnie, Pięknie pisać i gładko umiał się wysławiać,Zatem umilkli wszyscy, kiedy jšł rozprawiać. "Proszę o głos!" powtórzył, po dwakroć odchrzšknšł, Ukłonił się i usty dŸwięcznymi tak brzšknšł: "Preopinanci moi w swych głosach wymownych Dotknęli wszystkich punktów stanowczych i głownych, Dyskusyjš na wyższe wznieœli stanowisko; Mnie tylko pozostaje w jedno zjšć ognisko Rzucone trafne myœli i rozumowania: Mam nadzieję w ten sposób sprzeczne zgodzić zdania. Dwie częœci dyskusyi całej uważałem, Podział już jest zrobiony, idę tym podziałem. Naprzód: dlaczego mamy przedsiębrać powstanie? W jakim duchu? to pierwsze żywotne pytanie; Drugie rewolucyjnej władzy się dotycze; Podział jest trafny, tylko przewrócić go życzę. Naprzód zaczšć od władzy; skoro pojmiem władzę, Z niej powstania istotę, duch, cel wyprowadzę. Co do władzy więc - kiedy oczyma przebiegam Dzieje całej ludzkoœci, i cóż w nich spostrzegam? Oto ród ludzki dziki, w lasach rozpierzchniony, Skupia się, zbiera, łšczy dla wspólnej obrony, Obmyœla jš; i to jest najpierwsza obrada. Potem każdy wolnoœci własnej czšstkę składa Dla dobra powszechnego: to pierwsza ustawa, Z której jako ze Ÿródła płynš wszystkie prawa. Widzimy tedy, że rzšd umowš się tworzy, Nie pochodzšc, jak mylnie sšdzš, z woli Bożej. Owoż rzšd na kontrakcie oparłszy społecznym, Podział władzy już tylko jest skutkiem koniecznym..." "Otóż sš i kontrakty! kijowskie czy mińskie? Rzekł stary Maciej, owoż i rzšdy babińskie!Panie Buchman, czy Bóg nam chciał cara narzucić, Czy diabeł, ja z Waszeciš nie będę się kłócić; Panie Buchman, gadaj Waœć, jakby cara zrucić". "Tu sęk, krzyknšł Kropiciel; gdybym mógł podskoczyć Do tronu i kropidłem, plusk, raz cara zmoczyć, To już by on nie wrócił, ni kijowskim traktem, Ni mińskim, ni za żadnym Buchmana kontraktem; Aniby go wskrzesili z mocy bożej popi, Ni z mocy Belzebuba - ten mi zuch, kto kropi. Panie Buchman, Waœcina rzecz bardzo wymowna, Ale wymowa szum, drum; kropić! to rzecz głowna". "To, to, to!" pisnšł, ręce tršc, Bartek Brzytewka, Od Chrzciciela do Maćka biegajšc, jak cewka Od jednej strony krosien przerzucana w drugš: "Tylko ty, Maćku z rózgš, ty, Maćku z maczugš, Tylko zgodŸcie się, dalbóg, pobijem na druzgi Moskala; Brzytew idzie pod komendę Rózgi!". "Komenda, przerwał Chrzciciel, dobra ku paradzie; U nas była komenda w kowieńskiej brygadzie Krótka a węzłowata: Strasz, sam się nie strachaj,- Bij, nie daj się, - postępuj często, gęsto machaj: Szach, mach!" - "To, pisnšł Brzytwa, to mi regulament! Po co tu pisać akta, po co psuć atrament? Konfederacji trzeba? o to cała sprzeczka? Jest marszałek nasz Maciej, a laska rózeczka". "Niech żyje, krzyknšł Chrzciciel, Kurek na koœciele!" Szlachta odpowiedziała: "Wiwant Kropiciele!" Ale w kštach szmer powstał, choć w œrodku tłumiony; Widać, że się rozdziela rada na dwie strony. Buchman krzyknšł: "Ja zgody nigdy nie pochwalam! To mój system!" - Ktoœ drugi wrzasnšł: "Nie pozwalam!" Inni z kštów wtórujš. Nareszcie głos gruby Ozwał się, przybyłego szlachcica Skołuby: "Cóż to, Państwo Dobrzyńscy! a to co się œwięci? A my, czy to będziemy spod prawa wyjęci? Kiedy nas zapraszano z naszego zaœcianku, A zapraszał nas klucznik Rębajło Mopanku, Mówiono nam, że wielkie rzeczy dziać się miały, Że tu nie o Dobrzyńskich, lecz o powiat cały, O całš szlachtę idzie; toż i Robak bškał, Choć nigdy nie dokończył i zawsze się jškał, I ciemno się tłumaczył; - wreszcie, konieckońców, My zjechali, sšsiadów wezwali przez gońców. Nie sami tu Panowie Dobrzyńscy jesteœcie, Z różnych innych zaœcianków jest tu nas zedwieœcie; Wszyscy więc radŸmy. Jeœli potrzeba marszałka, Głosujmy wszyscy, równa u każdego gałka.Niech żyje równoœć!" Zatem dwaj Terajewicze I czterej Stypułkowscy, i trzej Mickiewicze Krzyknęli: "Wiwat równoœć!" - stojšc za Skołubš. Tymczasem Buchman wołał: "Zgoda będzie zgubš!" Kropiciel krzyczał: "Bez was obejdziem się sami; Niech żyje nasz marszałek, Maciek nad Maćkami! Hej, do laski!" - Dobrzyńscy krzyczš: "Zapraszamy!" A obca szlachta woła w głos: "Nie pozwalamy!" Rozstrycha się tłum na dwie kupy rozdzielony, I kiwajšc głowami w dwie przeciwne strony, Tamci: "Nie pozwalamy!" - ci krzyczš: "Prosiemy!" Maciek stary w poœrodku jeden siedział niemy, I jedna głowa jego była nieruchoma. Przeciw niemu stał Chrzciciel, zwieszony rękoma Na maczudze, a głowš na końcu maczugi Wspartš kręcił, jak tykwš wbitš na kij długi, I na przemiany to w tył, to się naprzód kiwał, I ustawicznie: "Kropić, kropić!" wykrzykiwał. Wzdłuż izby zaœ przebiegał Brzytewka ruchawy Cišgle od Kropiciela do Macieja ławy. Konewka zaœ powoli wszerz izbę przechodził Od Dobrzyńskich do szlachty, niby to ich godził; Jeden wcišż wołał "Golić!" - a drugi "Zalewać!" Maciek milczał, lecz widno, że się zaczšł gniewać. Ćwierć godziny wrzał hałas, gdy nad tłum wrzeszczšcy, Ze œrodka głów, wyskoczył w górę słup błyszczšcy: Był to rapier sšżnistej długoœci, szeroki Na całš piędŸ, a sieczny na obadwa boki. Widocznie miecz teutoński, z norymberskiejstali Ukuty; wszyscy milczšc na broń poglšdali. (Była wieœć, że od przodka Dobrzyńskich taklinga Wydarta pod Grunwaldem z ršk mistrza Junginga). Kto jš podniósł? nie widać, lecz zaraz zgadniono: "To Scyzoryk! niech żyje Scyzoryk! krzykniono, Wiwat Scyzoryk, klejnot Rębajłów zaœcianku! Wiwat Rębajło, Szczerbiec, Półkozic, Mopanku!" Wnet Gerwazy (to on był) przez tłum się przecisnšł Na œrodek izby, wkoło Scyzorykiem błysnšł, Potem, w dół chylšc ostrze na znak powitania Przed Maćkiem, rzekł: "Rózeczce Scyzoryk się kłania Bracia szlachta Dobrzyńscy! Ja nie będę radził Nic a nic, powiem tylko, po com was zgromadził, A co robić, jak robić, decydujcie sami. Wiecie, słuch dawno chodzi między zaœciankami, Że się na wielkie rzeczy zanosi na œwiecie; Ksišdz Robak o tym gadał, wszakże wszyscy wiecie?" "Wiemy!" krzyknęli.-"Dobrze. Owoż mšdrej głowie, Cišgnšł mówca spojrzawszy bystro, doœć dwie słowie, Nieprawdaż?" - "Prawda!" rzekli.-"Gdy cesarz francuski, Rzekł Klucznik, stšd przycišga, a stamtšd car ruski, Więc wojna, car z cesarzem, królowie z królami Pójdš za łby, jak zwykle między monarchami; A nam czy siedzieć cicho? Gdy wielki wielkiego Będzie dusić, my duœmy mniejszych, każdy swego. Z góry i z dołu, wielcy wielkich, małych mali, Jak zaczniem cišć, tak całe szelmostwo sięzwali I tak zakwitnie szczęœcie i Rzeczpospolita. Nieprawdaż?" - "Prawda! rzekli, jakby z ksišżki czyta". "Prawda! powtórzył Chrzciciel, krop a kropi kwita". "Ja zawsze gotów golić" ozwał się Brzytewka; "Tylko zgódŸcie się, prosił uprzejmie Konewka, Chrzcicielu i Macieju, pod czyjš iœć wodzš".Ale mu przerwał Buchman: "Niech się głupigodzš, Dyskusyje publicznej sprawie nie zaszkodzš.Proszę milczeć, słuchamy, sprawa na tym zyska, Pan Klucznik jš z nowego zważa stanowiska". "Owszem, zawołał Klucznik, u mnie po staremu, O wielkich rzeczach myœleć należy wielkiemu; Jest na to cesarz, będzie król, senat, posłowie. Takie rzeczy, Mopanku, robiš się w Krakowie Lub w Warszawie, nie u nas, w zaœcianku, w Dobrzynie; Aktów konfederackich nie piszš w kominie Kredš, nie na wicinie, lecz na pergaminie: Nie nam to pisać akta, ma Polska pisarzy Koronnych i litewskich, tak robili starzy; Moja rzecz Scyzorykiem wyrzynać". - "Kropidłem Pluskać" dodał Kropiciel.-"I wykalać Szydłem" Krzyknšł Bartek Szydełko dobywszy swej szpadki. "Wszystkich was, kończył Klucznik, biorę tu na œwiadki, Czy Robak nie powiadał, że wprzód nim przyjmiecie W dom wasz Napoleona, trzeba wymieœć œmiecie? Słyszeliœcie to wszyscy, a czy rozumiecie? Któż jest œmieciem powiatu? kto zdradziecko zabił Najlepszego z Polaków, kto go okradł, zgrabił? I jeszcze chce ostatki wydrzeć z ršk dziedzica? Któż to? mamże wam gadać?" - "A jużci Soplica, Przerwał Konewka; to łotr!" - "Oj, to ciemiężyciel!" Pisnšł Brzytewka.-"Więc go kropić!" dodał Chrzciciel. "Jeœli zdrajca, rzekł Buchman, więc na szubienicę!" "Hajże! krzyknęli wszyscy, hajże na Soplicę!" Lecz Prusak œmiał podjšć się Sędziego obrony I wołał z wzniesionymi ku szlachcie ramiony: "Panowie Bracia! aj! aj! a na boskie rany! Co znowu? Panie Klucznik, czy Waœć opętany? Czy o tym była mowa? Że ktoœ miał wariata, Banitę bratem, to co? karać go za brata! To mi po chrzeœcijańsku! Sš tu w tym konszachty Hrabiego. - Żeby Sędzia był ciężki dla szlachty, Nieprawda! dalibógże! to wy tylko sami Pozywacie go, a on zgody szuka z wami, Ustępuje ze swego, jeszcze grzywny płaci. Ma proces z Hrabiš, cóż stšd? obadwa bogaci; Niechaj pan drze się z panem, cóż to do nas braci? Pan Sędzia ciemiężyciel! On pierwszy zabraniał, Ażeby się chłop przed nim do ziemi nie kłaniał, Mówišc, że to grzech. Nieraz u niego gromada Chłopska, ja sam widziałem, do stołu z nim siada; Płacił za włoœć podatki, a nie tak jest w Klecku, Choć tam Waœć, Panie Buchman, rzšdzisz poniemiecku. Sędzia zdrajca! My się z nim od infimy znamy: Poczciwe było dziecko i dziœ taki samy; Polskę kocha nad wszystko, polskie obyczaje Chowa, modom moskiewskim przystępu nie daje. Ilekroć z Prus powracam, chcšc zmyć się zniemczyzny, Wpadam do Soplicowa jak w centrum polszczyzny: Tam się człowiek napije, nadysze Ojczyzny!Dalbóg, Dobrzyńscy! ja wasz brat, ale Sędziego Nie pozwolę pokrzywdzić, nie będzie nic z tego. Nie tak, Panowie Bracia, w Wielkopolszcze było: Co za duch! co za zgoda! aż przypomnieć miło! Nikt tam podobnš fraszkš nie œmiał rady mieszać". "To nie fraszka, zawołał Klucznik, łotrów wieszać!" Szmer wzmagał się; wtem Jankiel posłuchania prosił, Na ławę wskoczył, stanšł i nad głowy wznosił Brodę jak wiechę, co mu aż do pasa wisi; Prawš rękš zdjšł z wolna z głowy kołpak lisi, Lewš rękš jarmułkę zruszonš poprawił, Potem lewicę za pas zatknšł i tak prawił, Kołpakiem lisim w kolej kłaniajšc się nisko:"Nu, Panowie Dobrzyńscy, ja sobie żydzisko; Mnie Sędzia ni brat, ni swat; szanuję Sopliców Jak panów bardzo dobrych i moich dziedziców; Szanuję też Dobrzyńskich Bartków i Maciejów Jako dobrych sšsiadów, panów dobrodziejów; A mówię tak: jeżeli Państwo chcš gwałt zrobić Sędziemu, to bardzo Ÿle, możecie się pobić,Zabić - a asesory? a sprawnik? a turma? Bo w wiosce u Soplicy jest żołnierzy hurma, Wszystko jegry! Asesor w domu; tylko œwiœnie, Tak wraz przymaszerujš, stojš jak umyœlnie. A co będzie? A jeœli czekacie Francuza, To Francuz jest daleko jeszcze, droga duża.Ja Żyd, o wojnach nie wiem, a byłem w Bielicy I widziałem tam żydków od samej granicy; Słychać, że Francuz stoi nad rzekš Łososnš, A wojna jeœli będzie, to chyba aż wiosnš. Nu, mówię tak: czekajcie; wszak dwór Soplicowa Nie budka kramna, co się rozbierze, w wózschowa I pojedzie: dwór, jak stał, do wiosny stać będzie; A pan Sędzia to nie jest żydek na arendzie, Nie uciecze, to jego można znaleŸć wiosnš;A teraz rozejdŸcie się, a nie gadać głoœno O tym, co było, bo to gadać, to daremno! A czyja łaska Panów Szlachty, proszę ze mnš. Moja Siora powiła małego Jankielka, Ja dziœ traktuję wszystkich, a muzyka wielka! Każę przynieœć kozice, basetlę, dwie skrzypiec, A pan Maciek Dobrodziej lubi stary lipiec I nowego mazurka; mam nowe mazurki, A wyuczyłem œpiewać fein moje bachurki". Wymowa lubianego powszechnie Jankiela Trafiała do serc; powstał krzyk, oklask wesela, Szmer przyzwolenia nawet za domem się szerzył, Gdy Gerwazy w Jankiela Scyzorykiem zmierzył. Żyd skoczył, wpadł w tłum; Klucznik wołał: "Precz stšd, Żydzie! Nie tkaj palców między drzwi, nie o ciebie idzie! Panie Prusak! że Waszeć sędziowskš handlujesz Parš wicin mizernych, to już zań gardłujesz? Zapomniałeœ, Mopanku, że ojciec Waszécin Spławiał do Prus dwadzieœcie Horeszkowskich wicin? Stšd się zbogacił i on, i jego rodzina; Ba, nawet wszyscy, ilu was tu jest z Dobrzyna. Bo pamiętacie starzy, słyszeliœcie młodzi, Że Stolnik był was wszystkich ojciec i dobrodziej: Kogoż on komisarzem słał do swych dóbr pińskich? Dobrzyńskiego! Rachmistrzów kogo miał? Dobrzyńskich! Marszałkostwa, kredensu nie zwierzał nikomu, Tylko Dobrzyńskim: pełno Dobrzyńskich miał w domu! On forytował wasze w trybunałach sprawy, On wyrabiał u króla dla was chleb łaskawy,Dzieci wasze kopami pomieszczał w konwikcie Pijarskim, na swym koszcie, odzieży i wikcie; Dorosłych promowował także swym nakładem. A dlaczego to robił? że wam był sšsiadem! Dziœ Soplica kopcami tyka waszych granic, Cóż kiedy wam dobrego zrobił on?" "Nic a nic! Przerwał Konewka; bo to wyrosło z szlachciury, A jak dmie się, phu, phu, phu, jak nos drze do góry! Pamiętacie, prosiłem na córki wesele; Poję, nie chce pić, mówi: "Nie piję tak wiele Jak wy szlachta; wy szlachta cišgniecie jakbški". Ot magnat! delikacik z marymonckiej mški! Nie pił, leliœmy w gardło, krzyczał: "Gwałt się dzieje!" Czekaj no, niech no ja mu z Konewki naleję". "Filut, zawołał Chrzciciel, oj, i ja go kropnę Za swoje. Mój syn było to dziecko roztropne; Teraz tak zgłupiał, że go nazywajš Sakiem,A z przyczyny Sędziego został głupcem takim. Mówiłem: "Po co tobie leŸć do Soplicowa? Jeżeli cię tam złowię, niech cię Bóg uchowa!" On znowu smyk do Zosi, dybie przez konopie, Złowiłem go, a zatem za uszy i kropię; A on beczy i beczy jak maleńkie chłopię: "Ojcze, choć zabij, muszę tam iœć", a wcišż szlocha - Co tobie? a on mówi, że tę Zosię kocha! Chciałby popatrzeć na niš! Żal mi nieboraka,Mówię Sędziemu: "Sędzio, daj Zosię dla Saka!" On mówi: "Jeszcze mała, czekaj ze trzy lata, Jak sama zechce". Łotr! łże, już jš komuœ swata Słyszałem; już ja się tam na wesele wkręcę, Ja im łoże małżeńskie kropidłem poœwięcę". "I taki łotr, zawołał Klucznik, ma panować? I dawnych panów, lepszych od siebie, rujnować? A Horeszków i pamięć, i imię zaginie! Gdzież jest wdzięcznoœć na œwiecie? - nie ma jej w Dobrzynie. Bracia! chcecie bój z ruskim wieœć imperatorem, A boicie się wojny z Soplicowskim dworem? Strach wam turmy! czyż to ja wzywam na rozboje? Broń Boże! Szlachta Bracia! ja przy prawie stoję. Wszak Hrabia wygrał, zyskał dekretów niemało; Tylko je egzekwować! tak dawniej bywało: Trybunał pisał dekret, szlachta wypełniała, A szczególniej Dobrzyńscy, i stšd wasza chwała Urosła w Litwie! Wszakże to Dobrzyńscy sami Bili się na zajeŸdzie ryskim z Moskalami, nic więcej nie że siermięgia,ľA€ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjÜ ŕ @”ŞjüŠj{ˇ÷żg`x chŘ Fi÷ˇ c€jŽČ ckv'Ă cl92ß cm=KKtórych przywiódł jenerał ruski Wojniłowicz I łotr, przyjaciel jego, pan Wołk z Ługomowicz; Pamiętacie, jak Wołka wzięliœmy w niewolę,Jak chcieliœmy go wieszać na belce w stodole, Iż był tyran dla chłopstwa a sługa Moskali; Ale się chłopi głupi nad nim zlitowali! (Upiec go muszę kiedyœ na tym Scyzoryku). Nie wspomnę innych wielkich zajazdów bez liku, Z których wyszliœmy zawsze, jak szlachcie przystało, I z zyskiem, i aplauzem powszechnym, i z chwałš! Po cóż o tym wspominać! dziœ darmo pan Hrabia, Sšsiad wasz, sprawę toczy, dekrety wyrabia, Już nikt z was pomóc nie chce biednemu sierocie! Dziedzic Stolnika tego, który żywił krocie, Dziœ nie ma przyjaciela, oprócz mnie, Klucznika, I ot, tego wiernego mego Scyzoryka!" "I Kropidła, rzekł Chrzciciel, gdzie ty, Gerwazeńku, Tam i ja; póki ręka, póki plusk plask w ręku. Co dwaj, to dwaj! Dalibóg, mój Gerwazy! ty miecz, Ja mam Kropidło; dalbóg! ja kropię, a ty siecz, I tak szach mach, plusk i plask; oni niech gawędzš!" "Toć i Bartka, rzekł Brzytwa, bracia nie odpędzš; Już co wy namydlicie, to ja wszystko zgolę". "I ja, przydał Konewka, z wami ruszyć wolę, Gdy ich nie można zgodzić na obiór marszałka; Co mi tam głosy, gałki, u mnie insza gałka (Tu wydobył z kieszeni garœć kul, dzwonił nimi): Ot gałki! krzyknšł, w Sędzię gałkami wszystkimi!" "Do was, wołał Skołuba, do was się łšczymy!" "Gdzie wy, krzyknęła szlachta, gdzie wy, to tam i my! Niech żyjš Horeszkowie! wiwant Półkozice! Wiwat Klucznik Rębajło! Hajże na Soplicę!" I tak wszystkich pocišgnšł wymowny Gerwazy: Bo wszyscy ku Sędziemu mieli swe urazy, Jak zwyczajnie w sšsiedztwie, to o szkodę skargi, To o wyręby, to o granice zatargi: Jednych gniew, drugich tylko podburzała zawiœć Bogactw Sędziego - wszystkich zgodziła nienawiœć. Cisnš się do Klucznika, podnoszš do góry Szable, pałki. -Aż Maciek, dotychczas ponury, Nieruchomy, wstał z ławy i wolnymi kroki Wyszedł na œrodek izby, i podparł się w boki; I spojrzawszy przed siebie, i kiwajšc głowš, Zabrał głos, wymawiajšc z wolna każde słowo, Z przestankiem i przyciskiem: "A głupi! a głupi! A głupi wy! na kim się mleło, na was skrupi. To póki o wskrzeszeniu Polski była rada, O dobru pospolitym, głupi, u was zwada? Nie można było, głupi, ani się rozmówić, Głupi, ani porzšdku, ani postanowić Wodza nad wami, głupi! a niech no kto podda Osobiste urazy, głupi, u was zgoda! Precz stšd! bo jakem Maciek, was, do milijonów Kroćset kroci tysięcy fur beczek furgonów Diabłów!!!!. " Ucichli wszyscy jak rażeni gromem! Ale razem straszliwy powstał krzyk za domem: "Wiwat Hrabia!" On wjeżdżał na folwark Maciejów, Sam zbrojny, za nim zbrojnych dziesięciu dżokejów. Hrabia siedział na dzielnym koniu, w czarnym stroju; Na sukni orzechowy płaszcz włoskiego kroju, Szeroki, bez rękawów, jak wielka opona, Spięty klamrš u szyi, spadał przez ramiona; Kapelusz miał okršgły z piórem, w ręku szpadę, Okręcił się i szpadš powitał gromadę. "Wiwat Hrabia! krzyknęli, z nim żyć i umierać!" Szlachta zaczęła z chaty przez okna wyzierać I za Klucznikiem coraz ku drzwiom się napierać; Klucznik wyszedł, a za nim tłum przeze drzwi runšł, Maciek resztę wypędził, drzwi zamknšł, zasunšł I przez okno wyjrzawszy, raz jeszcze rzekł: "Głupi!" A tymczasem się szlachta do Hrabiego kupi; Idš w karczmę, Gerwazy wspomniał dawneczasy, Kazał sobie trzy podać od kontuszów pasy, Na nich ze sklepu karczmy beczki wydobywa Trzy: jednš miodu, drugš wódki, trzeciš piwa. Wyjšł goŸdzie, wnet z szumem trysnęły trzy strugi, Jeden biały jak srebro, krwawnikowy drugi, Trzeci żółty; troistš grajš w górze tęczš, A spadajšc w sto kubków, we sto szklanek brzęczš. Wre szlachta, tamci pijš, ci Hrabiemu życzšLat setnych, wszyscy: "Hajże na Soplicę!" krzyczš. Jankiel wymknšł się milczkiem, oklep; Prusak równie, Nie słuchany, choć jeszcze rozprawiał wymownie, Chciał zmykać, szlachta w pogoń, wołajšc,że zdradził. Mickiewicz stał z daleka, ni krzyczał, ni radził, Ale z miny poznano, że coœ złego knuje, Więc do kordów, i hajże! On się rejteruje Odcina się, już ranny, przyparty do płotów,Gdy mu skoczył na odsiecz Zan i trzech Czeczotów. Za czym rozjęto szlachtę, ale w tym rozruchu Dwóch było ciętych w ręce, ktoœ dostał po uchu. Reszta wsiadała na koń. -Hrabia i Gerwazy Porzšdkujš, rozdajš oręże, rozkazy. W końcu wszyscy przez długš zaœcianku ulicę Puœcili się w cwał krzyczšc: "Hajże na Soplicę!" Księga ósma: Zajazd Przed burzš bywa chwila cicha i ponura; Kiedy nad głowy ludzi przyleciawszy chmura Stanie i grożšc twarzš, dech wiatrów zatrzyma, Milczy, obiega ziemię błyskawic oczyma, Znaczšc te miejsca, gdzie wnet ciœnie grompo gromie Tej ciszy chwila była w Soplicowskim domie. Myœliłbyœ, że przeczucie nadzwyczajnych zdarzeń Œcięło usta, i wzniosło duchy w kraje marzeń. Po wieczerzy i Sędzia, i goœcie ze dworu Wychodzš na dziedziniec używać wieczoru; Zasiadajš na przyzbach wysłanych murawš;Całe grono z posępnš i cichš postawš Poglšda w niebo, które zdawało się zniżać, Œcieœniać, i coraz bardziej ku ziemi przybliżać, Aż oboje, skrywszy się pod zasłonę ciemnšJak kochankowie, wszczęli rozmowę tajemnš, Tłumaczšc swe uczucia w westchnieniach tłumionych, Szeptach, szmerach i słowach na wpół wymówionych, Z których składa się dziwna muzyka wieczoru. Zaczšł jš puszczyk, jęczšc na poddaszu dworu; Szepnęły wiotkim skrzydłem niedoperze, lecš Pod dom, gdzie szyby okien, twarze ludzi œwiecš; Niżej zaœ, niedoperzów siostrzyczki, ćmy, rojem Wijš się, przywabione białym kobiet strojem, Mianowicie przykrzš się Zosi, bijšc w lice I w jasne oczki, które biorš za dwie œwiéce. Na powietrzu owadów wielki kršg się zbiera, Kręci się grajšc jako harmoniki sfera; Ucho Zosi rozróżnia œród tysišca gwarów Akord muszek i półton fałszywy komarów. W polu koncert wieczorny ledwie jest zaczęty; Właœnie muzycy kończš stroić instrumenty,Już trzykroć wrzasnšł derkacz, pierwszy skrzypak łški, Już mu z dala wtórujš z bagien basem bški,Już bekasy do góry porwawszy się wijš I bekajšc raz po raz jak w bębenki bijš. Na finał szmerów muszych i ptaszęcej wrzawy Odezwały się chorem podwójnym dwa stawy, Jako zaklęte w górach kaukaskich jeziora, Milczšce przez dzień cały, grajšce z wieczora. Jeden staw, co toń jasnš i brzeg miał piaszczysty, Modrš piersiš jęk wydał cichy, uroczysty; Drugi staw, z dnem błotnistym i gardzielemmętnym, Odpowiedział mu krzykiem żałoœnie namiętnym; W obu stawach piały żab niezliczone hordy,Oba chory zgodzone w dwa wielkie akordy. Ten fortissimo zabrzmiał, tamten nuci z cicha, Ten zdaje się wyrzekać, tamten tylko wzdycha; Tak dwa stawy gadały do siebie przez pola,Jak grajšce na przemian dwie arfy Eola. Mrok gęstniał; tylko w gaju i około rzeczkiW łozach, błyskały wilcze oczy jako œwieczki, A dalej, u œcieœnionych widnokręgu brzegów, Tu i ówdzie ogniska pastuszych noclegów. Nareszcie księżyc srebrnš pochodnię zaniecił, Wyszedł z boru i niebo, i ziemię oœwiecił. One teraz, z pomroku odkryte w połowie, Drzemały obok siebie, jako małżonkowie Szczęœliwi: niebo w czyste objęło ramiona Ziemi pierœ, co księżycem œwieci posrebrzona. Już naprzeciw księżyca gwiazda jedna, druga Błysnęła; już ich tysišc, już milijon mruga.Kastor z bratem Polluksem jaœnieli na czele,Zwani niegdyœ u Słowian Lele i Polele; Teraz ich w zodyjaku gminnym znów przechrzczono, Jeden zowie się Litwš, a drugi Koronš. Dalej niebieskiej Wagi dwie szale błyskajš; Na nich Bóg w dniu stworzenia (starzy powiadajš) Ważył z kolei wszystkie planety i ziemię, Nim w przepaœciach powietrza osadził ich brzemię; Potem wagi złociste zawiesił na niebie: Z nich to ludzie wag i szal wzór wzięli dla siebie. Na północ œwieci okršg gwiaŸdzistego Sita,Przez które Bóg (jak mówiš) przesiał ziarnka żyta, Kiedy je z nieba zrucał dla Adama ojca, Wygnanego za grzechy z rozkoszy ogrojca. Nieco wyżej Dawida wóz, gotów do jazdy, Długi dyszel kieruje do polarnej gwiazdy. Starzy Litwini wiedzš o rydwanie owym, Że niesłusznie pospólstwo zwie go Dawidowym, Gdyż to jest wóz Anielski. Na nim to przed czasy Jechał Lucyper, Boga gdy wyzwał w zapasy, Mlecznym goœcińcem pędzšc w cwał w niebieskie progi, Aż go Michał zbił z wozu, a wóz zrucił z drogi. Teraz popsuty między gwiazdami się wala, Naprawiać go archanioł Michał nie pozwala. I to wiadomo także u starych Litwinów (A wiadomoœć tę pono wzięli od rabinów), Że ów zodyjakowy Smok długi i gruby, Który gwiaŸdziste wije po niebie przeguby, Którego mylnie Wężem chrzczš astronomowie, Jest nie wężem, lecz rybš, Lewiatan się zowie. Przed czasy mieszkał w morzach, ale po potopie Zdechł z niedostatku wody; więc na niebios stropie, Tak dla osobliwoœci jako dla pamištki, Anieli zawiesili jego martwe szczštki. Podobnie pleban mirski zawiesił w koœciele Wykopane olbrzymów żebra i piszczele. Takie gwiazd historyje, które z ksišżek zbadał Albo słyszał z podania, Wojski opowiadał; Chociaż wieczorem słaby miał wzrok Wojski stary I nie mógł w niebie dojrzeć nic przez okulary, Lecz na pamięć znał imię i kształt każdej gwiazdy; Wskazywał palcem miejsca i drogę ich jazdy. Dziœ mało go słuchano, nie zważano wcale Na Sito ni na Smoka, ani też na Szale; Dziœ oczy i myœl wszystkich pocišga do siebie Nowy goœć, dostrzeżony niedawno na niebie; Był to kometa pierwszej wielkoœci i mocy, Zjawił się na zachodzie, leciał ku północy; Krwawym okiem z ukosa na rydwan spoziera Jakby chciał zajšć puste miejsce Lucypera,Warkocz długi w tył rzucił i częœć nieba trzeciš Obwinšł nim, gwiazd krocie zagarnšł jak sieciš I cišgnie je za sobš, a sam wyżej głowš Mierzy, na północ, prosto w gwiazdę biegunowš Z niewymownym przeczuciem cały lud litewski Poglšdał każdej nocy na ten cud niebieski, Bioršc złš wróżbę z niego, tudzież z innychznaków: Bo zbyt często słyszano krzyk złowieszczych ptaków, Które na pustych polach gromadzšc się w kupy Ostrzyły dzioby, jakby czekajšc na trupy. Zbyt często postrzegano, że psy ziemię ryły I jak gdyby œmierć wietrzšc, przeraŸliwie wyły: Co wróży głód lub wojnę; a strażnicy boru Widzieli, jak przez smętarz szła dziewica moru, Która wznosi się czołem nad najwyższe drzewa, A w lewym ręku chustkš skrwawionš powiewa. Różne stšd wnioski tworzył stojšcy przy płocie Ciwun, co przyszedł zdawać sprawę o robocie, I pisarz prowentowy w szeptach z Ekonomem. Lecz Podkomorzy siedział na przyzbie przed domem. Przerwał rozmowę goœci, znać, że głos zabiera; Błysnęła przy księżycu wielka tabakiera (Cała z szczerego złota, z brylantów oprawa, We œrodku za szkłem portret króla Stanisława), Zadzwonił w niš palcami, zażył i rzekł: "Panie Tadeuszu, Waœcine o gwiazdach gadanie Jest tylko echem tego, co słyszałeœ w szkole. Ja o cudzie, prostaków poradzić się wolę. I ja astronomiji słuchałem dwa lata W Wilnie, gdzie Puzynina, mšdra i bogata Pani, oddała dochód z wioski dwiestu chłopów Na zakupienie różnych szkieł i teleskopów. Ksišdz Poczobut, człek sławny, był obserwatorem I całej Akademiji naonczas rektorem, Przecież w końcu katedrę i teleskop rzucił,Do klasztoru, do cichej celi swej powrócił I tam umarł przykładnie. Znam się też z Œniadeckim, Który jest mšdrym bardzo człekiem, chociaż œwieckim. Owoż astronomowie planetę, kometę, Uważajš tak, jako mieszczanie karetę; Wiedzš, czyli zajeżdża przed króla stolicę, Czyli z rogatek miejskich rusza za granicę; Lecz kto w niej jechał? po co? co z królemrozmawiał? Czy król posła z pokojem, czy z wojnš wyprawiał? O to ani pytajš. Pomnę za mych czasów, Gdy Branecki karetš swš ruszył do Jassów I za tš niepoczciwš pocišgnšł karetš Ogon Targowiczanów, jak za tš kometš, Lud prosty, choć w publiczne nie mieszał się rady, Zgadnšł zaraz, że ogon ów jest wróżbš zdrady. Słychać, że lud dał imię miotły tej komecieI powiada, że ona milijon wymiecie". A na to rzekł z ukłonem Wojski: "Prawda, Jaœnie Wielmożny Podkomorzy; przypominam właœnie, Co mnie mówiono niegdyœ małemu dziecięciu, Pamiętam, choć nie miałem wówczas lat dziesięciu, Kiedy widziałem w domu naszym nieboszczyka Sapiehę, pancernego znaku porucznika, Co potem był nadwornym marszałkiem królewskim, Na koniec umarł wielkim kanclerzem litewskim, Miawszy lat sto i dziesięć. Ten, za króla Jana Trzeciego, był pod Wiedniem w choršgwi hetmana Jabłonowskiego; owoż ów kanclerz powiadał, Że właœnie kiedy na koń król Jan Trzeci wsiadał, Gdy nuncyjusz papieski żegnał go na drogę,A poseł austryjacki całował mu nogę Podajšc strzemię (poseł zwał się Wilczek hrabia), Król krzyknšł: "Patrzcie, co się na niebie wyrabia!" Spójrzš, alić nad głowy suwał się kometa Drogš, jakš cišgnęły wojska Mahometa, Z wschodu na zachód; potem i ksišdz Bartochowski, Składajšc panegiryk na tryumf krakowski, Pod godłem Orientis Fulmen, prawił wiele O tym komecie; także czytam o nim w dzielePod tytułem Janina, gdzie jest opisana Cała wyprawa króla nieboszczyka Jana I wyryta choršgiew wielka Mahometa, I ów, taki jak dziœ go widzimy, kometa". "Amen, rzekł na to Sędzia; ja wróżbę Waszeci Przyjmuję, oby z gwiazdš zjawił się Jan Trzeci! Jest na zachodzie wielki dziœ bohater; możeKometa go przywiedzie do nas, co daj Boże!" Na to rzekł Wojski głowę pochyliwszy smutnie: "Kometa czasem wojny, czasem wróży kłótnie! Niedobrze, iż się zjawił tuż nad Soplicowem Może nam grozi jakiem nieszczęœciem domowem." Mieliœmy wczora dosyć rozterku i zwady, Tak w czasie polowania, jako i biesiady. Rejent kłócił się z rana z panem Asesorem,A pan Tadeusz wyzwał Hrabiego wieczorem.Pono spór ten ze skóry niedŸwiedziej pochodził; I gdyby mnie Dobrodziej Sędzia nie przeszkodził, Ja bym u stołu obu przeciwników zgodził. Bo chciałem opowiedzieć wypadek ciekawy, Podobny do zdarzenia wczorajszej wyprawy, Co trafił się najpierwszym strzelcom za mych czasów, Posłowi Rejtanowi i księciu Denassów. Przypadek był takowy: "Jenerał Podolskich Ziem przejeżdżał z Wołynia do swoich dóbrpolskich, Czy też, gdy dobrze pomnę, na sejm do Warszawy,- Po drodze zwiedzał szlachtę, już to dla zabawy, Już dla popularnoœci; wstšpił więc do pana Tadeusza, dziœ œwiętej pamięci, Rejtana, Który był potem naszym nowogrodzkim posłem I w którego ja domu od dzieciństwa wzrosłem. Owoż Rejtan na przyjazd księcia Jenerała Zaprosił goœci - liczna szlachta się zebrała, Było teatrum (Ksišżę kochał się w teatrze); Fajerwerk dawał Kaszyc, który mieszka w Jatrze, Pan Tyzenhauz tancerzy przysłał, a kapele Ogiński i pan Sołtan, co mieszka w Zdzięciele. Słowem, dawano huczne nad spodziw zabawy W domu, a w lasach wielkie robiono obławy.Wiadomo zaœ Waszmoœciom jest, że prawie wszyscy, Ile ich zapamiętać można, Czartoryscy, Choć idš z Jagiellonów krwi, lecz do myœlistwa Nie sš bardzo pochopni, pewno nie z lenistwa, Lecz z gustów cudzoziemskich; i ksišżę Jenerał Częœciej do ksišżek niŸli do psiarni zazierał, I do alkówek damskich częœciej niż do lasów. "W œwicie Księcia był ksišżę niemiecki Denassów, O którym powiadano, że w Libijskiej ziemi Goszczšc, polował niegdyœ z królmi murzyńskiemi I tam tygrysa spisš w ręcznym boju zwalił, Z czego się bardzo ksišżę ów Denassów chwalił. U nas zaœ polowano na dziki w tę porę; Rejtan zabił ze sztućca ogromnš maciorę, Z wielkim niebezpieczeństwem, bo z bliska wypalił. Każdy z nas trafnoœć strzału wydziwiał i chwalił, Tylko Niemiec Denassów obojętnie słuchał Pochwał takich, i chodzšc pod nos sobie dmuchał: Że trafny strzał dowodzi tylko œmiałe oko,Biała broń œmiałš rękę; i zaczšł szeroko Znowu gadać o swojej Libiji i œpisie, O swych królach murzyńskich i o swym tygrysie. Markotno to się stało panu Rejtanowi, Był człek żywy, uderzył po szabli i mówi: Moœci Ksišżę! kto patrzy œmiele, walczy œmiele, Warte dziki tygrysów, a spis karabele - I zaczynali z Niemcem dyskurs nazbyt żwawy. Szczęœciem, ksišżę Jenerał przerwał te rozprawy, Godzšc ich po francusku: co tam gadał, nie wiem, ami, nic więcej nie że siermięgia,ľA€ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjÜ ŕ @”ŞjüŠj{ˇ÷żn` cow  cp´ cq¸w cr/*6 cse4ş ct?TAle ta zgoda był to popioł nad żarzewiem; Bo Rejtan wzišł do serca, okazyi czekał I dobrš sztukę spłatać Niemcowi przyrzekał; Tej sztuki ledwie własnym nie przypłacił zdrowiem A spłatał jš nazajutrz, jak to wnet opowiem". Tu Wojski umilknšwszy prawš rękę wznosiłI u Podkomorzego tabakiery prosił; Długo zażywa, kończyć powieœci nie raczy,Jak gdyby chciał zaostrzyć ciekawoœć słuchaczy. Zaczynał wreszcie, kiedy znowu mu przerwano Powieœć takš ciekawš, tak pilnie słuchanš! Bo do Sędziego nagle ktoœ przysłał człowieka, Donoszšc, że z niezwłocznym interesem czeka. Sędzia, dajšc dobranoc, żegnał całe grono:Natychmiast się po różnych stronach rozpierzchniono, Ci spać do domu, tamci w stodole na sianie;Sędzia szedł podróżnemu dawać posłuchanie. Inni już œpiš - Tadeusz po sieniach się zwija Chodzšc jako wartownik około drzwi stryja, Bo musi w ważnych rzeczach rady jego szukać Dziœ jeszcze, nim spać pójdzie; nie œmie do drzwi stukać, Sędzia drzwi na klucz zamknšł, z kimœ tajnie rozmawia; Tadeusz końca czeka, a ucha nadstawia. Słyszy wewnštrz szlochanie; nie tršcajšc klamek Ostrożnie dziurkš klucza zaglšda przez zamek. Widzi rzecz dziwnš! Sędzia i Robak na ziemi Klęczeli objšwszy się i łzami rzewnemi Płakali, Robak ręce Sędziego całował, Sędzia Księdza za szyję płaczšc obejmował, Wreszcie po ćwierćgodzinnym przerwaniu rozmowy Robak po cichu tymi odezwał się słowy: "Bracie! Bóg wie, żem dotšd tajemnic dochował, Którem z żalu za grzechy w spowiedzi œlubował: Że Bogu i OjczyŸnie poœwięcony cały, Nie służšc pysze, ziemskiej nie szukajšc chwały, Żyłem dotšd i chciałem umrzeć bernardynem, Nie wydajšc nazwiska nie tylko przed gminem, Ale nawet przed tobš i przed własnym synem! Wszakże ksišdz prowincyjał dał mi pozwolenie In articulo mortis zrobić objawienie. Kto wie, czy wrócę żywy! kto wie, co się stanie W Dobrzynie! Bracie! wielkie, wielkie zamieszanie! Francuz jeszcze daleko, nim przeminie zima, Trzeba czekać, a szlachta pono nie dotrzyma. Możem zanadto czynnie z powstaniem się krzštał! Pono Ÿle zrozumieli! Klucznik wszystko splštał! Ten wariat Hrabia! słyszę, pobiegł do Dobrzyna, Nie mogłem go uprzedzić, ważna w tym przyczyna: Stary Maciek mnie poznał, a jeœli odkryje, Potrzeba będzie oddać pod Scyzoryk szyję. Nic Klucznika nie wstrzyma! mniejsza o mš głowę, Lecz tym odkryciem spisku zerwałbym osnowę. "Przecież dziœ tam być muszę! widzieć, co się dzieje, Choćbym zginšł; beze mnie szlachta oszaleje! BšdŸ zdrów, najmilszy bracie! bšdŸ zdrów, œpieszyć muszę. Jeœli zginę, ty jeden westchniesz za mš duszę; W przypadku wojny, tobie cała tajemnica Wiadoma, kończ com zaczšł, pomnij, żeœ Soplica!" Tu Ksišdz łzy otarł, habit zapišł, kaptur włożył I okienicę tylnš po cichu otworzył, Widać było, że oknem do ogrodu skakał; Sędzia, zostawszy jeden, siadł w krzeœle i płakał. Chwilę czekał Tadeusz, nim w klamkę zadzwonił; Otworzono mu, cicho wszedł, nisko się skłonił: "Stryjaszku Dobrodzieju, rzekł, ledwie dni kilka Przebawiłem tu, dni te minęły jak chwilka; Nie miałem czasu z twoim domem się nacieszyć I z tobš, a odjeżdżać muszę, muszę œpieszyć Zaraz, dzisiaj, Stryjaszku, a jutro najdalej:Wszak pamiętacie, żeœmy Hrabiego wyzwali.Bić się z nim to rzecz moja, posłałem wyzwanie, W Litwie jest zakazane pojedynkowanie, Jadę więc na granicę Warszawskiego Księstwa; Hrabia, prawda, fanfaron, lecz mu nie brakmęstwa, Na miejsce naznaczone zapewne się stawi, Rozprawim się; a jeœli Bóg pobłogosławi, Ukarzę go, a potem za Łososny brzegi Przepłynę, gdzie mnie bratnie czekajš szeregi. Słyszałem, że mi ojciec testamentem kazałSłużyć w wojsku, a nie wiem, kto testament zmazał". "Mój Tadeuszku, rzekł stryj, czy Waszeć kšpany W goršcej wodzie, czy też kręcisz jak lis szczwany, Co indziej kitš wije, a sam indziej bieży? Wyzwaliœmy, zapewne, i bić się należy. Ale jechać dziœ, skšdżeœ Waszeć tak się zacišł? Przed pojedynkiem zwyczaj jest posłać przyjacioł, Układać się, wszak Hrabia może nas przeprosić, Deprekować; czekaj Waœć, czasu jeszcze dosyć. Chyba inny giez jaki Waœci stšd wygania, To gadaj szczerze, po co takie omawiania. Jestem twój stryj; choć stary, znam, co serce młode, Byłem ci ojcem (mówišc gładził go pod brodę), Już w ucho szepnšł o tym mnie mój palec mały, Że Waszeć masz tu jakieœ z damami kabały.Za katy, prędko teraz młodŸ do dam się bierze! No, Tadeuszku, przyznaj mi się Waœć, a szczerze". "Jużci, bškał Tadeusz, prawda, sš przyczyny Inne, kochany Stryju! może z mojej winy! Omyłka! cóż? nieszczęœcie! już trudno naprawić! Nie, drogi Stryju, dłużej nie mogę tu bawić. Błšd młodoœci! Stryjaszku, nie pytaj o więcej, Ja muszę z Soplicowa wyjeżdżać co prędzej". "Ho! rzekł stryj, pewnie jakieœ miłoœne zatargi! Uważałem, że Waszeć wczora gryzłeœ wargi Poglšdajšc spode łba na pewnš dziewczynkę, Widziałem, że i ona miała kwaœnš minkę. Znam ja te wszystkie głupstwa; kiedy dzieci para Kocha się, to tam u nich nieszczęœć co niemiara! To cieszš się, to znowu trapiš się i smucš; To znowu, Bóg wie o co, do zębów się skłócš; To stojšc w kštkach jakby mruki, nie gadajš Do siebie, czasem nawet w pole uciekajš. Jeżeli na was raptus podobny napada, BšdŸcie tylko cierpliwi, już jest na to rada;Biorę na siebie wkrótce przywieœć was do zgody. Znam ja te wszystkie głupstwa, wszakże byłem młody Powiedz mi Wasze wszystko; ja może nawzajem Coœ odkryję, i tak się oba poprzyznajem". "Stryjaszku, rzekł Tadeusz (całujšc mu rękę I rumienišc się), powiem prawdę; tę panienkę, Zosię, wychowanicę Stryja, podobałem Bardzo, choć tylko parę razy jš widziałem;A mówiš, że Stryj dla mnie za żonę przeznacza Podkomorzankę, pięknš i córkę bogacza. Teraz nie mogłbym z pannš Różš się ożenić,Kiedy kocham tę Zosię; trudno serce zmienić! Nieuczciwie, żenišc się z jednš, kochać drugš, Czas może mnie uleczy; wyjadę - na długo"."Tadeuszku! stryj przerwał; to mi dziwny sposób Kochania się - uciekać od kochanych osób. Dobrze, żeœ szczery; widzisz, głupstwo byœ wypłatał Odjeżdżajšc: a co Waœć powiesz, gdybym swatał Sam Waci Zosię? He? cóż, nie skoczysz z radoœci?" Tadeusz rzekł po chwili: "Dobroć JegomoœciDziwi mnie! lecz cóż? łaska Stryja Dobrodzieja Nie przyda się już na nic! Ach! próżna nadzieja! Bo pani Telimena! nie odda mi Zosi!" "Będziem prosić" rzekł Sędzia. "Nikt jej nie uprosi, Przerwał prędko Tadeusz, - nie, czekać niemogę, Stryjaszku, muszę prędko, jutro jechać w drogę, Daj mi, tryjaszku, tylko twe błogosławieństwo, Wszystko przygotowałem, jadę zaraz w Księstwo". Sędzia, wšs kręcšc, z gniewem na chłopca spozierał "To Waœć tak szczery? takeœ mi serce otwierał? Naprzód ów pojedynek! potem znowu miłoœć, I ten wyjazd, oj, jest tu w tym jakaœ zawiłoœć. Już mnie gadano, jużem kroki Waœci badał! Asan bałamut i trzpiot, Asan kłamstwa gadał. A gdzież to Asan chodził onegdaj wieczorem, Czego Asan jak wyżeł tropił pode dworem?O Tadeuszku! jeœli może Asan Zosię Zbałamucił i teraz uciekasz? młokosie, To się Waci nie uda; lubisz czy nie lubisz, Zapowiadam Asanu, że Zosię poœlubisz. A nie, to bizun - jutro staniesz na kobiercu.I gada mnie o czuciach! o niezmiennym sercu! Łgarz jesteœ! pfe! ja z Waœci, Panie Tadeuszu, Zrobię œledztwo, ja Waœci jeszcze natrę uszu! Dziœ doœć miałem kłopotów! aż mi głowa boli! Ten mi jeszcze spokojnie zasnšć nie dozwoli! IdŸ mi Waœć spać!" To mówišc drzwi na wœcišż otwierał I zawołał WoŸnego, żeby go rozbierał. Tadeusz cicho wyszedł opuœciwszy głowę, Rozbierał w myœli przykrš ze stryjem rozmowę, Pierwszy raz połajany tak ostro!... ocenił Słusznoœć wyrzutów, sam się przed sobš rumienił. Co poczšć? jeœli Zosia o wszystkim się dowie? Prosić o rękę? a cóż Telimena powie? Nie, - czuł, że nie mógł dłużej zostać w Soplicowie. Tak zadumany ledwie zrobił kroków parę, Gdy mu coœ drogę zaszło; spójrzał, widzi marę, Całš w bieliŸnie, długš, wysmukłš i cienkš,Suwała się ku niemu z wycišgniętš rękš, Od której odbijał się drżšcy blask miesięczny, I przystšpiwszy, cicho jęknęła: "Niewdzięczny! Szukałeœ wzroku mego, teraz go unikasz, Szukałeœ rozmów ze mnš, dziœ uszy zamykasz, Jakby w słowach, we wzroku mym była trucizna! Dobrze mi tak, wiedziałam, kto jesteœ! - mężczyzna! Nie znajšc kokieterii nie chciałam cię dręczyć, Uszczęœliwiłam; takżeœ umiał mnie zawdzięczyć! Tryumf nad miękkim sercem serce twe zatwardził, Żeœ je zdobył zbyt łacno, zbyt prędkoœ nimwzgardził! Dobrze mi tak! lecz strasznš nauczona probš, Wierz mi, iż więcej niż ty gardzę sama sobš!" "Telimeno, Tadeusz rzekł, dalbóg, nietwarde Mam serce, ani ciebie unikam przez wzgardę, Ale uważ no sama, wszak nas widzš, œledzš, Czyż można tak otwarcie? cóż ludzie powiedzš? Wszak to nieprzyzwoicie, to, dalbóg, jest grzechem". "Grzechem! odpowiedziała mu z gorzkim uœmiechem Niewiništko! baranek! Ja, będšc kobietš, Jeœli z miłoœci nie dbam, choćby mię odkryto, Choćby mię osławiono; a ty! ty mężczyzna? Cóż szkodzi z was któremu, chociaż się i przyzna, Że ma romans, z dziesięciu razem kochankami? Mów prawdę: chcesz mnie rzucić!". - Zalałasię łzami. "Telimeno, cóż by œwiat mówił o człowieku, Rzekł Tadeusz, który by teraz, w moim wieku, Zdrów, żył na wsi, kochał się - kiedy tyle młodzi, Tylu żonatych od żon, od dzieci uchodzi Za granicę, pod znaki narodowe bieży? Choćbym chciał zostać, czy to ode mnie zależy? Ojciec mnie testamentem kazał, abym służył W wojsku polskim, teraz stryj ten rozkaz powtórzył: Jutro jadę, zrobiłem już postanowienie, I dalbóg, Telimeno, już go nie odmienię". "Ja, rzekła Telimena, nie chcę ci zagradzaćDrogi do sławy, szczęœciu twojemu przeszkadzać! Jesteœ mężczyznš, znajdziesz kochankę godniejszš Serca twojego, znajdziesz bogatszš, piękniejszš! Tylko dla mej pociechy, niech wiem przed rozstaniem, Że twoja skłonnoœć była prawdziwym kochaniem, Że to nie był żart tylko, nie rozpusta płocha, Lecz miłoœć; niech wiem, że mnie mój Tadeusz kocha! Niech słowo kocham jeszcze raz z ust twych usłyszę, Niech je w sercu wyryję i w myœli zapiszę;Przebaczę łacniej, chociaż przestaniesz mnie kochać, Pomnšc, jakeœ mnie kochał!" - I zaczęła szlochać.- Tadeusz widzšc, że tak płacze i tak błaga Czule, i tylko takiej drobnostki wymaga, Wzruszył się, przejęły go szczery żal i litoœć, I jeżeliby badał serca swego skrytoœć, Może by się w tej chwili i sam nie dowiedział, Czyli jš kochał, czy nie. - Więc żywo powiedział: "Telimeno, bogdaj mnie jasny piorun ubił, Jeœli nieprawda, żem cię, dalbóg, bardzo lubił, Czy kochał; krótkie z sobš spędziliœmy chwile, Ale one mnie przeszły tak słodko, tak mile,Że będš długo, zawsze myœli mej przytomne I, dalibógże, nigdy ciebie nie zapomnę". Telimena skoczywszy padła mu na szyję: "Tegom się spodziewała, kochasz mię, więcżyję! Bo dzisiaj miałam dni me własnš rękš skrócić; Gdy mnie kochasz, mój drogi, czyż możesz mnie rzucić? Tobie oddałam serce, oddam ci majštek, Pójdę za tobš wszędzie; każdy œwiata kštekBędzie mnie z tobš miły! z najdzikszej pustyni Miłoœć, wierzaj mi, ogród rozkoszy uczyni". Tadeusz, wydarłszy się z objęcia przemocš: "Jak to? rzekł, czyœ z rozumu obrana? gdzie? po co? Jechać za mnš? Ja, będšc sam prostym żołnierzem, Włóczyć, czy markietankę?" - "To my się pobierzem" Rzekła mu Telimena.-"Nie, nigdy! zawoła Tadeusz, ja żenić się nie mam teraz zgoła Zamiaru, ni kochać się - fraszki! dajmy pokój! Proszę cię, moja droga, rozmyœl się! uspokój! Ja jestem tobie wdzięczen, ale niepodobna Żenić się, kochajmy się, ale tak - z osobna. Zostać dłużej nie mogę; nie, nie, jechać muszę, BšdŸ zdrowa, Telimeno moja, jutro ruszę". Rzekł, nasuwał kapelusz, odwracał się bokiem Chcšc iœć; lecz go wstrzymała Telimena okiem I twarzš, jak Meduzy głowš; musiał zostać Mimowolnie; poglšdał z trwogš na jej postać, Stała blada, bez ruchu, bez tchu i bez życia! Aż wycišgajšc rękę jak miecz do przebicia, Z palcem zmierzonym prosto w Tadeusza oczy: "Tego chciałam, krzyknęła, ha, języku smoczy! Serce jaszczurze! To nic, żem tobš zajęta Wzgardziła Asesora, Hrabię i Rejenta, Żeœ mnie uwiódł i teraz porzucasz sierotę, To nic! jesteœ mężczyznš, znam waszš niecnotę, Wiem, że jak inni, tak ty mógłbyœ wiarę złamać, Lecz nie wiedziałam, że tak podle umiesz kłamać! Słuchałam pode drzwiami stryja! więc to dziecko? Zosia wpadła ci w oko? i na niš zdradzieckoDybiesz! Zaledwieœ jednš nieszczęsnš oszukał, A jużeœ pod jej bokiem nowych ofiar szukał! Uciekaj, lecz cię moje doœcignš przeklęctwa- Lub zostań, wydam œwiatu twoje bezeceństwa; Twe sztuki już nie zwiodš innych, jak mnie zwiodły! Precz! gardzę tobš! jesteœ kłamca, człowiek podły!" Na obelgę œmiertelnš dla uszu szlachcica, I której żaden nigdy nie słyszał Soplica, Zadrżał Tadeusz, twarz mu pobladła jak trupia, Tupnšwszy nogš, usta przycišwszy, rzekł: "Głupia" Odszedł; lecz wyraz "podłoœć" echem się powtórzył W sercu, wzdrygnšł się młodzian, czuł, żenań zasłużył, Czuł, że wyrzšdził wielkš krzywdę Telimenie, Że go słusznie skarżyła, mówiło sumnienie; Lecz czuł, że po tych skargach tym mocniej jš zbrzydził; O Zosi, ach! pomyœleć nie ważył się, wstydził. Przecież ta Zosia, taka piękna, taka miła! Stryj swatał jš! może by jego żonš była! Gdyby nie szatan, co go plšczšc w grzech za grzechem, W kłamstwo za kłamstwem, wreszcie odstšpił z uœmiechem Złajany, pogardzony od wszystkich! w dni parę Zmarnował przyszłoœć! Uczuł słusznš zbrodni karę. W tej burzy uczuć, jakby kotwica spoczynku, Zabłysnęła mu nagle myœl o pojedynku; "Zamordować Hrabiego! łotra! krzyknšł w gniewie, Zginšć albo zemœcić się!" A za co? sam nie wie! I ten gniew wielki, jak się zajšł w mgnieniuoka, Tak wywietrzał; znow zdjęła go żałoœć głęboka. Myœlił: jeœli prawdziwe było postrzeżenie, Że Hrabia z Zosiš jakieœ ma porozumienie, I cóż stšd? może Hrabia kocha Zosię szczerze, Może go ona kocha? za męża wybierze! Jakimże prawem chciałbym zerwać to zamęœcie I, sam nieszczęœnik, wszystkich mam zaburzać szczęœcie? Wpadł w rozpacz i nie widział innego sposobu, Chyba ucieczkę prędkš; gdzie? chyba do grobu! Więc kułak przycisnšwszy na schylonym czole, Biegł ku łškom, gdzie stawy błyszczały sięw dole, I stanšł nad błotnistym; w zielonawe tonie Łakomy wzrok utopił i błotniste wonie Z rozkoszš cišgnšł piersiš, i otworzył ustaKu nim; bo samobójstwo jak każda rozpustaJest wymyœlnš; on w głowy szalonym zawrocie Czuł niewymowny pocišg utopić się w błocie. Lecz Telimena z dzikiej młodzieńca postawyZgadujšc rozpacz, widzšc, że pobiegł nad stawy, Chociaż ku niemu takim słusznym gniewem pała, Przelękła się; w istocie dobre serce miała.Żal jej było, że innš œmiał Tadeusz lubić, Chciała go skarać, ale nie myœliła zgubić; Więc puœciła się za nim, wznoszšc ręce obie, Krzyczšc: "Stój! głupstwo! kochaj czy nie! żeń się sobie Czy jedŸ! tylko stój!" - Ale on już szybkim biegiem Wyprzedził jš daleko; już - stanšł nad brzegiem! Dziwnym zrzšdzeniem losów, po tym samymbrzegu Jechał Hrabia, na czele dżokejów szeregu, A zachwycony wdziękiem nocy tak pogodnej I harmonijš cudnš orkiestry podwodnej, Owych chorów, co brzmiały jak arfy eolskie (Żadne żaby nie grajš tak pięknie jak polskie), Wstrzymał konia i o swej zapomniał wyprawie, Zwrócił ucho do stawu i słuchał ciekawie. Oczy wodził po polach, po niebios obszarze Pewnie układał w myœli nocne peizaże. Zaiste, okolica była malownicza! Dwa stawy pochyliły ku sobie oblicza Jako para kochanków; prawy staw miał wody Gładkie i czyste jako dziewicze jagody; Lewy ciemniejszy nieco, jako twarz młodziana Smagława, i już męskim puchem osypana. Prawy złocistym piaskiem połyskał się wkoło Jak gdyby włosem jasnym; a lewego czoło Najeżone łozami, wierzbami czubate; Oba stawy ubrane w zielonoœci szatę. Z nich dwa strugi, jak ręce zwišzane pospołu, Œciskajš się; strug dalej upada do dołu; Upada, lecz nie ginie, bo w rowu ciemnotę Unosi na swych falach księżyca pozłotę; nie że siermięgia,ľA€ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjÜ ŕ @”ŞjüŠj{ˇ÷żu`t cvÔ  cwcĽ cx Ĺ4yÍ%Č c €z•0ž c {S:0 Woda warstami spada, a na każdej warœcie Połyskajš się blasku miesięcznego garœcie, Œwiatło w rowie na drobne drzazgi się roztršca, Chwyta je i w głšb niesie toń uciekajšca, A z góry znów garœciami spada blask miesišca. Myœlałbyœ, że u stawu siedzi Œwitezianka, Jednš rękš zdrój leje z bezdennego dzbanka, A drugš rękš w wodę dla zabawki miota Brane z fartuszka garœcie zaklętego złota. Dalej, z rowu wybiegłszy, strumień na równinie Rozkręca się, ucisza, lecz widać, że płynie,Bo na jego ruchomej, drgajšcej powłoce Wzdłuż miesięczne œwiatełko drgajšce migoce. Jako piękny wšż żmudzki, zwany giwojtosem, Chociaż zdaje się drzemać leżšc między wrzosem, PełŸnie, bo na przemiany srebrzy się i złoci, Aż nagle zniknie z oczu we mchu lub paproci: Tak strumień kręcšcy się chował się w olszynach, Które na widnokręgu czerniały kończynach,Wznoszšc swe kształty lekkie, niewyraŸne oku, Jak duchy na wpół widne, na poły w obłoku. Między stawami w rowie młyn ukryty siedzi; Jako stary opiekun, co kochanków œledzi, Podsłuchał ich rozmowę, gniewa się, szamoce, Trzęsie głowš, rękami, i groŸby bełkoce: Tak ów młyn nagle zatrzšsł mchem obrosłe czoło I palczastš swš pięœciš wykręcajšc wkoło,Ledwo kleknšł i szczęki zębowate ruszył, Zaraz miłoœnš stawów rozmowę zagłuszył I zbudził Hrabię. Hrabia widzšc, że tak blisko Tadeusz naszedł jego zbrojne stanowisko, Krzyczy: "Do broni! łapaj!" Skoczyli dżokeje; Nim Tadeusz rozeznać mógł, co się z nim dzieje, Już go chwycili; biegš do dworu, w podwórze Wpadajš; dwór budzi się, psy w hałas, w krzyk stróże Wyskoczył wpół ubrany Sędzia; widzi zgraję Zbrojnš, myœli, że zbójcy, aż Hrabię poznaje. "Co to jest?" pyta. Hrabia szpadš nad nim mignšł, Lecz widzšc bezbronnego w zapale ostygnšł. "Soplico! rzekł, odwieczny wrogu mej rodziny, Dziœ skarzę cię za dawne i za œwieże winy, Dziœ zdasz mi sprawę z mojej fortuny zaboru, Nim pomszczę się obelgi mojego honoru!" Lecz Sędzia żegnajšc się krzyknšł: "W imię Ojca I Syna! tfu! Mospanie Hrabia, czy Waœć zbojca? Przebóg! czy to się zgadza z Pana urodzeniem Wychowaniem i z Pana na œwiecie znaczeniem? Nie pozwolę skrzywdzić się!" - Wtem Sędziego słudzy Biegli, jedni z kijami, ze strzelbami drudzy;Wojski stojšc z daleka poglšdał ciekawie W oczy panu Hrabiemu, a nóż miał w rękawie. Już mieli zaczšć bitwę, lecz Sędzia przeszkodził; Próżno było bronić się, nowy wróg nadchodził: Postrzeżono w olszynie blask, wystrzał rusznicy! Most na rzece zahuczał tętentem konnicy I "Hajże na Soplicę!" tysišc głosów wrzasło: Wzdrygnšł się Sędzia, poznał Gerwazego hasło; "Nic to, zawołał Hrabia, będzie tu nas więcéj, Poddaj się, Sędzio, to sš moi sprzymierzeńcy". Wtem Asesor nadbiegał krzyczšc: "Areszt kładę W imię Imperatorskiej Moœci; oddaj szpadę,Panie Hrabio, bo wezwę wojskowej pomocy!A wiesz Pan, że kto zbrojnie œmie napadać w nocy, Zastrzeżono tysišcznym dwóchsetnym ukazem, Że jak zło..." Wtem go Hrabia w twarz uderzył płazem Padł zgłuszony Asesor i skrył się w pokrzywy; Wszyscy myœleli, że był ranny lub nieżywy. "Widzę, rzekł Sędzia, że się na rozbój zanosi". Jęknęli wszyscy; wszystkich zagłuszył wrzask Zosi, Która krzyczała, Sędzię objšwszy rękami, Jako dziecko od Żydów kłute igiełkami. Tymczasem Telimena wpadła między konie, Wycišgnęła ku Hrabi załamane dłonie: "Na twój honor!" krzyknęła przeraŸliwym głosem, Z głowš w tył wychylonš, z rozpuszczonymwłosem, "Przez wszystko, co jest œwiętym, na klęczkach błagamy Hrabio, œmieszże odmówić? proszš ciebie damy; Okrutniku, nas pierwej musisz zamordować!" Padła zemdlona. - Hrabia skoczył jš ratować, Zadziwiony i nieco zmieszany tš scenš. "Panno Zofijo, rzecze, Pani Telimeno! Nigdy się krwiš bezbronnych ta szpada nie splami; Soplicowie! jesteœcie moimi więŸniami. Tak zrobiłem we Włoszech, kiedy pod opokš, Którš Sycylijanie zwš Birbante-rokkš, Zdobyłem tabor zbójców; zbrojnych mordowałem, Rozbrojonych zabrałem i zwišzać kazałem: Szli za końmi i tryumf mój zdobili œwietny, Potem ich powieszono u podnoża Etny". Było to osobliwe szczęœcie dla Sopliców, Że Hrabia, majšc lepsze konie od szlachciców I chcšc spotkać się pierwszy, zostawił ich w tyle I biegł przed resztš jazdy, przynajmniej o milę, Ze swym dżokejstwem, które, posłuszne i karne, Stanowiło niejako wojsko regularne; Gdy inna szlachta była, zwyczajem powstania, Burzliwa i nieŸmiernie skora do wieszania. Hrabia miał czas ostygnšć z zapału i gniewu, Przemyœlał, jak by skończyć bój bez krwi rozlewu; Więc rodzinę Sopliców w domu zamknšć każe Jako więŸniów wojennych; u drzwi stawi straże. Wtem "Hajże na Sopliców!" wpada szlachta hurmem, Obstępuje dwór wkoło i bierze go szturmem, Tym łacniej, że wódz wzięty i pierzchła załoga; Lecz zdobywcy chcš bić się, wyszukujš wroga. Do domu nie wpuszczeni, biegš do folwarku,Do kuchni. - Gdy do kuchni weszli, widok garków, Ogień ledwie zagasły, potraw zapach œwieży, Chrupanie psów gryzšcych ostatki wieczerzy, Chwyta wszystkich za serca, myœl wszystkich odmienia, Studzi gniewy, zapala potrzebę jedzenia. Marszem i całodziennym znużeni sejmikiem,"Jeœć! jeœć!" - po trzykroć zgodnym wezwali okrzykiem Odpowiedziano: "Pić! pić!" Między szlachty zgrajš Stajš dwa chory: ci pić, a ci jeœć wołajš; Odgłos leci echami, gdzie tylko dochodzi, Wzbudza oskomę w ustach, głód w żołšdkach rodzi. I tak na dane z kuchni hasło, niespodzianie Rozeszła się armija na furażowanie. Gerwazy, od pokojów Sędziego odparty, Ustšpić musiał przez wzglšd dla hrabiowskiej warty. Więc nie mogšc zemœcić się na nieprzyjacielu, Myœlił o drugim wielkim tej wyprawy celu. Jako człek doœwiadczony i biegły w prawnictwie, Chce Hrabiego osadzić na nowym dziedzictwie Legalnie i formalnie; więc za WoŸnym biega,Aż go po długich œledztwach za piecem dostrzega, Wnet porywa za kołnierz, na dziedziniec wlecze I zmierzywszy mu w piersi Scyzoryk, tak rzecze: "Panie WoŸny, pan Hrabia œmie Waćpana prosić, Abyœ raczył przed szlachtš braciš wnet ogłosić Intromisyjš Hrabi do zamku, do dworu Sopliców, do wsi, gruntów zasianych, ugoru, Słowem cum gais, boris et graniciebus, Kmetonibus, scultetis et omnibus rebus Et quibusdam aliis. Jak tam wiesz, tak szczekaj, Nic nie opuszczaj!" - "Panie Kluczniku, zaczekaj, Rzekł œmiało, ręce za pas włożywszy Protazy, Gotów jestem wypełniać wszelkie stron rozkazy, Ale ostrzegam, że akt nie będzie miał mocy, Wymuszony przez gwałty, ogłoszony w nocy". "Co za gwałty, rzekł Klucznik, tu nie ma napaœci, Wszak proszę Pana grzecznie; jeœli ciemno Waœci, To Scyzorykiem skrzesam ognia, że WaszeciZaraz w œlepiach jak w siedmiu koœciołach zaœwieci". "Gerwazeńku, rzekł WoŸny, po co się tak dšsać? Jestem woŸny, nie moja rzecz sprawę roztrzšsać; Wszak wiadomo, że strona woŸnego zaprasza I dyktuje mu co chce, a woŸny ogłasza. WoŸny jest posłem prawa, a posłów nie karzš, Nie wiem tedy, za co mnie trzymacie pod strażš; Wnet akt spiszę, niech mi kto latarkę przyniesie, A tymczasem ogłaszam: Bracia, uciszcie się!" I by donoœniej mówić, wstšpił na stos wielki Belek (pod płotem sadu suszyły się belki), Wlazł na nie, i zarazem jakby go wiatr zdmuchnšł, Zniknšł z oczu; słyszano, jak w kapustę buchnšł; Widziano, po konopiach ciemnych jego biała Konfederatka niby gołšb przeleciała. Konewka strzelił w czapkę, ale chybił celu;Wtem zatrzeszczały tyki, już Protazy w chmielu, "Protestuję!" zawołał; pewny był ucieczki,Bo za sobš miał łozę i bagniska rzeczki. Po tej protestacyi, która się ozwała Jak na zdobytych wałach ostatni strzał działa, Ustał już wszelki opor w Soplicowskim dworze; Szlachta głodna plšdruje, zabiera co może. Kropiciel, stanowisko zajšwszy w oborze, Jednego wołu i dwa cielce w łby zakropił, A Brzytewka im szablę w gardzielach utopił, Szydełko równie czynnie używał swej szpadki, Kabany i prosięta kolšc pod łopatki. Już rzeŸ zagraża ptastwu, - czujne gęsi stado, Co niegdyœ ocaliło Rzym przed Galów zdradš, Darmo gęga o pomoc; zamiast Manlijusza Wpada w kotuch Konewka, jedne ptaki zdusza, A drugie żywcem wišże do pasa kontusza. Próżno gęsi szyjami wywijajšc chrypiš, Próżno gęsiory syczšc napastnika szczypiš. On bieży; osypany iskrzšcym się puchem, Unoszony jak kółmi gęsich skrzydeł ruchem, Zdaje się być chochlikiem, skrzydlatym złym duchem. Ale rzeŸ najstraszniejsza, chociaż najmniejkrzyku, Między kurami. Młody Sak wpadł do kurnikuI z długiego biczyska porobiwszy petle, Drzemišce ptastwo œledzi przy latarki œwietle, I z drabinek, stryczkami łowišc, cišgnie z góry Kogutki i szurpate, i czubate kury, Jedne po drugich dusi i składa do kupy, Ptastwo piękne, karmione perłowymi krupy.Niebaczny Saku, jakiż zapał cię unosi! Nigdy już odtšd gniewnej nie przebłagasz Zosi. Gerwazy przypomina starodawne czasy: Każe sobie podawać od kontuszów pasy I nimi z Soplicowskiej piwnicy dobywa Beczki starej siwuchy, dębniaku i piwa. Jedne wnet odgwożdżono, a drugie ochoczo Szlachta, gęsta jak mrowie, porywajš, toczš Do zamku; tam na nocleg cały tłum się zbiera, Tam założona główna Hrabiego kwatera. Nakładajš sto ognisk, warzš, skwarzš, piekš, Gnš się stoły pod mięsem, trunek płynie rzekš; Chce szlachta noc tę przepić, przejeœć i przeœpiewać.- Lecz powoli zaczęli drzemać i poziewać, Oko gaœnie za okiem, i cała gromada Kiwa głowami, każdy, gdzie siedział, tam pada: Ten z misš, ten nad kuflem, ten przy wołu ćwierci. Tak zwyciężców zwyciężył w końcu sen, brat œmierci. Księga dziewišta: Bitwa A chrapali tak twardym snem, że ich nie budzi Blask latarek i wniœcie kilkudziesišt ludzi, Którzy wpadli na szlachtę, jak pajški œcienne Nazwane kosarzami na muchy wpółsenne; Zaledwie która bzyknie, już długimi nogi Obejmuje jš wkoło i dusi mistrz srogi. Sen szlachecki był jeszcze twardszy niż sen muszy: Żaden nie bzyka, leżš wszyscy jak bez duszy, Chociaż byli chwytani silnymi rękoma I przewracani jako na przewišsłach słoma.Tylko jeden Konewka, któremu w powiecie Nie znajdziesz równie mocnej głowy przy bankiecie, Konewka, co mógł wypić lipcu dwa antały, Nim mu splštał się język i nogi zachwiały, Ten, choć długo ucztował i usnšł głęboko, Dawał przecie znak życia; przemknšł jednooko I widzi! istne zmory! dwie okropne twarze Tuż nad sobš, a każda ma wšsów po parze,Dyszš nad nim, ust jego tykajš wšsami I czworgiem ršk wokoło wijš jak skrzydłami; Zlškł się, chciał przeżegnać się, darmo rękę chwyta, Ręka prawa jak gdyby do boku przybita; Ruszył lewš, niestety! czuje, że go duchy Spowiły ciasno jako niemowlę w pieluchy; Zlškł się jeszcze okropniej, wnet oko zawiera Leży nie dyszšc, stygnie, ledwie nie umiera.Lecz Kropiciel zerwał się bronić się, po czasie! Bo już był skrępowany we swym własnym pasie; Przecież zwinšł się i tak sprężyœcie podskoczył, Że padł na piersi sennych, po głowach się toczył, Miotał się jako szczupak, gdy się w piasku rzuca, A ryczał jako niedŸwiedŸ, bo miał silne płuca. Ryczał: "Zdrada!" - Wnet cała zbudzona gromada Chorem odpowiedziała: "Zdrada! gwałtu! zdrada!" Krzyk dochodzi echami zwierciadlanej sali, Kędy Hrabia, Gerwazy i dżokeje spali; Przebudza się Gerwazy, darmo się wydziera, Zwišzany w kij do swego własnego rapiera:Patrzy, widzi przy oknie ludzi uzbrojonych, W czarnych krótkich kaszkietach, w mundurach zielonych, Jeden z nich opasany szarfš, trzymał szpadę I ostrzem jej kierował swych drabów gromadę Szepcšc: "Wišż! wišż!" Dokoła leżš jak barany Dżokeje w pętach, Hrabia siedzi nie zwišzany, Lecz bezbronny; przy nim dwaj z gołymi bagnety Stojš drabi - poznał ich Gerwazy, niestety! Moskale!!! Nieraz Klucznik był w podobnych trwogach,Nieraz miewał powrozy na ręku i nogach, A przecież się uwalniał; wiedział o sposobie Rwania więzów, był silny bardzo, ufał sobie. Przemyœlał ratować się milczkiem; oczy zmrużył, Niby œpi, z wolna ręce i nogi przedłużył, Dech wcišgnšł, brzuch i piersi œcisnšł co najwężej; Aż jednym razem kurczy, wydyma się, pręży, Jak wšż, głowę i ogon gdy chowa w przeguby, Tak Gerwazy z długiego stał się krótki, gruby; Rozcišgnęły się, nawet skrzypnęły powrozy, Ale nie pękły! Klucznik ze wstydu i zgrozy Przewrócił się i w ziemię schowawszy twarz gniewnš, Zamknšwszy oczy, leżał nieczuły jak drewno. Wtem ozwały się bębny, naprzód z rzadka, potem Coraz gęstszym i coraz głoœniejszym łoskotem; Na ten apel rozkazał oficer Moskali Dżokejów z Hrabiš zamknšć pod strażš na sali, Szlachtę wieœć na dwór, kędy stała druga rota. Nadaremnie Kropiciel dšsa się i miota. Sztab stał we dworze, a z nim zbrojnej szlachty wiele: Podhajscy, Birbaszowie, Hreczechy, Biergele, Wszyscy Sędziego krewni albo przyjaciele. Na odsiecz mu przybiegli słyszšc o napadzie, Zwłaszcza że z Dobrzyńskimi byli z dawna w zwadzie. Kto z wiosek batalijon Moskalów sprowadził? Kto tak prędko sšsiedztwo z zaœcianków zgromadził? Asesor-li, czy Jankiel? różnie słychać o tem, Lecz nikt pewnie nie wiedział ni wtenczas, ni potem. Już też i słońce wschodzi, krwawo się czerwieni, Brzegiem tępym, jak gdyby odartym z promieni, Na wpół widne, na poły w czerni chmur się chowa, Jak rozżarzona w węglach kowalskich podkowa. Wiatr wzmagał się i pędził obłoki ze wschodu, Gęste i poszarpane jako bryły lodu; Każdy obłok w przelocie deszczem zimnym prószy, Z tyłu za nim wiatr leci i deszcz znowu suszy, Za wiatrem znowu obłok nadbiega wilgotny: I tak dzień na przemiany był chłodny i słotny. Tymczasem Major belki schnšce pode dworem Każe wlec, w każdej belce wysiekać toporem Półokršgłe otwory, w te otwory wtyka Nogi więŸniów i drugš belkš je zamyka. Oba drewna goŸdziami przebite po rogach Œcisnęły się, jako psie paszczęki, na nogach. Zaœ powrozami mocniej sznurowano ręce Na plecach szlachty; Major, ku większej ich męce, Kazał pierwej poŸdzierać z głów konfederatki, Z pleców płaszcze, kontusze, nawet taratatki, Nawet żupany. I tak szlachta, skuta w kłodzie, Siedziała rzędem, dzwonišc zębami na chłodzie I na deszczu, bo coraz wzmagała się słota. Nadaremnie Kropiciel dšsa się i miota. Darmo Sędzia za szlachtš instancyję wnosi I Telimena łšczy proœby do łez Zosi, Ażeby miano większy wzglšd na niewolników. Wprawdzie oficer rotny, pan Nikita Ryków, Moskal, lecz dobry człowiek, dał się udobruchać, Cóż, kiedy sam majora Płuta musiał słuchać. Ten Major, Polak rodem z miasteczka Dzierowicz, Nazywał się (jak słychać) po polsku Płutowicz, Lecz przechrzcił się; łotr wielki, jak się zwykle dzieje Z Polakiem, który w carskiej służbie zmoskwicieje. Płut stał z fajkš przed frontem, w boki się podpierał I gdy mu kłaniano się, nos w górę zadzierał, A za odpowiedŸ, na znak gniewnego humoru,Wypuœcił z ust kłšb dymu i poszedł do dworu. A tymczasem Rykowa Sędzia ułagadza I Asesora także na bok odprowadza; Przemyœlajš, jak by rzecz zakończyć bez sšdu, A co jeszcze ważniejsza, bez mieszań się rzšdu Więc do majora Płuta rzekł kapitan Ryków: "Panie Major! co nam z tych wszystkich niewolników? Oddamy pod sšd? będzie szlachcie wielka bieda, A Panu Majorowi nikt za to nic nie da. Wiesz co, Major? ot lepiej tę sprawę zagodzić, Pan Sędzia Majorowi musi trud nagrodzić, My powiemy, że my tu przyszli dla wizyty, A tak i kozy całe, i wilk będzie syty. Przysłowie ruskie: wszystko można, lecz ostrożnie; I to przysłowie: sobie piecz na carskim rożnie; I to przysłowie: lepsza zgoda od niezgody; Zaplštaj dobrze węzeł, końce wsadŸ do wody. Raportu nie podamy, tak się nikt nie dowie. Bóg dał ręce, żeby brać, to ruskie przysłowie". Słyszšc to Major wstaje i od gniewu parska: "Czy ty oszalał, Ryków? to służba cesarska, A służba nie jest drużba, stary, głupi Ryków! Czy ty oszalał? ja mam puszczać buntowników! W takim wojennym czasie! Ha, pany Polaki, Ja was nauczę buntu! Ha, szlachta łajdaki, Dobrzyńscy, oj, ja znam was, niech łajdakimoknš! (I zaœmiał się na całe gardło, patrzšc w okno). Wszakże ten sam Dobrzyński, co siedzi w surducie - iężyca pozłotę; nie że siermięgia,ľA€ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjÜ ŕ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż|PŹ c }ü é c ~ĺÜ c Á ¨ c €i+ c j6ůL Hej, zdjšć mu surdut! - w roku przeszłym na reducie Zaczšł ze mnš tę kłótnię, kto zaczšł? on, nie ja. On, gdy tańczyłem, krzyknšł: "Precz, za drzwi złodzieja!" Że wtenczas za pułkowej okradzenie kasy Byłem pod œledztwem, miałem wielkie ambarasy, A jemu co do tego? Ja tańczę mazura, On krzyczy z tyłu: "Złodziej!" szlachta za nim: "Ura!" Skrzywdzili mnie - a co? wpadł w me szpony szlachciura Mówiłem: "Ej, Dobrzyński! ej, przyjdzie do woza Koza" - a co? Dobrzyński, widzisz! będzie łoza". Potem Sędziemu szepnšł schyliwszy się w ucho "Jeœli chcesz, Sędzio, żeby to uszło na sucho, Za każdš głowę tysišc rubelków gotówkš. Tysišc rubelków, Sędzio, to ostatnie słówko". Sędzia chciał targować się; lecz Major nie słuchał, Znowu biegał po izbie, dymem gęsto buchał, Podobny do szmermelu albo do rakiety. Chodziły za nim proszšc i płaczšc kobiety. "Majorze, mówił Sędzia, choć pozwiesz do prawa, Cóż wygrasz? tu nie zaszła żadna bitwa krwawa, Nie było ran; że zjedli kury i półgšski, Za to wedle statutu zapłacš nawišzki; Ja na pana Hrabiego nie zanoszę skargi, To tylko były zwykłe sšsiedzkie zatargi". "A czy Sędzia, rzekł Major, Żółtš Księgę czytał?" "Co to za Żółta Księga?" pan Sędzia zapytał. "Księga, rzekł Major, lepsza niż wasze statuty, A w niej pisze co słowo: stryczek, Sybir, knuty; Księga ustaw wojennych, teraz w Litwie całéj Ogłoszonych; już pod stół wasze trybunały, Podług ustaw wojennych za takowš psotę Pójdziecie już to najmniej w sybirnš robotę". "Apeluję, rzekł Sędzia, do gubernatora". "Apeluj, rzekł Płut, choćby do Imperatora.Wiesz, że gdy Imperator zatwierdza ukazy,Z łaski swej często karę powiększa dwa razy. Apelujcie, ja może wynajdę w potrzebie, Mospanie Sędzio, dobry kruczek i na ciebie. Wszak Jankiel, szpieg, którego już rzšd dawno œledzi, Jest twoim domownikiem, w karczmie twojej siedzi. Mogę teraz was wszystkich wzišć w aresztod razu". "Mnie, rzekł Sędzia, brać w areszt? jak œmiesz bez rozkazu?" I przychodziło coraz do żywszego sporu, Gdy nowy goœć zajechał na dziedziniec dworu. Wjazd tłumny, dziwny. Przodem, niby laufer, bieży Ogromny czarny baran, a łeb mu się jeży Czterma rogami, z których dwa jako kabłški Kręcš się koło uszu, ubrane we dzwonki; A dwa, od czoła na bok wysuwajšc końce, Wstrzšsajš kulki kršgłe, mosiężne, brzęczšce. Za baranem szły woły, trzoda owiec, kozy,Za bydłem cztery ciężko pakowane wozy. Wszyscy odgadli, że to wjazd księdza Kwestarza. Więc pan Sędzia, powinnoœć znajšc gospodarza, Stał w progu witać goœcia. Ksišdz na pierwszej bryce Jechał, kapturem na wpół zasłoniwszy lice, Ale go wnet poznano, bo gdy więŸniów minšł, Zwrócił się ku nim twarzš, palcem na znak skinšł. I drugiej bryki furman równie był poznany:Stary Maciek-Rózeczka, za chłopa przebrany; Szlachta zaczęła krzyczeć, skoro się pokazał, On rzekł: "Głupi!" - i rękš milczenie nakazał. Na trzecim wozie Prusak w kubraku wytartym, A pan Zan z Mickiewiczem jechali na czwartym. A tymczasem Podhajscy i Isajewicze, Birbasze, Wilbikowie, Biergele, Kotwicze, Widzšc szlachtę Dobrzyńskich w tak ciężkiej niewoli, Zaczęli z dawnych gniewów ostygać powoli. Bo szlachta polska, chociaż niezmiernie kłótliwa I porywcza do bitew, przecież nie jest mœciwa. Biegš więc do Macieja starego po radę. On koło wozów całš ustawia gromadę, Każe czekać. Bernardyn wstšpił do pokoju, Zaledwie go poznano, choć nie zmienił stroju, Tak przybrał innš postać; zwyczajnie ponury, Zamyœlony, a teraz głowę wzniósł do góry I z minš rozjaœnionš, jak kwestarz rubacha, Nim zaczšł gadać, długo œmiał się: "Cha, cha, cha, cha, Kłaniam, kłaniam cha, cha, cha, wyœmienicie, przednie! Panowie oficery, kto poluje we dnie, Wy w nocy! dobry połów, widziałem Ÿwierzynę; Oj, skubać, skubać szlachtę, oj, drzeć z nich łupinę! Oj, weŸcież ich na munsztuk, bo też szlachta bryka! Winszuję ci, Majorze, żeœ złowił Hrabika, To tłuœcioszek, to bogacz, panicz z antenatów, Nie wypuszczaj go z klatki bez trzystu dukatów; A jak weŸmiesz, na klasztor daj jakie trzy grosze, I dla mnie, bo ja zawżdy za twš duszę proszę. Jakem bernardyn, bardzo myœlę o twej duszy! Œmierć i sztabs-oficerów porywa za uszy! Dobrze napisał Baka, że œmierć dżga za katy W szkarłaty, i po suknie nieraz dobrze stuknie, I po płótnie tak utnie jak i po kapturze, I po fryzurze równie jak i po mundurze. Œmierć matula, powiada Baka, jak cebula Łzy wyciska, gdy œciska, a równie przytula I dziecko, co się lula, i zucha, co hula! Ach! ach! Majorze, dzisiaj żyjem, jutro gnijem, To tylko nasze, co dziœ zjemy i wypijem! Panie Sędzio, wszakże to czas podobno œniadać? Siadam za stół i proszę wszystkich ze mnš siadać; Majorze, gdyby zrazów? Panie Poruczniku, Co myœlisz? gdyby wazę dobrego ponczyku?" "To prawda, Ojcze, rzekli dwaj oficerowie,Czas by już zjeœć i wypić Pana Sędzi zdrowie!" Zdziwili się domowi patrzšc na Robaka, Skšd mu się wzięła mina i wesołoœć taka. Sędzia wnet kucharzowi powtórzył rozkazy:Wniesiono wazę, cukier, butelki i zrazy. Płut i Ryków tak czynnie zaczęli się zwijać,Tak łakomie połykać i gęsto zapijać, Że w pół godziny zjedli dwadzieœcie trzy zrazy I wychylili ponczu ogromne pół wazy. Więc Major syt i wesół w krzeœle się rozwalił, Dobył fajkę, biletem bankowym zapalił I otarłszy œniadanie z ust końcem serwety, Obrócił œmiejšce się oczy na kobiety I rzekł: "Ja, piękne Panie, lubię was jak wety! Na me szlify majorskie, gdy człek zjadł œniadanie, Najlepszš jest po zrazach zakšskš gadanie Z paniami tak pięknymi jak wy, piękne Panie!Wiecie co? grajmy w karty? w welba-cwelba? w wista? Albo pójdŸmy mazurka? he! do diabłów trzysta! Wszak ja w jegierskim pułku pierwszy mazurzysta!" Za czym ku damom bliżej schylił się wygięty I puszczał na przemiany dym i komplementy. "Tańczyć! zawołał Robak; gdy wychylę flaszę, To i ja, choć ksišdz, habit czasami podkaszę I potańczę mazurka! Ale wiesz, Majorze, My tu pijem, a jegry tam marznš na dworze? Hulać to hulać! Sędzio, daj beczkę siwuchy, Major pozwoli, niechaj pijš jegry zuchy!" "Prosiłbym, rzecze Major, lecz w tym nie ma musu". "Daj, Sędzio, szepnšł Robak, beczkę spirytusu". I tak kiedy we dworze sztab wesoło łyka, Za domem zaczęła się w wojsku pijatyka. Ryków kapitan milczkiem kielichy wychylał, Lecz Major pił i razem damom się przymilał, A wzmagał się w nim coraz tańcowania zapał, Rzucił fajkę i rękę Telimeny złapał, Chciał tańczyć, lecz uciekła; więc podszedł do Zosi, Kłaniajšc się, słaniajšc, do mazurka prosi. "Hej! ty Ryków, przestańże tam tršbić na fajce, Precz fajka, wszak ty dobrze grasz na bałabajce, Widzisz no tam gitarę, pódŸ no, weŸ gitarę,I mazurka! ja Major idę w pierwszš parę". Kapitan wzišł gitarę i struny przykręcał, Płut znowu Telimenę do tańca zachęcał. "Słowo majorskie, Panno, nie Rosyjaninem Jestem, jeżeli kłamię! chcę być sukinsynem, Jeżeli kłamię; spytaj, a oficerowie Wszyscy poœwiadczš, cała armija to powie,Że w tej drugiej armiji, w korpusie dziewištym, W drugiej pieszej dywizji, w pułku pięćdziesištym Jegierskim, major Płut jest pierwszy mazurzysta. PódŸże, Panienko! nie bšdŸ taka narowista! Bo ja po oficersku ukarzę Panienkę..." To mówišc skoczył, chwycił Telimeny rękę I szerokim całusem w białe ramię klasnšł;Gdy Tadeusz, przypadłszy z boku, w twarz mu trzasnšł I całus, i policzek ozwały się razem, Jeden za drugim, jako wyraz za wyrazem. Major osłupiał, oczy przetarł, z gniewu blady Zawołał: "Bunt! buntownik!" i dobywszy szpady Biegł przebić; wtem Ksišdz dostał z rękawa krócicę: "Pal, Tadeuszku, krzyknšł, pal jak w jasnš œwiécę!" Tadeusz wnet pochwycił, wymierzył, wypalił, Chybił, ale Majora zgłuszył i osmalił. Porywa się z gitarš Ryków: "Bunt! bunt!" woła, Wpada na Tadeusza; lecz Wojski zza stoła Machnšł rękš na odlew; nóż w powietrzu œwisnšł Między głowy i pierwej uderzył, niż błysnšł. Uderza w dno gitary, na wylot jš wierci, Schylił się na bok Ryków i tak uszedł œmierci, Lecz strwożył się; krzyknšwszy: "Jegry! bunt! Jej Bogu!" Dobył szpady, bronišc się zbliżał się do progu. Wtem z drugiej strony izby wpada szlachty wiele Przez okna, z rapierami, Rózeczka na czele.Płut w sieni, Ryków za nim, wołajš żołnierzy, Już trzech najbliższych domu na pomoc im bieży; Już przeze drzwi włażš trzy błyszczšce bagnety, A za nimi trzy czarne schylone kaszkiety. Maciek stał u drzwi z Rózgš wzniesionš do góry, Lgnšc do œciany, czatował jako kot na szczury, Aż cišł okropnie; może głowy by trzy zwalił, Lecz stary, czy nie dojrzał, czy zbyt się zapalił, Bo nim szyje wytknęli, ršbnšł po kaszkietach, Zdarł je; Rózga spadajšc brzškła po bagnetach - Moskale cofajš się, Maciek ich wygania Na dziedziniec. - Tam jeszcze więcej zamieszania. Tam stronnicy Sopliców pracujš w zawody Nad rozkuciem Dobrzyńskich, rozrywajš kłody; Widzšc to jegry za broń porywajš, biegš; Sierżant wpadłszy bagnetem przebił Podhajskiego, Dwóch drugich szlachty zranił, do trzeciegostrzela, Uciekajš; było to przy kłodzie Chrzciciela. Ten już miał ręce wolne, gotowe ku walce; Wstał, podniósł dłoń i zwinšł w kłębek długie palce, I z góry tak uderzył w grzbiet Rosyjanina, Że twarz jego i skroń wbił w zamek karabina. Trzasł zamek, lecz zalany krwiš proch już nie spalił; Sierżant u nóg Chrzciciela na swš broń się zwalił. Chrzciciel schyla się, chwyta karabin za rurę I wijšc jak kropidłem podnosi go w górę, Robi młynka, dwóch zaraz szeregowych zwala Po ramionach i w głowę ugadza kaprala, Reszta zlękła od kłody cofa się z przestrachem: Tak Kropiciel ruchomym nakrył szlachtę dachem. Za czym rozbito kłodę, rozcięto powrozy, Szlachta już wolna wpada na kwestarskie wozy, Z nich dobywa rapiery, pałasze, tasaki, Kosy, strzelby; Konewka znalazł dwa szturmaki I worek kul; wsypał je do swego szturmaka, Drugi równie nabiwszy ustšpił dla Saka. Jegrów więcej przybywa, mieszajš się, tłukš; Szlachta w zgiełku nie może cišć krzyżowš sztukš, Jegry nie mogš strzelać, już walczš wręcz,z bliska - Już stal, zšb za zšb o stal porwawszy się, pryska, Bagnet o szablę, kosa o gifes się łamie, Pięœć spotyka się z pięœciš i z ramieniem ramię. Lecz Ryków z częœciš jegrów pobiegł, gdziestodoła Tyka płotów; tam staje, na żołnierzy woła, Ażeby zaprzestali bitwę tak bezładnš, Gdzie nie używszy broni pod pięœciami padnš. Gniewny, że sam nie może dać ognia, bo w tłumie Moskalów od Polaków rozróżnić nie umie, Woła: "Stroj się!" (co znaczy: formuj się do szyku), Ale komendy jego nie słychać œród krzyku. Stary Maciek, do ręcznych zapasów niezdolny, Rejterował się czynišc przed sobš plac wolny Na prawo i na lewo; tu końcem szablicy Uciera bagnet z rury jako knot ze œwiecy; Tam machnšwszy na odlew œcina albo kole. I tak ostrożny Maciek ustępuje w pole. Lecz z największym na niego naciera uporem Stary Gifrejter, co był pułku instruktorem,Wielki mistrz na bagnety; zebrał się sam wsobie, Skurczył się, a karabin porwał w ręce obie, Prawš u zamka, lewš, w pół rury porywa, Kręci się, podskakuje, czasem przysiadywa,Lewš rękę opuszcza, a broń z prawej ręki Suwa naprzód, jak żšdło z wężowej paszczęki, I znowu jš w tył cofa, na kolanie wspiera,I tak kręcšc się, skaczšc, na Maćka naciera. Ocenił przeciwnika zręcznoœć Maciek stary I lewš rękš włożył na nos okulary, Prawš rękojeœć Rózgi tuż przy piersiach trzyma, Cofa się; Gifrejtera ruch œledzšc oczyma, Sam słania się na nogach, jakby był pijany;Gifrejter bieży prędzej i, pewny wygranej, Żeby uchodzšcego tym łacniej dosięgnšł, Powstał i całš prawš rękę wzdłuż wycišgnšł Popychajšc karabin, a tak się wysilił Pchnięciem i wagš broni, że się aż pochylił;Maciek tam, kędy bagnet wkłada się na rurę, Podstawia swš rękojeœć, podbija broń w górę I wnet spuszczajšc Rózgę, tnie Moskala w rękę Raz, i znowu na odlew przecina mu szczękę.- Tak padł Gifrejter, fechmistrz najpierwszyz Moskalów, Kawaler trzech krzyżyków i czterech medalów. Tymczasem koło kłodek lewe szlachty skrzydło Już jest bliskie zwycięstwa; tam walczył Kropidło Widny z dala, tam Brzytwa wił się œród Moskali, Ten ich w pół ciała rzeza, tamten w głowywali; Jako machina, którš niemieccy majstrowie Wymyœlili i która młockarniš się zowie, A jest razem sieczkarniš, ma cepy i noże, Razem i słomę kraje, i wybija zboże: Tak pracujš Kropiciel i Brzytwa pospołu, Mordujšc nieprzyjaciół, ten z góry, ten z dołu. Lecz Kropiciel już pewne porzuca zwycięstwo, Bieży na prawe skrzydło, gdzie niebezpieczeństwo Nowe grozi Maćkowi; œmierci Gifrejtera Mszczšc się, Proporszczyk z długim szpontonem naciera (Szponton jest to zarazem dzida i siekiera, Teraz już zaniedbany i tylko na flocie Używajš go - wówczas służył i piechocie). Proporszczyk, człowiek młody, zręcznie się uwijał, Ilekroć mu przeciwnik broń na bok odbijał,On cofał się; młodego nie mógł Maciek zgonić I tak nie ranišc musiał tylko siebie bronić. Już mu Proporszczyk dzidš lekkš ranę zadał, Już wznoszšc w górę berdysz do cięcia się składał, Chrzciciel nie zdoła dobiec, lecz staje w pół drogi, Okręca broń i ciska wrogowi pod nogi, Skruszył koœć; już Proporszczyk szponton z ršk upuszcza, Słania się, wpada Chrzciciel, za nim szlachty tłuszcza, A za szlachtš Moskale od lewego skrzydła Biegš zmieszani, wszczšł się bój koło Kropidła. Chrzciciel, który w obronie Maćka oręż stracił, Ledwie że tej przysługi życiem nie przypłacił, Bo przypadło nań z tyłu dwóch silnych Moskali I czworo ršk zarazem we włos mu wplštali; Upišwszy się nogami, cišgnš jako liny Sprężyste, uwišzane do masztu wiciny; Daremnie w tył Kropiciel ciska œlepe razy, Chwieje się - a wtem postrzegł, że blisko Gerwazy Walczy; zawołał: "Jezus Maria! Scyzoryku!" Klucznik trwogę Chrzciciela poznawszy po krzyku, Odwrócił się, i spuœcił ostrze płytkiej staliMiędzy głowę Chrzciciela i ręce Moskali; Cofnęli się wydawszy przeraŸliwe głosy, Lecz jedna ręka mocniej wplštana we włosy Została się, wiszšca i krwiš buchajšca. Tak orlik, jednš szponę gdy wbije w zajšca,Drugš, by wstrzymać zwierza, o drzewo uczepi, A zajšc targnšwszy się orła wpół rozszczepi, Prawa szpona u drzewa zostaje się w lesie,A lewš, zakrwawionš, Ÿwierz na pola niesie.Kropiciel wolny, oczy obraca dokoła, Ręce wycišga, broni szuka, broni woła, Tymczasem grzmi pięœciami, stojšc mocno w kroku I pilnujšc się z bliska Gerwazego boku, Aż Saka, syna swego, postrzega w natłoku.Sak prawš rękš szturmak wymierza, a lewšCišgnie za sobš długie, sšżniowate drzewo,Uzbrojone w krzemienie i w guzy, i sęki (Nikt by go nie podŸwignšł prócz Chrzciciela ręki). Chrzciciel, gdy miłš broń swš, swe Kropidło zoczył, Chwycił je, ucałował, z radoœci podskoczył, Zakręcił je nad głowš i zaraz ubroczył. Co potem dokazywał, jakie klęski szerzył, Daremnie œpiewać, nikt by muzie nie uwierzył, Jak nie wierzono w Wilnie ubogiej kobiecie, Która stojšc na œwiętej Ostrej Bramy szczycie Widziała, jako Dejów, moskiewski jenerał, Wchodzšc z pułkiem kozaków, już bramę otwierał I jak jeden mieszczanin, zwany Czarnobacki, Zabił Dejowa i zniósł cały pułk kozacki. Dosyć, że się tak stało, jak przewidział Ryków: Jegry w tłumie ulegli mocy przeciwników. Dwudziestu trzech na ziemi wala się zabitych, Trzydziestu kilku jęczy ranami okrytych, Wielu pierzchło, skryło się w sad, w chmiele, nad rzekę, Kilku wpadło do domu pod kobiet opiekę. Zwycięska szlachta biega z okrzykiem wesela, Ci do beczek, ci łupy rwš z nieprzyjaciela; Jeden Robak tryumfów szlachty nie podziela. On dotšd sam nie walczył (bo broniš kanonyKsiędzu bić się), lecz jako człowiek doœwiadczony Dawał rady, plac boju z różnych stron obchodził, Wzrokiem, rękš walczšcych zachęcał, przywodził. I teraz woła, aby do niego się łšczyć, Uderzyć na Rykowa, zwycięstwo dokończyć.Tymczasem przez posłańca wskazał do Rykowa, Że jeżeli broń złoży, życie swe zachowa; Jeżeli zaœ oddanie broni będzie zwlekać, Robak każe otoczyć resztę i wysiekać. Kapitan Ryków wcale nie prosił pardonu; nie że siermięgia,ľA€ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjÜ ŕ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż‚` c ƒ"  c „&¤ c …ĘŠ c †T+(= ‡|1 c €ˆ <[ Zebrawszy koło siebie z pół batalijonu Krzyknšł: "Za broń!" - wnet szereg karabiny chwyta, Chrzšsnęła broń, a była już dawno nabita; Krzyknšł: "Cel!" - rury rzędem zabłysnęły długim, Krzyknšł: "Ognia kolejš!" - grzmiš jeden po drugim Ten strzela, ten nabija, ten chwyta do ręki,Słychać œwisty kul, zamków chrzęsty, sztenflów dŸwięki. Cały szereg zdaje się być ruchawym płazem, Który tysišc błyszczšcych nóg wywija razem. Prawda, że jegry byli mocnym trunkiem pijani, le mierzš i chybiajš, rzadko który rani, Ledwie który zabije; przecież dwóch Maciejów Już zraniono i poległ jeden z Bartłomiejów.Szlachta z niewiela rusznic z rzadka się odstrzela, Chce szablami uderzyć na nieprzyjaciela, Ale starsi wstrzymujš; kule gęsto œwiszczš, Rażš, spędzajš, wkrótce dziedziniec oczyszczš, Już aż po szybach dworu zaczynajš dzwonić. Tadeusz, który został w domu kobiet bronićZ rozkazu stryja, słyszšc, że coraz to gorzej Wre bitwa, wybiegł; za nim wybiegł Podkomorzy, Któremu Tomasz wreszcie przyniósł karabelę; Œpieszy, łšczy się z szlachtš i staje na czele. Bieży broń wzniosłszy, szlachta rusza jegoœladem, Jegry, przypuœciwszy ich, sypnęli kul gradem. Legł Isajewicz, Wilbik, Brzytewka raniony; Za czym wstrzymujš szlachtę, Robak z jednej strony, A z drugiej Maciej; szlachta ostyga w zapale, Oglšda się, cofa się; widzš to Moskale; Kapitan Ryków myœli ostatni cios zadać, Spędzić szlachtę z dziedzińca i dworem owładać. "Formuj się do ataku! zawołał, na sztyki! Naprzód!" Wnet szereg, rury wytknšwszy jak tyki Schyla głowy, zrusza się i przyœpiesza kroku; Darmo szlachta wstrzymuje z przodu, strzela z boku, Szereg już pół dziedzińca przeszedł bez oporu; Kapitan, pokazujšc szpadš na drzwi dworu, Krzyczy: "Sędzio! poddaj się, bo dwór spalićkażę!" "Pal, woła Sędzia, ja cię w tym ogniu usmażę". O dworze Soplicowski! jeœli dotšd całe Œwiecš się pod lipami twoje œciany białe Jeœli tam dotšd szlachty sšsiedzkiej gromada Za goœcinnymi stoły Sędziego zasiada Pewnie tam pijš często za Konewki zdrowie Bez niego już by było dziœ po Soplicowie! Konewka dotšd małe dał męstwa dowody; Choć najpierwszy ze szlachty uwolniony z kłody, Choć zaraz znalazł w wozie swš miłš Konewkę, Swój szturmak faworytny, i z nim kul sakiewkę, Nie chciał bić się; powiadał, że sobie nie ufa Na czczo; szedł więc, gdzie stała spirytusu kufa, Rękš jak łyżkš strumień do ust sobie chylił; Dopiero gdy się dobrze rozgrzał i posilił, Poprawił czapkę, z kolan wzišł do ršk Konewkę, Zmacał sztenflem naboju, podsypał panewkę I spojrzał na plac boju; widzi, że błyszczšca Fala bagnetów szlachtę bije i roztršca; Przeciw tej fali płynie; schyla się do ziemi I nurkuje pomiędzy trawami gęstemi Œrodkiem dziedzińca, aż tam, gdzie rosła pokrzywa, Zasadza się, a Saka gestami przyzywa. Sak bronišc dworu stanšł z szturmakiem u proga, Bo w tym dworze mieszkała jego Zosia droga, Od której choć w zalotach został pogardzony, Kochał jš zawsze, zginšć rad dla jej obrony. Już szereg jegrów w marszu na pokrzywę wkracza, Gdy Konew ruszył cyngla i z paszczy garłacza Tuzin kul rozsiekanych puszcza œród Moskali, Sak puszcza drugi tuzin, jegry się zmięszali. Przerażony zasadzkš szereg w kłšb się zwija, Cofa się, rzuca rannych; Chrzciciel ich dobija. Stodoła już daleko; bojšc się odwodu Długiego, Ryków skoczył pod parkan ogrodu, Tam pierzchajšcš rotę zatrzymuje w biegu,Szykuje, lecz szyk zmienia: z jednego szeregu Robi trójkšt, klin ostry wystawujšc z przodu, A dwa boki opiera o parkan ogrodu. Dobrze zrobił, bo jazda nań od zamku wali.Hrabia, który był w zamku pod strażš Moskali, Gdy pierzchła straż zlękniona, dworzan na koń wsadził I słyszšc strzały, w ogień jazdę swš prowadził, Sam na czele z żelazem nad głowę wzniesionem. Wtem Ryków krzyknšł: "Ognia pół-batalijonem!" Przeleciała po zamkach wzdłuż nitka ognista I z czarnych rur wytkniętych œwisnęło kul trzysta. Trzech jezdnych padło rannych, jeden trupem leży. Padł koń Hrabi, spadł Hrabia; Klucznik krzyczšc bieży Na ratunek, bo widzi, jegry na cel wzięli Ostatniego z Horeszków, chociaż po kšdzieli.Robak był bliższy, Hrabię ciałem swym zakrywa, Dostał za niego postrzał, spod konia dobywa, Uprowadza; a szlachcie każe się rozstšpić, Lepiej mierzyć, postrzałów nadaremnych skšpić, Kryć się za płoty, studnię, za œciany obory;Hrabia z jazdš ma czekać sposobniejszej pory. Plany Robaka pojšł i wykonał cudnie Tadeusz; stał ukryty za drewnianš studnię,A że trzeŸwy i dobrze strzelał z dubeltówki(Mógł trafić do rzuconej w powietrze złotówki), Okropnie razi Moskwę, starszyznę wybiera,Za pierwszym zaraz strzałem ubił feldfebera. Potem z dwóch rur raz po raz dwóch sierżantów sprzšta, Mierzy to po galonach, to w œrodek trójkšta, Gdzie stał sztab; za czym Ryków gniewa sięi dšsa. Tupa nogami, szpady swej rękojeœć kšsa. "Majorze Płucie, woła, co to z tego będzie? Wkrótce tu nie zostanie nikt z nas przy komendzie!" Więc Płut na Tadeusza krzyknšł z wielkim gniewem: "Panie Polak, wstydŸ się Pan chować się za drzewem, Nie bšdŸ tchórz, wyjdŸ na œrodek, bij się honorowie, Po żołniersku". - A na to Tadeusz odpowie: "Majorze! jeœli jesteœ tak œmiałym rycerzem, A czegoż ty się chowasz za jegrów kołnierzem? Nie tchórzę ja przed tobš, wynidŸ no zza płotów, Dostałeœ w twarz, jam przecie bić się z tobš gotów! Po co krwi rozlew! między nami była zwada, Niechajże jš rozstrzygnie pistolet lub szpada. Daję ci broń na wybór, od działa do szpilki;A nie, to was wystrzelam jako w jamie wilki". I to mówišc wystrzelił, a tak dobrze mierzył, Że porucznika obok Rykowa uderzył. "Majorze, szepnšł Ryków, wyjdŸ na pojedynek I pomœcij się za jego raniejszy uczynek. Jeœli tego szlachcica kto inny zabije, To Major widzi, Major hańby swej nie zmyje. Trzeba tego szlachcica na pole wywabić, Nie można z karabina, to choć szpadš zabić. "Co puka, to nie sztuka, to wolę, co kole", Mówił stary Suworów; wyjdŸ, Majorze, w pole, Bo on nas powystrzela; patrz, bierze do celu". Na to rzekł Major: "Ryków! miły przyjacielu, Ty jesteœ zuch na szpady, wyjdŸ ty, bracie Ryków, Lub wiesz co? wyszlem kogo z naszych poruczników Ja major, ja nie mogę odstšpić żołnierzy, Do mnie batalijonu komenda należy". Słyszšc to Ryków szpadę podniósł, wyszedł œmiało, Kazał ognia zaprzestać, machnšł chustkš białš. Pyta się Tadeusza, jakš broń podoba; Po układach, na szpady zgodzili się oba. Tadeusz broni nie miał; gdy szukano szpady, Wyskoczył Hrabia zbrojny i zerwał układy."Panie Soplico! wołał, z przeproszeniem Pana, Pan wyzwałeœ Majora! ja do Kapitana Mam dawniejszš urazę, on do zamku mego ("Mów Pan, przerwał Protazy, do zamku naszego"), On wpadł, rzekł kończšc Hrabia, na czele złodziejów, On, poznałem Rykowa, wišzal mych dżokejów. Skarzę go, jakom zbójców skarał pod opokš, Którš Sycylijanie zwš Birbante-rokko". Uciszyli się wszyscy, ustało strzelanie, Wojska ciekawe patrzš na wodzów spotkanie: Hrabia i Ryków idš, obróceni bokiem, Prawš rękš i prawym grożšc sobie okiem; Wtem lewymi rękami odkrywajš głowy I kłaniajš się grzecznie (zwyczaj honorowy: Nim przyjdzie do zabójstwa, naprzód się przywitać). Już spotkały się szpady i zaczęły zgrzytać; Rycerze, wznoszšc nogi, prawymi kolany Przyklękajš, w przód i w tył skaczšc na przemiany. Ale Płut, Tadeusza widzšc przed swym frontem, Naradzał się po cichu z gifrejterem Gontem, Który w rocie uchodził za pierwszego strzelca. "Gonto, rzekł Major, widzisz ty tego wisielca? Jeœli mu wsadzisz kulę, tam pod pištym żebrem, To dostaniesz ode mnie cztery ruble srebrem". Gont odwodzi karabin, do zamka się chyli, Wierni go towarzysze płaszczami okryli; Mierzy, nie w żebro, ale w głowę Tadeusza, Strzelił i trafił, blisko, w œrodek kapelusza. Okręcił się Tadeusz, aż Kropiciel wpada Na Rykowa, a za nim szlachta krzyczšc: "Zdrada!" Tadeusz go zasłania, ledwie zdołał Ryków Zrejterować się i wpaœć we œrodek swych szyków. Znowu Dobrzyńscy z Litwš natarli w zawody I pomimo dawniejsze dwóch stronnictw niezgody Walczš jak bracia, jeden drugiego zachęca. Dobrzyńscy widzšc, jak się Podhajski wykręca Tuż przed szeregiem jegrów i kosš ich kraje, Zawołali z radoœciš: "Niech żyjš Podhaje! Naprzód, bracia Litwini! górš, górš Litwa!" Skołubowie zaœ widzšc, jak waleczny Brzytwa, Choć ranny, leci z szablš wzniesionš do góry, Krzyknęli: "Górš Maćki, niech żyjš Mazury!"Dodawszy wzajem serca, biegš na Moskali, Nadaremnie ich Robak z Maćkiem wstrzymywali. Gdy tak na rotę jegrów uderzano z przodu, Wojski rzuca plac boju, idzie do ogrodu; Przy boku jego stšpał ostrożny Protazy, A Wojski mu po cichu wydawał rozkazy. Stała w ogrodzie, prawie pod samym parkanem, O który się opierał Ryków swym trójgranem, Wielka, stara sernica, budowana w kratki Z belek na krzyż wišzanych, podobna do klatki. W niej œwieciły się białych serów mnogie kopy; Wkoło zaœ wahały się suszšce się snopy Szałwiji, benedykty kardy, macierzanki, Cała zielna domowa apteka Wojszczanki. Sernica w górze miała wszerz sšżni półczwarta, A u dołu na jednym wielkim słupie wsparta Niby gniazdo bocianie. Stary słup dębowy Pochylił się, bo już był wygnił do połowy, Groził upadkiem. Nieraz Sędziemu radzono, Aby zrucił budowę wiekiem nadwštlonš; Ale Sędzia powiadał, że woli poprawiać, Aniżeli rozrucać albo też przestawiać. Odkładał budowanie do sposobnej pory, Tymczasem pod słup kazał wetknšć dwie podpory Tak pokrzepiona, ale nietrwała budowa Wyglšdała za parkan nad trójkšt Rykowa. Ku tej srnicy Wojski z WoŸnym milczkiem idš, Każdy zbrojny ogromnym dršgiem jakby dzidš; Za nimi ochmistrzyni dšży przez konopie I kuchcik, małe, ale bardzo silne chłopię. Przyszedłszy dršgi wparli w wierzch słupanadgniły, Sami u końców wiszšc pchajš z całej siły, Jako flisy uwięzłš na rapach wicinę Długimi dršgi z brzegu pędzš na głębinę. Trzasnšł słup: już sernica chwieje się i wali Z brzemieniem drzew i serów na trójkšt Moskali, Gniecie, rani, zabija; gdzie stały szeregi, Leżš drwa, trupy, sery białe jako œniegi, Krwiš i mózgiem splamione. Trójkšt w sztuki pryska, A już w œrodku Kropidło grzmi, już Brzytwa błyska, Siecze Rózga, od dworu wpada szlachty tłuszcza, A Hrabia od bram jazdę na rozpierzchłych puszcza. Już tylko oœmiu jegrów z sierżantem na czele Broniš się; bieży Klucznik, oni stojš œmiele, Dziewięć rur wymierzyli prosto w łeb Klucznika; On leci na strzał, kręcšc ostrze Scyzoryka.Widzi to Ksišdz, zabiega Klucznikowi drogę, Sam pada i podbija Gerwazemu nogę. Upadli, właœnie kiedy pluton ognia dawał; Ledwie ołów przeœwisnšł, już Gerwazy wstawał, Już wskoczył w dym; dwom jegrom zaraz głowy zmiata Uciekajš strwożeni, Klucznik goni, płata; Oni biegš dziedzińcem, Gerwazy ich torem; Wpadajš we drzwi gumna stojšce otworem,I Gerwazy do gumna na ich karkach wjechał, Zniknšł w ciemnoœci, ale bitwy nie zaniechał, Bo przeze drzwi jęk słychać, wrzask i gęste razy. Wkrótce ucichło wszystko; wyszedł sam Gerwazy Z mieczem krwawym. Już szlachta odzierżyła pole, Porozpędzanych jegrów œciga, ršbie, kole; Ryków sam został, krzyczy, że broni nie złoży, Bije się, gdy ku niemu podszedł PodkomorzyI wznoszšc karabelę rzekł poważnym tonem: "Kapitanie! nie splamisz czci twojej pardonem, Dałeœ proby, rycerzu nieszczęsny, lecz mężny, Twojej odwagi, porzuć odpór niedołężny, Złóż broń, nim cię naszymi szablami rozbroim, Zachowasz życie i czeœć, jesteœ więŸniem moim!" Ryków, Podkomorzego zwalczony powagš, Skłonił się i oddał mu swoję szpadę nagš, Skrwawionš po rękojeœć, i rzekł: "Lachy braty! Oj, biada mnie, żem nie miał choć jednej armaty! Dobrze mówił Suworów: Pomnij, Ryków kamrat, "Żebyœ nigdy na Lachów nie chodził bez armat!" Cóż! jegry byli pjani, Major pić pozwolił! Och major Płut, on dzisiaj bardzo poswawolił! On odpowie przed carem, bo on miał komendę. Ja, Panie Podkomorzy, wasz przyjaciel będę. Ruskie przysłowie mówi: Kto się mocno lubi,Ten, Panie Podkomorzy, i mocno się czubi. Wy dobrzy do wypitki, dobrzy do wybitki, Ale przestańcie robić nad jegrami zbytki". Podkomorzy słyszšc to karabelę wznasza I przez WoŸnego pardon powszechny ogłasza, Każe rannych opatrzyć, z trupów czyœcić pole, A jegrów rozbrojonych prowadzić w niewolę. Długo szukano Płuta; on, w krzaku pokrzywy Zarywszy się głęboko, leżał jak nieżywy; Wyszedł wreszcie, ujrzawszy, że było po bitwie. Taki miał koniec zajazd ostatni na Litwie. Księga dziesišta: Emigracja. Jacek Owe obłoki ranne, zrazu rozpierzchnione Jak czarne ptaki, lecšc w wyższš nieba stronę Coraz się zgromadzały; ledwie słońce zbiegło Z południa, już ich stado pół niebios obległo Ogromnš chmurš; wiatr jš pędził coraz chyżej, Chmura coraz gęstniała, zwieszała się niżej, Aż jednš stronš na wpół od niebios oddarta, Ku ziemi wychylona i wszerz rozpostarta, Jak wielki żagiel, bioršc wszystkie wiatry w siebie, Od południa na zachód leciała po niebie. I była chwila ciszy; i powietrze stało Głuche, milczšce, jakby z trwogi oniemiało.I łany zbóż, co wprzódy, kładšc się na ziemi I znowu w górę trzęsšc kłosami złotemi, Wrzały jak fale, teraz stojš nieruchome I poglšdajš w niebo najeżywszy słomę. I zielone przy drogach wierzby i topole, Co pierwej, jako płaczki przy grobowym dole, Biły czołem, długimi kręciły ramiony Rozpuszczajšc na wiatry warkocz posrebrzony, Teraz jak martwe, z niemej wyrazem żałoby, Stojš na kształt posšgów sypilskiej Nioby. Jedna osina drżšca wstrzšsa liœcie siwe. Bydło, zwykle do domu powracać leniwe, Teraz zbiega się tłumnie, pasterzy nie czeka I opuszczajšc strawę do domu ucieka. Buhaj racicš ziemię kopie, orze rogiem I całš trzodę straszy ryczeniem złowrogiem; Krowa coraz ku niebu wznosi wielkie oko, Usta z dziwu otwiera i wzdycha głęboko; A wieprz marudzi w tyle, dšsa się i zgrzyta, I snopy zboża kradnie, i na zapas chwyta. Ptastwo skryło się w lasy, pod strzechy, wgłšb trawy; Tylko wrony, stadami obstšpiwszy stawy, Przechadzajš się sobie poważnymi kroki, Czarne oczy kierujš na czarne obłoki, Wytknšwszy język z suchej, szerokiej gardzieli I skrzydła roztaczajšc, czekajš kšpieli; Lecz i te, przewidujšc nazbyt mocnš burzę,Już w las cišgnš, podobne wznoszšcej się chmurze. Ostatnia z ptaków, lotem nieœcigłym zuchwała Jaskółka, czarny obłok przeszywa jak strzała, Wreszcie spada jak kula. Właœnie w owej chwili Szlachta z Moskwš okropnš walkę zakończyli I chroniš się gromadnie w domy i stodoły, Opuszczajšc plac boju, gdzie wkrótce żywioły Stoczš walkę. Na zachód, jeszcze ziemia słońcem ozłocona Œwieciła się ponuro, żółtawo-czerwona; Już chmura, roztaczajšc cienie na kształt sieci, Wyławia resztki œwiatła, a za słońcem leci, Jak gdyby je pochwycić chciała przed zachodem. Kilka wichrów raz po raz przeœwisnęło spodem, Jeden za drugim lecš, miecšc krople dżdżyste, Wielkie, jasne, okršgłe, jak grady ziarniste. Nagle wichry zwarły się, porwały się w poły, Borykajš się, kręcš, œwiszczšcymi koły Kršżš po stawach, mšcš do dna wody w stawach, Wpadli na łški, œwiszczš po łozach i trawach, Pryskajš łóz gałęzie, lecš traw przekosy Na wiatr, jako garœciami wyrywane włosy,Zmieszane z kędziorami snopów; wiatry wyjš, Upadajš na rolę, tarzajš się, ryjš, Rwš skiby, robiš otwór wichrowi trzeciemu, Który wydarł się z roli jak słup czarnoziemu, Wznosi się, jak ruchoma piramida toczy, Łbem grunt wierci, z nóg piasek sypie gwiazdom w oczy Co krok wszerz wydyma się, roztwiera ku górze I ogromnš swš tršbš otrębuje burzę. Aż z całym tym chaosem wody i kurzawy, Słomy, liœcia, gałęzi, wydartej murawy, Wichry w las uderzyły i po głębiach puszczy Ryknęły jak niedŸwiedzie. A już deszcz wcišż pluszczy, Jak z sita, w gęstych kroplach; wtem rykłypioruny, Krople zlały się razem; to jak proste struny Długim warkoczem wišżš niebiosa do ziemi,To jak z wiader buchajš warstami całemi. Już zakryły się całkiem niebiosa i ziemia, Noc je z burzš od nocy czarniejszš zaciemnia. ł pardonu; nie że siermięgia,ľA€ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjÜ ŕ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż‰Pe c Šľ r c ‹'V c Œ}!Ý c Z,Ĺ c Ž7MM Czasem widnokršg pęka od końca do końca,I anioł burzy na kształt niezmiernego słońca Rozœwieci twarz, i znowu okryty całunem Uciekł w niebo i drzwi chmur zatrzasnšł piorunem. Znowu wzmaga się burza, ulewa nawalna I ciemnoœć gruba, gęsta, prawie dotykalna. Znowu deszcz ciszej szumi, grom na chwilęuœnie; Znowu wzbudzi się, ryknie i znów wodš chluœnie. Aż się uspokoiło wszystko; tylko drzewa Szumiš około domu i szemrze ulewa. W takim dniu pożšdany był czas najburzliwszy; Bo nawałnica, boju plac mrokiem okrywszy,Zalała drogi, mosty zerwała na rzece, Z folwarku niedostępnš zrobiła fortecę. O tym więc, co się działo w obozie Soplicy, Dziœ nie mogła rozejœć się wieœć po okolicy, A właœnie zawisł szlachty los od tajemnicy.W izbie Sędziego ważne toczš się narady; Bernardyn leżał w łóżku, zmordowany, blady I skrwawiony, lecz całkiem zdrowy na umyœle, Daje rozkazy, Sędzia wypełnia je œciœle. Prosi Podkomorzego, przyzywa Klucznika, Każe przywieœć Rykowa, potem drzwi zamyka. Godzinę całš trwały tajemne rozmowy, Aż je przerwał kapitan Ryków tymi słowy, Rzucajšc na stół kiesę ciężkš dukatami: "Państwo Lachy, już jest ta gadka między wami, Że każdy Moskal złodziej; powiedŸcież, kto spyta; Że znaliœcie Moskala, który zwan Nikita Nikitycz Ryków, rotny kapitan, miał osim Medalów i trzy krzyże, to pamiętać prosim.Ten medal za Oczaków, ten za Izmaiłów, Ten za bitwę pod Nowi, ten za Prejsiż-Iłów, Tamten za Korsakowa sławnš rejteradę Spod Zurich; a miał także i za męstwo szpadę, Także od Feldmarszałka trzy zadowolnienia,Dwie pochwały cesarskie i cztery wspomnienia, Wszystko na piœmie" "Ale, ale, Kapitanie, Przerwał Robak, i cóż się tedy z nami stanie, Jeœli nie chcesz zgodzić się; wszakże dałeœsłowo Załatwić tę rzecz". "Prawda, słowo dam na nowo, Rzecze Ryków, ot słowo! Co po waszej zgubie? Ja człek poczciwy, ja was, Państwo Lachy,lubię, Że wy ludzie weseli, dobrzy do wypitki, I także ludzie œmiali, dobrzy do wybitki. U nas ruskie przysłowie: Kto na wozie jedzie, Bywa często pod wozem; kto dzisiaj na przedzie, Jutro w tyle; dziœ bijesz, jutro ciebie bijš; Czy o to gniew? tak u nas po żołniersku żyjš. Skšd by się człowiekowi tyle złoœci wzięło Gniewać się o przegranę! Oczakowskie dzieło Było krwawe, pod Zurich zbili nam piechotę, Pod Austerlicem całš utraciłem rotę; A pierwej wasz Koœciuszko pod Racławicami- Byłem sierżantem - wysiekł mój pluton kosami. I cóż stšd? to ja znowu u Maciejowiców Zabiłem własnym sztykiem dwóch dzielnychszlachciców, Jeden był Mokronowski, szedł z kosš przed frontem I kanonijerowi ucišł rękę z lontem. Oj! wy Lachy! Ojczyzna! ja to wszystko czuję, Ja Ryków; car tak każe, a ja was żałuję, Co nam do Lachów? Niechaj Moskwa dla Moskala, Polska dla Lacha; ale cóż? car nie pozwala!"Sędzia mu na to rzecze: "Panie Kapitanie, Żeœ człek poczciwy, wiedzš to wszyscy ziemianie, U których na kwaterach stałeœ od lat wielu;Za ten dar nie gniewaj się, dobry przyjacielu, Nie chcieliœmy cię skrzywdzić; te oto dukaty Œmieliœmy złożyć wiedzšc, żeœ człek niebogaty". "Ach, jegry! wołał Ryków, cała rota skłuta! Moja rota! a wszystko z winy tego Płuta! On komendant, on za to przed carem odpowie, A wy te grosze sobie zabierzcie, Panowie, U mnie jest kapitański mój żołd lada jaki, A dosyć mnie na ponczyk i lulkę tabaki. A was lubię, że z wami sobie zjem, popiję, Pohulam, pogawędzę, i tak sobie żyję; Otóż ja was obronię, i jak będzie œledztwo, Słowo uczciwe, że dam za wami œwiadectwo. Powiemy, że my przyszli tu z wizytš, pili Sobie, tańczyli, trochę sobie podchmielili, A Płut przypadkiem ognia zakomenderował,Bitwa! i batalijon tak jakoœ zmarnował. Wy, Pany, tylko œledztwo pomazujcie złotem, Będzie kręcić się. Ale teraz powiem o tem, Co już mówiłem temu szlachcicu, co długi Ma rapier, że Płut pierwszy komendant, ja drugi: Płut został żywy, może on wam zagišć kruczka Takiego, że zginiecie, bo to chytra sztuczka; Trzeba mu gębę zatkać bankowym papierem.No i cóż, Panie szlachcic, ty z długim rapierem, Czy już byłeœ u Płuta? czyœ się z nim naradził?" Gerwazy obejrzał się, łysinę pogładził, Kiwnšł niedbale rękš, jak gdyby znać dawał, Że już wszystko załatwił. - Lecz Ryków nastawał: "Cóż, czy Płut będzie milczeć, czy słowem zaręczył?" Klucznik zły, że go Ryków pytaniami dręczył, Poważnie palec wielki ku ziemi naginał, A potem machnšł rękš, jak gdyby przecinałDalszš rozmowę, i rzekł: "Klnę się Scyzorykiem, Że Płut nie wyda! gadać już nie będzie z nikim!" Potem dłonie opuœcił i palcami chrzšsnšł, Jak gdyby tajemnicę całš z ršk wytrzšsnšł. Ten ciemny gest pojęli słuchacze i stali Patrzšc z dziwem na siebie, wzajem się badali, I posępne milczenie trwało minut kilka. Aż Ryków rzekł: "Nosił wilk, ponieœli i wilka!" "Requiescat in pace!" dodał Podkomorzy. "Jużci, zakończył Sędzia, był w tym palec boży! Lecz ja tej krwi nie winien, jam o tym nie wiedział". Ksišdz porwał się z poduszek i posępny siedział. Na koniec rzekł spojrzawszy bystro na Klucznika: "Wielki grzech bezbronnego zabić niewolnika! Chrystus zabrania mœcić się nawet i nad wrogiem! Oj, Kluczniku! odpowiesz ty ciężko przed Bogiem. Jedna jest restrykcyja: jeœli popełniono Nie z zemsty głupiej, ale pro publico bono".Klucznik głowš i rękš kiwał wycišgnionš, I mrugajšc powtarzał: "Pro publico bono!" Więcej nie było mowy o Płucie majorze; Nazajutrz daremnie go szukano we dworze,Daremnie wyznaczono za trupa nagrodę, Major zginšł bez œladu, jak gdyby wpadł wwodę; Co się z nim stało, różnie powiadano o tem,Lecz nikt pewnie nie wiedział ni wtenczas, ni potem Daremnie pytaniami Klucznika dręczono; Nic nie wyrzekł prócz tych słów: "Pro publico bono". Wojski był w tajemnicy, lecz słowem ujętyHonorowym, staruszek milczał jak zaklęty. Po zawarciu układów wyszedł z izby Ryków, A Robak kazał wezwać szlachtę wojowników, Do których Podkomorzy z powagš tak mówi:"Bracia! Bóg dziœ naszemu szczęœcił orężowi, Ale muszę Wać Państwu wyznać bez ogródki, Że z tych niewczesnych bojów złe wyniknš skutki; Zbłšdziliœmy i nikt tu z nas nie jest bez winy: Ksišdz Robak, że zbyt czynnie rozszerzał nowiny, Klucznik i szlachta, że je pojęła opacznie. Wojna z Rosyjš jeszcze nieprędko się zacznie, Tymczasem, kto miał udział najczynniejszyw bitwie, Ten nie może bezpieczny zostać się na Litwie; Musicie więc do Księstwa uciekać, Panowie,A mianowicie Maciej, co się Chrzciciel zowie, Tadeusz, Konew, Brzytew, niech unoszš głowy Za Niemen, gdzie ich czeka zastęp narodowy; My na was nieobecnych całš winę zwalim I na Płuta, tak resztę rodzeństwa ocalim. Żegnam was nie na długo; sš pewne nadzieje, Że nam z wiosnš swobody zorza zajaœnieje I Litwa, co was teraz żegna jak tułaczy, Wkrótce jako zwycięskich swych zbawców zobaczy. Sędzia wszystko, co trzeba, zgotuje na drogę I ja pieniędzmi, ile zdołam, dopomogę". Czuła szlachta, że mšdrze Podkomorzy radził; Wiadomo, że kto z ruskim carem raz się zwadził, Ten już z nim na tej ziemi nie zgodzi się szczérze I musi albo bić się, albo gnić w Sybirze. Więc nic nie mówišc, smutnie po sobie spojrzeli, Westchnęli; na znak zgody głowami skinęli. Polak, chociaż stšd między narodami słynny, Że bardziej niŸli życie kocha kraj rodzinny, Gotów zawżdy rzucić go, puœcić się w kraj œwiata, W nędzy i poniewierce przeżyć długie lata, Walczšc z ludŸmi i z losem, póki mu œród burzy Przyœwieca ta nadzieja, że OjczyŸnie służy.Oœwiadczyli, że zaraz wyjeżdżać gotowi. Tylko to się nie zdało panu Buchmanowi: Buchman, człowiek rozsšdny, w bitwę się nie wmieszał, Ale słyszšc, że radzš, głosować poœpieszał. Znajdował projekt dobrym, lecz chciał przeinaczyć, Dokładniej go rozwinšć, jaœniej wytłumaczyć, A naprzód komisyjš legalnie wyznaczyć, Która by rozważyła emigracji cele, Œrodki, sposoby tudzież innych względów wiele; Nieszczęœciem, krótkoœć czasu była na zawadzie, Że się nie stało zadoœć Buchmanowej radzie. Szlachta żegna się œpiesznie i już w drogę rusza. Ale Sędzia zatrzymał w izbie Tadeusza I rzekł do Księdza: "Czas już, żebym ci powiedział To, o czymem z pewnoœciš wczora się dowiedział, Że nasz Tadeusz szczerze zakochany w Zosi, Niechajże przed odjazdem o rękę jej prosi;Mówiłem z Telimenš, już nam nie przeszkadza, Zosia także się z wolš opiekunów zgadza. Jeœli dziœ œlubem pary nie możem uwieńczyć, Toć by ich, Panie Bracie, przynajmniej zaręczyć Przed odjazdem; bo serce młode i podróżne, Wiesz dobrze, jako miewa tentacyje różne; A wszakże, kiedy okiem rzuci na pierœcionek I przypomni młodzieniec, że już jest małżonek, Zaraz w nim obcych pokus ostyga goršczka.Wierzaj mi, wielkš siłę ma œlubna obršczka."Ja sam przed lat trzydziestu wielki afekt miałem Ku pannie Marcie, której serce pozyskałem; Byliœmy zaręczeni; Bóg nie błogosławił Zwišzkowi temu i mnie sierotš zostawił, Wzišwszy do chwały swojej nadobnš Wojszczankę, Przyjaciela mojego córę, Hreczeszankę. Pozostała mi tylko pamištka jej cnoty, Jej wdzięków, i ten oto œlubny pierœcień złoty. Ilekroć nań spojrzałem, zawsze ma nieboga Stawała przed oczyma; i tak z łaski Boga Dotšd mej narzeczonej dochowałem wiary, I nie bywszy małżonkiem, jestem wdowiec stary, Chociaż Wojski ma drugš córę, doœć nadobnš I do mojej kochanej Marty doœć podobnš!" To mówišc na pierœcionek z czułoœciš spozierał I odwróconš rękš łzy z oczu ocierał. "Bracie, kończył, co myœlisz? zrobim zaręczyny? On kocha, a mam słowo ciotki i dziewczyny". Lecz Tadeusz podbiega i z żywoœciš mówi: "Czymże zdołam odwdzięczyć dobremu Stryjowi, Który tak o me szczęœcie ustawnie się trudzi! Ach, dobry Stryju! byłbym najszczęœliwszy z ludzi, Gdyby mi Zosia była dzisiaj zaręczona, Gdybym wiedział, że to jest moja przyszła żona. Przecież powiem otwarcie: dziœ te zaręczyny Do skutku przyjœć nie mogš, sš różne przyczyny... Nie pytaj więcej; jeœli Zosia czekać raczy, Może mnie wkrótce lepszym, godniejszym obaczy, Może stałoœciš na jej wzajemnoœć zarobię,Może troszeczkš sławy me imię ozdobię, Może wkrótce w ojczyste wrócim okolice; Wtenczas, Stryju, wspomnę ci twoje obietnice, Wtenczas na klęczkach drogš powitam Zosieńkę I jeœli będzie wolna, poproszę o rękę; Teraz porzucam Litwę może na czas długi, Może Zosi tymczasem podobać się drugi; Więzić jej woli nie chcę; prosić o wzajemnoœć, Na któršm nie zasłużył, byłaby nikczemnoœć". Gdy te słowa z uczuciem mówił chłopiec młody, Zaœwieciły mu, jako dwie wielkie jagody Pereł, dwie łzy na wielkich błękitnych Ÿrenicach I stoczyły się szybko po rumianych licach. Ale Zosia ciekawa z głębiny alkowy Œledziła przez szczelinę tajemne rozmowy; Słyszała, jak Tadeusz po prostu i œmiało Opowiedział swš miłoœć, serce w niej zadrżało, I widziała tych wielkich dwoje łez w Ÿrenicach. Choć dojœć nie mogła wštku w jego tajemnicach Dlaczego jš pokochał? dlaczego porzuca? Gdzie odjeżdża? przecież jš ten odjazd zasmuca. Pierwszy raz posłyszała w życiu z ust młodziana Dziwnš i wielkš nowoœć, że była kochana. Biegła więc, gdzie stał mały domowy ołtarzyk, Wyjęła zeń obrazek i relikwijarzyk: Na obrazku tym była œwięta Genowefa, A w relikwiji suknia œwiętego Józefa Oblubieńca, patrona zaręczonej młodzi, I z tymi œwiętoœciami do pokoju wchodzi. "Pan odjeżdżasz tak prędko? ja Panu na drogę Dam podarunek mały i także przestrogę: Niechaj Pan zawsze z sobš relikwije nosi I ten obrazek, a niech pamięta o Zosi. Niech Pana Pan Bóg w zdrowiu i szczęœciu prowadzi I niech prędko szczęœliwie do nas odprowadzi". Umilkła i spuœciła głowę; oczki modre Ledwie stuliła, z rzęsów pobiegły łzy szczodre, A Zosia z zamkniętymi stojšc powiekami Milczała, sypišc łzami jako brylantami. Tadeusz, bioršc dary i całujšc rękę, Rzekł: "Pani! już ja muszę pożegnać Panienkę, BšdŸ zdrowa, wspomnij o mnie i racz czasem zmówić Pacierz za mnie! Zofijo!..." Więcej nie mógł mówić. Lecz Hrabia, z Telimenš wszedłszy niespodzianie, Uważał młodej pary czułe pożegnanie, Wzruszył się i rzuciwszy wzrok ku Telimenie: "Ileż, rzekł, jest pięknoœci choć w tak prostej scenie! Kiedy dusza pasterki z wojownika duszš, Jak łódŸ z okrętem w burzy, rozłšczyć sięmuszš! Zaiste! nic tak uczuć w sercach nie rozpala,Jako kiedy się serce od serca oddala. Czas jest to wiatr, on tylko małš œwiecę zdmuchnie, Wielki pożar od wiatru tym mocniej wybuchnie. I moje serce zdolne mocniej kochać z dala. Panie Soplico! miałem ciebie za rywala; Ten błšd był jednš z przyczyn naszej smutnej zwady, Która mię przymusiła dostać na was szpady. Postrzegam błšd mój, boœ ty wzdychał ku pasterce, Ja zaœ tej pięknej Nimfie oddałem me serce. Niech we krwi wrogów nasze utonš urazy, Nie będziem się zbójczymi rozpierać żelazy.Niech się inaczej spór nasz zalotny rozstrzygnie: Walczmy! kto kogo czuciem miłoœci wyœcignie! Zostawim oba drogie serc naszych przedmioty, Poœpieszymy obadwa na miecze, na groty; Walczmy z sobš stałoœciš, żalem i cierpieniem, A wrogów naszych mężnym œcigajmy ramieniem". Rzekł i na Telimenę spojrzał, ale ona Nic nie odpowiadała, strasznie zadziwiona. "Mój Hrabio, przerwał Sędzia, po co chcesz koniecznie Wyjeżdżać, wierz mi, w twoich dobrach siedŸ bezpiecznie Szlachtę biednš rzšd mógłby odrzeć i przechłostać, Ale ty, Hrabio, pewien jesteœ cały zostać; Wiesz, w jakim rzšdzie żyjesz, jesteœ doœćbogaty, Wykupisz się od więzień połowš intraty". "To niezgodna, rzekł Hrabia, z moim charakterem, Nie mogę być kochankiem, będę bohaterem;W miłoœci troskach, sławy zwę pocieszycielki, Gdy jestem nędzarz sercem, będę rękš wielki". Telimena pytała: "Któż Panu przeszkadza Kochać i być szczęœliwym!" - "Mych przeznaczeń władza, Rzekł Hrabia; ciemnoœć przeczuć, które ruchem tajnym Rwš się ku stronom obcym, dziełom nadzwyczajnym. Wyznaję, że dziœ chciałem na czeœć Telimenie U ołtarzów Hymena zapalić płomienie, Ale mi dał zbyt piękny przykład ten młodzieniec, Sam dobrowolnie œlubny swój zrywajšc wieniec I biegšc serca swego doœwiadczać w przeszkodach Zmiennych losów, i w krwawych wojennych przygodach. Dziœ otwiera się nowa i dla mnie epoka! Brzmiała odgłosem broni mej Birbante-rokka, Oby ten odgłos równie w Polszcze się rozszerzył!" Skończył, i dumnie szpady rękojeœć uderzył. "Jużci, rzekł Robak, trudno ganić tę ochotę; JedŸ, weŸ pienišdze, możesz usztyftować rotę, Jak Włodzimierz Potocki, co Francuzów zdziwił Dajšc na skarb milijon; jak ksišżę RadziwiłłDominik, co zastawił dobra swe i sprzęty I dwa uzbroił nowe konne regimenty. JedŸ, jedŸ, a weŸ pienišdze; ršk tam dosyćmamy, Ale grosza brak w Księstwie; jedŸ Wasze, żegnamy". Telimena, smutnymi rzuciwszy oczyma: "Niestety, rzekła, widzę, że cię nic nie wstrzyma! Rycerzu mój, w wojenne kiedy wstšpisz szranki, Obróć czułe spojrzenie na kolor kochanki! (Tu wstšżkę oderwawszy od sukni, zrobiła Kokardę i na piersiach Hrabi przyszpiliła). Niech cię ten kolor wiedzie na działa ogniste, Na kopije błyszczšce i deszcze siarczyste,A kiedy się rozsławisz walecznymi czyny I gdy nieœmiertelnymi przesłonisz wawrzyny Skrwawiony szyszak i hełm twój zwycięstwem hardy: I wtenczas jeszcze oko zwróć do tej kokardy. Wspomnij, czyja ten kolor przyszpiliła ręka!" Tu mu podała rękę. - Pan Hrabia przyklęka, Całuje; Telimena zbliżyła do oka Chustkę, a drugim okiem poglšda z wysoka Na Hrabię, który żegnał jš mocno wzruszony. Ona wzdychała, ale ruszyła ramiony. Lecz Sędzia rzekł: "Mój Hrabio, spiesz się, bo już póŸno", A ksišdz Robak: "Doœć tego! wołał z minš groŸnš, Œpiesz się Wasze!" - Tak rozkaz Sędziego i Księdza Rozdziela czułš parę i z izby wypędza. Tymczasem pan Tadeusz stryja obejmował Ze łzami i Robaka w rękę pocałował; Robak, ku piersiom chłopca przycisnšwszy skronie I na głowie mu na krzyż położywszy dłonie, Spójrzał ku niebu i rzekł: "Synu! z Panem Bogiem!" I zapłakał... A już był Tadeusz za progiem."Jak to? zapytał Sędzia, nic mu brat nie powie? I teraz? biedny chłopiec, jeszcze się nie dowie O niczym! przed odjazdem?" - "Nie, rzekł siermięgia,ľA€ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjÜ ŕ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żP[ c Ť ´ c ‘_s c ’Ňí c “ż*Š c ”h5ű c Ksišdz, o niczem (Płaczšc długo z zakrytym rękami obliczem). I po cóż by miał wiedzieć biedny, że ma ojca, Który się skrył przed œwiatem, jak łotr, jak zabójca? Bóg widzi, jak pragnšłbym, ale z tej pociechy Zrobię Bogu ofiarę za me dawne grzechy". "Więc, rzecze Sędzia, teraz czas myœleć o sobie, Uważ, że człowiek w twoim wieku i chorobie Nie zdołałby z innymi razem emigrować; Mówiłeœ, że wiesz domek, gdzie się masz przechować ; Powiedz, gdzie? œpieszmy, czeka zaprzężona bryka, Czy nie najlepiej w puszczę, do chaty leœnika?" Robak kiwajšc głowš rzekł: "Do jutra rana Mam czas; teraz, mój bracie, poœlij do plebana, Aby tu jak najrychlej przybył z wijatykiem;Oddal stšd wszystkich, zostań tyko sam z Klucznikiem. Zamknij drzwi". Sędzia spełnił Robaka rozkazy I usiada na łóżku przy nim; a Gerwazy Stoi, łokieć przytwierdza na głowni rapiera, A czoło pochylone na dłoniach opiera. Robak, nim zaczšł mówić, w Klucznika oblicze Wzrok utkwił, i milczenie chował tajemnicze. A jako chirurg naprzód miękkš rękę składa Na ciele chorujšcym, nim ostrzem raz zada: Tak Robak wyraz bystrych oczu swych złagodził, Długo nimi po oczach Gerwazego wodził, Na koniec, jakby œlepym chciał uderzyć ciosem, Zasłonił oczy rękš i rzekł mocnym głosem:"Jam jest Jacek Soplica..." Klucznik na to słowo Pobladnšł, pochylił się, i ciała połowš Wygięty naprzód, stanšł, zwisł na jednej nodze, Jak głaz lecšcy z góry, zatrzymany w drodze. Oczy roztwierał, usta szeroko rozszerzał Grożšc białymi zęby, a wšsy najeżał; Rapier z ršk upuszczony przy ziemi zatrzymał Kolanami, i głownię prawš rękš imał Cisnšc jš; rapier, z tyłu za nim wycišgniony, Długim, czarnym swym końcem chwiał się w różne strony I Klucznik był podobny rysiowi rannemu, Który z drzewa ma skoczyć w oczy myœliwemu, Wydyma się kłębuszkiem, mruczy, krwawe œlepie Wyiskrza, wšsy rusza i ogonem trzepie. "Panie Rębajło, rzekł Ksišdz, już mię nie zatrwożš Gniewy ludzkie, bo jestem już pod rękš Bożš; Zaklinam cię na imię Tego, co œwiat zbawił I na krzyżu zabójcom swoim błogosławił, I przyjšł proœbę łotra: byœ się udobruchałI to, co mam powiedzieć, cierpliwie wysłuchał; Sam przyznałem się, muszę dla ulgi sumnienia Pozyskać, a przynajmniej prosić przebaczenia; Posłuchaj mej spowiedzi; potem zrobisz sobie Ze mnš, co zechcesz". I tu złożył ręce obie Jak do pacierza; Klucznik cofnšł się zdumiony, Uderzał rękš w czoło i ruszał ramiony. A Ksišdz zaczšł swš dawnš z Horeszkš zażyłoœć Opowiadać, i swojš z jego córkš miłoœć, I swe z tego powodu z Stolnikiem zatargi. Lecz mówił nieporzšdnie, często mięszał skargi I żale we swš spowiedŸ, często rzecz przecinał, Jak gdyby już jš kończył, i znowu zaczynał. Klucznik, dzieje Horeszków znajšcy dokładnie, Całš tę powieœć, chociaż splštanš bezładnie, Porzšdkował w pamięci i dopełniać umiał; Lecz Sędzia wielu rzeczy zgoła nie rozumiał. Oba pilnie słuchali pochyliwszy głowy, A Jacek mówił coraz wolniejszymi słowy I często zarywał się. Wszak sam wiesz, Gerwazeńku, jak Stolnik zapraszał Często mnie na biesiady; zdrowie moje wnaszał. Krzyczał nieraz, do góry podniósłszy szklenicę, Że nie miał przyjaciela nad Jacka Soplicę; Jak on mnie œciskał! Wszyscy, którzy to widzieli, Myœlili, że on ze mnš duszš się podzieli. On przyjaciel? on wiedział, co się wtenczasdziało W duszy mojej! Tymczasem już szeptała o tym okolica, Jaki taki gadał mi: "Ej, panie Soplica, Daremnie konkurujesz; dygnitarskie progi Za wysokie na Jacka podczaszyca nogi". Ja œmiałem się udajšc, że drwiłem z magnatów I z córek ich, i nie dbam o arystokratów; Że jeœli bywam u nich, z przyjaŸni to robię,A za żonę nie pojmę, tylko równš sobie. Przecie bodły mi duszę do żywca te żarty; Byłem młody, odważny, œwiat był mnie otwarty W kraju, gdzie, jako wiecie, szlachcic urodzony Jest zarówno z panami kandydat korony! Wszakże Tęczyński niegdyœ z królewskiego domu Żšdał córy, a król mu oddał jš bez sromu. Sopliców czyż nie równe Tęczyńskim zaszczyty Krwiš, herbem, wiernš służbš Rzeczypospolitej! Jak łatwo może człowiek popsuć szczęœciedrugim W jednej chwili, a życiem nie naprawi długim! Jedno słowo Stolnika, jakże byœmy byli Szczęœliwi! kto wie, może dotšd byœmy żyli,Może i on przy swoim kochanym dziecięciu, Przy swojej pięknej Ewie, przy swym wdzięcznym zięciu Zestarzałby spokojny! może wnuki swoje Kołysałby! teraz co? nas zgubił oboje, I sam - i to zabójstwo - i wszystkie następstwa Tej zbrodni, wszystkie moje biedy i przestępstwa!... Ja skarżyć nie mam prawa, ja jego morderca, Ja skarżyć nie mam prawa, przebaczam muz serca, Ale i on... Żeby już raz otwarcie był mnie zrekuzował, Bo znał nasze uczucia; gdyby nie przyjmował Mych odwiedzin; to kto wie? może bym odjechał, Pogniewał się, połajał, w końcu go zaniechał, Ale on, chytrze dumny, wpadł na koncept nowy: Udawał, że mu nawet nie przyszło do głowy, Żeby ja mógł się starać o zwišzek takowy. A byłem mu potrzebnym, miałem zachowanie U szlachty, i lubili mnie wszyscy ziemianie. Więc on niby miłoœci mojej nie dostrzegał, Przyjmował mnie jak dawniej, a nawet nalegał, Abym częœciej przyjeżdżał; a ilekroć sami Byliœmy, widzšc oczy me przyćmione łzami I pierœ zbyt pełnš i już wybuchnšć gotowš,Chytry starzec, wnet wrzucił obojętne słowo O procesach, sejmikach, łowach... Ach, nieraz przy kieliszkach, gdy się tak rozrzewniał, Gdy mię tak œciskał i o przyjaŸni zapewniał, Potrzebujšc mej szabli lub kreski na sejmie, Gdy musiałem nawzajem œciskać go uprzejmie, To tak we mnie złoœć wrzała, że ja obracałem Œlinę w gębie, a dłoniš rękojeœć œciskałem,Chcšc plunšć na tę przyjaŸń i wnet szabli dostać; Ale Ewa, zważajšc mój wzrok i mš postać, Zgadywała, nie wiem jak, co się we mnie działo, Patrzyła błagajšca, lice jej bledniało; A był to taki piękny gołšbek, łagodny, I wzrok miała uprzejmy taki! tak pogodny! Taki anielski, że już nie wiem, już nie miałem Odwagi zagniewać jš, zatrwożyć - milczałem. I ja, zawadyjaka sławny w Litwie całej, Co przede mnš największe pany nieraz drżały, Com nie żył dnia bez bitki, co nie Stolnikowi, Ale bym się pokrzywdzić nie dał i królowi, Co we wœciekłoœć najmniejsza wprawiała mię sprzeczka, Ja wtenczas, zły i pjany, milczał jak owieczka! Jak gdybym Sanktissimum ujrzał! Ileż to razy chciałem serce me otworzyć I już się nawet przed nim do proœb upokorzyć, Lecz spojrzawszy mu w oczy, spotkawszy wejrzenia Zimne jak lód, wstyd mi było mojego wzruszenia; Œpieszyłem znowu jak najzimniej dyskurować O sprawach, o sejmikach, a nawet żartować. Wszystko to prawda z pychy, żeby nie ubliżyć Imieniowi Sopliców, żeby się nie zniżyć Przed panem proœbš próżnš, nie dostać odmowy, Bo jakież by to były między szlachtš mowy.Gdyby wiedziano, że ja, Jacek... Soplicy Horeszkowie odmówili dziewkę! Że mnie, Jackowi, czarnš podano polewkę! "W końcu sam już nie wiedzšc, jak sobie poradzić, Umyœliłem ze szlachty mały pułk zgromadzić I opuœcić na zawsze powiat i Ojczyznę, Wynieœć się gdzie na Moskwę lub na Tatarszczyznę I zaczšć wojnę. Jadę pożegnać Stolnika, W nadziei, że gdy ujrzy wiernego stronnika,Dawnego przyjaciela, prawie domownika, Z którym pił i wojował przez tak długie lata, Teraz żegnajšcego i kędyœ w kraj œwiata Jadšcego - że może starzec się poruszy I pokaże mi przecież trochę ludzkiej duszy,Jak œlimak rogów! "Ach! kto choć na dnie serca ma dla przyjaciela Choćby iskierkę czucia, gdy się z nim rozdziela, Dobędzie się iskierka ta przy pożegnaniu, Jako ostatni płomyk życia przy skonaniu! Raz ostatni dotknšwszy przyjaciela skroni, Częstokroć najzimniejsze oko łzę uroni! * * *" Biedna, słyszšc o moim odjeŸdzie, pobladła, Bez przytomnoœci, ledwie że trupem nie padła, Nie mogła nic przemówić, aż się jej rzuciły Strumieniem łzy - poznałem, jak byłem jejmiły! * * *" Pomnę, pierwszy raz w życiu jam się łzamizalał Z radoœci i z rozpaczy, zapomniał się, szalał, Już chciałem znowu upaœć ojcu jej pod nogi, Wić się jak wšż u kolan, wołać: "Ojcze drogi, WeŸ za syna lub zabij!" Wtem Stolnik posępny, Zimny jako słup soli, grzeczny, obojętny, Wszczšł dyskurs, o czym? o czym? o córkiweselu! W tej chwili! O Gerwazy! uważ, przyjacielu, Masz ludzkie serce! ..."Stolnik rzekł: "Panie Soplica, Właœnie przyjechał do mnie swat Kasztelanica, Ty jesteœ mój przyjaciel, cóż ty mówisz na to? Wiesz Wasze, że mam córkę pięknš i bogatš, A kasztelan witebski! wszakże to w senacie Niskie, dršżkowe krzesło, cóż mi radzisz, bracie?" Nie pamiętam już zgoła, co mu na to rzekłem, Podobno nic - na konia wsiadłem i uciekłem!" * * *" Jacku! zawołał Klucznik, mšdre ty przyczyny Wynajdujesz; cóż? one nie zmniejszš twej winy! Bo wszakże zdarzało się już nieraz na œwiecie, Że kto pokochał pańskie lub królewskie dziecię, Starał się gwałtem zdobyć, przemyœlał wykradać, Mœcił się otwarcie - ale tak chytrze œmierćzadać! Panu polskiemu! w Polszcze, i w zmowie z Moskalem!" "Nie byłem w zmowie!" Jacek odpowiedziałz żalem. "Gwałtem porwać? wszak mógłbym, zza krat i zza klamek Wydarłbym jš, rozbiłbym w puch ten jego zamek! Miałem za sobš Dobrzyn i cztery zaœcianki. Ach, gdyby ona była jak nasze szlachcianki!Silna i zdrowa! gdyby ucieczki, pogoni Nie zlękła się i mogła słuchać szczęku broni! Lecz ona biedna! tak jš rodzice pieœcili, Słaba, lękliwa! był to robaczek motyli, Wiosenna gšsieniczka! i tak jš zagrabić, Dotknšć jš zbrojnš rękš, byłoby jš zabić; Nie mogłem. Nie. "Mœcić się otwarcie, szturmem zamek zwalić w gruzy, Wstyd, boby powiedziano, żem mœcił się rekuzy! Kluczniku, twoje serce poczciwe nie umie Uczuć, ile jest piekła w obrażonej dumie. "Szatan dumy zaczšł mi lepsze plany raić: Zemœcić się krwawo, ale powód zemsty taić, Nie bywać w zamku, miłoœć z serca wykorzenić, Puœcić w niepamięć Ewę, z innš się ożenić, A potem, potem jakš wynaleŸć zaczepkę, Pomœcić się. "I zdało mi się zrazu, żem już serce zmienił, I rad byłem z wymysłu, i - jam się ożenił,Z pierwszš, któršm napotkał, dziewczynš ubogš! lem zrobił - jakże byłem ukarany srogo! Nie kochałem jej, biedna matka Tadeusza, Najprzywišzańsza do mnie, najpoczciwsza dusza - Ale ja dawnš miłoœć i złoœć w sercu dusił,Byłem jakby szalony, darmom siebie musił Zajšć się gospodarstwem albo interesem, Wszystko na próżno! Zemsty opętany biesem, Zły, opryskliwy, znaleŸć nie mogłem pociechy W niczym na œwiecie - i tak z grzechów w nowe grzechy, Zaczšłem pić. "I tak niedługo żona ma z żalu umarła, Zostawiwszy to dziecię, a mnie rozpacz żarła! * * *" Jakże mocno musiałem kochać tę niebogę, Tyle lat! gdziem ja nie był! a dotšd nie mogęJej zapomnieć, i zawżdy jej postać kochanaStoi mi przed oczyma jakby malowana! Piłem, nie mogłem zapić pamięci na chwilę Ani pozbyć się, chociaż przebiegłem ziem tyle! Teraz oto w habicie jestem Bożym sługš, Na łożu, we krwi... O niej mówiłem tak długo! - W tej chwili, o tych rzeczach mówić? Bóg wybaczy! Musicie wiedzieć, w jakim żalu i rozpaczy Popełniłem... "Było to właœnie wkrótce po jej zaręczynach; Wszędzie gadano tylko o jej zaręczynach, Powiadano, że Ewa, gdy brała obršczkę Z ršk Wojewody, mdlała, że wpadła w goršczkę, Że ma poczštki suchot, że ustawnie szlocha; Zgadywano, że kogoœ potajemnie kocha. - Ale Stolnik, jak zawsze, spokojny, wesoły, Dawał na zamku bale, zbierał przyjacioły, Mnie już nie prosił - na cóż byłem mu potrzebny? Mój bezład w domu, bieda, mój nałóg haniebny Podały mnie na wzgardę i na œmiech przed œwiatem! Mnie, com niegdyœ, rzec mogę, trzšsł całym powiatem! Mnie, którego Radziwiłł nazywał: kochanku!Mnie, com kiedy wyjeżdżał z mojego zaœcianku, To liczniejszy dwór miałem niżeli ksišżęcy! Kiedym szablę dostawał, to kilka tysięcy Szabel błyszczało wkoło, straszšc zamki pańskie! A potem ze mnie dzieci œmiały się włoœciańskie! Tak zrobiłem się nagle w oczach ludzkich lichy! Jacek Soplica! - Kto zna, co jest czucie pychy..." Tu Bernardyn osłabiał i upadł na łoże, A Klucznik rzekł wzruszony: ""Wielkie sšdy Boże! Prawda! prawda! więc to ty? i tyżeœ to, Jacku Soplico? pod kapturem? żyłeœ po żebracku! Ty, którego pamiętam, gdy zdrowy, rumiany, Piękny szlachcic, gdy tobie pochlebiały pany, Gdy za tobš kobiety szalały! Wšsalu! Nie tak to dawno! takeœ zestarzał się z żalu! Jakżem ciebie nie poznał po owym wystrzale, Kiedyœ tak do niedŸwiedzia trafił doskonale? Bo nad ciebie nie miała strzelca Litwa nasza, Byłeœ także po Maćku pierwszy do pałasza!Prawda! o tobie niegdyœ œpiewały szlachcianki: Oto Jacek wšs kręci, trzęsš się zaœcianki, A komu na swym wšsie węzełek zawišże, Ten zadrży, choćby to był sam Radziwiłł ksišżę". Zawišzałeœ ty węzeł i mojemu Panu! Nieszczęœniku! i tyżeœ? do takiego stanu? Jacek Wšsal kwestarzem! wielkie sšdy boże!I teraz! ha! bezkarnie ujœć tobie nie może, Przysišgłem: kto Horeszków krwi kroplę wysšczył..." Tymczasem Ksišdz na łożu usiadł i tak kończył: "JeŸdziłem koło zamku; ile biesów w głowie I w sercu miałem, kto ich imiona wypowie! Stolnik! zabija dziecię własne, mnie już zabił, Zniszczył - jadę pod bramę, szatan mię tamwabił. Patrz, jak on hula! co dzień w zamku pijatyka, Ile œwiec w oknach, jaka brzmi w salach muzyka! I ten zamek na łysš głowę mu nie runie - Pomyœl o zemœcie, to wnet szatan broń podsunie. Ledwiem pomyœlił, szatan nasyła Moskali. Stałem patrzšc; wiesz, jak wasz zamek szturmowali. * * *" Bo fałsz, żebym był w jakiej z Moskalami zmowie. * * *" Patrzyłem; różne myœli snuły się po głowie. Zrazu z uœmiechem głupim, jak na pożar dziecko, Patrzyłem, potem radoœć uczułem zbójeckš, Czekajšc, rychło zacznie palić się i walić; Czasem myœl przychodziła skoczyć, jš ocalić, Nawet Stolnika. - * * *" Broniliœcie się, ty wiesz, dzielnie i przytomnie, Zdziwiłem się; Moskale padali wkoło mnie, Bydlęta, Ÿle strzelajš! - na widok ich klęski Złoœć mię znowu porwała. - Ten Stolnik zwycięski! I tak-że mu na œwiecie wszystko się powodzi? I z tej strasznej napaœci z tryumfem wychodzi? Odjeżdżałem ze wstydem - właœnie był poranek, Wtem ujrzałem, poznałem: wystšpił na ganek I brylantowš szpinkš ku słońcu migotał, I wšs pokręcał dumnie, i wzrok dumny miotał, I zdało mi się, że mnie szczególniej uršgał, Że mnie poznał i ku mnie rękę tak wycišgał, Szydzšc i grożšc. - Chwytam karabin Moskala, Ledwiem przyłożył, prawie nie mierzył - wypala! Wiesz! "Przeklęta broń ognista! kto mieczem zabija, Musi składać się, natrzeć, odbija, wywija, Może rozbroić wroga, miecz w pół drogi wstrzymać; Ale ta broń ognista, dosyć zamek imać, Chwila, jedna iskierka... * * *" Czyż uciekałem, kiedyœ mierzył do mnie z góry? Utkwiłem oczy we dwie twojej broni rury, Rozpacz, jakiœ żal dziwny do ziemi mnie przybił! Czemuż? ach, mój Gerwazy, czemuœ wtenczas chybił? Łaskę byœ zrobił! widać za pokutę grzechu Trzeba było..." Tu znowu brakło mu oddechu. "Bóg widzi, rzecze Klucznik, szczerze trafić chciałem! Ileż ty krwi wylałeœ twoim jednym strzałem, Ileż klęsk spadło na nas i na twš rodzinę, A wszystko to przez Waszš, Panie Jacku, winę! A wszakże gdy dziœ jegry Hrabię na cel wzięli, Ostatniego z Horeszków, chociaż po kšdzieli, Tyœ go zasłonił, i gdy Moskal do mnie palił,Tyœ mię rzucił o ziemię, tak nas dwóch ocalił. Jeœli prawda, że jesteœ księdzem zakonnikiem, Jużci sukienka broni cię przed Scyzorykiem.BšdŸ zdrów, więcej na waszym nie postanę progu, Z nami kwita, - zostawmy resztę Panu Bogu". Jacek rękę wycišgnšł, - cofnšł się Gerwazy: "Nie mogę, rzekł, bez mego szlachectwa obrazy Dotykać rękę, takim morderstwem skrwawionš Z prywatnej zemsty, nie zaœ pro publico bono". Ale Jacek z poduszek na łoże upadłszy, Zwrócił się ku Sędziemu, a był coraz bladszy, I niespokojnie pytał o księdza plebana, I wołał na Klucznika: "Zaklinam Waćpana, Abyœ został; wnet skończę, ledwie mam doœć mocy Zakończyć - Panie Klucznik - ja umrę tej nocy!" "Co, bracie? krzyknšł Sędzia, widziałem, wszak rana Niewielka, co ty mówisz? po księdza , rzekł siermięgia,ľA€ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjÜ ŕ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż•P c –P > c —Ž c €˜­_ c ™ *˙ c š 5E ^ plebana; Może Ÿle opatrzono - zaraz po doktora, W apteczce jest..." Ksišdz przerwał: "Bracie, już nie pora. Miałem tam strzał dawniejszy, dostałem pod Jena, le zgojony, a teraz draœniono - gangrena Już tu - znam się na ranach, patrz, jaka krew czarna, Jak sadza, co tu doktor? ale to rzecz marna, Raz umieramy, jutro czy dziœ oddać duszę -Panie Klucznik, przebaczysz mnie, ja skończyć muszę! * * *" Jest w tym zasługa nie chcieć zostać winowajcš Narodowym, choć naród okrzyczy cię zdrajcš! Zwłaszcza w kim taka, jaka była we mnie duma! * * *" Imię zdrajcy przylgnęło do mnie jako dżuma. Odwracali ode mnie twarz obywatele, Uciekali ode mnie dawni przyjaciele, Kto był lękliwy, z dala witał się i stronił; Nawet lada chłop, lada Żyd, choć się pokłonił, To mię z boku szyderskim przebijał uœmiechem; Wyraz "zdrajca" brzmiał w uszach, odbijałsię echem W domie, w polu; ten wyraz od rana do mroku Wił się przede mnš, jako plama w chorym oku. Przecież nie byłem zdrajcš kraju. * * *" Moskwa mnie uważała gwałtem za stronnika, Dano Soplicom znacznš częœć dóbr nieboszczyka, Targowiczanie potem chcieli mnie zaszczycić Urzędem. - Gdybym wtenczas chciał się przemoskwicić! Szatan radził - już byłem możny i bogaty; Gdybym został Moskalem? najpierwsze magnaty Szukałyby mych względów; nawet szlachta braty, Nawet gmin, który swoim tak łacnie uwłacza, Tym, którzy Moskwie służš, szczęœliwszym- przebacza! Wiedziałem to, a przecież - nie mogłem. * * *" Uciekłem z kraju! Gdziem nie był! com nie cierpiał! * * *" Ale Bóg raczył lekarstwo jedyne objawić. Poprawić się potrzeba było i naprawić Ile możnoœci to... * * *" Córka Stolnika, ze swym mężem wojewodš Gdzieœ w Sybir wywieziona, tam umarła młodo; Zostawiła tę w kraju córkę, małš Zosię, Kazałem jš hodować. * * *" Bardziej niŸli z miłoœci, może z głupiej pychy Zabiłem; więc pokora, wszedłem między mnichy, Ja, niegdyœ dumny z rodu, ja, com był junakiem, Spuœciłem głowę, kwestarz, zwałem się Robakiem, Że jako robak w prochu... "Zły przykład dla Ojczyzny, zachętę do zdrady Trzeba było okupić dobrymi przykłady, Krwiš, poœwięceniem się... "Biłem się za kraj; gdzie? jak? zmilczę; niedla chwały Ziemskiej biegłem tylekroć na miecze, na strzały. Milej sobie wspominam, nie dzieła waleczneI głoœne, ale czyny ciche, użyteczne, I cierpienia, których nikt... "Udało mi się nieraz do kraju przedzierać, Rozkazy wodzów nosić, wiadomoœci zbierać,Układać zmowy - znajš i Galicyjanie Ten kaptur mnisi - znajš i Wielkopolanie! Pracowałem przy taczkach rok w pruskiej fortecy, Trzy razy Moskwa kijmi zraniła me plecy, Raz już wiedli na Sybir; potem Austryjacy W Szpilbergu zakopali mnie w lochach do pracy, W carcer durum - a Pan Bóg wybawił mię cudem I pozwolił umierać między swoim ludem, Z Sakramentami. "Może i teraz, kto wie? możem znowu zgrzeszył! Możem nad rozkaz wodzów powstanie przyœpieszył! Ta myœl, że dom Sopliców pierwszy się uzbroi, Że pierwszš Pogoń w Litwie zatknš krewni moi!... Ta myœl...zdaje się czysta... "Chciałeœ zemsty? masz! boœ ty był narzędziem kary Bożej! twoim Bóg mieczem rozcišł me zamiary. Tyœ wštek spisku, tyle lat snowany, splštał!Cel wielki, który całe życie me zaprzštał, Ostatnie moje ziemskie uczucie na œwiecie, Którem tulił, hodował, jak najmilsze dziecię, Tyœ zabił w oczach ojca, a jam ci przebaczył! Ty!..." "Oby tylko równie Bóg przebaczyć raczył! Przerwał Klucznik; jeżeli masz przyjšć wijatyk, Księże Jacku, toć ja nie luter, nie syzmatyk! Kto umierajšcego smuci, wiem, że grzeszy. Powiem tobie coœ, pewnie to ciebie pocieszy. Kiedy nieboszczyk Pan mój upadał zraniony,A ja, klęczšc nad jego piersiš pochylony I miecz maczajšc w ranę, zemstę zaprzysišgnšł, Pan głowę wstrzšsnšł, rękę ku bramie wycišgnšł W stronę, gdzie stałeœ, i krzyż w powietrzu naznaczył; Mówić nie mógł, lecz dał znak, że zbójcy przebaczył. Ja też pojšłem, ale tak się z gniewu wœciekłem, Że o tym krzyżu nigdy i słowa nie rzekłem". Tu rozmowę przerwały chorego cierpienia I nastšpiła długa godzina milczenia. Oczekujš plebana. - Podkowy zagrzmiały, Zastukał do komnaty Arendarz zdyszały, List ma ważny, samemu Jackowi pokaże; Jacek bratu oddaje, głoœno czytać każe. List od Fiszera, który był natenczas szefem Sztabu armiji polskiej pod Księciem Józefem. Donosi, że w cesarskim tajnym gabinecie Stanęła wojna; Cesarz już po całym œwiecie Ogłasza jš; sejm walny w Warszawie zwołany, I skonfederowane Mazowieckie Stany Wyrzekš uroczyœcie przyłšczenie Litwy. Jacek, słuchajšc, cicho odmówił modlitwy; Przycisnšwszy do piersi œwięconš gromnicę, Podniósł w niebo zatlone nadziejš Ÿrenice I zalał się ostatnich łez rozkosznych zdrojem: "Teraz, rzekł, Panie, sługę Twego puœć z pokojem!" Wszyscy uklękli; a wtem ozwał się pod progiem Dzwonek: znak, że przyjechał pleban z Panem Bogiem. Właœnie już noc schodziła i przez niebo mleczne, Różowe, biegš pierwsze promyki słoneczne.Wpadły przez szyby jako strzały brylantowe, Odbiły się na łożu o chorego głowę I ubrały mu złotem oblicze i skronie, Że błyszczał jako œwięty w ognistej koronie. Księga jedenasta: Rok 1812 O roku ów! kto ciebie widział w naszym kraju! Ciebie lud zowie dotšd rokiem urodzaju, A żołnierz rokiem wojny; dotšd lubiš starzyO tobie bajać, dotšd pieœń o tobie marzy. Z dawna byłeœ niebieskim oznajmiony cudemI poprzedzony głuchš wieœciš między ludem; Ogarnęło Litwinów serca z wiosny słońcemJakieœ dziwne przeczucie, jak przed œwiatakońcem, Jakieœ oczekiwanie tęskne i radosne. Kiedy pierwszy raz bydło wygnano na wiosnę, Uważano, że chociaż zgłodniałe i chude, Nie biegło na ruń, co już umaiła grudę, Lecz kładło się na rolę i schyliwszy głowy Ryczało albo żuło swój pokarm zimowy. I wieœniacy cišgnšcy na jarzynę pługi Nie cieszš się, jak zwykle, z końca zimy długiej, Nie œpiewajš piosenek, pracujš leniwo, Jakby nie pamiętali na zasiew i żniwo. Co krok wstrzymujš woły i podjezdki w bronie I poglšdajš z trwogš ku zachodniej stronie,Jakby z tej strony miał się objawić cud jaki, I uważajš z trwogš wracajšce ptaki. Bo już bocian przyleciał do rodzinnej sosnyI rozpišł skrzydła białe, wczesny sztandar wiosny; A za nim, krzykliwymi nadcišgnšwszy pułki,Gromadziły się ponad wodami jaskółki I z ziemi zmarzłej brały błoto na swe domki. W wieczór słychać w zaroœlach szept cišgnšcej słomki, I stada dzikich gęsi szumiš ponad lasem, I znużone na popas spadajš z hałasem, A w głębi ciemnej nieba wcišż jęczš żurawie. Słyszšc to nocni stróże pytajš w obawie, Skšd w królestwie skrzydlatym tyle zamieszania, Jaka burza te ptaki tak wczeœnie wygania. Aż oto nowe stada, jakby gilów, siewek I szpaków, stada jasnych kit i choršgiewekZajaœniały na wzgórkach, spadajš na błonie. Konnica! dziwne stroje, nie widziane bronie,Pułk za pułkiem, a œrodkiem, jak stopione œniegi, Płynš drogami kute żelazem szeregi; Z lasów czerniš się czapki, rzęd bagnetów błyska, Rojš się niezliczone piechoty mrowiska. Wszyscy na północ: rzekłbyœ, iż wonczas zwyraju Za ptastwem i lud ruszył do naszego kraju,Pędzony niepojętš, instynktowš mocš. Konie, ludzie, armaty, orły dniem i nocš Płynš; na niebie górš tu i ówdzie łuny, Ziemia drży, słychać, bijš stronami pioruny. - Wojna! wojna! Nie było w Litwie kšta ziemi,Gdzie by jej huk nie doszedł; pomiędzy ciemnemi Puszczami chłop, którego dziady i rodzice Pomarli nie wyjrzawszy za lasu granice, Który innych na niebie nie rozumiał krzyków Prócz wichrów, a na ziemi prócz bestyi ryków, Goœci innych nie widział oprócz spółleœników,- Teraz widzi: na niebie dziwna łuna pała, W puszczy łoskot, to kula od jakiegoœ działa, Zbłšdziwszy z pola bitwy, dróg w lesie szukała Rwšc pnie, siekšc gałęzie. Żubr, brodacz sędziwy, Zadrżał we mchu, najeżył długie włosie grzywy, Wstaje na wpół, na przednich nogach się opiera I potrzšsajšc brodš zdziwiony spoziera Na błyskajšce nagle między łomem zgliszcze: Był to zbłškany granat, kręci się, wre, œwiszcze, Pękł z hukiem jakby piorun; żubr pierwszy raz w życiu Zlškł się i uciekł w głębszym schować się ukryciu. Bitwa! gdzie? w której stronie? pytajš młodzieńce, Chwytajš broń, kobiety wznoszš w niebo ręce, Wszyscy pewni zwycięstwa, wołajš ze łzami: <> O wiosno! kto cię widział wtenczas w naszym kraju Pamiętna wiosno wojny, wiosno urodzaju! O wiosno, kto cię widział, jak byłaœ kwitnšca Zbożami i trawami, a ludŸmi błyszczšca, Obfita we zdarzenia, nadziejš brzemienna! Ja ciebie dotšd widzę, piękna maro senna! Urodzony w niewoli, okuty w powiciu, Ja tylko jednš takš wiosnę miałem w życiu.Soplicowo leżało tuż przy wielkiej drodze, Którš od strony Niemna cišgnęli dwaj wodze: Nasz Ksišżę Józef i król westfalski Hieronim. Już zajęli częœć Litwy od Grodna po Słonim,Gdy król rozkazał wojsku dać trzy dni wytchnienia Ale polscy żołnierze mimo utrudzenia Skarżyli się, że król im marszu nie dozwala, Tak radzi by co prędzej doœcignšć Moskala. W mieœcie pobliskim stanšł główny sztab ksišżęcy, A w Soplicowie obóz czterdziestu tysięcy I ze sztabami swymi jenerał Dšbrowski, Kniaziewicz, Małachowski, Giedrojć i Grabowski. PóŸno było, gdy weszli; więc każdy, gdzie może, Zabierajš kwatery w zamczysku, we dworze; Skoro dano rozkazy, rozstawiono czaty, Każdy strudzony poszedł spać do swej komnaty. Z nocš wszystko ucichło: obóz, dwór i pole;Widać tylko, jak cienie, błšdzšce patrole I gdzieniegdzie błyskania ognisk obozowych, Słychać kolejne hasła stanowisk wojskowych. Spali: gospodarz domu, wodze i żołnierze; Oczu tylko Wojskiego sen słodki nie bierze ;Bo Wojski ma na jutro biesiadę wyprawić, Którš chce dom Sopliców na wiek wieków wsławić: Biesiadę, godnš miłych sercom polskim goœci I odpowiednš wielkiej dnia uroczystoœci, Co jest œwiętem koœcielnym i œwiętem rodziny: Jutro odbyć się majš trzech par zaręczyny,Zaœ jenerał Dšbrowski oœwiadczył z wieczora, Że chce mieć obiad polski. Choć spóŸniona pora, Wojski zebrał co prędzej z sšsiedztwa kucharzy; Pięciu ich było, służš, on sam gospodarzy. Jako kuchmistrz białym się fartuchem opasał, Wdział szlafmycę, a ręce do łokciów zakasał; W ręku ma plackę muszš, owad lada jaki Odpędza, wpadajšcy chciwie na przysmaki; Drugš rękš przetarte okulary włożył, Dobył z zanadrza księgę, odwinšł, otworzył. Księga ta miała tytuł: Kucharz doskonały. W niej spisane dokładnie wszystkie specyjały Stołów polskich; podług niej Hrabia na Tęczynie Dawał owe biesiady we włoskiej krainie, Którym się Ojciec Œwięty Urban Ósmy dziwił; Podług niej póŸniej Karol-Kochanku-Radziwiłł, Gdy przyjmował w Nieœwiżu króla Stanisława, Sprawił pamiętnš owš ucztę, której sława Dotšd żyje na Litwie we gminnej powieœci. Co Wojski wyczytawszy pojmie i obwieœci, To natychmiast kucharze robiš umiejętni. Wre robota, pięćdziesišt nożów w stoły tętni, Zwijajš się kuchciki czarne jak szatany: Ci niosš drwa, ci z mlekiem i z winem sagany, Lejš w kotły, skowrody, w rondle, dym wybucha; Dwóch kuchcików przy piecu siedzi, w mieszki dmucha, Wojski, ażeby ogień tym łacniej rozpalać, Rozkazał stopionego masła na drwa nalać Zbytek ten dozwolony jest w dostatnim domu). Kuchciki sypiš w ogień suche pęki łomu. Inni na rożny sadzš ogromne pieczenie Wołowe, sarnie, combry dzicze i jelenie; Ci skubiš stosy ptastwa, lecš puchów chmury, Obnażajš się głuszce, cietrzewie i kury. Lecz kur niewiele było; od owej wyprawy, Którš w czasie zajazdu Dobrzyński Sak krwawy Zrobił na kurnik, kędy Zosi gospodarstwo Zniszczył nie zostawiwszy sztuki na lekarstwo: Jeszcze nie mogło ptastwem zakwitnšć na nowo Sławne niegdyœ ze drobiu swego Soplicowo. Zresztš zaœ mięs wszelkich był wielki dostatek, Co się zgromadzić dało i z domu, i z jatek, I z lasów, i z sšsiedztwa, z bliska i z daleka: Rzekłbyœ, ptasiego tylko niedostaje mleka. Dwie rzeczy, których hojny pan uczty szuka, Łšczš się w Soplicowie: dostatek i sztuka. Już wschodził uroczysty dzień Najœwiętszej Panny Kwietnej; pogoda była przeœliczna, czas ranny, Niebo czyste, wokoło ziemi obcišgnięte, Jako morze wiszšce, ciche, wklęsło-wgięte; Kilka gwiazd œwieci z głębi, jako perły ze dna Przez fale; z boku chmurka biała, sama jedna Podlatuje i skrzydła w błękicie zanurza, Podobne do niknšcych piór Anioła Stróża, Który nocnš modlitwš ludzi przytrzymany SpóŸnił się, œpieszy wracać między spółniebiany. Już ostatnie perły gwiazd zamierzchły i nadnie Niebios zgasły, i niebo œrodkiem czoła blednie, Prawš skroniš złożone na wezgłowiu cieni Jeszcze smagławe, lewš coraz się rumieni;A dalej okršg jakby powieka szeroka Rozsuwa się i w œrodku widać białek oka, Widać tęczę, Ÿrenicę - już promień wytrysnšł, Po okršgłych niebiosach wygięty przebłysnšł I w białej chmurce jako złoty grot zawisnšł. Na ten strzał, na dnia hasło, pęk ogniów wylata, Tysišc rac krzyżuje się po okręgu œwiata, A oko słońca weszło. - Jeszcze nieco senne, Przymruża się, drżšc wstrzšsa swe rzęsy promienne, Siedmiš barw błyszczy razem: szafirowe razem, Razem krwawi się w rubin i żółknie topazem, Aż rozlœniło się jako kryształ przezroczyste, Potem jak brylant œwiatłe, na koniec ogniste, Jak księżyc wielkie, jako gwiazda migajšce:Tak po nieŸmiernym niebie szło samotne słońce. Dziœ pospólstwo litewskie z całej okolicy Zebrało się przed wschodem wokoło kaplicy, Jak gdyby na nowego ogłoszenie cudu. Zbiór ten pochodził w częœci z pobożnoœci ludu, A w częœci z ciekawoœci: bo dziœ w Soplicowie Na nabożeństwie majš być jenerałowie, Sławni dowódcy owi naszych legijonów, Których lud znał imiona i czcił jak patronów, Których wszystkie tułactwa, wyprawy i bitwy Były ewangelijš narodowš Litwy. Już przyszło oficerów kilku, tłum żołnierzy; Lud ich otacza, patrzy, ledwie oczom wierzy Oglšdajšc rodaków mundury noszšcych, Zbrojnych, wolnych i polskim językiem mówišcych. Wyszła msza - nie obejmie œwištynia maleńka Całego zgromadzenia; lud na trawie klęka, Patrzšc we drzwi kaplicy, odkrywajš głowy: Włos litewskiego ludu, biały albo płowy, Pozłacał się jako łan dojrzałego żyta; Gdzieniegdzie kraœna główka dziewicza wykwita, Ubrana w œwieże kwiaty albo w pawie oczy I wstęgi rozplecione, ozdoby warkoczy, Œród głów męskich, jak w zbożu bławat i kškole. Klęczšcy różnobarwny tłum okrywa pole, A na głos dzwonka, niby na wiatru powianie, Chylš się wszystkie głowy jak kłosy na łanie. Wieœniaczki dziœ na ołtarz Matki Zbawiciela Niosš pierwszy dar wiosny, œwieże snopki ziela; Wszystko wkoło ubrane w bukiety i w wianki, Ołtarz, obraz, a nawet dzwonnica i ganki. Czasem poranny wietrzyk, gdy ze wschodu wionie, Zrywa wianki i rzuca na klęczšcych skronie, I rozlewa jak z mszalnej kadzielnicy wonie.A gdy w koœciele było po mszy i kazaniu, Wyszedł przewodniczšcy całemu zebraniu Podkomorzy, niedawno przez powiatu stany Zgodnie konfederackim marszałkiem obrany. Miał mundur województwa: żupan złotem szyty, Kontusz gredyturowy z frędzlš i pas lity, Przy którym karabela z głowniš jaszczurowš; Na szyi œwiecił wielkš szpinkš brylantowš; Konfederatka biała, a na niej pęk gruby Drogich piórek, były to białych czapel czuby (Na fest kładnie się tylko kitka tak bogata,Której każde pióreczko kosztuje dukata). Tak ubrany, na wzgórek wstšpił przed koœciołem, Wieœniacy i żołnierstwo œcisnęło się kołem, On rzekł: <>. To powiedziawszy, order wydobył z pokrowca I zawiesił na skromnym krzyżyku grobowca Uwišzanš w kokardę wstšżeczkę czerwonš,I krzyż biały gwiaŸdzisty ze złotš koronš; Przeciw słońcu promienie gwiazdy zajaœniały Jako ostatni odbłysk ziemskiej Jacka chwały. Tymczasem lud na klęczkach Anioł Pański mowi Upraszajšc o wieczny pokój grzesznikowi; Sędzia obchodzi goœci i wiejskš gromadę, Wszystkich do Soplicowa wzywa na biesiadę.Ale na przyzbie domu usiedli dwaj starce, Majšc u kolan pełne miodu dwa półgarce; Patrzš w sad, gdzie œród pšczków barwistego maku Stał ułan jak słonecznik, w błyszczšcym kołpaku, Strojnym blachš złocistš i piórem koguta; Przy nim dziewczę w zielonej sukience jak ruta Pozioma, wznosi oczki błękitne jak bratki Ku oczom chłopca; dalej panny rwały kwiatki Po ogrodzie, umyœlnie odwracajšc głowy Od kochanków, żeby im nie mieszać rozmowy. Ale starce miód pijš, tabakierkš z kory Częstujšc się nawzajem, toczš rozhowory. <> rzekł klucznik Gerwazy. <> rzekł woŸnyProtazy. <> powtórzyli zgodnie kilka razy Kiwajšc w takt głowami; wreszcie WoŸny rzecze: <>.To mówišc, półgarcówkš przepił do Klucznika. <>. <> <>. <>. Na to Klucznik rzecze: <> Tu skończyli rozmowę, pijš zadumani, Słychać tylko niekiedy te krótkie wyrazy: <> - < <> - <>. Przyzba tykała kuchni, której okna stały Otworem i dym jako z pożaru buchały, Aż z kłębów dymu, niby biała gołębica, Mignęła œwiecšca się kuchmistrza szlafmyca. Wojski przez okno kuchni, ponad starców głowy Wytknšwszy głowę, milczkiem słuchał ich rozmowy I podał im nareszcie filiżanki spodek Pełen biszkoktów, mówišc: <>. Ale Wojskiego powieœć przerwali kucharze Pytajšc, komu serwis ustawiać rozkaże. Wojski odszedł, a starcy, zaczerpnšwszy miodu, Zadumani zwrócili oczy w głšb ogrodu, Gdzie ów dorodny ułan rozmawiał z panienkš. Właœnie ułan ujšwszy jej dłoń lewš rękš (Prawš miał na temlaku, widać, że był ranny), Z takimi odezwał się słowami do panny: <> Na to Zosia rzecze Wznoszšc głowę i patrzšc w oczy mu nieœmiało: <>. Potem spuœciwszy oczęta Dodała: <>. Tadeusz, rad z takiego miłoœci dowodu, Wzišł jš pod rękę, œcisnšł i wyszli z ogrodu Do pokoju damskiego, do owej komnaty, Kędy Tadeusz mieszkał przed dziesięciš laty. Teraz bawił tam Rejent, cudnie wystrojony,I usługiwał damie, swojej narzeczonej, Biegajšc i podajšc sygnety, łańcuszki, Słoiki i flaszeczki, i proszki, i muszki; Wesoł, na pannę młodš patrzył tryumfalnie. Panna młoda kończyła robić gotowalnię; Siedziała przed Ÿwierciadłem radzšc się bóstw wdzięku; Pokojowe zaœ, jedne z żelazkami w ręku Odœwieżajš nadstygłe warkoczów pierœcionki, Drugie klęczšc pracujš około falbonki. Gdy się tak Rejent bawi ze swš narzeczonš,Kuchcik stuknšł doń w okno: kota postrzeżono. Kot wykradłszy się z łozy przeœmignšł po łšce I wskoczył w sad pomiędzy jarzyny wschodzšce; Tam siedzi, wystraszyć go łacno z rozsadniku I uszczuć, postawiwszy charty na przesmyku. Bieży Asesor cišgnšc za obróż Sokoła, Poœpiesza za nim Rejent i Kusego woła. Wojski obu z chartami przy płocie ustawił,A sam się z plackš muszš do sadu wyprawił, Depcšc, œwiszczšc i klaszczšc, bardzo Ÿwierza trwoży; Szczwacze, trzymajšc każdy charta na obroży, Ukazujš palcami, skšd zajšc wyruszy, Cmokajš z cicha; charty nadstawiły uszy, Wytknęły pyski na wiatr i drżš niecierpliwie, Jak dwie strzały złożone na jednej cięciwie. Wtem Wojski krzyknšł: Zajšc smyk zza płotu Na łškę, charty za nim, i wnet bez obrotu Sokół i Kusy razem spadli na szaraka Ze dwóch stron w jednej chwili, jak dwa skrzydła ptaka, I zęby mu jak szpony zatopili w grzbiecie. Kot jęknšł raz, jak nowo narodzone dziecię.Żałoœnie! biegš szczwacze: już leży bez ducha, A charty mu sierć białš targajš spod brzucha. Szczwacze pogłaskali psy, a Wojski tymczasem Dobył nożyk strzelecki wiszšcy za pasem, Oderznšł skoki i rzekł: <>. - Na starca wezwanie Szczwacze zwrócili na się rozjaœnione lice I długo rozdzielone złšczyli prawice. Wtem rzekł Rejent: <>. A na to rzekł Asesor, wesoł z podarunku: <> Więc wracali do domu oznajmić za stołem, Że się skończył spór między Kusym i Sokołem. Była wieœć, że zajšca tego Wojski w domu Wyhodował i w ogród puœcił po kryjomu, Ażeby szczwaczów zgodzić zbyt łatwš zdobyczš. Staruszek tak swš sztukę zrobił tajemniczo, Że oszukał zupełnie całe Soplicowo. Kuchcik w lat kilka póŸniej szepnšł o tym słowo, Chcšc Asesora skłócić z Rejentem na nowo;Ale próżno krzywdzšce chartów wieœci szerzył, Wojski zaprzeczył i nikt kuchcie nie uwierzył. Już goœcie zgromadzeni w wielkiej zamku sali, Czekajšc uczty wkoło stołu rozmawiali, Gdy pan Sędzia w mundurze wojewódzkim wchodzi I pana Tadeusza z Zofijš przywodzi. Tadeusz, lewš dłoniš dotykajšc głowy, Pozdrowił swych dowódców przez ukłon wojskowy. Zofija z opuszczonym ku ziemi wejrzeniem Zapłoniwszy się, goœci witała dygnieniem Od Telimeny pięknie dygać wyuczona). Miała wianek na głowie jako narzeczona, Zresztš ubior ten samy, w jakim dziœ w kaplicy Składała snop wiosenny dla Boga Rodzicy. Użęła znów dla goœci nowy snopek ziela; Jednš rękš zeń kwiaty i trawy roŸdziela, Drugš swój sierp błyszczšcy poprawia na głowie; Brali ziółka, całujšc jej ręce, wodzowie; Zosia znowu dygała w kolej zapłoniona. Wtem jenerał Kniaziewicz wzišł jš za ędza , rzekł siermięgia,ľA€ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjÜ ŕ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żĄ` c ˘h —! Ł˙o c €¤n} c Ľë$– c Ś0† c §;f* ramiona I złożywszy ojcowski całus na jej czole, Podniosł w górę dziewczynę, postawił na stole, A wszyscy klaszczšc w dłonie zawołali: Zachwyceni dziewczyny urodš, postawš, A szczególnie jej strojem litewskim, prostaczym; Bo dla tych wodzów, którzy w swym życiu tułaczym Tak długo błškali się w obcych stronach œwiata, Dziwne miała powaby narodowa szata, Która im wspominała i młode ich lata, I dawne ich miłostki; więc ze łzami prawieSkupili się do stołu, patrzyli ciekawie. Ci proszš, aby Zosia wzniosła nieco czoło I oczy pokazała; ci, ażeby w koło Raczyła się obrócić - dziewczyna wstydliwaObraca się, lecz oczy rękami zakrywa. Tadeusz patrzył wesoł i zacierał ręce. Czy ktoœ Zosi poradził wyjœć w takiej sukience, Czy instynktem wiedziała (bo dziewczyna zgadnie Zawsze instynktem, co jej do twarzy przypadnie), Dosyć, że Zosia pierwszy raz w życiu dziœ z rana Była od Telimeny za upor łajana, Nie chcšc modnego stroju, aż wymogła płaczem, Że jš tak zostawiono, w ubraniu prostaczem. Spodniczkę miała długš, białš; suknię krótkš Z zielonego kamlotu z różowš obwódkš; Gorset także zielony, różowymi wstęgi Od łona aż do szyi sznurowany w pręgi; Pod nim pierœ jako pšczek pod listkiem się tuli. Od ramion œwiecš białe rękawy koszuli, Jako skrzydła motyle do lotu wydęte, U dłoni skarbowane i wstšżkš opięte; Szyja także koszulkš obciœniona wšskš, Kołnierzyk zadzierzgniony różowš zawišzkš; Zauszniczki wyrznięte sztucznie z pestek wiszni, Których się wyrobieniem Sak Dobrzyński pyszni Były tam dwa serduszka z grotem i płomykiem, Dane dla Zosi, gdy Sak był jej zalotnikiem); Na kołnierzyku wiszš dwa sznurki bursztynu, Na skroniach zielonego wianek rozmarynu, Wstšżki warkoczów Zosia rzuciła na barki, A na czoło włożyła zwyczajem żniwiarki Sierp krzywy, œwieżym żęciem traw oszlifowany, Jasny jak nów miesięczny nad czołem Dyjany. Wszyscy chwalš, klaskajš. Jeden z oficerów Dobył z kieszeni portefeuille z plikami papierów, Rozłożył je, ołówek przycišł, w ustach zmoczył, Patrzy w Zosię, rysuje. Ledwie Sędzia zoczył Papiery i ołówki, poznał rysownika, Choć go bardzo odmienił mundur pułkownika, Bogate szlify, mina prawdziwie ułańska I wšsik poczerniony, i bródka hiszpańska. Sędzia poznał: <> - W istocie był to Hrabia młody, Niedawny żołnierz, lecz że wielkie miał dochody I swoim kosztem cały pułk jazdy wystawił, I w pierwszej zaraz bitwie wybornie się sprawił, Cesarz go pułkownikiem dziœ właœnie mianował: Więc Sędzia witał Hrabię i rangi winszował,Ale Hrabia nie słuchał, a pilnie rysował. Tymczasem weszła druga para narzeczona:Asesor, niegdyœ cara, dziœ Napoleona Wierny sługa; żandarmów oddział miał w komendzie, A choć ledwie dwadzieœcie godzin był w urzędzie, Już włożył mundur siny z polskimi wyłogi I cišgnšł krzywš szablę, i dzwonił w ostrogi. Obok poważnym krokiem szła jego kochanka, Ubrana bardzo strojnie, Tekla Hreczeszanka; Bo Asesor już dawno Telimenę rzucił I aby tę kokietkę tym mocniej zasmucił, Ku Wojszczance afekty serdeczne obrócił. Panna nie nadto młoda, już pono półwieczna, Lecz gospodyni dobra, osoba stateczna I posażna, bo oprocz swej dziedzicznej wioski Sumkš z daru Sędziego powiększała wnioski. Trzeciej pary daremnie czekajš czas długi. Sędzia niecierpliwi się i wysyła sługi; Wracajš: powiadajš, że trzeci małżonek, Pan Rejent, szczujšc kota, zgubił swój pierœcionek Œlubny, szuka na łšce; a Rejenta dama Jeszcze u gotowalni, choć œpieszy się samaI choć jej pomagajš służebne kobiety, Nie mogła w żaden sposób skończyć toalety: Ledwie będzie gotowa na godzinę czwartš. Księga dwunasta: Kochajmy się! Na koniec z trzaskiem sali drzwi na wœcišżotwarto. Wchodzi pan Wojski w czapce i z głowš zadartš, Nie wita się i miejsca za stołem nie bierze,Bo Wojski występuje w nowym charakterze Marszałka dworu; laskę ma na znak urzęduI tš laskš z kolei, jako mistrz obrzędu, Wskazuje wszystkim miejsca i goœci usadza.Naprzód, jako najpierwsza województwa władza, Podkomorzy-Marszałek wzišł miejsce zaszczytne, Ze słoniowym poręczem krzesło aksamitne;Obok na prawej stronie jenerał Dšbrowski, Na lewej siadł Kniaziewicz, Pac i Małachowski. Œród nich Podkomorzyna, dalej inne panie, Oficerowie, pany, szlachta i ziemianie, MężczyŸni i kobiety na przemian po parze, Usiadajš porzšdkiem, gdzie Wojski ukaże. Pan Sędzia skłoniwszy się opuœcił biesiadę;On na dziedzińcu włoœcian traktował gromadę, Zebrawszy ich za stołem na dwa staje długim, Sam siadł na jednym końcu, a pleban na drugim. Tadeusz i Zofija do stołu nie siedli, Zajęci częstowaniem włoœcian, chodzšc jedli. Starożytny był zwyczaj, iż dziedzice nowi Na pierwszej uczcie sami służyli ludowi. Tymczasem goœcie, potraw czekajšcy w sali, Z zadziwieniem na wielki serwis poglšdali, Którego równie drogi kruszec jak robota. Jest podanie, że ksišżę Radziwiłł-Sierota Kazał ten sprzęt na urzšd w Wenecyi zrobić I wedle własnych planów po polsku ozdobić.Serwis, potem zabrany czasu wojny szwedzkiéj, Przeszedł, nie wiedzieć jakš drogš, w dom szlachecki; Dziœ ze skarbca dobyty zajšł œrodek stoła Ogromnym kręgiem na kształt karetnego koła. Serwis ten był nalany ode dna po brzegi Piankami i cukrami białymi jak œniegi, Udawał przewybornie krajobraz zimowy; W œrodku czerniał ogromny bór konfiturowy, Stronami domy, niby wioski i zaœcianki, Okryte zamiast œronu cukrowymi pianki; Na krawędziach naczynia, stojš dla ozdoby Niewielkie z porcelany wydęte osoby W polskich strojach; jakoby aktory na scenie, Zdawały się przedstawiać jakoweœ zdarzenie; Gest ich sztucznie wydany, farby osobliwe, Tylko głosu im braknie, zresztš gdyby żywe. Cóż przedstawiajš? goœcie pytali ciekawi, Za czym Wojski podnosi laskę i tak prawi (Tymczasem podawano wódkę przed jedzeniem): "Za mych Wielce Moœciwych Panów pozwoleniem Te persony, których tu widzicie bez liku, Przedstawiajš polskiego historiš sejmiku, Narady, wotowanie, tryumfy i waœnie; Sam tę scenę odgadłem i Państwu objaœnię."Oto na prawo widać liczne szlachty grono: Pewnie ich przed sejmikiem na ucztę sproszono, Czeka nakryty stolik; nikt goœci nie sadza, Stojš kupkami, każda kupka się naradza. Patrzcie, iż w każdej kupce stoi w œrodku człowiek, Z którego ust otwartych, z podniesionych powiek, Ršk niespokojnych, widać - mówca, coœ tłumaczy, I palcem eksplikuje, i na dłoni znaczy. Ci mówcy zalecajš swoich kandydatów Z różnym skutkiem, jak widać z miny szlachty bratów. "Wprawdzie tam w drugiej kupie szlachta pilnie słucha, Ten ręce za pas zatknšł i przyłożył ucha, Ów dłoń przy uchu trzyma i milczkiem wšs kręci, Zapewne słowa zbiera i niże w pamięci; Cieszy się mówca widzšc, że sš nawróceni,Gładzi kieszeń, bo kreski ich już ma w kieszeni. "Lecz za to w trzecim gronie dzieje się inaczéj: Tu mówca musi łowić za pasy słuchaczy, Patrzcie, wyrywajš się i cofajš uszy; Patrzcie, jako ten słuchacz od gniewu się puszy, Wzniosł ręce, grozi mówcy, usta mu zatyka, Pewnie słyszał pochwały swego przeciwnika; Ten drugi, pochyliwszy czoło na kształt byka, Powiedziałbyœ, że mówcę pochwyci na rogi;Ci biorš się do szabel, tamci poszli w nogi. "Jeden między kupkami szlachcic cichy stoi,Widać, że człek bezstronny, waha się i boi,Za kim dać kreskę? nie wie i sam z sobš w walce, Pyta losu, wzniosł ręce, wytknšł wielkie palce, Zmrużył oczy, paznokciem do paznokcia mierzy, Widać, że kreskę swoję kabale powierzy: Jeœli palce trafiš się, da afirmatywę, A jeżeli się chybiš, rzuci negatywę. "Na lewej druga scena: refektarz klasztoruObrócony na salę szlacheckiego zboru. Starsi rzędem na ławach siedzš, młodsi stajš I ciekawi przez głowy w œrodek zaglšdajš;W œrodku marszałek stoi, wazon w ręku trzyma, Liczy gałki, szlachta je pożera oczyma, Właœnie wytrzšsł ostatniš; woŸni ręce wznoszš I imię obranego urzędnika głoszš. "Jeden szlachcic na zgodę powszechnš nie zważa, Patrz, wytknšł głowę oknem z kuchni refektarza, Patrz, jak oczy wytrzeszczył, jak poglšda œmiało, Usta otworzył, jakby chciał zjeœć izbę całš; Łatwo zgadnšć, że szlachcic ten zawołał: "Veto!" Patrzcie, jak za tš nagłš do kłótni podnietšTłoczy się do drzwi ciżba, pewnie idš w kuchnię; Dostali szable, pewnie krwawy bój wybuchnie. "Lecz tam na korytarzu, Państwo uważacieTego starego księdza, co idzie w ornacie, To przeor, Sanktissimum z ołtarza wynosi, A chłopiec w komży dzwoni i na ustšp prosi; Szlachta wnet szable chowa, żegna się i klęka, A ksišdz tam się obraca, gdzie jeszcze broń szczęka; Skoro przyjdzie, wnet wszystkich uciszy i zgodzi. "Ach! wy nie pamiętacie tego, Państwo młodzi! Jak œród naszej burzliwej szlachty samowładnej, Zbrojnej, nie trzeba było policyi żadnej; Dopóki wiara kwitła, szanowano prawa, Była wolnoœć z porzšdkiem i z dostatkiem sława! W innych krajach, jak słyszę, trzyma urzšd drabów, Policyjantów różnych, żandarmów, konstabów; Ale jeœli miecz tylko bezpieczeństwa strzeże, Żeby w tych krajach była wolnoœć - nie uwierzę". Wtem dzwonišc w tabakierę rzekł pan Podkomorzy: "Panie Wojski, niech Wasze na potem odłoży Te historyje; prawda, że sejmik ciekawy, Ale my głodni, każ Wać przynosić potrawy".Na to Wojski skłaniajšc aż do ziemi laskę: "Jaœnie Wielmożny Panie, zróbże mi tę łaskę, Zaraz dokończę scenę ostatniš sejmików; Oto nowy marszałek na ręku stronników Wyniesion z refektarza, patrz, jak szlachtabraty Rzucajš czapki, usta otwarli, - wiwaty! A tam po drugiej stronie pan przekreskowany, Sam jeden, czapkę wcisnšł na łeb zadumany, Żona przed domem czeka, zgadła, co się dzieje, Biedna! oto na ręku pokojowej mdleje, Biedna! Jaœnie Wielmożnej tytuł przybrać miała, A znów tylko Wielmożnš na lat trzy została!" Tu Wojski skończył opis i laskš znak daje, I wnet zaczęli wchodzić parami lokaje Roznoszšcy potrawy: barszcz królewskim zwany I rosoł staropolski sztucznie gotowany, Do którego pan Wojski z dziwnymi sekrety Wrzucił kilka perełek i sztukę monety, Taki rosoł krew czyœci i pokrzepia zdrowie.Dalej inne potrawy, a któż je wypowie! Kto zrozumie nie znane już za naszych czasów Te półmiski kontuzów, arkasów, blemasów,Z ingredyjencyjami pomuchl, figatelów, Cybetów, piżm, dragantów, pinelów, brunelów; Owe ryby! łososie suche, dunajeckie, Wyżyny, kawijary weneckie, tureckie, Szczuki główne i szczuki podgłówne, łokietne, Flšdry i karpie ćwiki, i karpie szlachetne! W końcu sekret kucharski: ryba nie krojona, U głowy przysmażona, we œrodku pieczona,A majšca potrawkę z sosem u ogona. Goœcie ani pytali nazwiska potrawy, Ani ich zastanowił ów sekret ciekawy, Wszystko prędko z żołnierskim jedli apetytem, Kieliszki napełniajšc węgrzynem obfitym. Ale tymczasem wielki serwis barwę zmieniłI odarty ze œniegu już się zazielenił, Bo lekka, ciepłem letnim powoli rozgrzana Roztopiła się lodu cukrowego piana I dno odkryła, dotšd zatajone oku; Więc krajobraz przedstawił nowš porę roku, Zabłysnšwszy zielonš, różnofarbnš wiosnš.Wychodzš różne zboża, jak na drożdżach rosnš, Pszenicy szafranowej buja kłos złocisty, Żyto ubrane w srebra malarskiego listy I gryka wyrabiana sztucznie z czokolady, I kwitnšce gruszkami i jabłkami sady. Ledwie majš czas goœcie darów lata użyć, Darmo proszš Wojskiego, żeby je przedłużyć, Już serwis, jak planeta koniecznym obrotem, Zmienia porę, już zboża malowane złotem, Nabrawszy ciepła w izbie powoli topniejš, Już trawy pożółkniały, liœcia czerwieniejš,Sypiš się, rzekłbyœ, iż wiatr jesienny powiewa; Na koniec owe chwilę przedtem strojne drzewa, Teraz, jakby odarte od wichrów i œronu, Stojš nagie; były to laski cynamonu Lub udajšce sosnę gałšzki wawrzynu, Odziane zamiast kolców ziarenkami kminu. Goœcie pijšcy wino zaczęli gałšzki, Pnie i korzenie zrywać i gryŸć dla zakšski. Wojski obchodził serwis i, pełen radoœci, Tryumfujšce oczy obracał na goœci. Henryk Dšbrowski udał wielkie zadziwienie I rzekł: "Mój Panie Wojski, czy to chińskiecienie? Czy to Pinety Panu dał w służbę swe bisy? Czy dotšd u was w Litwie sš takie serwisy I wszyscy takim starym ucztujš zwyczajem? Powiedz mi, bo ja życie strawiłem za krajem". Wojski rzekł kłaniajšc się: "Nie, Jaœnie Wielmożny Jenerale, nie jest to żaden kunszt bezbożny! Jest to pamištka tylko owych biesiad sławnych, Które dawano w domach panów starodawnych, Gdy Polska używała szczęœcia i potęgi! Com zrobił, tom wyczytał z tej tu oto księgi. Pytasz, czy wszędzie w Litwie ten się zwyczaj chowa? Niestety! już i do nas włazi moda nowa. Niejeden panicz krzyczy, że nie cierpi zbytków, Je jak Żyd, skšpi goœciom potraw i napitków, Węgrzyna pożałuje, a pije szatańskie Fałszywe wino modne, moskiewskie, szampańskie; Potem w wieczor na karty tyle złota straci, Że za nie dałbyœ ucztę na stu szlachty braci. Nawet (bo co na sercu mam, dziœ powiem szczerze, Niech tego Podkomorzy za złe mi nie bierze), Kiedym ten serwis cudny ze skarbca dobywał, To nawet Podkomorzy, i on mnie przedrwiwał! Mówišc, że to machina zmudna, staroœwiecka, Że to ma pozor niby zabawki dla dziecka, Nieprzyzwoitej dla tak znakomitych ludzi! Sędzio! i Sędzia mówił, że to goœci znudzi! A przecież, ile wnoszę z Panów zadziwienia,Widzę, iż ten kunszt piękny godzien był widzenia! Nie wiem, czy się podobna okazyja zdarzy Częstować w Soplicowie takich dygnitarzy. Widzę, że Pan Jenerał na biesiadach zna się, Niechaj przyjmie tę ksišżkę, ona Panu zda się, Gdy będziesz dla monarchów zagranicznych grona Dawał ucztę, ba, nawet dla Napoleona. Ale pozwól, nim księgę tę Panu poœwięcę, Niech powiem, jakim trafem wpadła w moje ręce". Wtem szmer powstał za drzwiami, razem głosów wiele Zawołało: "Niech żyje Kurek na koœciele!" Ciżba tłoczy się w salę, a Maciej na czele. Sędzia goœcia za rękę do stołu prowadził I wysoko pomiędzy wodzami posadził Mówišc: "Panie Macieju, niedobry sšsiedzie,Przyjeżdżasz bardzo poŸno, prawie po obiedzie". "Jem wczeœnie, rzekł Dobrzyński, ja tu niedla jadła Przybyłem, tylko że mnie ciekawoœć napadła Obejrzeć z bliska naszš armię narodowš. Wiele by gadać - jest to ani to, ni owo! Szlachta mnie obaczyła i gwałtem tu wiedzie, A Waszeć za stół sadzasz - dziękuję, sšsiedzie". To wyrzekłszy przewrócił talerz dnem do góry Na znak, że jeœć nie będzie, i milczał ponury. "Panie Dobrzyński, rzekł mu jenerał Dšbrowski, Tyż to jesteœ ów sławny rębacz Koœciuszkowski, Ów Maciej, zwany Rózga! znam ciebie ze sławy. I proszę, takiœ dotšd czerstwy, taki żwawy! Ileż to lat minęło! Patrz, jam się podstarzał, Patrz, i Kniaziewiczowi już się włos poszarzał, A ty jeszcze z młodszymi mógłbyœ pójœć wzapasy. I Rózga twoja kwitnie pono jak przed czasy; Słyszałem, żeœ niedawno Moskalów oćwiczył. Lecz gdzie sš bracia twoi? NieŸmiernie bymżyczył Widzieć te Scyzoryki i te wasze Brzytwy, Ostatnie egzemplarze starodawnej Litwy". "Jenerale, rzekł Sędzia, po owym zwycięstwie Prawie wszyscy Dobrzyńscy schronili się wKsięstwie; Zapewne do którego weszli legijonu". "W istocie, odpowiedział młody szef szwadronu, Mam w drugiej kompaniji wšsate straszydło, Wachmistrza Dobrzyńskiego, co się zwie Kropidło, A Mazury zowiš go litewskim niedŸwiedziem.Jeœli Jenerał każe, to go tu przywiedziem"."Jest, rzekł porucznik, kilku innych rodem z Litwy, Jeden żołnierz znajomy pod imieniem Brzytwy I drugi, co z tromblonem jeŸdzi na flankiery; Sš także w pułku strzelców dwa grenadyjery Dobrzyńscy". "Ale, ale, o ich naczelniku, Rzekł Jenerał, chcę wiedzieć o tym Scyzoryku, O którym mnie Pan Wojski tyle prawił cudów, Jakby o jednym z owych dawnych wielkoludów". "Scyzoryk, rzecze Wojski, choć nie egzulował, Ale bojšc się œledztwa, przed Moskwš się schował, Całš zimę nieborak tułał się po lasach, Teraz dopiero wyszedł; w tych wojennych czasach Mógłby się na co przydać, jest rycerskim człekiem, Szkoda tylko, że trochę przyciœniony wiekiem. Lecz owoż on!..." Tu Wojski palcem wskazałędza , rzekł siermięgia,ľA€ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjÜ ŕ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż¨P c Šj ™ c Ş c Ť !* c Ź4,ż c ­ó7e@ w sieni, Gdzie czeladŸ i wieœniacy stali natłoczeni, A nad wszystkich głowami łysina błyszczšca Ukazała się nagle jak pełnia miesišca, Trzykroć weszła i trzykroć znikła w głów obłoku; Klucznik idšc kłaniał się, aż dobył się z tłoku, I rzekł: "Jaœnie Wielmożny Koronny Hetmanie Czy Jenerale, mniejsza o tytułowanie, Jam jest Rębajło, staję na twe zawołanie Z tym moim Scyzorykiem, który nie z oprawy Ani z napisów, ale z hartu nabył sławy, Że nawet o nim Jaœnie Wielmożny Pan wiedział Gdyby on gadać umiał, może by powiedział Cokolwiek na pochwałę i tej starej ręki, Która służyła długo, wiernie, Bogu dzięki, OjczyŸnie tudzież panów Horeszków rodzinie, Czego pamięć dotychczas między ludŸmi słynie. Mopanku! rzadko który pisarz prowentowy Tak zręcznie temperuje pióra, jak on głowy; Długo liczyć! A nosów i uszu bez liku! A nie ma żadnej szczerby na tym ScyzorykuI żaden go nie splamił zbojecki uczynek; Tylko otwarta wojna albo pojedynek. Raz tylko! Panie, daj mu wieczny odpoczynek, Bezbronnego człowieka, niestety, sprzštniono! A i to, Bóg mi œwiadkiem, pro publico bono"."Pokaż no, rzekł œmiejšc się jenerał Dšbrowski, A to piękny scyzoryk, istny miecz katowski!" I z zadziwieniem wielki rapier opatrywał, I innym oficerom w kolej pokazywał; Probowali go wszyscy, ale ledwie który Z oficerów mógł podnieœć ten rapier do góry. Mówiono, że Dembiński, sławny ręki siłš, PodŸwignšłby szablicę, lecz go tam nie było. Z obecnych zaœ tylko szef szwadronu Dwernicki I dowódca plutonu, porucznik Różycki, Potrafili obracać tym żelaznym dršgiem; I tak rapier na probę szedł z ršk do ršk cišgiem. Lecz jenerał Kniaziewicz, wzrostem najsłuszniejszy, Pokazało się, iż był w ręku najsilniejszy; Ujšwszy rapier, lekko jakby szpadę dŸwignšł I nad głowami goœci błyskawicš mignšł, Przypominajšc polskie fechtarskie wykręty:Krzyżowš sztukę, młyńca, cios krzywy, raz cięty, Cios kradziony i tempy kontrpunktów, tercetów, Które też umiał, bo był ze Szkoły Kadetów.Gdy œmiejšc się fechtował, Rębajło już klęczał, Objšł go za kolana i ze łzami jęczał Za każdym zwrotem miecza: "Pięknie! Jenerale, Czyœ był konfederatem? pięknie, doskonale!To sztych Pułaskich! tak się Dzierżanowski składał, To sztych Sawy! Któż Panu tak rękę układał, Chyba Maciej Dobrzyński! A to? Jenerale, Mój wynalazek, dalbóg mój, ja się nie chwalę, To cięcie znane tylko w Rębajłów zaœcianku, Od mojego imienia zwane cios mopanku; Któż to Pana nauczył? to jest moje cięcie, Moje!" - Wstał, Jenerała porwawszy w objęcie. "Teraz umrę spokojny! jest przecie na œwiecie Człowiek, który przytuli moje drogie dziecię; Bo wszak nad tym od dawna dzień i noc boleję, Czy po œmierci ten rapier mój nie zerdzewieje! Otoż nie zerdzewieje! Mój Jaœnie WielmożnyJenerale, wybacz mi, porzućcie te rożny, Niemieckie szpadki, to wstyd szlacheckiemudziecku Nosić ten kijek; weŸmij szablę po szlachecku! Oto ten mój Scyzoryk u nóg Twoich składam, To jest, co najdroższego na œwiecie posiadam, Nie miałem nigdy żony, nie miałem dziecięcia, On był żonš i dzieckiem; z mojego objęcia Nigdy on nie wychodził; od rana do mroku Pieœciłem go, on w nocy sypiał przy mym boku! A kiedym się zestarzał, nad łóżkiem na œcianie Wisiał, jako nad Żydem Boże przykazanie! Myœliłem zakopać go razem z rękš w grobie, Lecz znalazłem dziedzica. - Niechaj służy Tobie!" Jenerał wpół œmiejšc się, a na wpół wzruszony: "Kolego, rzekł, jeżeli ustšpisz mnie żony I dziecka, to zostaniesz przez resztę żywota Bardzo samotny, stary, wdowiec i sierota! Powiedz, czym ci ten drogi dar mam wynagrodzić I czym twoje sieroctwo i wdowstwo osłodzić?" "Czy ja Cybulski? rzecze na to Klucznik z żalem, Co żonę przegrał, grajšc w mariasza z Moskalem, Jak o tym pieœń powiada. - Ja mam dosyć na tem, Że mój Scyzoryk jeszcze zabłyœnie przed œwiatem W takim ręku! - Niech tylko Jenerał pamięta, Aby tasiemka była długa, rozcišgnięta, Bo to długie; a zawsze od lewego ucha Cišć oburšcz, to przetniesz od głowy do brzucha". Jenerał wzišł Scyzoryk, lecz że bardzo długi, Nie mógł nosić, w furgonie schowały go sługi. Co się z nim stało, różnie powiadajš o tem,Lecz nikt pewnie nie wiedział ni wtenczas, ni potem. Dšbrowski rzekł do Maćka: "A ty co, Kolego? Zdaje się, żeœ ty nierad z przybycia naszego? Milczysz kwaœny? i jakże, serce ci nie skacze, Gdy widzisz orły złote, srebrne? gdy trębacze Pobudkę Koœciuszkowskš tršbiš ci nad uchem? Maćku! myœliłem, że ty większym jesteœ zuchem; Jeœli szabli nie weŸmiesz i na koń nie siędziesz, Przynajmniej z kolegami wesoło pić będziesz Zdrowie Napoleona i Polski nadzieje!" "Ha! rzekł Maciej, słyszałem, widzę, co się dzieje! Ale, Panie, dwóch orłów razem się nie gnieŸdzi! Łaska pańska, Hetmanie, na pstrym koniu jeŸdzi! Cesarz wielki bohater! gadać o tym wiele! Pamiętam, że Pułascy, moi przyjaciele, Mawiali poglšdajšc na Dymuryjera, Że dla Polski polskiego trzeba bohatera, Nie Francuza ani też Włocha, ale Piasta. Jana albo Józefa, lub Maćka - i basta. Wojsko! mówiš, że polskie! lecz te fizyliery,Sapery, grenadiery i kanonijery! Więcej słychać niemieckich tytułów w tym tłumie Niżeli narodowych! Kto to już zrozumie! A muszš też być z wami Turki czy Tartary, Czy syzmatyki, co ni Boga, ani wiary: Sam widziałem, kobiety w wioskach napastujš, Przechodniów odzierajš, koœcioły rabujš! Cesarz idzie do Moskwy! daleka to droga, Jeœli Cesarz Jegomoœć wybrał się bez Boga!Słyszałem, że już podpadł pod klštwy biskupie; Wszystko to jest..." Tu Maciej chleb umoczył w supie I jedzšc nie dokończył ostatniego słowa. Nie w smak Podkomorzemu poszła Maćka mowa, Młodzież zaczęła szemrać; Sędzia przerwał swary Głoszšc przybycie trzeciej narzeczonej pary. Był to Rejent, sam siebie Rejentem ogłosił,Nikt go nie poznał; dotšd polskie suknie nosił, Lecz teraz Telimena, przyszła żona, zmusza Warunkiem intercyzy wyrzec się kontusza; Więc się Rejent rad nierad po francusku przebrał. Widno, że mu frak duszy połowę odebrał, Stšpa, jakby kij połknšł, prosto, nieruchawo, Jak żuraw; nie œmie spójrzeć ni w lewo, ni w prawo; Mina gęsta, lecz z miny widać, że jest w męce, Nie wie, jak się pokłonić, gdzie ma podziaćręce, On, co tak gesty lubił! ręce za pas sadził - Nie masz pasa - tylko się po żołšdku gładził; Postrzegł omyłkę; bardzo zmięszał się, spiekł raka I ręce obie schował w jednš kieszeń fraka. Idzie jakby przez rózgi œród szeptów i drwinek, Wstydzšc się za frak, jakby za niecny uczynek; Aż spotkał oczy Maćka i zadrżał z bojaŸni. Maciej dotšd z Rejentem żył w wielkiej przyjaŸni, Teraz wzrok nań obrócił tak ostry i dziki, Że Rejent zbladnšł, zaczšł zapinać guziki, Myœlšc, że Maciej wzrokiem suknie z niego złupi; Dobrzyński tylko dwakroć wyrzekł głoœno: "Głupi!" I tak strasznie zgorszył się z Rejenta przebrania, Że zaraz wstał od stołu i bez pożegnania Wymknšwszy się, wsiadł na koń, wrócił dozaœcianka. A tymczasem Rejenta nadobna kochanka, Telimena, roztacza blaski swej urody I ubior od stóp do głów co najœwieższej mody. Jakš miała sukienkę, jaki strój na głowie, Daremnie pisać, pióro tego nie wypowie, Chyba pędzel by skreœlił te tiule, ptyfenie, Blondyny, kaszemiry, perły i kamienie, I oblicze różane, i żywe wejrzenie. Poznał jš zaraz Hrabia, z zadziwienia bladyWstał od stołu i szukał koło siebie szpady:"I tyżeœ to! zawołał, czy mnie oczy łudzš?Ty? w obecnoœci mojej? œciskasz rękę cudzš? O niewierna istoto, o duszo zmiennicza! I nie skryjesz ze wstydu pod ziemię oblicza? Takeœ twojej tak œwieżej niepomna przysięgi? O łatwowierny! po cóż nosiłem te wstęgi! Lecz biada rywalowi, co mię tak znieważa! Po moim chyba trupie pójdzie do ołtarza!" Goœcie powstali, Rejent okropnie się zmieszał, Podkomorzy rywalów zagodzić poœpieszał; Lecz Telimena wzišwszy Hrabiego na stronę:"Jeszcze, szepnęła, Rejent nie wzišł mię za żonę, Jeżeli Pan przeszkadzasz, odpowiedzże na to, A odpowiedz mi zaraz, krótko, węzłowato: Czy mnie kochasz, czyœ dotšd serca nie odmienił, Czyœ gotów, żebyœ ze mnš zaraz się ożenił,Zaraz, dziœ? - jeœli zechcesz, odstšpię Rejenta". Hrabia rzekł: "O kobieto dla mnie niepojęta! Dawniej w uczuciach twoich byłaœ poetycznš, A teraz mi się zdajesz całkiem prozaicznš; Cóż sš wasze małżeństwa, jeœli nie łańcuchy, Które zwišzujš tylko ręce, a nie duchy? Wierzaj, sš oœwiadczenia, nawet bez wyznania, Sš obowišzki nawet bez obowišzania! Dwa serca, pałajšce na dwóch końcach ziemi, Rozmawiajš jak gwiazdy promieńmi drżšcemi; Kto wie! może dlatego ziemia tak do słońca Dšży i tak jest zawsze miłš dla miesišca, Że wiecznie patrzš na się i najkrótszš drogš Biegš do siebie! ale zbliżyć się nie mogš!" "Doœć już tego, przerwała, nie jestem planetš Z łaski Bożej, doœć, Hrabio, ja jestem kobietš, Już wiem resztę, przestań mi pleœć ni to, ni owo. Teraz ostrzegam, jeœli piœniesz jedno słowo, Ażeby œlub mój zerwać, to jak Bóg na niebie, Że z tymi paznokciami przyskoczę do ciebie I..." - "Nie będę, rzekł Hrabia, szczęœcia Pani kłócił!" I oczy pełne smutku i wzgardy odwrócił, I ażeby ukarać niewiernš kochankę, Za przedmiot stałych ogniów wzišł Podkomorzankę. Wojski pragnšł młodzieńców poróżnionych zgodzić Przykładami mšdrymi, więc zaczšł wywodzić Historyję o dziku Nalibockich lasów I o kłótni Rejtana z ksišżęciem Denassów, Ale goœcie tymczasem skończyli jeœć lody I z zamku na dziedziniec wyszli dla ochłody. Tam włoœć już kończy ucztę, kršżš miodu dzbany, Muzyka już się stroi i wzywa na tany; Szukajš Tadeusza, który stał na stronie I coœ pilnego szeptał swojej przyszłej żonie. "Zofijo! muszę ciebie w bardzo ważnej rzeczy Radzić się; już pytałem stryja, on nie przeczy. Wiesz, iż znaczna częœć wiosek, które mamposiadać, Wedle prawa na ciebie powinna by spadać. A chłopi nie sš moi, lecz twoi poddani, Nie œmiałbym ich urzšdzić bez woli ich pani. Teraz, kiedy już mamy Ojczyznę kochanš, Czyliż wieœniacy zyszczš z tš szczęœliwš zmianš Tyle tylko, że pana innego dostanš? Prawda, że byli dotšd rzšdzeni łaskawie, Lecz po mej œmierci Bóg wie komu ich zostawię; Jestem żołnierz, jesteœmy œmiertelni oboje, Jestem człowiek, sam własnych kaprysów się boję, Bezpieczniej zrobię, kiedy władzy się wyrzekę I oddam los włoœcianów pod prawa opiekę. Sami wolni, uczyńmy i włoœcian wolnemi, Oddajmy im w dziedzictwo posiadanie ziemi,Na której się zrodzili, którš krwawš pracšZdobyli, z której wszystkich żywiš i bogacš.Lecz muszę ciebie ostrzec, że tych ziem nadanie Zmniejszy nasz dochod, w miernym musimy żyć stanie. Ja przywykłem do życia oszczędnego z młodu, Lecz ty, Zofijo, jesteœ z wysokiego rodu, W stolicy przepędziłaœ twoje młode lata, Czyż zgodzisz się żyć na wsi? z daleka od œwiata! Jak ziemianka!" A na to Zosia rzekła skromnie: "Jestem kobietš, rzšdy nie należš do mnie, Wszakże Pan będziesz mężem; ja do rady młoda, Co Pan urzšdzisz, na to całym sercem zgoda! Jeœli włoœć uwalniajšc zostaniesz uboższy, To, Tadeuszu, będziesz sercu memu droższy. O moim rodzie mało wiem i nie dbam o to; Tyle pomnę, że byłam ubogš, sierotš, Że od Sopliców byłam za córkę przybrana, W ich domu hodowana i za mšż wydana. Wsi nie lękam się; jeœli w wielkim mieœcie żyłam, To dawno; zapomniałam, wieœ zawsze lubiłam; I wierz mi, że mnie moje kogutki i kurki Więcej bawiły niżli owe Peterburki; Jeœli czasem tęskniłam do zabaw, do ludzi, To z dzieciństwa; wiem teraz, że mnie miasto nudzi; Przekonałam się zimš po krótkim pobycie W Wilnie, że ja na wiejskie urodzona życie; Poœród zabaw tęskniłam znów do Soplicowa.Pracy też nie lękam się, bom młoda i zdrowa, Umiem chodzić około domu, nosić klucze; Gospodarstwa, obaczysz, jak ja się wyuczę!" Gdy Zosia domawiała ostatnie wyrazy, Podszedł ku niej zdziwiony i kwaœny Gerwazy: "Już wiem! rzekł, Sędzia mówił już o tej wolnoœci! Lecz nie pojmuję, co to œcišga się do włoœci! Boję się, żeby to coœ nie było z niemiecka! Wszak wolnoœć nie jest chłopska rzecz, aleszlachecka! Prawda, że się wywodzim wszyscy od Adama, Alem słyszał, że chłopi pochodzš od Chama, Żydowie od Jafeta, my szlachta od Sema, A więc panujem jako starsi nad obiema. Jużci pleban inaczej uczy na ambonie... Powiada, że to było tak w Starym Zakonie, Ale skoro Chrystus Pan, choć z królów pochodził, Między Żydami w chłopskiej stajni się urodził, Odtšd więc wszystkie stany porównał i zgodził; Niech i tak będzie, kiedy inaczej nie można!Zwłaszcza że, jako słyszę, i Jaœnie Wielmożna Pani moja Zofija na wszystko się zgadza; Jej rozkazać, mnie słuchać, jużci przy niejwładza. Tylko ostrzegam, byœmy wolnoœci nie dali Pustej i słownej tylko, jako za Moskali, Kiedy pan Karp nieboszczyk włoœcian wyswobodził, A Moskal ich podatkiem potrójnym ogłodził.Radzę więc, aby chłopów starym obyczajemUszlachcić i ogłosić, że im herb nasz dajem. Pani udzieli jednym wioskom Półkozica, Drugim niech swš Leliwę nada Pan Soplica. Natenczas i Rębajło uzna chłopa rownym, Gdy go ujrzy szlachcicem wielmożnym, herbownym. Sejm potwierdzi. "A niech się mšż Pani nie trwoży, Iż oddanie ziem Państwo tak bardzo zuboży; Nie da Bóg, abym ršczki córy dygnitarskiej Widział umozolone w pracy gospodarskiej. Jest na to sposób; - w zamku wiem ja pewnš skrzynię, W której jest Horeszkowskie stołowe naczynie, Przy tym różne sygnety, kanaki, manele, Kity bogate, rzędy, cudne karabele, Skarbczyk Stolnika, w ziemi skryty od grabieży; Pani Zofiji jako dziedziczce należy; Pilnowałem go w zamku jako oka w głowie,Od Moskalów i od was, Państwo Soplicowie. Mam także spory worek mych własnych talarów, Uzbieranych z wysługi tudzież z pańskich darów, Myœliłem, gdy nam zamek wróconym zostanie, Obrócić grosz na murów wyreperowanie; Nowemu gospodarstwu dziœ zda się w potrzebie; - A więc, Panie Soplico, wnoszę się do ciebie,Będę żył u mej Pani na łaskawym chlebie I kołyszšc Horeszków pokolenie trzecie, Wprawiać do Scyzoryka Pani mojej dziecię, Jeœli syn, a syn będzie, bo wojny nadchodzš, A w czasie wojny zawżdy synowie się rodzš". Ledwie ostatnie słowa domówił Gerwazy, Gdy poważnymi kroki przystšpił Protazy, Skłonił się i wydobył z zanadrza kontusza Panegiryk ogromny, w półtrzecia arkusza. Skomponował go rymem podoficer młody, Który niegdyœ w stolicy sławne pisał ody, Potem wdział mundur, lecz i w wojsku beletrysta, Wiersze rabiał - już WoŸny przeczytał ich trzysta, Aż gdy przyszedł do miejsca: "O ty, której wdzięki Budzš bolesnš radoœć i rozkoszne męki! Która na szyk Bellony, gdy zwrócisz twarz pięknš, Złamiš się wnet oszczepy i tarcze rozpęknš, Zwalcz dziœ Marsa Hymenem; srogiej niezgód hydrze Niech dłoń twoja syczšce z czoła zmije wydrze!" - Tadeusz i Zofija ustawnie klaskali Niby chwalšc, w istocie nie chcšc słuchać daléj; Już z rozkazu Sędziego pleban stał na stoleI ogłaszał włoœcianom Tadeusza wolę. Zaledwie usłyszeli nowinę poddani, Skoczyli do panicza, padli do nóg pani, "Zdrowie Państwu naszemu!" ze łzami krzyknęli; Tadeusz krzyknšł: "Zdrowie Spółobywateli, Wolnych, równych, Polaków!" - "Wnoszę Ludu zdrowie!" Rzekł Dšbrowski, lud krzyknšł: "Niech żyjšWodzowie, Wiwat Wojsko, wiwat Lud, wiwat wszystkieStany!" Tysišcem głosów zdrowia grzmiały na przemiany. Tylko Buchman radoœci podzielać nie raczył,Pochwalał projekt, lecz go rad by przeinaczył, A naprzód komisyjš legalnš wyznaczył, Która by - krótkoœć czasu była na zawadzie, Że nie stało się zadoœć Buchmanowej radzie. Bo na dziedzińcu zamku już stali parami Oficery z damami, wiara z wieœniaczkami: "Poloneza!" krzyknęli wszyscy w jedno słowo. Oficerowie wiodš muzykę wojskowš; Ale pan Sędzia w ucho rzekł do Jenerała: "Każ Pan, żeby się jeszcze kapela wstrzymała, Wiesz, że dzisiaj synowca mego zaręczyny,A dawnym obyczajem jest naszej rodziny Zaręczać się i żenić przy wiejskiej muzyce.Patrz, stoi cymbalista, skrzypak i kozice; Poczciwi muzykanci - już się skrzypak zżyma, A kobeŸnik kłania się i żebrze oczyma; Jeżeli ich odprawię, biedni będš płakać; azałędza , rzekł siermięgia,ľA€ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjÜ ŕ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŽ@: c Żz  c °“ c ą!i X ˙˙Lud przy innej muzyce nie potrafi skakać, Niechaj ci zacznš, niech się i lud podweseli,Potem będziem wybornej twej słuchać kapeli". Dał znak. Skrzypak u sukni zakasał rękawek, Œcisnšł gryf krzepko, oparł brodę o podstawek I smyk jak konia w zawód puœcił po skrzypicy. Na to hasło stojšcy obok kobeŸnicy, Jak gdyby w skrzydła bijšc, częstym ramion ruchem Dmš w miechy i oblicza wypełniajš duchem;Myœliłbyœ, że ta para w powietrze uleci, Podobna do pyzatych Boreasza dzieci. Brakło cymbałów. Było cymbalistów wielu, Ale żaden z nich nie œmiał zagrać przy Jankielu (Jankiel przez całš zimę nie wiedzieć gdzie bawił, Teraz się nagle z głównym sztabem wojskazjawił). Wiedzš wszyscy, że mu nikt na tym instrumencie Nie wyrówna w biegłoœci, w guœcie i w talencie. Proszš, ażeby zagrał, podajš cymbały, Żyd wzbrania się, powiada, że ręce zgrubiały, Odwykł od grania, nie œmie i panów się wstydzi; Kłaniajšc się umyka; gdy to Zosia widzi, Podbiega i na białej podaje mu dłoni Dršżki, którymi zwykle mistrz we struny dzwoni; Drugš ršczkš po siwej brodzie starca głaska I dygajšc: "Jankielu, mówi, jeœli łaska, Wszak to me zaręczyny, zagrajże Jankielu, Wszak nieraz przyrzekałeœ grać na mym weselu?" Jankiel nieŸmiernie Zosię lubił, kiwnšł brodš Na znak, że nie odmawia; więc go w œrodekwiodš, Podajš krzesło, usiadł, cymbały przynoszš, Kładš mu na kolanach, on patrzy z rozkoszš I z dumš; jak weteran w służbę powołany,Gdy wnuki ciężki jego miecz cišgnš ze œciany, Dziad œmieje się, choć miecza dawno nie miał w dłoni, Lecz uczuł, że dłoń jeszcze nie zawiedzie broni. Tymczasem dwaj uczniowie przy cymbałachklęczš, Strojš na nowo struny i probujšc brzęczš; Jankiel z przymrużonymi na poły oczyma Milczy i nieruchome dršżki w palcach trzyma. Spuœcił je, zrazu bijšc taktem tryumfalnym, Potem gęœciej siekł struny jak deszczem nawalnym; Dziwiš się wszyscy - lecz to była tylko proba, Bo wnet przerwał i w górę podniosł dršżkioba. Znowu gra: już drżš dršżki tak lekkimi ruchy, Jak gdyby zadzwoniło w strunę skrzydło muchy, Wydajšc ciche, ledwie słyszalne brzęczenia.Mistrz zawsze patrzył w niebo czekajšc natchnienia. Spójrzał z góry, instrument dumnym okiem zmierzył, Wzniosł ręce, spuœcił razem, w dwa dršżkiuderzył, Zdumieli się słuchacze... Razem ze strun wiela Buchnšł dŸwięk, jakby cała janczarska kapela Ozwała się z dzwonkami, z zelami, z bębenki. Brzmi Polonez Trzeciego Maja! - Skoczne dŸwięki Radoœciš oddychajš, radoœciš słuch pojš, Dziewki chcš tańczyć, chłopcy w miejscu nie dostojš - Lecz starców myœli z dŸwiękiem w przeszłoœć się uniosły, W owe lata szczęœliwe, gdy senat i posły Po dniu Trzeciego Maja, w ratuszowej sali Zgodzonego z narodem króla fetowali; Gdy przy tańcu œpiewano: "Wiwat Król kochany! Wiwat Sejm, wiwat Naród, wiwat wszystkieStany!" Mistrz coraz takty nagli i tony natęża, A wtem puœcił fałszywy akord jak syk węża, Jak zgrzyt żelaza po szkle - przejšł wszystkich dreszczem I wesołoœć pomięszał przeczuciem złowieszczem. Zasmuceni, strwożeni, słuchacze zwštpili, Czy instrument niestrojny? czy się muzyk myli? Nie zmylił się mistrz taki! on umyœlnie tršca Wcišż tę zdradzieckš strunę, melodyję zmšca, Coraz głoœniej targajšc akord rozdšsany, Przeciwko zgodzie tonów skonfederowany; Aż Klucznik pojšł mistrza, zakrył rękš lica I krzyknšł: "Znam! znam głos ten! to jest Targowica!" I wnet pękła ze œwistem struna złowróżšca; Muzyk bieży do prymów, urywa takt, zmšca, Porzuca prymy, bieży z dršżkami do basów.Słychać tysišce coraz głoœniejszych hałasów, Takt marszu, wojna, atak, szturm, słychaćwystrzały, Jęk dzieci, płacze matek. - Tak mistrz doskonały Wydał okropnoœć szturmu, że wieœniaczki drżały, Przypominajšc sobie ze łzami boleœci RzeŸ Pragi, którš znały z pieœni i z powieœci, Rade, że mistrz na koniec strunami wszystkiemi Zagrzmiał, i głosy zdusił, jakby wbił do ziemi. Ledwie słuchacze mieli czas wyjœć z zadziwienia, Znowu muzyka inna - znów zrazu brzęczenia Lekkie i ciche, kilka cienkich strunek jęczy,Jak kilka much, gdy z siatki wyrwš się pajęczéj. Lecz strun coraz przybywa, już rozpierzchłe tony Łšczš się i akordów wišżš legijony, I już w takt postępujš zgodzonymi dŸwięki,Tworzšc nutę żałosnš tej sławnej piosenki:O żołnierzu tułaczu, który borem, lasem Idzie, z biedy i z głodu przymierajšc czasem, Na koniec pada u nóg konika wiernego, A konik nogš grzebie mogiłę dla niego. Piosenka stara, wojsku polskiemu tak miła! Poznali jš żołnierze, wiara się skupiła Wkoło mistrza; słuchajš, wspominajš sobieÓw czas okropny, kiedy na Ojczyzny grobie Zanucili tę piosnkę i poszli w kraj œwiata; Przywodzš na myœl długie swej wędrówki lata, Po lšdach, morzach, piaskach goršcych i mrozie, Poœrodku obcych ludów, gdzie często w obozie Cieszył ich i rozrzewniał ten œpiew narodowy. Tak rozmyœlajšc, smutnie pochylili głowy. Ale je wnet podnieœli, bo mistrz tony wznosi, Natęża, takty zmienia, coœ innego głosi. I znowu spójrzał z góry, okiem struny zmierzył, Złšczył ręce, oburšcz w dwa dršżki uderzył: Uderzenie tak sztuczne, tak było potężne, Że struny zadzwoniły jak tršby mosiężne I z tršb znana piosenka ku niebu wionęła, Marsz tryumfalny: Jeszcze Polska nie zginęła!... Marsz Dšbrowski do Polski! - I wszyscy klasnęli, I wszyscy: "Marsz Dšbrowski!" chorem okrzyknęli! Muzyk, jakby sam swojej dziwił się piosence, Upuœcił dršżki z palców, podniosł w górę ręce, Czapka lisia spadła mu z głowy na ramiona,Powiewała poważnie broda podniesiona, Na jagodach miał kręgi dziwnego rumieńca,We wzroku, ducha pełnym, błyszczał żar młodzieńca, Aż gdy na Dšbrowskiego starzec oczy zwrócił, Zakrył rękami, spod ršk łez potok się rzucił: "Jenerale, rzekł, Ciebie długo Litwa nasza Czekała - długo, jak my Żydzi Mesyjasza, Ciebie prorokowali dawno między ludem Œpiewaki, Ciebie niebo obwieœciło cudem, Żyj i wojuj, o, Ty nasz!..." Mówišc cišgle szlochał, Żyd poczciwy Ojczyznę jako Polak kochał! Dšbrowski mu podawał rękę i dziękował, On, czapkę zdjšwszy, wodza rękę ucałował. Poloneza czas zaczšć. - Podkomorzy rusza I z lekka zarzuciwszy wyloty kontusza, I wšsa podkręcajšc, podał rękę Zosi I skłoniwszy się grzecznie, w pierwszš parę prosi. Za Podkomorzym szereg w pary się gromadzi, Dano hasło, zaczęto taniec - on prowadzi. Nad murawš czerwone połyskajš buty, Bije blask z karabeli, œwieci się pas suty, A on stšpa powoli, niby od niechcenia; Ale z każdego kroku, z każdego ruszenia Można tancerza czucia i myœli wyczytać: - Oto stanšł, jak gdyby chciał swš damę pytać, Pochyla ku niej głowę, chce szepnšć do ucha; Dama głowę odwraca, wstydzi się, nie słucha, On zdjšł konfederatkę, kłania się pokornie,Dama raczyła spójrzeć, lecz milczy upornie; On krok zwalnia, oczyma jej spójrzenie œledzi I zaœmiał się na koniec, - rad z jej odpowiedzi Stšpa prędzej, poglšda na rywalów z góry I swš konfederatkę z czaplinymi pióry To na czole zawiesza, to nad czołem wstrzšsa, Aż włożył jš na bakier i podkręcił wšsa. Idzie, wszyscy zazdroszczš, biegš w jego œlady, On by rad ze swš damš wymknšć się z gromady; Czasem staje na miejscu, rękę grzecznie wznosi I żeby mimo przeszli, pokornie ich prosi; Czasem zamyœla zręcznie na bok się uchylić, Odmienia drogę, rad by towarzyszów zmylić, Lecz go szybkimi kroki œcigajš natręty I zewszšd obwijajš tanecznymi skręty; Więc gniewa się, prawicę na rękojeœć składa, Jakby rzekł: "Nie dbam o was, zazdroœnikom biada!" Zwraca się z dumš w czole i z wyzwaniem w oku Prosto w tłum; tłum tancerzy nie œmie dostać w kroku, Ustępujš mu z drogi, - i zmieniwszy szyki, Puszczajš się znów za nim. Brzmiš zewszšd okrzyki: "Ach, to może ostatni! patrzcie, patrzcie, młodzi, Może ostatni, co tak poloneza wodzi!" - I szły pary po parach hucznie i wesoło, Rozkręcało się, znowu skręcało się koło, Jak wšż olbrzymi, w tysišc łamišcy się zwojów; Mieni się cętkowata, różna barwa strojów Damskich, pańskich, żołnierskich, jak łuska błyszczšca, Wyzłocona promieńmi zachodniego słońca I odbita o ciemne murawy węzgłowia. Wre taniec, brzmi muzyka, oklaski i zdrowia! Tylko kapral Dobrzyński Sak ani kapeli Nie słucha, ani tańczy, ani się weseli, Ręce w tył założywszy stoi zły, ponury, Wspomina swe dawniejsze do Zosi konkury: Jak lubił dla niej nosić kwiaty, pleœć koszyczki, Wybierać gniazda ptasie, robić zauszniczki. Niewdzięczna! chociaż tyle pięknych darów strwonił, Choć przed nim uciekała, choć mu ojciec bronił! On jeszcze! ileż razy na parkanie siadał, By jš dójrzeć przez okna; w konopie się wkradał, Żeby patrzeć, jak ona pleła swe ogródki, Rwała ogórki albo karmiła kogutki. Niewdzięczna! Spuœcił głowę i na koniec œwisnšł Mazurka; potem kaszkiet na uszy nacisnšł I szedł w obóz, gdzie stała przy armatachwarta; Tam dla rozerwania się zaczšł grać w drużbarta Z wiarusami, kielichem osładzajšc żałoœć. Taka była dla Zosi Dobrzyńskiego stałoœć. Zosia tańczy wesoło: lecz choć w pierwszej parze, Ledwie widna z daleka; na wielkim obszarzeZarosłego dziedzińca, w zielonej sukience, Ustrojona w równianki i w kwieciste wieńce, Œród traw i kwiatów kršży niewidzialnym lotem, Rzšdzšc tańcem, jak anioł nocnych gwiazd obrotem Zgadniesz, gdzie jest, bo ku niej obrócone oczy, Wycišgnięte ramiona, ku niej zgiełk się tłoczy. Darmo się Podkomorzy zostać przy niej sili,Zazdroœnicy już z pierwszej pary go odbili; I szczęœliwy Dšbrowski niedługo się cieszył, Ustšpił jš drugiemu, a już trzeci œpieszył, I ten, zaraz odbity, odszedł bez nadziei. Aż Zosia, już strudzona, spotkała z kolei Tadeusza, i dalszej lękajšc się zmiany I chcšc przy nim pozostać, zakończyła tany. Idzie do stołu goœciom nalewać kielichy. Słońce już gasło, wieczor był ciepły i cichy, Okršg niebios gdzieniegdzie chmurkami zasłany, U góry błękitnawy, na zachód różany; Chmurki wróżš pogodę, lekkie i œwiecšce, Tam jako trzody owiec na murawie œpišce, Ówdzie nieco drobniejsze, jak stada cyranek. Na zachód obłok na kształt ršbkowych firanek, Przejrzysty, sfałdowany, po wierzchu perłowy, Po brzegach pozłacany, w głębi purpurowy, Jeszcze blaskiem zachodu tlił się i rozżarzał, Aż powoli pożółkniał, zbladnšł i poszarzał:Słońce spuœciło głowę, obłok zasunęło I raz ciepłym powiewem westchnšwszy - usnęło. A szlachta cišgle pije i wiwaty wznosi: Napoleona, Wodzów, Tadeusza, Zosi, Wreszcie z kolei wszystkich trzech par zaręczonych, Wszystkich goœci obecnych, wszystkich zaproszonych, Wszystkich przyjaciół, których kto żywych spamięta, I których zmarłych pamięć pozostała œwięta! I ja tam z goœćmi byłem, miód i wino piłem, A com widział i słyszał, w księgi umieœciłem. KONIEC ---------Konwersja:rpg6@go2.pl (2001) wsi? z daleka od œwiata! Jak ziemianka!" A na to Zosia rzekła skromnie: "Jestem kobietš, rzšdy nie należš do mnie, Wszakże Pan będziesz mężem; ja do rady młoda, Co Pan urzšdzisz, na to całym sercem zgoda! Jeœli włoœć uwalniajšc zostaniesz uboższy, To, Tadeuszu, będziesz sercu memu droższy. O moim rodzie mało wiem i nie dbam o to; Tyle pomnę, że byłam ubogš, sierotš, Że od Sopliców byłam za córkę przybrana, W ich domu hodowana i za mšż wydana. Wsi nie lękam się; jeœli w wielkim mieœcie żyłam, To dawno; zapomniałam, wieœ zawsze lubiłam; I wierz mi, że mnie moje kogutki i kurki Więcej bawiły niżli owe Peterburki; Jeœli czasem tęskniłam do zabaw, do ludzi, To z dzieciństwa; wiem teraz, że mnie miasto nudzi; Przekonałam się zimš po krótkim pobycie W Wilnie, że ja na wiejskie urodzona życie; Poœród zabaw tęskniłam znów do Soplicowa.Pracy też nie lękam się, bom młoda i zdrowa, Umiem chodzić około domu, nosić klucze; Gospodarstwa, obaczysz, jak ja się wyuczę!" Gdy Zosia domawiała ostatnie wyrazy, Podszedł ku niej zdziwiony i kwaœny Gerwazy: "Już wiem! rzekł, Sędzia mówił już o tej wolnoœci! Lecz nie pojmuję, co to œcišga się do włoœci! Boję się, żeby to coœ nie było z niemiecka! Wszak wolnoœć nie jest chłopska rzecz, aleszlachecka! Prawda, że się wywodzim wszyscy od Adama, Alem słyszał, że chłopi pochodzš od Chama, Żydowie od Jafeta, my szlachta od Sema, A więc panujem jako starsi nad obiema. Jużci pleban inaczej uczy na ambonie... Powiada, że to było tak w Starym Zakonie, Ale skoro Chrystus Pan, choć z królów pochodził, Między Żydami w chłopskiej stajni się urodził, Odtšd więc wszystkie stany porównał i zgodził; Niech i tak będzie, kiedy inaczej nie można!Zwłaszcza że, jako słyszę, i Jaœnie Wielmożna Pani moja Zofija na wszystko się zgadza; Jej rozkazać, mnie słuchać, jużci przy niejwładza. Tylko ostrzegam, byœmy wolnoœci nie dali Pustej i słownej tylko, jako za Moskali, Kiedy pan Karp nieboszczyk włoœcian wyswobodził, A Moskal ich podatkiem potrójnym ogłodził.Radzę więc, aby chłopów starym obyczajemUszlachcić i ogłosić, że im herb nasz dajem. Pani udzieli jednym wioskom Półkozica, Drugim niech swš Leliwę nada Pan Soplica. Natenczas i Rębajło uzna chłopa rownym, Gdy go ujrzy szlachcicem wielmożnym, herbownym. Sejm potwierdzi. "A niech się mšż Pani nie trwoży, Iż oddanie ziem Państwo tak bardzo zuboży; Nie da Bóg, abym ršczki córy dygnitarskiej Widział umozolone w pracy gospodarskiej. Jest na to sposób; - w zamku wiem ja pewnš skrzynię, W której jest Horeszkowskie stołowe naczynie, Przy tym różne sygnety, kanaki, manele, Kity bogate, rzędy, cudne karabele, Skarbczyk Stolnika, w ziemi skryty od grabieży; Pani Zofiji jako dziedziczce należy; Pilnowałem go w zamku jako oka w głowie,Od Moskalów i od was, Państwo Soplicowie. Mam także spory worek mych własnych talarów, Uzbieranych z wysługi tudzież z pańskich darów, Myœliłem, gdy nam zamek wróconym zostanie, Obrócić grosz na murów wyreperowanie; Nowemu gospodarstwu dziœ zda się w potrzebie; - A więc, Panie Soplico, wnoszę się do ciebie,Będę żył u mej Pani na łaskawym chlebie I kołyszšc Horeszków pokolenie trzecie, Wprawiać do Scyzoryka Pani mojej dziecię, Jeœli syn, a syn będzie, bo wojny nadchodzš, A w czasie wojny zawżdy synowie się rodzš". Ledwie ostatnie słowa domówił Gerwazy, Gdy poważnymi kroki przystšpił Protazy, Skłonił się i wydobył z zanadrza kontusza Panegiryk ogromny, w półtrzecia arkusza. Skomponował go rymem podoficer młody, Który niegdyœ w stolicy sławne pisał ody, Potem wdział mundur, lecz i w wojsku beletrysta, Wiersze rabiał - już WoŸny przeczytał ich trzysta, Aż gdy przyszedł do miejsca: "O ty, której wdzięki Budzš bolesnš radoœć i rozkoszne męki! Która na szyk Bellony, gdy zwrócisz twarz pięknš, Złamiš się wnet oszczepy i tarcze rozpęknš, Zwalcz dziœ Marsa Hymenem; srogiej niezgód hydrze Niech dłoń twoja syczšce z czoła zmije wydrze!" - Tadeusz i Zofija ustawnie klaskali Niby chwalšc, w istocie nie chcšc słuchać daléj; Już z rozkazu Sędziego pleban stał na stoleI ogłaszał włoœcianom Tadeusza wolę. Zaledwie usłyszeli nowinę poddani, Skoczyli do panicza, padli do nóg pani, "Zdrowie Państwu naszemu!" ze łzami krzyknęli; Tadeusz krzyknšł: "Zdrowie Spółobywateli, Wolnych, równych, Polaków!" - "Wnoszę Ludu zdrowie!" Rzekł Dšbrowski, lud krzyknšł: "Niech żyjšWodzowie, Wiwat Wojsko, wiwat Lud, wiwat wszystkieStany!" Tysišcem głosów zdrowia grzmiały na przemiany. Tylko Buchman radoœci podzielać nie raczył,Pochwalał projekt, lecz go rad by przeinaczył, A naprzód komisyjš legalnš wyznaczył, Która by - krótkoœć czasu była na zawadzie, Że nie stało się zadoœć Buchmanowej radzie. Bo na dziedzińcu zamku już stali parami Oficery z damami, wiara z wieœniaczkami: "Poloneza!" krzyknęli wszyscy w jedno słowo. Oficerowie wiodš muzykę wojskowš; Ale pan Sędzia w ucho rzekł do Jenerała: "Każ Pan, żeby się jeszcze kapela wstrzymała, Wiesz, że dzisiaj synowca mego zaręczyny,A dawnym obyczajem jest naszej rodziny Zaręczać się i żenić przy wiejskiej muzyce.Patrz, stoi cymbalista, skrzypak i kozice; Poczciwi muzykanci - już się skrzypak zżyma, A kobeŸnik kłania się i żebrze oczyma; Jeżeli ich odprawię, biedni będš płakać; azałędza , rzekł siermięgia,ľA€ 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjÜ ŕ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż”üżN¸÷ż@