ĺbkŃÉ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙őđGî’ŕGđ@îŕ@>ŕBđEîoŕEńŮő>ŕB>RŕG>˙ęÁńŮ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙ĂUÎíffĚ sƒ ˆ‰ÜĚnćÝÝٙťťgcněĚÝܙŸťš3>CLAS WOLODYJ €003űVš˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙Copyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. óÍĆ>˙ęŔúPę ŔúQęŔ1ţ˙Íb͛ >ęa>ŕ&>ę Ŕ>˙ę ŔÍđ͜Í:Í\ÍćÍóÍ ÍBÍS ú‚˙§(Ţú ŔOÍŕ>ęŔͧ ÍÓ ÍŽ Íż ÍÓ ÍŽ ÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔÍ|ÍĹÍr>ęÁ>xŕE>@ŕAŻŕ>ŕ˙>Óŕ@űÍ ÍvúÁˇ(ńŻęÁ́Ë VËw cËoÂÄËgÂŐË_ 9ËW -ËO ËG Ăú Ŕ<ţ >OÍŕĂú Ŕ<ţ >OÍłĂÍ ĂÍS ĚĹĂú Ŕţ(ţ(ţ(#ú Ŕţ("ţ(*ţ( *Í/ĂÍĹĂÍËĂ͘ĂÍ^ĂÍ÷ĂÍĂÍ#Ăú Ŕ=ţ˙ >OÍ|Ăú Ŕ<ţ >OÍ|Ă!>w# űÉ!6# ú6˙#6# öÉ! 6˙#6# ö6# úÉÍB͜ÍĹÉú ŔţČÍw Í ÍÓ úÁO> ‘O͜úÁOÍŽ úÁ<ţ 8>ęÁÉú Ŕţ ú ŔGÍ3 8 ř Í3 8 řÍ#@Íw  Í  úÍÓ úÁţ(=> ęÁúÁO> ‘ţ >O͜úÁOÍŽ ú Ŕţ 0<ę ŔÉú ŔţČŐĹúÁO ú Ŕţ ͟ Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  Ü{ę ŔÁŃÉĹú Ŕţ ú ŔĆ GÍ3  úÍ3  úúÁO Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  é> ę ŔÁÉ>ę Ŕ>ęÁ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍŃ!ĐŔ*§ úaŔ*§ úúŔOúŔG>š >¸ >>ęŔÉ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍ- űÍŃúŔ=ęŔ Í3  úÍĹÉÍ-(ÍŃ>ęŔúŔć€(ěÍĹÉÍŃ>ęŔúŔć€Ę˜ÍĹÉ Í3  úÍuĘ,ÍŃúŔţÂúŔţĘ#>ę Ŕ>ęŔúŔć€(ÖÍĹÉĺŐĹúŔoúŔg #F+NxĄ<(,xą úŔęŔ͡ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔ$úŔţ(>ęŔÍŻ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔÁŃáÉĺŐĹú Ŕţ˙(!В@§(=ůÍ3 yę Ŕ!В@y§( řÍ3 ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕ>ęŔÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔú ŔO>˙ę ŔÍ|ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕţ(ţ(ţ(ţ( ţ($ţ((!pÍ(!€Í !Í! Í!°Í!ŔÍÁŃáÉÍćĺĹ~î˙" ů ôÁáÉĺŐĹú Ŕ!ů ţ(q! ţ(j!H ţ(c!p ţ(\!˜ ţ(U!Á ţ(N!Ň ţ(G!ę ţ(@! ţ (9!: ţ (2!b ţ (+!Ň &ĺŐĹ!ˆ ĺŐĹ!ŔĺŐĹ!Ú ĺŐĹ!ą ĺŐĹ!aŔ˛Ŕ*§ úÁŃáÉ Przewiń Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlättern: Zeil Seit Kapt AlleDéfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Línea Página Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Línia Plana Cap. Tot ĺŐĹúŔGúŔ<¸8Í-(ÍŃ>>ę Ŕ7 ęŔ>ę Ŕ§ÁŃá§ÉĺŐĹúŔţÂO úŔţÂO úŔţ(úŔţ ÍuÍŃúŔ>ę Ŕ7 =ęŔ>ę Ŕ§ÁŃáÉĺŐĹúŔG!Đx§(~#§ ÷ô˛Ŕ*§ úÁŃá§ÉĺĹ!€6# xą řÁáÉĺŐĹy!ţ(#!@‘ţ(!€’ţ(!Ŕ“ţ(!€@y§(=ů]T! ÁÍćP* úÍćP* úÍćP* úÍćP* úÁŃáÉ> ę>ęA!  y§( ĺ>""Ŕ " úáúN"úO">ęúŔćęAÉ> ę>ęA!  y§( *GúN¸ 6*GúO¸ .Ŕ * ú>ęúŔę!úŔćęAÍŃ Í3  úÉ> ę>ęA!    ž # ÷őúŔćęAńÉĺŐĹ! Á@6# xą ř!˛Ŕ~#§(Í÷ öÁŃáÉĺĹÖ o&MD)))  0úŔţ( 8 V#F#Í' yţ őzƒ_ÁáÉĺŐĹk&)}ćđo Á ÁĹË!Ë ÁĹ{ć§(Ë8Ë=öxśw#wyśw#wÁŃáÉđ˙ˇŕ˙Íćđ@ćŕ@É>‘ŕ@É>äŕGŕHŕIÉĺŐÍć!`˜Ŕ>đ" üÍćŔ" üŃáÉĺŐ!`˜ y§(=ů> ‘W>ÍćÍ'(Í'(Í'(éőy§ ńń!`˜QÍćÍ'(Í'(Í'(éŃáÉĺĹú‚˙§(,>˙ŕO!˜`>" xą ř€>" xą ř`>" xą ř>ţŕOÁáÉĹw#< ú 6# úÁÉ!˜>"< ű! ˜"< ű!@˜6ń# úÉ!ŕ™ 6ň# ú!š>("< ű! š "< űÉ́Ĺ> ŕđđđđ/ćË7G>ŕđđđđđđđđđđ/ć°Gú€˙¨ ę˙xę€˙>0ŕú˙ÁÉţ(Ż>˙ę‚˙ÉĹ>˙ŕ$ˆ xą ű>ŕ$ÁÉőđ@ć€(đDţ‘ ôńɇ‡‡Ć€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙@ióúA˙ć ů*âű ňɇ‡‡Ć€ęj˙kóúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęj˙k@óúA˙ć ů*âű ňÉ˙ď=ď=|˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=ŕ˙ď=˙ď=ď=˙ď=ď=ď=ď=<ď=ď˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙MBFONTMonospaced @@@@@@   ŕ ŕ @ŔŔŕ``@€ @€ @ @@  `@@ @@@@@ @ @@ŕ@ @ŕ@ @`@ @@@€€ŕ     ŕ@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ@@ @ @€@ ŕŕ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕ ŕ     ŕ      @     @ŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ     @@     ŕ    @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕ`@@@@@`€€@@@ ` `@ ŕ@ ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    @@@@@@ @€€  Ŕ  @@@@@@  ŕ   Ŕ    ŕ   ŕŕ  ŕ€€ŕ  ŕ Ŕ €€€ŕ€ŕ ŕ@`@@@     ŕ    @   ŕ   @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ @@@@@@@€@@ @@€`€ŕŕŕŕŕŕŕ@ €`€ @ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ   @ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€  @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ @€@    ŔŔŕŕ`@ŕ@@ @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ@@@@@@@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕ @ ŕ  ŕ   0@@@@@@ŕ€ŕ ŕ ŕ ŕ€ŕŕ ŕ ŕ @€@ ŕ Ŕŕ€€@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`@Ŕ@@@€ŔŔŔŕ€€       @€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕ€@ @€@@@€ ŕ @@@ŕ @ŕŕ`ŕ€ ŕ @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ  @ŕ ŕ @ ŕ ŕ `€ŕ ŕ  ŕ ŕ @ŕ ŕ @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕ @ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@ŕŔ  ŕ  Ŕ @ ŕŕ  €@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ  ŕ @ ŕ  ŕ  ŕ€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€ŔŔ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€@@@@@ €€€€ @@@@@ @  ŕ ŕ @ŕ   €@ŕ ŕ @ŕ  ŕ@ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ŕ ŕ ŕ€@  ŕ @  ŕ@   ŕ   ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ ŕ€€   ŕ ŕMBFONTVariable pitch €€€€€€  PPřPřPP x ř(đ ŔČ @˜ŕ  @° Đ€€@€€€€€@€@@@@@€@ŕ@ @ŕ@@€Ŕ€ @@@€€@     @@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ€€@@€ @€@ ŔŔ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕˆŘ¨ˆˆˆˆˆˆČ¨˜ˆˆŕ     ŕŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ      @ˆˆˆ¨¨¨P   @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕŔ€€€€€Ŕ€€@@@ Ŕ@@@@@Ŕ@ ŕ€@ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    €€€€€€@@@@@@€€€  Ŕ  €€€€€€€ř¨¨¨¨ŕ    @   @ŕ   Ŕ€ŕ   ` ࠀ€€ŕ€ŕ ŕ€Ŕ€€€Ŕ    ŕ    @ˆ¨¨¨P  @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ €€€€€€€€@@ @@€P ŕŕŕŕŕŕŕ`€€`€€`ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ  ¨@ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€P @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ@€€@HHŔŔđřP ü\T @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ€€€€€€@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕˆpPpˆŕ  ŕ  °€€€€€€ŕ€ŕ ŕ ŕ x„´¤´„xŕ ŕ ŕ$HH$ŕ Ŕx„´¤„x@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`Ŕ@@@@€   ŕ€€ĐĐPPPPP€€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕH$H€€€  (8€€€°ˆ 8ŕ ŕ(č @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ   @ŕ ŕ  @ ŕ ŕ P ŕ ŕ  ŕ ŕ  @ŕ ŕ  @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ ŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@@ŕpHHčHHp¨ˆČ¨˜ˆ€@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕPpˆˆˆp @ řˆ˜¨Čˆř€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€Ŕ@ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€€€€€@ @@@@ @@@@@ @ p` @ŕ    €@ŕ  ŕ @ŕ   ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ř¨¨ř@€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ  ŕ€€   ŕ ŕPŠ V€ů Ÿ c€˜§c?)<c{8Ö/Q?& "Pan Wołodyjowski" Henryk Sienkiewicz Rozdział 1 Po wojnie węgierskiej, po której odbył się œlub pana Andrzeja Kmicica z pannš Aleksandrš Billewiczównš, miał także wstšpić w zwišzki małżeńskie z pannš AnnšBorzobohatš Krasieńskš równie sławny i zasłużony w Rzeczypospolitej kawaler - panJerzy Michał Wołodyjowski, pułkownik choršgwi laudańskiej. Ale przyszły znacznemitręgi, które sprawę opóŸniły i przewlokły. Panna Borzobohata była wychowanicš księżnej Jeremiowej Wiœniowieckiej, bez której pozwolenia żadnšmiarš na wesele zgodzić się nie chciała, musiał więc pan Michał pannę w Wodoktachz powodu niespokojnych czasów zostawić, asam do Zamoœcia po pozwolenie i błogosławieństwo jechać. Lecz nie œwieciła mu pomyœlna gwiazda, gdyż księżnej w Zamoœciu nie zastał, która dla edukacji syna do Wiednia na dwór cesarski się udała. Wytrwały rycerz podšżył za niš i do Wiednia, choć mu to siła czasu zabrało. Tam załatwiwszy szczęœliwie sprawy, z dobrš otuchš do ojczyzny powracał. Czasy, wróciwszy, zastał niespokojne; wojsko do zwišzku szło, na Ukrainie bunty trwały - od wschodniej œciany nie gasł pożar. Zacišgano nowe wojska, aby choć jako tako granice osłonić.Zanim więc pan Michał z powrotem do Warszawy dojechał, zastał listy zapowiednie na jego imię z ramienia wojewody ruskiego wydane. Uważajšc zaœ, że ojczyzna zawsze przed prywatš iœć powinna, myœli o prędkim weselu poniechał,a na Ukrainę ruszył. Kilka lat w tamtych stronach wojował majšc zaledwie sposobnšporę list od czasu do czasu do utęsknionej panienki posłać, żyjšc w ogniu, w niewypowiedzianych trudach i pracy. Potem do Krymu posłował; potem przyszła nieszczęœliwa, domowa, z panem Lubomirskim wojna, w której po stronie królewskiej przeciw bezecnikowi onemu i zdrajcy walczył; potem pod panem Sobieskim znów na Ukrainę ruszył. Rosła stšd sława jego imieniowi tak znaczna, że go powszechnie za pierwszego żołnierza Rzeczypospolitej uważano, ale lata płynęły mu w trosce, wzdychaniach, utęsknieniu. Ażnadszedł wreszcie rok 1668, w którym z rozkazu pana kasztelana na wypoczynek odesłan, z poczštkiem lata po miłš pannę pojechał i zabrawszy takowš z Wodoktów, do Krakowa dšżył. Księżna Gryzelda bowiem, która już była wróciła z krajów cesarskich, tam go na wesele zapraszała, sama ofiarujšc się być matkš panience. Kmicicowie zostali we Wodoktach nie spodziewajšc się rychłej od Wołodyjowskiego wiadomoœci i zupełnie nowym goœciem, który się do Wodoktów obiecywał, zajęci. Albowiem aż do tej pory Opatrznoœć odmówiła im dzieci; teraz miałanastšpić szczęœliwa a zgodna z ich pragnieniami odmiana. Był to nadzwyczaj urodzajny rok. Zboża wydały plon tak obfity, że gumna pomieœcić go nie mogły, i cały kraj, jak szeroki i długi, okrył się stertami. W okolicach, opustoszałych przezwojnę, młody bór urósł jednej wiosny tak znacznie, jak w innych czasach i przez dwalata uroœć by nie zdołał. Była obfitoœć zwierza i grzybów w lasach, ryb w wodach, jakby ta niezwyczajna płodnoœć ziemi udzieliła się wszystkim istotom na niej zamieszkałym. Przyjaciele Wołodyjowskiego wyprowadzali stšd pomyœlne i dla jego ożenku wróżby, ale owóż losy postanowiły inaczej. Rozdział 2 Pewnego pięknego dnia jesieniš siedział sobie pod cienistym dachem letnika pan Andrzej Kmicic i popijajšc miód poobiedni, spoglšdał przez obrosłe dzikim chmielem kraty na żonę, która przechadzała się pięknie umiecionš ulicš przed letnikiem. Niewiasta była urodziwa nad miarę, jasnowłosa, o pogodnej, nieledwie anielskiej twarzy. Chodziła z wolna i ostrożnie, bo było w niej pełno powagi błogosławieństwa. Pan Andrzej Kmicic patrzył na niš okrutnie rozkochany. Gdzie się ruszyła, tam wzrok jego zwracał się za niš z takim przywišzaniem, z jakim pies wodzi oczyma za panem. Chwilami zaœ uœmiechał się, bo był z jej widoku rad bardzo, i wšsa do góry podkręcał. A wówczas pojawiał się w jego twarzy pewien wyraz wesołego hultajstwa. Znać żołnierz był z przyrodzenia krotofilny i za kawalerskich lat musiał moc figlów napłatać. Ciszę w sadzie przerywały tylko odgłosy spadajšcych na ziemię przejrzałych owoców i brzęczenie owadów. Pogoda ustaliła się cudnie. Był to poczštek wrzeœnia. Słońce nie prażyło już za mocno, ale rzucało jeszcze obfite złote blaski. W blaskach owych lœniły się czerwone jabłka wœród szarych liœci siedzšce tak obficie, że drzewa zdawały się być nimi oblepione. Gałęzie œliw gięły się pod owocem okrytym siwym woskiem. Pierwsze zapowiednie nitki pajęczyny, pouczepiane do drzew, chwiały się wraz z leciuchnym powiewem, tak lekkim, iż nie szeleœcił nawet liœćmi. Może i owa pogoda na œwiecie napawała takpana Kmicica wesołoœciš, bo oblicze rozjaœniało mu się coraz więcej. Wreszcie pocišgnšł miodu i rzekł do żony: - Oleńka, a pójdŸ ino tu! Coœ ci rzeknę. - Byle nie coœ takiego, czego nierada słucham. - Jak mi Bóg miły, nie! Daj ucho! To rzekłszy objšł jš wpół, przysunšł wšsy do jej jasnych włosów i szepnšł: - Jeœli będzie chłop, to niech mu będzie Michał. Ona zaœ odwróciła twarz nieco zapłonionš iodszepnęła mu z kolei: - A obiecałeœ się nie przeciwiać, żeby był Herakliusz? - Bo widzisz, dla Wołodyjowskiego... - Zali nie pierwsza pamięć dziada? - I mego dobrodzieja... Hm! prawda... Ale drugiemu będzie Michał! Nie może inaczej być! Tu Oleńka wstawszy próbowała się uwolnić z ršk pana Andrzeja Kmicica, ale on, przygarnšwszy jš jeszcze silniej do siebie, poczšł całować po ustach, po oczach, powtarzajšc przy tym: - A mój ty krociu, mój tysišcu, moje ty kochanie najmilsze! Dalszš rozmowę przerwał im pachołek, który ukazał się na końcu ulicy i szedł spiesznie ku letnikowi. - Czego chcesz? - spytał Kmicic puszczajšcżonę. - Pan Charłamp przyjechał i czeka na pokojach - odrzekł pachoł. - A owóż i on sam - zawołał Kmicic na widok męża zbliżajšcego się ku altanie. - DlaBoga, jakże mu wšsy posiwiały! Witaj, towarzyszu miły! witaj, stary kompanionie! To rzekłszy wypadł z altany i biegł naprzeciw pana Charłampa z roztworzonymi rękoma. Ale pan Charłamp skłonił się naprzód niskoOleńce, którš za dawnych czasów na kiejdańskim dworze u księcia wojewody wileńskiego widywał, następnie przycisnšł jej dłoń do swoich niezmiernych wšsów, zaczym dopiero rzuciwszy się w objęcia Kmicica zaœlochał na jego ramieniu. - Dla Boga, co waœci jest? - zawołał zdumiony gospodarz. - Jednemu Bóg przysporzył szczęœcia - odrzekł Charłamp - a drugiemu umknšł. Smutku zaœ mojego powody samemu tylko waszmoœci opowiedzieć mogę. Tu spojrzał na paniš Andrzejowš, ona zaœ domyœliwszy się, że przy niej nie chce mówić, rzekła do męża: - Przyœlę waszmoœciom miodu, a teraz ich samych zostawuję... Kmicic pocišgnšł pana Charłampa do letnikaiusadowiwszy go na ławie, zawołał: - Coć jest? Pomocy ci trzeba? Liczże na mnie jako na Zawiszę! - Nic mi nie jest - odpowiedział stary żołnierz - żadnej też pomocy nie potrzebuję, póki tš oto rękš i tš szablš ruchać mogę; ale nasz przyjaciel, najgodniejszy w Rzeczypospolitej kawaler, w srogim strapieniu, nie wiem, czyli dycha jeszcze. - Na rany Chrystusa! Wołodyjowskiemu się coœ przygodziło? - Tak jest! - odrzecze Charłamp, nowe strumienie łez wypuszczajšc. -Dowiedz się waszmoœć, że panna Anna Borzobohata ten oto padół opuœciła. - Zmarła - krzyknšł Kmicic chwytajšc się obiema rękoma za głowę. - Jako ptak grotem ugodzon. Nastała chwila milczenia; tylko jabłka spadajšce biły tu i owdzie ciężko w ziemię;tylko pan Charłamp sapał coraz głoœniej, płacz hamujšc. Kmicic zaœ załamał ręce i powtarzał kiwajšc głowš: - Miły Boże! miły Boże! miły Boże! - Waszmoœć się nie dziw moim œluzom - rzekł wreszcie Charłamp - bo jeœli waœci na samš wieœć tylko o przygodzie dolor nieznoœnie serce œciska, cóż dopiero mnie, którym patrzył i na jej konanie, i na jego boleœć przechodzšcš miarę przyrodzonš. Tu wszedł sługa z gšsiorkiem na tacy i drugš szklenicš, a za nim pani Andrzejowa, która przecie ciekawoœci pokonać nie mogła. Spojrzawszy teraz w twarz męża i widzšc w niej głębokie strapienie rzekła zaraz: - Co to za wieœci waszmoœć przywiózł? Nieoddalajcieże mnie. Będę was ile się godzi pocieszać albo zapłaczę z wami, albo radš jakowšœ posłużę... - Już i w twojej głowie rady się na to nie znajdzie - odrzekł pan Andrzej. - Ale boję się, żebyœ z żalu na zdrowiu szwanku nie poniosła. A ona na to: - Siła ja wytrzymać umiem. Gorzej żyć w niepewnoœci... - Anusia zmarła! - rzekł Kmicic. Oleńka przybladła trochę i opuœciła się ciężko na ławkę; myœlał Kmicic, że omdleje, ale żal wzišł w niej górę nad nagłoœciš wieœci i płakać poczęła, a obaj rycerze zawtórowali jej zaraz. - Oleńka - rzekł wreszcie Kmicic pragnšc myœl żony w innš stronę skierować - zali tynie myœlisz, że ona w raju? - Nie nad niš ja, jeno za niš płaczę i nad pana Michałowym sieroctwem, bo co do jejszczęœliwoœci wiekuistej, chciałabym mieć dla siebie takš nadzieję zbawienia, jakš mam dla niej. Nie było nad niš zacniejszej panienki, lepszego serca, poczciwszej! Oj! moja Anulka! moja Anulka kochana!... - Widziałem jej œmierć - rzekł Charłamp - nie daj Boże nikomu mniej pobożnej. Tu nastało milczenie, aż gdy im nieco żalu łzami spłynęło, ozwał się Kmicic: - Powiadaj waszmoœć, jako to było, miodemw najżałoœniejszych miejscach przepijajšc.- Dziękuję - odrzekł Charłamp. - Od czasu do czasu przepiję, jeœli waszmoœć do mnie przepijesz, bo ból nie tylko za serce, ale i za gardziel jako wilk chwyta, a gdy chwyci,to bez jakowegoœ ratunku zgoła zadławić może. Było tak. Jechałem z Częstochowy wrodzinne strony, by spokoju na stare lata zażyć i na dzierżawie zasišœć. Doœć mi już wojny, bom jš wyrostkiem praktykować poczšł, a teraz mam już wiechy siwe. Chyba żebym całkiem wysiedzieć nie mógł, to jeszcze pod jakš choršgiew ruszę; aleć owe zwišzki wojskowe z krzywdš ojczyzny,a na pociechę nieprzyjaciół erygowane i owe domowe wojny do reszty mi Bellonę zbrzydziły... Miły Boże! pelikan krwiš dziecikarmi, prawda! Ale tej ojczyŸnie już i krwi w piersiach nie staje. Œwiderski był wielki żołnierz... Niech go tam Bóg sšdzi!... - Moja Anulu najmilsza! - przerwała z płaczem pani Kmicicowa -toć żeby nie ty, co by się ze mnš i z nami wszystkimi stało?... Ucieczkš mi była i obronš! Moja Anulu kochana! Słyszšc to Charłamp ryknšł znowu, ale na krótko, bo mu Kmicic przerwał pytaniem: - A Wołodyjowskiego gdzieœ waœć spotkał? - Wołodyjowskiego spotkałem takoż w Częstochowie, gdzie oboje spoczynek umyœlili, bo się tam po drodze ofiarowali. Zaraz mi powiedział, jako z narzeczonš z waszych stron do Krakowa jedzie, do księżnej Gryzeldy Wiœniowieckiej, bez której pozwolenia i błogosławieństwa panna żadnš miarš œlubu wzišœć nie chciała.Dziewczyna była jeszcze wonczas zdrowa, a on wesół jak ptak. "Ot - powiada - dał miPan Bóg za mojš pracę nagrodę!" Chełpił się też Wołodyjowski (Boże go pociesz) niemało i dworował ze mnie, że toœmy się,widzicie waszmoœć państwo, o tę pannę czasu swego wadzili i mieliœmy się siekać. Gdzie ona teraz, nieboga? Tu ryknšł znowu pan Charłamp, ale na krótko, bo Kmicic znów mu przerwał: - Mówisz waszmoœć, że ona była zdrowa? Skšd jej tak nagle przyszło? - Że nagłe, to nagle. Mieszkała u pani Marcinowej Zamoyskiej, która naonczas z mężem w Częstochowie bawiła. Wołodyjowski cały dzień u niej przesiadywał, trochę na mitręgę narzekał imówił, że chyba za rok do Krakowa dojadš,bo ich wszyscy po drodze zatrzymujš. I niedziwota! Takiego żołnierza jak pan Wołodyjowski każdy rad ugoœcić, a kto złapie, to trzyma. Mnie też do panny prowadzał i groził œmiejšc się, że usiecze,gdybym jš rozamorował... Ale ona za nim œwiata nie widziała. Mnie też istotnie ckliwosię czasem czyniło, że to człek na staroœćjako ćwiek w œcianie. Nic to! Aż pewnej nocy wpada do mnie Wołodyjowski w konfuzji wielkiej. "Na Boga Nie wiesz gdziejakiego medyka?" - "Co się stało?"- "Choraœwiata nie poznaje!" Pytam, kiedy zachorowała, powiada, że dopiero co dali mu znać od pani Zamoyskiej. A tu noc! Gdzieszukać medyka, kiedy tam jeno klasztor cały, a w mieœcie więcej jeszcze zgliszczów niż ludzi. Wynalazłem wreszcie felczera, a i to nie chciał iœć! musiałem goobuszkiem przygnać na samo miejsce. Ale tam już był ksišdz potrzebniejszy niż felczer; jakoż zastaliœmy godnego paulina, któren modlitwš jš do przytomnoœci przyprowadził, tak że mogła sakramenta przyjšć i z panem Michałem czule się pożegnać. Na drugi dzień z południa już było po niej Felczer mówił, że jej kto musiał coœ zadać, luboć to niepodobna, bo w Częstochowie czary się nie chwytajš. Ale co się z panem Wołodyjowskim działo, co wygadywał, tego ufam, że mu Pan Jezus nie zakarbuje, bo człek się ze słowami nie liczy, gdy go boleœć targa... Ot, mówię waszmoœci (tu pan Charłamp zniżył głos), bluŸnił w zapamiętaniu! - Dla Boga! bluŸnił? - powtórzył cicho Kmicic. - Wypadł od jej ciała na sień, z sieni na podwórzec i taczał się jak pijany. Tam pięœci do góry podniósłszy poczšł okropnym głosem wołać: "Takaż mi nagroda za moje rany, za moje trudy, za moję krew, za moję dla ojczyzny przychylnoœć?!..." "Jedno jagnię (powiada) miałem, i to mi, Panie, zabrałeœ. Zbrojnegomęża (powiada) powalić, któren w hardoœci po ziemi stšpa, godna (powiada) boskiej ręki sprawa, ale gołębia niewinnego potrafizadusić i kot, i jastrzšb, i kania!... i..." - Na rany boskie! - zakrzyknęła pani Andrzejowa - nie powtarzaj waœć, bo nieszczęœcie na dom œcišgniesz! Charłamp przeżegnał się i dalej mówił: - Myœlało żołnierzysko, że się dosłużyło, a ot mu nagroda! Ha! Bóg najlepiej wie, co robi, choć tego ni rozumem ludzkim pojšć, ni sprawiedliwoœciš ludzkš odmierzyć! Zaraztedy po onych bluŸnierstwach stężał i na ziemię upadł, a ksišdz nad nim egzorcyzma odprawował, żeby sproœne duchy w niego nie wstšpiły, które mogły na bluŸnierstwa się zwabić. - Prędkoże przyszedł do siebie? - Z godzinę leżał jak nieżywy, potem zasie się ocknšł i wróciwszy do swojej kwatery nikogo widzieć nie chciał. W czasie pogrzebu przemówiłem do niego: "Panie Michale - powiadam - miej Boga w sercu!" On nic! Trzy dni siedziałem jeszcze w Częstochowie, bo mi go żal było odjeżdżać,alem na próżno we drzwi kołatał. Nie chciał mnie! Biłem się z myœlami, co czynić, czy tentować dłużej u drzwi, czy jechać?... Jakże tak człeka bez nijakiej pociechy zostawić? Wszelako poznawszy, żenic nie wskóram, postanowiłem jechać do Skrzetuskiego. On przecie najlepszy jego przyjaciel, a pan Zagłoba drugi; może mu jako do serca trafiš, a zwłaszcza pan Zagłoba, któren jest człowiek bystry i wie,jak do kogo przemówić. - I byłeœ waœć u Skrzetuskich? - Byłem, ale i tu Bóg nie pofortunił, bo oboje z panem Zagłobš wyjechali w Kaliskie, do pana Stanisława, rotmistrza. Nie umiał nikt powiedzieć, kiedy wrócš. Wówczas ja sobie pomyœlałem: i tak mi droga na ŻmudŸ, wstšpię do waćpaństwa dobrodziejstwa i opowiem, co się stało. - Wiedziałem to dawno, że godny z waœci kawaler - rzekł Kmicic. - Nie o mnie tu chodzi, jeno o Wołodyjowskiego - odparł Charłamp- i przyznam się waćpaństwu, że się wielce o niego obawiam, aby umysł mu się nie pomieszał... - Bóg go, od tego ochroni! - rzekła pani Andrzejowa. - Jeœli go uchroni, to pewnikiem habit wdzieje, bo powiadam waćpaństwu, że takiej żałoœci, jakom żyw, nie widziałem... A szkoda żołnierza! szkoda! - Jak to szkoda? To chwały bożej przybędzie! - ozwała się znów Kmicicowa. Charłamp poczšł wšsami ruszać i trzeć czoło. - Owóż, moœcia dobrodziko... albo przybędzie, albo i nie przybędzie. Policzcie no waćpaństwo, ilu to on pogan i heretykóww życiu zgładził, czym pewnie więcej Zbawiciela naszego i jego Najœwiętszš Matkę udelektował niż niejeden ksišdz kazaniami. Hm! Rzecz namysłu godna! każdy niech służy chwale bożej, jak najlepiej umie... Owóż, widzicie państwo, między jezuitami znajdzie się zawsze siła od niego mšdrzejszych, a takiej drugiej szabli w Rzeczypospolitej nie masz... - Prawda jest, jak mi Bóg miły! - ozwał sięKmicic. - Nie wiesz waszmoœć, czyli on został w Częstochowie, czy pojechał? ľAÄ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôřˆiC ř }x}`X¸ŠjP„ RÔ Ćc€ šic * ’-‘c€ #<9- Był do chwili mego wyjazdu. Co potem uczynił, nie wiem. Wiem jeno, że broń Bożezapamiętania, broń Boże choroby, która często z desperacjš idzie w parze, sam on tam będzie, bez pomocy, bez krewnego, bezprzyjaciela, bez pociechy. - Niechże cię Najœwiętsza Panna w cudownym miejscu ratuje, wierny przyjacielu - zawołał nagle Kmicic - któryœmi tyle wyœwiadczył, że i brat nie uczyniłby więcej! Pani Andrzejowa zamyœliła się głęboko i długi czas trwało milczenie, na koniec podniosła swš jasnš głowę i rzekła: - Jędrek, czy ty pamiętasz, ileœmy mu winni? - Jeœli zapomnę, to od psa oczu pożyczę, boswoimi nie będę œmiał na uczciwego człekaspojrzeć! - Jędrek, ty go nie możesz tak ostawić. - Jakże to? - JedŸ do niego. - Oto zacne białogłowskie serce, oto zacnapani! - zawołał Charłamp chwytajšc ręce Kmicicowej i pokrywajšc je pocałunkami. Ale Kmicicowi nie w smak była rada, więc poczšł głowš kręcić i rzekł: - Ja bym dla niego na koniec œwiata pojechał, ale... sama wiesz... żebyœ to była zdrowa, nie mówię... ale sama wiesz! Broń Boże strachu jakiego, jakiej przygody... Usechłbym z niespokojnoœci..: Żona pierwsza niż najlepszy przyjaciel... Pana Michała mi żal... ale... sama wiesz!... - Ja się pod opiekš laudańskich ojców zostanę. Teraz tu spokojnie, nie byle czego też się ulęknę. Bez woli bożej włos mi nie spadnie... A tam pan Michał ratunku może potrzebuje... - Oj, potrzebuje! - wtršcił Charłamp. - Słyszysz, Jędrek. Ja zdrowa. Krzywda mnie od nikogo nie spotka... Wiem ja, że ci niesporo odjeżdżać... - Wolałbym na armaty z kociubš iœć! - przerwał Kmicic. - Zali to myœlisz, że jak ostaniesz, nie będzie ci gorzko, ilekroć pomyœlisz: przyjacielam zaniechał! A jeszcze i Pan Bógw gniewie słusznym łatwo błogosławieństwa może umknšć! - Sęk mi w głowę wbijasz. Powiadasz, że może błogosławieństwa umknšć? Tego się boję! - Taki przyjaciel, jak pan Michał, toż to œwięty obowišzek go ratować! - Jać Michała kocham całym sercem. Trudno!... Kiedy trzeba, to rychło trzeba, bo tu każda godzina znaczy! Zaraz do stajenidę... Przez Bóg żywy, czy już nie ma innej rady? Licho tamtych nadało w Kaliskie jechać! Toć mi nie o siebie chodzi, ale o ciebie, krociu najmilszy! Wolałbym majętnoœci stracić niż bez ciebie jeden dzień dychać. Kto by mi powiedział, że nie dla służby publicznej ciebie odjadę, to bym mu rękojeœć po krzyżyk w gębę wsadził. Obowišzek- mówisz? Niechże będzie! Kiep, kto się oglšda! Żeby dla kogo innego, nie dlaMichała, nigdy bym tego nie uczynił! Tu zwrócił się do Charłampa: - Moœci panie, proszę ze mnš do stajen, konie opatrzym. A ty, Oleńka, każ mi łuby pakować. Niech tam który z laudańskich omłotu pilnuje... Panie Charłamp, choć ze dwie niedziele musisz waćpan u nas posiedzieć, żony mi dopilnujesz. Może też się tu w okolicy jaka dzierżawa znajdzie. Bierz Lubicz! co? ChodŸ waćpan do stajni! Za godzinę ruszam! Kiedy trzeba, to trzeba!.. Rozdział 3 Jakoż dobrze jeszcze przed zachodem słońca ruszył rycerz, żegnany przez żonę łzami i krzyżem, w którym drzazgi œwiętego drzewa kunsztownie w złoto byłyosadzone. A że z dawnych lat bardzo był pan Kmicic do nagłych pochodów nawykły, więc ruszywszy gnał, jakby chodziło o doœcignięcie umykajšcych z łupem Tatarów.Dobrawszy się do Wilna, jechał na Grodno, Białystok, a stamtšd do Siedlec się przebierał. Przejeżdżajšc przez Łuków dowiedział się, że państwo Skrzetuscy z dziećmi i panem Zagłobš dniem przedtem powrócili właœnie z Kaliskiego, więc postanowił do nich wstšpić, bo z kimże mógł nad ratowaniem Wołodyjowskiego skuteczniej się naradzić? Przyjęli go tedy ze zdziwieniem i radoœciš, która jednak zaraz w ciężki płacz się zmieniła, gdy im cel swego przybycia oznajmił. Pan Zagłoba cały dzień uspokoić się nie mógł i nad stawem wcišż płakał takrzewnie, że jak sam póŸniej powiadał: aż staw wezbrał i stawidła trzeba było otwierać. Ale wypłakawszy się poszedł po rozum do głowy i oto co mówił na naradzie: - Jan nie może jechać, bo do kapturu obran, spraw zaœ będzie siła, jako że po tylu wojnach pełno jest duchów niespokojnych. Z tego, co jegomoœć pan Kmicic powiada, widać, że bociany na zimę w Wodoktach zostanš, bo je tam do inwentarza roboczego policzono i funkcję spełnić muszš. Nie dziwota, że przy takim gospodarstwie niesporo waćpanu wyruszać w drogę, zwłaszcza że nie wiadomo, jak długo ona może potrwać. Wielkiegoœ serca dowiódł, żeœ wyjechał, ale mamli szczerzeradzić, toć powiem: wracaj, gdyż tam bliższego jeszcze konfidenta potrzeba, który by do serca nie brał, choćby go i ofuknięto, i widzieć nie chciano. Patientia tam potrzebna i doœwiadczenie wielkie, a waszmaœć masz tylko przyjaŸń dla Michała, która w takowym wypadku non sufficit. Nie gniewaj się jeno waœć, bo samprzyznać musisz, żeœmy obaj z Janem dawniejsi przyjaciele i więcejœmy razem przygód przebyli. Miły Boże! ileż to razy onmnie, a ja jego w opresji ratowałem! - Gdybym się też zrzekł funkcji deputata? -przerwał Skrzetuski. - Janie, to służba publiczna - odparł surowo Zagłoba. - Bóg widzi - mówił strapiony Skrzetuski - że stryjecznego mego, Stanisława, miłuję szczerym braterskim afektem, ale Michał bliższy mi niż brat. - Mnie on i od rodzonego bliższy, tym bardziej że rodzonego nigdy nie miałem. Nie czas się o afekta spierać! Widzisz, Janie, żeby to nieszczęœcie œwieżo w Michała uderzyło, może sam bym ci powiedział: daj katu kaptur i jedŸ! Ale policzmy, ile to już czasu upłynęło, nim Charłamp z Częstochowy na ŻmudŸ zdšżył, a pan Andrzej ze Żmudzi do nas. Teraz nie tylko trzeba do Michała jechać, ale przy nim zostać, nie tylko z nim płakać, ale perswadować; nie tylko mu Ukrzyżowanego jako przykład pokazywać, ale uciesznymi krotochwilami myœl i serce rozweselić. Ot, wiecie, kto powinien jechać?- ja! i pojadę! tak mi dopomóż Bóg! Znajdę go w Częstochowie, to go tu przywiozę; nie znajdę, to choćby na Multany za nim się powlokę i póty go szukać nie przestanę, póki o własnej mocy szczyptę tabaki sobie do nozdrzech podnieœć zdołam. Usłyszawszy to dwaj rycerze poczęli brać w objęcia pana Zagłobę, a on się rozczulił nieco i nad pana Michała nieszczęœciem, i nad własnymi przyszłymi fatygami. Przeto łzy ronić poczšł, a wreszcie, gdy już miałuœcisków doœć, rzekł: - Jeno mi za Michała nie dziękujcie, boœcie mu nie bliżsi ode mnie! Na to Kmicic: - Nie za Wołodyjowskiego my dziękujemy, ale żelazne lub też zgoła nieczłowiecze serce musiałby mieć ten, kto by się tš gotowoœciš waćpana nie wzruszył, która wprzyjacielskiej potrzebie na fatygi nie dba ina wiek względu nie ma. Inni w tym wieku oprzypiecku ciepłym jeno myœlš, a waćpan tak sobie o długiej drodze mówisz, jakbyœ moje albo pana Skrzetuskiego miał lata. Pan Zagłoba nie ukrywał wprawdzie swych lat, ale nie lubił w ogóle, aby przy nim o staroœci, jako o towarzyszce niedołęstwa, wspominano; więc choć miał oczy jeszcze czerwone, spojrzał bystro z pewnym niezadowoleniem na Kmicica i odparł: - Mój mospanie! Kiedym siedmdziesišty siódmy rok poczšł, ckliwo mi jakoœ było nasercu, że to dwie siekiery nad karkiem wisiały; ale gdy mi oœmdziesišty minšł, takiduch we mnie wstšpił, że jeszcze mi żeniaczka po głowie chodziła. I widzielibyœmy, kto by z nas pierwszy miał się z czym pochwalić! - Jać się nie chwalę, ale waszmoœci bym pochwały nie poskšpił. - I pewnie bym waćpana skonfundował, jakom pana hetmana Potockiego w obliczu króla skonfundował, któren gdy mi do wieku przytyki dawał, wyzwałem go: kto więcej kozłów od razu machnie. I cóż się pokazało? Oto pan Rewera machnšł trzy i hajducy musieli go podnosić, bo sam wstać nie mógł, a ja go naokolusieńko objechałem, mało trzydzieœci pięć razy fiknšwszy. Spytaj się Skrzetuskiego, który na własne oczy na to patrzył. Skrzetuski wiedział, że od pewnego czasu pan Zagłoba miał zwyczaj na niego się we wszystkim jako na naocznego œwiadka powoływać; więc ani okiem nie mrugnšł, jeno o Wołodyjowskim znów mówić poczšł. Zagłoba, pogršżywszy się w milczeniu, zamyœlił się o czymœ głęboko; na koniec powieczerzy wpadł w lepszy humor i tak ozwał się do towarzyszów: - Powiem wam to, w co by nie każdy rozumumiał ugodzić. Oto mam w Bogu nadzieję, żenasz Michał wyliże się łatwiej z tego postrzału, niż nam się na poczštku zdało. - Dałby Bóg, ale skšdże to waszmoœci do głowy przyszło? - pytał Kmicic. - Hm! Tu trzeba i bystrego dowcipu, który zprzyrodzenia jest dany, i eksperiencji wielkiej, której w waszych latach mieć nie możecie, i znajomoœci Michała. Każden ma innš naturę. W jednego, owo, tak nieszczęœcie uderzy, jakobyœ, figuraliter mówišc, kamień w rzekę wrzucił. Nibyć to woda po wierzchu tacite płynie, a przecie on tam na dnie leży, a bieg przyrodzony hamuje, a zawadza, a tak okrutnie rozdziera, i będzie leżał, będzie rozdzierał, póki wszystka woda do Styksu nie spłynie! Ty, Janie, do takich zaliczon być możesz; ale takim gorzej na œwiecie, bo w nich i boleœć, i pamięć nie mija. Inny zasię, eo modo klęskę przyjmie, jakobyœ gopięœciš w kark huknšł. Zamroczy go zrazu, potem przyjdzie do siebie, a gdy się siniec zgoi, to i zapomni. Oj, lepsza taka natura natym pełnym przygód œwiecie. Słuchali rycerze ze skupieniem mšdrych słów pana Zagłoby, a on rad widział, że goz takš uwagš słuchajš, i dalej mówił: - Ja Michała na wskróœ przeznałem i Bóg mi œwiadkiem, że nie chcę mu tu przymawiać, ale tak mi się widzi, że on więcej ożenku niż onej dziewczyny żałował. Nic to, że desperacja chwyciła go okrutna, boć i to nieszczęœcie, zwłaszcza dla niego, nad nieszczęœciami. Nie wyimaginujecie sobie nawet, jakš ten chłop miał ochotę do ożenku. Nie masz w nim chciwoœci żadnej ni ambicji, ni prywaty; swojego odbieżał, fortunę tak dobrze jak utracił, o żołd się nie upominał; ale za wszystkie prace, za wszystkie zasługi niczego od Pana Boga i Rzeczypospolitej nie wyglšdał, jeno żony. I to sobie w duszy wykalkulował, że mu się taki chleb należy; już, już miał go w gębę wzišœć, aż tu jakoby mu kto w wšsy dmuchnšł! Maszże teraz! jedz! Co i dziwnego, że go desperacja chwyciła? Nie mówię, żeby i dziewki nie żałował, ale jak mi Bóg miły, tak ożenku więcej żałuje, choć sam przysišgłby, że jest przeciwnie. - Dałby Bóg! - powtórzył Skrzetuski. - Poczekajcie, niech jeno owe rany duszne mu się zamknš i œwieżš skórš pokryjš, a obaczym, czy mu dawna ochota nie powróci.Periculum w tym tylko, by teraz sub onere desperacji czegoœ nie uczynił albo nie postanowił, czego by potem sam żałował. Ale co się miało stać, to się już stało, bo w nieszczęœciu prędka rezolucja. Mój wyrostek już szatki ze skrzyń wyjmuje i układa, więc nie mówię tego, żeby nie jechać, chciałem tylko waszmoœciów pocieszyć. - Znowu plastrem ojciec Michałowi będziesz! - rzekł Jan Skrzetuski. - Jako i tobie byłem, pamiętasz? Bylem go tylko prędko znalazł, bo się boję, że się w jakowejœ pustelni przytai albo gdzie w dalekich stepach zapadnie, do których od młodu nawykł. Waszmoœć, panie Kmicic, przymawiałeœ mi do wieku, a ja ci powiem,że jeœli kiedy gończy bojar tak z listem sunšł, jako ja będę sunšł, to mi każcie za powrotem nitki ze starych bławatów wycišgać, groch łuszczyć albo mi kšdziel dajcie. Ani mnie niewygody nie zatrzymajš, ani cudza goœcinnoœć skusi, ani jadło lub też napitek w pędzie zahamuje. Jeszczeœcietakiego pochodu nie widzieli! Już teraz ledwie usiedzieć mogę, właœnie jakoby mniekto szydłem spod ławy ekscytował: już i koszulę podróżnš kazałem sobie łojem kozłowym dla wstrętu gadowi wysmarować... Rozdział 4 Jednakże nie jechał tak szybko pan Zagłoba, jak to sobie i towarzyszom obiecywał. Im zaœ był bliżej Warszawy, tym jechał wolniej. Był to czas, w którym Jan Kazimierz, król, polityk i wódz wielki, pogasiwszy pożary postronne i wywiódłszy Rzeczpospolitš jakoby z toni potopu, zrzekłsię panowania. Wszystko on przecierpiał, wszystko przetrwał, wszystkim tym ciosom piersi nadstawił, które szły od zewnętrznego nieprzyjaciela; ale gdy potemwewnętrzne reformy zamierzył i zamiast pomocy od narodu, oporu tylko i niewdzięcznoœci doznał, wówczas dobrowolnie zdjšł z poœwięconych skroni tękoronę, która nieznoœnym ciężarem mu się stała. Sejmiki powiatowe i generały już się były poodprawiały, a ksišdz prymas Prażmowskikonwokację na 5 listopada oznaczył. Wielkie były wczeœnie różnych kandydatów starania, wielkie partii rozmaitych współzawodnictwa, a choć to elekcja miaładopiero rozstrzygnšć, rozumiał wszakże każdy niezwykłš sejmu konwokacyjnego ważnoœć. Jechali tedy posłowie do Warszawy koleœno i konno, z czeladziš i pachołkami, jechali senatorowie, a przy każdym dwór wspaniały. Po drogach było ciasno, gospody zajęte, a wynalezienie sobie noclegu z wielkš połšczone mitręgš. Wszakże ustępowano panu Zagłobie miejscaze względu na jego wiek, ale natomiast niezmierna jego sława nieraz właœnie narażała go na stratę czasu. Bywało, zajedzie do jakiej karczmy, a tam ani już palca wœcibić, to personat, który jšwraz z dworem zajmował, wyjdzie przez ciekawoœć zobaczyć, kto przyjechał, a widzšc starca z białymi jak mleko wšsami ibrodš, rzecze na widok takiej powagi: - Proszę waszmoœci dobrodzieja ze mnš do stancji na przygodnš zakšskę. Pan Zagłoba grubianinem nie był i nie odmawiał wiedzšc, że znajomoœć z nim każdemu miłš będzie. Gdy więc gospodarz przez próg go przepuœciwszy pytał następnie: "kogoż mam honor?" - on się tylko w boki brał i pewien efektu odpowiadał dwoma słowami: - Zagłoba sum! Jakoż nie zdarzyło się nigdy, aby po owychdwóch słowach nie nastšpiło wielkie ramionotwieranie, okrzyki: "do najfortunniejszychdni ten zapiszę!", i nawoływania towarzyszów albo dworzan: "patrzcie! ów jest wzór, gloria et decus wszystkiego Rzeczypospolitej kawalerstwa!" Zbiegali się tedy podziwiać pana Zagłobę, a młodsi przychodzili całować poły jego podróżnego żupana. Za czym œcišgano z wozów beczułkii ankary i następowało gaudium trwajšce czasem i kilka dni. Powszechnie myœlano, że jako poseł na konwokację jedzie, a gdy mówił, że nie, zdziwienie bywało powszechne. Ale on tłumaczył się, że panu Domaszewskiemu mandatu ustšpił, aby zasię i młodsi do spraw publicznych przykładać się mogli. Jednym też powiadał prawdziwš przyczynę,dla której w drogę wyruszył; innych zaœ, gdy się dopytywali, zbywał słowami: - Ot, z małegom do wojny przywykł, toć zachciało się jeszcze na stare lata z Doroszeńkš pohałasować. Po których słowach podziwiano go jeszcze więcej. A nikomu przez to nie był tańszym,że nie jako poseł jechał, wiedziano bowiem, że i między arbitrami znajdujš się tacy, którzy więcej od samych posłów mogš. Zresztš baczył każden senator, choćby i najznamienitszy, na to, że po parumiesišcach nastšpi elekcja, a wówczas każde słowo męża tak między rycerstwem wsławionego nieoszacowanš wagę mieć będzie. Brali też w ramiona pana Zagłobę i czapkowali mu by i najwięksi panowie. Pan podlaski trzy dni go poił; panowie Pacowie, których w Kałuszynie napotkał, na rękach go nosili. Niejeden i dary znaczne kazał po cichu w wasšg mu wsuwać: od wódek, win do sepecików kosztownie oprawnych, szabel i pistoletów. Miała się z tego dobrze i służbapana Zagłoby, ale on sam, wbrew postanowieniu i obietnicy, jechał tak wolno,że trzeciego tygodnia dopiero w Mińsku stanšł. Za to w Mińsku nie popasał. Wjechawszy narynek ujrzał dwór tak znaczny i piękny, jakiego dotšd po drodze nie spotkał: dworzanie w szumnej barwie; pół regimentu jeno piechoty, bo na konwokację zbrojno nie jeżdżono, ale tak strojnej, że i król szwedzki strojniejszej gwardii nie miał; pełno karet pozłocistych, wozów z makatami i kobiercami dla obijania karczem po drogach, wozów z kredensem i zapasamiżywnoœci; przy tym służba cała niemal cudzoziemska, tak że mało kto się zrozumiałym językiem w tej ciżbie odezwał. Pan Zagłoba dopatrzył wreszcie jednego z dworzan po polsku ubranego, więc kazał stanšć i pewien dobrego popasu, wysadził już jednš nogę z wasšgu, a jednoczeœnie spytał: - A czyj to dwór taki foremny, że i król foremniejszego mieć nie może? ęstochowie, czy pojechał? ľAÄ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż PMc;cŘÜ `´*€c€49 *T?$- Czyjże ma być - odpowiedział dworzanin -jak nie pana naszego, księcia koniuszego litewskiego? - Kogo? - powtórzył Zagłoba. - Czyœ waœć głuchy? Księcia Bogusława Radziwiłła, który posłem na konwokację jedzie, ale - da Bóg! - po elekcji elektem zostanie. Zagłoba schował prędko nogę w wasšg. - JedŸ! - krzyknšł na woŸnicę. - Nic tu po nas! I pojechał trzęsšc się z oburzenia. - Wielki Boże! - mówił - niezbadane Twoje wyroki i jeœli tego zdrajcy piorunem w karknie trzaœniesz, to masz w tym jakoweœ ukryte intencje, których się rozumem dochodzić nie godzi, choć po ludzku rzeczy bioršc, należałaby się takiemu skurczybykowi dobra chłosta. Ale widać, Ÿle się dzieje w tej przeœwietnej Rzeczypospolitej, jeœli podobni przedawczykowie, bez czci i sumienia, nie tylko kary nie odnoszš, ale w bezpiecznoœciipotędze jeżdżš, ba! jeszcze obywatelskie funkcje sprawujš. Chyba że zginiem, bo gdzież, w jakim kraju, w jakim innym państwie taka rzecz przygodzić by się mogła? Dobry był król Joannes Casimirus, ale nadto przebaczał i przyuczył najgorszych dufać w bezkarnoœć i przezpieczeństwo. Wszelako nie jego to tylko wina. Widać, że i w narodzie sumienie obywatelskie i czułoœć na cnotę do reszty zaginęła. Tfu! tfu! on posłem! W jego bezecne ręce obywatele całoœć i bezpieczeństwo ojczyzny składajš, w te same ręce, którymi jš rozdzierał i w szwedzkie łańcuchy okuwał! Zginiemy, nie może inaczej być! Jeszcze go i na króla rajš... A cóż! wszystko, widać, w takim narodzie możliwe. On posłem Dla Boga Przecież prawo wyraŸnie mówi, że nie może być posłem ów, który w obcych krajach urzędy sprawuje, a przecie on jestgeneralnym, u swego parszywego wuja, Prus Ksišżęcych gubernatorem! Aha! czekajże, mam cię! A rugi sejmowe od czego? Jeœli do sali nie pójdę i tej materii, chociaż tylko arbitrem będšc, nie poruszę, to niech się tu zaraz w skopa zmienię, a mój woŸnica w rzeŸnika. Znajdš się przeciemiędzy posłami, którzy mnie poprš. Nie wiem, czyli ci, zdrajco, jako takiemu potentatowi, dam rady i z poselstwa wyrugować zdołam, ale że ci to do elekcji nie posłuży - to pewna i Michał, nieboże, poczekać na mnie musi, bo to będzie pro publico bono uczynek. Tak rozmyœlał pan Zagłoba przyrzekajšc sobie koło tej sprawy rugów pilnie chodzić i posłów prywatnie dla niej kaptować. Z tego powodu od Mińska spieszniej już do Warszawy dšżył bojšc się na otwarcie konwokacji zapóŸnić. Przyjechał jednak doœć wczeœnie. Posłów i postronnych zjazd był tak wielki, że gospody ni w samej Warszawie, ni na Pradze, ni nawet za miastem wcale nie można było dostać; trudno się było też do kogo zaprosić, bo w jednej izbie po trzech iczterech się mieœciło. Pierwszš noc przepędził pan Zagłoba w handlu u Fukiera i zeszła jakoœ doœć gładko; ale nazajutrz, wytrzeŸwiawszy na swym wasšgu, sam dobrze nie wiedział, co ma czynić. - Boże! Boże! - mówił wpadłszy w zły humor i rozglšdajšc się po Krakowskim Przedmieœciu, które właœnie przejeżdżał - oto Bernardyni, a oto ruina pałacu Kazanowskich! Niewdzięczne miasto! Własnškrwiš i trudem musiałem je nieprzyjacielowi wydzierać, a teraz mi kštadla siwej głowy żałuje. Miasto wszelako nie żałowało wcale kšta dla siwej głowy, tylko go po prostu nie miało. Natomiast czuwała nad panem Zagłobš szczęœliwa gwiazda, bo ledwie do pałacu Koniecpolskich dojechał, gdy jakiœ głos krzyknšł z boku na woŸnicę: - Stój Czeladnik powstrzymał konie; wtem nieznajomy szlachcic zbliżył się z rozjaœnionym obliczem do wasšgu i zawołał: - Panie Zagłoba! Nie poznajesz mnie waszmoœć? Zagłoba ujrzał przed sobš męża majšcego koło trzydziestu kilku lat, przybranego w kołpak rysi z piórkiem, znak niechybny wojskowej służby, w makowy żupan i ciemnoczerwony kontusz przepasany pozłocistym pasem. Twarz nieznajomego była nadzwyczajnej pięknoœci. Cerę miał ów bladš, nieco tylko w polach wichrem na złotawo opalonš, oczy błękitne, pełne jakowegoœ smutku i zamyœlenia, rysy twarzy nadzwyczaj foremne, prawie- jak na męża - zbyt piękne; pomimo polskiego stroju nosił on długie włosy i brodę z cudzoziemska przyciętš. Stanšwszy przy wasšgu otworzył szeroko ramiona, a pan Zagłoba, lubo nie mógł go sobie na razie przypomnieć, przechylił się i objšł go za szyję. Œciskali się tedy serdecznie, a chwilami jeden odsuwał drugiego, aby mu się lepiej przypatrzeć; na koniec Zagłoba rzekł: - Wybaczaj waszmoœć, ale jeszcze nie mogęsobie przypomnieć... - Hassling-Ketling! - Dla Boga! Twarz wydała mi się znajomš, ale strój całkiem waćpana odmienił, bom cię dawniej w kolecie rajtarskim widywał. To już i po polsku chodzisz? - Bom tę Rzeczpospolitš, która mnie tułaczapacholęciem jeszcze niemal będšcego przygarnęła i dostatnim chlebem opatrzyła,za swojš matkę uznał i innej mieć nie chcę.Waćpan nie wiesz o tym, żem indygenat po wojnie otrzymał? - A to mi słodkš nowinę zwiastujesz! Także ci się to poszczęœciło? I w tym, i w czym innym, bom w Kurlandii, na samej granicy żmudzkiej, na człeka takiego samego nazwiska, jako jest moje, natrafił, któren mnie adoptował, do herbu przyjšł i fortunš obdarzył. Mieszka on w Œwiętej, w Kurlandii, ale i z tej strony ma majętnoœć Szkudy, którš mnie puœcił. - Szczęœć ci Boże! Toœ tedy wojnę porzucił?- Niech się jeno jakakolwiek zdarzy, stawięsię niezawodnie. Dlatego to i wioskę w dzierżawę oddałem, a tu czekam okazji. - To mi kawalerska fantazja! Zupełnie jak ja, kiedym był młody, choć i dziœ jeszcze wigor w koœciach jest! Co tedy porabiasz wWarszawie? - Posłuję na konwokację. - Rany boskie! Toœ już z koœciami Polak! Młody rycerz uœmiechnšł się. - I duszš, a to więcej! - Żonatyœ? Ketling westchnšł. - Nie! - Tego ci tylko brakuje. A wierę! czekaj jeno! Zaliby ci dotšd dawny sentyment do Billewiczówny nie wyszedł z pamięci? - Skoro waćpan o tym wiedziałeœ, com mojš sšdził być tylko tajemnicš, to wiedz, że żaden nowy nie przyszedł... - Daj spokój! Ona niedługo małego Kmicica œwiatu przyrzuci. Daj sobie spokój! Coć za robota wzdychać, gdy kto inny w lepszej konfidencji z niš żyje. Powiemć prawdę, że to i œmieszno. Ketling podniósł swe smutne oczy w górę. - Rzekłem tylko, iż nowy sentyment nie przyszedł. - Przyjdzie, nie bój się! Ożenim cię! wiem toz własnej eksperiencji, że zbytnia stałoœć w amorach tylko zgryzot przyczynia. Żem to był swego czasu stały jako Troilus, siładelicyj, siła dobrych okazji poniechałem, a com się nagryzł! - Daj Boże każdemu zachować tak jowialny humor, jako waszmoœć zachowałeœ - Bom w modestii żył zawsze, przeto mi w koœciach nie strzyka! Gdzie mieszkasz, zali znalazłeœ gospodę? - Mam dworek wygodny ku Mokotowu, którypo wojnie już wybudowałem. - Toœ szczęœliwy; ja zaœ od wczoraj na próżno po całym mieœcie jeżdżę! - Dla Boga! dobrodzieju! jużże mi tego nie odmówisz, żebyœ u mnie stanšł; miejsca jest dosyć; prócz dworku oficyna i stajnia wygodna. Znajdzie się dla czeladzi i koni pomieszczenie. - Toœ mi z nieba spadł, jak mnie Bóg miły! Ketling siadł na wasšg i ruszyli. Po drodze opowiadał mu Zagłoba o nieszczęœciu, jakie w pana Wołodyjowskiego ugodziło, a on ręce nad nim łamał, bo nic był dotšd nie wiedział. - Tym to ostrzejszy grot i dla mnie- rzekł wreszcie-że może waszmoœć i nie wiesz, jaka między nami w ostatnich czasach przyjaŸń powstała. Wszystkie póŸniejsze wojny w Prusiech, przy oblężeniu zamków, gdzie tylko były jeszcze szwedzkie załogi, odprawowaliœmy razem. Chodziliœmy i na Ukrainę, i na pana Lubomirskiego, i znów naUkrainę, już po œmierci ruskiego wojewody,pod panem marszałkiem koronnym Sobieskim. Jedna kulbaka nam za poduszkę służyła, z jednej jadaliœmy misy; Kastoremi Polluksem nas zwano. I dopiero gdy on po pannę Borzobohatš na ŻmudŸ jechał, nadeszła chwila separationis; któż by się spodziewał, że najlepsze jego nadzieje tak prędko przeminš jako strzała na powietrzu? - Nic stałego na tym padole płaczu nie masz - odpowiedział Zagłoba. - Prócz przyjaŸni statecznej... Trzeba będzie radzić i dowiadywać się, gdzie on teraz. Może od pana marszałka koronnego czegoœ się dowiemy, który Wołodyjowskiego jak Ÿrenicę oka miłuje. A nie, toć tu sš posłowie ze wszystkich stron. Niepodobna, aby który o takim rycerzu nie słyszał. W czym będę mógł, w tym waszmoœci posłużę, lepiej jak gdyby o mnie samego chodziło. Tak rozmawiajšc przybyli na koniec do Ketlingowego dworku, który dworem się byćokazał. W œrodku były porzšdki wszelkie i niemało sprzętów kosztownych bšdŸ kupionych, bšdŸ ze zdobyczy pochodzšcych. Broni zwłaszcza wybór był znamienity. Ucieszył się pan Zagłoba na ten widok i rzekł: - O! toż waćpan mógłbyœ tu i dwadzieœcia osób pomieœcić. Szczęœcie to dla mnie, żem cię spotkał. Mogłem pana Antoniego Chrapowickiego gospodę zajšć, bo to mój znajomy i przyjaciel. Cišgnęli mnie i Pacowie, którzy przeciw Radziwiłłom partyzantów szukajš, ale u ciebie wolę. - Słyszałem między posłami litewskimi - odrzekł Ketling -że ponieważ teraz na Litwękolej przypada, chcš koniecznie pana Chrapowickiego marszałkiem sejmu postanowić. - I słusznie. Człek to zacny i realista, jenonieco dobrowolny. Dla niego nie masz nad zgodę; tylko patrzy, gdzie by kogo z kim pogodzić, a to na nic. Ale! powiedz no szczerze, czymć jest Bogusław Radziwiłł? - Od czasu, jak mnie Tatarzy pana Kmicicowi pod Warszawš w niewolę wzięli - niczym. Porzuciłem tę służbę i nie zabiegałem o niš więcej, bo choć to możny pan, ale zły i przewrotny człowiek. Napatrzyłemi ja mu się dosyć, gdy w Taurogach na cnotę tej nadziemskiej istoty nastawał. - Jakiej nadziemskiej? Człeku, co gadasz? Zgliny ona jest i tak jak pierwsza lepsza farfurka stłuc się może. - Wszelako mniejsza z tym Tu zaczerwienił się pan Zagłoba z gniewu, aż mu oczy na wierzch wyszły. - WyobraŸ sobie, ta szelma posłem jest! - Kto taki? - pytał zdumiony Ketling, którego myœl była jeszcze przy Oleńce. - Bogusław Radziwiłł! Ale rugi rugi od czego? Słuchaj, tyœ poseł, możesz tę materię poruszyć, a już ja ci z galerii ryknę do wtóru, nie bój się! Prawo za nami,a zechcšli prawo pominšć, to można by między arbitrami tumulcik uczynić tak zacny, żeby się i bez krwi nie obyło. - Nie czyń tego waœć, na miłosierdzie boże. Materię ja wniosę, bo słuszna, ale Boże uchowaj sejm zamieszać. - Pójdę i do Chrapowickiego, choć to ciepła woda, co ze szkodš jest, bo od niego, jako od przyszłego marszałka, siła zależy. Podszczuję Paców. Przynajmniej wszystkie jego praktyki publice przypomnimy. Przecie słyszałem po drodze, że ta szelma o koronę dla siebie myœli się starać! - Chybaby naród do ostatniego upadku przyszedł i nie był żywota godny, gdyby tacy królami jego mieli zostawać - od rzekłKetling. - Ale wypocznij waœć teraz, a póŸniej któregokolwiek dnia pójdziem do pana marszałka koronnego o naszego przyjaciela wypytywać. Rozdział 5 Sejm konwokacyjny w kilka dni póŸniej został otwarty, na którym, jak przewidywał Ketling, powołano do laski pana Chrapowickiego, naówczas podkomorzego smoleńskiego, a póŸniejszegowojewodę witebskiego. Ponieważ chodziło tylko o wyznaczenie terminu elekcji i ustanowienie wyższego kapturu, a intrygi rozmaitych partii nie mogły w takich sprawach znaleŸć dla siebie pola, przeto konwokacja dosyć zapowiadała się spokojnie. W samym poczštku zaburzyła jš tylko nieco materia rugów. Bo gdy poseł Ketling podał w wštpliwoœć prawomocnoœć wyboru pana pisarza bielskiego i jego kolegiksięcia Bogusława Radziwiłła, zaraz jakiœ potężny głos spomiędzy arbitrów zakrzyknšł: "Zdrajca! cudzoziemski urzędnik!" Za tym głosem poszły i inne; przyłšczyli się do nich takoż niektórzy posłowie i niespodzianie sejm rozpadł się na dwie strony, z których jedna chciała panów posłów bielskich rugować, druga zaœuznać ich wybór. Zgodzono się wreszcie na sšd, który sprawę załagodził i wybór przyznał. Niemniej był to jednak cios dla księcia koniuszego bardzo dotkliwy; bo już to samo, że rozważano, czy ksišżę godnym jest zasišœć w izbie, to samo, że przypomniano coram publico wszystkie jegoz czasów wojny szwedzkiej zdrady i przeniewierstwa - okryło go œwieżš hańbš w oczach Rzeczypospolitej i podkopało z gruntu wszystkie jego ambitne zamiary. Liczył on bowiem, że gdy stronnictwa kondeuszowe, neuburskie i lotaryńskie, nie liczšc innych pomniejszych, wzajem sobie będš przeszkadzać, wybór łatwo może paœć na krajowca. Duma zaœ i pochlebcy mówili mu, że gdyby się to miało zdarzyć, to tym krajowcem nie mógłby być kto inny,jeno pan najwyższym jeniuszem obdarzony,najpotężniejszy i z najznakomitszego rodu, a inaczej mówišc- on sam. Trzymajšc więc rzeczy do czasu w tajemnicy, porozcišgał już poprzednio niewody na Litwie, a teraz właœnie rozpoczšł zastawiać sieć w Warszawie, gdy nagle spostrzegł, że zaraz z poczštku mu jš przerwano i uczyniono dziurę tak wielkš, że wszystkie ryby ujœć niš łatwo mogły. Zgrzytał też zębami przez cały czas sšdu, a gdy na Ketlingu, jako na poœle,nie mógł zemsty wywrzeć, ogłosił między swymi dworzanami nagrodę temu, kto mu wskaże owego arbitra, który pierwszy po Ketlingowym wniosku zakrzyknšł: "Zdrajca iprzedawczyk!" Pan Zagłoba zbyt był znany, aby jego nazwisko długo mogło pozostać ukryte. Zresztš nie taił się wcale. Jakoż ksišżę zawrzał jeszcze bardziej, ale i stropił się niemało, usłyszawszy, że mu na wstręcie staje mšż tak popularny, na którego strachbyło się porywać. Wiedział o tej swojej mocy i pan Zagłoba, bo gdy z poczštku pogróżki zaczęły latać, ozwał się raz na wielkim zgromadzeniu szlacheckim: - Nie wiem, jeœliby to komu było bezpieczno, gdyby tu jeden włos miał mi spaœć z głowy. Elekcja niedaleko, a gdy się sto tysięcy braterskich szabel zbierze, łatwo się jakoweœ bigosowanie może uczynić... Słowa te doszły do księcia, który tylko wargi zagryzł i uœmiechnšł się wzgardliwie, ale w duszy pomyœlał, że pan Zagłoba ma słusznoœć. Na drugi dzień odmienił też widocznie względem starego rycerza zamiary, bo gdy na uczcie u księcia krajczego ktoœ poczšł onim mówić, Bogusław rzekł: - Wielce mi jest niechętny, jako słyszałem,ów szlachcic, ale ja się tak w ludziach rycerskich kocham, że choćby mi i dalej szkodzić nie przestał, zawsze go będę miłował. A w tydzień póŸniej powtórzył to samo wręcz panu Zagłobie, gdy się u pana hetmana wielkiego, Sobieskiego, spotkali. Panu Zagłobie, lubo twarz zachował spokojnš i pełnš fantazji, zabiło nieco serce w piersi na widok księcia, bo to był przecie pan o daleko sięgajšcych rękach i ludojad, którego się wszyscy obawiali. Ten zaœ odezwał się do niego przez cały stół: - Moœci panie Zagłoba, doszło już do mnie, żeœ waćpan, chociażeœ nie poseł, chciał mnie niewinnego z sejmu rugować, ale ja towaćpanu po chrzeœcijańsku przebaczam i promocjš, jeœli kiedy będzie trzeba, służyćnie omieszkam. - Przy konstytucji tylko stawałem - odrzekł Zagłoba - co szlachcic czynić powinien; quod attinet protekcji, to w moimwieku podobno boska najpotrzebniejsza, bo mi pod dziewięćdziesišt lat. - Piękny wiek, jeœli był tak cnotliwy, jak długi, o czym zresztš wcale wštpić nie chcę. - Służyłem ojczyŸnie i swemu panu, obcychbogów nie szukajšc. Ksišżę zmarszczył się nieco: - Służyłeœ waszmoœć i przeciw mnie; wiemo tym. Ale niechże będzie już zgoda między nami. Wszystko to zapomniane, nawet i to, żeœ cudzš, prywatnš zawiœć contra me protegował. Z tamtym przeœladowcš mam jeszcze jakoweœ rachunki, ale waszmoœci rękę wycišgam i przyjaŸń ofiaruję. - Chudym tylko pachołek i za wysoka to dla mnie amicycja. Musiałbym się do niej wspinać lub podskakiwać, a to już na staroœć trudno. Jeœli zaœ wasza ksišżęca moœć mówisz o rachunkach z panem Kmicicem, moim przyjacielem, tedy radziłbym z serca tej arytmetyki poniechać. - Proszę, a czemu to? - spytał ksišżę. - Bo cztery w arytmetyce sš działania. Owóż, lubo pan Kmicic fortunę ma zacnš, przecie mucha to w porównaniu do waszej ksišżęcej, więc na dzielenie pan Kmicic nie przystanie; mnożeniem sam się zajmuje; odjšć obie niczego nie pozwoli; mógłby chyba coœ dodać, a nie wiem, czybyœ sza ksišżęca moœć był na to łakomy. Jakkolwiek Bogusław ćwiczony był w ľAÄ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żP`c°(*ŘĚ c€¤"ŁcG1ž c?Vszermierce na słowa, jednak czy to wywódpana Zagłoby, czy jego zuchwałoœć zdumiała go tak dalece, że języka w gębie zapomniał. Przytomnym poczęły się brzuchy trzšœć ze œmiechu, a pan Sobieski rozeœmiał się na całe gardło i rzekł: - Stary to zbarażczyk! Umie cišć szablš, alei na języki gracz nie lada! Lepiej go zostawić w spokoju. Jakoż Bogusław widzšc, że na nieprzejednanego trafił, nie próbował więcej pana Zagłoby skaptować, tylko poczšwszy z kim innym rozmowę, ciskał odczasu do czasu złe spojrzenia przez stół na starego rycerza. Ale pan hetman Sobieski rozochocił się i mówił dalej: - Mistrz z was, panie bracie, mistrz prawdziwy. ZnaleŸliœcie też kiedy równego sobie w tej Rzeczypospolitej? - W szabli - odpowiedział zadowolony z pochwały Zagłoba -Wołodyjowski mnie doszedł. A i Kmicica poduczyłem też nieŸle. To rzekłszy zerknšł na Bogusława, ale tenudał, że nie słyszy, i rozmawiał pilnie z sšsiadem. - Ba! - rzekł hetman. -Wołodyjowskiego nieraz przy robocie widziałem i ręczyłbym za niego, choćby o losy całego chrzeœcijaństwa chodziło. Szkoda, że w takiego żołnierza jakoby piorun uderzył. - A co mu się stało? - spytał Sarbiewski, miecznik ciechanowiecki. - Dziewka mu umiłowana w drodze, w Częstochowie, zmarła - odpowiedział Zagłoba - i to najgorzej, że znikšd nie mogę dowiedzieć się, gdzie on się teraz znajduje? - Przez Bóg! - zawołał na to pan Warszycki, kasztelan krakowski. -Toż ja cišgnšc do Warszawy napotkałem go w drodze również tu jadšcego i przyznał mi się, że obrzydziwszy ten œwiat i jego vanitates, na Mons regius się wybiera, aby w modlitwie i rozmyœlaniach stroskanego żywota dokończyć. Zagłoba porwał się za resztki czupryny. - Kamedułš został, jak mi Bóg miły! - zakrzyknšł w największej desperacji. Jakoż wiadomoœć pana kasztelana na wszystkich niemałe uczyniła wrażenie. Pan Sobieski, który żołnierzy kochał, a sam najlepiej wiedział, jak ojczyzna takich potrzebuje, zmartwił się wielce i po chwili rzekł: - Wolnej woli ludzkiej i chwale boskiej niepodobna się oponować, ale szkoda jest i trudno mam ukryć waszmoœciom, że mi żal.Ze szkoły księcia Jeremiego to był żołnierz, przeciw każdemu nieprzyjacielowiwyborny, a już przeciw ordzie i hultajstwu niezrównany. Ledwie kilku jest takich w stepach zagończyków, jako to między Kozakami pan Piwo, a w kompucie pan Ruszczyc; ale i ci Wołodyjowskiego nie doszli. - Szczęœcie, że czasy jakoœ spokojniejsze -odrzekł pan miecznik ciechanowiecki - i że pogaństwo wiernie traktatów podhajeckich dotrzymuje, wymożonych niezwyciężonym mieczem mojego dobrodzieja. Tu skłonił się miecznik panu Sobieskiemu, ów zaœ uradował się w sercu z publicznej pochwały i odpowiedział: - W pierwszym rzędzie boska to dobroć pozwoliła mi się wonczas położyć na proguRzeczypospolitej i nieprzyjaciela nieco pokšsać, a w drugim, dobrych żołnierzów na wszystko gotowa rezolucja. Że chan rad by traktatów dotrzymać, to wiem; ale w samym Krymie przeciw chanowi sš zaburzenia, a białogrodzka orda wcale go nie słucha. Odebrałem właœnie wiadomoœć, że owo się tam na granicy mołdawskiej chmury zbierajš i że zagony wejœć mogš; kazałem też pilnie nasłuchiwać na szlakach, ale mi żołnierzy niesporo. Co gdzie przyrzucę, to w innym miejscu dziurasię czyni. Zwłaszcza mi praktyków - znajšcych ordzińskie sposoby - brak i przeto tak żałuję Wołodyjowskiego. Na to Zagłoba odjšł od skroni pięœci, którymi sobie głowę œciskał, i zakrzyknšł: - Ależ on kamedułš nie zostanie, choćbym miał na Montem regium zajazd uczynić i siłš go odjšć! Dla Boga! jutro zaraz do niego się udam. Przecie może mojej perswazji posłucha, a nie, to do księdza prymasa pójdę, do jenerała kamedułów! choćbym też do Rzymu miał jechać - pojadę. Nie chcę ja chwale bożej ujmować, ale co z niego za kameduła, kiedy jemu i włosy na brodzie nie rosnš. Tyle, co u mniena pięœci Jak mi Bóg miły! On i mszy nie potrafi nigdy zaœpiewać, a jeœli i zaœpiewa,to szczury z klasztoru pouciekajš, bo będš myœlały, że koczur miauczy wesele odprawujšc. Waszmoœciowie, wybaczcie, żemówię, co żal na język przyniesie! Gdybym miał syna, to bym go tak nie miłował, jakotego chłopa miłowałem. Bóg z nim! Bóg z nim! Żeby choć bernardynem został, ale kamedułš! Nie może z tego nic być, jako żyw tu siedzę! Jutro zaraz do księdza prymasa zastukam, aby mi dał listy do przeora. - Œlubów przecie nie mógł jeszcze wykonać- wtršcił pan marszałek- ale go waszmoœć nie naglij, żeby się właœnie nie zacišł, a i ztym się trzeba rachować, czy się wola boska w jego intencji nie objawiła? - Wola boska? Wola boska nie przychodzi nagle, jako i stare przysłowie mówi, że co nagle, to po diable. Miałaby być wola boska,to bym był z dawna inklinację w nim dostrzegł, a on był nie ksišdz, jeno dragon. Gdyby pełnym rozumem władnšc, takowe postanowienie w spokoju i z rozmysłem uczynił, nic bym nie mówił; alewola boska nie uderza na człeka w desperacji, jako właœnie raróg na cyrankę.Nie będę go naglił. Nim pójdę, dobrze pierwej sobie ułożę, co mu mam powiedzieć, aby się od razu nie zlisił; ale wBogunadzieja! Konfidował zawsze żołnierzysko więcej memu dowcipowi niż swemu; tuszę, że i teraz tak będzie, chyba że się całkiem odmienił. Rozdział 6 Nazajutrz, zaopatrzywszy się w listy księdza prymasa i ułożywszy cały plan z Hasslingiem, zadzwonił pan Zagłoba do furty klasztornej na Mons regius. Serce biło mu mocno na myœl, jak go przyjmie pan Wołodyjowski, i sam też, choć sobie ułożył z góry, co mu powie, poznał, że dużo zależało od przyjęcia, jakiego dozna. Tak myœlšc pocišgnšł za dzwonek drugi raz, a gdy klucz zaskrzypiał w zamku i furta odchyliła się nieco, wpakował się w niš zaraz, trochę przemocš, i rzekł do zmieszanego młodego mniszka: - Wiem, że żeby wejœć tutaj, osobnš permisję mieć trzeba, ale ja mam list od księdza arcybiskupa, któren zechciej, carissime frater, księdzu przeorowi oddać.- Stanie się wedle woli waszmoœci -odpowiedział furtian skłoniwszy się na widok prymasowskiej pieczęci. To rzekłszy pocišgnšł za rzemień wiszšcy u serca dzwonka i dwa razy uderzył, aby kogoœ przywołać, bo sam nie miał prawa odejœć od furty. Na on głos pojawił się drugi mnich i zabrawszy list, oddalił się z nim w milczeniu, pan Zagłoba zaœ złożył naławce zawinięcie, które miał ze sobš, po czym siadł sam i sapać poczšł mocno. - Frater- rzekł wreszcie - a jak dawno w zakonie? - Pišty rok - odrzekł furtian. - Proszę, taki młody, a już pišty rok! To już, choćby się chciało wyjœć, za póŸno! A musiało się nieraz zatęsknić za œwiatem, bo to, mosterdzieju, jednemu wojenka pachnie, drugiemu uczty, trzeciemu białogłowy... - Apage! - rzekł mniszek żegnajšc się pobożnie. - Jakże? Nie brała pokusa wyjœć? - powtórzył Zagłoba. Lecz mniszek spojrzał z nieufnoœciš na rozmawiajšcego tak dziwnie arcybiskupiego wysłańca i odrzekł: - Za kim się tu drzwi zamknš, ten już nie wychodzi. - To obaczym jeszcze! Co tam z panem Wołodyjowskim się dzieje? zdrów? - Nie masz tu nikogo, co by się tak nazywał. - Brat Michał? - rzekł na próbę pan Zagłoba. - Dawny pułkownik dragoński, który tu wszedł niedawno? - Tego bratem Jerzym nazywamy, ale on dotšd œlubów nie wykonał i wykonać ich przed terminem nie może. - I pewno nie wykona, bo nie uwierzysz, frater, co to był za podwikarz! Drugiego tak na białogłowskš cnotę zawziętego nie znalazłbyœ we wszystkich zako... chciałem powiedzieć: we wszystkich pułkach z całego komputu... - Mnie się tego słuchać nie godzi - odparł zcoraz większym zdziwieniem i zgorszeniem mnich. - Słuchajże, frater. Nie wiem, gdzie u wasmoda przyjmować, ale jeœli tu, na tym miejscu, to radzęć, jak tu przyjdzie brat Jerzy, odejœć lepiej, ot, do tej izby przy furcie, bo my tu o nader œwiatowych rzeczach będziemy rozmawiali. - Ja i zaraz wolę odejœć - rzekł mnich. Tymczasem pokazał się Wołodyjowski, czyliraczej brat Jerzy, ale Zagłoba nie poznał nadchodzšcego, bo pan Michał zmienił się wielce. Naprzód, w długim białym habicie wydawałsię wyższy niż w dragońskim kolecie; po wtóre, sterczšce dawniej ku oczom wšsiki nosił teraz ku dołowi i brodę usiłował zapuœcić, która tworzyła dwa żółte kosmyczki nie dłuższe nad pół palca; na koniec wychudł i wymizerniał bardzo, oczyjego straciły dawny blask i zbliżał się powoli, majšc ręce ukryte na piersiach pod habitem i spuszczonš głowę. Zagłoba nie poznawszy go myœlał, że to może sam przeor nadchodzi, więc podniósł się z ławy i zaczšł mówić: - Laudetur... Nagle spojrzał bliżej, ręce roztworzył i zakrzyknšł: - Panie Michale! panie Michale! Brat Jerzy dał się porwać w objęcia, coœ na kształt łkania wstrzšsnęło mu piersi, ale oczy jego pozostały suche. Zagłoba œciskał go długo, na koniec poczšł mówić: - Nie sam nad swoim nieszczęœciem płakałeœ. Płakałem ja, płakali Skrzetuscy iKmicicowie. Wola boska zgódŸ się z niš, Michale! Niechże cię Ojciec Miłosierny pocieszy, nagrodzi!... Dobrzeœ uczynił, żeœ na czas w tych oto murach się zamknšł. Nie masz w nieszczęœciu nic lepszego nad modlitwę i pobożne rozmyœlania. Daj, niech cię jeszcze raz uœciskam. Przez łzy ledwie że cię dojrzeć mogę! I pan Zagłoba płakał naprawdę, widokiem Wołodyjowskiego poruszony, wreszcie tak mówił dalej: - Wybacz, żem ci twe rozmyœlania przerwał, ale jużże nie mogłem inaczej uczynić, i sam mi słusznoœć przyznasz, gdyci racje moje przytoczę! Ej, Michale! siłaœmy ze sobš złego i dobrego zażyli! Znalazłeœże za tš kratš jakowš pociechę? - Znalazłem - odrzecze pan Michał - w tychsłowach, które tu co dzień słyszę i powtarzam, a które do œmierci chcę powtarzać: memento mori. W œmierci jest dla mnie pociecha. - Hm œmierć łatwiej na polu bitwy znaleŸć niż w klasztorze, gdzie życie tak idzie, jakoby kto z kłębka powoli nić odwijał. - Nie masz tu życia, bo nie masz spraw ziemskich, i zanim dusza ciało opuœci, już jakoby na innym œwiecie żywie. - Kiedy tak, to już ci nie powiem, że się orda białogrodzka na Rzeczpospolitš w wielkiej potędze gotuje, bo cóż cię to obchodzić może? Pan Michał wšsikami nagle ruszył i prawicšmimo woli do lewego boku sięgnšł, ale nie znalazłszy szabli, zaraz obie ręce pod habitschował, spuœcił głowę i rzekł: - Memento mori - Słusznie, słusznie! - rzekł Zagłoba mrugajšc z pewnym zniecierpliwieniem swoim zdrowym okiem. - Wczoraj jeszcze pan Sobieski, hetman, mówił: "Niechby Wołodyjowski choć przez tę jednš nawałnicę przesłużył, a potem do jakiego chce klasztoru szedł. Bóg by się o to nie rozgniewał, owszem, zasługę miałby taki mnich tym większš." Ale trudno ci się i dziwić, że własne uspokojenie nad szczęœcie ojczyzny przekładasz, bo przecie: prima charitas ab ego. Nastała długa chwila milczenia, tylko wšsypana Michała zjeżyły się jakoœ i poczęły się szybko, choć lekko, poruszać. - Œlubów jeszcze nie wykonałeœ - spytał wreszcie Zagłoba - i wyjœć w każdej chwilimożesz? - Nie jestem jeszcze zakonnikiem, bom czekał na łaskę bożš i na to, by wszystkie ziemskie myœli boleœne opuœciły duszę mojš.Ale łaska jest nade mnš, spokój mi wraca, wyjœć mogę, ale już nie chcę, gdyż zbliża się termin, w którym z czystym sumieniem i próżen ziemskich pożšdliwoœci, będę mógłœluby wykonać. - Nie chcę ja cię od tego odwodzić, owszem, chwalę rezolucję, chociaż pamiętam, że gdy Skrzetuski zamierzył swego czasu mnichem zostać, to jednak czekał z tym, póki by ojczyzna od nawałnoœci nieprzyjacielskiej wolna nie była. Ale czyń, jak chcesz. Zaiste nie ja ciębędę odwodził, bom i sam czuł swego czasu do życia zakonnego wokację. Pięćdziesišt lat temu zaczšłem już nawet nowicjat; szelmš jestem, jeœli łżę! No! Bóg inaczej pokierował... To ci tylko powiem, Michale, że teraz musisz wyjœć ze mnš choć na parę dni. - Czemu mam wyjœć? Ostawcie mnie w spokoju - odrzekł Wołodyjowski. Zagłoba podniósł połę od kontusza do oczu i œlochaćpoczšł. - Dla siebie - mówił przerywanym głosem -o ratunek nie proszę, choć mnie ksišżę Bogusław Radziwiłł zemstš œciga i morderców na mnie zasadza, a mnie starego nie masz komu bronić i osłaniać... Myœlałem, że ty! Mniejsza z tym... Ja cię zawsze będę miłował, choćbyœ mnie zgoła znać nie chciał... Módl się tylko za duszę mojš, bo ja ršk Bogusławowych nie ujdę!... Niech mnie spotka, co ma spotkać. Ale inny twój przyjaciel, który każdym kawałkiem chleba z tobš się dzielił, kona i koniecznie widzieć cię pragnie, i nie chce bez ciebie umierać, bo ma ci wyznania jakoweœ uczynić, od których spokój jego duszy zależy. Pan Michał, który już o niebezpieczeństwieZagłoby z wielkim wzruszeniem słuchał, porwał się teraz i chwyciwszy Zagłobę za ramiona, pytał: - Skrzetuski? - Nie Skrzetuski, ale Ketling! - Dla Boga! co się z nim dzieje? - W mojej obronie przez siepaczów księcia Bogusława postrzelon, nie wiem, czy przezdzień jeszcze żyw będzie. Dla ciebie to, Michale, wpadliœmy oba w takie terminy, boœmy tylko dlatego do Warszawy przyjechali, by ci pociechę jakowšœ obmyœlić. WyjdŸ choć na dwa dni i pociesz konajšcego. Wrócisz póŸniej... zostaniesz mnichem... Przywiozłem instancję prymasowskš do przeora, aby ci impedimentów nie czyniono... Spiesz się jeno, bo każda chwila droga!... - Przebóg! - mówił Wołodyjowski. - Co słyszę! Impedimentów nie mogš mi tu stawiać, bom ja dotšd jakoby tylko na rekolekcjach... Przebóg! Proœba konajšcego œwięta rzecz! Tej ja odmówić nie mogę! - Grzech byłby œmiertelny! - zakrzyknšł Zagłoba. - Tak jest! Wiecznie ten zdrajca Bogusław!... Ale jeœli Ketlinga nie pomszczę,niech tu nigdy nie wrócę... Znajdę ja tych dworzan, tych siepaczów, i łbów napłatam... Wielki Boże! Już grzeszne myœli mnie opadajš! Memento mori!... Czekaj tu waœć, jeno się przebiorę w stare szatki, bow habicie na œwiat wyjœć nie wolno... - Ot, szatki! - krzyknšł Zagłoba porywajšc za zawinięcie, które dotšd leżało obok niego na ławie. - Wszystkom przewidział, wszystko przygotowałem... Sš buty, jest rapierek zacny i kubrak... - ChodŸ waœć do celi - odrzekł z poœpiechem mały rycerz. I poszli, a gdy się ukazali znowu, koło panaZagłoby dreptał już nie mniszek biały, ale oficer w żółtych butach za kolana, z rapierem przy boku i z białym pendentem przez ramię. Zagłoba okiem mrugał i pod wšsami się na widok brata furtiana uœmiechał, który z widocznym zgorszeniem w twarzy otwierałobydwom bramę. Nie opodal klasztoru, niżej, czekał wasšg pana Zagłoby, a przy nim dwóch czeladzi: jeden siedział na koŸle trzymajšc lejce dobrze sprzężonej czwórki, na którš pan Wołodyjowski zaraz okiem znawcy rzucił; drugi stał przy wasšgu z opleœniałym gšsiorkiem w jednej, z dwoma kielichami w drugiej dłoni. - Do Mokotowa kawał drogi - rzekł Zagłoba- a przyłożu Ketlinga sroga czeka nas żałoœć. Napijże się, Michale, abyœ miał siłę wszystko przenieœć, boœ zmizerowany bardzo. To rzekłszy Zagłoba wyjšł gšsior z ršk pacholika i nalał oba kielichy maœlaczem takstarym, że aż zgęstniałym ze staroœci. - Godny to napitek- rzekł postawiwszy gšsior na ziemi, a bioršc kielichy. - Za zdrowie Ketlinga - Za zdrowie! - powtórzył Wołodyjowski. - Spieszmy się! I wychylili duszkiem. - Spieszmy się! - powtórzył Zagłoba. - Lej, chłopcze! Za zdrowie Skrzetuskiego! Spieszmy się! Wychylili znów duszkiem, bo istotnie pilno było jechać. - Siadajmy! - wołał Wołodyjowski. - A mego nie wypijesz? - pytał żałosnym głosem Zagłoba. - Byle prędzej I wypili prędko. Zagłoba przechylił od razu, choć przecie było z pół kwarty w kielichu, za czym nie obtarłszy jeszcze wšsów poczšł wołać: - Byłbym niewdzięcznikiem, gdybym twego nie wypił! Lej, chłopcze! - Z podziękowaniem! - odrzekł brat Jerzy. Dno ukazało się w gšsiorze, Zagłoba chwycił go za szyję i rozbił w drobne kawałki, bo nie mógł znosić widoku próżnych naczyń. Następnie siedli żywo i pojechali. Szlachetny napitek wnet napełnił ich żyły błogim ciepłem, a serca jakšœ otuchš. Policzki brata Jerzego powlokły się lekkim szkarłatem, a wzrok odzyskał dawnš bystroœć. Dłoniš mimo woli sięgnšł raz, drugi do wšsików i nastawił je sobie jak szydełka, aż końce ich pod oczy podchodziły. Poczšł iek Bogusław ćwiczony był w ľAÄ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPpcŔcÄcŰ*Ü*×c€ł9ľ)się przy tym rozglšdać po okolicy z ciekawoœciš wielkš, jakby jš pierwszy raz widział. Nagle Zagłoba uderzył się dłońmi po kolanach i zakrzyknšł ni z tego, ni z owego: - Hoc! hoc! Ufam, że jak cię Ketling ujrzy, do zdrowia wróci! Hoc! hoc! I chwyciwszy za szyję Michała poczšł go œciskać z całej siły. Wołodyjowski nie chciał mu pozostać dłużnym, więc uœciskali się najszczerzej. Jechali czas jakiœ w milczeniu, ale w błogim. Tymczasem już domki przedmiejskiepoczęły się ukazywać po obu stronach drogi. Przed domkami ruch był wielki. W tę i w owš stronę cišgnęli mieszczanie, słudzyw różnej barwie, żołnierze i szlachta, często bardzo strojna. - Na konwokację chmara szlachty zjechała - rzekł Zagłoba - bo choć to niejeden i nie posłuje, wszelako chce być, przysłuchać się, widzieć. Domy i gospody wszędy tak pozajmowane, że jednej izby trudno znaleŸć, a co szlachcianek włóczy się po ulicach, to powiem ci, na włosach w brodzie nie zliczysz. Gładkie też, bestie, ażczłek ma czasami ochotę strzepnšć rękomapo bokach jako gallus skrzydłami i zapiać. Patrz no! patrz no na owš czarnuszkę, za którš hajduk zielonš szubkę niesie; czy nie rzęsista? co? Tu pan Zagłoba tršcił kułakiem w bok Wołodyjowskiego, a ten spojrzał, wšsikamiruszył, okiem błysnšł, lecz w tejże chwili zawstydził się, opamiętał i spuœciwszy głowę rzekł po krótkim milczeniu: - Memento mori A Zagłoba znów chwycił go za szyję. - Jak mnie kochasz, per amicitiam nostram,jak mnie szanujesz: ożeń się! Tyle jest zacnych panien, ożeń się! Brat Jerzy spojrzał ze zdumieniem na swego przyjaciela. Pan Zagłoba nie mógł być przecie pijany, bo nieraz trzykroć tyle wypijał bez widomego skutku, więc tylko mówił z rozczulenia. Ale wszelka myœl podobna tak była daleka teraz od głowy pana Michała, że w pierwszej chwili zdumienie przemogło w nim nad oburzeniem. Następnie jednak spojrzał surowo w oczy Zagłoby i spytał: - Chybaœ waœć podchmielił? - Z całego serca ci to mówię: ożeń się! Pan Wołodyjowski spojrzał jeszcze surowiej. - Memento mori Lecz Zagłoba nie zrażał się łatwo. - Michale, jeœli mnie kochasz, uczyń to dla mnie i pocałuj psa w nos, razem ze swoim "memento". Repeto, że uczynisz, jak zechcesz, ale ja tak myœlę: niech każdy służy Bogu tym, do czego go stworzył, a ciebie stworzył do rapiera, w czym widoczna była jego wola, gdy ci w onej sztuce do takiej doskonałoœci dojœć pozwolił. A gdyby chciał cię mieć księdzem,tedy byłby cię zgoła innym dowcipem przyozdobił i serce ci więcej do ksišg a łaciny nakłonił. Zauważ także, że œwięci żołnierze nie mniejszego respektu w niebie zażywajš od œwiętych zakonników i na wyprawy przeciw komputowi piekielnemu chodzš, i praemia z ršk bożych otrzymujš, gdy z choršgwiami zdobycznymi wracajš... Wszystko to prawda, nie zaprzeczysz? - Nie zaprzeczę i to wiem; że trudno jest przeciw waœcinemu rozumowi na harc wychodzić; ale i waćpan również nie zaprzeczysz, że dla smutku lepsze jest w zakonie niż na œwiecie pożywienie. - Ba! jeœli lepsze, to tym bardziej należy zakonów dla smutku vitare. Głupi, kto smutki prowiantuje, zamiast je o głodzie trzymać, żeby bestie zdechły jako najprędzej Pan Wołodyjowski nie znalazł na razie argumentu, więc umilkł i po chwili dopiero ozwał się utęsknionym głosem: - Waćpan mi o ożenku nie wspominaj, bo takie wspominki jeno żałoœć na nowo budzšDawnej ochoty też nie staje, bo ze łzami spłynęła, a i lata nie po temu. Toćże mnie iczupryna już siwieć poczęła. Czterdzieœci dwa lat, a dwadzieœcia pięć trudów wojennych, nie żart, nie żart! - Boże, nie karz go za bluŸnierstwo! Czterdzieœci dwa lat! Tfu! Przeszło dwa razy tyle mam na karku, a jeszcze człowiek czasem dyscyplinować się musi, aby upały ze krwi jako kurzawę z szat wytrzepać. Szanuj pamięć onej słodkiej nieboszczki, Michale! Toœ dla niej był dobry? a dla innych jesteœ za tani? za stary? - Daj waćpan spokój daj waćpan spokój - odezwał się bolesnym głosem Wołodyjowski. I łzy poczęły mu œciekać na wšsiki. - Nie powiem więcej ni słowa! - rzekł Zagłoba - daj mnie tylko parol kawalerski, że co bšdŸ się z Ketlingiem pokaże, przez miesišc zostaniesz z nami. Trzeba, byœ i Skrzetuskiego zobaczył... Jeœli póŸniej zechcesz wrócić do habitu, nikt ci impedimentów nie będzie stawiał. - Daję parol! - rzekł pan Michał. I zaraz jęli o czym innym rozmawiać. Pan Zagłoba poczšł opowiadać o konwokacji, o tym, jako sprawę rugów przeciw księciu Bogusławowi poruszył, i o Ketlingowej przygodzie. Chwilami wszelako przerywał opowiadanie ipogršżał się w myœlach. Musiały być to wszelako wesołe myœli, bo od czasu do czasu uderzał rękoma o kolana i powtarzał: - Hoc! hoc! W miarę jednak jak zbliżali się do Mokotowa, na twarzy pana Zagłoby pojawiła się pewna niespokojnoœć. Obrócił się nagle do Wołodyjowskiego i rzekł: - Pamiętasz? dałeœ parol, iż cokolwiek się zKetlingiem pokaże, przez miesišc zostanieszz nami? - Dałem i zostanę - odrzekł Wołodyjowski. - Ot i Ketlingowy dwór! - zawołał Zagłoba. - Zacnie mieszka! Po czym zakrzyknšł na woŸnicę: - A pal no z bata! Œwięto dziœ w tym domu będzie! Rozległy się gromkie trzaskania z bicza. Alejeszcze wasšg bramy nie przejechał, gdy zganku wypadło kilku towarzyszów, pana Michałowych znajomych; byli między nimi i starzy kompanionowie z czasów chmielnicczyzny, i młodzi towarzysze z czasów ostatnich; między nimi pan Wasilewski i pan Nowowiejski, dzieciuchy jeszcze, ale kawalerowie ogniœci, którzy w pacholęcym wieku uciekłszy ze szkół, od kilku lat wojnę praktykowali, pod panem Wołodyjowskim służšc. Tych lubił mały rycerz niezmiernie. Ze starszych był pan Orlik, herbu Nowina, z czaszkš złotem lutowanš, bo mu jš szwedzki granat czasu swego nadłupał, i pan Ruszczyc, półdziki rycerz stepowy, niezrównany zagończyk, jednemu Wołodyjowskiemu w sławie ustępujšcy, i kilku innych. Wszyscy, dojrzawszy dwóch mężów na powózce, poczęli krzyczeć: - Jest! jest! Vicit Zagłoba! jest! I rzuciwszy się ku wasšgowi porwali małego rycerza na ręce i nieœli ku gankowi powtarzajšc: - Witaj! żyj nam, towarzyszu najmilszy! Mamy cię i nie puœcim! Vivat Wołodyjowski, pierwszy kawaler, ozdoba wszystkiego wojska! W step z nami, bracie! Na Dzikie Pola! Tam ci wiatr smutki wywieje! Na ganku dopiero puœcili go z ršk. On witał się ze wszystkimi, bo bardzo był owym przyjęciem rozrzewnion, a potem zaraz poczšł wypytywać: - Jak się ma Ketling? Zali żyw jeszcze? - Żyw! żyw! - odpowiedziano chórem i wšsy starych żołnierzy poczęły się poruszać w dziwnym uœmiechu. -ChodŸ do niego, bo nie doleży, tak cię niecierpliwie wyglšda. - Widzę, że nie tak mu blisko do œmierci, jako pan Zagłoba prawił- odrzekł mały rycerz. Tymczasem weszli do sieni, a stamtšd do dużej izby. Na œrodku jej stał stół z przygotowanš ucztš, w jednym zaœ kšcie tapczan pokryty białš końskš skórš, na którym leżał Ketling. - Przyjacielu! - rzekł pan Wołodyjowski spieszšc ku niemu. - Michale! - krzyknšł Ketling i zerwawszy się na równe nogi, jak gdyby był w pełni sił, chwycił małego rycerza w objęcia. Œciskali się tedy tak, że chwilami Ketling Wołodyjowskiego, a chwilami WołodyjowskiKetlinga podnosił w górę. - Kazali mi chorobę symulować - mówił Szkot - umarłego udawać, ale przecie na twój widok nie mogłem wytrzymać! Zdrów jestem jako ryba i żadna przygoda mnie niespotkała. Ale chodziło o to, żebyć z klasztoru wydobyć!... Przebacz, Michale!... Zserca uczyniliœmy tę zasadzkę!.. - Na Dzikie Pola z nami! - krzyknęli znów rycerze i poczęli twardymi dłońmi uderzać po szablach, aż chrzęst groŸny uczynił się w komnacie. Lecz pan Michał zdumiał bardzo. Przez chwilę milczał, za czym jšł spoglšdać na wszystkich, a szczególniej na pana Zagłobę, wreszcie rzekł: - O zdrajcy! Myœlałem, że Ketling na œmierćusieczon! - Jak to, Michale? - zawołał Zagłoba. - To gniewasz się o to, że Ketling zdrów? To żałujesz mu zdrowia, a œmierci życzysz? Także to skamieniało ci serce, że rad byœ wszystkich na marach widzieć: i Ketlinga, i pana Orlika,. i pana Ruszczyca, i tych młodzików, ba nawet Skrzetuskiego i mnie, i mnie, który cię jak syna miłuję! Tu Zagłoba oczy zatknšł i wołał jeszcze żałoœniej: - Nic nam po życiu, moœci panowie, bo nie masz wdzięcznoœci na tym œwiecie, jeno zatwardziałoœć sama! - Dla Boga - odpowiedział Wołodyjowski - zła wam nie życzę, aleœcie mojego smutku nie umieli uszanować. - Życia nam żałuje! - powtarzał Zagłoba. - Dajże waœć spokój - Powiada, że smutku jego nie chcemy szanować, a jakież to zdroje wyleliœmy nadjego nieszczęœciem, moœci panowie! Prawda!Boga biorę na œwiadka, że twój smutek radzi byœmy na szablach roznieœć, bo tak zawsze przyjaciele czynić powinni. Ale że dałeœ parol, iż przez miesišc z nami zostaniesz, to przynajmniej przez ten miesišc kochaj nas jeszcze, Michale! - Ja i do œmierci będę waœciów kochał! - odrzekł Wołodyjowski. Dalszš rozmowę przerwało przybycie nowego goœcia. Żołnierze, zajęci panem Wołodyjowskim, nie słyszeli, jak ów goœć zajechał, i spostrzegli go dopiero teraz wedrzwiach. Był to mšż ogromny, wspaniałej tuszy i postawy, twarz miał rzymskiego cezara, w niej potęgę, a zarazem iœcie monarszš dobroć i łaskawoœć. Zgoła był inny od tych wszystkich żołnierzy, niezmiernie większy, i stał wobec nich, jakoby król ptaków, orzeł, stanšł wobec jastrzębi, rarogów, kobuzów... - Pan hetman wielki! - zawołał Ketling i skoczył, jako gospodarz, witać. - Pan Sobieski! - powtórzyli inni. Wszystkie głowy pochyliły się w pełnym uszanowania pokłonie. Prócz Wołodyjowskiego wiedzieli wszyscy, że pan hetman przyjedzie, bo się był Ketlingowi obiecał, a jednak przybycie jego tak silne wywarło wrażenie, że przez chwilę nikt pierwszy ust nie œmiał otworzyć. Łaska też to była nadzwyczajna. Ale pan Sobieski kochał nad wszystko żołnierzy, zwłaszcza tych, którzy już z nim tylekroć tratowali po karkach czambułów tatarskich; uważał ich jakoby za rodzinę swojš i przeto właœnie postanowił powitać Wołodyjowskiego, pocieszyć go, wreszcie okazaniem niezwykłego faworu i pamięci wœród szeregów zatrzymać. Więc powitawszy się z Ketlingiem wycišgnšł zaraz ręce ku małemu rycerzowi, a gdy ów się zbliżył i za kolana go chwycił, œcisnšł mu dłońmi głowę. - No, stary żołnierzu! - rzekł- no! boża ręka cię przycisnęła do ziemi, aleć cię ona podniesie i pocieszy... Bóg z tobš! Już też zostaniesz z nami... Szlochanie wstrzšsnęło piersiš pana Michała. - Ostanę! - rzekł wœród łez. - To i dobrze, takich mi jak najwięcej! A teraz, stary towarzyszu, przypomnijmy te czasy, kiedyœmy to w ruskich stepach pod namiotami do uczty siadali. Dobrze mi między wami! Dalej, gospodarzu, dalej! - Vivat Joannes dux! - zakrzyknęły wszystkie głosy. Uczta się rozpoczęła i trwała długo. Nazajutrz przysłał pan hetman dla Wołodyjowskiego bułanego dzianeta wielkiejwartoœci. Rozdział 7 Ketling z Wołodyjowskim obiecywali sobie, byle się okazja trafiła, znowu strzemię przy strzemieniu jeŸdzić, przy jednym ogniu siadać, z głowami na jednej kulbace sypiać. Ale tymczasem wypadek ich rozłšczył nie póŸniej jak w tydzień po pierwszym powitaniu. Oto z Kurlandii przybył posłaniecz oznajmieniem, iż ów Hassling, który młodego Szkota był adoptował i majętnoœciš obdarzył, teraz nagle zachorzał i przybranego syna pilno widzieć pożšda. Młody rycerz nie namyœlał się; siadł na koń i pojechał. Przed wyjazdem prosił tylko pana Zagłobę iWołodyjowskiego, by dom jego uważali za swój własny i tak długo w nim mieszkali, póki by się im nie uprzykrzyło. - Może Skrzetuscy przyjadš - mówił. - Gdy elekcja nastanie, przynajmniej on sam z pewnoœciš przybędzie; ale choćby ze wszystkš dziatwš, znajdzie się tu dla całej rodziny miejsce. Ja nikogo z krewnych nie mam, a choćbym i braci miał, nie byliby mi od was bliżsi. Zagłoba szczególniej był z tych zaprosin rad, bo mu było w domu Ketlingowym bardzo wygodnie, lecz przydały się one i dla pana Michała. Skrzetuscy wprawdzie nieprzyjechali, ale natomiast dała znać o swym przybyciu siostra Wołodyjowskiego, która była za panem Makowieckim, stolnikiem latyczowskim. Wysłaniec jej przyjechał na dwór hetmański dopytywać, czy kto z dworzan czego o małym rycerzu nie wie. Oczywiœcie, wskazano mu natychmiast dom Ketlingowy. Wołodyjowski uradował się bardzo, bo lata całe upłynęłyod czasu, jak pani stolnikowej nie widział, a dowiedziawszy się, że w braku lepszej gospody stanęła na Rybakach, w nędznym domku, poleciał zaraz, by jš do Ketlingowego dworu zaprosić. Szaro już było, gdy wpadł do niej, ale poznał jš od razu, chociaż dwie insze jakieœ niewiasty znajdowały się z niš w izbie, bo pani stolnikowa była małego wzrostu, a okršgluchna jak kłębek nici. Onatakże go poznała; więc padłszy sobie w objęcia, długi czas słowa nie mogli przemówić i on czuł jej ciepłe łzy na twarzy, a ona jego; przez ten czas owe dwie inne niewiasty stały jak œwiece, przyglšdajšc się powitaniu. Pierwsza pani Makowiecka odzyskała mowę i poczęła wykrzykiwać cienkim i doœć piskliwym głosem: - Ile lat! ile lat! Boże cię wspomóż, bracie najukochańszy! Jak tylko przyszła wieœć o twoim nieszczęœciu, zaraz zerwałam się jechać. I mšż mię nie wstrzymywał, bo od Budziaku burza grozi... Mówiono też o białogrodzkich Tatarach. I pewno szlaki sięzaczerniš, bo ptastwa okrutne stada widać,a przed każdym napadem zawsze tak jest. Boże cię pociesz, bracie kochany! drogi złoty! Mšż sam na elekcję ma tu przyjechać, więc mi powiedział tak: "WeŸ panny i jedŸ wczeœniej. Michała (powiada) w smutku utulisz, przed Tatary i tak (powiada) trzeba by gdzie głowy schronić, bo kraj stanie w ogniu, więc jedno z drugim się składa. Ruszaj (powiada)do Warszawy, gospodę dobrš zajmij, póki czas, żeby było gdzie mieszkać." On tam z powietnikami na szlaki ruszy ucha nadstawiać. Wojska mało w kraju. U nas tak zawsze. Mójże ty Michale kochany! ChodŸ do okna, niechże ci w twarz spojrzę.Gęba ci schudła, ale w smutku nie może inaczej być. Łatwo było powiedzieć mężowi na Rusi: szukaj gospody! a tu nic nigdzie; my same ot, w chałupie! Ledwie trzy wišzkisłomy na spanie dostałam. - Pozwól, siostro!... - rzekł mały rycerz. Ale siostra nie chciała pozwolić i mówiła dalej, jakoby młynek turkotał: - Tuœmy stanęły, bo nie było gdzie indziej. Gospodarzom jakoœ wilkiem z oczu patrzy, może i Ÿli ludzie. Prawda, że to mamy czterech czeladzi, dobrych pachołków, a i my same nie płochliwe, bo to w naszych stronach i niewiasta kawalerskie serce mieć musi, inaczej nie mogłaby tam mieszkać. Mam też bandolecik, który zawsze ze sobš wożę, a Baœka dwie krócice. Jeno Krzysia oręża nie kocha... Ale że tu obce miasto, więc wolałybyœmy w jakiej pewniejszej gospodzie się zatrzymać... - Pozwól, siostro... - powtórzył pan Wołodyjowski. - A ty gdzie mieszkasz, Michale? Musisz mi pomóc w wyszukaniu gospody, boœ w Warszawie bywały... - Gospodę mam gotowš - przerwał pan Michał - i tak zacnš, że senatorski dwór mógłby w niej stanšć. Mieszkam u mego przyjaciela, kapitana Ketlinga, i zaraz cię tam zabiorę... - Ale pamiętaj, że to nas trzy i dwie sług, iczterech czeladzi. Toż na Boga! Ja cię dotšdz kompaniš nie poznajomiłam! Tu zwróciła się do towarzyszek: - Waćpanny wiedzš, kto on, ale on nie wie, kto waćpanny; uczyńcie choć i po ciemku znajomoœć. Nawet nam w piecu dotšd nie zapalono... To jest panna Krystyna Drohojowska, a ówta, panna Barbara Jeziorkowska. Mšż mój jest opiekunem ich iich majętnoœci, a one z nami mieszkajš, bo sieroty. Samotnie zaœ mieszkać tak młodympannom nie wypada. Przez czas, gdy stolnikowa mówiła, Wołodyjowski skłonił się żołnierskim obyczajem; panny chwyciwszy palcami za suknie dygnęły obie, przy tym panna Jeziorkowska rzuciła głowš jak młody Ÿrebak. - Siadajmy i jedŸmy! - rzekł. - Mieszka ze mnš pan Zagłoba, którego prosiłem, aby wieczerzę przygotować kazał. - Ten sławny pan Zagłoba? - spytała nagle panna Jeziorkowska. - Baœka, cicho! - rzekła pani stolnikowa. - Boję się tylko, czy kłopotu nie będzie - Już jak tam pan Zagłoba o wieczerzy myœli - odparł mały rycerz - to starczy, ćwiczony był w ľAÄ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPc `Ác!!ý c"*zc#˜8Ř1choćby nas dwa razy tyle przyjechało. Każcie waćpanny łuby wynosić. Wzišłem teżi wózek pod rzeczy, a karabon Ketlingowy tak obszerny, że we czworo wygodnie się pomieœcić możemy. Ot, co mi przychodzi do głowy: jeœli pachołkowie nie pijacy, niech tu do jutra z końmi i wielkimi rzeczami zostajš, a my weŸmiem jeno co najpotrzebniejsze. - Nie majš potrzeby zostawać - rzecze panistolnikowa - bo wozy jeszcze nie wyładowane, tylko konie wprzęgnać i mogš zaraz jechać. Baœka, idŸ, przypilnuj Panna Jeziorkowska skoczyła do sieni, a w kilka pacierzy póŸniej wróciła z oznajmieniem, że wszystko gotowe. - To i czas! - rzekł Wołodyjowski. Po chwili siedzieli w karabonie i jechali do Mokotowa. Pani stolnikowa z pannš Drohojowskš zajęły tylne siedzenie, na przodku zaœ usadowił się mały rycerz kołopanny Jeziorkowskiej. Ciemno już było, więc twarzom ich nie mógł się przyjrzeć. - Waćpanny znajš Warszawę? - spytał pochyliwszy się do panny Drohojowskiej i podnoszšc głos, aby turkot karabonu zagłuszyć. - Nie - odrzekła niskim, ale dŸwięcznym i miłym głosem. - Parafianki z nas prawdziwe i dotšd nie znamy ni sławnych miast, ni sławnych ludzi. To rzekłszy skłoniła nieco głowę, jakby dajšc znać, żedo tych ostatnich pana Wołodyjowskiego zalicza, on zaœ przyjšł wdzięcznie odpowiedŸ. "Polityczna jakaœ dziewczyna" - pomyœlał i zaraz zaczšł łamać głowę, jakim by w zamian ruszyć komplementem. - Choćby to miasto było i dziesięć razy większe, niż jest - rzekł wreszcie - jeszcze byœcie waćpanny najcelniejszy jegomogły stanowić ornament. - A waćpan skšd wiesz, kiedy ciemno? - spytała nagle panna Jeziorkowska. "Ot! koza" - pomyœlał pan Wołodyjowski. Ale nie odrzekł nic i przez czas jakiœ jechali w milczeniu; wtem znów panna Jeziorkowska zwróciła się do małego rycerza: - Nie wiesz waćpan, czy tam w stajniach doœć miejsca, bo to my mamy dziesięć koni i dwa podjezdki? - Choćby i trzydzieœci; znajdzie się gdzie pomieœcić. A panna na to: - Fiu! fiu! - Baœka! - rzekła tonem perswazji pani stolnikowa. - Aha! dobrze! Baœka! Baœka! A na czyjej głowie były konie przez całš drogę? W ten sposób rozmawiajšc zajechali przed dom Ketlingowy. Wszystkie okna jasno już były oœwiecone na przyjęcie pani stolnikowej. Wybiegła służba z panem Zagłobš na czele, który przyskoczywszy dowasšgu i ujrzawszy trzy niewiasty spytał zaraz: - W którejże z pań mam zaszczyt powitać osobliwš mojš dobrodziejkę, a zarazem siostrę mego najlepszego przyjaciela, Michała? - Jam jest! - odrzekła pani stolnikowa. Wówczas Zagłoba chwycił jš za rękę i poczšł poœpiesznie całować powtarzajšc: - Czołem biję, czołem Następnie pomógł jej zsišœć z karabonu i prowadził z wielkš atencjš oraz z szurganiem nogami do sieni. - Niech mi za progiem wolno będzie jeszczeraz powitać - mówił po drodze. A tymczasem pan Michał pomagał zsiadać pannom. Że zaœ karabon był wysoki, a stopnia po ciemku trudno było nogš zmacać, więc chwycił wpół pannę Drohojowskš i uniósłszy jš w powietrzu, postawił przed sobš na ziemi. Ona zaœ nie opierajšc się zaciężyła przez oka mgnienie piersiš na jego piersi i rzekła: - Dziękuję waćpanu Pan Wołodyjowski zwrócił się z kolei do panny Jeziorkowskiej, ale ona zeskoczyła już na drugš stronę wasšgu, więc podał ramię Drohojowskiej. W izbie nastšpiła znajomoœć z panem Zagłobš, który na widok dwóch panien wpadł w doskonały humor i zaraz zaprosił do wieczerzy. Już też i dymiło się z półmisków na stole, a jak przewidywał pan Michał, wszystkiegobyła taka obfitoœć, że i na dwa razy tyle osób by starczyło. Więc siedli. Pani stolnikowa zajęła naczelne miejsce, obok niej Zagłoba po prawicy, a za nim panna Jeziorkowska. Wołodyjowski siadł z lewej strony, obok Drohojowskiej. I tu dopiero mały rycerz mógł się dobrze pannom przypatrzyć. Obie były ładne, ale każda w swoim rodzaju. Drohojowska miałaczarne jak krucze skrzydła włosy, takież brwi, duże błękitne oczy, płeć smagłš a bladš i tak delikatnš, że widać jej było przez skórę niebieskie żyłki na skroniach. Ledwie dostrzegalny ciemny puszek pokrywał jej wierzchniš wargę, uwydatniajšc usta słodkie a ponętne, jakby trochę do pocałunku złożone. Była w żałobie, bo niedawno ojca straciła, i ta barwa stroju, przy delikatnoœci cery i czarnych włosach, nadawała jej pewien pozór smutku i surowoœci. Na pierwszy rzut oka wydawała się starszš od swej towarzyszki i dopiero przyjrzawszy się lepiej, spostrzegł pan Michał, że krew pierwszej młodoœci płynęła pod tš przezroczystš skórš. I im więcej patrzył, tym więcej podziwiał: i pańskoœć postawy, i szyję łabędziš, i te kształty smukłe a pełne dziewiczych uroków. "To jest wielka pani - myœlał sobie - która duszę musi mieć wspaniałš Za to ta druga istny pacholik!" Jakoż porównanie było trafne. Jeziorkowska była o wiele od Drohojowskiej mniejsza i w ogóle drobna, choć nie chuda; różowa jak pšczek róży, jasnowłosa. Ale włosy miała, widocznie po chorobie, obcięte i w złotš siatkę schowane. Te jednak, na niespokojnej głowie siedzšc, nie chciały także zachowaćsię spokojnie, jeno wyglšdały kończykami przez wszystkie oka siatki, a nad czołem tworzyły bezładnš płowš czuprynę, która spadała aż na brwi, na kształt kozackiego osełedca, co przy bystrych niespokojnych oczkach i zawadiackiej minie czyniło tę różowš twarzyczkę podobnš do twarzy żaka, który jeno patrzy, jak by co zbroić bezkarnie. Jednak tak była ładna i œwieża, że trudno było oczu od niej oderwać. Nosek miała cienki, nieco zadarty, o ruchomych, cišgle rozdymajšcych się nozdrzach, dołki na twarzy i dołek w brodzie - znak wesołego usposobienia. Ale teraz siedziała poważnie i jadła smacznie, co chwila tylko strzelajšc oczyma: to na pana Zagłobę, to na pana Wołodyjowskiego, i spoglšdajšc na nich z dziecinnš prawie ciekawoœciš jak na jakieœ osobliwoœci. Pan Wołodyjowski milczał, bo chociaż czuł, że mu wypada zajšć rozmowšpannę Drohojowskš, nie wiedział, od czego zaczšć. W ogóle nie był zręczny do niewiastmały rycerz, a teraz miał przy tym duszę tym smutniejszš, że mu te dziewczyny żywo na pamięć kochanš zmarłš przywiodły. Natomiast pan Zagłoba bawił paniš stolnikowš, prawišc jej o czynach pana Michałowych i własnych. W œrodku wieczerzy wpadł na opowiadanie, jak niegdyœ z kniaziównš Kurcewiczównš i Rzędzianem samoczwart przed całym czambułem umykali i jak wreszcie dla ocalenia kniaziówny i zatrzymania pogoni rzucili się we dwóch na czambuł. Panna Jeziorkowska aż jeœć przestała i wsparłszy brodę na rękach, słuchała pilnie, potrzšsajšc co chwila czuprynš, mrugajšc oczyma, trzaskajšc w palce w najciekawszych miejscach i powtarzajšc: - Aha! aha! No i co? no i co? Aż gdy przyszło do tego miejsca, jak dragoni Kuszla, nadbiegłszy niespodzianie wpomoc, wsiedli na kark Tatarom i jechali nanich siekšc przez pół mili, nie mogła dłużej wytrzymać panna Jeziorkowska, więc klasnšwszy z całej siły w ręce, zakrzyknęła: - Chciałabym tam być, dalipan! - Baœka! - zawołała tłuœciuchna pani Makowiecka wybitnym rusińskim akcentem -toż tu między polityczny naród przyjechałaœ, odzwyczajże się od swoich "dalipan"! Tego tylko, Boże wielki, braknie, żebyœ zakrzyknęła: "Niech mnie kule bijš!" Panienka rozœmiała się œwieżym i dŸwięcznym jak srebro œmiechem i nagle uderzyła się rękami po kolanach. - No! to niech mnie kule bijš, ciotula! - O Boże! uszy więdnš: Przeproœ całe towarzystwo! - wołała pani stolnikowa. Wówczas Baœka, chcšc zaczšć od pani stolnikowej przeprosiny, zerwała się z miejsca, ale zarazem zrzuciła pod stół nóżi łyżkę, więc następnie sama nurknęła za nimi. Okršgluchna pani stolnikowa nie mogła dłużej œmiechu powstrzymać, a miała dziwny œmiech, bo naprzód zaczynała się trzšœć i podrygiwać, a potem piszczeć cienko. Rozweselili się wszyscy. Zagłoba był zachwycony. - Patrzcie państwo, co ja mam z tš dziewczynš - powtarzała trzęsšc się stolnikowa. - Czyste delicje, jak mnie Bóg miły! - mówiłZagłoba. Tymczasem panna Basia wylazła spod stołu, łyżkę i nóż znalazła, ale zgubiła siatkę z głowy; czupryna całkiem jej spadła na oczy. Wyprostowawszy się poruszyła nozdrzami i rzekła: - Aha! œmiejecie się waćpaństwo z mojej konfuzji. Dobrze! - Nikt się nie œmieje - rzekł tonem przekonania Zagłoba - nikt się nie œmieje! nikt się nie œmieje! Cieszymy się tylko, że nam Pan Bóg radoœć w osobie waćpanny zesłał. Po wieczerzy przeszli do bawialnej izby. Tam panna Drohojowska, ujrzawszy wiszšcš na œcianie lutnię, zdjęła jš i poczęła w struny brzękać. Wołodyjowski prosił jej, żeby zaœpiewała co do wtóru, ona zaœ odrzekła z prostotš i dobrociš: - Gotowam, jeœli troskę z waćpanowej duszy wygnać zdołam... - Dziękuję! - odpowiedział mały rycerz podnoszšc na niš z wdzięcznoœciš oczy. Po chwili œpiew się rozległ: Wierzcie, rycerze, Na nic pancerze, Na nic się tarcze zdały! Przez stal, żelazo W serce się wrażš Kupida ostre strzały! - Już nie wiem, jak waćpani dziękować - mówił Zagłoba siedzšc opodal z paniš stolnikowš i całujšc jš po rękach - żeœ i sama przyjechała, i tak foremne dziewki ze sobš przywiozła, że Gracje same mogłyby przy nich w piecu palić. Szczególniej mi ów hajduczek do serca przypadł, bo to ci taka bestyjka tak smutkirozgoni, że i łasica lepiej myszy nie rozpędzi. Cóż bowiem sš smutki, jeœli nie myszy, które gryzš ziarna wesołoœci złożone w naszych sercach? Trza waćpani dobrodziejce wiedzieć, że dawny nasz król,Joannes Casimirus, tak moje Comparationeslubił, że jednego dnia się bez nich obejœć nie mógł. Musiałem i przypowieœci, i mšdremaksymy dla niego układać, które kazał sobie zawsze przed nocš powtarzać i według których politykę prowadził. Ale to inna materia. Ufam, że i nasz Michał do reszty przy tych delicjach o przygodzie swej nieszczęœliwej zapomni. Waćpani nie wiesz, że ja go dopiero tydzień wycišgnšłem od kamedułów, gdzie chciał już œluby czynić. Alem sobie samego nuncjusza instancję zjednał, któren przeorowi zapowiedział, że cały klasztor w dragony poœle, jeœli zaraz Michała nie wypuszczš. Nic tam było po nim!... Chwała Bogu! Chwała Bogu... Znam ja go Nie dziœ, to jutro którakolwiek z tych dwóch takie iskry z niego wykrzesze, że się od nich serce w nim jak huba zajmie. Tymczasem panna Drohojowska œpiewała dalej: Lecz gdy pawęża Hardego męża Przed grotem nie obroni- Mdła białogłowa Jakże się schowa I gdzie się biedna Schroni? - Tak się białogłowy tych grotów bojš jak pies sadła - szepnšł pani stolnikowej Zagłoba. - Ale przyznaj, waćpani dobrodzika, żeœ nie bez jakowychœ ukrytychzamiarów te sikory tu przywiozła. Setne dziewki! Szczególniej ów hajduczek, żebym tak zdrów był! Chytrš Michał ma siostrzyczkę, co? Pani Makowiecka uczyniła istotnie bardzo chytrš minę, która zresztš zupełnie nie przypadła do jej prostodusznej, poczciwej twarzy, i odrzekła: - Myœlało się o tym i o owym, jak to zwykle nam, niewiastom, na przebiegłoœci nie braknie. Mój mšż ma tu przyjechać na elekcję, a ja dziewczyny wczeœniej zabrałam, bo Tatarów tylko u nas patrzeć. Gdyby zaœ miało z tego co szczęœliwego dlaMichała się zdarzyć, ofiarowałabym się piechotš do jakiego cudownego obrazu. - Zdarzy się, zdarzy! - rzekł Zagłoba. - Obie dziewczyny z wielkich domów i obie dostatnie, a i to coœ w dzisiejszych ciężkichczasach znaczy... - Nie mnie takš rzecz trzeba powtarzać. Michałowš fortunę wojna zjadła, choć wiem, że ma coœ grosiwa na prowizji u wielkich panów. Braliœmy nieraz znamienite łupy, moœcia pani, a choć się to na dyskrecję hetmańskš oddawało, przecie częœć szła na podział, jak się to mówi u nas po żołniersku: "od szabli". Na Michałowš tyle nieraz wypadało, że gdyby był wszystko zachował, miałby dziœ pięknšfortunę. Ale to żołnierz nie patrzy na jutro, jeno dziœ hula. A Michał byłby i wszystko przehulał, gdyby nie to, żem go zawsze powœcišgał. Powiadasz tedy waćpani, że to dziewki wielkiej krwi? - W Drohojowskiej jest senatorska krew. Prawda i to, że tam nasze pobrzeżne kasztelanie to nie krakowska, a sš i takie, o których mało kto w Rzeczypospolitej słyszał; ale przecie, kto raz na krzeœle zasiadł, ten swój splendor i potomstwu przekazuje. Co zaœ do paranteli, to Jeziorkowska prawie jeszcze Drohojowskš przewyższa. - Proszę, proszę! ja sam się od pewnego króla Masagietów wywodzę, więc lubię o czyimœ pokrewieństwie posłuchać. - Z tak wysokiego gniazda Jeziorkowska sięznowu nie wywodzi, ale jeœli waćpan życzysz posłuchać... bo my tam w naszych stronach każdego domu na palcach możemy wyliczyć koligacje... Owóż ona jest krewna: i Potockich, i Jazłowieckich, i Łaszczów. Widzi waćpan, to było tak.. Tu pani stolnikowa rozgarnęła fałdy sukni iusadowiła się wygodniej, aby żadnej w ulubionym opowiadaniu nie znaleŸć przeszkody; rozstawiła palce jednej dłoni, a wskazujšcy drugiej przygotowała do liczenia dziadków i babek, po czym zaczęła:- Córka pana Jakuba Potockiego, Elżbieta, z drugiej jego żony, Jazłowieckiej, wyszła za pana Jana Smiotanko, choršżego podolskiego... - Zakonotowałem - rzekł Zagłoba. - Z tego małżeństwa urodził się pan Mikołaj Smiotanko, takoż choršży podolski. - Hm Piękna godnoœć! - Ten był żonaty pierwszy raz z Dorohostaj... nie! z Rożyńskš... nie! z Woroniczównš... Bodajże cię! zapomniałam! - Wieczny jej pokój, jakkolwiek się nazywała - rzekł z powagš Zagłoba. - A drugi raz ożenił się z Łaszczównš... - Tum go czekał! Jakiż był tego małżeństwa effectus? - Synowie im pomarli... - Każda radoœć krucha w tym œwiecie... - A z czterech córek najmłodsza, Anna, poszła za Jeziorkowskiego, herbu Rawicz, komisarza do rozgraniczenia Podola, którenbył potem, jeœli się nie mylę, i miecznikiem podolskim. - Był, pamiętam! - rzekł z całš pewnoœciš Zagłoba. - Z tego małżeństwa, widzisz waćpan, rodzi się Basia. - Widzę i to przy tym, że się w tej chwili z Ketlingowego szturmaka przymierza. Jakoż Drohojowska i mały rycerz zajęci byli rozmowš, a panna Basia mierzyła sobiedla rozrywki ze szturmaka ku oknu. Pani Makowiecka poczęła się na ten widok trzšœć i piszczeć. - Waćpan sobie nie wyimaginujesz, co ja mam z tš dziewczynš! Czysty hajdamaka! - Żeby wszyscy hajdamakowie byli tacy, zaraz bym do nich przystał! - Jej nic w głowie, jeno oręż a konie, a wojna! Raz wyrwała się z domu na polowanie na kaczki, z guldynkš. Zalazło to gdzieœ między trzciny, aż tu patrzy: trzcinysię rozsuwajš i co widzi?... Głowę Tatarzyna, który trzcinami pod wieœ się przekradał... Inna byłaby się przestraszyła, a ta bieda kiedy nie gruchnie z guldynki. Tatarzyn chlup w wodę!Na miejscu, imainuj sobie waćpan, go położyła... i czym?... kaczym œrutem... Tu pani Makowiecka poczęła się znów trzšœć i chychotać nad przygodš Tatarzyna,po czym dodała: - I co prawda, ocaliła nas wszystkich, bo cały czambulik szedł; ale że wróciwszy narobiła alarmu, więc mieliœmy czas z czeladziš w lasy uskoczyć! U nas tak cišgle!... Twarz Zagłoby oblała się takim zachwytem,że aż oko na chwilę przymrużył, za czym zerwał się, poskoczył do dziewczyny i nim się opatrzyła, pocałował jš w czoło. - To od starego żołnierza za tego Tatarzyna w trzcinach! - rzekł. Panienka potrzšsnęła zamaszyœcie swojš płowš czuprynš. - Co? zadałam mu bobu! - zawołała swym œwieżym, dziecinnym głosikiem, który tak dziwnie brzmiał wobec sensu jej słów. - Mójże ty hajduczku najmilszy! - rzekł rozrzewniony Zagłoba. - Ale co tam jeden Tatar! Waćpanowieœcie tysišcami ich nasiekli, i Szwedów, i Niemców, i Węgrzynów Rakoczego. Co ja tam przy waćpanach znaczę, przy takich rycerzach, jakich drugich w całej Rzeczypospolitej nie masz. Wiem doskonale! oho! - Będziem cię uczyć szabelkš robić, kiedy masztaki animusz. Ja już trochę przyciężki,ale Michał to także mistrz. Panienka na takš propozycję aż podskoczyła w górę, następnie pocałowaław ramię pana Zagłobę i dygnęła małemu rycerzowi mówišc: - Dziękuję za obietnicę! Już trochę umiem! Ale Wołodyjowski cały był zajęty rozmowšz Krzysiš Drohojowskš, więc odpowiedział z dystrakcjš: - Co tylko waćpanna rozkażesz! Zagłoba z rozpromienionym obliczem przysiadł się znów do pani stolnikowej był w ľAÄ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż$Puc%ĹŚ&kć c€'Qß c(0+3 c)c8ň0latyczowskiej. - Moja moœciwa dobrodziejko - rzekł. - Wiem ja to dobrze, jako bakalie tureckie sšwyborne, bom długie lata w Stambule przesiedział, ale i to wiem także, że właœnie jest siła na nie łakomych. Jakże się to stało, że się na tę dziewczynę nikt dotšd nie złakomił? - Dla Boga! nie brakło takich, którzy się obydwom zalecali. A Baœkę to nazywamy, œmiejšc się, wdowš po trzech mężach, bo naraz trzech godnych kawalerów puœciło się do niej w zaloty: pan Œwirski, pan Kondracki i pan Ćwilichowski. Wszystko szlachta z naszych stron i posesjonaci, których koligacje mogę także dokładnie waćpanu wymienić. To rzekłszy pani stolnikowa rozstawiła jużznowu palce lewej ręki i przyładowała wskazujšcy prawej, lecz Zagłoba spytał coprędzej: - I cóż się z nimi stało? - Wszyscy trzej na wojnie dali gardła, dlatego też to i Baœkę zowiemy wdowš. - Hm! a ona jakże to przeniosła? - Widzi waćpan, to u nas codzienna rzecz i rzadko kto, póŸnego wieku doszedłszy, własnš œmierciš schodzi. Mówiš nawet u nas, że i nie wypada inaczej szlachcicowi jak w polu. Jak Baœka to przeniosła? Pochlipała trochę, nieboga, a najwięcej w stajni, bo już jak jej co dolega, to ona zaraz do stajni Poszłam kiedyœ za niš i pytam: "Po którym płaczesz?" A ona na to: "Po wszystkich trzech" Z tego responsu zaraz zmiarkowałam, że żadnego sobie po szczególe nie upodobała... I tak myœlę, że majšc głowę czym innym zaprzštniętš, wcale ona jeszcze woli bożej nie czuje; Krzysia więcej, ale Baœka chyba jeszcze nic!... - Poczuje! - rzekł Zagłoba. - Moœcia dobrodziejko! My to najlepiej rozumiemy! Poczuje, poczuje!... - Takie nasze przeznaczenie! - odpowiedziała pani stolnikowa. - Otóż to właœnie! Z ust mi to waćpani wyjęłaœ! Dalszš rozmowę przerwało zbliżenie się młodszej kompanii. Mały rycerz bardzo był już oœmielony do panny Krzysi, a ona, widocznie przez dobroć serca, zajmowała się nim i jego smutkiem tak, jak lekarz zajmuje się chorym. I może właœnie dlatego więcej okazywała mu życzliwoœci, niż pozwalała na to ich krótka znajomoœć. Ale że pan Michał był bratem stolnikowej, a panienka krewnš jej męża, więc nikogo to nie dziwiło. Baœka natomiast została jakoby na uboczu i tylko pan Zagłoba zwracał na niš ustawicznš uwagę. Lecz zresztš było jej towidocznie wszystko jedno, czy się kto niš zajmował, czy nie. Z poczštku spoglšdała zpodziwieniem na obydwóch rycerzy, ale z równym podziwieniem przypatrywała się i cudnej Ketlingowej broni porozwieszanej naœcianach. Potem zaczęła trochę zie- wać, potem oczy kleiły się coraz bardziej, a wreszcie rzekła: - Jak się kropnę spać, tak się pojutrze chyba obudzę... Po tych słowach rozeszli się zaraz wszyscy, bo niewiasty były bardzo zdrożone i czekały tylko na łóżek posłanie.Gdy pan Zagłoba znalazł się wreszcie sam na sam z Wołodyjowskim, naprzód poczšł mrugać znaczšco, następnie zaœ obsypał małego rycerza gradem lekkich kułaków. - Michał! a co Michał, hę? jak rzepy! co? mnichem zostaniesz, co? A ta borówka Drohojowska, smaczna? A ów hajduczek różowiuchny, uch Cóż ty na to, Michale? - Cóż, nic! - odpowiedział mały rycerz. - Pryncypalnie mi się ów hajduczek udał. Topowiadam ci, że kiedym przy niej podczas wieczerzy siedział, tak mnie od niej piekło jak od piecyka. - Koza to jeszcze; tamta gdzie stateczniejsza! - Drohojowska węgierska œliwka, istna węgierska œliwka! Ale tamten orzeszek!... Dalibóg, żebym miał zęby!... chciałem rzec, żebym miał takš córkę, tobie jednemu bym jš oddał. Migdał, powiadam, migdał! Wołodyjowski posmutniał nagle, bo mu się przypomniały przezwiska, jakie pan Zagłoba Anusi Borzobohatej dawał. Jako żywa stanęła mu nagle w myœli i pamięci jej postać, jej twarz malutka, jej ciemne warkocze, jej wesołoœć i szczebiotanie, i sposób patrzenia. Te obie były młodsze, aleprzecie tamta była droższa stokroć od wszystkich młodszych... Mały rycerz ukrył twarz w dłoniach i żal porwał go tym większy, że niespodziany. Zagłoba zadziwił się: czas jakiœ milczał i patrzył niespokojnie, następnie rzekł: - Michale, co ci to? Przemów, dla Boga! Wołodyjowski przemówił: - Tyle ich żyje, tyle ich chodzi po œwiecie, jeno mojego jagništka już nie ma, jeno jej jednej nigdy już nie obaczę!... Za czym ból mu głos zdławił, więc czoło wsparł o poręcz ławy i poczšł szeptać przez zaciœnięte wargi: - Boże Boże Boże... Rozdział 8 Panna Basia dopilnowała jednak Wołodyjowskiego, żeby jš "fechtów" uczył, on zaœ nie odmówił, bo po kilku dniach, choć zawsze wolał Drohojowskš, jednak i Baœkę bardzo polubił, ile że zresztš trudno jej było nie lubić. Pewnego poranku zaczęła się tedy pierwsza lekcja, głównie chełpliwoœciš Baœki wywołana i jejupewnieniami, jako że już tę sztukę wcale nieŸle posiada i nie byle kto potrafi jej poladotrzymać. - Starzy żołnierze mnie uczyli - mówiła - których u nas nie brak, a wiadomo przecie,że nie masz nad naszych szermierzów... Ba,to jeszcze pytanie, czybyœcie i waćpanowie równych sobie nie znaleŸli. - Co waćpanna mówisz - zawołał Zagłoba -my w całym œwiecie równych nie mamy! - Chciałabym, żeby się pokazało, iż i ja równa. Nie spodziewam się, ale chciałabym!- Na strzelanie z bandoleciku to i ja bym się popróbowała - rzekła œmiejšc się pani Makowiecka. - Dla Boga! chyba same amazonki w Latyczowskiem mieszkajš - rzekł Zagłoba. Tu zwrócił się do Drohojowskiej: - A waćpanna jakš broniš najlepiej władasz? - Żadnš - odpowiedziała Krzysia. - Aha! żadnš! - zakrzyknęła Baœka. I tu przedrwiwajšc Krzysię poczęła œpiewać: Wierzcie, rycerze, Na nic pancerze, Na nic się tarcze zdały! Przez stal, żelazo W serce się wrażš Kupida ostre strzały! - Takš ona broniš władnie, nie bójcie się! - dodała zwracajšc się do Wołodyjowskiego iZagłoby. - Szermierz też z niej nie lada - WychodŸ waćpanna! - rzekł pan Michał chcšc ukryć lekkie pomieszanie. - Ej, Boże! żeby się pokazało, co ja myœlę! -zawołała Basia rumienišc się z radoœci. I stanęła zaraz w pozycji majšc lekkš polskš szabelkę w prawicy, lewš zaœ rękę zasunęła za plecy i z wysuniętš piersiš naprzód, z podniesionš głowš i rozdętymi chrapkami była tak ładna i tak różowa, że Zagłoba szepnšł do pani stolnikowej: - Żaden gšsiorek, choćby ze stuletnim węgrzynem, nie udelektowałby mnie tak swym widokiem - Uważ waćpanna - rzekł Wołodyjowski - jasię tylko będę bronił, ni razu nie przytnę, awaćpanna atakuj, jak się jej żywnie podoba.- Dobrze. Kiedy zaœ waćpan będziesz chciał,żebym przestała, to mi słowo rzeknij. - Mogłoby się i tak skończyć, kiedy bym tylko zechciał!.. - A to jakim sposobem? - Bo takiemu szermierzykowi łatwie bym szabelkę z ršk wytršcić zdołał. - Zobaczymy! - Nie zobaczymy, bo tego przez politykę nieuczynię. - Nie trzeba tu żadnej polityki. Uczyń to waœć, jeœli zdołasz. Wiem, że mniej umiem od waćpana, ale tego przecie sobie nie dam uczynić! - Więc waćpanna pozwalasz? - Pozwalam - Dajże spokój, hajduczku najsłodszy - rzekł Zagłoba. - On to z największymi mistrzami czynił. - Zobaczymy! - powtórzyła Basia. - Zaczynajmy! - rzekł Wołodyjowski, nieco zniecierpliwiony przechwałkam i dziewczyny. Zaczęli. Basia przycięła okrutnie, skaczšc przy tymjak konik polny. Wołodyjowski zaœ stał w miejscu, czynišc,wedle swego zwyczaju, malusieńkie ruchy szablš i nie bardzo nawet zważajšc na atak.- A waćpan to się ode mnie jak od uprzykrzonej muchy oganiasz!- zawołała podrażniona Basia. - Jaż się z waćpannš nie próbuję, jeno jš uczę! - odparł mały rycerz.- Dobrze tak! Jak na białogłowę, wcale nieŸle! Spokojniejz dłoniš! - Jak na białogłowę? Masz waćpan za białogłowę! masz! masz! Ale pan Michał, lubo Basia zażyła swych cięć najznamienitszych, nic nie miał. Owszem, umyœlnie poczšł rozmawiać z Zagłobš, aby okazać, jak mało dba o Basineciosy. - Odstšp waćpan od okna, bo pannie ciemno,a choć szabla większa od igły, za to ma panna mniej eksperiencji do szabli niż do igły. Chrapki Basi rozdęły się jeszcze więcej, a czupryna spadła całkiem na błyszczšce oczka. - Waćpan mnie lekceważysz? - spytała dyszšc mocno. - Nie osobę, broń Boże! - Nie cierpię pana Michała! - Masz, bakałarzu, za twš naukę! - odpowiedział mały rycerz. Po czym znów do Zagłoby: - Dalibóg, że œnieg zaczyna padać. - Ot, œnieg! œnieg! œnieg! - powtarzała przycinajšc Baœka. - Baœka, dosyć! ledwie już dyszysz! - wtršciła pani stolnikowa. - No, trzymaj waćpanna szablę, bo wytršcę! - Zobaczymy! - A ot I szabelka, wyfrunšwszy jako ptak z ršk Basi, upadła z brzękiem aż koło pieca. - To ja sama! niechcšcy! To nie waćpan! - wołała ze łzami w głosie panienka i chwyciwszy w mig szabelkę, znowu przycięła. - Sprobuj waćpan teraz... - A ot! - powtórzył pan Michał. I szabelka znów się znalazła pod piecem. Pan Michał zaœ rzekł: - Na dzisiaj doœć! Pani stolnikowa poczęła drgać i piszczeć głoœniej jak zwykle, Basia zaœ stała na œrodku izby, zmieszana, odurzona, dyszšc mocno, gryzšc wargi i tłumišc łzy, które przemocš cisnęły się jej do oczu. Wiedziała, że tym bardziej będš się œmieli, jeżeli wybuchnie płaczem, i koniecznie chciała się wstrzymać, ale widzšc, że nie zdoła, wypadła nagle z izby. - Dla Boga! - zawołała pani stolnikowa. - Pewnie do stajni uciekła, a taka zgrzana... jeszcze jš zamróz chyci. Trzeba chyba pójœć za niš! Krzysiu, nie wychodŸ! To rzekłszy wyszła i porwawszy ciepłš jubkę w sieni, biegła z niš do stajni, a za niš biegł Zagłoba, niespokojny o swego hajduczka. Chciała wybiec i Drohojowska, lecz mały rycerz chwycił jš za rękę. - Słyszałaœ waćpanna zakaz? Nie puszczę tej ręki, póki nie wrócš. I rzeczywiœcie nie puszczał. A była to rękajakoby atłasowa, miękka; panu Michałowi wydało się, że jakiœ strumień ciepły przepływa z tych cienkich palców w jego koœci, sprawujšc w nich luboœć niezwykłš, więc trzymał je coraz mocniej. Lekkie rumieńce przeleciały przez smagławš twarz Krzysi. - Tom, widzę, branka w jasyr wzięta - rzekła. - Kto by taki jasyr wzišł, sułtanowi nie miałby czego zazdroœcić, któren i sułtan pół państwa swojego chętnie by za takš oddał. - Aleby mnie waćpan przecie poganom nie sprzedał! - Jakobym i duszy diabłu nie sprzedał! Tu pomiarkował pan Michał, że chwilowy zapał zbyt daleko go unosi, i poprawił: - Jakobym i siostry nie sprzedał! A Drohojowska odrzekła poważnie: - Toœ waćpan utrafił. Siostrš afektem jestem dla pani stolnikowej, będę i waćpanowš. - Dziękuję z serca - rzekł pan Michał całujšc jej rękę - bo mi okrutnie pociechy potrzeba. - Wiem, wiem! - powtórzyła panienka - jam też sierota! Tu mała łezka stoczyła się jej z powieki i osiadła na owym puszku nad ustami. A Wołodyjowski patrzył na łezkę, na usta lekko ocienione, wreszcie rzekł: - Takaœ waćpanna dobra jako właœnie anioł!Już mi ulżyło! Krzysia uœmiechnęła się słodko. - Daj Boże waćpanu! - Jak mi Bóg miły! Czuł przy tym mały rycerz, że gdyby powtórnie pocałował jš w rękę, to by mu jeszcze bardziej ulżyło. Ale w tej chwili weszła pani Makowiecka. - Baœka jubkę wzięła - rzekła - ale w takiej jest konfuzji, że za nic nie chce przyjœć. Pan Zagłoba ugania się za niš po całej stajni. Jakoż Zagłoba, nie szczędzšc pociech i perswazyj, nie tylko się uganiał za Baœkš po całej stajni, ale wyparł jš wreszcie na dwór w tej nadziei, że jš prędzej do ciepłej izby namówi. Ona umykała przed nim powtarzajšc: -Otóż nie pójdę! Niech mnie zamróz chyci! Nie pójdę! nie pójdę!... - Na koniec dostrzegłszyjuż przy domu słup ze szczeblami, a na nimdrabinę, skoczyła na niš jak wiewiórka i oparła się dopiero na skraju dachu. Tam siadłszy zwróciła się ku panu Zagłobie i nawpół już ze œmiechem zawołała: - Dobrze, pójdę, jeœli waćpan wleziesz tu po mnie! - A cóż to ja koczur jestem, hajduczku, żebym za tobš po dachach łaził? Tak to mi płacisz za to, że cię kocham? - I ja waćpana kocham, ale z dachu! - Dziad swoje - baba swoje! ZłaŸ mi tu zaraz! - Nie zlazę! - Œmiech, jak mi Bóg miły, żeby do serca tak brać konfuzję! Nie tobie, łasico utrapiona, ale Kmicicowi, któren za mistrzanad mistrze uchodził, Wołodyjowski to samo uczynił - i nie na żarty, lecz w pojedynku. Jemu najznamienitsi szermierze włoscy, niemieccy i szwedzcy nie dłużej jak przez jeden pacierz mogli dać opór, a tu jeden bšk taki do serca bierze przeprawę. Fe! wstydŸ się! ZłaŸ, złaŸ! Przecie ty się dopiero uczysz! - Ale pana Michała nie cierpię! - Bogać tam! Za to, że exquisitissimus w tym, co sama chcesz umieć? Powinnaœ go tym bardziej kochać! Pan Zagłoba nie mylił się. Uwielbienie Basi dla małego rycerza wzrosło pomimo jej konfuzji, ale odrzekła: - Niech go Krzysia kocha! - ZłaŸ, złaŸ! - Nie zlazę! - Dobrze, to siedŸ; powiem ci jeno, że to nawet i niepolitycznie pannie na drabinie siedzieć, bo ucieszny może dać œwiatu prospekt! - A nieprawda! - rzekła Basia ogarniajšc rękoma jubkę. - Ja tam stary, oczu nie wypatrzę, ale zaraz tu wszystkich zawołam, niech się dziwujš! - Już zlazę! - wołała Basia. Wtem Zagłoba zwrócił się w bok domu. - Dalibóg, ktoœ idzie! - rzekł. Jakoż zza węgła ukazał się młody pan Nowowiejski, który przyjechawszy konno, przywišzał konia przy bocznej furcie, sam zaœ obchodził dom pragnšc wejœć przez główne drzwi. Basia ujrzawszy go znalazła się w dwóch skokach na ziemi, lecz niestety było już za póŸno. Pan Nowowiejski widział jš zeskakujšcš z drabiny, więc stanšł zmieszany, zdumiony, oblany rumieńcami jak panna; Basia stała przed nim tak samo. Aż nagle zakrzyknęła: - Druga konfuzja! Pan Zagłoba, rozbawiony wielce, mrugał czas jakiœ swym zdrowym okiem, na koniecrzekł: - Pan Nowowiejski, naszego Michała przyjaciel i podkomendny, a to jest panna Drabinowska... tfu!... chciałem powiedzieć: Jeziorkowska! Nowowiejski przyszedł prędko do siebie, a że był to żołnierz bystrego dowcipu, choć młody, więc skłonił się i podniósłszy oczy na cudne zjawisko, rzekł: - Dla Boga! róże na œniegu w Ketlingowym ogrodzie kwitnš! A Basia dygnšwszy mruknęła sama do siebie: - Dla innego nosa niż twój! Po czym rzekła bardzo wdzięcznie: - Proszę do komnat! I sunęła sama naprzód, a wpadłszy prędkodo izby, w której pan Michał siedział z resztš kompanii, zawołała robišc przytyk do czerwonego kontusza pana Nowowiejskiego: - Gil przyleciał! Za czym siadła na stołku, złożywszy ręce w małdrzyk, a buzię w ciup, jak przystało na skromnš i przystojnie wychowanš panienkę. Pan Michał przedstawił młodego przyjaciela siostrze i Krzysi Drohojowskiej,a ów ujrzawszy drugš pannę, chociaż w odmiennym rodzaju, lecz równie niepoœledniej urody, zmieszał się po raz wtóry; pokrył to jednak ukłonem i dla dodania sobie fantazji rękš do wšsów, które mu jeszcze nie rosły, sięgnšł. Zakręciwszy tedy palcami nad wargš, zwrócił się do Wołodyjowskiego i opowiedział mu cel swego przybycia. Oto pan hetman wielki pilnie pożšdał widzieć małego rycerza. 0 ile pan Nowowiejski się domyœlał, chodziło o jakšœ funkcję wojskowš, hetman bowiem odebrał œwieżo kilka listów, mianowicie od pana Wilczkowskiego, od pana Silnickiego, od pułkownika. Piwo i od innych komendantów na Ukrainie i Podolu rozrzuconych, z doniesieniami o krymskich wypadkach, którenie zapowiadały się pomyœlnie. - Sam chan i sułtan Gałga, który z nami u Podhajec paktował - mówił dalej pan Nowowiejski - chcš paktów dotrzymać; ale Budziak szumi już jako ul na wyroju; białogrodzka orda również się burzy; ci niechcš ni chana, ni Gałgi słuchać... - Już mi to pan Sobieski konfidował i o radę pytał - rzekł Zagłoba. - Co tam mówišteraz o wioœnie? - Powiadajš, że z pierwszš trawš ruszy sięna pewno to robactwo, które znowu trzeba będzie wygnieœć - odpowiedział pan Nowowiejski. To rzekłszy okrutnego marsa postawił i poczšł wšsy tak kręcić, że aż mu górna warga poczerwieniała. Basia, patrzšc bystrze spostrzegła to zaraz, więc zasunęła się nieco w tył, by jej pan Nowowiejski nie widział, i dalej także wšsy kręcić naœladujšc młodocianegokawalera. Pani stolnikowa zgromiła jš zaraz oczyma, lecz jednoczeœnie poczęła drgać tamujšc usilnie œmiech; pan Michał również wargi przygryzał, a Drohojowska spuœciła tak znów do pani stolnikowej był w ľAÄ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż*P$c+t@,´dc €-Bc .Z-Vc /°;š oczy, że aż jej długie rzęsy rzucały cień na policzki. - Waćpan - rzekł Zagłoba - młody człek, ale doœwiadczony żołnierz! - Mam dwadzieœcia dwa lat, a siedm, nie wymawiajšc, ojczyŸnie służę, bo w piętnastym roku w pole z infimy uciekłem! -odpowiedział młodzieńczyk. - I ze stepem się zna, i trawami umie chodzić, i jak kania na pardwy na ordyńcówspadać - dodał pan Wołodyjowski. - Zagończyk to nie lada! Jemu się Tatar w stepie nie przytai Pan Nowowiejski spłonšł z ukontentowania,że go chwalba z tak sławnych ust wobec panien spotykała. Był to przy tym nie tylko jastrzšb stepowy,ale i piękny chłopak, czarniawy, wichrami spalony. Na twarzy nosił bliznę od ucha aż do nosa, który od przycięcia z jednej strony był cieńszy niż z drugiej. Oczy miałbystre, przywykłe w dal patrzyć, nad nimi mocne czarne brwi, zroœnięte nad nosem i tworzšce jakoby łuk tatarski. Na wygolonejgłowie wichrzył mu się czarny, niesforny czub. Basi podobał się i z mowy, i z postawy, ale mimo tego nie przestała go udawać. - Proszę! - rzekł Zagłoba. - Miło widzieć starym jak ja, że godne nas młodsze pokolenie roœcie. - Jeszcze nie godne! - odparł Nowowiejski. - Chwalę i modestię! Rychło patrzeć, jak waćpanu zacznš i komendy pomniejsze powierzać. - Jakże! - zawołał pan Michał - już bywał komendantem i na własnš rękę gromił! Pan Nowowiejski poczšł tak wšsy kręcić, że o mało sobie wargi nie urwał. A Basia, nie spuszczajšc z niego oczu, podniosła również obie ręce do twarzy i naœladowała go we wszystkim. Lecz sprytny żołnierz spostrzegł wkrótce,że spojrzenia całej kompanii kierujš się w bok, tam gdzie nieco za nim siedzi owa panna, którš na drabinie widział, i zaraz domyœlił się, że musi ona tam coœ przeciw niemu knować. Niby więc nie zważajšc rozmawiał dalej i wšsów po staremu szukał, wreszcie upatrzywszy chwilę obrócił się takszybko, że Basia nie miała czasu ni oczu od niego odwrócić, ni ršk od twarzy odjšć. Zaczerwieniła się też okrutnie i sama nie wiedzšc, co czynić, powstała z krzesła. Wszyscy się trochę zmieszali i nastała chwila milczenia. Nagle Basia uderzyła się rękoma po sukience. - Trzecia konfuzja! - zakrzyknęła swym srebrnym głosem. - Moja moœcia panno! - rzekł żywo pan Nowowiejski. -Zaraz spostrzegłem, iż się za mnš coœ nieszczerego dzieje. Przyznaję,że mi za wšsami tęskno, ale jeœli ich, nie doczekam, to dlatego, że dla ojczyzny polegnę, a w takim razie mam nadzieję, że prędzej na płacz niż na uœmiech u waćpanny zarobię. Basia stała ze spuszczonymi oczyma, szczerymi słowy kawalera tym bardziej zawstydzona. - Musisz jej waćpan wybaczyć - rzekł Zagłoba. - Płocha jest, bo młoda, ale to złote serce! A ona, jakby na potwierdzenie słów pana Zagłoby, szepnęła zaraz po cichu: - Przepraszam waćpana... bardzo... Pan Nowowiejski zaœ chwycił jš w tej samej chwili za ręce i poczšł je całować. - Dla Boga! Już też waćpanna do serca nie bierz! Toć ja przecie nie żaden barbarus. Mnie to należy przepraszać waćpannę za to, żem œmiał jej zabawę popsować. My sami, żołnierze, kochamy się w pustocie Mea culpaJeszcze raz te ršczęta pocałuję, a jeœli póty mam całować, póki mi waćpanna nie wybaczysz, to - na rany boskie - nie odpuszczaj choćby do wieczora- O, to grzeczny kawaler! Widzisz, Basiu - rzekła pani Makowiecka. - Widzę! - odpowiedziała Basia. - Już i dobrze! - zawołał pan Nowowiejski.To powiedziawszy wyprostował się i z wielkš fantazjš do wšsów z przyzwyczajenia sięgnšł, ale się wnet spostrzegł i wybuchnšł szczerym œmiechem; Basia za nim, inni za Basiš. Wesołoœć ogarnęła wszystkich. Zagłoba kazał zaraz jednš i drugš butlę z Ketlingowej piwnicy przynieœć i dobrze im się działo. Pan Nowowiejski, stukajšc ostrogš o ostrogę, czuprynę palcami nastroszał i coraz ogniœciej na Basię spoglšdał. Spodobała mu się bardzo. Stał się też wymowny niepomiernie, a że to przy hetmanie będšc żył na wielkim œwiecie, więc miał co opowiadać. Prawił tedy o sejmie convocationis, o jego zakończeniu i o tym, jak się piec pod ciekawymi arbitrami w izbie senatorskiej, ku wielkiej uciesze wszystkich, zawalił. Odjechał na koniec aż po obiedzie, majšc oczy, serce i duszę Basipełnš. Rozdział 9 Tego samego dnia oznajmił się mały rycerzu hetmana, który kazawszy go zaraz puœcićrzekł mu: - Muszę Ruszczyca do Krymu wysłać, aby patrzył, na co się tam zanosi, i aby u chana o dotrzymanie paktów kołatał. Chceszli na nowo wstšpić do służby i komendę po nim objšć? Ty, Wilczkowski, Silnicki i Piwo będziecie mieć oko na Dorosza i na Tatarów, którym nigdy zupełnie ufać nie można. Pan Wołodyjowskiposmutniał. Przecie oto kwiat wieku przesłużył. Przez całe dziesištki lat spokoju nie zaznał; żył w ogniu, w dymach, w trudzie, w bezsennoœci, głodzie,bez dachu nad głowš, bez garœci słomy do snu. Bóg wie, jakiej krwi nie toczyła już jego szabla. Ni się ustalił, ni się ożenił. Stokroć mniej zasłużeni pożywali już panembene merentium, dochodzili do honorów, urzędów, starostw. On bogatszym poczšł służyć, niż był teraz. A jednak oto zachciano na nowo nim zamiatać jak starš miotłš. Przecie i duszę miał rozdartš na dwoje; za czym zaledwie znalazły się słodkie i przyjazne ręce, które poczęły murany obwišzywać, już mu kazano zrywać się i lecieć na pustynne, dalekie brzegi Rzeczypospolitej bez względu, że on znużontak bardzo na duszy. Toż gdyby nie owe zrywania się i służby, byłby się nacieszył choć parę lat swojš Anusiš. Gdy o tym wszystkim teraz pomyœlał, gorycz wezbrała w nim niepomierna; ale że mu sięnie zdało rzeczš godnš kawalera służby swe wymawiać i przypominać, więc odpowiedział krótko: - Pojadę. Atoli sam hetman rzekł: - Nie jesteœ w służbie, możesz odmówić. Sam najlepiej wiesz, czy ci to nie za rychło! Wołodyjowski na to: - Już mi i umrzeć nie za rychło! Pan Sobieski przeszedł się kilkakrotnie po komnacie, następnie zatrzymał się nad małym rycerzem i położył mu poufale rękęna ramieniu. - Jeœli ci łzy dotšd nie obeschły, to ci je wiatr w stepie osuszy. Harowałeœ ty, żołnierzyku, przez całe życie, haruj jeszcze. A jeœli przyjdzie ci kiedy do głowy, żeć zapomniano, nie nagrodzono, spoczšć nie dano, żeœ wysłużył nie smarowane grzanki, ale suchy chleb, nie starostwa, ale rany, nie spoczynek, ale mękę, to jeno zęby œciœnij i powiedz: "Tobie, ojczyzno!" Innej pociechy ci nie dam, bo nie mam, jeno chociażem nie ksišdz, przecie ci mogę dać zapewnienie, żetak służšc, dalej zajedziesz na wytartej kulbace niŸli inni w poszóstnych karetach i że będš takie bramy, które się przed tobš otworzš, a przed nimi zamknš. "Tobie, ojczyzno " - rzekł w duszy pan Wołodyjowski dziwišc się zarazem, jak hetman mógł tak bystrze tajne jego myœli przeniknšć. A pan Sobieski siadł naprzeciw i mówił dalej: - Nie chcę z tobš gadać jak z podkomendnym, ale jak z przyjacielem, ba jako ojciec z synem Jeszcze za tych czasów, kiedyœmy to w ogniu bywali, u Podhajec i przedtem na Ukrainie; kiedyœmy ledwie zdużać mogli przemocy nieprzyjacielskiej, a tu, w sercu ojczyzny, ubezpieczeni za naszymi plecami Ÿli ludzie warcholili się, prywat własnych dochodzšc-przychodziło mnie nieraz do głowy, że ta Rzeczpospolita zginšć musi. Zbytnio tu swawola nad ładem panuje, zbytnio dobro publiczne prywatnym sprawom ustępować zwykło... Tego nigdzie nie ma w takim stopniu... Ot, gryzły mnie te konsyderacje i w dzień w polu, i w nocy w namiocie, bom sobie myœlał: "Nu my żołnierze, gorzejem... dobrze!... to nasza powinnoœć i nasz los Ale żebyœmy to choć wiedzieli, że z tš naszš krwiš, która wypływa nam z ran, wypłynie i zbawienie."Nie! i tej pociechy nie było. Oj, ciężkiem dniprzebywał pod Podhajcami, chociażem wamwesołe pokazywał oblicze, abyœcie zaœ nie myœleli, żem o wiktorii w polu zdesperował.Ludzi nie masz! - myœlałem sobie - ludzi niemasz prawdziwie tę ojczyznę miłujšcych! Itak mi było, jakoby mi kto nóż w pierœ wbijał. Aż razu pewnego... było to ostatniego dnia w podhajeckim okopie... gdym was w dwa tysišce posłał do ataku na dwadzieœcia szeœć tysięcy ordy, a wyœcie na oczywistš œmierć, na pewne jatkilecieli z takim okrzykiem i ochotš, jakoby na wesele, przyszło mi nagle na myœl: "A owi moi żołnierze?" I Bóg w jednej chwili zdjšł kamień z serca, i w oczach stało mi się jasno. Ci - rzekłem - z czystej miłoœci dla matki tam ginš; ci nie pójdš do zwišzków ani do zdrajców; z nich utworzę œwięte bractwo, z nich utworzę szkołę, w której młode pokolenia uczyć się będš. Ich przykład, ich kompania podziała; przez nich ten naród nieszczęsny się odrodzi, prywaty próżen, swawoli niepomny, i staniejako lew okrutnš moc w członkach czujšcy,i œwiat zadziwi! Takie to bractwo z moich żołnierzów uczynię! Tu pan Sobieski sam zapłonšł, podniósł do góry głowę podobnš do głowy rzymskiego cezara i wycišgnšwszy ręce zawołał: - Panie! Nie pisz na naszych murach Mane, Tekel, Fares! i pozwól mi mojš ojczyznę odrodzić! Nastała chwila milczenia. Mały rycerz siedział z głowš spuszczonš iczuł, że go drżenie chwyta w całym ciele. Hetman chodził czas jakiœ szybkimi krokamipo izbie, następnie zatrzymał się przed małym rycerzem. - Przykładów trzeba - rzekł - przykładów co dzień, które by w oczy biły. Wołodyjowski! jam ciebie w pierwszym rzędzie do bractwa zaliczył. Zali chcesz do niego należeć?... Mały rycerz wstał i objšł hetmańskie kolana. - Ot! - rzekł wzruszonym głosem - ot! usłyszawszy, że mam znów jechać, pomyœlałem, że mi się krzywda dzieje i że mi się wczas dla mojej boleœci należy, a teraz widzę, żem zgrzeszył... i... i kajam się takowej myœli, i mówić nie mogę, bo mi wstyd... Hetman przycisnšł go w milczeniu do serca.- Garœć nas jest - rzekł - ale inni pójdš za przykładem. - Kiedy mam jechać? - pytał mały rycerz. -Mógłbym i do Krymu samego, bom już tam bywał. - Nie - rzekł hetman. - Do Krymu poœlę Ruszczyca. Ma on tam pobratymców, a nawet i imienników, podobno, że braci stryjecznych, którzy dziećmi przez ordę zagarnięci, zbisurmanili się i do godnoœci między pogany doszli. Ci mu będš we wszystkim pomocš; zaœ ciebie w polu potrzebuję, ile że nie masz, kto by ci w procederze z Tatary dorównał. - Kiedy mam jechać? - powtórzył mały rycerz. - Za dwie niedziele najdłużej. Potrzebuję się jeszcze z panem podkanclerzym koronnym rozmówić i z panem podskarbim, listy Ruszczycowi przygotować i instrukcje mu dać. Wszelako bšdŸ gotów, bo się będę spieszył. - Od jutra będę gotów! - Bóg ci zapłać za intencje, ale tak prędko nie potrzeba. Nie pojedziesz też na długo, bo w czasie elekcji, jeœli tylko pokój będzie, tu mi będziesz potrzebny, w Warszawie. Słyszałeœ o kandydatach? Co też się między szlachtš mówi? - Z klasztorum niedawno na œwiat wychynšł, a tam nie o œwiatowych rzeczach myœlš. Wiem tylko, co mi pan Zagłoba powiadał. - Prawda. Mogę mieć od niego informacje. Siła on między szlachtš znaczy. A ty za kimmyœlisz dać kreskę? - Sam jeszcze nie wiem, jeno tak myœlę, żewojennego potrzeba nam pana. - Oto jest! tak! tak! Mam i ja takiego na myœli, który by samym imieniem sšsiadów przeraził. Wojennego nam pana potrzeba, jako był Stefan Batory. No, bšdŸ zdrów, żołnierzyku... wojennego nam pana potrzebaWszystkim to powtarzaj!... bšdŸ zdrów!... Bóg ci zapłać za gotowoœć!... Pan Michał pożegnał się i wyszedł. Przez drogę rozmyœlał. Był jednak żołnierzysko rad, że ma jeszcze przed sobš tydzień lub dwa, bo miłš mu była ta przyjaŸń i ta pociecha, którš mu Krzysia Drohojowska niosła. Cieszył się też myœlš, że na elekcję powróci, i w ogóle już bez zmartwienia do domu wracał. Miały i stepydla niego jakiœ urok, za którym nie wiedzšctęsknił. Tak przecie przywykł do tych przestrzeni bez końca, w których konny żołnierz ptakiem się więcej niż człowiekiem czuje. - Ano pojadę - mówił sobie - do tych pól niezmiernych, do stanic i mogił, starego życia na nowo skosztować, z żołnierzami pochody odprawiać, granicy po żurawiemu strzec, z wiosnš w trawach buszować, anopojadę, pojadę Tymczasem rozpuœcił konia i jechał skokiem, bo już zatęsknił za pędem i za œwistem wiatru w uszach. Dzień był pogodny, suchy, mroŸny. Œnieg zmarzły pokrywał ziemię i skrzypiał pod nogami bachmata. Zbite grudki wylatywały z impetem spod kopyt. Pan Wołodyjowski leciał tak, że pachołek, na gorszym koniu siedzšcy, daleko pozostał za nim. Miało się ku zachodowi; zorze œwieciły na niebie, rzucajšc na œnieżne przestrzenie fioletowy odblask. Na rumiane niebo weszłypierwsze gwiazdy migotliwe i księżyc się podnosił w kształcie srebrnego sierpa. Droga była pusta, ledwie gdzieniegdzie wymijał rycerz jakšœ furę i leciał cišgle; dopiero ujrzawszy w dali dwór Ketlingowy, powstrzymał konia i pozwolił się dopędzić pachołkowi. Nagle ujrzał przed sobš idšcš naprzeciw jakšœ wysmukłš postać. Była to Krzysia Drohojowska. Pan Michał poznawszy jš zeskoczył natychmiast z konia i oddał go pachołkowi, sam zaœ podbiegł ku niej, nieco zdziwiony, ale bardziej jeszcze uradowany jej widokiem. - Żołnierze mówiš - rzekł - że o zorzy można różne nadprzyrodzone persony spotkać, które czasem złš, a czasem dobršwróżbę znaczš; ale już dla mnie lepszej nadspotkanie waćpanny wróżby być nie może. - Pan Nowowiejski przyjechał - odpowiedziała Krzysia - z Basiš i paniš stolnikowš się zabawia, ja zaœ wyszłam umyœlnie naprzeciw waćpana, bom była niespokojna o to, co pan hetman miał waćpanu powiedzieć. Szczeroœć tych słów niezmiernie ujęła małego rycerza za serce. - Zali naprawdę waćpanna tak się o mnie troszczysz? - pytał podnoszšc na niš oczy. - Tak! - odrzekła niskim głosem Krzysia. Wołodyjowski oczu z niej nie spuszczał, bonigdy dotšd nie wydawała mu się tak pięknš. Na głowie miała kapturek atłasowy, a biały puszek łabędzi otaczał jej drobnš, bladawš twarz, na którš padał blask miesišca i rozœwiecał łagodnie te szlachetne brwi, oczy spuszczone, długie rzęsy i ów ciemny, ledwie dostrzegalny puszek nad ustami. Spokój jakiœ był w jej twarzy i dobroć wielka. Poczuł pan Michał w tej chwili, że to jest przyjacielskie, kochane oblicze. Więc rzekł:- Żeby nie pachołek, który za nami jedzie, to bym na tym œniegu do nóg waćpannie z wdzięcznoœci upadł. A ona: - Waćpan takich rzeczy nie mów, bom ich niegodna, a w nagrodę powiedz, że ostajeszprzy nas i że cię będę mogła dłużej pocieszać! - Nie zostaję! - odrzekł pan Wołodyjowski. Krzysia zatrzymała się nagle: - Nie może być? - Zwyczajna żołnierska służba! Na Ruœ jadę, ku Dzikim Polom... - Zwyczajna służba... - powtórzyła Krzysia.I umilkłszy poczęła iœć spiesznie ku domowi. Pan Michał dreptał przy niej niecozmieszany. Jakoœ mu było trochę i ciężko na duszy, i głupio. Chciał coœ mówić, chciał na nowo podjšć rozmowę - nie szło. A jednak zdawało mu się, że ma do powiedzenia Krzysi tysiac rzeczy i że właœnie teraz pora po temu, póki sš sami i nikt im nie przeszkadza. "Byle zaczšć! - pomyœlał sobie - to dalej pójdzie..." Więc nagle spytał: - A pan Nowowiejski dawno przyjechał? - Niedawno - odrzekła Drohojowska. I znów rozmowa się urwała. "Nie tędy droga - pomyœlał Wołodyjowski. -Jak tak będę zaczynał, to nigdy nic nie powiem. Ale widzę, że mi resztę dowcipu żałoœć wyjadła." I przez jakiœ czas dreptał w milczeniu, wšsikami tylko coraz mocniej ruszajšc. Na koniec już przed samym domem przystanšł i ozwał się: - Bo widzi waćpanna, jeœlim ja przez tyle lat szczęœcie odkładał, byle ojczyŸnie służyć, jakimże czołem pociechy teraz nie odłożę? Zdawało się Wołodyjowskiemu, że tak prosty argument powinien od razu Krzysię przekonać; jakoż po chwili odrzekła ze smutkiem i łagodnoœciš: - Im się pana Michała bliżej poznaje, tym się go więcej czci i szanuje... To powiedziawszy weszła do domu. Już w sieni doleciały ich Basine okrzyki: "Ałła! Ałła!" A gdy weszli do goœcinnej izby, zobaczyli na œrodku pana Nowowiejskiego, z zawišzanymi oczyma, w pochylonej postawie i z wycišgniętymi rękoma, usiłujšcego złowić Basię, która kryła się po kštach, okrzykiem "Ałła!" oznajmujšc swš obecnoœć. Pani stolnikowa zajęta była rozmowš pod oknem z panem Zagłobš. Ale wejœcie Krzysi i rycerza przerwało kowej był w ľAÄ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż0Pd Y 1´ [c €2ec 3t)ác 4U82 zabawę. Nowowiejski chustkę œcišgnšł i biegł witać. Wraz przypadli stolnikowa, Zagłoba i zdyszana Basia. - Co tam? co tam! Coć pan hetman powiedział? - pytali jedno przez drugie. - Pani siostro! - odrzekł Wołodyjowski - jeœli chcesz listy do męża posyłać, to maszokazję, bo na Ruœ jadę!... - Już cię posyłajš! Dla Boga żywego, nie zacišgaj się jeszcze i nie jedŸ- zawołała żałoœnie pani Makowiecka. - Że też ci to chwili wczasu nie dadzš - Istotnie funkcję ci przeznaczono? - pytałzasępiony Zagłoba. - Słusznie pani stolnikowa mówi, że młócš tobš jak cepami.- Ruszczyc jedzie do Krymu, a ja po nim choršgiew obejmuję, bo jako pan Nowowiejski już wspominał, szlaki pewnie się na wiosnę zaczerniš. - Zali my tylko mamy tę Rzeczpospolitš przed złodziejami obszczekiwać jak pies podwórce! - zawołał Zagłoba. - Inni nie wiedzš, którym końcem z muszkietu się strzela, a dla nas nigdy spoczynku. - No, cicho! Nie ma o czym gadać! -odrzekłWołodyjowski. - Służba to służba! Dałem hetmanowi parol, że się zacišgnę, a czy prędzej, czy póŸniej, to wszystko jedno... Tu pan Wołodyjowski przyłożył palec do czoła i powtórzył ów argument, który mu już raz wobec Krzysi posłużył: - Bo widzicie, waćpaństwo, jeœlim ja przez tyle lat szczęœcie odkładał, byle Rzeczypospolitej służyć, jakimże czołem nie wyrzekłbym się tej pociechy, którš w kompanii waćpaństwa znajduję? Na to nikt nic nie odpowiedział; jedna tylkoBasia przyszła namurmuszona, z buziš wysuniętš naprzód jak rozdšsane dziecko i rzekła: - Szkoda pana Michała! A Wołodyjowski rozeœmiał się wesoło. - Bodaj waćpannie los szczęœcił! Toć jeszcze wczoraj mówiłaœ, że mnie nie cierpisz jako Tatarzyna dzikiego - Ale jako Tatarzyna Wcale tego nie mówiłam. Waćpan tam sobie będzie na Tatarach używał, a nam tu będzie tęskno! - Pocieszże się, hajduczku (wybacz waćpanna, że cię tak nazywam, ale ci to okrutnie pasuje). Pan hetman zapowiedział mi, że to nie na długo tej komendy. Za tydzień lub za dwa ruszam, a na elekcjš koniecznie mam być w Warszawie. Sam hetman tego pragnie i tak będzie, choćby nawet Ruszczyc z Krymu na maj nie nadšżył. - O, to wybornie! - Pocišgnę i ja z panem pułkownikiem, pewnie pocišgnę - rzekł Nowowiejski, bystro patrzšc na Basię. A ona na to: - Będzie takich jak waćpan niemało! Słodka to dla żołnierza rzecz pod takim komendantem służyć. JedŸ waćpan, jedŸ! Będzie panu Michałowi weselej. Chłopak westchnšł tylko i po czuprynie się szerokš dłoniš pogładził, wreszcie rzekł rozstawiajšc ręce, jak w œlepej babce czynił: - Ale pierwej pannę Barbarę złapię! dalibóg,złapię! - Ałła Ałła - zawołała cofajšc się Basia. Tymczasem Drohojowska zbliżyła się do Wołodyjowskiego z rozjaœnionš twarzš, cichej radoœci pełna. - A niedobry, niedobry dla mnie pan Michał;dla Basi lepszy niż dla mnie? - Ja niedobry? ja dla Basi lepszy? - pytał ze zdumieniem rycerz. - Basi to pan powiedział, że na elekcję wraca, a przecie, żebym to była wiedziała,nie byłabym do serca wzięła odjazdu. - Moje złocist... - zakrzyknšł pan Michał. Ale zaraz się pomiarkował i rzekł: - Mój przyjacielu kochany! Małom co ci powiedział, bom głowę stracił! Rozdział 10 Poczšł się tedy zbierać z wolna pan Michałdo wyjazdu, nie przestajšc jednak Basi, którš coraz więcej lubił, lekcyj dawać ani też przechadzać się sam na sam z Krzysiš Drohojowskš i pociechy u niej szukać. Zdawało się też, że jš znajduje, bo i humormu się poprawiał z każdym dniem, a wieczorami brał nawet czasem udział w zabawach Basi z panem Nowowiejskim. Młody ów kawaler stał się wdzięcznym w Ketlingowym dworze goœciem. Przyjeżdżał od rana albo zaraz z południa i przesiadywał do wieczora, a że lubili go wszyscy, więc i radzi widzieli, tak że bardzo prędko poczęto go uważać jako należšcego do rodziny. On niewiasty do Warszawy woził, sprawunki dla nich u bławatników czynił, a wieczorami w œlepš babkę z pasjš grywał powtarzajšc, że musikoniecznie przed wyjazdem niedoœcignionš Basię złowić. Ale ona wywijała się zawsze, chociaż pan Zagłoba mówił jej: - Złapie cię w końcu nie ten, to który inny! Lecz stawało się rzeczš coraz bardziej jasnš, że właœnie ten jš chciał złapać. Nawet i hajduczkowi musiało to przychodzić do głowy, bo się chwilami zamyœlał, aż mu czupryna całkiem na oczy spadała. Pan Zagłoba miał jednak swoje powody, dlaktórych nie było mu to na rękę, pewnego więc wieczora, gdy się już wszyscy rozeszli, zapukał do stancji małego rycerza. - Tak mi żal, że się musimy rozstać - rzekł- iż tu przychodzę, aby się jeszcze na cię napatrzyć. Bóg wie, kiedy się zobaczymy! - Na elekcję z wszelkš pewnoœciš powrócę - odpowiedział œciskajšc go pan Michał - i powiem waœci czemu: hetman chce mieć tu w tym czasie jak najwięcej ludzi, w których się szlachta kocha, aby ci jš dla jego elekta kaptowali. A że, dziękować Bogu, imię moje ma doœć miru u współbraci, więc mnie tu pewnie œcišgnie. Liczy on i na waćpana. - Ba wielkim niewodem mnie łowi, ale tak mi się coœ widzi, że chociażem doœć gruby, jednakże się przez jakie oko tej sieci przeœliznę. Nie będę ja za Francuzem głosował. - Czemu tak? - Bo to byłoby absolutum dominium. - Kondeusz pacta musiałby poprzysišc jak i każden inny, a wódz to ma być wielki, akcjami wojennymi wsławiony. - Za łaskš bożš nie potrzebujemy wodzów we Francji szukać. I sam pan Sobieski pewnie od Kondeusza nie gorszy. Uważ, Michale, że Francuzi tak samo w pończochach chodzš jak Szwedzi, więc pewnie i tak samo przysišg nie dotrzymujš. Carolus Gustavus gotów ci był co godzina przysięgać. U nich to jak orzech zgryŸć. Co tam pakta, jeœli kto poczciwoœci nie ma! - Ale Rzeczpospolita obrony potrzebuje! Ot, żeby taki ksišżę Jeremi Wiœniowiecki żył! Unanimitate byœmy go królem obrali! - Żywie syn jego, ta sama krew! - Ale nie ta sama fantazja! Żal się Boże na niego patrzeć, bo on do pachołka niż do księcia z tak zacnej krwie podobniejszy. Żeby to jeszcze inne czasy były! Ale dziœ pierwsza rzecz wzglšd na dobro ojczyzny. To samo ci i Skrzetuski powie. Cokolwiek pan hetman uczyni, to i ja uczynię, bo w jego szczeroœć dla ojczyzny jak w Ewangelię wierzę. - I Czas o tym myœleć. Gorzej to, że teraz jedziesz. - A waćpan co uczynisz? - Wrócę do Skrzetuskich. Basałyki mnie tamczasem oprymujš, ale jednak, gdy ich długonie widzę, to mi za nimi tęskno. - Jeœli po elekcji będzie wojna, to i Skrzetuski ruszy. Ba! kto wie, czy i waćpanw pole jeszcze nie wycišgniesz. Może razem na Rusi będziem wojować. Tyleœmy wtamtych stronach zaznali złego i dobrego! - Prawda jak mi Bóg miły! tam nam najlepsze lata spłynęły. Chciałoby się czasem zobaczyć wszystkie owe miejsca, które œwiadkami naszej chwały były. - To jedŸ waœć teraz ze mnš. Będzie nam wesoło, a za pięć miesięcy wrócim tu znowu do Ketlinga. Będzie i on wówczas, i Skrzetuscy... - Nie, Michale, teraz mi nie pora, ale za to przyrzekam ci, że jeœli się z jakš pannš majętnoœć na Rusi majšcš ożenisz, tedy cię tam odprowadzę i na instalacji waszej będę... Wołodyjowski zmieszał się nieco, ale zarazodparł: - Gdzie mnie tam żeniaczka w głowie. Najlepszy masz waœć dowód w tym, że do wojska ruszam. - Toż to mnie i trapi, bo ja myœlałem: nie jedna, to druga. Michale, miej Boga w sercu, zastanów się, gdzie i kiedy znajdziesz lepszš sposobnoœć, jako właœniemasz w tej chwili. Pomnij, że przyjdš póŸniej lata, w których powiesz sobie: każden ma żonę, dzieci, a ja sam niby maćkowa grusza w polu sterczę. I żal cię chwyci, i tęsknoœć okrutna. Bo żebyœ był onę niebogę poœlubił, żeby ci była dzieci zostawiła, no! dałbym spokój; już miałbyœ dla afektów upust jakowyœ i gotowš pociechy nadzieję, ale tak, jak jest, może przyjœć godzina, że próżno bliskiego ducha będziesz koło siebie szukał i że sam siebie spytasz: zali ja w cudzoziemskim kraju mieszkam? Wołodyjowski milczał, rozważał, więc pan Zagłoba znów mówić poczšł, bystro patrzšc w twarz małego rycerza: - W imaginacji i w sercu owego różowego hajduczka w pierwszym rzędzie ci wyznaczyłem, bo primo: to złoto, nie dziewka, a secundo: tak jadowitych żołnierzy, jakich wy byœcie na œwiat wydali, jeszcze chyba na ziemi nie bywało...- To wicher; zresztš już tam Nowowiejski chce z niej ognia wykrzesać. - Otóż to, otóż to! Dziœ by ona pewnie jeszcze ciebie wolała, gdyż się w sławie twojej kocha; ale gdy pojedziesz, a on zostanie, wiem zaœ, że szelma zostanie, bo to nie żadna wojna, to kto wie, co będzie. - Baœka wicher! Niech jš Nowowiejski bierze. Szczerze mu życzę, bo to setny chłop. - Michale! - rzekł składajšc ręce Zagłoba -pomyœl, co by to było za potomstwo Na to mały rycerz odpowiedział bardzo naiwnie: - Znałem dwóch Balów, którzy z Drohojowskiej byli urodzeni, a też byli żołnierze wyborni. - Ha tum cię czekał! W tę stronę skręcasz?- krzyknšł Zagłoba. Wołodyjowski zmieszał się nadzwyczajnie. Przez chwilę wšsikami tylko ruszał chcšc owym ruchem konfuzję pokryć; nareszcie rzekł: - Co waćpan mówisz! W żadnš ja stronę nie skręcam, jeno gdyœ fantazję Basi, istotnie kawalerskš, wspomniał, zaraz mi po prostuprzyszła na myœl Krzysia, w której bardziej białogłowska natura obrała sobie rezydencję. Gdy się o jednej mówi, to drugaprzychodzi do głowy, bo sš razem. - Dobrze, dobrze! Boże ci i z Krzysiš błogosław, chociaż, jak mi Bóg miły, gdybym był chłopem, to bym się w Basi na zabój kochał. Majšc takš żonę, nie potrzebujesz w razie wojny w domu jej ostawiać, ale możesz jš w pole wzišœć i przy boku mieć. Taka ci się i pod namiotem przygodzi; a przyjdzie na niš termin, choćby w czasie bitwy, to ci jeszcze będziebodaj z jednej ręki z rusznicy grzmieć. A zacneż to, a poczciwe! Ej, mój hajduczku kochany, nie poznali się tu na tobie i niewdzięcznoœciš cię nakarmili, ale żebym miał tak o kopę lat mniej, wiedziałbym, ktoma być z domu Zagłobina! - Ja Basi nie ujmuję! - Nie o to chodzi, żebyœ jej cnót nie ujmował, jeno żebyœ jej męża dodał. Ale tyKrzysię wolisz! - Krzysia jest mi przyjacielem. - Przyjacielem, nie przyjaciółkš? To chyba dlatego, że ma wšsy! Przyjacielem jestem ci ja, przyjacielem Skrzetuski i Ketling. Tobie nie przyjaciela potrzeba, ale przyjaciółki. Powiedz to sobie jasno i klimkiem w oczy nie rzucaj. Strzeż się, Michale, przyjaciela płci białogłowskiej, chociażby miał wšsiki, bo albo ty jego zdradzisz, albo on ciebie zdradzi. Diabeł nieœpi i rad między takimi przyjaciółmi siada, a egzemplum Adam i Ewa, którzy jak się zaczęli przyjaŸnić, tak aż Adamowi koœciš w gardle owa amicycja stanęła. - Waćpan Krzysi nie ubliżaj, bo tego żadnš miarš nie zniosę! - A niech tam Bóg jej cnotę sekunduje! Nie masz nad mojego hajduczka, ale i to dobra dziewka! Nie ubliżam ja jej wcale, jeno to ci powiem, że gdy przy niej siedzisz, tak cipoliczki płomieniejš, jakoby kto wyszczypał, i wšsikami ruszasz, i czub ci się jeży, i sapiesz, i drepczesz, i wydeptujesz jako grzywacz, a to sš wszystko signa żšdz. Gadaj komu innemu o amicycji, bo ja za stary wróbel - Tak stary, że widzisz waćpan i to, czego nie ma. - Bodajbym się mylił! Bodaj o mojego hajduczka chodziło! Michał, dobranoc ci! Bierz hajduczka! hajduczek jeszcze gładszy! Bierz hajduczka, bierz hajduczka.. To rzekłszy pan Zagłoba wstał i wyszedł zizby. Pan Michał rzucał się całš noc i nie mógł spać, bo mu niespokojne myœli przez całš noc po głowie chodziły. Przed oczyma widział twarz Drohojowskiej, jej oczy z długimi rzęsami i usta puszkiem okryte. Chwilami brała go drzemota, ale wizje nie ustępowały. Budzšc się myœlał o słowach Zagłoby i przypominał sobie, jak rzadko dowcip tego męża w czymkolwiek zawodził.Czasem mignęło przed nim w półœnie, w półjawie różowe oblicze Basi i widok ten uspokajał go; ale znowu wnet Basię zastępowała Krzysia. Obróci się biedny rycerz do œciany, widzi jej oczy; obróci sięku ciemnoœci w izbie, widzi jej oczy, a w nich jakšœ omdlałoœć, jakšœ zachętę. Chwilami te oczy przymykały się, jakby chcšc mówić: "Dziej się wola twoja!" Pan Michał aż siadał na łożu i żegnał się. Nad ranem sen uleciał od niego zupełnie. Natomiast stało mu się ciężko, przykro. Ogarnšł go wstyd i gorzkie poczšł sobie czynić wyrzuty, że nie tamtę kochanš, zmarłš, przed sobš widział, nie tamtej miał pełne oczy, serce, duszę, ale tej, żyjšcej. Zdało mu się, iż grzeszył przeciw pamięci Anusi, więc wstrzšsnšł się raz, drugi i wyskoczywszy z łoża, chociaż jeszcze było ciemno, poczšł odmawiać pacierze poranne. A gdy je skończył, przyłożył sobie palec do czoła i rzekł: - Trzeba co prędzej jechać, a onš amicycjęzaraz pohamować, bo pan Zagłoba może mieć słusznoœć... Po czym już weselszy i spokojniejszy zeszedł na œniadanie. Po œniadaniu fechtował się z Basiš i zauważył, zapewnepo raz pierwszy, że aż oczy rwała, tak była ładna ze swymi rozdętymi chrapkami izdyszanš piersiš. Krzysi zdawał się unikać,która spostrzegłszy to, wodziła za nim rozszerzonymi ze zdziwienia oczyma. Lecz on unikał nawet jej wzroku. Serce mu się krajało, ale wytrzymał. Po obiedzie chodził z Basiš do lamusa, gdzieKetling miał drugi skład oręża. Pokazywał jej różne bronie, tłumaczył ich użytek. Potem strzelali do celu z astrachańskich łuków. Dziewczyna była uszczęœliwiona z zabawy i roztrzepotała się jak nigdy, aż pani stolnikowa musiała jš hamować. Tak upłynšł dzień drugi. Na trzeci pojechali obaj z Zagłobš do Warszawy, do Daniłowiczowskiego pałacu, aby się czegoœ o terminie wyjazdu dowiedzieć, wieczorem zaœ oœwiadczył pan Michał białogłowom, że za tydzień z pewnoœciš rusza. Mówišc to starał się mówić niedbale i wesoło. Nš Krzysię ani spojrzał. Zaniepokojona panna probowała go pytać o różne rzeczy; odpowiadał grzecznie, przyjaŸnie, ale więcej z Basiš przestawał. Zagłoba sšdzšc, że to skutek jego rad poprzednich, zacierał z radoœciš ręce. Że jednak przed okiem jego nic ukryć się nie mogło, więc dostrzegł smutek Krzysi. "Zalterowała się! zalterowała się widocznie- myœlał sobie.-No! Nic to! Zwyczajnie białogłowska natura. Ależ Michał! z miejsca nawrócił, prędzej, niżem się spodziewał. Setny to chłop; wszelako wicher w afektach był i wicher będzie!" Ale pan Zagłoba miał naprawdę dobre serce, więc zaraz mu się żal Krzysi uczyniło. - Directe nic jej nie powiem - rzekł sobie - ale jakowšœ pociechę muszę jej obmyœlić. Za czym korzystajšc z przywileju jaki mu dawał wiek i biała głowa, podszedł ku niejpo wieczerzy i poczšł jš gładzić po jedwabistych czarnych wiosach. A ona siedziała cicho, podnoszšc ku niemu swoje łagodne oczy, nieco zdziwiona takš czułoœciš, ale wdzięczna. Wieczorem, przy drzwiach izby, w której sypiał Wołodyjowski, Zagłoba tršcił go w bok. - A co? - rzekł - nie masz nad hajduczka - Miła koza - odparł Wołodyjowski. - Sama jedna za czterech żołnierzy naczyni warchołu po komnatach. Dobosz z niej prawdziwy. - Dobosz? Dajże jej Boże, by co rychlej z twoim bębnem chodziła - Dobranoc waćpanu - Dobranoc! Dziwne stworzenia te białogłowy! Żeœ to się do Baœki trocha przysunšł, uważałeœ Krzysinš alterację?... - Nie... uważałem! - odparł mały rycerz. - Jakoby jš kto z nóg œcišł! - Dobranoc waćpanu! - powtórzył Wołodyjowski i wszedł prędko do swojej izby. Pan Zagłoba liczšc na wichrowatoœć małegorycerza przeliczył się jednak nieco i w ogóle postšpił niezręcznie mówišc mu o Krzysinej alteracji, bo pan Michał tak się tym wzruszył od razu, że go aż coœ za gardło chwyciło. - A to jej się wypłacam za jej przychylnoœć, za to, że mnie jako siostra wsmutku pocieszała - mówił sobie. - Ba cóżem to jej złego uczynił?- pomyœlał po chwili zastanowienia. - Com uczynił? Postponowałem jš przez trzy dni, co było nawet i niepolitycznie! Postponowałem słodkš dziewkę, kochane stworzenie! Za to,że mi chciała vulnera goić, niewdzięcznoœciš jš nakarmiłem... Żebym toumiał - mówił dalej - miarę zachować i hamujšc nieprzezpiecznš amicycję, potrafiłjej nie postponować; ale widać dowcip mamna takš politykę za tępy... I zły był pan Michał na siebie, a zarazem wielka litoœć ozwała mu się w piersiach. Mimo woli poczšł myœleć o Krzysi jak o kochanym a pokrzywdzonym stworzeniu. ej był w ľAÄ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż5P c 6đIc 79O S 8ˆ(c €9%7+8 :P?' Zawziętoœć przeciw sobie samemu rosła w nim z każdš chwilš. - Barbarus jestem, barbarus! - powtarzał. I Krzysia całkiem pogršżyła Basię w jego myœli. - Niech kto chce bierze tę kozę, ten młyn, tę kołatkę - mówił do siebie.- Nowowiejski czy diabeł, wszystko mi jedno! Gniew wzbierał w nim na Bogu ducha winnš Basię, ale ani razu nie przyszło mu do głowy, że jš tym gniewem więcej może pokrzywdzić niż Krzysię udanš obojętnoœciš.Krzysia instynktem niewieœcim odgadła natychmiast, że w panu Michale dokonywa się jakaœ przemiana. Jednoczeœnie było jej i przykro, i smutno, że mały rycerz zdawał się jej unikać, a zarazem rozumiała, że coœ się między nimi musi przeważyć i że już nie będš się po staremuprzyjaŸnili, tylko albo daleko więcej niż dotšd, albo wcale. Więc ogarniał jš niepokój, który powiększał się na myœl o prędkim wyjeŸdzie pana Michała. W sercu Krzysi niebyło jeszcze miłoœci. Jeszcze jej sobie dziewczyna nie zeznała. Natomiast i w jej sercu, i we krwi była wielka gotowoœć do kochania. Być może także, że czuła już lekki zawrót głowy. Wołodyjowskiego otaczała przecie sława pierwszego żołnierza Rzeczypospolitej. Wszystkie usta rycerskie powtarzały ze czciš jego imię. Siostra wynosiła pod niebo jego zacnoœć; okrywał go urok nieszczęœcia, i w dodatku panienka,żyjšc z nim pod jednym dachem, przyzwyczaiła się do jego urody. Krzysia miała to w swej naturze, że lubiła być kochanš; więc gdy w tych ostatnich dniach pan Michał poczšł obchodzić się z niš obojętnie, miłoœć własna ucierpiała w niej wielce; ale majšc z natury dobre serce, postanowiła panienka nie okazywać mu ni gniewnej twarzy, ni zniecierpliwienia i przejednać go sobie dobrociš. Przyszło jej zaœ to tym łatwiej, że na drugi dzień pan Michał miał minę skruszonš i nie tylko nie unikał Krzysinego wzroku, ale w oczy jej patrzył, jakby chciał mówić: "Wczoraj cię postponowałem, a dziœ przepraszam." I tyle jej mówił oczyma, że pod wpływem tych spojrzeń krew napływała pannie do twarzy, a niepokój jej zwiększał się jeszcze, jakby w przeczuciu, że bardzo prędko coœ ważnego się zdarzy. Jakoż i zdarzyło się. Po południu pani stolnikowa pojechała z Basiš do Basinej krewnej, pani podkomorzyny Iwowskiej, która bawiła w Warszawie, Krzysia zaœ umyœlnie udała, że jej ból głowy dolega, bo jš ciekawoœć chwyciła, co też sobie powiedzš z panem Michałem, gdy zostanš sam na sam. Pan Zagłoba nie pojechał wprawdzie także do pani podkomorzyny, ale natomiast miewał zwyczaj sypiać po obiedzie, czasemi przez parę godzin, bo mawiał, że go to odociężałoœci broni i dowcip daje mu wieczorem pogodny; więc istotnie, pobaraszkowawszy jeszcze z godzinkę, poczšł się zbierać do swojej stancji. Krzysiserce zabiło zaraz niespokojniej. Ale jakieżczekało jš rozczarowanie! Oto pan Michał zerwał się i wyszedł z nim razem. "Nadejdzie niebawem" - pomyœlała Krzysia.I wzišwszy bębenek poczęła na nim wyszywać złocisty wierzch do czapki, który chciała panu Michałowi na drogę podarować. Oczy jej podnosiły się jednak co chwila i biegły aż do gdańskiego zegara, który stojšc w kšcie Ketlingowej bawialni tykał poważnie. Ale upłynęła jedna godzina i druga, pana Michała nie było widać. Panna położyła bębenek na kolanach i skrzyżowawszy na nim dłonie rzekła półgłosem: - Boi się, ale nim się odważy, mogš przyjechać i nic sobie nie powiemy. Albo panZagłoba się obudzi... Zdawało jej się w tej chwili, że majš naprawdę o jakiejœ ważnej mówić sprawie, która może pójœć w odwłokę z winy Wołodyjowskiego. Na koniec jednak kroki jego dały się słyszeć w przyległej izbie. - Kršży - rzekła panna i poczęła znów pilnie wyszywać. Wołodyjowski rzeczywiœcie kršżył; chodziłpo komnacie i wejœć nie œmiał; a tymczasem słońce stawało się czerwone i zbliżało się ku zachodowi. - Panie Michale! - zawołała nagle Krzysia. Wszedł i zastał jš szyjšcš. - Waćpanna mnie wołała? - Chciałam wiedzieć, czy to nie kto obcy chodzi... Sama tu jestem od dwóch godzin... Wołodyjowski przysunšł krzesło i przysiadł się na brzeżku. Upłynęła długa chwila; milczał, nogami nieco szurgał zasuwajšc je coraz głębiej pod stołek i wšsikami ruszał. Krzysia przestała szyć i podniosła na niego wzrok;spojrzenia ich spotkały się, a potem nagle spuœcili oboje oczy... Gdy Wołodyjowski podniósł je znowu, na twarz Krzysi padały ostatnie blaski słońca,a była w nich œliczna. Włosy jej błyszczały na zagięciach jak złote. - Za parę dni waćpan wyjedzie? - rzekła tak cicho, iż pan Michał ledwie mógł dosłyszeć. - Nie może inaczej być! I znów nastała chwila milczenia, po której Krzysia zaczęła mówić: - Myœlałam w ostatnich dniach, że waćpan zagniewał się na mnie... - Jako żywo! - zawołał Wołodyjowski - byłbym niegodzien spojrzenia waćpanny, gdybym był to uczynił, ale nie to było. - A co było? - pytała Krzysia podnoszšc nań znów oczy. - Wolę szczerze mówić, bo tak myœlę, że zawsze szczeroœć od symulowania więcej warta... Ale... ale tego nie potrafię wypowiedzieć, ile mnie waćpanna wlewałaœ pociechy do serca i jakš ja wdzięcznoœć dlaniej żywiłem - Bodajby tak zawsze było! - odpowiedziałaKrzysia splatajšc na bębenku ręce. A na to pan Michał ze smutkiem wielkim: - Bodajby! bodajby było... Ale mnie pan Zagłoba powiedział... (tak mówię przed waćpannš, jako przed księdzem) pan Zagłoba powiedział, że amicycja z białogłowami nieprzezpieczna rzecz, bo snadnie, jako żar pod popiołem, gorętszy afekt pod niš skrywać się może. Ja zaœ pomyœlałem, że pan Zagłoba może mieć rację, i - przebacz, waćpanna; prostakowi żołnierzowi - inny by to misterniej wywiódł, a mnie... jeno się serce krwawi, żem waćpannę przez te ostatnie dni postponował... i żyć mi niemiło... To rzekłszy pan Michał poczšł ruszać wšsikami tak szybko, jak żaden żuk nie rusza. Krzysia spuœciła głowę i po chwili dwie łezki poczęły jej płynšć po policzkach. - Jeœli tak waćpanu będzie spokojniej, jeœli mój siostrzyński afekt nicpotem, to ja go ukryję... I drugie dwie łezki, potem trzecie ukazały się jej na jagodach. Ale na ten widok rozdarło się w panu Michale serce do reszty; skoczył do Krzysiiporwał jej ręce. Bębenek potoczył się z jejkolan aż na œrodek pokoju, rycerz jednak na nic nie zważał, tylko do ust przyciskał te ciepłe, miękkie, aksamitne dłonie powtarzajšc: - Nie płacz waćpanna! Dla Boga! nie płacz! Nie przestał zaœ całować tych dłoni naweti wówczas, gdy Krzysia, jak zwykle czyniš ludzie we frasunku, założyła je na głowę; owszem całował je tym góręcej, aż ciepłobijšce od jej włosów i czoła upoiło go jak wino i pomieszało mu zmysły. Wówczas, sam nie wiedział jak i kiedy, usta jego obsunęły się jej na czoło i całowały je jeszcze goręcej; potem zasię obsunęły się na jej spłakane oczy i œwiat zakręcił się z nim zupełnie; potem uczuł ów puszek delikatniuchny nad jej ustami; potem usta ich połšczyły się i przycisnęły do siebie długo i z całej mocy. Cicho uczyniło się w komnacie, tylko zegar tykał poważnie. Nagle w sieni rozległo się tupotanie Basi i jej półdziecinny głos powtarzajšcy: - Mróz! mróz! mróz! Wołodyjowski odskoczył od Krzysi jak spłoszony ryœ od ofiary, a w tej chwili wleciała z hałasem Baœka powtarzajšc cišgle: - Mróz! mróz! mróz! Nagle potknęła się o bębenek leżšcy na œrodku pokoju. Wówczas stanęła i spoglšdajšc ze zdziwieniem to na bębenek, to na Krzysię, to na pana małego rzekła: - Cóż to? Godziliœcie w siebie wzajem jako pociskiem?... - A gdzie ciotula? - spytała Drohojowska starajšc się wydobyć ze swej falujšcej piersi spokojny i naturalny głos. - Ciotula z sanek powoli wyłazi - odrzekła również zmienionym głosem Basia. I ruchliwe jej nozdrza poruszyły się kilkakrotnie. Spojrzała jeszcze po razu na Krzysię i na pana Wołodyjowskiego, który przez ten czas podniósł bębenek, po czym nagle wyszła z pokoju. Ale w tej chwili wtoczyła się pani stolnikowa, zeszedł i pan Zagłoba z góry i poczęła się rozmowa o pani podkomorzynie Iwowskiej. - Nie wiedziałam, że to chrzestna matka pana Nowowiejskiego - rzekła pani stolnikowa - któren też musiał jej jakoweœ konfidencje poczynić, bo okrutnie nim Basięprzeœladowała. - A Basia co na to? - spytał Zagłoba. - I, co tam Basia! Na psa łyko! Powiedziałapani podkomorzynie tak: "On nie ma wšsów,a ja rozumu - i nie wiadomo, kto się pierwej swego doczeka." - Wiedziałem, że ona języka nie zgubi, ale kto jš tam wie, co naprawdę myœli. Chytroœć białogłowska! - U Basi co w sercu, to w gębie. Zresztš mówiłam już waćpanu, że ona jeszcze woli bożej nie czuje: Krzysia więcej! - Ciotula! - ozwała się nagle Krzysia. Dalszš rozmowę przerwał sługa, który oznajmił, że wieczerza podana. Poszli więc wszyscy do jadalnej izby, tylko Basi nie było. - Gdzie panienka? - spytała pani stolnikowa pachołka. - Panienka w stajni. Mówiłem panience, że wieczerza idzie, a panienka powiedziała: "dobrze", i poszła do stajni. - Zaliby się jej co niemiłego przygodziło? Taka była wesoła! - rzekła zwracajšc się do Zagłoby pani Makowiecka. Wtem mały rycerz, który miał sumienie niespokojne, rzekł: - Skoczę po niš! I skoczył. Znalazł jš rzeczywiœcie zaraz za stajennymi drzwiami siedzšcš na wišzce siana. Była tak zamyœlona, że wcale go nie spostrzegła, gdy wchodził. - Panno Barbaro! - rzekł mały rycerz schylajšc się nad niš. Basia drgnęła jakby ze snu zbudzona i podniosła nań oczy, w których Wołodyjowski dostrzegł z największym zdziwieniem dwie łzy wielkie jak perły. - Dla Boga! Co waćpannie jest? Płaczesz? - Ani mi się œni! - zawołała zrywajšc się Basia. - Ani mi się œni! To z mrozu! I rozœmiała się wesoło, ale œmiech to był nieco przymuszony. Następnie, chcšc odwrócić od siebie uwagę,wskazała na klatkę, w której stał dzianet podarowany panu Wołodyjowskiemu przez hetmana, i rzekła żywo: - Waćpan mówiłeœ, że do tego konia wchodzić nie można? Otóż zobaczymy I nim pan Michał zdšżył jš zatrzymać, skoczyła do klatki. Dziki rumak poczšł zaraz przysiadać na zadzie, tupać i tulić uszy. - Dla Boga! on waćpannę gotów zabić! - krzyknšł Wołodyjowski wskakujšc za niš. Ale Basia poczęła już klepać całš dłoniš pokarku dzianeta, powtarzajšc: - Niech zabije! niech zabije! niech zabije!... A koń zwrócił ku niej dymišce nozdrza i rżał z cicha, jakby rad z pieszczoty. Rozdział 11 Niczym były wszystkie noce Wołodyjowskiego w porównaniu z tš, jakš spędził po owym zajœciu z Krzysiš. Bo oto zdradził pamięć swojej zmarłej, której wspomnienie kochał przecie; zawiódł ufnoœć tej żyjšcej, nadużył przyjaŸni, zacišgnšł jakoweœ zobowišzania, postšpił jak człek bez sumienia. Inny żołnierz byłby sobie nic nie robił z jednego takiego pocałunku i co najwięcej, na wspomnienie onim wšsa pokręcił; ale pan Wołodyjowski, zwłaszcza od czasu œmierci Anusinej, był skrupulatem jak każdy człowiek majšcy duszę zbolałš i serce rozdarte. Co mu zatem teraz pozostawało do roboty? Jak miał postšpić? Brakło już tylko kilku dni do jego odjazdu, któren odjazd mógł wszystko przecišć i zakończyć. Ale czy godziło się odjeżdżać i słowa Krzysi nie rzec, i zostawić jš tak, jak się pierwszš lepszš dziewkę pokojowš zostawia, której się całusa ukradnie? Wzdrygało się na tę myœl waleczne serce małego rycerza. Nawet w takiej rozterce, w jakiej był w tej chwili, myœl o Krzysi napełniała go słodyczš, a wspomnienie owego pocałunku przejmowało go dreszczem rozkosznym. Wœciekłoœć go brała z tego powodu na samego siebie, a jednak obronić się uczuciusłodyczy i rozkoszy nie mógł. Zresztš całšwinę brał na siebie. - Jam do tego Krzysię przywiódł - powtarzał sobie z goryczš i boleœciš - jam jš przywiódł, za czym nie godzi mi się i odjeżdżać bez słowa. Więc co? Oœwiadczyć się i odjechać Krzysinym narzeczonym? Tu ubrana biało i sama bielusieńka, jakby woskowa, postać Anusi Borzobohatej stawała przed oczyma rycerza taka, jakš jš w trumnie złożył. - Tyle mi się należy - mówiła owa postać - byœ mnie żałował i za mnš tęsknił. Mnichem z poczštku chciałeœ zostać, całe życie mnie płakać, a teraz innš bierzesz, nim moja duszyczka zdołała do bram niebieskich dolecieć. Ach! poczekaj! niech pierwej do niebios trafię, niech na tę ziemię patrzeć przestanę... I zdawało się rycerzowi, że jest jakimœ krzywoprzysięzcš względem tej duszki jasnej, której pamięć winien był czcić i przechowywać jak œwiętoœć. Brał go żal i wstyd niezmierny, i pogarda dla samego siebie. Œmierci pragnšł. - Anulu! - powtarzał na klęczkach - jać cię do œmierci płakać nie przestanę, ale co mam teraz uczynić? Bieluchna postać nie odpowiadała na to nic, rozpraszajšc się jak mgła lekka, a natomiast zjawiały się w wyobraŸni rycerza oczy Krzysi i jej usta puszkiem pokryte, a wraz z nimi pokusy, z których otrzšsał się biedny żołnierz jako ze strzałtatarskich. I ponętom samym byłby się obronił, lecz jednoczeœnie sumienie mówiłomu: Ÿle postšpisz, jeœli jej odjedziesz i zacnš pannę, którš do winy przywiodłeœ, we wstydzie zostawisz Tak wahało się serce rycerza na obie strony w niepewnoœci, zmartwieniu, męce. Chwilami przychodziło mu do głowy, żeby pójœć, wszystko wyznać panu Zagłobie i poradzić się tego męża, którego rozum umiał każdej trudnoœci sprostać. Przecie onwszystko przewidział, przecie on z góry przepowiedział: co to jest z białogłowami w "amicycję" wchodzić... Ale właœnie ten wzglšd wstrzymywał małego rycerza. Przypomniał sobie, jak ostro zakrzyknšł na pana Zagłobę: "WaćpanKrzysi nie ubliżaj!" I ot, kto ubliżył Krzysi?Kto teraz namyœlał się, czy nie lepiej jš jako pokojowš zostawić, a samemu odjechać? - Żeby nie tamta nieboga, to ja bym się i minuty nie namyœlał - rzekł do siebie mały rycerz - za czym bym i zgoła się nie martwił, owszem, radować by mi się w duszy, żem takiego specjału zakosztował! Po chwili zaœ mruknšł: - Zakosztowałbym ja go chętnie i sto razy! Widzšc jednak, że na nowo pokusy go opadajš, otrzšsnšł się z nich mocno i tak poczšł rozumować: "Stało się! Skorom raz postšpił jak ten, któren nie amicycji pragnie, ale od Kupidynakontentacji wyglšda, to już muszę tš drogš iœć i powiedzieć jutro Krzysi, że jš chcę pojšć." Tu zastanowił się chwilę, po czym tak dalejrozmyœlał: "...Przez którš deklarację i owa dzisiejsza konfidencja zgoła jakowejœ poczciwoœci nabierze, i jutro nowych będę mógł zaraz sobie pozwol..." Lecz w tym miejscu uderzył się dłoniš po ustach. - Tfu! - rzekł - chyba cały czambuł diabłów za kołnierzem mi siedzi Ale już myœli o oœwiadczynach nie zaniechałrozumujšc sobie po prostu, że jeœli przez to kochanej zmarłej uchybi, to mszami może jš przebłagać i pobożnoœciš, czym zarazem jej okaże, że wcišż pamięta i œwiadczyć jej nie przestaje. Zresztš, jeœli i będš się ludzie dziwić a naœmiewać, że parę niedziel temu mnichem z żałoœci chciał zostać, a teraz już się drugiej z afektem oœwiadczył, to wstyd będzie tylko po jego stronie, gdy w przeciwnym razie musiałaby się niewinna Krzysia i wstydem, i winš z nim dzielić. - Tedy będę jutro deklarował, nie może inaczej być! - rzekł w końcu. Po czym uspokoił się znacznie i odmówiwszy pacierze, i pomodliwszy się żarliwie za Anusię, zasnšł. A nazajutrz zbudziwszy się powtórzył: - Dziœ będę deklarował!... Jednakże nie było to tak ławym, bo nie chciał pan Michał wszystkim o tym oznajmiać, jeno z Krzysiš naprzód pomówić, a potem postšpić, jak wypadnie. Tymczasem od rana przyjechał pan Nowowiejski i wszędy go było pełno. Krzysia chodziła jak struta przez cały dzień: była blada, zmęczona i co chwila spuszczała oczy; czasem rumieniła się tak,że kolory biły jej aż na szyję; czasem ustajej drgały jakby do płaczu; to znów była jakaœ senna i omdlała. Trudno było rycerzowi się do niej zbliżyć, a zwłaszcza pozostać dłużej sam na sam. Mógł jš wprawdzie wyprowadzić po prostu za dom na przechadzkę, bo pogoda była cudna, i dawniej byłby to bez żadnego skrupułu uczynił; ale teraz nie œmiał, bo mu się zdało, że wszyscy zaraz domyœlš się, o co mu chodzi - wszyscy deklarację odgadnš. Na szczęœcie wyręczył go Nowowiejski. Ten odwiódłszy na bok paniš stolnikowš rozmawiał z niš o czymœ doœć długo; potem wrócili oboje do izby, w której ľAÄ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż;P3c <ƒÎ c =Q" c >s) ?Š*ďc €@y9ň& siedział mały rycerz z dwoma pannami oraz panem Zagłobš - i pani stolnikowa rzekła: - Ot, przejechalibyœcie się, młodzi, saniami we dwie pary, bo od œniegu aż skry idš. Na to Wołodyjowski pochylił się prędko do ucha Krzysi i rzekł: - Zaklinam waćpannę, byœ siadła ze mnš... Siła mam do mówienia. - Dobrze - odpowiedziała Drohojowska. Po czym obaj z Nowowiejskim skoczyli do stajni, a Basia z nimi trzecia, i w kilka pacierzy dwoje sanek zajechało przed dom.Wołodyjowski z Krzysiš siedli w jedne, Nowowiejski z hajduczkiem w drugie i ruszyli bez woŸniców. Zaœ pani Makowiecka zwróciła się do Zagłoby i rzekła: - Pan Nowowiejski o Basię deklarował. - Jakże to? - spytał niespokojnie Zagłoba. - Pani podkomorzyna Iwowska, jego chrzestna matka, ma tu jutro przyjechać ze mnš się rozmówić, zaœ pan Nowowiejskiprosił mnie, by mógł choć z daleka Basię wyrozumieć, bo sam pojmuje, że jeœli Basianie jest mu przyjacielem, to próżne będš fatygi i zachody. - I dlatego waćpani dobrodziejka wyprawiłaœ ich do sani?.. - Dlatego. Mšż mój wielki skrupulat. Nieraz on mi mówił: "Majętnoœciami ja się opiekuję, ale męża niech sobie każda sama wybiera; byle był uczciwy, to ja się nie sprzeciwię, choćby i w fortunie była różnica." Zresztš, obie z Krzysiš majš lata i mogš sobš rzšdzić. - A co waćpani zamierzasz pani podkomorzynie Iwowskiej odpowiedzieć? - Mój mšż przyjeżdża w maju; na niego to zdam; ale tak myœlę, że jak Basia zechce, tak będzie. - Nowowiejski młodzik! - Ale sam Michał powiadał, że żołnierz znamienity, wojennymi akcjami już wsławiony. Fortunę grzecznš ma, a koligacje wszystkie pani podkomorzyna mi wyłuszczyła. Widzi waćpan, to było tak: jego pradziad, urodzony z kniaziówny Sieniutówny, primo voto był żonaty... - A co mnie do jego koligacyj - przerwał Zagłoba nie tajšc złego humoru - ni on mi brat, ni swat, a ja powiem waćpani, że hajduczka dla Michała przeznaczałem, bo jeœli między dziewkami, które na dwóch nogach chodzš po œwiecie, jest od niej lepsza i poczciwsza, to niech ja od tej chwili zacznę chodzić na czterech jako ursus! - Michał jeszcze o niczym nie myœli, a choćby i myœlał, to jemu więcej Krzysia w oko wpadła... Ha! Bóg to zdecyduje, któregowyroki sš niezbadane! - Ale żeby ten gołowšs z harbuzem wyjechał, upiłbym się z radoœci!- dodał Zagłoba. Tymczasem w obu saniach ważyły się losy rycerzy. Pan Wołodyjowski długo nie mógł się zdobyć na słowo, nareszcie tak ozwał się do Krzysi: - Waćpanna nie myœl, żebym ja był człek lekki albo jakowyœ mydłek, bo mi i lata nie po temu. Krzysia nic nie odrzekła. - Waćpanna mi przebacz to, com wczoraj uczynił, bo to było z tak ekstraordynaryjnej dla waćpanny życzliwoœci, żem jej zgoła pohamować nie umiał... Moja moœcia panno, moja Krzysiu kochana! zważ, ktom jest, żem prosty żołnierz, któremu wiek życia na wojnach zeszedł... Inny byłby naprzód z oracjš się popisał, a potem do konfidencji przystšpił,ja zaœ od konfidencji zaczšłem... Pomnij teżna to, że jeœli koń, chociaż i wyjeżdżony, człowieka czasem, na kieł wzišwszy, uniesie - jakże afekt nie ma unosić, któregopęd jest większy? Tako i mnie afekt uniósł,dlatego właœnie, żeœ mi miła... Moja Krzysiu kochana! kasztelanów i senatorów tyœ godna; ale jeœli nie pogardzisz żołnierzem, który choć i w prostym stanie służył ojczyŸnie nie bez jakowejœ sławy, tedy ja ci do nóg padam, nogi twoje całuję i pytam: chceszże mnie? możeszli bez abominacji o mnie pomyœleć? - Panie Michale!... - odpowiedziała Krzysia. I ręka jej wysunšwszy się z zarękawka ukryła się w dłoni rycerza. - Zgadzasz się? - pytał Wołodyjowski. - Tak! - odrzekła Krzysia - i wiem, że zacniejszego w całej Polsce nie mogłabym znaleŸć! - Bóg waćpannie zapłać! Bóg ci zapłać, Krzychna! - mówił rycerz pokrywajšc pocałunkami tę rękę. - Już też nie mogła mnie większa potkać szczęœliwoœć! Powiedz mi jeno, że się nie gniewasz za wczorajszškonfidencję, abym i na sumieniu miał ulgę? Krzysia zamrużyła oczy. - Nie gniewam się! - rzekła. - Że to w tych saniach nie ma jak po nogachcałować! - zakrzyknšł Wołodyjowski. Czas jakiœ sunęli w milczeniu, tylko płozy œwiszczały po œniegu i spod kopyt końskichpadał grad grudek œniegowych. Po czym Wołodyjowski znów ozwał się: - Aż mi to dziwno, że mnie nawidzisz! - Więcej to dziwno - odrzekła Krzysia - żeœwaćpan mnie tak prędko pokochał... Na to twarz Wołodyjowskiego spoważniała bardzo i tak mówić poczšł: - Krzysiu, może i tobie się to Ÿle wydaje, że nimem się z boleœci otrzšsnšł po jednej,jużem drugš pokochał. Wyznaję ci też jako na spowiedzi, że swego czasu bywałem płochy. Ale teraz to inna rzecz. Nie zapomniałem ja tamtej niebogi i nie zapomnę jej nigdy; miłuję jš dotšd i gdybyœwiedziała, ile jest po niej płaczu we mnie, sama byœ nade mnš zapłakała... Tu zbrakło głosu małemu rycerzowi, bo się wzruszył bardzo i może dlatego nie spostrzegł, że te słowa jego nie zdawały się czynić na Krzysi zbyt mocnego wrażenia. Więc znów zapadła cisza chwilowa, ale tymrazem przerwała jš Krzysia: - Będę się starała waćpana pocieszać, ile sił starczy. Na to mały rycerz: - Właœniem dlatego cię tak prędko pokochał, żeœ ty od pierwszego dnia poczęła mi rany opatrować. Czym ci byłem? Niczym A dlatego zaraz się do tego zabrałaœ majšc w sercu miłosierdzie nad nieszczęœnikiem. Ach! siła jaci, siła zawdzięczam! Kto tego nie wie, będzie mi może przyganiał, żem to w nowembrze chciał mnichem zostawać, a w decembrze do stanu małżeńskiego się zabieram. Pierwszy pan Zagłoba gotów podrwiwać, boon rad dworuje, gdy mu się okazja zdarzy, ale niech drwi zdrów! Nie dbam ja o to, zwłaszcza że nie na ciebie przygana spadnie, jeno na mnie... Tu Krzysia poczęła patrzeć w niebo, namyœlać się, wreszcie odrzekła: - Zali koniecznie mamy oznajmiać ludziom o naszym przymierzu? - Jakże to? - Waćpan przecie za parę dni wyjeżdżasz? - Choćbym i nierad, muszę. - Ja też żałobne szatki po ojcu noszę. Po co się na podziw ludzki wystawiać? Niechżeukład stoi między nami, a ludzie niech o nimnie wiedzš, póki pan Michał z Rusi nie wróci. Dobrze? - To i siostrze nie mam nic gadać? - Sama ja jej powiem, ale po pana Michałowym odjeŸdzie. - A panu Zagłobie? - Pan Zagłoba na mnie, niebodze, by swój dowcip ostrzył. Ej, lepiej nic nie mówić! Basia by mi także dogadywała, a ona się i tak czegoœ w ostatnich czasach dziwaczy i humor ma tak zmienny jak nigdy. Ej, lepiej nie mówić! Tu Krzysia znów podniosła swe ciemnoniebieskie oczy do góry: - Bóg nad nami œwiadek, a ludzie niech w niewiadomoœci zostajš. - Widzę, że rozum w waćpannie gładkoœci wyrównywa. Zgoda Tedy Bóg nam œwiadek - amen! Oprzyjże się o mnie ramionkiem, bo skoro układ stoi, to się już modestii nie przeciwi. Nie bój się! Wczorajszego uczynku choćbym chciał się dopuœcić, nie mogę, bo muszę na konie uważać. Krzysia uczyniła zadoœć żšdaniu rycerza, aten znów rzekł: - Ilekroć będziemy sam na sam, mów mi poimieniu. - Jakoœ mi nieskładno - odrzekła z uœmiechem. - Nigdy się nie odważę! - A ja się odważyłem - Bo pan Michał rycerz, pan Michał odważny, pan Michał żołnierz... - Krzychna! moja ty kochana! - Mich... Lecz nie odważyła się Krzysia dokończyć i zakryła twarz zarękawkiem. Po niejakim czasie nawrócił pan Michał do domu i niewiele już mówili przez drogę, tylko w samym kołowrocie spytał jeszcze mały rycerz: - A po wczorajszym... wiesz!... bardzo ci było smutno? - Było i wstyd, i smutno, ale... dziwnie! - dodała ciszej. I zaraz uczynili twarze obojętne, aby nikt nie poznał, co między nimi zaszło. Ale niepotrzebna to była ostrożnoœć, bo nikt nanich nie zważał. Wprawdzie Zagłoba z panišstolnikowš wybiegli aż do sieni na spotkanieobu par, jednak oczy ich były zwrócone tylko na Basię i Nowowiejskiego. Basia zaœ była czerwona, nie wiadomo, z mrozu czy ze wzruszenia, a Nowowiejski jak struty. Zaraz też w sieni poczšł się żegnać z paniš stolnikowš. Próżno go zatrzymywała, próżno i sam Wołodyjowski,który był w humorze wybornym, namawiał go do pozostania na wieczerzę; wymówił się służbš i odjechał. Wówczas pani stolnikowa, nie mówišc nic, pocałowała Basię w czoło - ona zaœ poleciała zaraz do swojej izby i nie wróciła, aż na wieczerzę.Na drugi dzień dopiero pan Zagłoba przydybawszy jš samš spytał: - A co, hajduczku, w Nowowiejskiego jakoby piorun trzasł? - Aha - odrzekła potakujšc głowš i mrugajšc oczyma. - Powiedzże, coœ mu powiedziała? - Prędkie było pytanie, bo to rezolut, ale prędka odpowiedŸ, bo i ja rezolutka: nie! - Wybornieœ postšpiła Niech cię uœciskam Cóż on? dał się krótko zbyć? - Pytał, czyli z czasem nie będzie mógł czego uzyskać! Żal mi go było, ale nie, nie; nie może z tego nic być!... Tu Basia rozdęła chrapki i poczęła trzšœć czuprynš trochę smutno i jakoby w zamyœleniu. - Powiedzże mi swoje racje? - rzekł Zagłoba. - Tego samego i on chciał, ale na próżno; jemu nie powiedziałam i nikomu nie powiem.- A może - rzekł Zagłoba patrzšc jej bystro w oczy - a może ty w sercu jakowyœ ukryty afekt nosisz, hę? - Figę, nie afekt! - zawołała Basia. I porwawszy się z miejsca poczęła powtarzać prędko, jakby chcšc pokryć pomieszanie: - Nie chcę pana Nowowiejskiego! nie chcę pana Nowowiejskiego! Nie chcę nikogo! Czemu mi waćpan dokuczasz? czemu mi wszyscy dokuczajš?... I rozpłakała się nagle. Pan Zagłoba pocieszał jš, jak umiał, ale przez cały dzień była i smutna, i zła. - Panie Michale - rzekł przy obiedzie Zagłoba -ty odjeżdżasz, a tymczasem Ketling powróci, a gładysz to nad gładysze!Nie wiem, jak tam panništka dadzš sobie rady, ale tak myœlę, że po przyjeŸdzie zastaniesz je obie rozamorowane. - Dobra nasza! - odrzekł Wołodyjowski. - Pannę Basię mu zaraz zaswatamy! Basia utkwiła w nim wzrok rysi i odrzekła:- A czemu to waćpan o Krzysię mniej troskliwy? Zmieszał się na te słowa mały rycerz niezmiernie i odrzekł: - Waćpanna jeszcze nie znasz Ketlingowej mocy, ale jej doznasz! - A czemu Krzysia nie ma doznać? Toć przecie nie ja œpiewam: Mdła białogłowa Jakże się schowa I gdzie się biedna schroni? Tu znów Krzysia zmieszała się z kolei, a mała gadzina mówiła dalej: - W ostatku pana Nowowiejskiego poproszę,żeby mi tarczy swojej pożyczył, ale jak waćpan wyjedzie, nie wiem, czym się Krzysia będzie bronić, jeœli na niš termin przyjdzie?... Ale Wołodyjowski już ochłonšł, więc odrzekł nieco surowo: - Może też i znajdzie czym się bronić lepiejod waćpanny. - A to jakim sposobem? - Bo mniej płocha, a statku i rozwagi ma więcej... Pan Zagłoba i pani stolnikowa myœleli, że czupurny hajduczek zaraz stanie do walki, ale ku wielkiemu ich zdziwieniu hajduczek spuœcił głowę ku talerzowi i po chwili dopiero rzekł cichym głosem: - Jeœli się waćpan gniewa, to przepraszam iwaćpana, i Krzysię... Rozdział 12 Pan Michał majšc pozwolenie jechania, którędy by chciał, jechał na Częstochowę ina Anusin grób. Wypłakawszy przy nim resztę łez ruszył dalej, a pod wpływem œwieżych wspomnień przychodziło mu do głowy, że jednak te tajemnicze zrękowiny z Krzysiš były za wczesne. Czuł, że żal i żałoba majš w sobie coœ œwiętego i nietykalnego, co winno być zostawione w spokoju, dopóki samo nie wzniesie się jako mgła ku niebu i nie rozejdzie po niezmiernych przestworzach. Inni wprawdzie, owdowiawszy, żenili się w miesišc lub dwa póŸniej - ale tacy nie poczynali od kamedułów ani też klęska nie spotykała ich w progu szczęœcia, po całychlatach oczekiwania. Wreszcie, jeœli prostacynie szanowali œwiętoœci żalu, zali godziło się iœć ich przykładem? Jechał więc pan Wołodyjowski na Ruœ, a wyrzuty towarzyszyły mu w drodze. Był jednak na tyle sprawiedliwym, że sam całš winę brałna siebie, a na Krzysię jej nie składał. Owszem, do licznych niepokojów, które go ogarnęły, dołšczył się i ten, czy i Krzysia także nie poczytuje mu w głębi duszy za złe tego poœpiechu. - Sama pewnie by tak nie postšpiła - mówiłsobie pan Michał - a majšc duszę wielkš, niechybnie i w innych tej wielkoœci desiderat. Otóż strach go brał, czy się jej nie wydał małym. Jednakże był to próżny strach. Krzysi nic było do żałoby pana Michała i gdy jej o niej za dużo mówił, nie tylko to nie budziłow pannie współczucia, ale drażniło jej miłoœć własnš. Zali to ona, żyjšca, nie była warta tej zmarłej? Albo czy w ogólnoœci była tak mało warta, że zmarła Anusia mogła być jej rywalkš? Pan Zagłoba, gdyby do tajemnicy należał, pewnie uspokoiłby pana Michała, że niewiasty nie majš jedna dla drugiej zbyt wiele miłosierdzia. Niemniej jednak po wyjeŸdzie Wołodyjowskiego panna Krzysia była zdumiona tym, co zaszło, i że już klamka zapadła. Jadšc do Warszawy, w której nigdy przedtem nie była, wyobrażała sobie,że będzie wcale inaczej. Oto na konwokacjš i elekcjš zjadš dwory biskupie i dygnitarskie, œwietne rycerstwo podšży ze wszystkich stron Rzeczypospolitej. Ileż tambędzie zabaw, gwaru, popisów, a wœród tego wiru, wœród tłumów rycerstwa zjawi się jakowyœ "on" nieznany, jakowyœ rycerztaki, jakich tylko w snach dziewczyny widujš; ten dopiero afektem zapłonie, podoknami z cytrš będzie stawał, kawalkady wyprawiał, długo musi kochać i wzdychać, długo wstęgę kochanej na zbroi nosić, nim po licznych cierpieniach i przezwyciężonych przeszkodach do nóg upadnie i miłoœć wzajemnš uzyska. Owóż nic się z tego nie stało. Mgły barwiste i mienišce się jak tęcza zrzedły i rycerz ukazał się wprawdzie, rycerz nawet wcale niepospolity, za pierwszego żołnierza Rzeczypospolitej głoszony, kawaler wielki, ale do "onego" niezbyt, a nawet wcale niepodobny. Nie było też kawalkad i na lutni grania ni turniejów, ni popisów, ni wstęg na zbroi, ni gwaru rycerstwa, ni zabaw, ni tego wszystkiego, co jako sen majaczy, jako cudowna bajka na wieczornicy ciekawi, jako zapach kwiatów upaja, jak ptasia ponęta nęci; od czego płonie twarz, bije serce drży ciało...Był tylko dworek za miastem, w dworku pan Michał, po czym zdarzyła się konfidencja - i już! - reszta przepadła, znikła, jak znika miesišc na niebie, gdy chmury go zakryjš... Gdyby to jeszcze ten pan Wołodyjowski był przyszedł na końcu bajki, przecie byłby pożšdany. Nieraz Krzysia rozmyœlajšc o jego sławie, o jego zacnoœci, o jego męstwie, które go chlubš Rzeczypospolitej, a postrachem jej nieprzyjaciół uczyniło, czuła, że jednak miłuje go wielce, zdało jej się tylko, że jš coœ ominęło, że jš spotkała pewna krzywda - trochę przez niego - a raczej przez poœpiech... Tak więc ów poœpiech zapadł obojgu ziarnkiem piasku na serce, aże byli coraz dalej od siebie, więc ziarnko owe zaczęło im nieco dolegać. Nieraz w uczuciach ludzkich coœ się tak nieznacznie, jakoby maluchny cierń kłuje i z czasem albo się goi, albo też jštrzy coraz bardziej i choćby największš miłoœć bólem i goryczšzaprawia. Ale między nimi było jeszcze do bólu i goryczy daleko. Szczególniej dla pana Michała słodkim i uspokajajšcym była Krzysia wspomnieniem i pamięć jej tak szłaza nim, jako cień idzie za człowiekiem. Myœlał też, że im bardziej się oddali, tym ona stanie mu się droższš, tym bardziej za niš wzdychał i do niej tęsknił będzie. Jej ciężej czas upływał, bo Ketlingowego dworu od czasu wyjazdu małego rycerza nikt nie odwiedzał i dzień za dniem przechodził w jednostajnoœci i nudzie. Pani stolnikowa wyczekiwała męża liczšc dnie do elekcji i o nim tylko mówiła; Basia osowiała bardzo. Sprzeciwiał się jej pan Zagłoba, że odpaliwszy Nowowiejskiego, teraz za nim tęskni. Jakoż wolałaby była, żeby choć on przyjeżdżał, ale on sobie rzekł: "Nic tu po mnie" - i wkrótce za Wołodyjowskim wyruszył. Pan Zagłoba także się z powrotem do Skrzetuskich wybierał mówišc, że mu za basałykami tęskno; wszelako ciężkim będšc, z dnia na dzień wyjazd odkładał, Basi zaœ tłumaczył, że ona powodem mitręgi, bo się w niej kocha i o jej rękę starać się zamierza. Tymczasem dotrzymywał towarzystwa Krzysi, gdy pani Makowiecka wyjeżdżała z Basiš do pani podkomorzyny Iwowskiej. Krzysia nigdy im nie towarzyszyła w tych odwiedzinach, bo pani podkomorzyna mimo całej swej zacnoœci znosić Krzysi nie mogła. Atoli często gęsto i pan Zagłoba , w której ľAÄ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żAPc Bl?c CŤţ c DŠ+Sc Eü9u& wyruszał do Warszawy, gdzie w grzecznej kompanii czas trawišc, wracał nieraz pijany dopiero drugiego dnia - i wówczas Krzysia zostawała zupełnie sama, trawišc samotne chwile na rozmyœlaniach trochę o panu Wołodyjowskim, trochę i o tym, co bysię mogło zdarzyć, gdyby owa klamka nie była zapadła raz na zawsze, a częstokroć:jak by wyglšdał ów nieznany rywal pana Michała, królewicz z bajki... Raz więc siedziała pod oknem i patrzyła w zamyœleniu na drzwi komnaty, na które padał okrutny blask zachodzšcego słońca, gdy nagle dzwonek od sani dał się słyszeć z drugiej strony domu. Krzysi przebiegło przez głowę, że pani Makowiecka musiała z Basiš powrócić, ale nie wywiodło to jš z zamyœlenia i oczu nawet nie odwróciła ode drzwi; tymczasem drzwi otworzyły się i natle ciemnej głębi ukazał się oczom dziewczyny jakiœ nieznany mężczyzna. W pierwszej chwili wydało się Krzysi, że widzi obraz albo że zasnęła i œni: tak cudnestanęło przed niš zjawisko... Nieznajomy był to młody człowiek, przybrany w czarny strój cudzoziemski z białym koronkowym kołnierzem spadajšcym aż na ramiona. Krzysia w dzieciństwie jeszcze widziała raz pana Arciszewskiego, generała artylerii koronnej, przybranego podobnie, któren też z powodu takiego stroju, jak również dla nadzwyczajnej swejpięknoœci długo jej został w pamięci. Owóż tak był ubrany ów młodzian, tylko że pięknoœciš gasił bez miary i pana Arciszewskiego, i wszystkich mężów chodzšcych po ziemi. Włosy jego, ucięte równo nad czołem, wiły się w jasnych pierœcieniach po obu stronach twarzy, po prostu cudnej. Brwi miał ciemne, wyraŸnie rysujšce się na białym jak marmur czole; oczy słodkie i smutne; płowy wšs i płowš spiczastš brodę. Była to głowa niezrównana, w której szlachetnoœć łšczyła się z męstwem; głowa zarazem anielska i rycerska. Krzysi dech zaparło w piersiach, bo patrzšc oczom własnym nie wierzyła ani też mogła zmiarkować, czy ma przed sobš ułudę, czy rzeczywistego człowieka. On stał przez chwilę nieruchomo, zdumiony lub udajšcy przez grzecznoœć zdumienie nad Krzysinš pięknoœciš; wreszcie ruszył ode drzwi i spuœciwszy kapelusz ku ziemi poczšł piórami zamiatać podłogę. Krzysia podniosła się, ale nogi pod niš drżały, i to płonšc, to blednšc zamknęła oczy. Wtem zabrzmiał jego głos niski a miękki jak aksamit: - Jestem Ketling of Elgin. Panam Wołodyjowskiego przyjaciel i towarzysz broni. Służba powiedziała mi już, że mam niewypowiedziane szczęœcie i honor ugaszczać pod swym dachem siostrę i krewne mego Pallada, ale przebacz, dostojna panno, mojej konfuzji, bo służba nie powiedziała mi tego, co oczy widzš, a i oczy same twego blasku znieœć nie mogš... Takim komplementem powitał rycerski Ketling Krzysię, ale ona nie wypłaciła mu podobnym, bo się na żadne słowo zdobyć nie mogła. Domyœliła się tylko, że skończywszy, zapewne jej powtórny pokłon oddaje, bo w ciszy usłyszała znów szelest piór o podłogę. Czuła także, że trzeba, że trzeba koniecznie coœ odpowiedzieć i komplementem za komplement się wywdzięczyć, że inaczej zaprostaczkę poczytanš być może, a tu tymczasem tchu jej brak, pulsa w skroniach i w ręku bijš, pierœ podnosi się i opada, jakby się zmęczyła bardzo. Otwiera powieki - on stoi przed niš z pochylonš nieco głowš, z admiracjš i uszanowaniem wswej cudnej twarzy. Drżšcymi rękoma chwyciła Krzysia za suknię, aby choć dygnšć przed kawalerem, na szczęœcie w tejże chwili wołania: "Ketling Ketling!", rozległy się za drzwiami i do komnaty wpadł z otwartymi ramiony zasapany pan Zagłoba. Wzięli się tedy w objęcia, a przez ten czas panna starała się ochłonšć i zarazem spojrzeć dwa lub trzy razy na młodego rycerza. On zaœ obejmował pana Zagłobę serdecznie, ale z tš nadzwyczajnš szlachetnoœciš w każdym ruchu, którš bšdŸpo przodkach odziedziczył, bšdŸ nabył takowej na wykwintnych królewskich i magnackich dworach. - Jak się masz? - wołał pan Zagłoba. - Radem ci w twoim domu jakoby w moim własnym. Niechże ci się przypatrzę! Ha! pomizerniałeœ! Czy nie jakowe amory? Dalibóg, pomizerniałeœ! Wiesz, Michał do choršgwi wyjechał. O! toœ wybornie uczyniłprzyjechawszy! Michał o klasztorze już niemyœli. Bawi tu jego siostra z dwiema pannami. Dziewki jak rzepy! Jedna Jeziorkowska, druga Drohojowska. Dla Boga!panna Krzysia tu jest! Przepraszam waćpannę, ale niech temu oczy wylezš, kto wam gładkoœci zaprzeczy, a na waćpaninej już się ten kawaler poznać musiał. Ketling skłonił po raz trzeci głowš i rzekł z uœmiechem: - Zostawiłem dom cekhauzem, a zastałem go Olimpem, bom boginiš ujrzał na wstępie. - Ketling! jak się masz! - zawołał po raz wtóry Zagłoba, któremu mało było jednegopowitania, i znów chwycił go w objęcia. - Nic to! - mówił - hajduczkaœ jeszcze nie widział! Jedna gładka, ale i druga miód, miód! Jak się masz, Ketling! Daj ci Boże zdrowie! Będę ci mówił: ty! Dobrze? Staremu poręczniej... Radeœ z goœci, co? Pani Makowiecka tu zajechała, bo o gospodę było czasu konwokacji trudno, ale teraz już łatwiej i pewnie się wyniesie, bo z pannami w kawalerskim domu mieszkać nie wypada, żeby ludzie krzywo nie patrzyliiżeby jakowego gadania nie było... - Na Boga! Nigdy na to nie pozwolę! Jam Wołodyjowskiemu nie przyjaciel, ale brat, zatem paniš Makowieckš jako siostrę przyjšć pod dachem mogę. Do waćpanny pierwszej o instancję się udaję, a jeœli trzeba, to na kolanach będę o niš błagał! To rzekłszy klęknšł przed Krzysiš i chwyciwszy jej rękę do ust przycisnšł, a patrzył w jej oczy błagalnie, wesoło i smutno zarazem; ona zaœ poczęła płonić się, zwłaszcza że Zagłoba zaraz wykrzyknšł: - Ledwie przyjechał, już przed niš na kolanach. Dla Boga! powiem pani Makowieckiej, żem was tak zastał!... Ostro,Ketling!... Krzysiu! Poznaj waćpanna dworskie obyczaje!... - Jam dworskich obyczajów nieœwiadoma! - szepnęła w największym zmieszaniu panna. - Mogęż liczyć na instancję? - pytał Ketling.- Wstań waćpan!... - Mogęż liczyć na instancję? Jam brat pana Michałowy! Jemu się krzywda stanie, gdy ten dom opustoszeje!... - Na nic tu moja chęć! - odrzekła przytomniej Krzysia - chociaż za waćpanowš wdzięcznš być muszę. - Dziękuję! - odparł Ketling przyciskajšc do ust jej rękę. - Ha mróz na dworze, a Kupido golec: wszelako tak myœlę, że byle się tu dostał, to w tym domu nie zmarznie! - zakrzyknšł Zagłoba. - Daj waćpan spokój - rzekła Krzysia. - A widzę już: od samych wzdychań odliga będzie! Nic! tylko od wzdychań... - Dziękuję Bogu, żeœ waćpan jowialnego humoru nie utracił - rzekł Ketling - bo wesołoœć znak zdrowia. - I czystego sumienia, i czystego sumienia! - odparł Zagłoba. - Mędrzec pański powiada: "Ten się drapie, kogo swędzi", a mnie nic nie swędzi; przetom wesół!! Jak się masz Ketling! O! do stu bisurmanów! co to ja widzę? Wszakżem to ciebie po polsku widział, w rysim kołpaczku i przy szabli, aterazeœ się znowu na jakowegoœ Angielczyka przemienił i na cienkich nogach niby żuraw chodzisz? - Bom w Kurlandii długi czas siedział, gdziepolskiego stroju nie zażywajš, a teraz dwa dni spędziłem u angielskiego rezydenta w Warszawie. - To z Kurlandii wracasz? - Tak jest. Przybrany rodzic mój zmarł i tamże mi majętnoœć drugš zostawił. - Wieczny mu spokój! Katolik-że on był? - Tak jest. - To przynajmniej masz pociechę. A nie porzuciszże ty nas dla owej kurlandzkiej substancji? - Tu mi żyć i umierać! - odrzekł spojrzawszy na Krzysię Ketling. A ona spuœciła zaraz swe długie rzęsy na oczy. Pani Makowiecka nadjechała o zupełnym już mroku, a Ketling wyszedł aż przed bramę na jej spotkanie i prowadził jš do domu z takim uszanowaniem, jakby księżnę udzielnš. Chciała, było, zaraz na drugi dzień szukać sobie innej gospody w samym mieœcie, ale na nic się nie przydał jej opór.Młody rycerz póty błagał, póty się na swoje braterstwo z Wołodyjowskim powoływał, póty klękał, aż zgodziła się i nadal u niego zamieszkać. Ułożono tylko, żeipan Zagłoba czas jakiœ jeszcze zostanie, aby swš powagš i wiekiem niewiasty od złych języków zasłonić. On zgodził się chętnie, bo do hajduczka niezmiernie się przywišzał, a przy tym zaczšł sobie pewneplany w głowie układać, które koniecznie jego obecnoœci wymagały. Dziewczyny obie były rade, a Basia od razu otwarcie po stronie Ketlinga wystšpiła. - Dziœ i tak się nie wyniesiem - rzekła do wahajšcej się pani stolnikowej - a póŸniej czy jedna doba, czy dwadzieœcia, to już wszystko jedno Ketling podobał się jej, zarówno jak Krzysi,bo on się wszystkim niewiastom podobał; Basia przy tym nigdy dotšd nie widziała zagranicznego kawalera prócz oficerów cudzoziemskiej piechoty, ludzi mniejszej szarży i doœć prostych; więc obchodziła gowkoło, potrzšsajšc czuprynš, rozdymajšc chrapki i przypatrujšc mu się z dziecinnš ciekawoœciš tak natarczywš, że aż usłyszała cichš naganę od pani Makowieckiej. Ale mimo nagany nie przestała go badać oczyma, jakby chcšc jego wartoœć żołnierskš ocenić, a wreszciepoczęła wypytywać o niego pana Zagłobę. - Wielkiż to żołnierz? - spytała po cichu starego szlachcica. - Że i znamienitszy być nie może. Widzisz, eksperiencję ma niezmiernš, bo od czternastego roku życia przeciw Angielczykom rokoszanom służył, przy prawdziwej wierze stajšc. Szlachcic też to jest wysokiego rodu, co i po jego obyczajnoœci snadnie poznać możesz. - Waćpan go widział w ogniu? - Tysišc razy! Będzie ci stał ani się zmarszczy; konia czasem po karku poklepieio afektach gotów gadać. - Zali moda o afektach wtedy rozmawiać? Co? - Moda wszystko czynić, przez co się kontempt dla kul okazuje. - No, a wręcz, w pojedynkę, równie on wielki? - Ba, ba! szerszeń jest, nie ma co gadać! - A panu Michałowi by wytrzymał? - A! Michałowi by nie wytrzymał! - Ha - zawołała z radosnš dumš Basia - wiedziałam, że nie wytrzyma Zaraz pomyœlałam, że nie wytrzyma! I poczęła w ręce klaskać. - Także to przy Michale się oponujesz? - spytał Zagłoba. Basia potrzšsnęła czuprynš i umilkła; po chwili dopiero ciche westchnienie podniosło jej pierœ. - E! co tam! Radam, bo nasz! - Ale to sobie zauważ i zakonotuj, hajduczku - rzekł Zagłoba - iż jeœli na polubitwy trudno o lepszego niż Ketling, tedy dlaniewiast jeszcze on bardziej periculosus, które się w nim dla jego urody zapamiętale kochajš! Praktyk też to i w amorach znakomity! - Powiedz to waćpan Krzysi, bo mnie amorynie w głowie - rzekła Basia i zwróciwszy się ku Drohojowskiej, poczęła wołać: - Krzysiu! Krzysiu! ChodŸ jeno na słowo! - Jestem - rzekła panna Drohojowska. - Pan Zagłoba powiada, że żadna panna nie spojrzy na Ketlinga, żeby się zaraz w nim nie rozkochała. - Ja już go obejrzałam ze wszystkich stron i jakoœ mi nic, a ty zali już co czujesz? - Baœka! Baœka! - rzekła tonem perswazji Krzysia. - Spodobał ci się, co? - Daj spokój! statkuj! Moja Basiu, nie powiadaj byle czego, bo właœnie pan Ketlingsię przybliża. Jakoż Krzysia nie zdołała jeszcze usišœć, gdy Ketling zbliżył się i spytał: - Wolno się do kompanii przyłšczyć? - Wdzięcznie prosim - odpowiedziała Jeziorkowska. - Więc œmielej już spytam, o czym była rozmowa? - O amorach! - wykrzyknęła bez namysłu Basia. Ketling usiadł przy Krzysi. Przez chwilę milczeli, bo Krzysia, zwykle przytomna i władnšca sobš, dziwnie jakoœ stawała się nieœmiałš wobec tego kawalera, więc on pierwszy spytał: - Zali w istocie o tak wdzięcznym obiekcie była narada?... - Tak! - odrzekła półgłosem panna Drohojowska. - Rad bym nad wszystko usłyszeć waćpannymniemanie. - Wybacz waćpan, bo i œmiałoœci brak mi, i dowcipu, tak też myœlę, że ja bym to raczej od waćpana coœ nowego usłyszeć mogła. - Krzysia ma rację! - wtršcił Zagłoba. - Słuchamy!... - Pytaj pani! - odpowiedział Ketling. I podniósłszy oczy nieco w górę, zamyœlił się, następnie zaœ, choć i nie pytany, poczšł mówić jakoby do siebie: - Kochanie to niedola ciężka, bo przez nie człek wolny niewolnikiem się staje. Równie jak ptak, z łuku ustrzelon, spada pod nogi myœliwca, tak i człek, miłoœciš porażon, nie ma już mocy odlecieć od nóg kochanych... Kochanie to kalectwo, bo człek, jak œlepy, œwiata za swoim kochaniem nie widzi... Kochanie to smutek, bo kiedyż więcej łez płynie, kiedyż więcej wzdychań boki wydajš? Kto pokocha, temu już nie w głowie ni stroje, ni tańce, ni koœci, ni łowy; siedzieć on gotów, kolana własne dłońmi objšwszy, tak tęsknišc rzewliwie, jako ów, który kogoœ bliskiego postradał... Kochanie to choroba, gdyż w nim, jako w chorobie, twarz bieleje, oczy wpadajš, ręce się trzęsš i palce chudnš, a człowiek o œmierci rozmyœla albo jak w obłškaniu zezjeżonš głowš chodzi, z miesišcem gada, rad miłe imię na piasku pisze, a gdy mu je wiatr zwieje, tedy powiada: "nieszczęœcie!"... i œlochać gotów... Tu Ketling umilkł na chwilę: rzekłby kto, żesię w rozpamiętywaniu pogršżył. Krzysia słuchała słów jego jakoby pieœni, duszš całš. Rozchyliły się jej ocienione usta, a oczy nie schodziły ze œlicznej twarzy rycerza. Baœce czupryna spadła całkiem naoczy, więc nie było można poznać, co myœli, ale siedziała także cicho. Wtem ziewnšł pan Zagłoba głoœno, odsapnšł, wycišgnšł nogi i rzekł: - Każże z takiego kochania psom buty uszyć!- A jednak - zaczšł znów rycerz - jeœli miłować ciężko, to nie miłować ciężej jeszcze, bo kogóż bez kochania nasyci rozkosz, sława, bogactwa, wonnoœci lub klejnoty? Kto kochanej nie powie: "Wolę cię niŸli królestwo, niŸli sceptr, niŸli zdrowie, niŸli długi wiek?..." A ponieważ każdy chętnie by oddał życie za kochanie, tedy kochanie więcej jest warte od życia... Ketling skończył. Panny siedziały przytulone jedna do drugiej, podziwiajšc i czułoœć jego mowy, iowe wywody misterne, obce polskim kawalerom; aż pan Zagłoba, któren się był zdrzemnšł pod koniec, zbudził się i poczšł,mrugajšc oczyma, spoglšdać to na jedno, tona drugie, to na trzecie, wreszcie zebrawszy przytomnoœć spytał wielkim głosem: - Co powiadacie? - Powiadamy waćpanu: dobranoc! - rzekła Basia. - Aha! już wiem: mówiliœmy o amorach. Jakiż był koniec? - Podszewka była lepsza od płaszcza. - Nie ma co mówić! Zmorzyło mnie. Ale bo to: kochanie, płakanie, wzdychanie! A ja jeszcze jeden rym wynalazłem, a mianowicie: "drzemanie...", i ponoć najlepszy, bo godzina póŸna. Dobranoc całejkompanii i dajcie mi już z amorami spokój...Boże, Boże! póty kot miauczy, póki sperki nie zje, a potem się oblizuje... I ja byłem wswoim czasie kubek w kubek do Ketlinga podobny, a kochałem się tak zapamiętale, że mógł mnie baran przez godzinę z tyłu trykać, nimem się spostrzegł. Wszelako podstaroœć wolę się wywczasować dobrze, zwłaszcza gdy polityczny gospodarz nie tylko odprowadzi, ale przepija do poduszki. - Służę waszmoœci! - rzekł Ketling. - ChodŸmy, chodŸmy. Patrzcie, jak to już miesišc wysoko. Pogoda na jutro, wyiskrzyło się, a widno jak w dzień. Ketling o afektach gotów wam całš noc prawić, ale pamiętajcie, kozy, że on zdrożony. - Nie zdrożonym, bom w mieœcie dwa dni wypoczywał. Boję się tylko, że waćpanny nienawykłe do czuwania. - Prędko by noc zeszła na słuchaniu waćpana - rzekła Krzysia. - Nie masz tam nocy, gdzie słońce œwieci! - odpowiedział Ketling. Po czym rozeszli się, bo istotnie było już póŸno. Panny sypiały razem i gawędziły zwykle przed snem długo, ale tego wieczora nie mogła Basia Krzysi rozgadać, o ile bowiem pierwsza miała ochotę do rozmowy, o tyle druga była milczšca i odpowiadała półsłówkami. Kilkakroć też, gdy Basia mówišc o Ketlingu poczęła wymyœlać koncepta, trochę się z niego naœmiewać, trochę go naœladować, Krzysia obejmowała jš z niezwykłš tkliwoœciš za szyję proszšc, by zaniechała tej pustoty. - On tu gospodarz, Basiu - mówiła - my podjego dachem mieszkamy... i to widziałam, że cię polubił od razu. - Skšd wiesz? - pytała Basia. - Bo kto by cię nie polubił? Ciebie wszyscy kochajš... i ja... bardzo. Tak mówišc zbliżyła swš cudnš twarz do twarzy Basi i tuliła się do niej, i całowała jej oczy. Poszły na koniec do łóżek, ale Krzysia długi czas zasnšć nie mogła. Ogarnšł jš niepokój. Chwilami serce biło jej tak mocno, że obie ręce przykładała do swej atłasowej piersi, aby jego bicie potłumić. órej ľAÄ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żFPű GKů c €HDc IWRc JŠ+›c KD;* Chwilami również, zwłaszcza gdy próbowała przymknšć oczy, zdawało się jej, że jakaœ piękna jak sen głowa pochyla się nad niš, a cichy głos szepcze jej do ucha: - Wolę cię niŸli królestwo, niŸli sceptr, niŸlizdrowie, niŸli długi wiek i życie! Rozdział 13 W kilka dni póŸniej pan Zagłoba pisał do Skrzetuskiego list z następujšcym zakończeniem: "A jeœli przed elekcjš do domu nie œcišgnę, to się nie dziwujcie. Nie stanie się to z małej dla was życzliwoœci, ale że diabeł nie œpi, ja zasię nie chcę, aby mi zamiast ptaka coœ nierzetelnego w garœci zostało. le wypadnie, jeœli Michałowi, gdy wróci, nie będę mógł od razu powiedzieć: Wszystko w mocy bożej, ale tak myœlę, że wonczas nie trzeba będzie Michała popychać ni długich praeparationes czynić iże już na gotowš deklarację przyjedziecie. Tymczasem na Ulissesa wspomniawszy, fortelów zażyć wypadnie i nieraz koloryzować, co mi i niełatwo, bom przez całe życie prawdę nad wszelkie specjały przekładał i rad się niš pasłem. Wszelako dla Michała i dla hajduczka i to na sobie przeniosę, bo oboje czyste złoto. Przy czym obejmuję was oboje i wraz z basałykami do serca przyciskam, Bogu najwyższemu was polecajšc." Skończywszy pisanie zasypał pan Zagłoba list piaskiem, następnie uderzył weń dłoniš, odczytał raz jeszcze, z dala od oczu trzymajšc, po czym złożył, zdjšł sygnet z palca, poœlinił i do pieczętowania się zabierał, przy której czynnoœci zastał go Ketling. - Dzień dobry waszmoœci! - Dzień dobry, dzień dobry! - odrzekł pan Zagłoba. - Pogoda, dzięki Bogu, przednia, a właœnie posłańca wysłać do Skrzetuskich zamierzam. - Pokłoń się waszmoœć ode mnie. - Jużem to uczynił. Zaraz sobie powiedziałem: trzeba się i od Ketlinga pokłonić. Oboje się tam ucieszš, wieœci dobre otrzymawszy. Oczywiœcie, żem się imod ciebie pokłonił, ile że o tobie i o pannach całš epistołę napisałem. - Jakże to? - spytał Ketling. Zagłoba położył dłonie na kolanach i poczšł palcami przebierać, sam zaœ pochylił głowę i patrzšc spod brwi na Ketlinga rzekł: - Mój Ketling jużci na to nie potrzeba być prorokiem, żeby przewidzieć, że gdzie jest krzemień a krzesiwo, tam się prędzej, póŸniej iskry posypiš. Tyœ gładysz nad gładysze, a dziewkom chyba i sam nie przyganisz. Ketling zmieszał się mocno. - Bielmo na oczach nosić bym musiał albo zgoła być barbarzyńcš dzikim - odrzekł - gdybym pięknoœci ich nie dojrzał i nie uwielbił! - A widzisz! - rzekł na to Zagłoba patrzšc z uœmiechem na zapłonione Ketlingowe oblicze. - Tylko jeœliœ nie barbarus, tedy niegodzi ci się w obiedwie mierzyć, bo tak tylko Turcy czyniš. - Jak waćpan możesz suponować? - Ja też nie suponuję, jeno tak sobie powiadam... Ha! zdrajco! takżeœ to im o amorach kwilił, że Krzysia trzeci dzień blada na gębie chodzi jakoby po lekarstwie. Ha! nie dziwota! Sam młodym będšc z lutniš na mrozie pod oknem pewnej czarnuszki stawałem (do Drohojowskiej była podobna) i pamiętam, jakom œpiewał: Tam waćpanna œpisz po trudzie, A ja tu brzškam na dudzie. Hoc! Hoc! Chcesz, to ci tej pieœni pożyczę albo zgoła nowš skomponuję, gdyż jeniuszu mi nie brak. Uważałeœli, że Drohojowska coœkolwiek dawnš Billewiczównę przypomina, tylko że tamta ma włosy jak konopie i nie ma onego puchu nad gębš; ale sš, którzy w tym większš urodę widzš i za rarytas to poczytujš. Bardzo ona wdzięcznie na ciebie patrzy. Napisałem to właœnie do Skrzetuskich. Czy nieprawda, żeona do Billewiczówny podobna? - W pierwszym momencie owego podobieństwa nie dostrzegłem, ale być może. Wzrostem jš i postawš przypomina. - A teraz słuchaj, coć powiem: arcana familijne po prostu wyjawię, ale żeœ i ty przyjaciel, więc powinieneœ wiedzieć: pilnuj się oto, abyœ Wołodyjowskiego niewdzięcznoœciš nie nakarmił, bo my obojez paniš Makowieckš jednš z tych dziewek dla niego przeznaczamy. Tu pan Zagłoba poczšł patrzeć bystrze i natarczywie w oczy Ketlinga, a ów przybladł i spytał: - Którš? - Dro-ho-jow-skš - odrzekł powolnie Zagłoba. I wysunšwszy naprzód dolnš wargę poczšł mrugać spod namarszczonej brwi zdrowym okiem. Ketling milczał i milczał tak długo, że aż wkońcu Zagłoba spytał: - Cóż ty na to? hę? A ów odrzekł zmienionym głosem, ale z mocš: - Możesz waćpan być pewien, że nie pofolguję sercu na Michałowš szkodę. - Pewien jesteœ? - Siłam w życiu przecierpiał - odparł rycerz - kawalerski parol: nie pofolguję! Dopieroż pan Zagłoba otworzył mu ramiona.- Ketling! pofolguj sobie, folguj, niebożę, ilechcesz, bom cię chciał jeno doœwiadczyć. Nie Drohojowskš, ale hajduczka Michałowi przeznaczamy. Ketlinga twarz rozjaœniła się szczerš i głębokš radoœciš, więc chwyciwszy Zagłobę w objęcia trzymał go długo, następnie spytał: - Zali to już pewne, że oni się kochajš? - A kto by mojego hajduczka nie kochał, kto? - odpowiedział Zagłoba. - To i zrękowiny już były? - Zrękowin nie było, bo Michał ledwie się zżalu otrzšsnšł; wszelako będš... zdaj to na mojš głowę! Dziewczyna - chociaż to się wykręca jak łasica - wielce mu życzliwa, bo u niej szabla grunt... - Uważałem to, jak mi Bóg miły! - przerwał rozpromieniony Ketling. - Ha! uważałeœ! Michał po tamtej jeszcze płacze, atoli jeœli mu która do duszy przypadnie, to pewnie hajduczek, bo ona dotamtej podobniejsza; jeno mniej oczyma strzyże, jako młodsza. Dobrze się wszystko składa, co? Ja w tym, że tu dwa wesela na elekcję będš! Ketling nie mówišc nic objšł znów pana Zagłobę i poczšł przykładać swš pięknš twarz do jego czerwonych policzków, aż stary szlachcic odsapnšł i spytał: - Także ci to już Drohojowska za skórę się zaszyła? - Nie wiem, nie wiem - odrzekł Ketling - wiem jedno to, że ledwie jej niebiański widok ucieszył moje oczy, wnet rzekłem sobie, i że jš jednš strapione serce moje mogłoby jeszcze pokochać, i tej samej nocy wzdychaniami sen płoszšc, lubej zaraz oddałem się tęsknocie. Odtšd ona z pamięci mi nie schodzi ni z myœli, gdyż tak właœnie zawładnęła moim jestestwem, jako monarchini włada krajem poddanym i wiernym. Jestli to miłoœć czy też co innego, nie wiem! - Ale wiesz, że to nie czapka ani trzy łokcie sukna na pludry, ani popręg, ani podogonie, ani kiełbasa z jajecznicš, ani manierka z gorzałkš. Jeœliœ tego pewien, too resztę spytaj Krzysi, a chcesz, to ja spytam? - Nie czyń tego waćpan - odrzekł uœmiechajšc się Ketling. - Jeœli mam utonšć,niech choć przez parę dni zdaje mi się jeszcze, że płynę. - Widzę, że Szkoci do bitwy dobre pachołki,ale w amorach nic po nich. Na niewiastę jako na nieprzyjaciela impet potrzebny. Veni, vidi, vici!-to była moja maksyma... - Z czasem, gdyby się moje najgorętsze pragnienia spełnić miały - rzekł Ketling - może waćpana o przyjacielskie auxilium poproszę. Chociażem indygenat otrzymał i krew szlachetna płynie w moich żyłach, jednak nazwisko moje tu nie znane i nie wiem, czyby pani stolnikowa... - Pani stolnikowa? - przerwał Zagłoba. - Już też się o to nie bój. Pani stolnikowa istna tabakierka grajšca. Jak nakręcę, tak izagra. Zaraz do niej idę. Trzeba jš nawet uprzedzić, aby na twój proceder z pannš krzywo nie patrzyła, ile że wasz szkocki proceder inny, a nasz inny. Jużci nie będę zaraz deklarował w twoim imieniu, jeno taksobie wspomnę, że ci dziewka w oko wpadła i że dobrze by było, żeby z tej mški chleba rozczynić. Jak mi Bóg miły, że zaraz idę, a ty się nie strachaj, bo przecie wolno mi powiedzieć, co mi się spodoba. I mimo iż Ketling wstrzymywał jeszcze, pan Zagłoba wstał i poszedł. Po drodze spotkał rozpędzonš, jak zwykle, Basię, której rzekł: - Wiesz, Krzysia ze szczętem pogršżyła Ketlinga! - Nie jego pierwszego! - odrzekła Basia. - A tyœ o to nie krzywa? - Ketling kukła! grzeczny kawaler, ale kukła! Stłukłam sobie oto kolano o dyszel i cała rzecz! Tu Basia schyliwszy się poczęła sobie rozcierać kolano, patrzšc jednoczeœnie na pana Zagłobę, a on rzekł: - Dla Boga bšdŸże ostrożna Gdzie teraz lecisz? - Do Krzysi. - A co ona porabia? - Ona? Od niejakiego czasu cišgle mnie całuje i tak się o mnie ociera jak kot. - Nie mówże jej, że Ketlinga pogršżyła. - Aha! niby to wytrzymam! Pan Zagłoba wiedział dobrze, że Basia nie wytrzyma, i tylko dlatego jej zakazywał. Więc poszedł dalej, bardzo rad ze swej chytroœci, a Basia wpadła jak bomba do panny Drohojowskiej. - Stłukłam sobie kolano, a Ketling w tobie na umór rozkochany!- zawołała zaraz w progu. - Nie uważałam, że z wozowni dyszel wyglšda... i łup! Œwieczki mi w oczach stanęły, ale nic to! Pan Zagłoba prosił, żeby ci tego nie mówić! Nie powiedziałam ci, że tak będzie? Zaraz powiedziałam, a tyœ go chciała we mnie wmówić! Nie bój się, znajš cię! Trochę jeszcze boli Ja pana Nowowiejskiego w ciebie nie wmawiałam, ale Ketlinga, oho! Chodzi teraz po całym domu i za głowę się trzyma, i do samego siebie gada. Ładnie, Krzysiu, ładnie! Szkot, Szkot, kot, kot! Tu Basia poczęła przysuwać palec do oczu towarzyszki. - Basiu! - zawołała Drohojowska. - Szkot, Szkot, kot, kot! - Jaka ja nieszczęœliwa, jaka ja nieszczęœliwa! - wykrzyknęła nagle Krzysia i zalała się łzami. Po chwili Baœka zaczęła jš pocieszać, ale tonic nie pomogło i dziewczyna rozœlochała się jak nigdy przedtem w życiu. Rzeczywiœcie w całym tym domu nie wiedział nikt, jak dalece była nieszczęœliwa. Od kilku dni była w goršczce, twarz jej zbladła, oczy zapadły,pierœ poruszała się krótkim i przerywanymoddechem, stało się z niš coœ dziwnego; zapadła jakby w gwałtownš niemoc, i nie przyszło to z wolna, stopniowo, ale od razu; porwało jš to jak wicher, jak burza;rozżarzyło jej krew jak płomień; olœniło jej wyobraŸnię jak błyskawica. Ani chwili nie mogła stawić oporu tej sile, tak nielitoœciwie nagłej. Spokojnoœć opuœciła jš.Wola jej była jako ptak ze złamanymi skrzydłami... Sama nie wiedziała, czy kocha Ketlinga, czygo nienawidzi, i strach niezmierny ogarniał jš przed tym pytaniem; ale to czuła, że serce jej bije tak szybko tylko przez niego;że głowa myœli tak bezładnie tylko o nim; że pełno go w niej, koło niej, nad niš. I anisposób od tego się obronić! Łatwiej by go nie kochać niż o nim nie myœleć, bo upoiły się jego widokiem oczy, zasłuchały się w jego głos uszy, nasišknęła nim dusza cała... Sen nie uwalniał jš od tego natrętnika, bo ledwie zamknęła oczy, natychmiast twarz jego pochylała się nad niš szepcšc: "Wolę cię niż królestwo, niż sceptr, niż sławę, niż bogactwa..." I głowata była blisko, tak blisko, że nawet w ciemnoœci krwawe rumieńce oblewały czoło dziewczyny. Była to Rusinka o krwi goršcej, więc jakieœ ognie nieznane wstawały w jej piersi, ognie, o których niewiedziała dotšd, że istnieć mogš, a pod żarem których ogarniał jš zarazem i strach, i wstyd, i wielka niemoc, i jakaœ omdlałoœć, zarazem bolesna i luba. Noc nie przynosiła jej spoczynku. Opanowywało jš coraz większe zmęczenie, jakoby po pracy ciężkiej. - Krzysiu Krzysiu co się z tobš dzieje! -wołała sama na siebie. Lecz była jakoby w odurzeniu i w zapamiętaniu nieustajšcym.Nic się jeszcze nie stało, nic nie zaszło, zKetlingiem nie zamienili dotychczas dwóch słów na osobnoœci, a choć myœl o nim ogarnęła jš całkowicie, przecie jakiœ instynkt szeptał jej ustawicznie: "Strzeż się! Unikaj go!..." I unikała... O tym, że była zmówiona z Wołodyjowskim,nie myœlała dotšd, i to było jej szczęœcie; nie myœlała zaœ dlatego właœnie, że dotšd nic się nie stało i że nie myœlała o nikim; nio sobie, ni o innych, tylko o Ketlingu! Ukrywała też to w duszy najgłębiej i myœl,że nikt się tego nie domyœla, co się w niej dzieje, że nikt się niš i Ketlingiem razem niezajmuje, przynosiła jej ulgę niemałš. Naglesłowa Basi przekonały jš, że jest inaczej, że już się ludzie na nich patrzš, że ich już łšczš w myœli, że odgadujš. Więc frasunek,wstyd i ból, razem wzięte, przezwyciężyły jej wolę i rozpłakała się jak małe dziecko.Słowa Basi były jednakże dopiero poczštkiem tych rozlicznych przytyków, tych znaczšcych spojrzeń, mrugań oczyma,potrzšsań głowš, tych wreszcie słów obosiecznych, które musiała przenieœć. Rozpoczęło się to zaraz przy obiedzie. Pani stolnikowa jęła przenosić wzrok z niej na Ketlinga i z Ketlinga na niš, czego nie czyniła dawniej. Pan Zagłoba chrzškał znaczšco. Chwilami rozmowa przerywała się nie wiadomo dlaczego i nastawało milczenie, a raz w czasie takiej przerwy roztrzepana Basia zawołała na cały stół: - Wiem coœ, ale nie powiem Krzysia spłonęła natychmiast, a potem zaraz zbladła, jakby jakieœ groŸne niebezpieczeństwo przeleciało koło niej; Ketling schylił także głowę. Oboje czuli doskonale, że się to do nich stosuje, i chociaż unikali ze sobš rozmowy, choć ona strzegła się, żeby na niego nie spojrzeć, przecie jasnym było dla obojga, że między nimi coœ się staje, że wytwarza się jakowaœ nieokreœlona wspólnoœć konfuzji, która ich łšczy, a zarazem i oddala, bo przez niš tracš całkiem swobodę i nie mogšbyć już sobie zwykłymi przyjaciółmi. Szczęœciem dla nich nikt nie zwrócił uwagi na słowa Basi, bo pan Zagłoba wybierał siędo miasta i miał wrócić z licznš rycerskš kompaniš, tym więc wszyscy byli zajęci. Jakoż wieczorem dworek Ketlinga zajaœniałœwiatłem; przybyło kilkunastu wojskowych i muzyka, którš uprzejmy gospodarz dla rozrywki pań sprowadził. Tańców nie można wprawdzie było wyprawić, bo wielkipost i żałoba Ketlinga stały na przeszkodzie, ale słuchano kapeli i zabawiano się rozmowš. Panie przybrały się odœwiętnie; pani stolnikowa wystšpiła we wschodnich jedwabiach, hajduczek wystroił się pstro i rwał oczy żołnierskie swojš różowš buziš i jasnš czuprynš, któraspadała co chwila na oczy; budził œmiech rezolutnoœciš mowy i dziwił manierami, w których kozacza œmiałoœć mieszała się z wdziękiem niewymownym. Krzysia, której żałoba po ojcu była już przy końcu, miała na sobie suknię białš, przetykanš srebrem. Rycerze porównywali jš jedni do Junony, drudzy do Diany, ale nikt nie przysuwał się do niej zbyt blisko nikt nie kręcił wšsa, nieszurgał nogami i nie zarzucał wylotów; żaden nie spoglšdał na niš iskrzšcymi oczyma i o afektach nie zaczynał rozmowy.Natomiast zaraz zauważyła, że ci, którzy spoglšdajš z podziwem i uwielbieniem na niš, spoglšdajš potem na Ketlinga; że niektórzy zbliżywszy się do niego œciskajš mu rękę, jakby czegoœ winszujšc i życzšc; że on podnosi ramiona i rozkłada dłonie, jakby się czegoœ wypierał. Krzysia, która z natury była czujnš i przenikliwš, była prawie pewnš, że to o niej do niego mówiš, że jš niemal za jego narzeczonš uważajš. A ponieważ nie mogła przewidzieć, że pan Zagłoba szepnšł już każdemu z ichmoœciów coœ do ucha, więc zachodziła w głowę, skšd się owe ludzkie przypuszczenia biorš. "Czy ja mam co na czole napisanego?" - myœlała z niepokojem, zawstydzona i stroskana. A wtem i słowa zaczęły jš dolatywać przezpowietrze, niby nie do niej mówione, ale głoœne: "Szczęœliwy Ketling!..." "W czepku się rodził..." "Nie dziw, bo i on gładysz!..."itym podobne. Inni, grzeczni kawalerowie, chcšc jš zabawić i coœ miłego jej rzec, rozmawiali zniš o Ketlingu chwalšc go niezmiernie, wynoszšc jego męstwo, uczynnoœć i dworskie obyczaje, i ród starożytny. A Krzysia, rada nierada, musiała słuchać i oczy jej mimo woli szukały tego, o którym była mowa, a czasem spotykały się z jego oczyma. Wówczas czar ogarniał jš z nowš siłš i sama o tym nie wiedzšc, upajała się jego widokiem. Bo jakże różnił się Ketling od tych wszystkich szorstkich postaci żołnierskich! "Królewicz między swymi dworzany" - myœlała Krzysia patrzšc na tę szlachetnš, arystokratycznš głowę i na te anielskie oczy, pełne jakowejœ przyrodzonej melancholii, i nato czoło ocienione płowym, bujnym włosem. Serce poczynało w niej mdleć i zamierać, jakby to była dla niej najdroższa w œwiecie głowa. On to widział i nie chcšc powiększaćjej zmieszania, nie zbliżał się, chyba że ktoinny siedział obok. Gdyby też była królowš,nie mógłby otaczać jš większš czciš i większymi atencjami, niż to czynił. Mówišc do niej schylał głowę i zasuwał za siebie jednš nogę, jakby na znak, że przyklęknšć w każdej chwili gotów; mówił zaœ z powagš, nigdy żartobliwie, chociaż na . órej ľAÄ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żLPU5 MĽČc€Nm*cO—%8cPĎ3i+Q89",€przykład z Baœkš rad żartował. W obchodzeniu się jego z niš obok czci największej był raczej pewien odcień pełnego słodyczy smutku. Dzięki tej powadze nikt inny nie pozwolił sobie również ni na słowa zbyt wyraŸne, ni na żart zbyt œmiały, jak gdyby wszystkim udzieliło się przekonanie, że to jest panna godnoœciš i urodzeniem od wszystkich wyższa, z którš nigdy nie doœć polityki. Krzysia była mu za to serdecznie wdzięczna. W ogóle wieczór ten upłynšł dlaniej kłopotliwie, ale słodko. Gdy się zbliżyła północ, kapela ustała grać, panie pożegnały towarzystwo, a między rycerstwem poczęły kršżyć gęsto kielichy irozpoczęła się szumniejsza zabawa, w której godnoœć hetmańskš objšł pan Zagłoba. Baœka poszła na górę wesoła jak ptak, bo wybawiła się okrutnie, więc zanim klęknęłado pacierza, poczęła szaleć, terkotać, naœladować różnych goœci, wreszcie rzekłado Krzysi klaszczšc w ręce: - Doskonale, że ten twój Ketling przyjechał!Przynajmniej na żołnierzach nie zbraknie! Oho! niech się jeno post skończy, zatańcujęsię na umor. To będziem używały! A na twoich zrękowinach z Ketlingiem, a na twoim weselu! No, jeœli domu nie przewrócę, to niech mnie Tatarzy w jasyr wezmš! Co by to było, żeby nas tak wzięli? To by dopiero było! ha! Dobry etling! Dla ciebie to on muzykusów sprowadza, ale przy tobie i ja używam. Będzie on dla ciebiecoraz nowe dziwy wyprawiał, póki nie zrobi tak!.. To rzekłszy Baœka rzuciła się nagle na kolana przed Krzysiš i objšwszy jš wpół rękoma, poczęła mówić udajšc niski głos Ketlinga: - Waćpanno! Tak waćpannę miłuję, że dychać nie mogę... Miłuję waćpannę i piechotš, i na koniu, i na czczo, i po jedzeniu, i na wieki, i po szkocku... Chcesz-li być mojš?... - Baœka! będę się gniewać! - wołała Krzysia: Ale zamiast się gniewać chwyciła jš w ramiona i niby usiłujšc jš podnieœć poczęłacałować jej oczy. Rozdział 14 Pan Zagłoba wiedział doskonale, że mały rycerz miał się więcej ku Krzysi niż ku Baœce, ale właœnie dlatego postanowił Krzysię usunšć. Znajšc na wskroœ Wołodyjowskiego był przekonany, że ten, byle nie miał wyboru, zwróci się niechybnieku Basi, w której sam stary szlachcic tak się zaœlepił, iż w głowie nie chciało mu siępomieœcić, jak ktokolwiek mógł innš nad nišprzekładać. Rozumował też sobie, że nie może oddać Wołodyjowskiemu większej przysługi nad zaswatanie mu swego hajduczka, i rozpływał się na myœl o tym stadle. Na Wołodyjowskiego był zły, na Krzysię także; wolałby wprawdzie, żeby pan Michał ożenił się z Krzysiš niż z nikim,ale postanowił uczynić wszystko, żeby się ożenił z hajduczkiem. I właœnie dlatego, że wiadomy mu był pocišg małego rycerza do Drohojowskiej, postanowił co prędzej Ketlingowš z niej uczynić. Jednakże odpowiedŸ, jakš w kilkanaœcie dni póŸniej odebrał od Skrzetuskiego, zachwiała go nieco w postanowieniu. Skrzetuski radził mu w nic się nie wdawać,obawiał się bowiem, że w przeciwnym razie snadnie wielkie niesnaski między przyjaciółmi wyniknšć mogš. Tego i pan Zagłoba sobie nie życzył, więc oto ozwały się w nim pewne wyrzuty, które uspokajał następujšcym rozumowaniem: - Gdyby to już sobie Michał z Krzysiš obiecali i gdybym wówczas Ketlinga między nich jako klin wbijał, to nie mówię! Salomonpowiada: "Nie wœcibiaj nosa do cudzego trzosa" - i ma rację. Ale życzyć każdemu wolno. Zresztš właœciwie bioršc, cóż to ja takiego uczyniłem? Niech mi kto powie, co?To rzekłszy pan Zagłoba wzišł się w boki iwysunšwszy wargę poczšł spoglšdać wyzywajšco na œciany swojej izby, jakby od nich spodziewał się zarzutów, ale że œciany nie odrzekły nic, więc sam mówił dalej: - Powiedziałem Ketlingowi, że hajduczka przeznaczam dla Michała. Albo to mi nie wolno? Może nieprawda? Jeœli Michałowi kogo innego życzę, to niech mnie pedogra ukšsi!... Œciany przyznały zupełnym milczeniem słusznoœć panu Zagłobie. On zaœ cišgnšł: - Powiedziałem hajduczkowi, że Ketling przez Drohojowskš ustrzelon, może nieprawda? Zali sam się nie przyznał, zali nie wzdychał siedzšc przy piecu, aż popiół wylatywał na izbę? A com widział, tom i innym powiedział. Skrzetuski jest realista, ale też i moim dowcipem za psami nikt nie ciskał. Sam wiem, co można powiedzieć, a o czym lepiej zamilczeć.:. Hm! pisze, żeby się w nic nie wdawać! Może i to być. Tak dalece nie będę się w nic wdawał, że jak kiedy zostaniem samotrzeć z Krzysiš i Ketlingiem w izbie, to sobie pójdę, a ich samych ostawię. Niech sobie radzš beze mnie. Ba, myœlę, że i poradzš. Nie trzeba im żadnej pomocy, bo już i tak prze ich jedno ku drugiemu, że im oczy bielejš. A w dodatku idzie wiosna,w której to porze nie tylko słońce, ale i żšdze zaczynajš mocniejprzypiekać... Dobrze! zaniecham, jeno obaczym, co z tego wyniknie... Jakoż wynik miał wkrótce nastšpić. Na czas Wielkiego Tygodnia całe towarzystwo z Ketlingowego dworu przeniosło się do Warszawy i stanęło w gospodzie przy ulicy Długiej, aby być w pobliżu koœciołów i nabożeństwa zażyć do woli, a zarazem nasycić oczy œwištecznym gwarem miejskim. Ketling i tu czynił honory gospodarskie, bo choć cudzoziemiec z pochodzenia, najlepiej znał stolicę i wszędy miał pełno znajomych, przez których wszystko mógł ułatwić. Przesadzał się w uprzejmoœciach iprawie myœli towarzyszek zgadywał, a zwłaszcza Krzysine. Wszystkie też pokochały go szczerze; pani Makowiecka zaœ, uprzedzona już poprzednio przez pana Zagłobę, spoglšdała na niego i na Krzysię coraz przychylniejszym okiem i jeœli nic dotšd nie mówiła z dziewczynš, to tylko dlatego, że i on dotšd milczał. Ale zdawało się zacnej "ciotuli" rzeczš i naturalnš, i przystojnš, że kawaler wysługuje się panience, zwłaszcza że to był kawaler prawdziwie œwietny, którego na każdym kroku spotykały oznaki szacunku i przyjaŸni nie tylko od niższych, ale od wyższych, tak wszystkich umiał sobie zjednać swojš istotnie cudnš urodš, obyczajami, powagš, hojnoœciš, słodyczš wczasie pokoju, męstwem w czasie wojny. "Będzie, co Bóg da i mój mšż postanowi - myœlała sobie pani stolnikowa - ale nie będęim przeszkadzała." Dzięki temu postanowieniu Ketling częœciej teraz przestawał z Krzysiš i dłużej z niš przebywał niż we własnym domu. Zresztš całe towarzystwo chodziło cišgle razem. Zagłoba podawał zwykle ramię samej stolnikowej, Ketling Krzysi, a Basia, jako najmłodsza, biegła luzem, to zapędzajšc się nadto naprzód, to zatrzymujšc się przed bazarami dla pogapienia się na towary i różne zamorskie dziwa, których nigdy dotšd nie widziała. Krzysia oswoiła się z wolna z Ketlingiem i gdy teraz wspierała się na jego ramieniu, gdy słuchała jego rozmowy lub patrzyła w jego szlachetnš twarz, serce nie tłukło sięjuż z dawnym niepokojem w jej piersi, nie odchodziła od niej przytomnoœć, nie ogarniała jej konfuzja, ale niezmierna i upajajšca słodycz. Byli cišgle ze sobš: klękali obok siebie w koœciołach, głosy ich mieszały się w modlitwie i œpiewach pobożnych. Ketling znał dobrze stan swego serca; Krzysia bšdŸ z braku odwagi, bšdŸ dlatego, że sama siebie chciała oszukać, nie powiedziała sobie: "kocham go" - ale pokochali się bardzo mocno. Że zaœ obok tego zawišzała się między nimi wielka przyjaŸń, że poza miłoœciš jeszcze się lubili niezmiernie, a o samej miłoœci nic dotšd sobie nie rzekli, przeto czas im schodził jak sen i pogoda była nad nimi. Wkrótce miały jš dla Krzysi przesłonić chmury wyrzutów, ale obecnie była pora spoczynku. Właœnie przez zbliżenie się do Ketlinga, przez oswojenie się z nim, przez owš przyjaŸń, jaka razem z miłoœciš między nimi zakwitła, skończyły się Krzysine niepokoje, wrażenia nie były tak gwałtowne, uciszyły się rozterki krwi i wyobraŸni. Oto byli siebie blisko, było im przy sobie dobrze i Krzysia, oddawszy się całš duszš tej wdzięcznej obecnoœci, nie chciała myœleć o tym, że ona skończy się kiedykolwiek i że do rozproszenia ułudy potrzeba tylko jednego słowa Ketlinga: "Kocham!" Słowo to zostało wkrótce wymówione. Raz, gdy stolnikowa z Basiš były u chorej krewnej, namówił Ketling Krzysię i pana Zagłobę do zwiedzenia zamkukrólewskiego, którego Krzysia nie znała dotšd, a o którego osobliwoœciach dziwy opowiadano w całym kraju. Udali się więc we troje. Hojnoœć Ketlingowa otworzyła im wszystkiewejœcia i Krzysię witały tak uniżone ukłonyodŸwiernych, jak gdyby była królowš i do własnej wstępowała rezydencji. Ketling, znajšcy doskonale zamek, oprowadzał jš powspaniałych salach i komnatach. Oglšdali teatrum, łaŸnie królewskie; zatrzymywali się przed obrazami przedstawiajšcymi bitwy i zwycięstwa Zygmunta i Władysława, odniesione nad wschodniš dziczš; przeszli na tarasy, z których wzrokogarniał niezmiernš przestrzeń kraju. Krzysia nie mogła wyjœć z podziwu, on zaœ tłumaczył jej każdš rzecz i przedstawiał, a od czasu do czasu milknšł i spoglšdajšc w jej ciemnoniebieskie oczy zdawał się mówić wzrokiem: "Co znaczš te wszystkie cuda wobec ciebie, cudzie! Co znaczš te skarby wobec ciebie, skarbie!" Panna zaœ rozumiała tę cichš mowę. Za czym wwiódł jš do jednej z komnat królewskich i stanšwszy przed ukrytymi drzwiami w œcianie, rzekł: - Tędy aż do katedry dojœć można. Jest tu długi korytarz, który się kończy ganeczkiem niedaleko wielkiego ołtarza. Z onego ganeczku królestwo mszy zwykle słuchajš. - Znam dobrze tę drogę - odpowiedział Zagłoba - bo żem to był z Janem Kazimierzem konfident i Maria Ludowika pasjami mnie kochała, więc często mnie oboje na mszę ze sobš zapraszali, a to żeby się mojš kompaniš cieszyć i pobożnoœciš budować. - Chcesz waćpanna wstšpić? - pytał Ketling dajšc znak odŸwiernemu, by drzwi otworzył. - WejdŸmy - rzekła Krzysia. - IdŸcie sami - ozwał się pan Zagłoba - młodziœcie i macie dobre nogi, a jam się już dosyć nadreptał. IdŸcie, idŸcie, ja tu z odŸwiernym zostanę. Choćbyœcie też i po parę pacierzy zmówili, nie będę gniewny na mitręgę, bo sobie przez ten czas wypocznę.Więc weszli. On wzišł jej rękę i prowadził długim korytarzem. Ręki tej nie przyciskał do serca; szedł spokojny i skupiony. Boczne okienka rozœwiecały raz w raz ich postaci,po czym znowu pogršżali się w mroku. Jej nieco serce biło, bo oto pozostali pierwszy raz sam na sam, ale jego spokój i słodycz uspokajały i jš także. Weszli na koniec na ganeczek, umieszczony w prawej œcianie koœcielnej, już za stallami, nie opodal wielkiego ołtarza. Więc naprzód klękli i poczęli się modlić. Koœciół był cichy i pusty. Dwie œwiece paliły się przed wielkim ołtarzem, jednak cała ta głębsza częœć nawy pogršżona była w uroczystym półcieniu. Tylko od szybtęczowych wchodziły blaski rozmaite i padały na te dwie przecudne twarze pogršżone w modlitwie, spokojne, podobne do twarzy cherubinów. Ketling podniósł się pierwszy i poczšł szeptać, bo w koœciele nie œmiał podnosić głosu: - Patrz pani na one aksamitne oparcia: sš na nich œlady, gdzie wspierały się głowy obojga królestwa. Królowa siadała z tej strony, bliżej ołtarza. Odpocznij pani na jejmiejscu... - Zali prawda, że ona całe życie była nieszczęœliwa? - szepnęła siadajšc Krzysia.- Historię jej słyszałem jeszcze dzieckiem,bo opowiadano jš po wszystkich rycerskich zamkach. Być może, że była nieszczęœliwa, gdyż nie mogła zaœlubić tego, którego pokochało jej serce. Krzysia oparła głowę o to samo miejsce, na którym było wgłębienie wytłoczone przez głowę Marii Ludwiki, i przymknęła oczy; jakieœ bolesne uczucie œcisnęło jej pierœ; jakiœ chłód wionšł nagle z pustej nawy i zmroził ten spokój, który przed chwilš jeszcze przepełniał całš jej istotę. Ketling patrzył na niš w milczeniu; zrobiła się cisza prawdziwie koœcielna. Po czym obsunšł się z wolna do nóg Krzysinych i tak mówić poczšł głosem wzruszonym, lecz spokojnym - Nie grzech to, że w œwiętym miejscu przed tobš klękam, bo gdzież, jeœli nie do koœcioła, czysta miłoœć po błogosławieństwo przychodzi. Miłuję cię więcej niż zdrowie, miłuję cię nad wszelkiedobro ziemskie, miłuję cię duszš, miłuję cię sercem i tu, wobec tego ołtarza, miłoœć ci mojš wyznawam!... Twarz Krzysi pobielała jak płótno. Wspartagłowš na aksamicie poręczy nie uczyniła nieszczęsna panna żadnego ruchu, on zaœ mówił dalej: - Więc nogi twoje obejmuję i o wyrok cię błagam: mamli odejœć z radoœciš niebiańskšczy też z żalem nieznoœnym, którego zgoła przeżyć nie zdołam?... Tu chwilę czekał odpowiedzi, lecz gdy jej nie było, skłonił głowę tak, że prawie dotykała stóp Krzysinych, i wzruszenie widocznie opanowywało go coraz większe, bo głos mu drgał, jak gdyby piersiom jego brakło oddechu. - W ręce twoje oddaję szczęœcie i życie moje. Zmiłowania wyglšdam, bo mi ciężko okrutnie... - Módlmy się o boskie miłosierdzie! -zawołała nagle Krzysia obsuwajšc się na kolana. Ketling nie zrozumiał, ale nie œmiał się tej intencji sprzeciwić, więc pełen oczekiwania, niepokoju, klęknšł przy niej i znów się poczęli modlić. W pustym koœciele słychać było chwilami podnoszšce się głosy, którym echo nadawało dŸwięki dziwne i żałobne. - Boże, bšdŸ miłoœciw! - ozwała się Krzysia. - Boże, bšdŸ miłoœciw! - powtórzył Ketling. - Zmiłuj się nad nami! - Zmiłuj się nad nami! Dalej modliła się już cicho, ale widział Ketling, że płacz wstrzšsa całš jej postaciš. Długo nie mogła się uspokoić, potem uspokoiwszy się, długo jeszcze klęczała bez ruchu wreszcie podniosła się irzekła: - PójdŸmy... Wyszli znów na ów długi korytarzyk. Ketlingspodziewał się, że w drodze otrzyma od niej jakowšœ odpowiedŸ, i patrzył w jej oczy, ale na próżno. Szła œpiesznie, jakby pragnšc co prędzej znaleŸć się w komnacie, w której czekał nanich pan Zagłoba. Więc gdy już drzwi były o kilkanaœcie kroków, rycerz uchwycił za kraj jej sukni.- Panno Krystyno! - rzekł - na wszystko, coć œwięte... Wówczas Krzysia odwróciła się i chwyciwszy tak szybko jego dłoń, że nie miał czasu postawić najmniejszego oporu, przycisnęła jš w mgnieniu oka do ust. - Miłuję cię z całej duszy, ale nigdy nie będę twojš! - rzekła. I nim zdumiony Ketling zdołał wymówić słowo, dodała jeszcze: - Zapomnij o wszystkim, co było!... Po chwili znaleŸli się oboje w komnacie. OdŸwierny spał w jednym krzeœle, a pan Zagłoba w drugim. Jednak wejœcie młodychzbudziło ich. Zagłoba otworzył oko i poczšł nim mrugać na wpół przytomnie. Z wolna jednak wróciła mu pamięć czasu i osób. - Ha! to wy! - rzekł obcišgajšc pas ku dołowi. - Œniło mi się, że nowy elekt stanšł, ale to był Piast. Byliœcie na ganeczku? - Tak jest. - A dusza Marii Ludowiki nie ukazała się wam przypadkiem? - Owszem! - odrzekła głucho Krzysia. Rozdział 15 Po wyjœciu z zamku Ketling potrzebujšc zebrać myœli i otrzšsnšć się ze zdumienia, w które wprawiło go postępowanie Krzysi, pożegnał jš i Zagłobę zaraz przed bramš, oni zaœ oboje udali się z powrotem do gospody. Basia z paniš stolnikowš już były od chorej wróciły także i pani stolnikowa przywitała pana Zagłobę następujšcymi słowy: - Miałam pismo od męża, któren przy Michale w stanicy dotšd bawi. Zdrowi sš obaj i niedługo się tu obiecujš. Jest list od Michała do waćpana, a do mnie tylko podskryptum w mężowskim. Pisze też mšż, że dyferencję, która była z Żubrami o jednš Basinš majętnoœć, szczęœliwie ukończył. Teraz już tam sejmiki z bliska... Powiada, że tam imię pana Sobieskiego okrutnie znaczy, więc i sejmik po jego myœli wypadnie. Kto żyw, na elekcję się wybiera, ale nasze strony będš z panem marszałkiem koronnym. Ciepło już tam i dżdże chodzš... W Werchutce u nas spaliły się zabudowania... Czeladnik ogień zapuœcił, a że,wiatr był... - Gdzie list Michałowy do mnie? - spytał pan Zagłoba przerywajšc potok nowin wypowiadanych jednym tchem przez zacnš paniš stolnikowš. - Ot, jest! - odrzekła podajšc mu pismo pani stolnikowa.- Że wiatr był, a ludzie na jarmarku... - Jakże się te listy tu dostały? - spytał znów Zagłoba. - Przyszły do pana Ketlingowego dworca, a stamtšd czeladnik odniósł... Że zaœ, powiadam, wiatr był... - Chcesz waćpani dobrodziejka posłuchać? - Owszem, bardzo proszę. Pan Zagłoba złamał pieczęcie i poczšł czytać, naprzód półgłosem dla samego siebie, potem głoœno dla wszystkich: bliwie, chociaż na . órej ľAÄ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żRPĺcS5Ö cT bUm Ňc€V?/´cWó=‚ "Pierwsze to pismo do was posyłam, ale bogdaj drugiego nie będzie, bo tu i poczty niepewne, i sam personaliter niedługo się między wami stawię. Dobrze tu w polu, ale przecie do was serce okrutnie mnie cišgnie i rozmyœlaniom a wspominkom końca nie masz, kwoli którym solitudo milsza mi od kompanii. Robota obiecana minęła, bo ordy cicho siedzš, jeno mniejsze kupy w łškach buszujš, które też dwukrotnie podeszliœmy tak fortunnie, że ni œwiadek klęski nie ostał." - O, to ich przygrzali - zawołała z radoœcišBasia. - Nie masz nad stan żołnierski "Ci z Doroszeńkowej hassy (czytał dalej Zagłoba) radzi by z nami pohałasować, ale im bez ordy nijak. Jeńcy zeznajš, że znikšdsię żaden większy czambuł nie ruszy, zaœ ija tak myœlę, bo miałobyli co z tego być, toby już było, gdyż trawy od tygodnia zieleniejš i jest czym konie popaœć. W jarach tu i owdzie jeszcze się coœ œniegu przytaiło, ale wysoki step zielony i wiatr ciepły wieje, od którego konie poczynajš lenieć, a to najpewniejsze wiosny signum. Po permisję już posłałem, która lada dzieńnadejdzie, i zaraz ruszę...Pan Nowowiejski zastšpi mnie w stróżowaniu, przy którym tak mało roboty, żeœmy z Makowieckim liszki po całych dniach szczwali dla samej uciechy, boć futro ku wioœnie nicpotem. Jest też siła dropiów, a czeladnik mój ustrzelił pelikana z guldynki. Œciskam waćpana z całego serca, pani siostrze ręcecałuję, a także pannie Krzysi, której przychylnoœci fortissime się polecam, o to głównie Boga proszšc, abym jš niezmienionš zastał i tejsamej pociechy mógł zażywać. Pokłoń się waćpan ode mniepannie Basi. Nowowiejski złoœć za mokotowskš rekuzę kilkakrotnie na karkach hultajskich wywierał, ale jeszcze się zapamiętywa; znać nie ze wszystkim mu ulżyło. Bogu i Jego przenajœwiętszej łasce was polecam. P. scriptum: Kupiłem od przejezdnych Ormianów błam gronostajów bardzo zacny; ten goœcińcem pannie Krzysi przywiozę, a i dla naszego hajduczka znajdš się bakalijki tureckie." - Niech sobie je pan Michał sam zje, bom ja nie dziecko! - ozwała się Basia, której policzki zapłonęły jakoby od nagłej przykroœci. - To nierada go zobaczysz? Gniewasz się naniego? - spytał Zagłoba. Lecz ona mruknęła coœ tylko z cicha i naprawdę pogršżyła się w gniewie, rozmyœlajšc trochę o tym, jak pan Michał lekko jš traktuje, a tochę o dropiach i o owym pelikanie, który szczególnie podnieciłjej ciekawoœć. Krzysia podczas czytania siedziała z zamkniętymi oczyma, odwrócona od œwiatła, było zaœ to prawdziwe szczęœcie, że obecni nie mogli widzieć jej twarzy, gdyż zaraz poznaliby, że się dzieje z niš coœ nadzwyczajnego. To, co zaszło w koœciele, a następnie list pana Wołodyjowskiego to były dla niej jakoby dwa uderzenia obucha. Sen cudny pierzchnšł i od tej chwili stanęła dziewczyna twarzš w twarz rzeczywistoœciciężkiej jak nieszczęœcie. Na poczekaniu niemogła zebrać myœli i tylko niewyraŸne, mgliste uczucia wichrzyły w jej sercu. Wołodyjowski razem ze swoim listem, razem z zapowiedziš przyjazdu i z błamem gronostajów wydał jej się tak płaskim, że prawie wstrętnym. Natomiast nigdy Ketling nie był jej droższym. Drogš jej była sama myœl o nim, drogie jego słowa, kochana jego twarz, drogim jego smutek. I oto trzeba będzie odejœć od kochania, od uwielbienia, od tego, do którego rwie się serce, wycišgajš ramiona; zostawić umiłowanego człowieka w desperacji, w wiecznym smutku, w zmartwieniu, a oddać duszę i ciało innemu, któren dla tego samego, że jest innym, staje się niemal nienawistnym. "Nie zmogę się, nie zmogę się!" - wołała wduszy Krzysia. I czuła to, co czuje branka, której wišżš ręce, a jednak sama się ona zwišzała, bo przecie mogła powiedzieć swego czasu Wołodyjowskiemu, że mu będzie siostrš, niczym więcej. Tu przyszedł jej na pamięć ów pocałunek przyjęty i oddany, więc ogarnšł jš wstyd i pogarda dla samej siebie. Zali kochała już wówczas Wołodyjowskiego? - Nie! W sercu jej nie było miłoœci, tylko prócz współczucia ciekawoœć i bałamuctwo, pozorami siostrzeńskiego afektu pokryte. Teraz dopiero poznała, że między pocałowaniem z wielkiej miłoœci a pocałowaniem z popędu krwi jest taka różnica, jak między aniołem i diabłem. Obokpogardy wezbrał gniew w Krzysi, atoli poczęła się w niej dusza burzyć i przeciw Wołodyjowskiemu. On także był winien, czemuż cała pokuta i zgryzota, i zawód maspadać na niš? Czemu by i on nie miał zakosztować tego gorzkiego chleba? Zali ona nie ma prawa powiedzieć mu, gdy powróci: - Zmyliłam się... litoœć nad waćpanem wzięłam za afekt; zmyliłeœ się i ty; teraz poniechaj mnie, jako ja ciebie poniechałam... Nagle strach jš porwał za włosy przed zemstš groŸnego męża, strach nie o siebie,ale o głowę ukochanš, na którš ta zemsta spadłaby niechybnie. W wyobraŸni ujrzała Ketlinga stawajšcego do walki z tym złowrogim szermierzem nad szermierze i następnie padajšcego, jak pada kwiat podcięty kosš; ujrzała jego krew, jego wybladłš twarz, jego zamknięte na wieki oczy i cierpienia jej przeszły miarę wszelkš. Wstała czym prędzej i wyszła do swojej izby, by zejœć ludziom z oczu, by nie słuchać rozmowy o Wołodyjowskim i o jegobliskim powrocie. W sercu jej wzbierała coraz większa przeciw małemu rycerzowi zawziętoœć. Ale zgryzota i żal poszły w trop za niš; nie opuœciły jš w czasie pacierzy; siadły na jej łóżku, gdy położyłasię w nie zmożona słaboœciš, i poczęły przemawiać do niej: - Gdzie on? - pytał żal. - Patrz, nie wrócił dotšd do gospody; chodzi po nocy i ręce łamie. Chciałabyœ mu nieba przychylić, oddałabyœ za niego krew serdecznš, a napoiłaœ go truciznš, nóż wepchnęłaœ mu wserce... - Gdyby nie twoja płochoœć, gdyby nie chęć wabienia każdego, którego spotkasz! - mówiła zgryzota - inaczej by wszystko byćmogło, a teraz jeno desperacja ci zostaje. Twoja wina! twoja wielka wina! Nie ma już rady, nie ma już dla cię ratunku, jeno wstyd a ból, a płakanie... - Jak to on w koœciele klęczał przed tobš - mówił znów żal. - Dziw, że ci serce nie pękło, kiedy ci w oczy patrzył i zmiłowania prosił. Słuszna było nad obcymsię zlitować, a cóż dopiero nad nim, nad kochanym, nad najmilszym! Boże mu błogosław, Boże go pociesz! - Gdyby nie twoja płochoœć, mógł w radoœci odejœć ten najmilszy- powtarzała zgryzota - i tyœ mu mogła w ramiona pójœćjako wybrana, jako żona... - I wiecznie z nim być! - dodawał żal A zgryzota: - Twoja wina! A żal: - Krzysiu, płacz Więc znów zgryzota: - Tym winy nie zmażesz! Więc znów żal: - Uczyń, co chcesz, a pociesz go. - Wołodyjowski go zabije! - odpowiedziała natychmiast zgryzota. Zimny pot oblał Krzysię i siadła na łóżku. Mocne œwiatło księżyca wpadało do izby, która w tych białych blaskach wydawała się jakoœ dziwnie i straszno. "Co to jest? - myœlała Krzysia - oto tam Basia œpi, widzę jš, bo miesišc jej w twarzœwieci, a ani wiem, kiedy przyszła, kiedy się rozebrała i położyła. Nie spałam przecież ani chwili, ale widać, że moja biedna głowa już na nic..." Tak rozmyœlajšc położyła się znowu, lecz wnet żal i zgryzota zasiadły także na krawędzi jej łóżka, zupełnie jakby jakieœ dwie boginki, które wedle woli zanurzały się w blasku księżycowym lub też wypływały z tej srebrnej topieli na powrót. - Nie będę dziœ wcale spała - rzekła sobie Krzysia. I poczęła rozmyœlać o Ketlingu, a przy tymcierpieć coraz bardziej. Nagle, wœród ciszy nocnej, ozwał się żałosny głos Basi: - Krzysiu - Nie œpisz? - Bo mi się przyœniło, że jakowyœ Turczyn pana Michała strzałš przeszył. Jezu Chryste! sen mara! Ale aż mnie febra trzęsie. Zmówmy litanię, by Bóg nieszczęœcie odwrócił! Krzysi przeleciała przez głowę błyskawicšmyœl: "Bogdaj go kto ustrzelił!" Ale natychmiast przeraziła się własnš złoœciš,więc choć trzeba się jej było zdobyć na nadludzkš siłę, aby w tej właœnie chwili modlić się o szczęœliwy powrót Wołodyjowskiego, jednak odrzekła: - Dobrze, Basiu Za czym podniosły się obie z łóżek i klęknšwszy nagimi kolankami na zalanej księżycowym œwiatłem podłodze, poczęły odmawiać litanię. Głosy ich odpowiadały sobie wzajemnie, to podnoszšc się, to zniżajšc; rzekłbyœ: izba zmieniła się w celęklasztornš, w której dwie białe mniszeczki odprawiajš nocne modlitwy. Rozdział 16 Nazajutrz dzień była już Krzysia spokojniejsza, albowiem wœród poplštanych œcieżek i manowców wybrała sobie drogę ciężkš niezmiernie, ale nie błędnš. Wstępujšc na niš wiedziała przynajmniej, dokšd dojdzie. Przede wszystkim jednak postanowiła widzieć się z Ketlingiem i rozmówić się z nim po raz ostatni, aby go od wszelakiej przygody zasłonić. Przyszło jej to niełatwo, bo Ketling nie pokazał się przez kilka następnych dni i na noc nie wracał. Krzysia poczęła wstawać do dnia i chodzić do pobliskiego koœcioła Dominikanów w tej nadziei, że któregokolwiek ranka spotka go i rozmówi się z nim bez œwiadków. Jakoż wkilka dni póŸniej spotkała go w samej bramie. On spostrzegłszy jš zdjšł kapeluszischyliwszy w milczeniu głowę stał bez ruchu; twarz miał zmęczonš bezsennoœciš icierpieniem, oczy zapadłe, na skroniach złotawe piętna; delikatna cera jego stała się woskowš i wyglšdał po prostu jak cudny kwiat, który więdnie. Krzysi na jego widok rozdarło się na dwoje serce, więc choć każdy krok stanowczy kosztował jš bardzo wiele, bo z natury była nieœmiałš, jednak pierwsza wycišgnęła doń rękę i rzekła: - Niech waćpana Bóg pocieszy i zeœle mu zapomnienie. Ketling wzišł jej rękę, przyłożył jš sobie do rozpalonego czoła, potem do ust, do których przyciskał jš długo i z całej mocy, wreszcie ozwał się głosem pełnym œmiertelnego smutku i rezygnacji: - Nie masz dla mnie pociechy ni zapomnienia!.. Była chwila, że Krzysia potrzebowała całejmocy nad sobš, by nie zarzucić mu z żalu ršk na szyję i nie zakrzyknšć: "Kocham cię nad wszystko! Bierz mnie" Czuła, że jeœli porwie jš płacz, to ona tak uczyni; więc długi czas stała przed nim w milczeniu, pasujšc się ze łzami. Jednak się wreszcie zmogła i poczęła mówić spokojnie, chociaż bardzo prędko. bo tchu jej brakło: - Możeć to przyniesie jakowšœ ulgę, gdy powiem, że nie będę niczyjš... Idę za kratę... Waćpan mnie nigdy nie sšdŸ Ÿle, bom i tak już nieszczęœliwa! Waćpan mi przyrzeknij, daj mi parol, że sięz afektu dla mnie nie spuœcisz nikomu... że się nie przyznasz... że tego, co było, nie odkryjesz ni przyjacielowi, ni krewnemu. Tomoja ostatnia proœba. Przyjdzie ten czas, że waćpan będziesz wiedział, dlaczego to czynię... Ale i wtedy miej wyrozumienie. Dziœnie powiem więcej, bo od żalu zgoła nie mogę. Waćpan mi to przyrzeknij, to mnie pocieszysz, a inaczej chyba zamrę! - Przyrzekam i parol daję! - odpowiedział Ketling. - Bóg waćpanu zapłać, a ja z całego serca dziękuję! Ale i przy ludziach spokojnš twarzpokazuj, by się zaœ kto czego nie domyœlił. Czas mi odejœć. Waćpan jesteœ taki dobry, że słów brak. Odtšd się już osobno nie będziem widzieli, jeno przy ludziach. Powiedzże mi jeszcze, że do mnie urazy niechowasz... Bo męka co innego, a uraza co innego... Bogu mię ustępujesz, nie komu innemu... pamiętaj! Ketling chciał coœ przemówić, ale że cierpiał nad miarę, więc tylko jakieœ niewyraŸne dŸwięki podobne do jęczenia wyszły z jego ust; następnie dotknšł palcami Krzysinych skroni i trzymał je tak czas jakiœ na znak, że jej przebacza i że jšbłogosławi. Po czym się rozstali; ona poszła do koœcioła, a on znów w ulicę, by nie spotkaćsię z kim ze znajomych w gospodzie. Krzysia wróciła dopiero w południe, a wróciwszy znalazła znamienitego goœcia: był to ksišdz podkanclerzy Olszowski. Przyjechał on niespodzianie w odwiedziny do pana Zagłoby pragnšc, jak sam powiadał, poznać tak wielkiego kawalera, "którego przewagi wojenne sš wzorem, a rozum przewodnikiem dla całego rycerstwaw tej wspaniałej Rzeczypospolitej". Pan Zagłoba był po prawdzie wielce zdumiony, lecz nie mniej kontent, iż go tak wielki honor wobec niewiast spotyka; puszył się więc niezmiernie, czerwienił, pocił, a jednoczeœnie starał się okazać pani stolnikowej, iż przywykł do podobnych odwiedzin ze strony największych dostojników w kraju i że nic sobie z nich nie robi. Krzysia, przedstawiona prałatowi iucałowawszy pobożnie jego ręce, usiadła przy Basi, rada, iż nikt na jej twarzy œladuniedawnych wzruszeń nie wyczyta. Tymczasem ksišdz podkanclerzy obsypywał pochwałami pana Zagłobę tak obficie i tak łatwo, iż zdawało się, że coraz nowe ich zapasy wydobywał ze swych fioletowych, poobszywanych koronkami rękawów. - Waszmoœć nie myœl - mówił - iż mnie tu sama ciekawoœć poznania pierwszego między rycerstwem męża przygnała, bo jakkolwiek podziw słusznym jest dla bohaterów hołdem, jednakże gdzie obok męstwa eksperiencja i bystry rozum sedes sobie obrały, tam ludzie i dla własnej korzyœci odprawować zwykli pielgrzymki. - Eksperiencja - rzekł skromnie pan Zagłoba - szczególniej w wojennym rzemioœle, z samym wiekiem przyjœć musiała i może dlatego jeszcze nieboszczykpan Koniecpolski, ojciec choršżego, czasem o radę mnie pytał, potem zaœ: i pan MikołajPotocki, i ksišżę Jeremi Wiœniowiecki, i pan Sapieha, i pan Czarniecki, ale co do przezwiska Ulisses, temu się zawsze przez modestię oponowałem. - A jednak tak ono z waœciš zwišzane, że czasem i prawdziwego nazwiska ktoœ nie powie, jeno rzeknie: "nasz Ulisses", i wszyscy wraz odgadnš, kogo orator chciał wyrazić. Więc też w dzisiejszych trudnych a przewrotnych czasach, gdy niejeden wahasię w umyœle i nie wie, gdzie ma się obrócić, przy kim stanšć, rzekłem sobie: "Pójdę! zdania wysłucham, wštpliwoœci się pozbędę, œwiatłš radš się oœwiecę." Zgadujesz waszmoœć, iż o bliskiej elekcji chcę mówić, wobec której każda censura candidatorum ku czemuœ dobremu przywieœć może, a cóż dopiero taka, która z ust waszmoœciowych wypłynie. Słyszałem już między rycerstwem z największym aplauzem powtarzane, że waœć nierad owych cudzoziemców widzisz, którzy się na nasz tron wspaniały cisnš. W żyłach Wazów (miałeœ waszmoœć powiedzieć) płynęła krew Jagiellońska, przeto za obcych nie mogli być uważani, aleci cudzoziemcy (miałeœ waszmoœć powiedzieć) ani naszych staropolskich obyczajów nie znajš, ani naszych wolnoœci uszanować nie potrafiš i łatwo absolutum dominium wyniknšć stšd może. Przyznaję waszmoœci, iż głębokie to słowa, ale wybacz, jeżeli spytam: zali istotnie je wypowiedziałeœ, czyli też opinio publica wszystkie głębsze sentencje tobie w pierwszym rzędzie ze zwyczaju już przypisuje? - Œwiadkiem te białogłowy - odpowiedział Zagłoba - a choć niestosowna to dla nich materia, niechaj mówiš, skoro Opatrznoœć w niezbadanych swych wyrokach dar mowy na równi z nami im przyznała! Ksišdz podkanclerzy mimo woli spojrzał na paniš Makowieckš, a następnie na dwie przytulone do siebie panienki. Nastała chwila ciszy. Nagle rozległ się srebrzysty głos Basi: - Ja nie słyszałam Za czym Basia zmieszała się okrutnie i zaczerwieniła się po same uszy, zwłaszczaże pan Zagłoba zaraz rzekł: - Wybacz wasza dostojnoœć! Młode to, więcpłoche! Ale quod attinet kandydatów, nierazmówiłem, że na tych cudzoziemców będzie płakała wolnoœć polska. - Boję się i ja tego - odparł ksišdz Olszowski - lecz choćbyœmy chcieli jakowegoœ Piasta, krew z krwi, koœć z koœci naszych, obrać, powiedz waszmoœć, w którš stronę serca nasze zwrócić się majš? Sama waszmoœcina myœl o Piaœcie jest wielka i jako płomień szerzy się po kraju, bo słyszę, że wszędy na sejmikach, gdzie jeno korupcji nie pobrano, jeden głossłychać: Piast! Piast!... - Słusznie! słusznie! - przerwał Zagłoba. - Wszelako - cišgnšł dalej podkanclerzy - łatwiej jest obwoływać Piasta niż tak pożšdanego znaleŸć, więc nie dziwuj się waszmoœć, że cię spytam: kogo miałeœ na myœli? - Kogo miałem na myœli? - powtórzył nieco zakłopotany Zagłoba. I wysunšwszy wargę zmarszczył brwi. Ciężko mu było zdobyć się na prędkš odpowiedŸ, bo dotychczas nie tylko nikogo nie miał na myœli, ale w ogóle nie miał wcale i tych myœli, które zręczny ksišdz podkanclerzy już mu był wmówił. Zresztš sam wiedział o tym i rozumiał, że podkanclerzy cišgnie go w jakowšœ stronę, ale umyœlnie cišgnšć się pozwolił, bo mu to ľAÄ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żXPCcY“!cZ´[Îc€\Ô,Jc];]pochlebiało wielce. - Twierdziłem tylko in principio, że nam potrzeba Piasta - odrzekł wreszcie - ale coprawda, tom nikogo dotšd nie wymienił. - Słyszałem o ambitnych zamiarach księcia Bogusława Radziwiłła!- mruknšł jakby samdo siebie ksišdz Olszowski. - Póki tchu w nozdrzech moich, póki ostatnia kropla krwi w piersi- zawołał z siłš głębokiego przekonania Zagłoba - nic ztego! Żyć bym w tak pohańbionym narodzie nie chciał, który by zdrajcę i judasza swego królem w nagrodę kreował! - Głos to nie tylko rozumu, ale i obywatelskiej cnoty! - mruknšł znów podkanclerzy. "Ha! - pomyœlał Zagłoba - chcesz ty mnie pocišgnšć, pocišgnę ja ciebie." Na to znów Olszowski: - Kędyż tedy zapłyniesz, skołatana nawo ojczyzny mojej! Jakież cię burze, jakież cięskały czekajš? Zaprawdę, Ÿle będzie, gdy cudzoziemiec sternikiem twoim zostanie, alewidać tak musi być, gdy nie masz między twymi synami godniejszego! Tu rozłożył białe ręce zdobne błyszczšcymi pierœcieniami i schyliwszy głowę rzekł z rezygnacjš: - Zatem Kondeusz, Lotaryńczyk lub ksišżę Neyburski?... Nie masz innej rady! - Nie może być! Piast! - odpowiedział Zagłoba. - Kto? - spytał ksišdz. I nastało milczenie. Za czym znów zabrał głos podkanclerzy: - Czy jest aby jeden, na którego zgodziliby się wszyscy? Gdzie jest taki, który by od razu tak przypadł rycerstwu do serca, by nikt nie œmiał przeciw wyborowi jego szemrać?... Był jeden taki, największy, najzasłużeńszy, twój, zacny rycerzu, przyjaciel, ten, który w sławie jak w słońcu chodził... Był taki... - Ksišżę Jeremi Wiœniowiecki! - przerwał Zagłoba. - Tak jest! Ale on w grobie... - Żyje syn jego! - odpowiedział Zagłoba. Podkanclerzy zamrużył oczy i siedział czasjakiœ w milczeniu; nagle podniósł głowę, spojrzał na pana Zagłobę i poczšł mówić zwolna: - Dziękuję Bogu, że mnie natchnšł myœlš poznania waszmoœci. Tak jest! żywie syn wielkiego Jeremiego, młode i pełne nadziei ksišżę, względem którego ma Rzeczpospolita nie uiszczony, dotšd dług dospłacenia. Ale z olbrzymiej fortuny nic mu nie zostało, jeno sława jako jedyna spuœcizna. Więc w dzisiejszych zepsutych czasach, gdy każdy oczy tam tylko kieruje, gdzie je złoto przycišga, kto wymówi jego imię, kto będzie miał odwagę jego kandydaturę postawić? Waćpan? - tak! Zali jednak znajdzie się takich wielu? Niedziwno, że ten, komu wiek życia w bohaterskich zapasach na wszystkich polachprzeminšł, nie ulęknie się i na elekcyjnym polu hołd głoœno słusznoœci oddać... Ale czyinni pójdš za nim?. Tu podkanclerzy zamyœlił się, po czym wzniósł oczy i dalej mówił: - Bóg nad wszystkich mocniejszy. Kto wie, jakie sš jego wyroki? kto wie? Skoro pomyœlę, jak całe rycerstwo wierzy i ufa waćpanu, zaprawdę spostrzegam ze zdumieniem, że jakowaœ nadzieja wstępuje mi w serce. Powiedz mi waćpan szczerze, zali niepodobieństwa istniały dla cię kiedykolwiek? - Nigdy! - odrzekł z przekonaniem Zagłoba.- Zbyt ostro jednak tej kandydatury stawiaćod razu nie należy. Niech się to imię o uszyludzkie odbija, ale niech nie wydaje się przeciwnikom zbyt groŸne; niech lepiej œmiejš się i szydzš, by zbyt silnych nie stawiali impedimentów... Może też Bóg da, że nagle wypłynie, gdy tamte partie wzajem zniweczš swoje zabiegi... Toruj mu waszmoœć z wolna drogę i nie ustawaj w pracy, bo to kandydat twój, godny twego rozumu i doœwiadczenia... Boże cię błogosław w tych zamiarach... - Mamże suponować - spytał Zagłoba - że wasza dostojnoœć także o księciu Michale zamyœlał? Ksišdz podkanclerzy wydobył zza rękawa małš ksišżeczkę, na której czerniał grubymi literami wybity tytuł Censura candidatorum, i rzekł: - Czytaj waszmoœć, niech to pismo za mnie odpowie! To rzekłszy ksišdz podkanclerzy poczšł sięzbierać, lecz pan Zagłoba zatrzymał go i rzekł: - Pozwolisz wasza dostojnoœć, że ja jeszcze coœ odpowiem. Więc naprzód dziękuję Bogu, że mniejsza pieczęć w takichznajduje się rękach, które umiejš na wosk ludzi ugniatać. - Jak to? - spytał zdziwiony podkanclerzy. - Po drugie, z góry powiadam waszej dostojnoœci, że kandydatura księcia Michałabardzo do serca mi przypada, bom jego ojca znał i miłował, i biłem się pod nim wraz z mymi przyjaciółmi, którzy także dusznie się uradujš na myœl, że synowi będš mogli okazać tę miłoœć, jakš dla wielkiego ojca mieli. Przeto chwytam się tej kandydatury oburšcz i dziœ jeszcze pomówię z panem podkomorzym Krzyckim, familiantem wielkim i moim znajomkiem, który ma niepoœledni mir u szlachty, bo trudno go niekochać. Obaj tedy będziem czynić, co w mocy naszej, i Bóg da, że coœ wskóramy. - Niech was aniołowie prowadzš - odrzekł ksišdz - jeœli tak, to o nic więcej nie chodzi. - Za pozwoleniem waszej dostojnoœci. Mnie chodzi jeszcze o jednš rzecz: mianowicie, żeby wasza dostojnoœć nie pomyœlała sobie tak: "Swoje własne desiderata w gębę mu włożyłem, wmówiłem w niego, że to on z własnego rozumu invenit księcia Michałowškandydaturę, krótko mówišc: ugniotłem kpaw ręku, jakby był z wosku..." Wasza dostojnoœć! Będę promował księcia Michaładlatego, że mi do serca przypadł - ot, co!...że waszej dostojnoœci także, jako widzę, przypada - ot, co!... Będę promował dla księżnej wdowy, dla moich przyjaciół, dla ufnoœci, jakš mam w rozumie (tu pan Zagłoba skłonił się), z którego ta Minerwawyskoczyła, ale nie dlatego, żem sobie dał wmówić jako małe dziecko, że to moja inwencja; nie dlatego wreszcie, żem kiep, ale dlatego, że jak mi ktoœ mšdry co mšdrego mówi, to stary Zagłoba powiada: Zgoda! Tu skłonił się szlachcic raz jeszcze i umilkł. Ksišdz podkanclerzy zmieszał się, było, z poczštku znacznie, ale widzšc i dobry humor szlachcica, i to, że sprawa tak pożšdany obrót bierze, rozœmiał się z całej duszy, za czym chwyciwszy się za głowę, jšł powtarzać: - Ulisses, jak mi Bóg miły, czysty Ulisses. Panie bracie, kto chce co dobrego sprawić, różnie ludzi obchodzić musi, ale z wami, widzę, trzeba prosto w sedno. Okrutnieœcie mi do serca przypadli! - Jako mnie ksišżę Michał! - Niechże wam Bóg da zdrowie! Ha! pobitym,alem rad! Siła musieliœcie szpaków zjeœć zamłodu... A ten sygnecik, gdyby się na pamištkę naszego colloquium przygodził... Na to Zagłoba: - A ten sygnecik niech na miejscu ostanie... - Już to dla mnie uczyńcie... - Żadnym sposobem nie może być! Chyba innym razem... kiedy póŸniej... po elekcji... Zrozumiał ksišdz podkanclerzy i nie nalegałdłużej, wyszedł jednak z promieniejšcš twarzš. Pan Zagłoba odprowadził go aż za bramę i wracajšc mruczał: - Ha! dałem mu naukę! Trafił frant na franta... Ale honor jest! Będš się tu dygnitarze na wyprzodki przed tę bramę zjeżdżali... Ciekawym, co tam białogłowy sobie myœlš? Białogłowy pełne były istotnie podziwu i pan Zagłoba urósł, zwłaszcza w oczach pani Makowieckiej, do pułapu, toteż zaledwie się pokazał, zaraz zakrzyknęła z wielkim zapałem: - Waćpan Salomona rozumem przeszedł! A on rad był bardzo: - Kogo, mówisz waćpani, przeszedłem? Poczekaj waćpani: obaczysz tu i hetmanów, i biskupów, i senatorów; nieledwie trzeba się będzie od nich opędzać; chyba się za kotarkę chować przyjdzie... Dalszš rozmowę przerwało wejœcie Ketlinga. - Ketling, chcesz promocji? - zawołał pan Zagłoba, upojony jeszcze własnym znaczeniem. - Nie! - odparł ze smutkiem rycerz - bo mi znów na długo wyjechać przyjdzie. Zagłoba spojrzał na niego uważniej. - Coœ ty taki z nóg œcięty? - Właœnie dlatego, że wyjeżdżam. - Dokšd? - Odebrałem listy ze Szkocji, od dawnych przyjaciół ojca i moich. Sprawy moje wymagajš, abym się tam udał koniecznie, może na długo... Żal mi się z waćpaństwem rozstawać, ale - muszę! Zagłoba, wyszedłszy na œrodek izby, spojrzał na paniš Makowieckš, kolejno na panny i spytał: - Słyszałyœcie? W imię Ojca i Syna, i Ducha Œwiętego, amen! Rozdział 17 Jakkolwiek pan Zagłoba przyjšł ze zdumieniem wieœć o wyjeŸdzie Ketlinga, jednakże nie przyszły mu do głowy żadne podejrzenia, łatwo bowiem było przypuœcić, że Karol II przypomniał sobie usługi, jakie rodzina Ketlingów w czasach burzy tronowi oddała, i że zapragnšł okazać wdzięcznoœć ostatniemu tej rodziny potomkowi. Dziwniejszym nawet mogłoby się zdawać, gdyby miało być inaczej. Ketling w dodatku pokazał panu Zagłobie jakieœ "zamorskie listy" i przekonał go ostatecznie. Swojš drogš wyjazd ów zagroził wszystkimplanom starego szlachcica, toteż z niepokojem myœlał, co będzie dalej. Wołodyjowski, miarkujšc z jego listu, mógłwrócić lada godzina - a wiatry mu tam w stepie resztki żalu wywiały (myœlał pan Zagłoba). Wróci rezolutem większym, niż wyjechał, że zaœ do Krzysi mocniej go jakoœ licho cišgnęło, zaraz deklarować gotów... a potem?... - Potem Krzysia odpowiezgodš, bo jakżeby takiemu kawalerowi i przy tym bratu pani Makowieckiej odpowiedzieć mogła, i biedny, najmilszy hajduczek ostanie na lodzie. Pan Zagłoba zaœ z zawziętoœciš właœciwš starym ludziom uparł się koniecznie połšczyć Basię z małym rycerzem. Nie pomogły ostatecznie ani perswazje Skrzetuskiego, ani te, które sam sobie od czasu do czasu czynił. Chwilami obiecywał sobie wprawdzie nie mieszać się już więcejdo niczego, następnie zaœ wracał mimo wolido myœli skojarzenia tej pary z tym większym uporem. Rozważał po całych dniach, jak ręki do tego przyłożyć; tworzył plany, układał fortele. I przejmował się tym tak dalece, że gdy mu się wydało, iż wynalazł sposób, wówczas wykrzykiwał głoœno, jakby po dokonanej już sprawie: - Niechże was Bóg błogosławi Ale obecnie ujrzał przed sobš niemal ruinę swoich życzeń. Nie pozostawało mu nic innego, jak tylko zaniechać wszelkich usiłowań i przyszłoœć zdać na wolę bożš, bo ów cień nadziei, że Ketling uczyni przed wyjazdem jakiœ krok stanowczy względem Krzysi, nie mógł się długo w głowie pana Zagłoby ostać. Więc z żalu już tylko i ciekawoœci postanowił wybadać bliżej młodego rycerza tak o sam termin wyjazdu, jak również o to, co przed opuszczeniem Rzeczypospolitej uczynić zamierza. Zawezwawszy go więc na rozmowę rzekł mu ze zmartwionš wielce twarzš: - Trudno! każdy sam najlepiej rozumie, co mu czynić przystoi, nie będę ja cię przeto namawiał, abyœ został, ale chciałbym się przynajmniej czegoœ o powrocie twoim dowiedzieć... - Zali ja mogę odgadnšć, co mnie tam czeka, gdzie jadę - odrzekł Ketling - jakie sprawy i jakie przygody?... Wrócę kiedyœ, jeœli będę mógł; zostanę tam na zawsze, jeœli będę musiał. - Obaczysz, że cię i serce będzie do nas cišgnęło. - Bogdaj grób mój był nie gdzie indziej, ale na tej ziemi, która wszystko mi dała, co dać mogła. - A widzisz! W innych stronach cudzoziemiecdo œmierci pasierzbem zostaje, a nasza matka to ci zaraz wycišgnie ramiona i jak swego przytuli. - Prawda, wielka prawda! Ej, żebym tylko mógł... Bo wszystko może mi się w starej ojczyŸnie przygodzić, jeno szczęœcie się nieprzygodzi. - Ha! mówiłem ci: ustal się, ożeń, nie chciałeœ słuchać. A żonatym będšc, choćbyœ wyjechał, to byœ wrócić musiał, chybabyœ i żonę przez rozbujałe flukta chciał przewozić, a tego nie suponuję. Raiłem ci, cóż! nie chciałeœ słuchać! Tu pan Zagłoba poczšł uważnie wpatrywać się w twarz Ketlinga, chcšc wyraŸnie jakowychœ od niego objaœnień, ale Ketling milczał, głowę tylko spuœcił i oczy wbił w podłogę. - Cóż ty na to? hę? - rzekł po chwili Zagłoba. - Nie było do tego nijakiego podobieństwa -odparł z wolna młody rycerz. Zagłoba poczšł chodzić po izbie, potem stanšł przed Ketlingiem, założył ręce w tył i rzekł: - A ja ci powiadam, że było! Jeœli nie było, to niech od dziœ dnia nigdy tego oto brzuchatym oto pasem nie obwišżę. Krzysia jest ci przyjacielem - Da Bóg, że i zostanie, chociaż nas morza przedzielš! - Więc co? - Nic więcej! nic więcej! - Pytałeœ się jej? - Daj waćpan spokój! Już mi i tak smutno, że odjeżdżam - Ketling! chcesz, żebym ja jeszcze, póki czas, spytał? Ketling pomyœlał, że jeœli Krzysia tak bardzo życzyła sobie, aby ich uczucia pozostały w ukryciu, to może będzie rada, gdy się trafi sposobnoœć zaprzeczenia ich otwarcie, więc odrzekł: - Ja waœci upewniam, że to się na nic nie zdało, i sam jestem pewien tak dalece, żemuczynił wszystko, żeby sobie ten afekt z głowy wybić, ale jeœli waćpan cudu się spodziewasz, to pytaj - Ha jeœliœ ty jš sobie z głowy wybił- rzekłz pewnš goryczš pan Zagłoba - w takim razie istotnie nie ma co robić. Tylko pozwól sobie powiedzieć, żem cię za stateczniejszego uważał kawalera. Ketling wstał i wycišgnšwszy goršczkowo obie ręce ku górze, odrzekł z niezwykłš sobie gwałtownoœciš: - Co mi pomoże której z tych tam gwiazd pożšdać? Ni ja do niej wzlecieć mogę, ni ona do mnie nie zejdzie! Gorze takim, którzy do srebrnej luny wzdychajš Lecz pan Zagłoba rozgniewał się także i sapać poczšł. Przez chwilę nie mógł nawet mówić i dopiero opanowawszy złoœć tak odparł przerywanym głosem: - Mój kochany, nie czyńże mnie kpem i masz mi racje dawać, to dawaj jak człowiekowi, co się żywi chlebem i mięsem,nie zaœ szalejem... Bo żebym ja teraz sfiksował i powiedział sobie, że moja ta czapka jest luna, której rękš nie dosięgnę, to bym z gołym łysem po mieœcie chodził i mróz by mnie w uszy kšsał jak pies. Ja takimi racjami nie wojuję, jeno to wiem, żeta dziewka stšd o trzy izby siedzi, że je, pije, że jak chodzi, to nogami przebierać musi; że na mróz nos jej czerwienieje, a wupał jej goršco; że jak jš komar utnie, to jš swędzi, i że do luny w tym chyba podobna, iż brody nie ma. Ale w taki sposób, w jaki ty mówisz, można także powiedzieć, że rzepa to astrolog. Co się zaœKrzysi tyczy, jeœliœ nie próbował, jeœliœ niepytał, to twoja sprawa, ale jeœliœ dziewkę rozkochał, a teraz odjeżdżasz powiedziawszy sobie "luna", to uczciwoœć swojš, równie jak rozum, lada strawš nakarmić możesz. Ot! w czym rzecz Na to Ketling: - Nie słodko mi, ale gorzko w gębie od tej strawy, którš się karmię. Jadę, bo muszę; nie spytam, bo nie mam o co. Ale waœć mniekrzywo sšdzisz... Bóg widzi, jak krzywo! - Ketling! ja przecie wiem, żeœ ty porzšdny człowiek, tylko tych waszych manier wyrozumieć nie mogę. Za moich czasów szło się do dziewki i mówiło się jej w oczytym rytmem: "Chcesz, to będziem żyli w kupie, a nie, to ja cię nie kupię!" I każdy wiedział, czego się trzymać... Kto zaœ był ciemięga i sam nie œmiał gadać, to mówniejszego od siebie posyłał. Ofiarowałem ci się i jeszcze ofiaruję. Pójdę, przemówię, respons ci odniosę, a ty wedle tego pojedziesz albo zostaniesz... - Pojadę! nie może inaczej być i nie będzie! - To wrócisz. - Nie! Uczyńże mi waćpan łaskę i nie mówmy o tym więcej. Chcesz waćpan rozpytać dla własnej ciekawoœci, dobrze, ale nie w moim imieniu... - Dla Boga! chyba żeœ już pytał? - Nie mówmy o tym! Uczyń mi waćpan tę łaskę! - Dobrze, mówmy o aurze... Niechże was piorun zatrzaœnie razem z waszymi manierami! Tak, ty musisz jechać, a ja klšć!- Żegnam waćpana. - Czekaj, czekaj! Zaraz mnie cholera minie! Mój Ketling! czekaj, bo miałem z tobš pomówić. Kiedy jedziesz?... - Jak tylko sprawy załatwię. Chciałbym się z Kurlandii ćwierci dzierżawnej doczekać, adworek ten, w którym mieszkaliœmy, sprzedałbym chętnie, gdyby się kto ochotnydo kupna trafił. - Niech Makowiecki kupuje albo Michał! Na Boga! przecie bez pożegnania się z Michałem nie wyjedziesz? - Rad bym go z duszy pożegnał! - Lada moment będzie! lada moment! Może on cię do Krzysi namówi... Tu urwał pan Zagłoba, bo go nagle ogarnšłjakiœ niepokój. "Przysługiwałem się Michałowi w dobrej chęci - pomyœlał - ale diablo wbrew jego chęci; miałaby zaœ discordia z tego pomiędzy nim a Ketlingiem wyniknšć, to niech sobie Ketling lepiej jedzie..." Tu pan Zagłoba poczšł pocierać rękš łysinę, wreszcie rzekł: - Mówi się to i owo ze szczerej życzliwoœciku tobie. Takem cię pokochał, że rad bym cię wszelkimi sposobami zatrzymał, więc ciKrzysię jako słoninkę nastawiłem... Ale to jeno z życzliwoœci... Cóż mnie staremu do tego!... Naprawdę to jeno życzliwoœć... nic więcej. Jać przecie swatami się nie trudnię,bo gdybym chciał swatać, to bym był siebiewyswatał... Daj, Ketling, pyska... a nie gniewaj się... Ketling wzišł w objęcia pana Zagłobę, któryÄ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż^Pą H_ Üc€`ݸca•'ř cb5Ň Erozczulił się istotnie i zaraz gšsiorek kazałpodać mówišc: - Już też z okazji tego odjazdu co dzień taki jeden wypijem. I wypili, po czym Ketling pożegnał się i odszedł. Wino tymczasem podniosło fantazję w panu Zagłobie; poczšł bardzo tęgo rozmyœlać o Basi, o Krzysi, o Wołodyjowskim i o Ketlingu; poczšł łšczyć ich w pary, błogosławić, wreszcie zatęsknił do dziewczyn i rzekł sobie: - Ano, pójdę zobaczyć te kozy... Panny siedziały w izbie po drugiej stronie sieni i szyły. Pan Zagłoba powitawszy je jšł chodzić po izbie wlokšc za sobš nieco nogi, bo mu już, zwłaszcza po winie, nie służyły jak dawniej. Chodzšc spoglšdał na dziewczyny, które siedziały bliziutko jedna drugiej, tak że jasna główka Basi prawie wspierała się o ciemnš Krzysinš. Basia wodziła za nim oczyma, a Krzysia wyszywała tak pilnie, że ledwie można byłouchwycić okiem migotanie jej igły. - Hum! - ozwał się Zagłoba. - Hum! - powtórzyła Basia. - Nie przedrzeŸniaj mnie, bom gniewny! - Pewnie szyję utnie! - zawołała udajšc przestrach Basia. - Kołat! kołat! kołatko! Język ci ucišć! ot, co! To rzekłszy pan Zagłoba zbliżył się tuż do panienek i wzišwszy się nagle w boki, spytał bez żadnego wstępu: - Chcesz Ketlinga za męża? - I takich pięciu - ozwała się zaraz Basia. - Cicho bšdŸ, mucho, nie do ciebie mówię! Krzysiu, do ciebie mowa. Chcesz Ketlinga zamęża? Krzysia przybladła nieco, chociaż z poczštku sšdziła, że pan Zagłoba Basię, niejš zapytuje; za czym podniosła na starego szlachcica swoje œliczne ciemnoniebieskie oczy. - Nie! - odrzekła spokojnie. - Ano proszę! Nie! przynajmniej krótko! Proszę! proszę! I czemuż to waćpanna jegoz łaski swojej nie chcesz? - Bo ja nikogo nie chcę. - Krzychna! powiedz to komu innemu! - wtršciła Basia. - Cóż to stan małżeński w takš abominację podało? - pytał dalej pan Zagłoba. - To nie abominacja, jeno mam do zakonu wolę - odrzekła Krzysia. Była w jej głosie taka powaga i taki smutek, że i Basia, i pan Zagłoba na chwilę nawet nie przypuœcili, że to żarty. Zdumienie tylko ogarnęło oboje tak wielkie, że poczęli spoglšdać to na siebie, to na Krzysię, jak błędni. - Hę? - rzekł pierwszy Zagłoba. - Mam wolę do zakonu! - powtórzyła ze słodyczš Krzysia. Basia spojrzała na niš raz i drugi, nagle zarzuciwszy jej ręce na szyję przytuliła swoje różane usta do jej policzka i poczęłamówić prędko: - Krzysiu, bo beknę! Powiedz zaraz, że jenona wiatr tak mówisz, bo beknę, jak Bóg na niebie, beknę! Rozdział 18 Po widzeniu się z Zagłobš Ketling był jeszcze u pani Makowieckiej, której oœwiadczył, że dla pilnych spraw musi pozostać w mieœcie, a może i wyjechać jeszcze przed głównš podróżš na kilka tygodni do Kurlandii, że zatem nie będzie mógł podejmować pani stolnikowej nadal osobiœcie w swym wiejskim dworku. Jednakże błagał jš, by ów dworek chciała,jak i dotšd, uważać za swojš rezydencję i wraz z mężem i panem Michałem w nim w czasie bliskiej już elekcji zamieszkać. Pani Makowiecka zgodziła się, ponieważ w przeciwnym razie dworek stałby pustkš i nikomu by pożytku nie przyniósł. Po owej rozmowie Ketling zniknšł i nie pokazywał się więcej ani w gospodzie, ani póŸniej w okolicach Mokotowa, gdy pani Makowiecka wraz z pannami na wieœ wróciła. Lecz jedna tylko Krzysia odczuwała tę nieobecnoœć, pan Zagłoba bowiem cały zajęty był zbliżajšcš się elekcjš, zaœ Basia i stolnikowa tak dalece wzięły do serca nagłe postanowienie Krzysine, że nie mogły o niczym innym myœleć. Jednakże pani Makowiecka nie próbowała nawet odmawiać Krzysi od tego kroku i wštpiła, czy mšż będzie odmawiał; w owych czasach bowiem sprzeciwianie się podobnym przedsięwzięciom wydawało się ludziom krzywdš i obrazš bożš. Jeden pan Zagłoba, przy całej swej pobożnoœci, miałby był odwagę protestować, gdyby mu cokolwiek na tym zależało, ale że mu nic nie zależało, więc cicho siedział; owszem, kontent był w duszy, że rzeczy układały się w ten sposób, iż Krzysia usuwała się spomiędzy Wołodyjowskiego a hajduczka. Teraz pan Zagłoba był przekonany o pomyœlnym spełnieniu się swych najtajniejszych życzeń i z całš swobodš oddał się pracom elekcyjnym; objeżdżał szlachtę przybyłš dostolicy lub spędzał czas na rozmowach z księdzem Olszowskim, którego w końcu polubił bardzo i stał się poufałym wspólnikiem. Po każdej też takiej rozmowie wracał do domu coraz gorliwszym partyzantem "Piasta", a coraz zaciętszym wrogiem cudzoziemców. Stosujšc się do instrukcji księdza podkanclerzego, cicho z tym jeszcze siedział, ale nie upłynšł dzień, by kogoœ dla tej kryjšcej się kandydatury nie skaptował- i stało się to, co zwykle w takich razach się dzieje: oto zacietrzewił się sam tak dalece, że ta kandydatura stałasię - obok połšczenia Basi z Wołodyjowskim- drugim w życiu jego celem. Tymczasem do elekcji było coraz bliżej. Już wiosna rozpętała wody z lodów; już poczęły wiać wiatry ciepłe, duże, pod których oddechem drzewa obsypujš się pškami, a łańcuchy jaskółek rozczepiajš się, wedle wiary prostactwa, by lada chwilawychynšć z zimnej topieli na jasny œwiat słoneczny. Więc razem z jaskółkami i innym wędrownym ptactwem poczęli œcišgaćgoœcie na elekcję. Naprzód kupcy, którym znaczyło się obfiteżniwo zysku tam, gdzie miało się zgromadzić przeszło pół miliona ludu liczšcpanów, ich poczty, szlachtę, sługi, wojsko.Cišgnęli tedy Anglicy, Holendrzy, Niemcy, Moskale, cišgnęli Tatarzy, Turcy, Ormianie, Persowie nawet, przywożšc sukna, płótna, adamaszki i złotogłowy, futra, klejnoty, wonnoœci, bakalie. Poustawiano budy na ulicach i za miastem, a w nich wszelaki towar. Niektóre "bazary" poustawiały się nawet we wsiach podmiejskich, wiadomo bowiem było, że gospody stołeczne nie obejmš dziesištej częœci elektorów, ale że ogromna ich większoœć stanie obozem za obrębem murów, jak zresztš zawsze czyniono podczas elekcji. Poczęła wreszcie œcišgać i szlachta tak rojnie, tak tłumno, że gdyby podobnie u zagrożonych granic Rzeczypospolitej stawała, nigdy by ich noga nieprzyjacielskanie mogła przekroczyć. Chodziły słuchy, że elekcja będzie burzliwš, bo cały kraj był rozdarty międzytrzech głównych kandydatów: Kondeusza, księcia Neyburskiego i Lotaryńskiego. Mówiono, że każda partia będzie się starała choćby siłš przeprowadzić swego kandydata. Niepokój ogarniał serca, dusze rozpaliły się stronniczš zawziętoœciš. Niektórzy przepowiadali wojnę domowš, a wieœci te znajdowały wiarę wobec olbrzymich drużynwojennych, jakimi otaczali się magnaci. Cišgnęli i oni na wczesny termin, by mieć czas do praktyk wszelakich. Gdy Rzeczpospolita bywała w potrzebie, gdynieprzyjaciel ostrze do gardła jej przykładał, nie mógł król, nie mogli hetmani więcej jak lichš garœć wojska przeciw niemu wyprowadzić; teraz zaœ sami Radziwiłłowie przycišgnęli- wbrew prawu i postanowieniom - z armiš kilkanaœcie tysięcy ludzi liczšcš. Pacowie równš niemal wiedli ze sobš siłę; znie mniejszš gotowali się potężni Potoccy; zniewiele mniejszš inne "królewięta" polskie,litewskie i ruskie. "Kędyż zapłyniesz, skołatana ojczyzny nawo?" - powtarzał coraz częœciej ksišdz Olszowski, ale on samprywatę miał w sercu; o sobie i potędze domów własnych myœlało tylko zepsute, z małymi wyjštkami, do szpiku koœci możnowładztwo, gotowe w każdej chwili wzniecić wichurę wojny domowej. Tłumy szlachty rosły z każdym dniem i znać już było, że gdy po sejmie sama elekcja się pocznie, przerosnš choćby największš moc magnackš. Ale i te tłumy niezdolne były szczęœliwie nawš Rzeczypospolitej na ciche wody pokierować,bo głowy ich pogršżone były w mroku i ciemnoœci, a serca przeważnie popsute. Więc elekcja zapowiadała się potwornie i nikt nie przewidywał, że wypadnie tylko nędznie, bo prócz pana Zagłoby ci nawet, którzy pracowali dla "Piasta", nie mogšc odgadnšć, o ile im bezmyœlnoœć szlachecka ipraktyki magnackie pomogš, niewiele mieli nadziei, by mogli przeprowadzić takiego, jak ksišżę Michał, kandydata. Lecz pan Zagłoba pływał w tym morzu jak ryba. Z chwilš rozpoczęcia sejmu zamieszkał stale w mieœcie i w dworku Ketlingowym bywał tylko o tyle, o ile zatęsknił czasem za swoim hajduczkiem, lecz że i Basia wielce zpowodu Krzysinego postanowienia straciła na wesołoœci, zabierał jš czasem pan Zagłoba do miasta, aby się mogła rozerwaći oczy widokiem bazarów rozweselić. Wyjeżdżali zwykle z rana, a odwoził jš panZagłoba nieraz póŸnym dopiero wieczorem. Po drodze i w samym mieœcie cieszyło się serce dziewczynine widokiem rzeczy i ludów nieznanych, tłumów różnobarwnych, wojsk pysznych. Wówczas oczy jej poczynały œwiecić jak dwa węgielki, głowa obracała się jak na œrubkach; nie mogła się napatrzeć, naoglšdać i zasypywała pana Zagłobę tysišcami pytań, on zaœ rad odpowiadał, bomógł przez to swe doœwiadczenie i uczonoœć okazać. Nieraz też i grzeczna kompania wojskowych otaczała skarbniczek, w którym jeŸdzili; podziwiało wielce rycerstwo Basinš urodę, bystroœć dowcipu i rezolutnoœć, a pan Zagłoba jeszcze im zawsze historię Tatara ustrzelonego kaczym œrutem opowiadał, by ich do reszty w osłupieniu i zachwycie pogršżyć. Pewnego razu wracali bardzo póŸno, bo im cały dzień oglšdanie pocztów pana Feliksa Potockiego zajęło. Noc była widna i ciepła;nad łškami porozwieszały się białe tumany.Pan Zagłoba, lubo zawsze ostrzegał, że przy takim zbiorowisku ludzi służebnych i żołnierstwa pilnš trzeba zwracać uwagę, by na hultajów nie trafić, zasnšł był mocno; drzemał i woŸnica, sama tylko Basia nie spała, bo przez głowę przesuwało się jej tysišce obrazów i myœli.Nagle do uszu jej doszedł tupot kilku koni. Więc pocišgnšwszy pana Zagłobę za rękaw rzekła: - JeŸdŸcy jakowiœ sadzš za nami! - Co? jak? kto? - spytał zaspany pan Zagłoba. - JeŸdŸcy jakowiœ sadzš Pan Zagłoba zbudził się zupełnie. - O! zaraz "sadzš"! Słychać tętent, może kto jedzie tš samš drogš... - Pewna jestem, że zbóje! Basia dlatego tak była pewna, że w duszy bardzo sobie przygody, zbójów i sposobnoœci do okazania swej odwagi życzyła, toteż gdy pan Zagłoba sapišc i mruczšc poczšł wycišgać z siedzenia krócice, które zawsze "od trafunku" ze sobš woził, ona zaraz jęła się napierać, byjej jednš oddał. - Już ja pierwszego, który się zbliży, nie chybię. Ciotka okrutnie z bandoleciku strzela, ale ona w nocy nie widzi. Przysięgłabym, że to zbóje! Aj, Boże, żeby choć nas zaczepili! Dawaj waćpan prędzej krócicę! - Dobrze - odrzekł Zagłoba - ale mi przyrzekniesz, że przede mnš i póki nie powiem: "pal", nie strzelisz. Dać tobie broń, toœ gotowa wygarnšć do pierwszego lepszego szlachcica, nie spytawszy się pierwej: "werdo", a póŸniej sprawa! - To naprzód spytam: "werdo?" - Ba, a jak pijacy będš przejeżdżać i poznawszy niewieœci głos, coœ niepolitycznego ci odpowiedzš? - Gruchnę wtedy z krócicy! Dobrze? - No! bierzże tu człeku takš paliwodę do miasta Powiadam ci, że nie masz strzelać bez komendy! - Spytam: "werdo", ale tak grubo, że nie poznajš. - Niechże i tak będzie! Ha słyszę już ich z bliska. BšdŸ pewna, że to jacyœ stateczni ludzie, bo łotrzykowie wypadliby znienacka z rowu. Że jednak hultajstwo włóczyło się istotnie po drogach i nieraz słychać było o wypadkach, kazał pan Zagłoba powożšcemuczeladnikowi nie wjeżdżać między drzewa czernišce się tuż na zakręcie, ale stanšć nadobrze oœwieconym miejscu. Tymczasem czterech jeŸdŸców zbliżyło się na kilkanaœcie kroków. Wówczas Basia zdobywszy się na bas, który jej samej wydał się godnym dragona, spytała groŸnie: - Werdo? - A czego to stoicie na drodze? - odrzekł jeden z jeŸdŸców, któremu widocznie przyszło do głowy, że podróżnym musiało się coœ popsuć w zaprzęgu lub wozie. Lecz na ten głos Basia opuœciła zaraz krócicę i rzekła pospiesznie do pana Zagłoby: - Doprawdy, że to wujko!... O dla Boga!... - Jaki wujko? - Makowiecki... - Hej tam - krzyknšł Zagłoba - a czy to niepan Makowiecki z panem Wołodyjowskim? - Pan Zagłoba? - ozwał się mały rycerz. - Michale! Tu pan Zagłoba poczšł z wielkim poœpiechem przekładać nogi przez poręcz skarbniczka, lecz nim przełożył jednš, Wołodyjowski zeskoczył z konia i już był przy wasšgu. Poznawszy przy œwietle księżyca Basię, chwycił jš za obie ręce i zawołał: - Witam waćpannę całym sercem! A gdzie panna Krzysia? Siostra? Zdrowiż wszyscy? - Zdrowi, dziękować Bogu! Że to na koniec waćpan przyjechał!- odrzekła z bijšcym sercem Basia. - Wujko jest także? Wujku To rzekłszy chwyciła za szyję pana Makowieckiego, który właœnie nadszedł do skarbniczka, a pan Zagłoba otworzył tymczasem Wołodyjowskiemu ramiona. Po długich powitaniach nastšpiła prezentacja pana stolnika Zagłobie, następnie zaœ obaj przyjezdni panowie oddawszy konie czeladnikom siedli do wasšgu; Makowiecki zZagłobš zajęli poczesne siedzenie, zaœ Basia z Wołodyjowskim usadowili się na przodku. Nastšpiły krótkie zapytania i krótkie odpowiedzi, jako zwyczajnie bywa, gdy się ludzie po długim niewidzeniu spotykajš. Wypytywał więc pan Makowiecki o żonę, a Wołodyjowski raz jeszcze o zdrowie panny Krzysi; za czym zdumiał się nad Ketlingowym bliskim wyjazdem, ale nie miałczasu nad nim się zastanawiać, bo zaraz musiał opowiadać, co tam w kresowej stanicy porabiał, jako ordzińskich grasantów podchodził, jak mu było tęskno,ale zdrowo starego życia zakosztować. - Ot! zdawało mi się - mówił - że łubniańskie czasy nie minęły, żeœmy to jeszcze razem ze Skrzetuskim i Kuszlem, i Wierszułłem... Dopiero jak mi rankiem wiadro wody do umywania przynosili, a siwe włosy na skroniach w nim ujrzałem, dopieroż człek się opamiętywał, że już nie ten, co był dawniej, chociaż z drugiej strony przychodziło znów do głowy, że póki ochota taż sama, to i człek ten sam. - O! toœ w sedno utrafił! - odrzekł Zagłoba- widać, że ci się tam na œwieżych trawachidowcip odpasł, bo dawniej nie był taki ršczy. Ochota to grunt! i nie masz lepszej na melankolię driakwi. - Że prawda, to prawda - dodał pan Makowiecki. - Siła tam w Michałowej stanicy żurawi studziennych, bo żywej wody w pobliżu brakuje. To powiadam waćpanu, że kiedy œwitaniem żołnierze pocznš owymi żurawiami skrzypieć, budziszsię waszmoœć z takš ochotš, że ci się chce zaraz Bogu dziękować za to tylko, że żyjesz. - Ha! żebym choć na dzień mogła tam być! -zawołała Basia. - Jeden na to sposób - odrzekł Zagłoba - wyjdŸ za rotmistrza strażowego. - Pan Nowowiejski prędzej, póŸniej rotmistrzem zostanie - wtršcił mały rycerz. - Już! - zawołała gniewnie Basia - nie prosiłam waćpana, byœ mi pan Nowowiejskiego zamiast goœcińca przywoził! - Ja też co innego przywiozłem, bo bakalijki zacne. Będzie pannie Basi słodko, aonemu biedakowi tam gorzko. - To trzeba mu było bakalijki oddać, niechby je zjadł, póki mu wšsy nie urosnš. - Imainuj sobie waćpan - rzekł do Makowieckiego pan Zagłoba -to tak oni ze sobš zawsze! Szczęœciem, że proverbium powiada: "Kto się czubi, ten się lubi." Basia nic nie odrzekła, pan Wołodyjowski zaœ, jakby oczekujšc odpowiedzi, spojrzał wesoło na jej maluchnš, oœwieconš jasnym œwiatłem twarzyczkę, która wydała mu siętak ładnš, że mimo woli pomyœlał: "Ależ i to licho tak gładkie, że można by oczy zgubić!..." Lecz widocznie zaraz co innego musiało muprzyjœć na myœl, bo odwrócił się do woŸnicy. - A porachuj no tam biczem konie - rzekł - i jedŸ żywiej. Wartko potoczył się skarbniczek po tych słowach, tak wartko, że jadšcy czas jakiœ siedzieli w milczeniu i dopiero gdy wjechali na piaski, Wołodyjowski ozwał się znowu: - Ale mi ten wyjazd Ketlingowy po głowie chodzi! Że też mu wypadło pod sam mój przyjazd i pod elekcję... - Tyle Angielczykowie na naszš elekcję zważajš, ile na twój przyjazd- odparł Zagłoba. - Ketling sam z nóg œcięty, że musiwyjeżdżać i nas zostawić... Basia już miała na języku: "Szczególniej Krzysię", ale coœ nagle tknęło jš, żeby o tym, również jak i o niedawnym postanowieniu Krzysi nie wspominać. Instynktem niewieœcim odgadła, że tak jedno, jak drugie może zaraz na wstępie pana Michała dotknšć, zaboleć, i samš jš coœ zaraz zabolało, więc mimo całej swej porywczoœci zamilkła. "O intencjach Krzysinych i tak on się dowie objęcia pana Zagłobę, któryÄ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żcPW _d§ ł c€eZďcfI*÷cg@9*- pomyœlała sobie - ale widać lepiej o tym teraz nie mówić, skoro i pan Zagłoba żadnym słówkiem nie wspomniał." Tymczasem Wołodyjowski znów zwrócił siędo woŸnicy. - JedŸ no żywiej! - rzekł. - Konie i rzeczy zostawiliœmy na Pradze - mówił pan Makowiecki do Zagłoby - a jeno samoczwart ruszyliœmy, choć i pod noc, bo i mnie, i Michałowi okrutnie było pilno. - Wierzę - odrzekł Zagłoba - widziałeœ waszmoœć, jakie to tłumy zjechały się do stolicy? Za rogatkami obozy i bazary stojš, że i przejechać trudno. Dziwne też rzeczy opowiadajš ludzie o tej przyszłej elekcji, które waćpanu w domu sposobnym czasem powtórzę... Tu poczęli rozmowę o polityce. Pan Zagłoba starał się z lekka wyrozumieć opinie stolnika, w końcu zaœ zwrócił się do Wołodyjowskiego i spytał bez ogródki: - A ty, Michale, komu dasz kreskę? Lecz Wołodyjowski zamiast odpowiedzi drgnšł jakby rozbudzony i rzekł: - Ciekawym, czy też œpiš i czy je dzisiaj jeszcze ujrzymy? - Pewnie œpiš - odrzekła słodkim i jakby sennym głosem Basia - ale się rozbudzš i niechybnie przyjdš waszmoœciów powitać. - Tak waćpanna myœlisz? - spytał z radoœciš mały rycerz. I znów spojrzał na Basię, i znów mimo wolipomyœlał: "Ależ to licho wdzięczne w tym œwietle miesišca" Blisko już było do Ketlingowego dworu i po chwili zajechali. Pani stolnikowa i Krzysia spały już, czuwała tylko służba, czekano bowiem na Basię i na pana Zagłobę z wieczerzš. Wnet uczynił się w domu ruch niemały: Zagłoba rozkazał zbudzić więcej ludzi, by ciepła strawa i dla goœci była podana. Pan stolnik chciał zaraz iœć do żony, ale ona dosłyszała już niezwykły skrzęt i domyœliwszy się, kto przyjechał, w chwilę póŸniej zbiegła na dół w zarzuconej naprędce sukni, zdyszana, ze łzami radoœciw oczach i pełnymi uœmiechów ustami; poczęły się powitania, uœciski i bezładna rozmowa, przerywana okrzykami. Pan Wołodyjowski spoglšdał ustawicznie nadrzwi, w których znikła Basia, a w którychlada chwila spodziewał się ujrzeć ukochanšKrzysię, promiennš od cichej radoœci, jasnš, z błyszczšcymi oczyma i rozwišzanšz poœpiechu kosš; ale tymczasem gdański zegar stojšcy w jadalnej izbie gdakał i gdakał, czas upływał, podano wieczerzę, aukochana i droga dla pana Michała dziewczyna nie ukazywała się w komnacie. Weszła wreszcie Basia, ale sama, poważna jakaœ i zasępiona, zbliżyła się do stołu i ogarniajšc ršczkš œwiecę zwróciła się do pana Makowieckiego. - Wujku! - rzekła - Krzysia trochę niezdrowa i nie przyjdzie, ale prosi, aby wujko choć pode drzwi podszedł, żeby go mogła powitać. Pan Makowiecki wstał zaraz i wyszedł, a Basia za nim. Sposępniał mały rycerz okrutnie i rzekł: - Tegom się nie spodziewał, żebym panny Krzysi nie miał dziœ ujrzeć. Zali naprawdę chora? - E! zdrowa - odrzekła pani Makowiecka - ale ona teraz nie do ludzi. - Czemu to? - To jegomoœć pan Zagłoba nie wspominał ci o jej intencji? - O jakiej intencji, na rany boskie?! - Ona do zakonu idzie... Pan Michał poczšł mrugać oczyma, jak człowiek, który nie dosłyszał, co do niego mówiš, potem zmienił się na twarzy, wstał, usiadł znowu; pot w jednej chwili okrył mu perłami czoło, więc poczšł je dłońmi obcierać. W izbie nastało głuche milczenie. - Michale - ozwała się pani stolnikowa. A on patrzšc błędnie to na niš, to na Zagłobę rzekł wreszcie strasznym głosem:- Czy klštwa cišży nade mnš?! - Miej Boga w sercu! - zakrzyknšł Zagłoba.Rozdział 19 Odgadli po owym wykrzyku Zagłoba z paniš Makowieckš tajemnicę serca małego rycerza i gdy on, zerwawszy się nagle, opuœcił izbę, spoglšdali czas jakiœ na się w osłupieniu i niepokoju, aż na koniec pani Makowiecka rzekła: - Dla Boga! idŸ waćpan za nim, perswaduj, pociesz, a nie, to ja pójdę. - Nie czyń tego waćpani - odrzekł Zagłoba.- Nie żadnego z nas, ale Krzysi tam by potrzeba, co gdy nie może być, lepiej go w samotnoœci ostawić, bo pociecha nie w porędo większej jeszcze desperacji doprowadza. - To już widzę jako na dłoni, że on do Krzysi chciał. Patrzże waćpan Wiedziałam, że lubił jš bardzo i kompanii jej rad szukał, ale żeby się tak w niej zapamiętał,to mi nie przyszło do głowy. - Musiał tu z gotowym przedsięwzięciem przyjechać, w którym szczęœliwoœć swojš upatrywał, a tymczasem jakoby piorun w to strzelił. - To czemuż o tym nikomu nie wspomniał, ni mnie, ni waćpanu, ani Krzysi samej? Byłaby może dziewczyna nie uczyniła œlubu... - Dziwna to jest rzecz - odrzekł Zagłoba - ze mnš on przecie konfident i ufa mojej głowie więcej jak swojej, a nie tylko mi nico owym afekcie nie wyznał, ale rzekł mi nawet kiedyœ, że to jest amicycja, nic więcej. - Zawsze on był skryty! - To waćpani, chociażeœ siostra, chyba go nie znasz. Serce u niego, jak oczy u karasia, na samym wierzchu. Nie spotkałem człeka szczerszego. Ale przyznaję, że teraz postšpił inaczej. Jeno czy waćpani jesteœ pewna, że on i z Krzysiš nic nie mówił? - Mocny Boże! Krzysia paniš swej woli, bo mój mšż, jako opiekun, tak jej powiedział: "Byle człek był godny i krwi zacnej, możesz i na substancję nie zważać." Gdyby Michał był z niš przed wyjazdem mówił, toby mu odpowiedziała: tak! albo: nie! - i wiedziałby, czego się spodziewać. - Prawda, że to niespodzianie w niego uderzyło. Waćpani dajesz swoje białogłowskie racje wcale do rzeczy. - Co tam racje! Tu radzić trzeba! - Niech bierze Basię! - Kiedy tamtš widać woli... Ha! żeby mi to choć do głowy przyszło! - Szkoda, że waćpani nie przyszło. - Jakże mnie miało przyjœć, gdy i takiemu Salomonowi jak waćpan nie przyszło? - A skšd waćpani wiesz? - Boœ Ketlinga raił. - Ja? Bóg mi œwiadek, nikogom nie raił. Mówiłem, że się ma ku niej, bo była prawda; mówiłem, że Ketling godny kawaler, bo była i jest prawda; ale swaty białogłowom zostawuję. Moja pani! toż na mojej głowie pół Rzeczypospolitej spoczywa! Zali ja mam nawet czas myœleć oczym innym jak de publicis. Łyżki strawy nie mam oto często czasu do gęby wzišć... - RadŸ waćpan teraz, na miłosierdzie boże! Wszak naokoło słyszę, że nie masz głowy nad waćpanowš. - Bez przestanku o tej mojej głowie gadajš.Mogliby dać spokój. Co do rady, sš dwie: albo niech Michał Basię bierze, albo niech Krzysia intencję odmieni. Intencja to nie œlub! Tu nadszedł pan Makowiecki, któremu żona powiedziała zaraz wszystko. Stropił się bardzo szlachcic, bo pana Michała nadzwyczaj lubił i cenił, ale na razie nic wymyœlić nie mógł. - Jeœli Krzysia się zatnie - mówił tršc czoło - to jak tu nawet takš rzecz perswadować?.. - Krzysia się zatnie! - odrzekła pani stolnikowa. - Krzysia zawsze była taka Na to stolnik: - Co Michałowi było w głowie, że się przedwyjazdem nie upewnił? Toż mogło się jeszcze gorzej zdarzyć: mógł kto inny przez ten czas serce dziewki pozyskać... - To by do klasztoru wtenczas nie szła - odrzekła pani stolnikowa.- Przecie wolna jest. - Prawda - odrzekł stolnik. Ale Zagłobie poczęło już w głowie œwitać. Gdyby sekret Krzysi i Wołodyjowskiego był mu znany, wszystko byłoby mu od razu jasne, ale bez tej znajomoœci istotnie trudno było coœkolwiek zrozumieć. Jednakże bystry dowcip pana Zagłoby poczšł przebijać mgłę i odgadywać istotne powody i intencji Krzysi, i rozpaczy Wołodyjowskiego. Po chwili był już pewien,że Ketling tkwi w tym, co się stało. Przypuszczeniom jego brakło tylko pewnoœci, postanowił więc pójœć do Michała i zbadać go bliżej. Po drodze ogarnšł go niepokój, bo tak sobie pomyœlał:"Mojej w tym dużo roboty. Chciałem zasycić miodu na Basine i Michała wesele, ale nie wiem, jeœlim - zamiast miodu - kwaœnego piwa nie nawarzył, bo nuż Michał do dawnego postanowienia wróci i idšc œladem Krzysi, habit wdzieje..." Tu aż zimno uczyniło się panu Zagłobie, więc przyspieszył kroku i po chwili był w izbie pana Michała. Mały rycerz chodził po komnacie jak zwierz dziki po klatce. Czoło miał groŸnie namarszczone, oczy szklane - cierpiał niezmiernie. Ujrzawszy pana Zagłobę stanšłnagle przed nim i założywszy ręce na piersiach, zakrzyknšł: - Powiedz mi waćpan, co to wszystko znaczy? - Michale! - odrzekł Zagłoba - pomyœl, ile to dziewek co rok do klasztorów wchodzi. Zwyczajna rzecz. Sš takie, które wbrew woli rodzicielskiej idš dufajšc, że Pan Jezus będzie po ich stronie, a cóż dopiero taka, która jest wolna... - Nie masz już dłużej tajemnicy! - zawołałpan Michał. - Ona nie jest wolna, bo mi afekt i rękę przed odjazdem przyrzekła! - Ha! - rzekł Zagłoba - tegom nie wiedział. - Tak jest! - powtórzył mały rycerz. - Może tedy perswazji usłucha? - Nie dba już o mnie! Nie chciała mnie widzieć! - zawołał z głębokim żalem Wołodyjowski. - Jam tu dzień i noc dšżył, a ona już mnie i widzieć nie chce! Com ja takiego uczynił! Jakie grzechy na mnie cišżš, że mnie gniew boży œciga, że mnš wiatr jakoby liœciem zeschłym żenie? Jednaumarła, druga do klasztoru idzie, obie Bóg mi sam odjšł, bom widać przeklęty, bo dla każdego jest zmiłowanie, dla każdego łaska, jeno nie dla mnie!... Pan Zagłoba zadrżał w duszy, by mały rycerz, żalem uniesion, znów bluŸnić nie zaczšł jako niegdyœ po œmierci Anusi Borzobohatej, więc by myœl jego w innš stronę odwrócić, ozwał się: - Michale, nie wštp, że i nad tobš jest miłosierdzie, bo to grzech, a przecie nie możesz tego wiedzieć, co cię jutro czeka? Może ta sama Krzysia, wspomniawszy na twoje sieroctwo, jeszcze intencję odmieni isłowo ci zdzierży? Po wtóre, słuchaj mnie,Michale, zali i to nie pociecha, że ci one gołębie sam Bóg, nasz Ojciec miłosierny, zabiera, nie zaœ mšż po ziemi chodzšcy? Sam powiedz, czyliby tak było lepiej? Na to mały rycerz poczšł straszliwie wšsikami ruszać, zgrzyt dobył się z jego zębów i zakrzyknšł przyduszonym i urywanym głosem: - Gdyby to był człek żywy? - ha!... niechby się taki znalazł! wolałbym... zostałaby pomsta... - A tak zostaje modlitwa! - rzekł Zagłoba. -Słuchaj mnie, stary przyjacielu, bo lepszej rady nikt ci nie da... Może też Bóg zmieni jeszcze wszystko na dobre. Ja sam... wiesz... innej ci życzyłem, ale widzšc twojšboleœć, boleję razem z tobš i razem z tobš będę Boga prosił, by cię pocieszył i serce tej nieużytej panny ku tobie znowu nakłonił. To rzekłszy pan Zagłoba poczšł ocierać łzy; były to zaœ łzy szczerej przyjaŸni i politowania. Gdyby to było w mocy pana Zagłoby, byłby w tej chwili odrobił wszystko, co dla usunięcia Krzysi uczynił, ipierwszy rzucił jš w ramiona Wołodyjowskiemu. - Słuchaj - rzekł po chwili - rozmów się jeszcze z Krzysiš, przedstaw jej swój lament, swojš boleœć nieznoœnš i niech cię Bóg błogosławi. Chybaby w niej było serce z kamienia, gdyby nie miała się nad tobš ulitować. Ale dufam, że tego nie uczyni. Chwalebna to rzecz habit, ale nie z krzywdyludzkiej uszyty. Powiedz jej to. Obaczysz... Ej, Michale! dziœ płaczem, a jutro może będziem na zrękowinach pili. Pewien jestem,że tak będzie! Pannisko się stęskniło i dlatego jej habit do głowy przyszedł. Pójdzie ona do klasztoru, ale do takiego, w którym ty będziesz na chrzciny dzwonił... Może też istotnie trocha słabuje, a nam o habicie gadała dlatego jeno, żeby nam oczy zamydlić. Przecie z jej gęby tego nie słyszałeœ, a da Bóg, i nie usłyszysz! Ha! umówiliœcie tajemnicę, a ona nie chciała jejzdradzić i klimkiem w oczy! klimkiem w oczy! Jako żywo, nic to innego, jeno niewieœcia chytroœć! Słowa pana Zagłoby podziałały jak balsam na stroskane serce małego rycerza; nadzieja wstšpiła weń na nowo, oczy wezbrały łzami, i długi czas nic mówić niemógł; dopiero gdy łzy pohamował, rzucił się w ramiona pana Zagłoby i rzekł: - Bodaj się tacy przyjaciele na kamieniu rodzili! Czy aby tak będzie, jak waćpan mówisz? - Nieba bym ci przychylił! Będzie tak! zali pamiętasz, żebym kiedy fałszywie prorokował, zali nie ufasz mojej eksperiencji i dowcipowi?... - Bo waćpan nie imainujesz sobie nawet, jakja tę pannę miłuję. Nie, żebym o tamtej kochanej niebodze zapomniał, co dzień się za niš modlę! Ale i do tej tak serce przywarło jako huba do drzewa. Mojeż to kochanie! Co ja się o tej niebodze tam w trawach namyœlałem, i rankiem, i wieczorem, i w południe! W końcu tom już do siebie gadać poczšł, ile że konfidenta żadnego nie miałem. Jak mi Bóg miły, że gdy się ordyńca gonić w burzanach przygodziło, tom już w pędzie jeszcze o niej myœlał. - Wierzę. Mnie z płaczu za jednš dziewkš oko w młodoœci wypłynęło, a jeœli nie wypłynęło całkiem, to bielmem zaszło. - Nie dziwuj się waćpan; przyjeżdżam, ledwie tchu mi staje, aż tu pierwsze słowo:klasztor. Ale przecie w perswazję ufam i wjej serce, i słowo. Jak to waćpan powiedziałeœ? "Dobry habit..." ale z czego? - Ale nie z krzywdy ludzkiej... - Wybornie powiedziane! Że to ja nigdy żadnej maksymy nie mogłem ułożyć. W stanicy byłaby rozrywka gotowa. Niepokój siedzi wcišż we mnie, ale przecie otuchę miwaćpan wlałeœ. Ułożyliœmy z niš istotnie, żeby rzecz w tajemnicy została, więc to słuszne, że dziewka mogła jeno dla pozoruo habicie mówić... Jeszcze jakoweœ walne argumentum waćpan przytoczyłeœ, ale nie mogę sobie przypomnieć... Znacznie mi ulżyło. - To chodŸ do mnie albo tu każę gšsiorek przynieœć. Po drodze się przygodzi!... Poszli i pili znacznie do póŸna. Nazajutrz przybrał pan Wołodyjowski ciało w piękne suknie, a twarz w powagę, uzbroił się we wszystkie argumenta, które mu do głowy samemu przyszły, i w te, które mu pan Zagłoba poddał, i tak uzbrojony zeszedł do jadalnej izby, gdzie wszyscy zwykle zgromadzali się na œniadanie. Z całej kompanii brakło też tylkoKrzysi, lecz i ona nie dała na się długo czekać, zaledwie bowiem mały rycerz zdołał przełknšć dwie łyżki polewki, gdy przez otwarte drzwi dał się słyszeć szelest sukni i dziewczyna weszła do pokoju. Weszła bardzo prędko, raczej wpadła. Policzki jej płonęły, powieki miała spuszczone, w twarzy pomieszanie, przymus i bojaŸń. Zbliżywszy się do Wołodyjowskiego, podała mu obie ręce, alenie podniosła nań wcale oczu, i gdy on poczšł całować z zapałem te ręce, zbladłazaraz bardzo, przy tym nie zdobyła się ani na jedno słowo powitania. A jego serce przepełniła wnet miłoœć, niepokój i zachwycenie na widok tej twarzydelikatnej a mienišcej się jak cudowny obraz; na widok tej postaci wysmukłej a lubej, od której biło jeszcze ciepło niedawnego snu; wzruszyło go nawet jej pomieszanie i owa bojaŸń malujšca się w obliczu. "Kwiatuszku najdroższy! - pomyœlałsobie w duszy - czego się boisz? Toż ja bym życie i krew oddał za ciebie..." Ale nie powiedział tego głoœno, tylko swojespiczaste wšsiki przyciskał tak długo i silnie do jej ršk atłasowych, że aż œlady czerwone na nich zostawił. Basia, patrzšc na to wszystko, umyœlnie nagarnęła sobie płowš czuprynę na oczy, by nikt wzruszenia jej nie dostrzegł, ale nikt na niš nie zwracał w tej chwili uwagi; wszyscy spoglšdali na tamtę parę i nastało kłopotliwe milczenie. Przerwał je pierwszy pan Michał. - Noc mi w smutku i niepokoju zeszła - rzekł - bom wszystkich wczoraj widział prócz waćpanny i takie mi okrutne wieœci o niej powiedziano, że mi do płakania więcej niż do snu było. Krzysia słyszšc tak otwartš mowę przybladła jeszcze mocniej, tak że Wołodyjowski przez chwilę pomyœlał, iż jš omdlenie chwyci, więc rzekł poœpiesznie: - Musimy się w tej materii rozmówić, ale teraz o nic nie będę więcej pytał, żebyœ sięwaćpanna uspokoić i ochłonšć mogła. Toć ja nie żaden barbarus ani wilk jestem, a Bóg widzi, ile mam życzliwoœci dla waćpanny. - Dziękuję! - szepnęła Krzysia. Pan Zagłoba, stolnik i jego żona poczęli bezprzestannie zamieniać ze sobš spojrzenia, jakby zachęcajšc się wzajemniedo poczęcia zwykłej rozmowy, ale długo żadne nie mogło się jakoœ na to odważyć, dopiero pierwszy pan Zagłoba zaczšł. - Trzeba - rzekł zwracajšc się do przybyłych - żebyœmy pojechali dziœ do miasta. Wre już tam przed elekcjš jak w ukropie, bo każdy swego kandydata zaleca. Po drodze powiem waszmoœciom, komu, moim zdaniem, powinniœmy dać kreskę. Niktsię nie ozwał, więc pan Zagłoba potoczył osowiałym okiem naokoło, wreszcie zwrócił się do Basi: - A ty, chrzšszczu, pojedziesz z nami? - Pojadę choćby na Ruœ! - odrzekła szorstko Basia. dowie objęcia pana Zagłobę, któryÄ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żhPćci6Ącj×´k‹w c€l-cm;@I znów nastało milczenie. Na takich próbach klejenia rozmów, które nie chciałysię kleić, przeszło całe œniadanie. Na koniec uczestnicy wstali. Wówczas Wołodyjowski zbliżył się natychmiast do Krzysi i rzekł: - Muszę z waćpannš sam na sam pomówić. Po czym podał jej ramię i wyprowadził jš do przyległej izby, do tej samej, która była œwiadkiem pierwszego ich pocałunku. Posadziwszy Krzysię na sofie, sam siadł przy niej i poczšł głaskać jš dłoniš po włosach, jakoby głaskał małe dziecko. - Krzysiu! - ozwał się wreszcie łagodnym głosem. - Zali ci konfuzja przeszła? Możeszże mi spokojnie i przytomnie odpowiadać? Jej konfuzja przeszła, a prócz tego wzruszyła jš jego dobroć, więc po raz pierwszy podniosła na niego na chwilę oczy:- Mogę - odrzekła cicho. - Zali prawda, żeœ ty się ofiarowała do zakonu? Na to Krzysia złożyła ręce i poczęła szeptać błagalnie: - Nie bierz mi tego waćpan za złe, nie przeklinaj mnie, ale tak! - Krzysiu - rzekł Wołodyjowski - godziż to się deptać po szczęœliwoœci ludzkiej, jako ty po mojej depcesz? Gdzie twoje słowo, gdzie nasza umowa? Jać z Bogiem wojny prowadzić nie mogę, ale to ci naprzód powiem, co pan Zagłoba wczoraj do mnie powiedział, że habit nie powinien być z krzywdy ludzkiej zszywany. Krzywdš mojš chwały bożej nie pomnożysz, bo Pan Bóg nad całym œwiatem króluje; jego sš narodywszelkie, jego lšdy i morza, i rzeki, i ptactwo powietrzne, i zwierz leœny, i słońca, i gwiazdy; on ma wszystko, co ci tylko na myœl przyjœć może, i jeszcze więcej, a ja jeno ciebie jednš, kochanš i drogš; tyœ moje szczęœcie, tyœ moje mieniecałe. I czyli ty możesz przypuœcić, że Pan Bóg potrzebuje, on, taki bogacz, jedyny skarb ubogiemu żołnierzowi wydzierać?... Że on w dobroci swojej się na to zgodzi, żesię uraduje, nie obrazi?... Patrzże, co mu dajesz - siebie? Aleœ ty moja, boœ mi sama przyrzekła, więc cudze mu dajesz, nie własne; dajesz mu moje płakanie, mojš boleœć, może œmierć mojš. Maszże do tego prawo? Rozważ to w sercu i w umyœle, w końcu spytaj sumienia własnego... Bo żebymcię był obraził, żebym się w kochaniu sprzeniewierzył, żebym cię zapomniał, żebym się win jakowychœ i zbrodni dopuœcił- ha! nie mówię, nie mówię! Alem ja pojechał do ordy nasłuchiwać, grasantów podchodzić, ojczyŸnie krwiš, zdrowiem i wczasem służyć, a ciebiem kochał, o tobiem po dniach całych i nocach przemyœliwał i jako jeleń do wód, jako ptak do powietrza, jako dziecko do matki i jak rodzic do dziecka, takem do ciebie tęsknił!... I za to wszystko takież mi powitanie, takš mi nagrodę zgotowałaœ?... Krzysiu najmilsza, mój przyjacielu, moje kochanie wybrane, powiedz mi, skšd się to wzięło? Wymień mi swoje racje równie szczerze, równie otwarcie, jak ja ci swojeracje i swoje prawa przytaczam; dochowajmi wiary, nie ostawiaj mnie samego jeno z nieszczęœciem. Samaœ mi dała prawo - nie czyń mnie banitem!... Nie wiedział nieszczęsny pan Michał, że jest prawo większe i starsze od wszelkich ludzkich, na mocy którego serce za miłoœciš tylko iœć musi i idzie, a które kochać przestaje, to już tym samym najgłębszego wiarołomstwa się dopuszcza,choć często tak niewinnie, jak niewinnie gaœnie lampa, w której się olej wypalił. Więc nie wiedzšc o tym Wołodyjowski za kolana Krzysię objšł i prosił, i błagał, a ona odpowiadała mu tylko potokami łez, bo właœnie już sercem odpowiedzieć nie mogła. - Krzysiu - rzekł wreszcie, wstajšc, rycerz - we łzach twoich szczęœliwoœć moja utonšć może, a ja cię nie o to, jeno o ratunek proszę! - Nie pytaj mnie waćpan o racje! - odrzekła łkajšc Krzysia - nie pytaj o przyczyny, bo to już tak być musi i inaczej być nie może. Nie wartam takiego, jak waćpan, człowieka i nigdy nie byłam warta... Wiem, jakš waćpanu krzywdę czynię, i to mnie boli tak okrutnie, że ot! rady dać sobie nie mogę!... Ja wiem, że to krzywda... O Boże wielki, serce się kraje! Wybacz waćpan, nie opuszczaj mnie w gniewie, odpuœć, nie przeklinaj! To rzekłszy Krzysia rzuciła się przed Wołodyjowskim na kolana. - Wiem, że cię krzywdzę, ale łaski waćpanowej i zmiłowania proszę! Tu ciemna główka Krzysi schyliła się aż do podłogi. Wołodyjowski podniósł w jednej chwili przemocš biednš płaczkę i posadził jš na powrót na sofie, sam zaœ poczšł chodzić jak błędny po komnacie. Czasami stawał nagle i pięœci do skroni przykładał,to znów chodził, na koniec stanšł przed Krzysiš. - Zostawże sobie czas, a mnie jakowšœ nadzieję - rzekł. - Pomyœl; że i ja nie z kamienia. Czemu mi rozpalone żelazo bez żadnej litoœci przykładasz? Toż choćbym nie wiem jak był cierpliwy, przecie gdy skóra zasyczy, to i mnie boleœć przejmie... Jać nie umiem nawet powiedzieć, jak mi boleœno... Dalibóg, nie umiem!... Prostak, widzisz, jestem i lata w wojnie zeszły... O dla Boga! O Jezu miły! W tej samej izbie mysię kochali! Krzychna! Krzychna! Myœlałem, że po wiek będziesz moja, a teraz nic, nic! Co się z tobš stało? Kto ci serce odmienił? Krzysiu, toćże ja ten sam!... I tego nie wiesz, że dla mnie to gorszy cios niż dla innego, bom ja już jedno kochanie stracił. Jezu, co ja jej powiem, żeby jej serce poruszyć?... Człek się tylko męczy, i tyle. Ostawże mi choć nadzieję! Nie odbieraj wszystkiego od razu!... Krzysia nie odrzekła nic, tylko łkanie wstrzšsało niš coraz większe, mały rycerz zaœ stał przed niš hamujšc z poczštku żal, a potem gniew straszny i dopiero gdy go w sobie złamał, powtórzył:- Ostawże mi choć nadzieję! Słyszysz? - Nie mogę, nie mogę! - odpowiedziała Krzysia. Na to pan Wołodyjowski poszedł do okna i głowę do zimnej szyby przyłożył. Długi czas stał tak bez ruchu, na koniec odwrócił się i postšpiwszy parę kroków ku Krzysi rzekł bardzo cicho: - BšdŸ waćpanna zdrowa! Nic tu po mnie. Oby ci było dobrze, jako mnie będzie Ÿle! Wiedz o tym, że ci usty zaraz odpuszczam, a jak Bóg da, to ci i sercem odpuszczę... Miej jeno więcej miłosierdzia nad mękš ludzkš i drugi raz nie przyrzekaj. Nie ma co gadać, nie wynoszę szczęœcia z tych progów!... BšdŸ zdrowa To rzekłszy ruszył wšsikami, skłonił się i wyszedł. W przyległej komnacie zastał oboje stolnikostwo i Zagłobę, którzy porwali się zaraz, jakby chcšc wypytywać, ale on tylko rękš machnšł. - Na nic wszystko! - rzekł. - Ostawcie mniew spokoju!... Z tej komnaty wšski korytarzyk prowadził do jego izby; w korytarzyku owym, przy schodach do panieńskiej kwatery, Basia zastšpiła małemu rycerzowi drogę. - Niech waćpana Bóg pocieszy i odmieni Krzysine serce! - zawołała drgajšcym od łez głosem. On przeszedł mimo, nawet nie spojrzawszyna niš, nie powiedziawszy ni słowa. Nagle porwał go gniew szalony, gorycz wezbraław piersi, więc zawrócił się i stanšł przed niewinnš Basiš ze zmienionš i pełnš szyderstwa twarzš. - Przyrzecz waćpanna Ketlingowi rękę - rzekł chrapliwie - rozkochaj go, a potem podepcz, rozedrzyj mu serce i idŸ do klasztoru! - Panie Michale! - zawołała ze zdumieniem Basia. - WygódŸ sobie, zakosztuj pocałowań, a potem idŸ pokutować!... Bodaj was zabito!... Tego było już Basi zanadto. Bóg jeden wiedział, ile było zaparcia się siebie w tymżyczeniu, jakie Wołodyjowskiemu wypowiedziała, by Bóg odmienił Krzysine serce - i za to spotykało jš niesłuszne posšdzenie, szyderstwo, obelga w chwili właœnie, w której byłaby oddała krew, by pocieszyć niewdzięcznika. Więc wzburzyła się w niej natychmiast prędka jak płomień duszka, policzki zapałały, rozdęły się różowe nozdrza i bez chwili namysłu zawołała potrzšsajšc płowš czuprynš: - Wiedz waćpan, że dla Ketlinga nie ja idę do klasztoru! To rzekłszy skoczyła na schody i znikła sprzed oczu rycerza. A on stanšł jak słup kamienny, potem zaczšł wodzić rękoma po twarzy i przecierać sobie oczy na kształt człowieka, który się budzi ze snu. Wtem zabiegł krwiš, chwycił się za szablę i zakrzyknšł strasznym głosem: - Gorze zdrajcy! I w kwadrans póŸniej pędził do Warszawy,aż wiatr wył mu w uszach, aż grudki ziemileciały stadem spod kopyt jego konia. Rozdział 20 Ujrzeli go odjeżdżajšcego stolnikostwo, a także pan Zagłoba, i niepokój ogarnšł wszystkie serca, więc pytali się wzajemnie oczyma, co się stało i dokšd jedzie? - Boże wielki - zawołała pani stolnikowa - jeszcze gdzie na Dzikie Pola ruszy i nie ujrzę go więcej w życiu! - Albo w klasztorze za przykładem tamtej błaŸnicy się zamknie! - rzekł zdesperowanypan Zagłoba. - Tu trzeba radzić! - dodał stolnik. Wtem otworzyły się drzwi i do pokoju wpadła jak wicher Basia, wzburzona, bladaizatkawszy oczy palcami, tupišc zarazem naœrodku izby jak małe dziecko zaczęła piszczeć: - Rety! ratujcie! Pan Michał pojechał zabić Ketlinga! Kto w Boga wierzy, niech leci za nim hamować! Rety! rety!... - Co ci jest, dziewczyno? - zawołał chwytajšc jej ręce Zagłoba. - Rety! Pan Michał zabije Ketlinga! Przeze mnie krew się poleje, a Krzysia umrze, wszystko przeze mnie! - Gadaj! - krzyknšł potrzšsajšc niš Zagłoba. - Skšd wiesz? Dlaczego przez ciebie? - Bom mu w złoœci powiedziała, że oni się miłujš, że Krzysia dla Ketlinga idzie za kratę. Kto w Boga wierzy, niech leci, hamuje! JedŸ waćpan co prędzej, jedŸcie wszyscy, jedŸmy wszyscy! Pan Zagłoba, nieprzywykły czasu w takich wypadkach tracić, wypadł na podwórzec i natychmiast kazał zaprzęgać do karabona. Pani stolnikowa chciała wypytywać Basię o zdumiewajšcš nowinę, ani się bowiem dotychczas domyœlała jakichkolwiek między Krzysiš i Ketlingiem afektów, lecz Basia wypadła za panem Zagłobš, aby nad zaprzęganiem czuwać, pomagała wyprowadzać konie, zakładać je do dyszla,na koniec zajechała na koŸle z gołš głowš przed ganek, na którym dwaj mężowie, już przybrani, czekali. - WyłaŸ - rzekł do niej Zagłoba. - Nie wylazę! - WyłaŸ! mówię ci! - Nie wylazę! Siadajcie, macie siadać, a nie,to sama pojadę! To mówišc zebrała lejce, a oni widzšc, że upór dziewczyny znacznš mógłby spowodować mitręgę, przestali jš wzywać, by zlazła. Tymczasem nadbiegł z biczem czeladnik, a pani stolnikowa zdołała jeszcze wynieœć Basi szubkę i kołpaczek, bo dzień był chłodny. Po czym ruszyli. Basia pozostała na koŸle; pan Zagłoba pragnšc się z niš rozmówić, wzywał jš, bysię przesiadła na przednie siedzenie, ale i tego nie chciała uczynić, może ze strachu, by jej nie łajano; więc musiał wypytywać zdaleka, a ona odpowiadała mu nie odwracajšc głowy. - Skšd ty wiesz - rzekł - o tym, coœ o tamtych dwojgu Michałowi powiedziała? - Ja wszystko wiem - Czy Krzysia powiedziała ci coœkolwiek? - Krzysia nic mi nie mówiła. - To może Szkot? - Nie, ale ja wiem, że on dlatego do Anglii wyjeżdża. Wszystkich wywiódł w pole prócz mnie. - Zadziwiajšca rzecz! - rzekł Zagłoba. A Basia: - Waćpana to robota; nie trzeba ich było kusobie popychać. - Cicho tam siedŸ i nie wtršcaj się w nie swoje rzeczy! - odparł Zagłoba, którego ubodło to najwięcej, że przy stolniku latyczowskim spotkała go ta wymówka. Więc po chwili jeszcze dodał: - Ja popychałem kogoˇja raiłem? Ot, to! lubię takie supozycje! - Aha? może nie? - odrzekła dziewczyna. I dalej jechali w milczeniu. Pan Zagłoba nie mógł jednak opędzić się myœli, że Basia ma słusznoœć i że wszystkiemu, co zaszło, on winien jest w znacznej częœci. Myœl ta gryzła go niepomału, a że i karabon trzšsł przy tym okrutnie, więc stary szlachcic wpadł w jaknajgorszy humor i nie szczędził sam sobie wyrzutów. "Słuszna by była rzecz - myœlał - gdyby Wołodyjowski z Ketlingiem uszy obcięli mi na współkę. Żenić kogoœ wbrew woli to toż samo, co by mu kazać na koniu twarzš do ogona jeŸdzić. Ma rację ta mucha! Jeœli się tamci pobijš, krew Ketlingowa spadnie na mnie. O, tom się na staroœć w praktyki wdał! Tfu, do licha! Jeszcze mnie w ostatkumało w pole nie wywiedli, bom się ledwie domyœlał, czemu Ketling chce za morze, a tamta kawka do klasztoru, tymczasem hajduczek wszystko, jak się pokazuje, od dawna spenetrował..." Tu zamyœlił się pan Zagłoba, po chwili zaœ mruknšł: - Szelma, nie dziewczyna! Michał od raka oczu pożyczył, żeby takš dla tamtej kukły spostponować! Tymczasem dojechali do miasta, ale tu dopiero zaczęły się trudnoœci, bo żadne z nich nie wiedziało, ani gdzie mieszka obecnie Ketling, ani też dokšd mógł udać sięWołodyjowski, szukać zaœ w takim tłumie ludzi było to szukać ziarna w korcu maku. Naprzód więc udali się na dwór hetmana wielkiego. Tam powiedziano im, że Ketling właœnie tego ranka ma wyjechać w zamorskš podróż. Wołodyjowski zaœ był rozpytujšc się o niego, ale gdzie się udał, nikt nie wiedział. Przypuszczano, że może do choršgwi stojšcych w polu za miastem. Pan Zagłoba kazał nawrócić ku obozowi, ale i tam nie można było złapać języka. Objechali jeszcze wszystkie gospody przy ulicy Długiej, byli na Pradze, wszystko na próżno. Tymczasem zapadła noc, a że o gospodzie nie było co i myœleć, musieli wracać do domu. Wracali w strapieniu, Basia popłakiwała trochę, pobożny stolnik odmawiał pacierze,Zagłoba naprawdę był niespokojny. Próbował jednak pocieszyć siebie i kompanię. - Ha kłopoczemy się - rzekł - a tam Michałmoże już w domu? - Albo usieczon! - rzekła Basia. I poczęła wić się na bryce powtarzajšc ze łzami: - Ucišć mi język! moja wina! moja wina! O Jezu! ja chyba zwariuję! A Zagłoba: - Cichaj, dziewczyno! nie twoja wina! I to wiedz, że jeœli kto usieczon, to nie Michał! - Mnie i tamtego żal! Pięknieœmy mu zapłacili za goœcinnoœć, nie ma co mówić. Boże! Boże! - Prawda by była - dorzucił pan Makowiecki. - Dajcie, do licha, spokój Ketling pewnie jużtam bliżej Prus niż Warszawy. Przecieżeœcie słyszeli, że wyjechał. Mam też w Bogu nadzieję, że choćby się i spotkali z Wołodyjowskim, wspomnš na starš przyjaŸń, na odbywane razem służby. Toż oni strzemię w strzemię jeŸdzili, sypiali na jednej kulbace, razem chodzili na podjazdy, w jednej krwi maczaliręce. W całym wojsku amicycja ich tak była sławna, że Ketlinga z uwagi na jego gładkoœć nazywali żonš Wołodyjowskiego. Niepodobieństwo, żeby im to na myœl nie przyszło, gdy się ujrzš! - Czasem to jednak i tak bywa - rzekł roztropny stolnik - że właœnie największa przyjaŸń w największš zawziętoœć się przeradza. Tak w moich stronach pan Deyma usiekł pana Ubysza, z którym dwadzieœcia lat w największej żył konkordii. Mogę waszmoœci szczegółowie ten nieszczęœliwy przypadek opowiedzieć. - Żeby myœl była swobodniejsza, chętnie bym posłuchał, tak samo jak rad słucham jejmoœci dobrodziejki, waszmoœcinej małżonki, która także ma zwyczaj dokumentnie opowiadać, nie odkładajšc genealogii na stronę; ale mi to w głowie utkwiło, co waœć o przyjaŸni i zawziętoœci rzekł. Niech Bóg broni, niech Bóg broni, by i teraz tak być miało! Stolnik na to: - Jeden zwał się pan Deyma, drugi pan Ubysz! Obaj godni ludzie i komilitoni... - Oj! oj! oj! - rzekł ponuro pan Zagłoba. - Ufajmy w miłosierdziu bożym, że teraz taknie będzie, ale jeœli się zdarzy, to w takim razie Ketling trup! - Nieszczęœcie! - rzekł po chwili milczenia stolnik. - Tak! tak! Deyma i Ubysz! Jak dziœ pamiętam! A szło także o białogłowę. - Wiecznie te białogłowy! Pierwsza lepsza kawka takiego ci piwa nawarzy, że kto wypije, temu po nim będzie niestrawno - mruknšł Zagłoba. - Waćpan na Krzysię nie napadaj! - zawołała nagle Basia. Na to Zagłoba: - Bogdaj się był Michał w tobie zakochał, nie byłoby tego wszystkiego... Tak rozmawiajšc dojechali do domu. Serca zabiły im na widok œwiatła w oknach, bo pomyœleli, że może Wołodyjowski już wrócił. Tymczasem przyjęła ich sama pani stolnikowa niespokojna bardzo i stroskana. Dowiedziawszy się, że wszelkie poszukiwania na nic się nie przydały, zalała się rzewnymi łzami i poczęła wyrzekać, że brata już więcej nie obaczy; Basia zawtórowała jej zaraz w lamentach, również Zagłoba nie mógł sobie dać rady ze strapienia. - Pojadę jeszcze jutro do dnia, ale sam - rzekł - może się czegoœ o nich dowiem. - Będziem szukać lepiej we dwóch - wtršciłstolnik. - Nie! waszmoœć zostań przy niewiastach. Jeœli Ketling żyw, dam wam znać. - Dla Boga! Toż my w domu tego człowieka mieszkamy! - rzekł znów stolnik. - Jutro trzeba będzie jakškolwiek gospodę znaleŸć, ia. dowie objęcia pana Zagłobę, któryÄ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żnP3coƒ˜pŚc€qÁJcr ,Ô%sß0rb€a niechby i namioty w polu rozbić, byle tu dłużej nie mieszkać! - Czekajcie wieœci ode mnie, bo się znów pogubimy! - rzekł Zagłoba.- Jeœli Ketling usieczon... - Ciszej waœć mów, na rany boskie! - zawołała stolnikowa - bo służba co usłyszy i jeszcze Krzysi doniesie, a ona i tak ledwie żywa. - Pójdę do niej - rzekła Basia. I skoczyła na górę. Tamci zostali w trosce i bojaŸni. Nikt nie spał w całym domu. Myœl, że Ketling może już jest trupem, strachem napełniała ich serca. W dodatku noc uczyniła się duszna, ciemna, grzmoty poczęły huczeć i przewalać się po niebie, apóŸniej jaskrawe błyskawice rozdzierały co chwila ciemnoœć. O północy pierwsza tejwiosny burza rozszalała się nad ziemiš. Pobudziła się nawet służba. Krzysia i Basia zeszły z panieńskiej izby do jadalnej komnaty. Tam całe towarzystwo poczęło odprawiać modlitwy i potem siedziało w milczeniu, powtarzajšc chórem, wedle zwyczaju, za każdym uderzeniem pioruna: "A słowo stało się ciałem!" W poœwistach wichru słychać było czasamicoœ jakby tętent, a wówczas zgroza i przestrach podnosiły włosy na głowie Basi, stolnikowej i obu starszych mężów, bo im sę zdawało, że lada chwila drzwi się otworzš i wejdzie Wołodyjowski umazany wkrwi Ketlingowej. Łagodny zwykle i zacny pan Michał pierwszy raz w życiu zaciężył jak kamień na sercach ludzkich tak, że sama myœl o nim napełniała je przerażeniem. Noc jednak zeszła bez wieœci o małym rycerzu. Œwitaniem, gdy burza uspokoiła się nieco, pan Zagłoba ruszył po raz drugi do miasta. Cały ten dzień był dniem cięższego jeszczeniepokoju. Basia aż do wieczora przesiadywała w oknie lub przed bramš, spoglšdajšc na drogę, którš pan Zagłoba mógł nadjechać. Tymczasem czeladŸ z rozkazu pana stolnikapakowała z wolna łuby do drogi. Krzysia zajęta była pilnowaniem owej roboty, gdyż tym sposobem mogła się trzymać opodal obojga państwa Makowieckich i pana Zagłoby. Jakkolwiek bowiem pani stolnikowa nie wspomniała przy niej dotšd ani jednym słowem o bracie, jednakże samo to milczenie przekonywało Krzysię, że i miłoœć pana Michała dla niej, i dawniejsze tajemne ich układy, i œwieża jej odmowa na jaw wyszły. A wobec tego trudno było przypuszczać, aby ci ludzie, Wołodyjowskiemu najbliżsi, nie mieli do niejżalu i urazy. Biedna Krzysia czuła, że tak być musi, że tak jest, że odsunęły się od niej te kochajšce dotychczas serca, więc i sama wolała cierpieć na uboczu. Pod wieczór łuby były gotowe, tak że od biedy można było tegoż samego dnia wyruszyć. Ale pan Makowiecki czekał jeszcze wieœci od Zagłoby. Podano wreszcie wieczerzę, której nikt jeœć nie chciał, i wieczór poczšł się wlec ciężko, nieznoœnie, a tak głucho, jak gdyby wszyscy nasłuchiwali, co zegar szepce. - PrzejdŸmy do bawialni - rzekł wreszcie stolnik. - Niepodobna już tu wytrzymać. Przeszli i siedli, ale nim zdołał ktokolwiek pierwsze słowo przemówić, za oknem poczęły się odzywać psy. - Jedzie ktoœ! - zawołała Basia. - Psy naszczekujš jak na swego! - zauważyła pani stolnikowa. - Cicho no! - rzekł stolnik. - Słychać turkot!... - Cicho! - powtórzyła Basia. - Tak, słychać coraz lepiej... to pan Zagłoba. Basia i stolnik porwali się na równe nogi i wybiegli; stolnikowej poczęło bić serce, alezostała z Krzysiš, aby zbytnim poœpiechem nie zdradzić, że pan Zagłoba jakieœ zbyt ważne nowiny przywozi. Tymczasem turkot rozległ się tuż pod oknami, a potem ustał nagle. Jakieœ głosy dały się słyszeć w sieni i po chwili do komnaty wpadła jak huragan Basia z tak zmienionš twarzš, jak gdyby ujrzała widmo. - Basiu, co to? kto to? - spytała z przerażeniem pani Makowiecka. Lecz nim Basia zdšżyła złapać oddech i odpowiedzieć, drzwi otwarły się i weszli przez nie naprzód stolnik, potem Wołodyjowski, na koniec Ketling. Rozdział 21 Ketling był tak zmieszany, że ledwie zdołałskłonić się nisko paniom, po czym stanšł nieruchomie, z kapeluszem przy piersiach, z przymkniętymi oczyma, podobny do cudownego obrazu; Wołodyjowski zaœ uœcisnšł po drodze siostrę i zbliżył się do Krzysi. Twarz dziewczyny była biała jak płótno, aż lekki meszek nad jej ustami wydał się ciemniejszy niż zwykle; pierœ jejwznosiła się i opadała gwałtnie, lecz Wołodyjowski wzišł łagodnie jej rękę i do ust przycisnšł; po czym ruszał czas jakiœ wšsikami, jakby zbierajšc myœli, na koniec ozwał się z wielkim smutkiem, ale i z wielkim spokojem: - Moja moœcia panno albo lepiej: moja Krzysiu kochana! Wysłuchaj mnie bez trwogi, bom też nie jakowyœ Scyta ani Tatarzyn, ani dzik, jeno przyjaciel, który chociaż sam nie bardzo szczęœliwy, przecietwojego szczęœcia pragnie. Już się wszystko wydało, że wy się z Ketlingiem miłujecie. Panna Basia mi to gniewie słusznym w oczy rzuciła, ja się zaœ nie wypieram, żem wypadł z tego domu w furiii leciałem szukać pomsty nad Ketlingiem... Kto wszystko utraci, tym łatwie zemsta targnie, a ja, jak mi Bóg miły, tak cię okrutnie kochałem i nie tylko jako kawaler pannę... Bo gdybym już był żonaty i gdyby mnie Pan Bóg chłopyszka jedynego dał albo dziewczynę, a potem zabrał, to bym też ichtak może nie żałował, jakom ciebie żałował... Tu zbrakło na chwilę głosu panu Michałowi, ale wnet się pohamował i ruszywszy kilkakroć wšsikami, tak dalej mówił: - No, żal żalem, a rady nie ma. Że cię Ketling pokochał, nie dziwota Kto by cię nie pokochał?! A żeœ ty jego pokochała, to takijuż mój los, ale dziwić się także nie ma czemu, bo gdzie mnie tam do Ketlinga! W polu, niech on sam powie, przeciem nie gorszy; wszelako to co innego, a to co innego!... Pan Bóg jednego ozdobił, drugiemuujšł, ale zastanowieniem nagrodził. Tak i mnie, jak tylko wiatr w drodze obwiał, a pierwsza furia minęła, zaraz sumienie rzekło: za co ich będziesz karał? za co rozlejesz tę krew przyjacielskš? Pokochali się, to wola boska. Najstarsi ludzie mówiš, że przeciw sercu i hetmański rozkaz na nic. Wola boska, że się pokochali, ale że niezdradzili, to ich poczciwoœć... Żeby choć Ketling był wiedział, żeœ mi przyrzekła, może bym mu zakrzyknšł: "gas" - ale on i tego nie wiedział. Co winien? - nic. A ty coœwinna? - nic! On chciał wyjechać, tyœ chciała do Boga... Dola moja winna, nikt więcej, bo to już widać palec boży w tym, bym ja w sieroctwie pozostał... No, zmogłem się! zmogłem!.. Pan Michał znów urwał i poczšł oddychać szybko jak człek, co po długim nurkowaniuz wody na powietrze wychynšł, po czym wzišł Krzysi rękę. - Tak miłować - rzekł - żeby dla siebie wszystkiego chcieć, nie sztuka. Trojgu nam się serce rozdziera - pomyœlałem - niechżelepiej jedno przycierpi, a tamtym pociechę sprawi. Daj ci Boże, Krzysiu, szczęœcie z Ketlingiem... Amen... daj ci Boże, Krzysiu, szczęœcie z Ketlingiem!... Mnie trocha boli, ale to nic... Daj ci Boże... Dalibóg, to nic!... Zmogłem się!... Mówił żołnierzysko: "nic!", a przecie aż zęby œcisnšł i syczeć poczšł, a z drugiego końca izby ozwało się wycie Basi. - Ketling, bywaj bracie! - krzyknšł Wołodyjowski. Ketling zbliżył się, klęknšł, otworzył ręce iw milczeniu, w największej czci i miłoœci objšł kolana Krzysi. A Wołodyjowski poczšł mówić przerywanym głosem: - Œciœnij mu głowę! Nacierpiało się chłopisko też... Boże wam błogosław!... Niepójdziesz do klasztoru... Wolę, że mnie będziecie błogosławić, niż żebyœcie mieli przeklinać... Pan Bóg nade mnš, choć mi teraz ciężko... Basia, nie mogšc wytrzymać dłużej, wypadła z izby, co spostrzegłszy pan Wołodyjowski zwrócił się do stolnika i siostry: - IdŸcie do drugiej izby - rzekł- a ich ostawcie... Ja sobie też pójdę gdzie indziej, bo trocha sobie przyklęknę i Panu Jezusowi się polecę... I wyszedł. W pół korytarzyka spotkał przy schodach Basię, w tym samym miejscu, w którym uniesiona gniewem, zdradziła tajemnicę Krzysi i Ketlinga. Ale teraz Basia stała oparta o mur zanoszšc się od płaczu. Rozczulił się na ten widok pan Michał nad własnym losem; wstrzymywał się dotšd, jak mógł, ale w tej chwili pękły tamy żalu iłzy potokiem popłynęły mu z oczu. - Czego waćpanna płaczesz? - zawołał żałoœnie. Basia podniosła główkę i wtykajšc jak dziecko to jednš, to drugš pišstkę w oczy, zanoszšc się i chwytajšc w otwarte usta powietrze odpowiedziała mu ze łkaniem: - Tak mi żal!... O dla Boga! o Jezu!... Pan Michał taki zacny, taki poczciwy!... O dla Boga!.. Wówczas on schwycił jej ręce i poczšł całować z wdzięcznoœci i rozrzewnienia. - Bóg ci zapłać! Bóg ci zapłać za serce! - rzekł. - Cicho, nie płacz! Lecz Basia tym bardziej poczęła łkać i zanosić się. Każda żyłka trzęsła się w niej z żalu, ustami poczęła chwytać coraz spieszniej powietrze, na koniec, tupišc nóżkami z uniesienia, jęła wołać tak głoœno, aż rozlegało się po całym korytarzu: - Głupia Krzysia! ja bym wolała jednego pana Michała niż dziesięciu Ketlingów! Ja pana Michała kocham z całej siły... lepiej niż ciotkę, lepiej... niż wujka... lepiej niż Krzysię!... - Dla Boga! Basiu! - zawołał mały rycerz. I chcšc pohamować jej uniesienie chwycił jš w objęcia, a ona przytuliła się z całej siły do jego piersi, tak że uczuł jej serce bijšce jak w zmęczonym ptaku, więc objšł jš jeszcze krzepciej i tak trwali. Nastało długie milczenie. - Basiu zechceszże ty mnie? - ozwał się mały rycerz. - Tak! tak! tak! - odpowiedziała Basia. Na tę odpowiedŸ i jego z kolei chwyciło uniesienie, przycisnšł usta do jej różanych dziewiczych ustek i znów tak trwali. Tymczasem zaturkotała bryczka i pan Zagłoba wpadł do sieni, następnie do jadalnej izby, w której siedzieli stolnik z żonš. - Nie ma Michała - krzyknšł jednym tchem.- Szukałem wszędzie Pan Krzycki mówił, żewidział ich z Ketlingiem! Pewno się bili! - Michał jest - odpowiedziała pani stolnikowa - przywiózł Ketlinga i oddał mu Krzysię! Słup soli, w który żona Lota została zamieniona, pewnie mniej osłupiałš miał minę niż w tej chwili pan Zagłoba. Czas jakiœ trwało zupełne milczenie, po czym stary szlachcic przetarł oczy i spytał: - Hę? - Krzysia z Ketlingiem tu obok siedzš, a Michał poszedł się modlić- odrzekł stolnik. Pan Zagłoba wszedł bez chwili wahania się do izby i choć już wiedział o wszystkim, zdumiał się powtórnie, widzšc Ketlinga i Krzysię siedzšcych czołem w czoło. Oni zerwali się, zmieszani bardzo i nie umiejšcysłowa przemówić, zwłaszcza że za panem Zagłobš weszli i stolnikostwo. - Życia nie starczy na wdzięcznoœć Michałowi! - rzekł wreszcie Ketling. - Jego to dzieło szczęœcie nasze - Szczęœć wam Boże! - rzekł stolnik. - Michałowi nie będziem się przeciwić! Krzysia osunęła się w objęcia pani stolnikowej i poczęły płakać obie. Pan Zagłoba był jakby ogłuszony. Ketling pochylił się do kolan stolnikowych jak yn doojcowskich, ów zaœ podniósł go i - widać z nawału myœli albo konfuzji - rzekł: - A pana Ubysza pan Deyma usiekł! Michałowi dziękuj, nie mnie! Po chwili zaœ spytał: - Żono, jak to było owej białogłowie na przezwisko? Lecz pani stolnikowa nie miała czasu na odpowiedŸ, bo w tej chwili wbiegła asia, bardziej zadyszana niż zwykle, bardziej różowa niż zwykle, z czuprynš padniętš na oczy bardziej niż zwykle, przyskoczyła do Ketlinga i Krzysi podsuwajšc palec to jednemu, to drugiemu do oczu, poczęła wołać: - Aha! dobrze! wzdychajcie, kochajcie się! żeńcie! Myœlicie, że pan Michał am zostaniena œwiecie?! Otóż nie, bo ja się za niego machnę, bo go ocham i sama mu to powiedziałam. Pierwsza mu to powiedziałam, a on pytał, czy go chcę, a ja mu powiedziałam, że go wolę od dziesięciu innych, o go kocham i będę najlepszš żonš, i nie odstšpię go nigdy, i będziem azem wojowali. Ja go z dawna kochałam, chociażem nie mówiła nic, bo onajzacniejszy i najlepszy, i kochany... A teraz się sobie żeńcie, a ja się za pana Michała machnę choćby jutro... bo... Tu zbrakło tchu Basi. Spoglšdali na niš wszyscy nie rozumiejšc, czy oszalała, czy też prawdę mówi; następnie zaczęli spoglšdać na siebie, a wtem we drzwiach ukazał się za Basiš Wołodyjowski. - Michale! - spytał stolnik, gdy przytomnoœćgłos mu wróciła - zali to prawda, co my słyszym? Na to mały rycerz z powagš wielkš: - Bóg cud uczynił i to jest moja pociecha, moje kochanie, mój skarb największy! Po tych słowach skoczyła znów Basia ku niemu jak sarna. Tymczasem maska zdumienia opadła z twarzy pana Zagłoby, a natomiast biała broda poczęła mu się trzšœć, otworzył szeroko ramiona i rzekł: - Dalibóg, ryknę!... hajduczku, Michale, pójdŸcie tu!... Rozdział 22 On jš kochał okrutnie, a ona jego, i dobrze im było razem, tylko chociaż czwarty rok już żyli ze sobš - dzieci nie mieli. Natomiastgospodarowali zawzięcie. Wołodyjowski zakupił za swoje i Basine sumy kilka wiosekw pobliżu Kamieńca, za które tanio zapłacił, bo już się byli płochliwsi ludzie pod strachem nawały tureckiej radzi w tamtych stronach wyprzedawali. W tych majętnoœciach ład i rygor żołnierski wprowadzał, niespokojnš ludnoœć w kluby brał, popalone chaty wznosił, "fortalicje",to jest dwory obronne, fundował, w których tymczasowš załogš żołnierstwo stawało, słowem: jak dawniej dzielnie kraju bronił, tak teraz dzielnie gospodarzyć poczšł, szabli zresztš z ręki nie wypuszczajšc. Sława jego imienia najlepszšbyła jego majętnoœci ochronš. Z niektórymi murzami wodę na szablę lał i pobratymstwozawarł. Innych bijał. Kupy swawolne kozackie, luŸne watahy ordyńskie, rozbójnicy ze stepów i opryszkowie z odajów besarabskich drżeli na wspomnienie "Małego Sokoła"- więc stada jego koni i owiec, jego bawoły i wielbłšdy chodziły bezpiecznie po stepie. Nawet sšsiadów jegoszanowano. Mienie jego przy pomocy dzielnej niewiasty rosło. Otoczyła go czeœćimiłoœć ludzka. Ziemia rodzinna przyozdobiłago urzędem, hetman go kochał, basza chocimski ustami nad nim cmokał, w dalekim Krymie, w Bachczysaraju, powtarzano ze czciš jego imię. Gospodarka, wojna i miłoœć - oto były trzyprzšdki jego żywota. Znojne lato roku 1671 zastało państwa Wołodyjowskich w dziedzicznej Basinej wsi Sokole. Sokół ów był perłš między ich majętnoœciami. Podejmowali tam oni huczno i dworno pana Zagłobę, któren na trudy podróży ni na wiek swój niezwykły nie baczšc, przybył do nich w odwiedziny, spełniajšc solenne przyrzeczenie na œlubie państwa Wołodyjowskich dane. Wszelako szumne gody i radoœć z drogiego goœcia gospodarzy wkrótce zostały zerwane rozkazem hetmańskim nakazujšcym Wołodyjowskiemu objšć komendę w Chreptiowie, tamże nad granicš mołdawskš czuwać, głosów od strony pustyni nasłuchiwać, stróżować, luŸnym czambułom zabiegać i okolicę z hajdamakówoczyœcić. Mały rycerz, jako żołnierz do posług Rzeczypospolitej zawsze chętny, wnet nakazał, aby czeladŸ œcišgnęła stada z ługów, wywiuczyła wielbłšdy i sama w zbrojnym pogotowiu stanęła. Rozdzierało się wszelako jego serce na myœl rozstania się z żonš, bo jš tak kochał, i miłoœciš męża, i ojca, że prawie dychać bez niej nie mógł, a brać jš w dzikie i głuche puszcze uszyckie i na niebezpieczeństwa przeróżne narażać - nie chciał. Lecz ona upierała się z nim jechać. - Pomyœl - mówiła -jeżeli bezpieczniej będzie mi tu pozostać niŸli tam, pod osłonš wojska, przy tobie zamieszkać? Nie chcę jainnego dachu, jako twój namiot, bom po to za ciebie poszła, by się z tobš i niewczasem, i trudem, i niebezpieczeństwy podzielić. Tu by mnie niepokój zgryzł, a tam, przy takim żołnierzu, będę się czuła bezpieczniejsza niżeli królowa w Warszawie; trzeba zaœ będzie z tobš w polewyruszyć, to wyruszę. Snu tu nie zaznam bez ciebie, jadła do gęby nie wezmę, a w końcu nie wytrzymam, lecz i tak do Chreptiowa polecę, a nie każesz mnie puszczać, to będę u bram nocować i póty cię prosić, póty płakać, aż się zlitujesz. Widzšc Wołodyjowski taki afekt, chwycił żonę w ramiona i chciwie pocałunkami różowš twarz jej okładać poczšł, ona zaœ oddawała mu wet za wet. - Jaż bym się nie wzdragał - rzekł wreszcie - gdyby o proste stróżowanie i podchody przeciw ordyńcom chodziło. Ludziistotnie będzie doœć, bo pójdzie ze mnš choršgiew generała podolskiego, a druga pana podkomorzyńska, prócz tego zaœ Motowidło z semenami i dragani Linkhauzowi. Będzie ze szeœćset żołnierzy, ia. dowie objęcia pana Zagłobę, któryÄ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żtP/cucv’ú3wŒ%Âc€xN4) Ra z ciurami do tysišca. Tego się wszelako obawiam, czemu gębacze sejmowi w Warszawie wierzyć nie chcš, a czego my, kresowi, lada godzina się spodziewamy: oto wielkiej wojny z całš potencjš tureckš. To ipan Myœliszewski potwierdził, i basza chocimski co dzień powtarza, i hetman w towierzy, że stułtan Doroszeńki bez pomocy nie ostawi, jeno wielkš wojnę Rzeczypospolitej wypowie, a wtedy co ja z tobš zrobię, mój kwiatuszku najmilejszy, moje praemium z ręki boskiej dane? - Co się stanie z tobš, to się stanie i ze mnš. Nie chcę innego losu, jeno takiego, który tobie przypadnie... Tu pan Zagłoba przerwał milczenie i zwróciwszy się do Basi rzekł: - Jeœli was Turczyni pojmajš, to czy chcesz, czy nie chcesz, twój los będzie zgoła inszy jak Michałowy. Ha! Po Kozakach, Szwedach, septentrionach i brandenburskiej psiarni - Turczyn! Mówiłemksiędzu Olszowskiemu: "Doroszeńki do desperacji nie przywódŸcie,bo on jeno z musu do Turczyna się nakłonił." No, i co? - nie posłuchali! Haneńkę przeciw Doroszowi wystawili, a teraz Dorosz, chce czy nie chce, musi w gardło Turczynowi leŸć i na nas w dodatku go prowadzić. Pamiętasz, Michale, że przy tobie księdza Olszowskiego ostrzegałem? - Musiałeœ go waćpan ostrzegać kiedy indziej, bo sobie nie przypominam, żeby to było przy mnie - odrzekł mały rycerz. - Ale co mówisz o Doroszeńce, to œwięta prawda, gdyż i pan hetman tegoż samego jest mniemania, a nawet powiadajš, że ma listy od Dorosza w tymże właœnie sensie pisane. Jak tam zresztš jest, tak jest - doœć, że teraz już za póŸno na układy. Wszelako waćpan masz tak bystry rozum, że chętnie jego zdania zasięgnę: mamli braćBaœkę do Chreptiowa czy też lepiej jš tu zostawić? Muszę jeno to dodać, że pustyniato okrutna. Wioszczyna zawsze była licha, a od dwudziestu lat tyle razy przeszły przez niš watahy kozackie i czambuły, że nie wiem, czy dwie belki zbite do kupy znajdę. Siła tam jarów puszczš porosłych, schowek, pieczar głębokich i różnych ukrytych miejsc, w których zbójcy setkami się chowajš, nie mówišc o tych, którzy z Wołoszy przychodzš. - Zbójcy przy takiej sile to furda - odrzekłZagłoba - czambuły także furda, bo jeœli nadcišgnš potężne, to będzie o nich głoœno,a jeœli mniejsze, to wygnieciesz. - A co! - zawołała Basia - a czy nie furda! Zbójcy furda! Czambuły furda! Z takš siłš Michał mnie przed całš potęgš krymskš obroni! - Nie przeszkadzaj mi w deliberacji - odrzekł pan Zagłoba - bo przeciw tobie rozsšdzę. Basia położyła prędko obie dłonie na usta igłówkę wtuliła w ramionka udajšc, że się okrutnie pana Zagłoby boi - a on, choć widział, że kobiecinka żartuje, przecie mu to pochlebiło, więc położył zgrzybiałš rękę na jasnej głowie Basinej i rzekł: - No, nie bój się, pociechę ci sprawię! Basia zaraz ucałowała go w rękę, bo naprawdę dużo od jego rad zależało, które były tak niemylne, że nikt się na nich nigdy nie zawiódł; on zaœ założył obie ręce za pas i spoglšdajšc bystrze zdrowym okiem to na jedno, to na drugie, rzekł nagle: - A potomstwa jak nie ma, tak nie ma - co? Tu wysunšł naprzód dolnš wargę. - Boża wola, nic więcej! - odrzekł wznoszšc oczy Wołodyjowski. - Boża wola, nic więcej! - odrzekła spuszczajšc oczy Basia. - A chcielibyœcie mieć? - spytał Zagłoba. Na to mały rycerz: - Powiem waœci szczerze: nie wiem, co bymza to dał, ale czasem myœlę, że to próżne wzdychanie. I tak zesłał mi Pan Jezus takšszczęœliwoœć dajšc mi tego oto kociaka, czyli, jak jš waćpan zwałeœ: hajduczka, że gdy przy tym jeszcze i na sławie, i na substancji pobłogosławił, nie œmiem go o nic więcej molestować. Bo widzisz waœć, nieraz przychodziło mi to do głowy, że gdyby wszystkie ludzkie życzenia spełniać się miały, nie byłoby żadnej różnicy międzytš ziemskš Rzeczšpospolitš a niebieskš, która sama jedna zupełnš szczęœliwoœć daćmoże. Tak sobie tedy tuszę, że jeœli się tu jednego albo dwóch chłopaków nie doczekam, tedy mnie tam nie minš i po staremu pod niebieskim hetmanem, œwiętymMichałem archaniołem, będš służyli, i sławš się na wyprawach przeciw paskudztwu piekielnemu okryjš, i do szarżyzacnych dojdš. Tu rozczulił się własnymi słowy i tš myœlšpobożny chrzeœcijański rycerz i znowu oczy wzniósł do nieba, ale pan Zagłoba słuchał obojętnie i nie przestał mrugać surowo, wreszcie odrzekł: - Bacz, żebyœ nie pobluŸnił. Bo że ty sobie pochlebiasz, iż tak dobrze zamiary Opatrznoœci odgadujesz, to może być grzech, za który poprażyć się jakowyœ czas musisz, jako groch na goršcym trzonie. Pan Bóg szersze ma rękawy niż ksišdz biskup krakowski, ale nie lubi, żeby mu w nie zaglšdano, co tam dla ludzisków nagotował, i uczyni, co zechce, a ty patrz tego, co do ciebie należy; jeżeli tedy chcecie mieć potomstwo, to zamiast się rozłšczać powinniœcie się kupy trzymać. Usłyszawszy to Basia wyskoczyła z radoœcina œrodek pokoju i skaczšc jak pauper, a klaszczšc w ręce, poczęła powtarzać: - A co kupy się trzymajmy! Wraz odgadłam,że jegomoœć stanie po mojej stronie! wraz odgadłam! Jedziemy do Chreptiowa, Michale!Choć raz mię weŸmiesz na Tatary! jedyny razik! mój drogi! mój złoty! - Maszże jš waćpan! Już jej się na podchody zachciewa! - zawołał mały rycerz. - Bo przy tobie nie ulękłabym się choćby całej ordy!.. - Silentium! - rzekł Zagłoba wodzšc rozmiłowanymi oczyma, a raczej rozmiłowanym okiem za Basiš, którš lubił niezmiernie. - Dufam, że przecie Chreptiów,do którego wreszcie nie tak daleko, nie będzie ostatniš stanicš od Dzikich Pól. - Nie! Komendy będš dalej stały, w Mohilowie, Jampolu, a ostatnia ma być w Raszkowie - odrzekł mały rycerz. - W Raszkowie? Toż my Raszków znamy. Stamtšd my Halszkę Skrzetuskš wywozili, z onego waładynieckiego jaru, pamiętasz, Michale? pamiętasz, jakom owo monstrum zaciukał, Czeremisa czy diabła, który jej pilnował. Ale skoro ostatnie praesidium stanie aż w Raszkowie, tedy jeœli się Krym ruszy albo cała potencja turecka, to oni tam wprędce wiedzieć będš i wczeœnie do Chreptiowa znać dadzš, zatem i nieprzezpieczeństwa wielkiego nie ma, bo Chreptiów nie może być nagle ubieżon. Dalibóg, nie wiem, dlaczego by Baœka nie miała tam z tobš zamieszkać? Szczerze to mówię, a przecie wiesz, że wolałbym sam starym łbem nałożyć, niŸli jš na jakowyœ szwank wystawić. Bierz jš Będzie wam obojgu na zdrowie. Baœka jeno musi przyrzec, że w razie wielkiej wojny pozwoli się bez oporu choćby do Warszawy odesłać, bo wówczas nastanš pochody okrutne, bitwy zawzięte, oblężenia taborów, może i głody, jako pod Zbarażem,a w takich potrzebach mężowi trudno głowę ochronić, a cóż dopiero niewieœcie. - Rada bym ja choćby polec przy Michałowym boku - odparła Basia- ale przecie rozum mam i wiem, że jak nie można, to nie można. Zresztš Michałowa wola, nie moja. Przecie on w tym już roku pod panem Sobieskim na wyprawę chodził, a napierałam się z nim jechać? Nie. Dobrze!byle mi teraz nie było wzbronno do Chreptiowa z Michałem iœć, to w razie wielkie wojny odeœlecie mnie waćpanowie, gdzie wam się podoba. - Jegomoœć pan Zagłoba cię odprowadzi aż na Podlasie do Skrzetuskich - rzekł mały rycerz - tam przecie Turczyn nie dojdzie! - Pan Zagłoba! pan Zagłoba! -odparł przedrzeŸniajšc stary szlachcic.- Czy to ja wojski? Nie powierzajcie no tak żon panu Zagłobie, dufajšc, że stary, bo się może zgoła co innego pokazać. Po wtóre: czy to myœlisz, że w razie wojny z Turczynem będę się już za podlaski piec chował i na pieczywo spoglšdał, żeby się zaœ nie przepaliło? Jeszczem nie kosztur i mogę się do czego innego przydać. Po stołku na konia już siadam- assentior! Ale gdy raz sišdę, tak dobrze na nieprzyjaciela skoczę jak każdy młodzik! Jeszczeć się ni piasek, ni trociny, chwalić Boga, ze mnie nie sypiš. Na proceder z Tatary już nie wyjdę, w Dzikich Polach wietrzył nie będę, bom też i nie gończy, natomiast w generalnym ataku trzymaj się przy mnie, jeœli potrafisz, a pięknych rzeczy się napatrzysz. - Chciałżebyœ waœć jeszcze w pole wyruszyć? - Zali myœlisz, że nie zechcę sławnš œmierciš sławnego żywota zapieczętować po tylu latach służby? A co mi się godniejszego zdarzyć może? Znałeœ pana Dziewištkiewicza? Ten, prawda, że nie wyglšdał więcej jak na sto czterdzieœci lat,ale miał sto czterdzieœci dwa i jeszcze służył. - Tyle nie miał. - Miał! żebym się z tego zydla nie ruszył! Na wielkš wojnę idę, i kwita! A teraz do Chreptiowa z wami jadę, bo się w Baœce kocham Baœka skoczyła rozpromieniona i poczęła œciskać pana Zagłobę, on zaœ coraz to podnosił w górę głowę powtarzajšc: - Mocniej! Mocniej! Wszelako Wołodyjowski rozważał jeszcze wszystko czas jakiœ i wreszcie rzekł: - Niepodobieństwo to jest, abyœmy mieli zaraz wszyscy jechać, boć tam szczera pustynia i dachu kawałka nad głowš nie znajdziem. Pojadę ja naprzód, miejsce na majdan opatrzę, fortalicję grzecznš zbuduję i domy dla żołnierzy, a też szopy dla koni towarzystwa, które, jako zacniejsze, od zmiennoœci aury zmarnieć bymogły; też studnie pokopię, drogę przetrę, jary z hultajstwa rozbójniczego jako tako oczyszczę; dopieroż wam tu eskortę przystojnš przyœlę i przyjedziecie. Choć ze trzy niedziele musicie tu poczekać. Basia chciała protestować, ale pan Zagłobauznawszy słusznoœć słów Wołodyjowskiegorzekł: - Co mšdrze, to mšdrze! Baœka, my sobie tuw kupie na gospodarstwie ostaniem i nie będzie się nam Ÿle działo. Trzeba też i zapasik jaki taki przygotować, bo i tego pewnie nie wiecie, że miody a wina nigdzie się tak dobrze jako w pieczarach nie konserwujš... Rozdział 23 Wołodyjowski słowa dotrzymał; we trzy tygodnie z budynkami się uładził i eskortę znamienitš przysłał: stu Lipków z choršgwipana Lanckorońskiego i stu Linkhauzowych draganów, których przyprowadził pan Snitko, herbu Miesišc Zatajony. Lipkom przewodził setnik Azja Mellechowicz, którysię z Tatarów litewskich wyprowadzał, człek bardzo młody, bo ledwie dwadzieœciakilka lat wieku liczšcy. Ten przywiózł list od małego rycerza, który pisał do żony, conastępuje: "Sercem ukochana Baœko! Jużże przyjeżdżaj, bo bez ciebie jako bez chleba ijeœli do tego czasu nie uschnę, to ci on różany pysio ze szczętem zacałuję. Ludzi przysyłam nieskšpo i oficyjerów doœwiadczonych, ale prym we wszystkim oddawajcie panu Snitce i do kompanii go przypuszczajcie, bo to jest bene natus i posesjonat, i towarzysz; a Mellechowicz dobry żołnierz, ale Bóg wie kto. Który by też w żadnej innej choršgwi, jak u Lipków, oficyjerem nie mógł zostać, bo łatwie by każdemu przyszło imparitatem mu zadać. Œciskam cię z całej mocy, ršczuchny i nożyny ci całuję. Fortalicję wzniosłem z okršglaków setnš; kominy okrutne. Dla nas kilka izb w osobnym domie. Żywicš wszędy pachnie i œwierszczów siła nalazło, które jak wieczorem pocznš grać, to aż psi się ze snu zrywajš. Żeby trochę grochowin, prędko by się ich można pozbyć, ale chyba ty każesz nimi wozy wymoœcić. Szyb znikšd;mecherami okna zasłaniamy; natomiast pan Białogłowski ma w swojej komendzie, między draganami, szklarza. Szkła możesz w Kamieńcu u Ormian dostać, jeno, na Boga, ostrożnie wieŸć, żeby się nie potłukło. Komnatkę twojš kazałem kilimkami obić i zacnie się prezentuje. Zbójów, coœmy ich w jarach uszyckich przyłapili, kazałem już dziewiętnastu powiesić, a nim przyjedziesz, do pół kopy docišgnę. Pan Snitko opowie ci, jak tu żyjemy. Bogu i Najœwiętszej Pannie cię polecam, duszo ty moja myłeńkaja." Basia po przeczytaniu listu oddała go panu Zagłobie, który przejrzawszy pismo, zarazpoczšł panu Snitce większe honory czynić, nie tak wielkie jednak, aby ów nie miał się spostrzec, iż ze znamienitszym wojownikiem i większym personatem rozmawia, który przezłaskawoœć tylko do poufałoœci go przypuszcza. Zresztš pan Snitko był to żołnierz dobroduszny, wesół,a służbista wielki, bo mu wiek życia w szeregach upłynšł. Dla Wołodyjowskiego miał czeœć wielkš, a wobec sławy pana Zagłoby czuł się małym i nie myœlał się nadstawiać. Mellechowicza przy czytaniu listu nie było, gdyż oddawszy go wyszedł zaraz niby na ludzi spojrzeć, a w gruncie rzeczy z obawy, by mu do czeladnej odejœć nie kazano. Zagłoba miał jednak czas przypatrzyć mu się i majšc œwieżo w głowie słowa Wołodyjowskiego, rzekł do Snitki: - Radziœmy waćpanu! proszę!... Pan Snitko... znałem!... znałem!... herbu Miesišc Zatajony!Proszę! godny klejnot... Ale ten Tatar, jakżemu tam na przezwisko? - Mellechowicz. - Ale ten Mellechowicz wilkiem jakoœ patrzy.Pisze Michał, że to człek niepewnego pochodzenia, co i dziwna, bo wszyscy nasi Tatarzy szlachta, choć bisurmanie. Na Litwie widziałem całe wsie przez nich zamieszkałe. Tam ich zowiš Lipkami, a tutejsi Czeremisów noszš miano. Długi czaswiernie służyli Rzeczypospolitej, za chleb się jej wywdzięczajšc, ale już za czasów inkursji chłopskiej wielu ich do Chmielnickiego poszło, a teraz, słyszę, poczynajš się z ordš obwšchiwać... Ten Mellechowicz wilkiem patrzy... Dawnoż pan Wołodyjowski jego zna? - Z czasów ostatniej wyprawy - odrzekł pan Snitko zasuwajšc nogi pod stołek - gdyœmy z panem Sobieskim, przeciw Doroszeńce i ordzie czynišc, Ukrainę przejechali. - Z czasów ostatniej wyprawy! Nie mogłemw niej udziału brać, bo mi pan Sobieski innšfunkcjš powierzył, choć póŸniej tęskno mu beze mnie było... A waszmoœci klejnot Miesišc Zatajony? proszę!... Skšdże on jest,ten Mellechowicz? - Powiada się Tatarem litewskim, ale to dziw, że go żaden z Tatarów litewskich poprzednio nie znał, choć właœnie w ich choršgwi służy. Ex quo wieœci o jego niepewnym pochodzeniu, którym jego doœć górne maniery przeszkodzić nie zdołały. Żołnierz zresztš wielki, choć małomówny. Pod Bracławiem i pod Kalnikiem siła posługoddał, dla których go pan hetman setnikiemmianował, mimo że był w całej choršgwi wiekiem najmłodszy. Lipkowie wielce go miłujš, ale między nami miru nie ma - a czemu? Bo człek ponury, i jak słusznie wasza moœć zauważył, wilkiem patrzy. - Jeœli to żołnierz wielki i krew przelewał - ozwała się Basia - godzi się go do kompanii przypuœcić, czego też mi pan mój małżonek w liœcie nie broni. Tu zwróciła się do pana Snitki: - Waszmoœć pozwolisz? - Sługa pani pułkownikowej dobrodziejki! - zawołał pan Snitko. Basia znikła za drzwiami, a pan Zagłoba odsapnšł i spytał pana Snitkę: - No, a jakże się waœci pani pułkownikowa udała? Stary żołnierz, zamiast odpowiedzieć, wsadził pięœci w oczy i przechyliwszy się w krzeœle, jšł powtarzać: - Aj! aj! aj! Po czym wytrzeszczył oczy, zatknšł szerokš dłoniš usta i zamilkł, jakby zawstydzon własnym zachwytem. - Marcypan, co? - rzekł Zagłoba. Tymczasem "marcypan" ukazał się znów we drzwiach, wiodšc za sobš Mellechowicza, nastroszonego jak dziki ptak, i mówišc: - I z listu męża, i od pana Snitki tyle nasłuchaliœmy się o waœcinych mężnych uczynkach, że radziœmy go bliżej poznać. Prosim do kompanii, a i do stołu zaraz podadzš. - Prosim, chodŸ acan bliżej! - ozwał się panZagłoba. Posępna, acz urodziwa twarz młodego Tatara nie rozchmurzyła się zupełnie, widać jednak było, że wdzięczny jest za dobre przyjęcie i za to, że mu nie kazano zostać w czeladnej. Basia zaœ umyœlnie starała się być dla niegodobrš, łacno bowiem sercem kobiecym odgadła, że jest podejrzliwy, dumny i że upokorzenia, jakie zapewne często z racji swego niepewnego pochodzenia znosić musiał, bolš go mocno. Nie czynišc tedy między nim a Snitkš innej różnicy, jak tylkotakš, jakš dojrzalszy wiek Snitki czynić nakazywał, wypytywała młodego setnika o owe usługi, gwoli którym pod Kalnikiem wyższš szarżę otrzymał. Pan Zagłoba odgadujšc życzenia Basi odzywał się do niego również doœć często, a on, chociaż zrazu nieco się dziczył, dawał jednakże odpowiedzi dorzeczne, a maniery jego nie tylko nie zdradzały prostaka, ale dziwiły nawet pewnš dwornoœciš. "Nie może to być chłopska krew, bo fantazja byłaby nie taka" - pomyœlał sobie Zagłoba. Po czym spytał głoœno: - Rodzic waćpana w których stronach żywie? - Na Litwie - odparł czerwienišc się Mellechowicz. - Litwa szeroki kraj. To tak samo jak gdybyœ mi acan odpowiedział, "w Rzeczypospolitej". - Teraz już nie w Rzeczypospolitej, bo óryÄ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żyP†czÖÄc{šĆc|`,|c}Ü:tamte strony odpadły. Mój rodzic wedle Smoleńska ma majętnoœć. - Miałem i ja tam znaczne posiadłoœci, które mi po bezdzietnym krewnym przypadły, alem je wolał opuœcić i przy Rzeczypospolitej się oponować. - Tak też i ja czynię - odrzekł Mellechowicz. - Godnie waœć czynisz! - wtršciła Basia. Lecz Snitko słuchajšc rozmowy wzruszał nieznacznie ramionami, jakby chciał mówić:"Bóg tam raczy wiedzieć, coœ ty za jeden i skšd jesteœ!" Pan Zagłoba zaœ spostrzegłszy to zwrócił się znów do Mellechowicza: - A waćpan - spytał - Chrystusa wyznajesz czyli też, bez urazy mówišc, w sproœnoœci żyjesz? - Przyjšłem chrzeœcijańskš wiarę, dla którego powodu musiałem ojca opuœcić. - Jeœliœ go dlatego opuœcił, to za to cię PanBóg nie opuœci, a pierwszy dowód łaski jego, że wino pić możesz, którego, w błędach trwajšc, byłbyœ nie zaznał. Snitko rozœmiał się, ale Mellechowiczowi nie w smak były widocznie pytania tyczšce jego osoby i pochodzenia, bo się nastroszyłznowu. Pan Zagłoba mało jednak na to zważał, tym bardziej że młody Tatar nie bardzo musię podobał, chwilami bowiem, nie twarzš wprawdzie, ale ruchami i spojrzeniem, przypominał słynnego wodza Kozaków, Bohuna. Tymczasem podano obiad. Resztę dnia zajęły ostatnie przygotowania do drogi, ruszono zaœ nazajutrz skoro œwit, a nawet w nocy jeszcze, aby jednym dniem stanšć w Chreptiowie. Wozów zebrało się kilkanaœcie, postanowiłabowiem Basia suto chreptiowskie komory zaopatrzyć; szły więc także za wozami mocno wywiuczone i wielbłšdy, i konie, uginajšc się pod ciężarem krup i wędlin; szło na końcu karawany kilkadziesišt wołów stepowych i czambulik owiec. Pochódotwierał Mellechowicz ze swoimi Lipkami, dragoni zaœ jechali tuż przy krytym karabonie, w którym siedzieli Basia z panemZagłobš. Jej chciało się bardzo powodnego dzianecika dosišœć, ale stary szlachcic prosił jej, żeby tego rzynajmniej z poczštku i na końcu podróży nie czyniła. - Żebyœ to spokojnie usiedziała - mówił - nie przeciwiłbym się, ale wnet poczniesz buszować i koniem czwanić, a to powadze pani komendantowej nie przystoi. Basia była szczęœliwa i jak ptak wesoła. Odczasu swego zamšżpójœcia miała ona wżyciu dwa największe pragnienia: jedno, dać Michałowi syna; drugie, zamieszkać z małym rycerzem choćby na rok w jakiej stanicy przyległej do Dzikich Pól i tam na krańcu pustyni żyć życiem żołnierskim, wojny i przygód zażyć, w podchodach udział brać, własnymi oczyma ujrzeć te stepy, doœwiadczyć tych niebezpieczeństw, o których tyle się nasłuchała od najmłodszych lat. Marzyła o tym będšc jeszcze dziewczynš, i oto marzenia miały się teraz urzeczywistnić, a w dodatku przyboku kochanego człowieka i najsławniejszego w Rzeczypospolitej zagończyka, o którym mówiono, że umie nieprzyjaciela choćby spod ziemi wykopać. Czuła też młoda pułkownikowa skrzydła u ramion i tak wielkš radoœć w piersi, że chwilami brała jš ochota krzyczeć i skakać, ale powstrzymywała jš myœl o powadze. Bo obiecywała sobie być statecznš i zyskać okrutnš miłoœć żołnierzy. Zwierzała się z tych myœli panu Zagłobie, aon uœmiechał się pobłażliwie i mówił: - Już że tam będziesz oczkiem w głowie i osobliwoœciš wielkš, to pewna! Niewiasta wstanicy - toż to rarytet!... - A w potrzebie i przykład im dam. - Czego? - A męstwa! O jedno się tylko boję, że za Chreptiowem stanš jeszcze komendy w Mohilowie i Raszkowie, aż hen, ku Jahorlikowi, i że Tatarów na lekarstwo nawet nie ujrzymy. - A ja się jeno tego boję, oczywiœcie nie dlasiebie, ale dla cię, że ich za często będziemwidywać. Cóż to, myœlisz, że czambuły majš obowišzek koniecznie na Raszków i Mohilów iœć? Mogš przyjœć wprost od wschodu, ze stepów, alboli też mołdawskš stronš Dniestru cišgnšć i wychylić się w granice Rzeczypospolitej, gdzie zechcš, choćby i w górze za Chreptiowem. Chybaby się bardzo rozgłosiło, że ja w Chreptiowie zamieszkałem, to go będš omijali, bo mię z dawna znajš. - A Michała to niby nie znajš? A Michała to niby nie będš omijali? - I jego będš omijali, chyba że w wielkiej potędze nadcišgnš, co się może przygodzić. Wreszcie sam on ich poszuka. - Otóż to, tego byłam pewna! Szczerali tam już w Chreptiowie pustynia? Bo to tak niedaleko! - Że i szczersza być nie może. Niegdyœ, za czasów jeszcze mojej młodoœci, była to strona ludna. Jechało się z chutoru do chutoru, z wsi do wsi, z miasteczka do miasteczka. Znałem, bywałem Pamiętam, gdy Uszyca była walnym grodem co się zowie Pan Koniecpolski ojciec na starostwo mnie tu promował. Ale potem nastała inkursja hultajska i wszystko poszło w ruinę. Kiedyœmy oto po Halszkę Skrzetuskš tędy jechali, to już była pustynia, a potem jeszcze ze dwadzieœcia razy przeszły tędy czambuły... Teraz pan Sobieski kozactwu i tatarstwu znów te strony wydarł jako psu z gardła... Ale ludzi tu jeszcze mało, jeno zbóje w jarach siedzš... Tu poczšł się pan Zagłoba rozglšdać po okolicy i kiwać głowš, dawne czasy wspominajšc. - Mój Boże - mówił - wówczas gdyœmy po Halszkę jechali, widziało mi się, że staroœćza pasem, a teraz myœlę, żem był młody, bo to przecie temu blisko dwadzieœcia cztery lat. Michał był jeszcze młokos i niewiele więcej miał włosów na gębie niż umnie na pięœci. A tak mi ta okolica w pamięci stoi, jakby to było wczora! Chaszcze tylko i bory większe porosły, odkšd agricolae się wynieœli... Jakoż za Kitajgrodem wjechali zaraz w duże bory, którymi wówczas tamta strona po większejczęœci była pokryta. Gdzieniegdzie jednak, zwłaszcza w okolicach Studzienicy, zdarzały się i pola odkryte, a wówczas widzieli brzeg Dniestrowy i kraj cišgnšcy się hen, z tamtej strony rzeki, aż do wyżynzamykajšcych po mołdawskiej stronie widnokršg. Głębokie jary, siedziby dzikiego zwierza i dzikszych jeszcze ludzi, przecinały im drogę, czasem wšskie i urwiste, czasem otwartsze, o bokach lekko pochyłych i poroœniętych głuchš puszczš. Mellechowiczowi Lipkowie zagłębiali się w nie ostrożnie i gdy koniec konwoju był jeszcze na wysokim skraju, poczštek jego zstępował jakby pod ziemię. Często przychodziło Basi i panu Zagłobie wysiadać z karabonu, bo chociaż Wołodyjowski przetarł jako tako drogę, przejazdy jednakbywały niebezpieczne. Na dnie jarów biły krynice lub płynęły szeleszczšc po kamieniach bystre strumienie, wzbierajšce wiosnš wodš ze stepowych œniegów. Chociażsłońce dogrzewało jeszcze borom i stepommocno, surowy chłód taił się w tych kamiennych gardzielach i chwytał niespodzianie przejeżdżajšcych. Bór wyœciełał skaliste boki i-piętrzył się jeszcze na brzegach, posępny i czarny, jakby chciał owe zapadłe wnętrza przed złotymi promieńmi słońca zasłonić. Miejscami jednak całe jego szmaty były połamane, zwalone, pnie ponarzucane jednena drugie w dzikim bezładzie, gałęzie zwichrzone i zbite w kupy, zeschłe zupełnie lub też pokryte zrudziałym liœciemi iglicami. - Co się z tym borem stało? - pytała pana Zagłoby Basia. - Miejscami mogš to być stare zasieki, czynione albo przez dawnych mieszkańców przeciw ordzie, albo też przez hultajstwo przeciw naszym wojskom; miejscami znów to wichry mołdawskie tratujš tak po lesie, w których wichrach, jako starzy ludzie powiadajš, upiory albo zgoła diabli harce wyprawujš. - A waszmoœć widziałeœ kiedy diabelskie harce? - Widzieć nie widziałem, alem słyszał, jakodiabli pokrzykiwali sobie z uciechy: "u-ha! u-ha!" Spytaj się Michała, bo i on słyszał. Basia, lubo odważna, bała się jednak trochęzłych duchów, więc zaraz poczęła się żegnać. - Straszne to strony! - rzekła. I rzeczywiœcie w niektórych jarach było straszno, bo nie tylko mroczno, ale i głucho. Wiatr nie wiał, liœcie i gałęzie drzew nie czyniły szelestu: słychać było jeno tupot i parskanie koni, skrzyp wozów iokrzyki, które wydawali woŸnice w niebezpieczniejszych miejscach. Czasem teżzaœpiewali Tatarzy lub dragoni, ale sama puszcza nie odzywała się żadnym ludzkim nizwierzęcym głosem. Jeœli jednak jary posępne czyniły wrażenie, natomiast górny kraj, nawet tam gdzie cišgnęły się bory, wesoło otwierał się przed oczyma karawany. Pogoda była jesienna, cicha. Słońce chodziło po niebieskim stepie nie splamionym żadnš chmurkš, lejšc blask obfity na skały, pola i lasy. W tym blasku sosny wydawały się czerwone i złote, a nitki pajęcze, pouczepiane do gałšzek drzew, do burzanów i traw, œwieciły tak mocno, jak gdyby były same ze słonecznych promieni utkane. PaŸdziernik dobiegał do połowy dni swoich, więc wiele ptactwa, zwłaszcza co czulszego na chłody, poczęło już z Rzeczypospolitej ku Czarnemu Morzu wędrować: na niebie widaćbyło i klucze żurawiane z donoœnym okrzykiem lecšce i gęsi, i stada cyranek. Tui owdzie, wysoko, wysoko, tkwiły w błękicie na rozpostartych skrzydłach groŸne dla powietrznych mieszkańców orły; gdzieniegdzie chciwe połowu jastrzębie zataczały powolne koła. Atoli zwłaszcza w gołych polach nie brakło i tego ptactwa, które ziem i się trzyma i w trawach wyniosłych rade się kryje. Co chwila spod kopyt lipkowskich bachmatów zrywały się z szumem stada rdzawych kuropatw; kilkakroć też ujrzała Basia, luboz daleka, stojšce na straży dropie, na których widok płonęły jej policzki, a oczy poczynały œwiecić. - Będziem je z Michałem chartami szczwali -wołała klaszczšc w dłonie. - Żeby to twój mšż był jakowyœ domator - mówił Zagłoba - prędko by mu z takš żonš broda posiwiała, ale ja wiedziałem, komu mam cię oddać. Inna byłaby choć wdzięczna, hę? Basia ucałowała zaraz oba policzki pana Zagłoby, aż rozczulił się i rzekł: - Na staroœć kochajšce serca tak człeku miłe jako ciepły przypiecek. Po czym zamyœlił się i dodał: - To dziw, jakem ja całe życie tę białogłowskš płeć lubił, a żeby tak powiedzieć za co, to sam nie wiem, boć to licho bywa i zdradliwe, i płoche... Jeno że to mdłe jako dzieci, więc niechże którš krzywda jakowaœ spotka, to aż ci serce z mizerykordii piszczy. Uœciskajże mnie jeszcze czy co! Basia rada by była cały œwiat uœciskać, więc natychmiast uczyniła zadoœć życzeniu pana Zagłoby i jechali dalej w wybornych humorach. Jechali bardzo wolno, bo woły idšce z tyłu nie mogły prędzej nadšżyć, a niebezpiecznie je było z małš liczbš ludzi wœród tych lasów zostawiać. W miarę jak zbliżali się do Uszycy, kraj stawał się nierówniejszy, puszcza głuchsza, a jary głębsze. Coraz coœ psuło się w wozach, to znów narowiły się konie, przez co znaczne zdarzały się mitręgi. Stary goœciniec, idšcy niegdyœ do Mohilowa,od dwudziestu lat zarósł lasem tak, że ledwie gdzieniegdzie widać było jego œlady, więc musieli się trzymać szlaków, które przetarły dawniejsze i ostatnie przechody wojskowe, więc często błędnych, a zawszebardzo trudnych. Nie obyło się też i bez wypadku. Pod Mellechowiczem, jadšcym na czele Lipków, zwišzał się koń na pochyłoœci jarui zwalił się na dno kamieniste nie bez szwanku dla jeŸdŸca, który tak silnie rozcišł sobie sam wierzch głowy, że aż przytomnoœć na czas pewien go odbiegła. Basia z Zagłobš przesiedli się zaraz na podwodne dzianety, Tatara zaœ kazała młoda pani komendantowa ułożyć na karabonie i wieŸć ostrożnie. Odtšd przy każdej krynicy zatrzymywała pochód i własnymi rękoma obwišzywała mu głowę szmatami zmaczanymi w zimnej, Ÿródlanej wodzie. On leżał czas jakiœ z zamkniętymi oczyma, w końcu jednak otworzył je, a gdy pochylona nad nim Basia poczęła wypytywać, jak mu jest, zamiast odpowiedzi chwycił jej rękę i przycisnšł doswych zbielałych warg. Po chwili dopiero, jakby zebrawszy myœli i przytomnoœć, odrzekł po małorusku: - Oj, dobre, jako dawno nie buwało! W takim pochodzie zeszedł im cały dzień. Słońce poczerwieniało wreszcie i przetoczyło się ogromne na multańskš stronę; Dniestr poczšł œwiecić jak ognista wstęga, a ze wschodu, od Dzikich Pól, nadcišgała zwolna pomroka. Chreptiów nie był już zbyt daleko, ale trzeba było dać wypocznienie koniom, więc zatrzymali się na dłuższy postój. Ten i ów dragon poczšł œpiewać godzinki. Lipkowie pozsiadali z koni i rozcišgnšwszy na ziemi runa owcze, jęli modlić się na klęczkach, z twarzami zwróconymi ku wschodowi. Głosy ich to podnosiły się, to zniżały; chwilami: "Ałła! Ałła!" brzmiało przez całe szeregi, to znów cichli, wstawali i trzymajšc dłonie odwrócone do góry tuż przy twarzach, trwali w skupionej modlitwie, powtarzajšc tylko od czasu do czasu sennie i jakby z westchnieniem: "Łochiczmen, ach łochiczmen!" Promienie słońca padały na nich coraz czerwieńsze, wstał powiew od zachodu, a z nim razem szum wielki w drzewach, jakby i one chciały uczcić przednocš tego, który na ciemne niebo wytacza tysišce migotliwych gwiazd. Basia przypatrywała się z ciekawoœciš wielkš modlitwie Lipków, ale serce œciskało się jejna myœl, że tylu oto dobrych pachołków po życiu pełnym mozołów dostanie się wraz ze œmierciš w ogień piekielny, a to tym bardziej, że stykajšc się codziennie z ludŸmi prawdziwš wiarę wyznajšcymi trwajš jednak dobrowolnie w zatwardziałoœci. Pan Zagłoba, więcej z tymi rzeczami obyty, wzruszał tylko ramionami na pobożne Basine uwagi, mówišc: - I tak by tych kozich synów do nieba nie puszczono, aby insektów plugawych ze sobšnie naprowadzili. Potem wdział na się przy pomocy pachołka tuzłuczek wyporkami podbity, na chłody wieczorne wyborny, i ruszać kazał, lecz ledwie pochód się rozpoczšł, na przeciwległym wzgórzu ukazało się pięciu jeŸdŸców. Lipkowie rozstšpili się im zaraz. - Michał! - krzyknęła Basia widzšc pędzšcego na czele. I rzeczywiœcie był to Wołodyjowski, który w kilka koni na spotkanie żony wyjechał. Skoczywszy do siebie, poczęli się witać z wielkš radoœciš, a następnie opowiadać sobie, co się im wzajemnie przez czas rozłški przygodziło. Opowiadała więc Basia, jak im droga poszła i jako pan Mellechowicz "rozum sobie o kamienie nadwerężył" - a mały rycerz zdawał sprawę z czynnoœci swych w Chreptiowie, w którym, jak zapewniał, wszystko już stoi i na przyjęcie czeka, bo pięćset siekierprzez trzy tygodnie nad budynkami pracowało. Podczas tej rozmowy rozkochany pan Michał przechylał się co chwila z kulbaki i brał młodš żonę w ramiona, która widać nie bardzo gniewała się o to, bo jechała tuż przy nim, tak że ich konie niemal ocierały się bokami. Koniec podróży był już niedaleki, ale tymczasem zapadła noc pogodna, której przyœwiecał miesišc wielki i złoty. Bladł onjednak coraz bardziej, w miarę jak od stepu ku niebu się podnosił, a w końcu blask jego przyćmiła łuna, która jaskrawym œwiatłem zapłonęła przed karawanš. - Co to jest? - pytała Basia. - Obaczysz - rzekł poruszajšc wšsikami Wołodyjowski - jak ów tylko borek przejedziem, który od Chreptiowa nas dzieli. - To już Chreptiów? - Widziałabyœ go jako na dłoni, jeno drzewa zasłaniajš. Wjechali w lasek, lecz nim dojechali do połowy, na drugim jego końcu ukazał się rój œwiateł niby rój czerwi œwiętojańskich albo gwiazd migotliwych! Gwiazdy owe poczęły się zbliżać z wielkš szybkoœciš i nagle cały borek zatrzšsł się od gromkich okrzyków: - Vivat, nasza pani! vivat, wielmożna komendantowa! vivat! vivat! Byli to żołnierze, którzy biegli Baœkę powitać. Setki ich pomieszały się w jednej chwili z Lipkami. Każdy trzymał na długim dršżku płonšce łuczywo osadzone w rozszczypanym tego dršżka końcu. Niektórzy nieœli na tykach żelazne kagańce,z których płonšca żywica spadała na ziemię w postaci długich łez ognistych. Wnet otoczyły Basię tłumy twarzy wšsatych, groŸnych, nieco dzikich, ale rozpromienionych radoœciš. Większa ich częœć nie widziała Basi nigdy w życiu, wieluwyobrażało sobie, iż statecznš ujrzš już niewiastę, więc radoœć ich stała się tym większa na widok tego prawie dziecka, które jadšc na białym dzianeciku schylało w podzięce na wszystkie strony swojš cudnš twarz różowš, drobniuchnš, radosnš,a zarazem zmieszanš bardzo tak niespodzianym przyjęciem. - Dziękuję waszmoœciom - ozwała się Basia -wiem, że to nie dla mnie... Ale srebrzysty jej głosik zginšł w wiwatach, a od okrzyków drżał bór. Towarzystwo spod choršgwi pana generała podolskiego i pana podkomorzego przemyskiego, Kozacy Motowidły, Lipkowie i Czeremisi pomieszali się ze sobš. Każdy spolitej, bo óryÄ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż~PV YŚ 'c€€Í=c +Yc‚c: chciał widzieć młodš pułkownikowš, zbliżyć się do niej; niektórzy, co gorętsi, całowali kraj jej jubki lub nogę w strzemieniu. Bo też dla tych półdzikich zagończyków, przywykłych do podchodów, łowów na ludzi, przelewu krwi i rzezi, było to zjawisko tak nadzwyczajne, tak nowe, że na jego widok poruszyły się ich twarde serca, a jakieœ nowe, nieznane uczucia zbudziły się w ich piersiach. Wyszlijš witać z miłoœci dla Wołodyjowskiego, chcšc mu sprawić radoœć, a może i pochlebić, a owoż nagle rozrzewnienie chwyciło ich samych. Ta uœmiechnięta, słodka i niewinna twarz z błyszczšcymi oczyma i rozdętymi chrapkami stała im się drogš w jednej chwili. "Detyna to nasza!" -wołali starzy Kozacy, prawdziwi wilcy stepowi. "Cheruwym każe, pane regimentar!" "Zorza poranna! Kwiatuszek onkochany! - wrzeszczeli towarzysze - jeden na drugim za niš polegniem!..." A Czeremisy cmokali ustami przykładajšc dłonie do szerokich piersi: "Ałła! Ałła!..." Wołodyjowski wzruszon był bardzo, ale rad, wzišł się w boki i pysznił się ze swojej Baœki. Okrzyki rozlegały się cišgle. Karawana wytoczyła się wreszcie z lasku i wnet oczom nowo przybyłych ukazały się potężne drewniane budowle, kręgiem na wzgórzu powznoszone. Była to stanica chreptiowska, widna jak we dnie, bo na zewnštrz częstokołu paliły się olbrzymie stosy, na które powrzucano całe pnie. Leczi majdan pełny był ognisk, tylko że mniejszych, aby pożaru nie uczynić. Żołnierze pogasili teraz łuczywo, natomiastkażdy œcišgnšł z ramienia to muszkiet, to piszczel, to guldynkę i nuż grzmieć na powitanie pani. Wyszły przed częstokół i kapele: więc towarzyska z krzywuł złożona, kozacka z litaurów, bębnów i różnych wielostrunnych instrumentów, a wreszcie lipkowska, w której, modš tatarskš, przeraŸliwe piszczałki prym trzymały. Szczekanie psówżołnierskich i ryk przestraszonego bydła powiększały jeszcze harmider. Konwój pozostał teraz w tyle, a na przodkujechała Basia majšc z jednej strony męża, a z drugiej pana Zagłobę. Nad bramš, pięknie jedlinowymi gałšzkami przyozdobionš, czerniał na pęcherzowych, łojem wysmarowanych i oœwieconych od wewnštrz, błonach napis: Niech Kupido chwil szczęsnych hojnie wam przyczyni, Crescite, mili goœcie - multiplicamini! - Vivant floreant - krzyczeli żołnierze, gdy mały rycerz z Basiš zatrzymali się dla odczytania napisu. - Dla Boga! - rzekł pan Zagłoba - przecie jatakże goœć, ale jeżeli to życzenie multyplikacji i do mnie się stosuje, tedy niech mnie krucy zdziobiš, jeżeli wiem, co mam z nim robić. Pan Zagłoba znalazł jednak osobny transparent dla siebie przeznaczony i z niemałym zadowoleniem przeczytał na nim: Niech nam żyje wielmożny Onufry Zagłoba, Wszystkiego kawalerstwa największa ozdoba! Wołodyjowski rozochocił się bardzo i oficerów tudzież towarzystwo zaprosił na wieczerzę do siebie, a dla żołnierzy rozkazał wytoczyć jednš i drugš beczułkę palanki. Padło też kilka wołów, które wnet piec przy ogniskach poczęto. Starczyło dla wszystkich obficie: długo w noc stanica brzmiała okrzykami i wystrzałami z muszkietów, aż strach zdjšł kupy opryszków ukryte w jarach uszyckich. Rozdział 24 Pan Wołodyjowski nie próżnował w swojej stanicy, a i ludzie jego żyli w ustawicznej pracy. Sto, czasem mniej ludzi zostawało na załodze w Chreptiowie, reszta była w ustawicznych rozjazdach. Najznaczniejsze oddziały komenderowane były do przetrzšsania jarów uszyckich, i te żyły jakoby w wojnie ustawicznej, kupy bowiem zbójeckie, częstokroć liczne bardzo, silny dawały opór i nieraz trzeba było z nimi staczać formalne bitwy. Wyprawy takie trwały po kilka i kilkanaœciedni; mniejsze poczty wyprawiał pan Michałhen, aż ku Bracławiu, po nowiny od ordy i Doroszeńki. Pocztów tych zadaniem było sprowadzanie języków, a zatem łowienie ich w stepach; inne chodziły w dół Dniestrudo Mohilowa i Jampola, aby utrzymać zwišzek z komendami w tych miejscach stojšcymi; inne nasłuchiwały od wołoskiej strony, inne wznosiły mosty, naprawiały dawny goœciniec. Kraj, w którym panował ruch tak znaczny, uspokajał się z wolna; mieszkańcy, co spokojniejsi, mniej rozmiłowani w rozboju,wracali z wolna do opuszczonych siedzib, z poczštku chyłkiem, póŸniej coraz œmielej. Do samego Chreptiowa przycišgnęło trochę Żydków rzemieœlników; czasem zajrzał i znaczniejszy kupiec Ormianin, coraz częœciej zaglšdali kramnicy; miał więc pan Wołodyjowski niepłonnš nadzieję, że jeœli mu Bóg i hetman dłuższy czas na komendziezostać pozwolš, owe zdziczałe strony zgoła innš z czasem przybiorš postać. Obecnie były to dopiero poczštki, siła jeszcze pozostawało do roboty; drogi nie były jeszcze bezpieczne; rozwydrzony lud chętniej ze zbójcami niż z wojskiem w komitywę wchodził i za lada przyczynš znów krył się w gardziele skaliste; przez Dniestrowe brody często przekradały się watahy złożone z Wołochów, Kozaków, Węgrzynów, Tatarów i Bóg wie nie kogo; te zapuszczały zagony po kraju, napadajšc potatarsku wsie, miasteczka i zgarniajšc wszystko, co się zgarnšć dało; chwili jeszcze nie można było w tych stronach szabli z ręki popuœcić ani muszkietu na gwoŸdziu zawiesić, jednakże poczštek już był uczyniony i przyszłoœć zapowiadała siępomyœlnie. Najczujniej trzeba było nadstawiać ucha odwschodniej strony. Z Doroszeńkowej bowiem hassy i pomocniczych czambułów odrywały się co chwila większe lub mniejsze zagony i podchodzšc pod komendy polskie, roznosiły razem spustoszenie i pożogę w okolicy. Ale ponieważ były to watahy, pozornie przynajmniej na swojš tylko rękę działajšce, więc mały komendant gromił je bez obawy œcišgnięcia na kraj większej burzy, a nie poprzestajšc na oporze, sam szukał ich w stepie tak skutecznie, że z czasem zbrzydził najzuchwalszym wyprawy. Tymczasem Basia rozgospodarowywała się w Chreptiowie. Cieszyło jš niezmiernie owo życie żołnierskie, któremu nigdy nie przypatrywała się dotšd tak blisko: ruch, pochody, powroty z wypraw, widok jeńców.Zapowiadała też Wołodyjowskiemu, że w jednej przynajmniej musi wzišœć udział; aletymczasem musiała poprzestawać na tym, że czasem siadłszy na bachmacika zwiedzała w towarzystwie męża i pana Zagłoby okolice Chreptiowa; szczwali na takich wycieczkach liszki i dropie; niekiedy basiór wychynšł z traw i mknšł rozłogami - to go goniono, a Basia, o ile mogła, na przedzie, tuż za chartami, aby pierwsza dopaœć zmęczonego zwierza i z bandoleciku mu między czerwone œlepie huknšć. Pan Zagłoba najbardziej rad polował z sokoły, których kilka par, bardzo doskonałych, mieli ze sobš oficerowie. Basia towarzyszyła mu także, a za Basiš posyłał pan Michał ukradkiem kilkunastu ludzi, aby była pomoc w nagłym razie, bo choć w Chreptiowie wiadomo było zawsze, co się na dwadzieœcia mil wkoło w pustyni dzieje, jednak wolał pan Michał być ostrożnym. Żołnierze z każdym dniem kochali Basię więcej, bo też się troszczyła o ich jadło i napitek, doglšdała chorych i rannych. Nawet ponury Mellechowicz, któryna głowę cišgle chorzał, a który serce twardsze i dziksze miał od innych, rozjaœniał się na jej widok. Starzy żołnierze rozpływali się nad jej kawalerskš fantazjš i wielkš znajomoœciš rzeczy żołnierskich. - Gdyby Małego Sokoła zbrakło - mówili - ona mogłaby komendę objšć i nie żal by było pod takim regimentarzem zginšć. Czasem też bywało, że gdy pod niebytnoœć Wołodyjowskiego jakiœ nieporzšdek w służbie się zdarzył, burczała Basia żołnierzy i posłuch przed niš był wielki, a przyganę z jej ust więcej starzy zagończykowie do serca brali niż kary, których służbisty pan Michał za uchybienia przeciw dyscyplinie nie szczędził. Wielka karnoœć panowała zawsze w komendzie, bo Wołodyjowski, w szkole księcia Jeremiego wychowan, umiał trzymać żelaznš rękš żołnierzy, ale przecie obecnoœć Basi złagodziła jeszcze nieco dzikie obyczaje. Każdy starał się jej przypodobać, każdy dbał o jej wczas i spokój, więc wystrzegano się wzajem wszystkiego, co by je mogło zamšcić. W choršgwi lekkiej pana Mikołaja Potockiego było wielu towarzyszów, ludzi bywałych i dwornych, którzy chociaż zdziczeli wœród cišgłych wojen i przygód, grzecznš stanowili jednak kompanię. Ci wraz z oficerami spod innych choršgwi często spędzali wieczory u pułkownika, opowiadajšc o dawnych dziejach i wojnach, w których sami brali udział. Prym między nimi trzymał pan Zagłoba. On był najstarszy, najwięcej widział i siła dokazał, lecz gdy po jednym i drugim kielichu zdrzemnšł się w wygodnym, obitymsafianem zydlu, który umyœlnie dla niego stawiano, wówczas zabierali głos i inni. A mieli co opowiadać, byli bowiem między nimi tacy, którzy odwiedzili Szwecję i Moskwę; byli tacy, którzy młode lata na Siczy jeszcze przed chmielnicczyznš spędzili; byli, którzy swego czasu w Krymieowiec jako niewolnicy strzegli; którzy w Bachczysaraju studnie, w niewoli będšc, kopali; którzy zwiedzili Azję Mniejszš; którzy po Archipelagu na galerach tureckichwiosłowali; którzy w Jerozolimie czołem o grób Chrystusa bili; którzy doœwiadczyli wszelkich przygód i wszelkich niedoli, a przecie jeszcze pod choršgwie wrócili bronić do końca życia, do ostatniego tchu tych krain pobrzeżnych, krwiš zlanych. Gdy w listopadzie wieczory uczyniły się dłuższe, a od szerokiego stepu byt spokój, bo trawy zwiędły, w domu pułkownika zbierano się codziennie. Przychodził pan Motowidło, dowódca semenów, rodem Rusin, mšż chudy jak szczypka, a długi jak kopia, niemłody już, od dwudziestu przeszło lat z pola nie schodzšcy; przychodził pan Deyma, brat owego, który pana Ubysza usiekł; z nimi pan Muszalski, człek niegdyœ możny, ale któren w rannychlatach w jasyr wzięty, na galerach tureckich wiosłował, a wyrwawszy się z niewoli, majętnoœci poniechał i z szablš w ręku krzywd swych mœcił się na Mahometowym plemieniu. Był to łucznik niezrównany, który czaplę w wysokim locie na żšdanie strzałš przeszywał. Przychodzili również dwaj zagończykowie, pan Wilga z panem Nienaszyńcem, żołnierze wielcy, i pan Hromyka, i pan Bawdynowicz, i wielu innych. Ci gdy zaczynali opowiadać, a gęsto słowami rzucać, widziało się w ich opowiadaniach cały ów œwiat wschodni: Bachczysaraj i Stambuł, i minarety, i œwištynie fałszywego proroka, i błękitne wody Bosforu, i fontanny, i dwór sułtański, i mrowia ludzkie w kamiennym grodzie, i wojska, i janczarów, i derwiszów, i tę całš szarańczę strasznš, a jak tęcza œwiecšcš, przed którš ruskie krainy, a za nimi wszystkie krzyże i koœcioły w całej Europie osłaniała skrwawionymi piersiami Rzeczpospolita. Kręgiem zasiadali w obszernej izbie starzy żołnierze, na kształt stada bocianów, które, zmęczone lotem, sišdš na jakiej stepowej mogile i wielkim odzywajš się klekotem. Na kominie paliły się kłody smolne rzucajšc rzęsiste blaski na całš izbę. Mołdawskie wino grzało się z rozkazu Basi przy żarze, a pachołkowie czerpali je cynowymi kusztyczkami i podawali rycerzom. Zza œcian dochodziło nawoływanie straży; œwierszcze, na które skarżył się pan Wołodyjowski, grały w izbie, a czasem poœwistywał w szparach mchem tkanych wiatr listopadowy, który dmuchajšc z północy, stawał się coraz zimniejszy. W takie to zimna najmilej było siedzieć w zacisznej a widnej izbie i słuchać przygód rycerskich. W taki też wieczór opowiadał raz pan Muszalski, co następuje: - Niech Najwyższy ma w opiece swojej œwiętej całš Rzeczpospolitę, nas wszystkich, a między nami szczególnie jejmoœć paniš tu obecnš, godnš naszego komendanta małżonkę, na której splendory œlepia nasze spoglšdać niemal niegodne. Nie chcę ja w paragon wchodzić z panem Zagłobš, którego przygody Dydonę samš i jej wdzięczny fraucymer w największy podziw wprawić by mogły, ale gdy sami waćpaństwo żšdacie casus cognoscere meos, nie będę się ocišgał, aby zacnej kompanii nie ubliżyć. W młodoœci odziedziczyłem na Ukrainie, koło Taraszczy, substancję znacznš. Miałem i dwie wioski po matce w spokojnym kraju, wedle Jasła, alem w ojcowiŸnie rezydować wolał, że to od ordy bliżej i o przygodę łatwiej. Fantazja kawalerska cišgnęła mnie na Sicz, ale nie tam już było po nas; jednakże w Dzikie Polaw kompanii niespokojnych duchów chodziłem i rozkoszy zaznałem. Dobrze mi było na majętnoœci, to tylko dolegało mi srodze, iż miałem lichego sšsiada. Był to prosty chłop spod Białocerkwi, któren z młodu na Siczy był, tam się do szarży atamana kurzeniowego dosłużył i do Warszawy od kosza posłował, gdzie też i uszlachcon został. Zwał on się Dydiuk. A trzeba waćpaństwu wiedzieć, że my się od pewnego wodza Samnitów wyprowadzamy, zwanego Musca, co po naszemu "mucha" znaczy. Ów Musca po nieszczęœliwych przeciw Rzymianom imprezach na dwór Ziemowita, syna Piastowego, przybył, któren przezwał go dla większej wygody Muscalskim, co potem potomnoœć na Muszalskiego przerobiła. Poczuwajšc ja siętedy do krwi tak zacnej, z wielkš abominacjš patrzyłem na owego Dydiuka. Bożeby szelma umiał ten honor, któren go spotkał, szanować i większš doskonałoœć stanu szlacheckiego nad wszelkie inne uznał, może bym nic nie mówił. Ale on, ziemię jako szlachcic trzymajšc, z samej godnoœci jeszcze się naigrawał i często to mówił: "Zali mój cień teraz większy? Kozakja był i Kozakiem ostanę, a szlachectwo i wszystkie wraże Lachy - ot mnie..." Nie mogę waćpaństwu tego powiedzieć, jakie wtym miejscu gesta plugawe czynił, bo obecnoœć jejmoœć pani zgoła mi na to nie pozwala. Ale pasja trawiła mię dzika i poczšłem go gnębić. Nie zlškł się, człek był œmiały, z nawišzkš płacił. Na szable byłby wyszedł, alem ja tego nie chciał majšc nikczemnoœć krwi jego na uwadze. Znienawidziłem go jak zarazę i on mnie nienawiœciš œcigał. Raz w Taraszczy na rynku strzelił do mnie, o włos nie zabił, jazasię rozszczepiłem mu głowę obuszkiem. Dwakroć zajeżdżałem go z dworskimi ludŸmi, dwakroć on mnie z hultajstwem. Niezmógł mnie, ale i ja przecie nie mogłem mudać rady. Chciałem prawem przeciw niemu czynić - ba! co tam za prawa na Ukrainie, wktórej jeszcze gruzy z miast dymiš. Kto tam hultajów skrzyknie, może o całš Rzeczpospolitš nie dbać. Tak on czynił bluŸnišc w dodatku przeciw wspólnej matceiwcale na to niepamiętny, że ona to do stanuszlacheckiego go podnoszšc, do piersi tym samym go przycisnęła, przywileje mu dała,z mocy których dzierżył ziemię i tę wolnoœć, aż zbytniš, której by pod żadnym innym władaniem nie zażył. Gdybyœmy się to mogli po sšsiedzku spotykać, pewnie by mi argumentów nie zbrakło, ale my się nie widywali inaczej, jak z rusznicš w jednym, a głowniš w drugim ręku. Odium rosło we mnie z każdym dniem, ażem pożółkł. Cišgle o tym jeno myœlałem, jako by go schwytać.Czułem przecie, że nienawiœć - to grzech, więc chciałem mu tylko naprzód za to wyrzekanie się szlachectwa batogami skóręzorać, a potem odpuœciwszy mu wszystkie grzechy, jak na prawego chrzeœcijanina przystało, kazać go po prostu zastrzelić. Ale Pan Bóg zrzšdził inaczej. Miałem za wsiš pasiekę zacnš i raz poszedłem jš oglšdać. Było to pod wieczór.Zabawiłem tam ledwie z dziesięć pacierzy, aż tu clamor jakowyœ o uszy moje uderza. Obejrzę się: dym jako obłok nade wsiš. Po chwili lecš ludzie: Orda! orda! a tuż za ludŸmi - ćma, powiem acaństwu! Strzały lecš, jakoby deszcz zacinał, i gdzie nie spojrzę, baranie kożuchy i diabelskie mordyordyńskie. Ja do konia! Nimem nogš strzemienia dotknšł, już mnie z pięć albo szeœć arkanów chwyciło. Rwałem je przecież, silny byłem... Nec Hercules!... W trzy miesišce potem znalazłem się z innym jasyrem za Bachczysarajem, we wiosce tatarskiej Suhajdzig zwanej. Panu memu było na przezwisko Sałma-bej. Bogaty był Tatarzyn, ale nieludzki i dla niewolników ciężki. Musieliœmy pod batogami studnie kopać i w polu pracować. Chciałem się wykupić, miałem za co. Przez pewnego Ormianina pisałem listy do moich majętnoœcipod Jasłem. Nie wiem, czyli listy nie doszły, czy okup w drodze przejęto, doœć, że nic nie przyszło... PowieŸli mnie do Carogrodu i na galery sprzedali. Siła by o tym mieœcie opowiadać, od którego nie wiem, jeżeli jest większe i ozdobniejsze na œwiecie. Ludzi tam jako traw w stepie albo kamieni w Dniestrze... bo óryÄ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żƒPŽc„ŢŞb…ˆĺ†m"öc€‡c1Í cˆ0?(Mury na Jedykule srogie. Wieża przy wieży.W grodzie razem z ludŸmi psi się błškajš, którym Turcy krzywdy nie czyniš, dlatego widać, że się do pokrewieństwa poczuwajš,sami psubratami będšc... Nie masz między nimi innych stanów, jeno panowie a niewolnicy, zaœ nad pogańskš nie masz cięższej niewoli. Bóg wie, czy to prawda, ale tak na galerach słyszałem, że wody tamtejsze, jako jest Bosfor i Złoty Róg, któren w głšb miasta zachodzi, z łez niewolników powstały. Niemało tam i moichsię polało... Straszna jest potencja turecka i żadnemu zpotentatów tak wielu królów, jako sułtanowi, nie podlega. Sami zaœ Turcy powiadajš, że gdyby nie Lechistan (tak oni matkę naszš nazywajš), tedyby już orbis terrarum dawno panami byli. "Za plecami Lacha (powiadajš) reszta œwiata w nieprawdzie żyje, bo ów (prawiš) jako pies przed krzyżem leży, a nas po rękach kšsa...I majš słusznoœć, bo przecie tak było i takjest... A my tu w Chreptiowie i dalsze komendy w Mohilowie, w Jampolu, w Raszkowie, cóż innego czynimy? Siła jest złego w naszej Rzeczypospolitej, ale przecie tak myœlę, że nam owš funkcję i Bóg kiedyœ policzy, i ludzie może policzš. Aleowo wracam do tego, co mi się przygodziło. Ci niewolnicy, którzy na lšdzie,w miastach i po wsiach żyjš, w mniejszej jęczš opresji od tych, którzy na galerach wiosłować muszš. Bo onych galerników raz na brzegu nawy wedle wiosła przykuwszy, nie odkuwajš już nigdy, ani na noc, ani na dzień, ani na œwięta - i do œmierci w łańcuchach żyć tam trzeba; a tonieli okręt in pugna navali, to owi z nim razem tonšć muszš. Nadzy sš wszyscy, zimno ich mrozi,deszcz moczy, głód gniecie, a na to nie masz innej rady, jeno łzy i praca okrutna, bo wiosła sš tak wielkie i ciężkie, że dwóchludzi do jednego trzeba..." A mnie przywieŸli w nocy i zakuli posadziwszy naprzeciw jakiegoœ towarzysza niedoli, którego in tenebris poznać nie mogłem. Kiedym to usłyszał ów stukot młota i dzwonienie kajdanków - miłyBoże! zdawało mi się, że ćwieki w mojš trumnę zabijajš, chociaż i to bym wolał. Modliłem się, ale nadzieja w sercu jakoby jš wiatr zwiał... Jęki moje kawadzi batogami potłumił, więc przesiedziałem cicho całš noc póki nie zaczęło œwitać.. Spojrzę ja wtedy na tego, kto ma ze mnš wiosłem robić - Jezu Chryste miły! - zgadnijcie acaństwo, kto był naprzeciw mnie? - Dydiuk! Poznałem go zaraz, chociażbył goły, wychudł i broda urosła mu w pas, bo już dawniej był na galery zaprzedan... Poczšłem się na niego patrzeć,on na mnie; poznał mnie także... Nie mówiliœmy do siebie nic... Ot, na co nam obum przyszło! Ale przecie taka jeszcze była w nas zawziętoœć, że nie tylko nie powitaliœmy się po bożemu, ale uraza buchnęła w nas jak płomień i aż radoœć chwyciła za serce każdego, że i jego wróg tak samo cierpieć musi... Tegoż samego dnia nawa ruszyła w drogę. Dziwno było z największym nieprzyjacielemza jedno wiosło imać, z jednej misy ochłapy jeœć, których by psi u nas jeœć niechcieli, jedno tyraństwo znosić, jednym powietrzem dychać, razem cierpieć, razem płakać... Płynęliœmy po Hellesponcie, a potem po Archipelagu... Insula tam przy insuli, a wszystko w mocy tureckiej... Oba brzegi takoż... œwiat cały!... Ciężko było. W dzień znój niewypowiedziany. Słońce tak pali, że aż woda zda się od niego płonšć, a kiedy owe blaski pocznš drgać i skakać na fluktach, rzekłbyœ: deszcz ognisty pada. Pot się z nas lał, a język przysychał nam do podniebienia... W nocy zimno kšsało jak pies... Pociechy znikšd - nic, jeno strapienie, żal za utraconym szczęœciem, strapienie i mordęga. Słowa tego nie wypowiedzš... W jednej ostoi, już na ziemi greckiej, widzieliœmy z pokładu one sławne ruinas œwištyń, które jeszcze Graeci starożytni wznieœli... Kolumna stoi tam przy kolumnie, jakoby ze złota, a to marmur tak pożółkł od staroœci. Widać zaœ dobrze, bo to na wzgórzu nagim i niebo tam jako turkus... Potem pożeglowaliœmy naokół Peloponezu. Dzień szedł za dniem, tydzień za tygodniem, myœmy z Dydiu-kiem słowa do siebie nie rzekli, bo jeszcze hardoœć i zawziętoœć mieszkała w naszych sercach... Ale poczęliœmy z wolna kruszeć pod rękš bożš. Z trudu i zmiennoœci aury grzeszne cielsko jęło nam prawie odpadać od koœci; rany surowcem zadane gnoiły się na słońcu. W nocy modliliœmy się o œmierć. Co się zdrzemnę, to słyszę, jako Dydiuk mówi:"Chryste pomyłuj Œwiataja Preczystaja, pomyłuj! daj umerty!" On też słyszał i widział, jakom ja do Bogarodzicielki i jej Dziecištka ręce wycišgał... A tu jakoby wiatr morski urazę z serca zwiewał... Coraz mniej, coraz mniej... W końcu, jakemnad sobš płakał, tom i nad nim płakał. Jużeœmy też oba spoglšdali na siebie inaczej... Ba! poczęliœmy sobie œwiadczyć. Jak na mnie przyszły poty i œmiertelne znużenie, to on sam wiosłował; jak na niego, to ja... Przyniosš misę, każdy uważa,żeby i drugi miał. Ale patrzcie acaństwo, co to natura ludzka! Po prostu mówišc, miłowaliœmy się już, ale żaden nie chciał tego pierwszy powiedzieć... Szelma w nim była, ukraińska dusza!... Dopieroż kiedyœ okrutnie nam było Ÿle i ciężko, a mówili w dzień, że nazajutrz spotkamy się z wenecjańskš flotš. Żywnoœci też było skšpo i wszystkiego nam żałowali prócz bicza. Przyszła noc: jęczymy z cicha i - on po swojemu, ja po swojemu - modlimy się jeszcze żarliwiej; patrzę ja przy œwietle miesišca, aż jemu łzy ciurkiem na brodę lecš. Wezbrało mi serce, więc mówię: "Dydiuk, toć my z jednych stron, odpuœćmy sobie winy." Jak to usłyszał - miły Boże! - kiedy chłopisko nie ryknie, kiedy się nie zerwie, aż łańcuchy zabrzękły. Przez wiosło padliœmy sobie w ramiona, całujšc się i płaczšc... Nie umiem rzec, jakeœmy się długo trzymali, bo tam już i pamięć nasodeszła, jenoœmy się trzęœli ode łkania. Tu przerwał pan Muszalski i coœ koło oczu palcami przebierać poczšł. Nastała chwila ciszy, jeno zimny wiatr północny poœwistywał między bierwionami, a w izbie ogień syczał i œwierszcze grały. Za czym pan Muszalski odsapnšł i tak dalej prawił: -Pan Bóg, jako się okaże, pobłogosławił nasi łaskę swojš okazał, ale na razie gorzko przypłaciliœmy ów braterski sentyment. Ototrzymajšc się w objęciach poplštaliœmy tak łańcuchy, żeœmy ich odczepić nie mogli. Przyszli dozorcy i dopiero nas rozczepili, ale kańczug więcej godziny œwistał nad nami. Bito nas nie patrzšc gdzie. Popłynęła krew ze mnie, popłynęła z Dydiuka, pomieszała się i poszła jednym strumieniem w morze. No! Nic to! stare dzieje... na chwałę bożš!.. Od tej pory nie przyszło mi do głowy, że ja od Samnitów pochodzę, a on chłop białocerkiewski, niedawno uszlachcon. I brata rodzonego niemógłbym więcej miłować, jakom jego miłował. Choćby też i nie był uszlachcon, jedno by mi było - choć wolałem, że był. Aon, po staremu, jako niegdyœ nienawiœć, takteraz miłoœć oddawał z nawišzkš. Takš jużmiał naturę... Nazajutrz była bitwa. Wenecjanie rozegnalinaszš flotę na cztery wiatry. Nasza galera,potrzaskana srodze z kolubryn, zataiła się przy jakowejœ pustej wysepce, po prostu skale z morza sterczšcej. Trzeba jš było reperować, a że żołnierze poginęli i ršk brakło, musieli nas rozkuć i siekiery nam dać. Jakoœmy tylko na lšd wysiedli, spojrzę na Dydiuka, a u niego już to samo w głowie, co u mnie. "Zaraz?" - pyta mnie. "Zaraz!" - mówię i nie myœlšc dłużej, w łeb Czubaczego; wtem on samego kapitana. Za nami inni jako płomień! W godzinę skończyliœmy z Turkami, potem zładziliœmy jako tako galerę i siedli na niš bez łańcuchów, a Bóg miłosierny kazał wiatrom przywiać nas do Wenecji. O żebranym chlebie dostaliœmy się do Rzeczypospolitej. Podzieliłem się z Dydiukiem podjasielskš substancjš i oba zacišgnęliœmy się znowu, żeby za nasze łzyi naszš krew zapłacić. Podczas podhajeckiej Dydiuk poszedł na Sicz do Sirki, a z nim razem do Krymu. Co tam wyrabiali i jak znacznš uczynili dywersję, otym acaństwo wiecie. W czasie powrotu Dydiuk, syt zemsty, od strzały poległ. Ja ostałem i teraz oto, ilekroć łuk nacišgam, czynię to na jego intencję, a żem tym sposobem nieraz już duszę jego uradował, na to œwiadków w tej zacnej kompanii nie braknie. Tu znowu umilkł pan Muszalski i znów słychać było tylko poœwist północnego wiatru i trzaskanie ognia. Stary wojownik utkwił wzrok w płonšce kłody i po długim milczeniu tak skończył: - Był Nalewajko i Łoboda, była chmielnicczyzna, a teraz jest Dorosz; ziemia z krwi nie osycha, kłócim się i bijem, a przecie Bóg posiał w serca nasze jakoweœ semina miłoœci, jeno że one jakobyw płonnej glebie leżš i dopiero gdy je łzy akrew podleje, dopiero pod uciskiem i pod kańczugiem pogańskim, dopiero w tatarskiej niewoli niespodziane wydajš frukta. - Cham chamem - rzekł nagle budzšc się pan Zagłoba Rozdział 25 Mellechowicz z wolna przychodził do zdrowia, ale że w podjazdach jeszcze udziału nie brał i siedział zamknięty w izbie, przeto nikt sobie nim głowy nie zaprzštał, gdy nagle zaszedł wypadek, który zwrócił nań powszechnš uwagę. Oto Kozacy pana Motowidły chwycili Tatara,dziwnie jakoœ koło stanicy myszkujšcego, i przyprowadzili go do Chreptiowa. Po doraŸnym zbadaniu jeńca pokazało się, iż był to Lipek, ale z tych, którzy niedawno służby i siedziby w Rzeczypospolitej porzuciwszy, pod władzę sułtańskš się udali. Przybywał on z tamtej strony Dniestru i miał ze sobš listy od Kryczyńskiego do Mellechowicza. Pan Wołodyjowski zaniepokoił się tym bardzo i zaraz zwołał starszyznę na naradę. - Moœci panowie - rzekł - wiecie dobrze, jako wielu Lipków, nawet z takich, którzy od niepamiętnych lat na Litwie, i tu na Rusi siedzieli, teraz do ordy przeszło, zdradš się za dobrodziejstwa Rzeczypospolitej wywdzięczajšc. Owóż słuszna jest: wszystkim nie nazbyt ufać i bacznym okiemna uczynki ich poglšdać. Mamy i tu choršgiewkę lipkowskš, sto pięćdziesišt koni dobrych liczšcš, której Mellechowicz przywodzi. Tego Mellechowicza ja nie od dawna znam; wiem jeno to, że go hetman za znamienite usługi setnikiem uczynił i tu mi go z ludŸmi przysłał. Dziwno mi też było, że go nikt z waszmoœciów dawniej, przed jego do służby wstšpieniem, nie znałi o nim nie słyszał... Że go Lipkowie nasi nad miarę miłujš i œlepo słuchajš, to sobie męstwem jego i sławnymi akcjami tłumaczyłem, ale i oni pono nie wiedzš, skšd on jest i co za jeden. Nie podejrzewałem go dotšd o nic anim też wypytywał na poleceniu hetmańskim poprzestajšc, chociaż on jakowšœ tajemnicšsię osłaniał. Różne ludzie miewajš humory, a mnie do niczyjego nic, byle każden służbępełnił. Oto jednak ludzie pana Motowidły złowili Tatarzyna, który list od Kryczyńskiego do Mellechowicza przywiózł,a nie wiem, czy waœciom wiadomo, kto jestKryczyński? - Jakże! - rzekł pan Nienaszyniec. - Kryczyńskiego znałem osobiœcie, a teraz gowszyscy ze złej sławy znajš. - Razemeœmy do szkół... -zaczšł pan Zagłoba, ale ucišł nagle, pomiarkowawszy, że w takim razie Kryczyński musiałby miećdziewięćdziesišt lat, a w takim wieku ludziezwykle już nie wojujš. - Krótko mówišc - rzekł mały rycerz - Kryczyński Tatar polski. Był on pułkownikiem jednej z naszych lipkowskich choršgwi, za czym ojczyznę zdradził i do dobrudzkiej ordy przeszedł, gdzie jako słyszałem, wielkie ma znaczenie, bo tam się widać spodziewajš, że on i resztę Lipków na pogańskš stronę przecišgnie. Z takim to człowiekiem Mellechowicz w praktyki wchodzi, a najlepszym dowodem ten list, którego tenor jest następujšcy. Tu mały pułkownik rozwinšł karty listu, uderzył po nich wierzchem dłoni i czytać poczšł: "Wielce miły duszy mojej bracie! Posłaniec twój dostał się do nas i pismo oddał..." - Po polsku pisze? - przerwał pan Zagłoba. - Kryczyński, jako wszyscy nasi Tatarzy, jeno po rusińsku i po polsku umiał - odrzekł mały rycerz - a Mellechowicz też pewnie po tatarsku nie ugryzie. Słuchajcie waszmoœciowie nie przerywajšc: "..i pismo oddał, Bóg sprawi, że wszystko będzie dobrze i że dokażesz, czego zechcesz. My się tu z Morawskim, Aleksandrowiczem, Tarasowskim i Grocholskim często naradzamy, a do innych braci pisujemy, rady ich także zasięgajšc nad sposobem, jakoby to, czego ty, miły, chcesz, jak najprędzej stać się mogło. Żeœ zaœ na zdrowiu, jako nas wieœć doszła, szwank poniósł, przeto człowieka posyłam, aby cię, miły, oczyma ujrzał i pociechę nam przyniósł. Tajemnicy pilno przestrzegaj, bobroń Bóg, aby za wczeœnie się wydało. Niech Bóg rozmnoży pokolenie twoje jako gwiazdy na niebie. Kryczyński" Pan Wołodyjowski skończył i poczšł oczyma wodzić po obecnych, a gdy milczeli cišgle, pilnie widać treœć pisma rozważajšc, rzekł: - Tarasowski, Morawski, Grocholski i Aleksandrowicz, wszystko to dawni rotmistrze tatarscy i zdrajcy. - To samo Poturzyński, Tworowski i Adurowicz - dodał pan Snitko. - Co acaństwo o tym liœcie mówicie? - Zdrada jawna; tu nie ma nad czym deliberować - rzekł pan Muszalski. - Po prostu wšchajš się z Mellechowiczem, aby i naszych Lipków na ich stronę przeprowadził, a on się zgadza. - Dla Boga co za periculum dla całej komendy - zawołało kilka głosów. - Toż Lipkowie duszę za Mellechowicza by oddali i jak on im rozkaże, to w nocy nas napadnš. - Najczarniejsza zdrada pod słońcem! - wołał pan Deyma. - I sam hetman tego Mellechowicza setnikiem uczynił! - rzekł pan Muszalski. - Panie Snitko - ozwał się Zagłoba - com mówił, kiedym Mellechowicza obaczył? Czym waćpanu nie powiedział, że renegat i zdrajca oczyma tego człowieka patrzy? Ha!doœć mi na niego było spojrzeć! Wszystkichmógł oszukać, ale nie mnie! Powtórz waœć moje słowa, panie Snitko, nic nie zmieniaj. Nie powiedziałżem, iż to jest zdrajca? Pan Snitko wsunšł nogi pod ławę i skłonił głowę. - Podziwiać istotnie należy przenikliwoœć waszmoœć pana, chociaż, co prawda, to niepamiętam, żeby go waszmoœć pan zdrajcš nazwał. Powiedziałeœ tylko waszmoœć pan, iż mu wilkiem z oczu patrzy. - Ha! więc acan utrzymujesz, że pies zdrajca, a wilk nie zdrajca, że wilk nie ukšsi ręki, która go gładzi i jeœć mu daje? Więc to pies zdrajca? Może waćpan jeszczei Mellechowicza będziesz bronił, a nas wszystkich zdrajcami uczynisz?... Skonfundowany w ten sposób pan Snitko otworzył szeroko oczy i usta i tak zdumiał, że słowa przez czas jakiœ przemówić nie mógł. Tymczasem pan Muszalski, który prędkie miał zdanie, zaraz rzekł: - Naprzód należy nam Panu Bogu podziękować, iż tak niecne praktyki się odkryły, a potem szeœciu draganów wykomenderować z Mellechowiczem i kulš w łeb! - Potem tylko innego setnika mianować - dodał pan Nienaszyniec. - Zdrada tak jawna, że i pomyłki być nie może. Na to Wołodyjowski: - Naprzód należy Mellechowicza wybadać, apotem panu hetmanowi o tych praktykach dam znać, bo jako mnie pan Bogusz z Ziębicpowiadał, wielce Lipkowie panu marszałkowi koronnemu na sercu leżš. - Ale waszej moœci - rzekł zwracajšc się do małego rycerza pan Motowidło - całkowita względem Mellechowicza przysługuje inkwizycja, gdyż on nigdy towarzyszem nie był. - Moje prawo znam - odparł Wołodyjowski - i nie potrzebujesz mi go waćpan przypominać. Wtem inni poczęli wołać - Niechże nam stanie do oczu ów taki syn, ów przedawczyk i zdrajca! Gromkie wołania zbudziły pana Zagłobę, któren był się nieco zdrzemnšł, co mu się już ustawicznie przytrafiało; więc przypomniał sobie prędko, o czym była mowa, i rzekł: - Nie, panie Snitko, miesišc się w klejnocikuzataił, ale dowcip waćpanowy jeszcze się lepiej zataił, bo i ze œwiecš nikt go nie znajdzie. Mówić, że pies, canis fidelis, zdrajca, a wilk nie zdrajca! Pozwól asindziej! waćpan już zupełnie w piętkę gonisz! Pan Snitko podniósł oczy do nieba naznak, jak niewinnie cierpi, ale nie chciał sprzeczkš drażnić staruszka, a wtem też Wołodyjowski kazał mu iœć po Mellechowicza, więc wyszedł spiesznie, kontent, że tym sposobem wymknšć się może. Po chwili wrócił prowadzšc młodego Tatara, któren widocznie nic o złowieniu Lipka jeszcze nie wiedział, bo wszedł œmiało. Smagła i piękna jego twarz wybladła wielce, ale zdrów już był i głowynawet nie obwišzywał chustami, tylko jš przykrywał krymkš z czerwonego aksamitu. Oczy wszystkich wpatrzone były w niego o kamieni w Dniestrze... bo óryÄ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż‰PcŠVÚc‹0•ŒĹéc€Ž-…bŽ3=@jak w tęczę, on zaœ skłonił się małemu rycerzowi doœć nisko, reszcie kompanii doœć hardo. - Mellechowicz! - rzekł Wołodyjowski utkwiwszy w Tatara bystre swe Ÿrenice - czy znasz pułkownika Kryczyńskiego? Przez twarz Mellechowicza przeleciał cień nagły i groŸny. - Znam! - odrzekł. - Czytaj! - rzekł mały rycerz podajšc mu list znaleziony przy Lipku. Mellechowicz poczšł czytać i nim skończył,spokój wrócił mu na lica. - Czekam rozkazu - rzekł zwracajšc list. - Jak dawno zdradę zamierzyłeœ i jakich masz tu w Chreptiowie wspólników? - Tom o zdradę oskarżon? - Odpowiadaj, nie pytaj! - rzekł groŸnie mały rycerz. - Za czym taki dam respons: zdrady nie zamierzyłem, wspólników nie miałem; a jeœlim miał, to takich, których waćpanowie sšdzić nie będziecie. Usłyszawszy to żołnierze poczęli zgrzytać i zaraz kilka groŸnych głosów ozwało się: -Pokorniej, psi synu, pokorniej! Przed godniejszymi od siebie stoisz! Na to Mellechowicz poczšł spoglšdać na nich wzrokiem, w którym błyszczała chłodna nienawiœć. - Wiem, com panu komendantowi powinien, jako zwierzchnoœci mojej- odrzekł kłaniajšc się powtórnie Wołodyjowskiemu -wiem i to, żem od waćpanów tańszy, dlatego ich kompanii nie szukam; wasza miłoœć (tu zwrócił się znów do małego rycerza) pytała mnie o wspólników; mam ich w mojej robocie dwóch: jeden jest pan podstoli nowogrodzki, Bogusz, a drugi pan hetman wielki koronny. Usłyszawszy te słowa zdumieli się wszyscybardzo i przez chwilę panowało milczenie, na koniec pan Wołodyjowski wšsikami ruszył i spytał: - Jakże to? - Takim sposobem - odrzekł Mellechowicz - że wprawdzie Kryczyński, Morawski, Tworowski, Aleksandrowicz i wszyscy inni do ordy przeszli i siła już złego ojczyŸnie uczynili, ale szczęœcia w nowej służbie nie znaleŸli. Może też i sumienie ich ruszyło, doœć, że im się i służba, i miano zdrajców przykrzy. Pan hetman dobrze o tym wie i panu Boguszowi, a także i panu Myœliszewskiemu polecił na powrót ich pod choršgwie Rzeczypospolitej spraktykować, pan Bogusz zaœ mnie do tego użył i porozumiewać mi się z Kryczyńskim rozkazał. Mam w kwaterze listy od pana Bogusza, które okazać mogę, a którym lepiej od moich słów wasza miłoœć uwierzysz. - IdŸ z panem Snitkš po owe listy i przynieœje natychmiast. Mellechowicz wyszedł. - Moœci panowie - rzekł prędko mały rycerz - wielceœmy pono tego żołnierza zbyt rychłym posšdzeniem pokrzywdzili, bojeœli on te listy ma i prawdę mówi - a poczynam myœleć, że tak jest - tedy to nie tylko kawaler akcjami wojennymi wsławiony, ale człowiek na dobro ojczyznyczuły, i nagroda, nie krzywe sšdy, powinnago za to spotkać. Dla Boga? Trzeba to będzie prędko naprawić! Inni pogršżeni byli w milczeniu, nie wiedzšc, co rzec, pan Zagłoba zaœ przymknšł oczy i tym razem udawał, że drzemie. Tymczasem wrócił Mellechowicz i podał Wołodyjowskiemu list Bogusza. Mały rycerzpoczšł czytać, co następuje: "Ze wszystkich stron słyszę, że nikogo nadcię przydatniejszego do takiej posługi nie ma, a to dla dziwnej miłoœci, którš oni k'tobie płonš. Pan hetman gotów im przebaczyć i przebaczenie Rzeczypospolitej na się bierze. Z Kryczyńskim się znoœ jako najczęœciej przez ludzi pewnych i praemiummu obiecuj. Tajemnicę pilnie obserwuj, bo dla Boga, zgubiłbyœ ich wszystkich. Panu Wołodyjowskiemu jednemu arcana dywulgować możesz, bo to twój zwierzchnik i siła ułatwić ci potrafi. Truduistarania nie żałuj baczšc, że finis coronat opus, i bšdŸ pewien, że za owš życzliwoœć matka nasza równš ci miłoœciš nagrodzi." - Ot mi nagroda! - mruknšł ponuro młody Tatar. - Na miły Bóg! czemużeœ nikomu słowem nie wspomniał? -zakrzyknšł Wołodyjowski. - Waszej miłoœci chciałem wszystko powiedzieć, alem nie miał jeszcze kiedy, bom po owym szwanku chorował; przed ichmoœciami (tu Mellechowicz zwrócił się ku oficerom) miałem tajemnicę nakazanš, któren nakaz milczenia zechcesz pewnikiem wasza miłoœć teraz znów ichmoœciom wydać, aby tamtych nie zgubić. - Dowody twojej cnoty sš tak oczywiste, żei œlepy by im zaprzeczyć nie mógł - rzekł mały rycerz. - ProwadŸ dalej dzieło z Kryczyńskim. Żadnej przeszkody mieć w tym nie będziesz, chyba pomoc, na co ci mojš rękę, jako zacnemu kawalerowi, daję.PrzyjdŸże dziœ do mnie na wieczerzę. Mellechowicz uœcisnšł podanš mu rękę i skłonił się po raz trzeci. Z kštów ruszyli się ku niemu i inni oficerowie mówišc: - Toœmy się na tobie nie poznali, ale nie umknie ci dziœ ręki, kto cnotę kocha. Lecz młody Lipek wyprostował się nagle i przechylił w tył głowę jak ptak drapieżny dziobać gotowy. - Przed godniejszymi stoję - rzekł. Po czym wyszedł z izby. Uczyniło się gwarno po jego wyjœciu. "Nic dziwnego - mówili między sobš oficerowie -burzy mu się jeszcze serce o to posšdzenie, ale to minie. Trzeba nam inaczej go traktować. Fantazjš ma on prawdziwie kawalerskš! Wiedział hetman, co robił! Dziwy się dziejš, no, no!..." Pan Snitko triumfował po cichu i w końcu nie mógł wytrzymać, lecz zbliżywszy się dopana Zagłoby, skłonił mu się i rzekł: - Pozwól waszmoœć pan, a tak i ów wilk niezdrajca... - Nie zdrajca? - odparł Zagłoba - zdrajca, jeno cnotliwy zdrajca, bo nie nas, ale ordę zdradza... Nie trać waćpan nadziei, panie Snitko, będę się co dzień modlił za waœci dowcip, może się Duch Œwięty zlituje! Basia cieszyła się wielce, gdy jej pan Zagłoba o całej sprawie opowiedział, bo miała dla Mellechowicza życzliwoœć i litoœć. - Trzeba - mówiła - abyœmy oboje z Michałem na pierwszš niebezpiecznš ekspedycję umyœlnie z nim pojechali, bo tymsposobem najlepiej mu ufnoœć okażem. Ale mały rycerz poczšł gładzić po różowej twarzy Baœkę i odrzekł: - O, mucho utrapiona, znajš cię! Nie o Mellechowicza ani o ufnoœć ci chodzi, jeno by ci się chciało w step lecieć i bitwy zażyć! Nic z tego... To rzekłszy poczšł jš raz po razu całowaćw usta. - Mulier insidiosa est! - rzekł z powagš Zagłoba. Tymczasem Mellechowicz siedział z owym przysłanym Lipkiem w swojej kwaterze i rozmawiali po cichu. Siedzieli tak blisko siebie, że prawie czołem w czoło. Kaganek z baraniego łoju płonšł na stole, rzucajšc żółte blaski na twarz Mellechowicza, która była mimo całej swej pięknoœci po prostu straszna, taka malowała się w niej zawziętoœć, okrucieństwo i dzika radoœć. - Halim, słuchaj! - szeptał Mellechowicz. - Effendi - odrzekł posłaniec. - Powiedz Kryczyńskiemu, że mšdry, bo w piœmie nie było nic, co by mnie mogło zgubić. Powiedz mu, że mšdry. Niech nigdy wyraŸniej nie pisuje... Oni mi teraz będš jeszcze bardziej ufali... wszyscy! sam hetman, Bogusz, Myœliszewski, tutejsza komenda - wszyscy! Słyszysz? Niech ich mór wydusi! - Słyszę, effendi. - Ale naprzód w Raszkowie muszę być, a potem tu wrócić. - Effendi, młody Nowowiejski cię pozna. - Nie pozna. Widział mnie już pod Kalnikiem,pod Bracławiem i nie poznał. Patrzy we mnie, brwi marszczy, ale nie poznaje. On miał piętnaœcie lat, jak z domu uciekł. Oœm razy zima od tego czasu stepy pokryła. Zmieniłem się. Stary by mnie poznał, ale młody nie pozna... Z Raszkowa dam ci znać. Niech Kryczyński będzie gotów i blisko się trzyma. Z perkułabami musicie porozumienie mieć. W Jampolu także nasza choršgiew jest. Boguszowi wmówię, żeby u hetmana ordynans dla mnie do Raszkowa wyrobił, że stamtšd łatwiej mi będzie Kryczyńskiego praktykować. Ale tu muszę wrócić... muszę!... Nie wiem, co się zdarzy,jako się ułoży... Ogień mię pali, w nocy sen ode mnie ucieka... Gdyby nie ona, byłbym zmarł... - Błogosławione jej ręce. Wargi Mellechowicza poczęły się trzšœć i pochyliwszy się jeszcze bliżej ku Lipkowi, jšł szeptać jakoby w goršczce: - Halim! błogosławione jej ręce, błogosławiona głowa, błogosławiona ziemia, po której chodzi, słyszysz, Halim! Powiedz tam im, żem już zdrów- przez niš... Rozdział 26 Ksišdz Kamiński, za młodych lat żołnierz i kawaler wielkiej fantazji, siedział pod staroœć w Uszycy i parafię restaurował. Ale że koœciół był w zgliszczach, a parafian brakło, zajeżdżał ów proboszcz bez owieczek do Chreptiowa i po całych tygodniach tam przesiadujšc, rycerstwo pobożnymi naukami budował. Wysłuchawszy więc z uwagš opowieœci pana Muszalskiego, w kilka wieczorów póŸniej tak ozwał się do zgromadzonych: - Lubiłem ja zawsze słuchać takowych opowiadań, w których żałosne przygody szczęœliwy swój koniec majš, gdyż widoczna z nich, że kogo boża ręka piastuje, tego z łowczych obieży wyzuć każdego czasu potrafi i choćby z Krymu podspokojny dach zaprowadzi. Dlatego niech każdy z waœciów raz na zawsze to sobie zakonotuje, iż dla Pana Boga nie masz nic niepodobnego, i niechże w najcięższych nawet terminach ufnoœci w jego miłosierdzie nie traci. Ot, co jest! Chwali się to panu Muszalskiemu, że prostego człeka braterskš miłoœciš pokochał. Przykład tego dał nam sam Zbawiciel, który z królewskiej krwi pochodzšc, przecie prostaków kochał, wielu z nich apostołami mianował i do promocji im dopomógł, tak że owi teraz w senacie niebieskim zasiadajš. Lecz co inszego jest miłoœć prywatna, a co inszego generalna jednej nacji ku drugiej, którš to generalnš pan nasz Zbawiciel nie mniej pilnie obserwować nakazał. A gdzie ona? Kiedy, człeku, rozglšdniesz się po œwiecie, to takawszędy zawziętoœć w sercach, jakoby ludzie diabelskich, nie boskich przykazań słuchali. - Mój jegomoœć - odrzekł pan Zagłoba - trudno nas przekonasz, abyœmy Turczyna, Tatara lub innych barbarów miłować mieli, którymi i sam Pan Bóg zgoła brzydzić się musi. - Do tego ja waœci nie namawiam, jeno to utrzymuję, że dzieci eiusdem matris kochaćsię powinny, a owóż zamiast tego od chmielnicczyzny, czyli od trzydziestu lat, wszystkie te kraje z krwi nie osychajš. - A z czyjej winy? - Kto się pierwszy do niej przyzna, temu pierwszemu Bóg jš odpuœci. - Jegomoœć dziœ szatki duchowne nosisz, a za młodu bijałeœ rebelizantów, jakoœmy słyszeli, wcale niezgorzej... - Bijałem, bom był powinien, jako żołnierz,i nie to mój grzech, ale to, żem ich przy tym jako zarazy nienawidził. Miałem swojeprywatne racje, o których nie będę wspominał, bo to dawne czasy i rany owe zaschły. W tym się kajam, żem nad powinnoœć czynił. Miałem pod swojš komendš sto ludzi z choršgwi pana Niewodowskiego i często luzem chodzšc, z nimim palił, œcinał, wieszał... Waszmoœciowie wiecie, jakie to były czasy.Palili i œcinali Tatarzy przez Chmiela na pomoc wezwani, paliliœmy i œcinali my. Kozactwo też wodę a ziemię tylko wszędy zostawiało, gorszych jeszcze dopuszczajšcsię od nas i od Tatarów okrucieństw. Nie masz nic straszniejszego nad wojnę domowš... Co to były za czasy, tego nikt niewypowie, doœć, że my i oni byliœmy do psówwœciekłych niż do ludzi podobniejsi... Raz dano znać do naszej komendy, że hultajstwo pana Rusieckiego w jego fortalicji oblega. Posłano mnie z moimi ludŸmi na ratunek. Przyszedłem za póŸno. Fortalicja była już z ziemiš zrównana. Napadłem jednak na chłopstwo pijane i znacznie wycišłem, częœć się tylko w zbożuzataiła; tych kazałem żywcem brać, by ichdla przykładu obwiesić. Ale gdzie? Łatwiej było zamierzyć niż dokonać: w całej wsi nie zostało ani jednego budynku, ani jednego drzewa, nawet hryćkowe grusze namiedzach samotnie stojšce były poœcinane. Nie miałem czasu szubienicy stawiać; lasu też, jako to w kraju stepowym, nigdzie w pobliżu. Co robić? Biorę ja moich jeńców i idę. Już też przecie znajdę gdzie jaki dębczak rosochaty. Idę milę, idę dwie - step i step, choć kulš potoczyć. Trafiamy wreszcie na œlady jakiejœ wioski, było to pod wieczór; patrzę, oglšdam się: tu i owdzie kupa węgli, a zresztš siwy popiół; znowu nic! Na wzgórku maluchnym krzyż przecie został, duży, dębowy, niedawno widać uczyniony, bo drzewo nic jeszcze niesczerniało i œwieciło się przy zorzy, jakoby z ognia. Chrystus był na nim z blachy wycięty i tak właœnie pomalowany, że dopiero z boku zaszedłszy i cienkoœć blachy widzšc poznałeœ, iż nieprawdziwe ciało wisi; ale z przodu twarz miał jakoby żywš, od boleœci jeno nieco przybladłš, i cierniowš koronę, i oczy do góry podniesione z okrutnym smutkiem i żałoœciš. Gdym tedy ujrzał ów krzyż, mignęła mi przez głowę myœl: "Ot drzewo, inszego nie masz" - alem się zaraz zlškł. Wimię Ojca i Syna! na krzyżu ich nie będę wieszał! Ale zrozumiałem, że ucieszę oczy Chrystusowe, gdy w jego oblicznoœci każę tych, którzy tyle krwi niewinnej przelali, poœcinać, i mówię tak: "Panie miły, niechże ci się zdaje, że to owi Żydowinowie, którzyciebie na krzyż przybili, bo ci od nich nie lepsi." Wtem kazałem ich po jednemu porywać, na mogiłkę pod krzyż podprowadzać i œcinać. Byli między nimi starzy, siwi chłopi i pacholęta! Pierwszy tedy, którego przyprowadzono, mówi: "Przez mękę Pańskš, przez tegoż Chrysta, pomiłuj panie!" A ja na to: "Po szyi go!" Dragon cišł i œcišł... Przyprowadzono drugiego, ten to samo: "Przez tego Chrystusa miłosiernego pomiłuj!" A ja znów: "Po szyi go!" To samo z trzecim, czwartym, pištym; było ich czternastu, a każdy mię przez Chrystusa zaklinał... Już i zorze zgasły, gdyœmy skończyli. Kazałem ich położyć kręgiem koło stóp krzyża... Głupi Myœlałem, że tym widokiem Syna Jedynego udelektuję, oni zaœ ruchali czas jakiœ to rękami, to nogami, czasem rzucił się który jako ryba z wody wyjęta, ale krótko tego było; niebawem wigor opuœcił ich ciała i leżeli wianuszkiem cicho. Że to już ciemnoœć uczyniła się zupełna, postanowiłem zostać na nocleg, chociaż ognisk nie było z czego rozpalić. Noc Bóg dał ciepłš, więc moi ludzie radzi pokładli się na derach, ja zaœ poszedłem sobie jeszcze pod krzyż, u nóżek Chrystusowych zwyczajne pacierze odmówić i miłosierdziu jego się polecić. A myœlałem, że modlitwa moja tym wdzięczniej zostanie przyjęta, żemi- dzień zeszedł w pracy i w takich uczynkach, które za zasługę sobie po czytywałem. Często się utrudzonemu żołnierzowi przytrafia, że poczšwszy wieczorne pacierze, uœnie. Trafiło się to i mnie. Dragoni widzšc, jakom klęczał z głowš opartš o krzyż, rozumieli, żem się wpobożnych rozmyœlaniach zatopił, i żaden mi ich przerywać nie chciał; moje oczy zaœzaraz się przymknęły i sen dziwny zeszedłna mnie od tego krzyża. Nie powiem, że miałem widzenie, bom go i był, i jestem niegodzien, ale œpišc twardo, widziałem jakoby na jawie całš mękę Pańskš... Na widok tedy opresji Baranka niewinnego skruszało we mnie serce, œluzy puœciły mi się z oczu i żałoœć zdjęła mnie niezmierna:"Panie - mówię - mam oto garœć dobrych pachołków: chceszli widzieć, co nasza jazda, skiń jeno głowš, a ja tych takich synów, twoich katów, w mig na szablach rozniosę." Ledwiem to rzekł, znikło mi wszystko z oczu, został tylko sam krzyż, ana nim Chrystus krwawymi łzami płaczšcy... Obejmuję ja więc podnóżek drzewa œwiętego i też œlocham. Jak to długo trwało, nie wiem, ale po owym czasie, uspokoiwszy się nieco, znów rzeknę: "Panie, Panie! przeczżeœ wœród zatwardziałych Żydowinów naukę twojš œwiętš opowiadał? Żebyœ był z Palestyny donaszej Rzeczypospolitej przyszedł, pewnie nie bylibyœmy cię na krzyż przybijali, ale wdzięcznie przyjęli, wszelakim dobrem obdarzyli i indygenat ci dali dla tym większego twojej boskiej chwały pomnożenia. Czemuœ tak nie uczynił, o Panie?" Rzekłszy podniosłem oczy ku górze(we œnie to zawsze było, pamiętajcie acaństwo) i cóż widzę? Oto Pan nasz spoglšda na mnie surowie, brwi marszczy i nagle wielkim głosem tak odrzecze: "Tanie teraz wasze szlachectwo, bo je czasów wojny szwedzkiej każdy łyk mógł kupić; ale mniejsza z tym! Warciœcie siebie wzajem i wy, i hultajstwo, a jedni i drudzy gorsiœcie od Żydowinów, bo wy mię tu co dzień na krzyż przybijacie... Zalim to nie nakazał miłoœci nawet dla nieprzyjaciół i przebaczania win, a wy, jakoby wœciekłe zwierza, wnętrznoœci targacie sobie wzajem. Na co ja patrzšc mękę nieznoœnš cierpię. Ty zaœ sam, któryœ mnie chciał odbijać, a potem do Rzeczypospolitej zapraszał, cóżeœ uczynił? Oto trupy tu naokół krzyża mego leżš i krew obryzgała mu podnóże, a przecie byli między nimi niewinni, pacholęta młode, albo ludzie zaœlepieni, którzy rozgarnięcia nijakiego niemajšc za innymi jako głupie owce poszli. bo óryÄ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPci*c‘“Ł F’6(c€“E75Miałżeœ nad nimi miłosierdzie, sšdziłżeœ ich przed œmierciš? Nie! Kazałeœ ich wszystkich poœcinać i jeszczeœ myœlał, że mnie tym ucieszysz. Zaprawdę, co inszego jest karcić i karać, tak jako ojciec syna karze, tak jako starszy brat młodszego karci, a co inszego mœcić się, sšdu nie dawać, miary w karaniu i okrucieństwie nieznać. Do tego już doszło, że na tej ziemi wilcy miłosierniejsi od ludzi, że tu trawy krwawš rosš się pocš, wichry nie wiejš, ale wyjš, rzeki łzami płynš i ludzie do œmierci ręce wycišgajš mówišc: " - Panie! - zawołałem - zali oni lepsi od nas?Kto największe okrucieństwa czynił? Kto pogan sprowadzał?... - Miłujcie ich nawet karzšc - odrzekł Pan -a wówczas bielmo spadnie z ich oczu, zatwardziałoœć ustšpi z serc i miłosierdziemoje będzie nad wami. Inaczej przyjdzie nawała tatarska i łyka nałoży wam i im - inieprzyjacielowi będziecie musieli służyć w umartwieniu, w pogardzie, we łzach, aż dodnia, w którym pokochacie się wspólnie. Jeœli zaœ miarę w zawziętoœci przebierzecie, tedy nie będzie ani dla jednych, ani dla drugich zmiłowania i poganin posiędzie tę ziemię na wieki wieków! Struchlałem słuchajšc takowych zapowiedzi i długi czas słowa nie mogłem przemówić, dopiero rzuciwszy się na twarzpytałem: - Panie, co ja mam czynić, aby grzechy moje zmazać? Na to Pan rzekł: - IdŸ, powtarzaj słowa moje, głoœ miłoœć!Po tej odpowiedzi sny moje znikły. Że to noc latem krótka, obudziłem się już o brzasku i cały rosš okryty. Spojrzę: głowywiankiem około krzyża leżš, jeno już posiniałe. Dziwna rzecz, wczoraj radował mnie ten widok, dziœ zgroza mię chwyciła, zwłaszcza na widok głowy jednego pacholęcia lat może siedmnastu, które nad miarę było piękne. Kazałem żołnierzom pogrzeœć przystojnie ciała pod tym samym krzyżem i odtšd - byłem już nie ten. Z poczštku, bywało, myœlałem sobie: sen mara! Ale przecie tkwił on mi w pamięci i jakoby jestestwo całe coraz bardziej ogarniał. Nie œmiałem suponować, żeby sam Pan ze mnš gadał, bo jakom już rzekł:nie czułem się godnym, ale mogło być to, że sumienie, które się było czasu wojny przytaiło w duszy jako Tatar w trawach, teraz ozwało się nagle wolę mi boskš oznajmujšc. Poszedłem do spowiedzi: ksišdzpotwierdził to mniemanie. "Jawna (powiada)wola i przestroga boża, słuchaj ich, bo będzie z tobš Ÿle." Odtšd poczšłem głosić miłoœć. Ale towarzystwo i oficyjerowie œmieli mi się w oczy. "A coœ to (prawiš) ksišdz, żebyœ nam nauki dawał? Małożto owi psubratowie dyzgustów Bogu naczynili, mało napalili koœciołów, mało nahańbili krzyżów? Mamy się za to w nich kochać?" Słowem, nikt mnie nie słuchał. Więc po beresteckiej wdziałem te oto szatki duchowne, aby z większš powagš słowo i wolę bożš ogłaszać. Od dwudziestu przeszło lat czynię to bez spoczynku. Już mi i włosy pobielały... Bóg miłoœciw nie ukarze mnie za to, że głos mój był dotychczas głosem wołajšcego na puszczy.Moœci panowie, miłujcie nieprzyjaciół waszych, karzcie ich, jako ojciec karze, karćcie jako brat starszy karci, inaczej gorze im, ale gorze i wam, gorze całej Rzeczypospolitej. Patrzcie, co za skutek owej wojny i zawziętoœci brata przeciw bratu? Oto pustyniš stała się ta ziemia, mogiły mam w Uszycy za parafian; w zgliszczach koœcioły, miasta, wsie, a pogańska potęga wzbiera i roœnie nad nami na kształt morza, które i ciebie, kamieniecka opoko, połknšć gotowe... Pan Nienaszyniec słuchał z wielkim wzruszeniem mowy księdza Kamińskiego, ażmu pot wystšpił na czoło, potem tak ozwałsię wœród powszechnego milczenia: - Że sš między kozactwem godni kawalerowie, przykładem tu obecny pan Motowidło, którego wszyscy kochamy i szanujem. Ale co do miłoœci generalnej, o której tak wymownie mówił ksišdz Kamiński, przyznaję, że w ciężkim grzechu dotšd żyłem, bo jej we mnie nie było i nie starałem się, żeby jš mieć. Teraz ksišdz jegomoœć nieco mi oczy otworzył. Bez szczególnej jednak łaski boskiej ja tej miłoœci w sercu nie znajdę, bo pamięć okrutnej krzywdy w nim noszę, którš krzywdę pokrótce tu opowiem. - Napijmy się czego ciepłego - przerwał Zagłoba. - Dorzućcie ognia do gruby - rzekła do pacholików Basia. I wkrótce potem obszerna izba zajaœniała na nowo œwiatłem, a przed każdym z rycerzy postawił pachoł kwartę z piwem grzanym. Wszyscy zaraz chętnie umoczyli wnim wšsy, a gdy pocišgnęli raz i drugi, pan Nienaszyniec zabrał znów głos i tak mówił, jak gdyby wóz turkotał: - Matka umierajšc poleciła mej opiece siostrę. Halszka jej było na imię. Nie miałem żony, dzieci, więc miłowałem onš dziewczynę jak Ÿrenicę oka. Była dwadzieœcia lat młodsza ode mnie i na rękum jš nosił. Po prostu: za dzieckom własne jš uważał. Potem poszedłem na wyprawę, a jš ogarnęła orda. Gdym wrócił, tłukłem łbem o œciany. Majętnoœć w czasie inkursji przepadła, alem sprzedał, com miał: ostatni rzšd na konia! ipojechałem z Ormiany, by jš wykupić. Znalazłem jš w Bachczysaraju. Była przy haremie, nie w haremie, bo miała dopiero dwanaœcie lat. Nie zapomnę nigdy, Halszko, tej chwili, kiedym cię odnalazł, jakoœ mię za szyję objęła, jakoœ mnie w oczy całowała! Ale cóż! Pokazało się, że mało było tego, com przywiózł. Dziewka była piękna. Jehu-aga, któren jš porwał, trzy razy tyle żšdał! Chciałem siebie oddać w dodatku. Nie pomogło i to. Wmoich oczach kupił jš na targu wielki Tuhaj-bej, ów wróg nasz przesławny, któren chciał jš ze trzy lata przy haremie potrzymać, a póŸniej żonę swš z niej uczynić. Wracałem do kraju włosy rwšc. Po drodze dowiedziałem się, że w jednym ałusie przymorskim przemieszkuje jedna z żon Tuhaj-beja z jego ulubionym synalkiem, Azjš... Tuhaj-bej po wszystkich miastach i wielu wsiach trzymał żony, aby wszędy miał swój wczas pod własnym dachem. Dowiedziawszy się ja o owym synaczku, pomyœlałem, że Bóg ukazuje mi ostatni sposób ratunku dla Halszki, i zaraz postanowiłem małego Azję porwać, a potem za mojš dziewczyninę go wymienić. Ale sam tego uczynić nie mogłem. Trzeba było na Ukrainie albo w Dzikich Polach watahę skrzyknšć, co nie było łatwe, bo raz, że imię Tuhaj-beja straszne było na wszystkiej Rusi, a po wtóre, onże kozactwuprzeciw nam pomagał. Jednak niemało po stepach włóczy się mołojców, którzy tylkowłasnej korzyœci patrzš i dla łupu wszędy iœć gotowi. Tych zebrałem kupę znacznš. Coœmy przeszli, póki czajki nie wypłynęły na morze, tego język nie wysłowi, bo i przed starszyznš kozackš kryć nam się było trzeba. Ale Bóg pobłogosławił. Azję porwałem, z nim łupy znamienite. Poœcig nas nie dognał i dostaliœmy się szczęœliwie na Dzikie Pola, skšd chciałem do Kamieńca zdšżyć, by zaraz rozpoczšć przez kupców tamecznych układy. Rozdzieliłem wszystkie łupy między mołojców, sobie tylko Tuhajowe szczenię zostawujšc. A żem tak szczerze i hojnie z tymi ludŸmi postšpił, żem poprzednio tylu przygód z nimi doznał,żem razem z nimi przymierał głodem i łba za nich nadstawiał, rozumiałem, że każdy z nich w ogień by za mnš skoczył, żem sobie ich serca na wieki zjednał. Gorzkom wkrótce miał za to odpokutować! Nie przyszło mi do głowy, że oni własnychatamanów w sztuki rozdzierajš, by się łupem po nich podzielić; zapomniałem, że nie masz między tymi ludŸmi wiary, cnoty, wdzięcznoœci ni sumienia... Blisko już Kamieńca skusiła ich nadzieja bogatego za Azję okupu. W nocy napadli na mnie jak wilcy, sznurem dusili za szyję, nożami popruli ciało, wreszcie, majšc mnie za zdechłego, porzucili w pustyni, a sami z dzieckiem uszli. Bóg mi zesłał ratunek i wrócił zdrowie; ale moja Halszka przepadła na wieki. Może tam żyje gdzie jeszcze, może po œmierci Tuhajowej inny jšpojšł pohaniec, może Mahometa przyjęła, może o bracie zgoła zapomniała, może jej syn krew mojš kiedyœ wytoczy... Ot, moja historia! Tu umilkł pan Nienaszyniec i poczšł ponuro w ziemię patrzyć. - Ile naszej krwi i łez za te krainy wyciekło! - ozwał się pan Muszalski. - Będziesz miłował nieprzyjacioły twoje - wtršcił ksišdz Kamiński. - A przyszedłszy do zdrowia nie szukałeœ waćpan owego szczeniaka?- spytał pan Zagłoba. - Jakem się póŸniej dowiedział - odrzekł pan Nienaszyniec - na moich zbójów inna kupa zbójów napadła, która ich w pień wycięła. Ci wraz z łupami i dziecko porwaćmusieli. Szukałem wszędzie; ale jakoby kamień w wodę wpadło. - Możeœ je waćpan póŸniej gdzie i spotkał, ale go poznać nie mogłeœ?- rzekła pani Basia. - Dzieciak, nie wiem, czy miał trzy lata. Ledwie wiedział, że Azja było mu imię. Alebym go był poznał, bo miał nad każdš piersiš rybę wykłutš i sinš barwš napuszczonš. Nagle Mellechowicz, który dotšd siedział spokojnie, ozwał się dziwnym głosem z kšta izby: - Po rybie byœ go waszmoœć nie poznał, bo wielu Tatarów może takowy znak nosić, zwłaszcza z tych, którzy przy brzegach mieszkajš. - Nieprawda - odparł sędziwy pan Hromyka- po beresteckiej oglšdaliœmy œcierwo Tuhaj-bejowe, bo na placu zostało, i wiem, że miał ryby na piersiach, a wszyscy inni polegli insze nosili znaki. - A ja waćpanu mówię, że rybę nosi wielu. - Tak, ale z wrażego Tuhaja pokolenia. Dalszš rozmowę przerwało wejœcie pana Lelczyca, któren rankiem na podjazd przez Wołodyjowskiego wysłany, teraz właœnie zniego powracał. - Panie komendancie - rzekł zaraz we drzwiach - u Sierocego Brodu, po multańskiej stronie, kupa jakowaœ leży i kunam zamyœla. - Co za ludzie? - spytał pan Michał. - Łotrzykowie. Jest trochę Wołoszy, trochaWęgrzynów, a najwięcej luŸnej ordy, razemze dwieœcie ludzi. - To ci sami, o których miałem wiadomoœć, że po wołoskiej stronie plšdrowali - rzekł Wołodyjowski. - Perkułab musiał ich tam nacisnšć, więc się do nas wymykajš; ale tam samej ordy będzie ze dwieœcie. W nocy się przeprawiš, a œwitaniem im zastšpim. Pan Motowidło i Mellechowicz będš od północka gotowi. Stadko wołów na przynętępodegnać, a teraz do kwater. Żołnierze poczęli się rozchodzić, ale nie wszyscy jeszcze opuœcili izbę, gdy Basia podbiegłszy do męża zarzuciła mu ręce na szyję i poczęła coœ szeptać w ucho. On uœmiechał się i trzšsł odmownie głowš, ona zaœ widocznie nalegała, coraz mocniej zaciskajšc ręce koło jego szyi. Widzšc to pan Zagłoba rzekł: - Uczyńże jej raz tę satysfakcję, to i ja stary z wami poczłapię. Rozdział 27 LuŸne watahy, które trudniły się rozbojem po obu stronach Dniestru, składały się z ludzi wszelkich narodowoœci okoliczne krajezamieszkujšcych. Przeważali w nich zawszetatarscy zbiegowie z ordy dobrudzkiej i białogrodzkiej, dziksi jeszcze i mężniejsi od swych krymskich pobratymców, ale nie brakło też i Wołochów, i kozactwa, i Węgrzynów, i czeladzi polskiej, zbiegłej ze stanic nad brzegiem Dniestru leżšcych. Buszowali oni to po polskiej, to po wołoskiej stronie, przechodzšc raz w raz granicznš rzekę, w miarę jak przyciskali ich perkułabowie lub komendanci Rzeczypospolitej. W jarach i lasach, w jaskiniach mieli oni swe kryjówki niedostępne. Głównym celem ich napadów były stanicze stada wołów i koni, które nawet w zimie nie schodziły ze stepów, same sobie pożywienia pod œniegami szukajšc. Ale prócz tego napadali na wsie, miasteczka, osady, na pomniej- sze komendy, na kupców polskich, a nawet tureckich, na poœredników z okupem do Krymu jadšcych. Miały owe kupy swój ład iswych wodzów, ale łšczyły się rzadko. Częstokroć zdarzało się nawet, że mniej liczne były wycinane przez liczniejsze. Namnożyło się ich wszędy w krajach ruskich bardzo wiele, zwłaszcza od czasu wojen kozacko - polskich, gdy wszelkie bezpieczeństwo w owych stronach znikło. Naddniestrzańskie watahy podsycane przezzbiegów ordzińskich szczególniej były groŸne. Widywano niektóre do pięciuset głów liczšce. Przywódcy ich przybierali tytuł bejów. Pustoszyli oni kraj sposobem zupełnie tatarskim i nieraz istotnie sami komendanci nie wiedzieli, czy majš robotę ze zbójami, czy też z przodowymi czambułami całej ordy. Komputowym wojskom, zwłaszcza jeŸdzie Rzeczypospolitej, kupy owe nie były zdolne w polu dostać, ale zapędzone w matnię, biły się po desperacku, wiedzšc dobrze, żewziętych w niewolę czeka powróz. Broń ichbyła rozmaita. Łuków i strzelb im brakło, które zresztš do nocnych napadów mało byłyby im przydatne. Większa częœć zbrojna była w handżary i jatagany tureckie, w kiœcienie, w szable tatarskie i w półszczęki końskie wpuszczane w młodedębczaki i umocnione powrózkiem. Owa ostatnia broń w silnym ręku straszliwe oddawała posługi, bo kruszyła każdš szablę. Niektórzy mieli widły, bardzo długie, ostro żelazem okute; niektórzy wreszcie rohatyny. Te w nagłych razach przeciw jeŸdzie nadstawiali. Wataha, która zatrzymała się u Sierocego Brodu, musiała być bardzo licznš albo w ostatnich znaleŸć się na multańskiej stronieterminach, skoro odważyła się podejœć podchreptiowskš komendę mimo postrachu, jakisamo imię pana Wołodyjowskiego we wszystkich obubrzeżnych rabusiach obudzało. Jakoż drugi podjazd przywiózł wiadomoœć, że składała się ona z czterystu przeszło głów pod wodzš Azba-beja, słynnego grasanta, który od kilku lat napełniał postrachem i polskš, i multańskš stronę. Ucieszył się pan Wołodyjowski, gdy dowiedział się, z kim będzie miał do czynienia, i zaraz stosowne wydał rozkazy.Prócz Mellechowicza i pana Motowidły poszła choršgiew pana generała podolskiego i pana podstolego przemyskiego.Poszły one jeszcze w nocy i rzekomo w różne strony, ale jako rybacy szeroko założš niewodem, aby następnie zejœć się przy jednej przerębli, tak i owe choršgwie,rozległym idšc koliskiem, miały się zejœć obrzasku przy Sierocym Brodzie. Basia asystowała z bijšcym sercem wyjœciu wojsk, jako że miała to być jej pierwsza większa wyprawa, i rosło jej owo serce nawidok sprawnoœci tych starych wilków stepowych. Wychodzili tak cicho, że w samej fortalicji można ich było nie dosłyszeć. Nie zabrzęczały munsztuki, strzemię nie szczęknęło o strzemię, szablao szablę, koń nie zarżał. Noc była pogodnai nadzwyczaj widna, bo czas pełni. Księżyc oœwiecał dobrze wzgórze staniczne i step lekko ze wszystkich stron pochyły; a jednak ledwie co która choršgiew wyszła za częstokół, ledwie zamigotała srebrnymi iskrami, które księżyc z szabel wykrzesywał, już nikła z oczu, jakby stado kuropatw w fali traw nurkujšce. Byłocoœ tajemniczego w tym pochodzie. Basi zdawało się, że to myœliwi wyjeżdżajš na jakoweœ łowy majšce się o œwitaniu rozpoczšć i dlatego tak idš cicho i ostrożnie, aby zwierza przedwczeœnie nie spłoszyć... Więc wielka ochota wstšpiła w jej serce, aby w tych łowach wzišœć udział. Pan Wołodyjowski nie sprzeciwił się temu, bo go Zagłoba do zgody skłonił. Wiedział wreszcie, że kiedyœ i tak trzeba będzie chęci Basinej zadoœćuczynić, wolał więc zaraz, zwłaszcza że grasanci łuków i samopałów nie mieli zwyczaju używać. Ruszyli jednak dopiero we trzy godziny po wyjœciu pierwszych choršgwi, bo tak był całe dzieło pan Michał ułożył. Poszedł z nimi pan Zagłoba, pan Muszalski i dwudziestu Linkhauzowych dragonów z wachmistrzem, samych Mazurów, ludzi na schwał, za których szabliskami była wdzięczna komendantowa równie jak w małżeńskiej komnacie bezpieczna. Sama ona, majšc jechać na męskiej kulbace, przybrana była odpowiednio: miaławięc szarawarki perłowego koloru, aksamitne, bardzo obszerne, podobieństwo spódnicy czynišce, a wpuszczone w safianowe żółte buciki: toż kubraczek równie szarej barwy, białym krymskim barankiem podbity i na szwach ozdobnie bramowany; toż ładowniczkę srebrnš roboty wybornej; lekkš szabelkę tureckš najedwabnych rapciach i pistolety w olstrach. Głowę jej przybierał kołpaczek z wierzchem z weneckiego aksamitu, piórkiemczaplim ozdobion, a żbiczym futrem naokół obszyty; spod kołpaczka wyglšdała jasna, różowa twarz, prawie dziecinna, i dwoje oczu ciekawych a œwiecšcych jak węgielki. Tak przybrana i siedzšc na cisawym bachmaciku, chybkim jak sarna i jak arna łagodnym, zdawała się być hetmańskim dzieckiem, które pod opiekš starych wojenników na pierwszš naukę jedzie. Oni też się dziwili jej postaci; pan Zagłoba z panem Muszalskim szturchali się łokciami, całujšc od czasu do czasu każdy swojš pięœć na znak nadzwyczajnego dla Basi jako głupie owce poszli. bo óryÄ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż”Pc•Sc–WŇ c—)+„c˜­9É'uwielbienia, obaj zaœ wraz z Wołodyjowskim uspokajali jej obawy co do spóŸnionego wyjazdu. - Na wojnie się nie rozumiesz - mówił mały rycerz - i dlatego nas posšdzasz, że cię dopiero po wszystkim chcemy na miejsce przyprowadzić. Jedne choršgwie idš jako sierpem rzucił, inne zaœ muszš okładać, aby szlaki poprzecinać - i dopierożsię będš cichaczem do kupy œcišgały, w matnię nieprzyjaciela bioršc. A my przyjedziemy na czas i bez nas nic się nie rozpocznie, bo tam każda godzina obrachowana. - A jak się nieprzyjaciel spostrzeże i między choršgwiami się przemknie? - Chytry on jest i czujny, ale i nam taka wojna nie nowina. - Michałowi wierz - zawołał Zagłoba - bo nie masz nad niego większego praktyka. Złylos przygnał tu tych skurczybyków. - W Łubniach byłem młodzik - odrzekł pan Michał - a już mi podobne funkcje powierzano. Teraz zaœ, żem ci to widowiskochciał wyprawić, jeszczem staranniej wszystko rozdysponował. Choršgwie razemsię nieprzyjacielowi ukażš, razem się okrzyknš i razem skoczš, jakoby kto z bicza trzasnšł. - I! i! - pisnęła z radoœci Basia i stanšwszyw strzemionach, chwyciła małego rycerza za szyję. - A mnie wolno będzie skoczyć, co? Michałku, co? - pytała z iskrzšcymi oczyma. - W tłok ci nie pozwolę, bo w tłoku o przygodę łatwo, nie mówišc, że koń może szwankować, ale dałem instrukcję, by po rozbiciu kupę jakš na nas nagnano, wówczas rozpuœcim konie i możesz dwu albo trzech sobie œcišć, a zajeżdżaj zawszez lewej, bo tym sposobem œciganemu niezręcznie cię przez konia sięgać, a ty go masz na odlew. Basia na to: - Ho! ho! nie boję się! Sam mówiłeœ, że już szablš robię daleko lepiej od wujcia Makowieckiego; nie da mi żaden rady! - Uważaj, żeby cugle mocno trzymać -wtršcił pan Zagłoba. - Oni majš swoje sposoby i może być tak: ty go gonisz, aż onnagle konia zwróci i osadzi, wtedy go miniesz z rozpędu, ale nim miniesz, już on cię sięgnie. Stary praktyk nigdy nadto konia nie rozpuszcza, jeno wedle potrzeby go miarkuje. - I szabli nigdy bardzo nie podnosić, aby dosztychu przejœć łatwo - rzekł pan Muszalski. - Będę ja przy niej od wypadku - odpowiedział mały rycerz. - Widzisz, w bitwie cała trudnoœć w tym, że trzeba o wszystkim pamiętać: o koniu swoim i nieprzyjacielu, o cuglach, o szabli, o cięciu i sztychu - wszystko naraz! Kto się wprawi,to mu to samo przez się przychodzi, ale z poczštku znamienici nawet szermierze często bywajš niezgrabni i lada chmyz, bylebył praktyk, bieglejszego od się nowicjuszaz konia zsadzi... Dlatego to będę ci przy boku. - Jeno mnie nie wyręczaj i ludziom przykaż,aby mnie nikt nie wyręczał bez potrzeby. - No, no! obaczym jeszcze, czy ci animuszustanie, jak przyjdzie co do czego! - odparł uœmiechajšc się mały rycerz. - Albo jeżeli się którego z nas za połę nie ułapisz! - skończył Zagłoba. - Obaczym - rzekła z oburzeniem Basia. Tak rozmawiajšc wjechali w okolicę tu i ówdzie chaszczami pokrytš. Do brzasku było już niedaleko, ale tymczasem uczyniłosię ciemniej, bo księżyc zaszedł. Od ziemi poczynał też wstawać lekki opar i przesłaniać dalsze przedmioty. W owej leciuchnej mgle i mroku majaczšce opodal zaroœla przybierały w podnieconej wyobraŸni Basi kształty żywych istot. Nieraz zdawało się jej, że widzi wyraŸnie ludzi i konie. - Michale, co to jest? - pytała szepczšc i ukazujšc palcem na majak. - Nic, krze. - Myœlałam, że jeŸdŸcy. Prędko zajedziem? - Za jakie półtorej godziny to się i rozpocznie. - Ha! - Boisz się? - Nie, jeno mi serce bije z wielkiej ochoty! Miałabym się bać! Nic a nic! Patrz, jaki tu szron leży... Widać, choć ciemno. Rzeczywiœcie wjechali na szmat stepu, na którym długie i wyschłe łodygi burzanów szronem siwym były pokryte. Pan Wołodyjowski spojrzał i rzekł: - Tędy Motowidło przechodził. Nie dalej jako pół mili musi leżeć przytajony. Œwita już! Jakoż robił się pierwszy brzask. Pomroka rzedła. Niebo i ziemia stawały się szare, powietrze bladło, czuby drzew i zaroœli powłóczyły się jakby srebrem. Dalsze kępypoczęły się odsłaniać, jakoby kto zasłonę kolejno podnosił. Wtem z bliższej kępy wychylił się nagle jeŸdziec na koniu. - Pana Motowidły? - spytał Wołodyjowski, gdy semen osadził konia tuż przy nim. - Tak jest, wasza miłoœć! - Co słychać? - Przeszli Sierocy Bród; potem kierujšc się na ryk wołów poszli ku Kałusikowi. Woły pobrali i stojš na Jurkowym polu. - A gdzie pan Motowidło? - Założył od wzgórza, a pan Mellechowicz od Kałusika. Inne choršgwie nie wiem. - Dobrze - rzekł Wołodyjowski - ja wiem; ruszaj do pana Motowidły i każ zamykać. A pojedynczych ludzi niech rozsypie na pół drogi od pana Mellechowicza. Ruszaj! Semen położył się na kulbace - ruszył, aż œledziona w koniu z miejsca zagrała, i wkrótce zniknšł. Oni zaœ pojechali dalej, jeszcze ciszej, jeszcze ostrożniej... Rozwidniło się tymczasem zupełnie. Mgła, która o brzasku wstała była od ziemi, opadła całkiem na dół, a na wschodniej stronie nieba ukazała się długa wstęga œwietlista i różowa, której œwiatło i różowoœć poczęły zabarwiać powietrze, wzgórza, zręby odległych jarów i szczyty. Wtem do uszu jeŸdŸców doszły od strony Dniestru liczne zmieszane krakania i wysokoprzed nimi ukazało się lecšce ku zorzy ogromne stado kruków. Pojedyncze ptaki odrywały się co chwila od stada i zamiast lecieć wprost przed się poczynały zataczaćnad stepem koła, jak czyniš upatrujšc zdobyczy kanie i jastrzębie. Pan Zagłoba podniósł szablę do góry, ukazał ostrzem na kruki i rzekł do Basi: - Dziwuj się zmyœlnoœci tych ptaków. Niech jeno gdziekolwiek ma przyjœć do bitwy, zaraz ze wszystkich stron nadlatujš, jakoby je kto z worka wysypał. Gdy samo jedno wojsko cišgnie albo przyjacielskie majš się spotkać, nie masz tego, tak to bestie umiejš odgadnšć intencje ludzkie, choć się im nikt nie oznajmia. Sama sagacitas narium tego nie wytłumaczy, dlatego słusznie dziwić się możesz. Tymczasem ptaki, kraczšc coraz mocniej, zbliżyły się znacznie, więc pan Muszalski zwrócił się do małego rycerza i rzekł uderzajšc dłoniš po łuku: - Panie komendancie, a nie wzbronno będzieœcišgnšć jednego na uciechę dla pani komendantowej? Hałasu to przecie nie uczyni? - Œcišgnij waœć choćby dwa - rzekł Wołodyjowski wiedzšc, jakš stary żołnierzma słaboœć popisywania się celnoœciš swych grotów. Na to niezrównany łucznik sięgnšł rękš za plecy i wydobył strzałę pierzastš, za czymnałożył jš na cięciwę i podniósłszy w góręłuk i głowę, czekał. Stado było coraz bliżej. Wszyscy wstrzymali konie i patrzyli ciekawie ku niebu. Nagle rozległ się żałoœny jęk cięciwy, niby œwiegot jaskółki,istrzała wybiegłszy znikła pod stadem. Przez chwilę można było pomyœleć, że pan Muszalski chybił, lecz oto jeden ptak zwinšł kozła i zniżył się wprost nad głowami ku ziemi, następnie, koziołkujšc cišgle, zniżał się coraz bardziej, wreszcie poczšł spadać z rozpostartymi skrzydłami,zupełnie jak liœć dajšcy opór powietrzu. Po chwili spadł na kilka kroków przed koniem Basi. Strzała przeszyła go na wylottak, że grot œwiecił powyżej grzbietu. - Na szczęœliwš wróżbę! - rzekł kłaniajšc się Basi pan Muszalski. - Będę ja miał z daleka na paniš komendantowš, a wielkš mojš dobrodzikę, oko i w nagłym razie znowu, daj Boże szczęœliwie, strzałeczkę wypuszczę. Choć tam i bzyknie blisko, upewniam, że nie zrani. - Nie chciałabym ja być tym Tatarem, którego waszmoœć na cel weŸmiesz! - odrzekła Basia. Lecz dalszš rozmowę przerwał pan Wołodyjowski, który, ukazawszy na doœć znaczne wzniesienie odległe na kilka stai, rzekł: - Tam staniem... Po tych słowach ruszyli rysiš. W pół wzniesienia mały rycerz kazał zwolnić kroku, a wreszcie niedaleko wierzchołka zatrzymać konie. - Nie będziem do samego szczytu dojeżdżać- rzekł - bo przy tak jasnym ranku z daleka można by nas wzišć na oko, ale zsiadłszy z koni przybliżym się tak do zrębu, by głowy niewiele wystawały. To rzekłszy zeskoczył z konia, a za nim Basia, pan Muszalski i kilku innych. Dragoni pozostali pod szczytem, trzymajšc rumaki, oni zaœ posunęli się aż do miejsca, w którym wzniesienie zapadało się œcianš prawie prostopadłš ku dołowi. U stóp tej œciany, wysokiej na kilkadziesišt łokci, rosły doœć gęsto wšskim pasem chaszcze, dalej zaœ cišgnšł się step niski, równy, którego z tej wysokoœci ogromnš przestrzeń mogli objšć oczyma. Równina owa, przecięta niewielkim strumieniem biegnšcym w stronę Kałusiku, była również, jak i spód skały, pokryta kępami zaroœli. Z największej kępy cienkie smugi dymu unosiły się ku niebu. - Widzisz - rzekł do Basi Wołodyjowski - tonieprzyjaciel się tam przytaił. - Widzę dymy, ale nie widzę ni ludzi, ni koni- odrzekła z bijšcym sercem Basia. - Bo ich zaroœla skrywajš, chociaż wprawne oko ich dojrzy. Ot tam, patrz: dwa, trzy, cztery, całš kupę koni widać; jeden srokaty, jeden całkiem biały, a stšd wydaje się jak niebieski. - Prędko do nich zjedziem? - Nam ich tu przygnajš, ale mamy czas, bo do owej kępy będzie z ćwierć mili. - A gdzie nasi? - Widzisz, tam ot, hen, skrawek boru? Panapodkomorska choršgiew powinna teraz właœnie sięgać już brzegu. Mellechowicz wynurzy się z ówtej strony bodaj za chwilę. Druga towarzyska choršgiew weŸmie ich od tego kamienia. Dostrzegłszy ludzi oni sami ruszš ku nam, bo tędy możnadobrze ku rzece pod wiszarem przejechać, a zaœ z tamtego boku jest jar okrutnie przepaœcisty, przez który nikt nie przejedzie. - To sš w matni? - Jako widzisz. - Dla Boga ledwo już stoję! - zakrzyknęła Basia. Lecz po chwili: - Michałku, żeby byli mšdrzy, to by co zrobili? - To by poszli jak w dym na podkomorskš i przejechali im po brzuchach. Wtedy byliby wolni, ale tego nie uczyniš, bo naprzód nie lubiš oni jeŸdzie regularnej w oczy leŸć, powtóre, będš się bali, że więcej wojska w lesie czyha, więc pomknš ku nam. - Ba! Ale my ich nie zatrzymamy: mamy jenodwudziestu ludzi. - A Motowidło? - Prawda! Ha! gdzie on jest? Wołodyjowski zamiast odpowiedzieć zakwilił nagle, jak kwili jastrzšb albo sokół. Wnet liczne kwilenia odpowiedziały mu od stóp wzgórza. Byli to semenowie Motowidły, którzy tak dobrze przyczaili sięw chaszczach, że Basia, stojšc tuż nad nimi, wcale ich nie ujrzała. Więc przez chwilę spoglšdała ze zdumieniem to w dół, to na małego rycerza, nagle policzki jej zapałały ogniœcie i za szyję chwyciła męża. - Michałku! tyœ największy wódz w œwiecie.- Jeno że wprawy trochę mam - odrzekł uœmiechajšc się Wołodyjowski. - Ale ty nie trzepotaj mi się tu z radoœci i pomnij, że grzeczny żołnierz powinien być spokojny. Ale nic nie pomogła przestroga. Basia była jakby w goršczce. Chciało się jej zaraz na koń siadać i ze wzgórza zjeżdżać, by się z oddziałem Motowidły połšczyć. Ale Wołodyjowski zatrzymał jš jeszcze, bo chciał, żeby poczštek dobrze widziała. Tymczasem słońce poranne wstało nad step i powlokło chłodnym, blado-złotym œwiatłem całš równinę. Pobliskie kępy rozjaœniły się wesoło, dalsze i mniej wyraŸne zarysowały się wyraŸniej; szron miejscami w dołach leżšcy poczšł się skrzyć migotliwie, powietrze stało się bardzo przezrocze i wzrok mógł lecieć w dal prawie bez granic. - Podkomorska z borku wychodzi - ozwał się pan Wołodyjowski- widzę ludzi i konie! Rzeczywiœcie, jeŸdŸcy poczęli się wynurzaćze skraju lasu i czernieć długš liniš na pokrytej mocno szronem podleœnej łšce. Biała przestrzeń między nimi a lasem poczęła się z wolna powiększać. Widać nie spieszyli się zbytnio, chcšc dać czas innym choršgwiom. Wołodyjowski zwrócił się teraz w lewš stronę. - Jest i Mellechowicz! - rzekł. A po chwili znowu: - I pana łowczego przemyskiego ludzie nadjeżdżajš. Nikt dwóch pacierzy nie uchybił. Tu wšsiki jego poruszyły się żywo. - Noga nie powinna ujœć! Na koń teraz! Szybko zwrócili się ku dragonom i skoczywszy na kulbaki, zjechali bokiem wzniesienia między rosnšce w dole chaszcze, gdzie znaleŸli się wœród semenówpana Motowidły. Zatem całš masš już zbliżyli się do skraju zaroœli i stanęli w miejscu, poglšdajšc przed siebie. Nieprzyjaciel dojrzał widocznie zbliżajšcš się podkomorskš choršgiew, bo w tejże chwili sypnęły się z gęstwiny rosnšcej w œrodku równiny kupy jezdnych, tak jakoby kto stado sarn ruszył.Z każdš chwilš wysypywało się ich coraz więcej. Zwarłszy się w łańcuch szli oni z poczštku stępem brzegiem gęstwiny; jeŸdŸcy pokładli się na karkach końskich, tak iż z daleka można było mniemać, że to sam tabun cišgnie długš liniš wzdłuż kępy. Widocznie nie mieli jeszcze pewnoœci, czy owa choršgiew na nich idzie i widzi ich już,czy też to jest oddział przeglšdajšcy tylko okolicę. W tym ostatnim wypadku mogli spodziewać się, że zaroœla skryjš ich jeszcze przed oczyma nadjeżdżajšcych. Z miejsca, gdzie stał Wołodyjowski na czele ludzi Motowidły, widać było doskonale ruchy niepewne i wahajšce się owego czambułu, podobne zupełnie do ruchów dzikich zwierzšt, które już zwietrzyły niebezpieczeństwo. Dojechawszydo półkępy, poczęli iœć prędzej lekkim cwałem. Naraz, gdy pierwsze szeregi sięgnęły otwartego stepu, wstrzymały nagle konie, a z nimi zatrzymała się cała wataha. Oto dojrzeli cišgnšcy z tej strony oddział Mellechowicza. Wówczas zatoczyli półkolem w bok od kępy i oczom ich przedstawiła się w całej pełni przemyska choršgiew idšca już rysiš. Terazstało się dla nich jasnym, że wszystkie choršgwie wiedzš o nich i jadš na nich. Dzikie krzyki ozwały się wœród kupy i wszczęło się zamieszanie. Choršgwie, okrzyknšwszy się także, przeszły w cwał, aż równina zagrzmiała od tętentu. Widzšc to czambuł wycišgnšł się w mgnieniu oka w ławę i gnał ile tchu w piersiach końskich ku wzgórzu, pod którym stał mały rycerz z panem Motowidłš i jego ludŸmi. Przestrzeń dzielšca jednych od drugich poczęła się zmniejszać z przerażajšcš szybkoœciš. Basia przybladła nieco zrazu ze wzruszeniai serce tłukło się w jej piersiach coraz silniej, widzšc jednak, że patrzš na niš i nie dojrzawszy na żadnej twarzy najmniejszego niepokoju, opanowała się prędko. Za czym zbliżajšca się jak wicher hurma zajęła całš jej uwagę. Przykróciła cugle, œcisnęła mocniej szabelkę i krew od serca napłynęła znów wielkim pędem do jejtwarzy. - Dobrze! - rzekł mały rycerz. Ona spojrzała tylko na niego i poruszyła chrapkami, szepnšwszy jednoczeœnie: - Prędko skoczym? - Jeszcze czas! - odrzekł pan Michał. A tamci gnali, gnali, jak szarak, który czujepsy za sobš. Już nie więcej jak pół staja dzieli ich od chaszczów, już widać wycišgnięte łby końskie z potulonymi uszami, a nad nimi twarze tatarskie jakby przyrosłe do grzywy. Sš bliżej i bliżej... Słychać chrapanie bachmatów, których wyszczerzone zęby i wytrzeszczone oczy œwiadczš, że idš takim pędem, aż im dech zapiera... Wołodyjowski daje znak i płot piszczeli semeńskich pochyla się ku nadbiegajšcym. - Ognia! Huk, dym i jakoby wicher uderzył w kupę plewy. W jednym mgnieniu oka wataha rozlatuje sięna wszystkie strony, wyjšc i wrzeszczšc. Wtem mały rycerz wysuwa się z gęstwiny, a jednoczeœnie podkomorska, przemyska i lipkowska, zamykajšc kršg koła, zganiajš rozproszonych ku œrodkowi znów w jednš kupę. Próżno ordyńcy szukajš na pojedynkęwyjœcia, próżno się kręcš, zabiegajš w prawo, lewo, naprzód, w tył, koło już zwarte, więc i wataha zbija się mirno woli coraz ciaœniej, a wtem nadbiegajš choršgwie i rozpoczyna się straszliwe łomotanie. Zrozumieli grasanci, że ten tylko wyjdzie żyw z owego skrzętu, kto się przebije, więc choć bez ładu i każdy na swojš rękę, jęli się bronić z rozpaczš i wœciekłoœciš. Zaraz też z poczštku gęsto usłali pole, tak wielka była furia uderzenia. Żołnierze, naciskajšc ich i mimo ciasnoty pršc konie naprzód, siekli i bodli z tš nieubłaganš a straszliwš wprawš, jakš tylko żołnierz z rzemiosła mieć może. Odgłos tuzania rozlegał się nad tym ludzkim koliskiem, podobien do odgłosu cepów bijšcych gromadnie a szybko w klepisko. Bito ordyńców i cięto przez łby, przez karki, przez plecy, przez ręce, którymi okrywali głowy, bito ze wszystkich stron, bez odpoczynku, bez pardonu, bez miary i zmiłowania. Oni też poczęli razić, czym kto mógł: handżarami, szablami, ów kiœcieniem,óryÄ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż™PQcšĄ c›Ť cœ´-cD<(ów szczękš końskš. Konie ich, spychane do œrodka, osiadały na zadach lub waliły się na wznak. Inne gryzšc się i kwiczšc wierzgały w tłoku, powodujšc nieopisany zamęt. Po krótkiej walce w milczeniu wycie wyrwało się ze wszystkich piersi tatarskich; gniotła je większa liczba, lepsza broń, większa biegłoœć. Zrozumieli, że nie ma dla nich ratunku, że nie ujdzie nikt nie tylko z łupami, lecz nawet z życiem. Żołnierz, rozgrzewajšc się stopniowo, grzmocił coraz potężniej. Niektórzy z rabusiów pozeskakiwali z kulbak pragnšc przemknšć się między nogami rumaków. Tych tratowały kopyta, a czasem żołnierz odwrócił się i sztychem z góry zbiega przeszywał; niektórzy padali na ziemię w tej nadziei, że gdy choršgwie posunš się ku œrodkowi, wówczas zostawszy na zewnštrz koła będš mogli ratować się ucieczkš. Jakoż kupa zmniejszała się coraz bardziej,bo z każdš chwilš ubywało ludzi i koni. Widzšc to Azba-bej zbił, o ile mógł, ludzi wklin i rzucił się całš siłš na semenów Motowidły pragnšc koniecznie rozerwać pierœcień. Lecz ci osadzili go na miejscu i wówczas rozpoczęła się rzeŸba straszliwa.W tym samym czasie Mellechowicz, szalejšcjak płomień, rozerwał kupę i zostawiwszy jej połowę dwom towarzyskim choršgwiom,sam siadł na karki tym, którzy œcinali się zsemenami. Częœć wprawdzie rabusiów wymknęła się przez ów ruch w pole i rozleciała się po równinie jak stado liœci, ale żołnierze z tylnych szeregów, którzy przystępu do bitwy dla zbyt małego miejscaznaleŸć nie mogli, puœcili się za nimi natychmiast, po dwóch, potrzech lub pojedynczo. Natomiast ci, którzy nie zdołalisię wymknšć, szli pod miecz mimo zapalczywej obrony i kładli się pokotem jakłan zboża, który żniwiarze z dwóch stron żšć napocznš. Basia ruszyła wraz z semenami, piszczšc cienkim głosem dla dodania sobie fantazji, bo w pierwszej chwili pociemniało jej nieco w oczach zarówno od pędu, jak z wielkiego wzruszenia. Dopadłszy też już nieprzyjaciela, widziała przed sobš z poczštku tylko ciemnš masę, ruchliwš, rozkołysanš. Porwała jš nieprzezwyciężonachęć, by zupełnie zamknšć oczy. Oparła sięwprawdzie tej chęci, lecz i tak machała szabelkš trochę na oœlep. Ale krótko to trwało. Odwaga jej wzięła wreszcie górę nad konfuzjš i zaraz przejrzała jaœniej. Naprzód dostrzegła łby końskie, za nimi rozpalone a dzikie twarze; jedna z nich błysnęła przed niš tuż, tuż; Basia cięła zamaszyœcie i twarz znikła nagle, jakby była widziadłem. Wówczas do uszu Basinych doszedł spokojny głos męża: - Dobrze! Głos ów nadzwyczajnej dodał jej otuchy, pisnęła jeszcze cieniej i poczęła klęski szerzyć z zupełnš już umysłu przytomnoœciš. Oto znowu szczerzy przed niš zęby jakaœ straszliwa głowa o płaskim nosie i wystajšcych policzkach: Basia mach! po niej!... Tam znowu ręka kiœcień podnosi: Basia mach! po niej; widzi jakieœ plecy w tołubie: sztychem w nie; za czym tnie w prawo, w lewo, wprost, a co tnie, to człekleci na ziemię zdzierajšc uŸdzienicš konia. Basi aż dziw, że to tak łatwo. Ale łatwo dlatego, że z jednej strony jedzie strzemieniem w strzemię mały rycerz, z drugiej - pan Motowidło. Pierwszy pilnie baczy na swoje kochanie - i to zgasi tak człeka jak œwiecę, to płytkim sztychem odwali ramię wraz z broniš, to czasem wetknie ostrze między Basię a nieprzyjaciela i wraża szabla wyleci nagle tak w górę, jakby była ptakiem skrzydlatym, Pan Motowidło, żołnierz flegmatyk, pilnował drugiego boku mężnej pani. I jako pracowity sadownik idšc wœróddrzew raz w raz odetnie lub pokruszy suchš gałęŸ, tak on raz w raz stršcał ludzi na skrwawionš ziemię, walczšc z takšflegmš i spokojem, jak gdyby o czym innymmyœlał. Obaj wiedzieli, kiedy Basi samej pozwolić na natarcie, a kiedy jš uprzedzić lub zastšpić. Czuwał nad niš z daleka i ktoœtrzeci, łucznik niezrównany, któren stojšc umyœlnie opodal, co chwila bełt strzały do cięciwy przykładał i puszczał niechybnego posłańca œmierci w tłok największy. Lecz tłok uczynił się tak srogi, że Wołodyjowskinakazał Basi cofnšć się wraz z kilkoma ludŸmi z zamętu, zwłaszcza że półdzikie konie ordyńców jęły gryŸć i wierzgać. Basia zaœ usłuchała niezwłocznie, bo jakkolwiek zapał jš unosił i mężne serce do dalszej zachęcało walki, przecie jej niewieœcia natura poczęła brać górę nad uniesieniem i wzdragać się wœród tej rzezi,na widok krwi, wœród wycia, jęków, chrapania konajšcych, w powietrzu przesiškłym zapachem surowicy i potu. Cofajšc więc z wolna konia, wkrótce znalazła się za kołem walczšcych, zaœ pan Michał i pan Motowidło, uwolnieni od pilnowania, mogli wreszcie dać zupełnš swej ochocie żołnierskiej folgę. Tymczasem pan Muszalski, stojšcy dotychczas opodal, zbliżył się do Basi. - Waćpani dobrodzika prawdziwie po kawalersku stawałaœ- rzekł jej.- Ktoœ nie wiedzšcy myœlałby, że archanioł Michał zstšpił z niebios między semenów i psubratów gromi... Co za honor dla nich ginšć z takiej oto ršczki, którš przy okazji niech mi ucałować będzie niewzbronno. To rzekłszy pan Muszalski chwycił rękę Basi i przycisnšł do niej wšsiska. - Waćpan widziałeœ? Istotnie dobrze stawałam? - spytała Basia chwytajšc w otwarte nozdrza i usta powietrze. - Że i kot lepiej przeciw szczurom nie staje. Serce mi tu rosło, jak Pana Boga kocham! Aleœ waćpani słusznie uczyniła cofajšc się z bitwy, bo pod koniec zwykle oprzygodę najłatwiej. - Mšż mi kazał, a ja na wyjezdnym przyrzekłam mu, że go wraz usłucham. - Może łuk swój zostawić? Nie! na nic mi on teraz, bo też z szablš skoczę. Widzę trzech ludzi nadjeżdżajšcych, których pewnie pan pułkownik dla pilnowania jej dostojnej osoby przysyła. Inaczej ja bym przysłał; ale œcielę się do stóp, bo tam jużkoniec niedługo będzie, i trzeba mi się spieszyć. Trzech dragonów istotnie nadjechało dla pilnowania Basi, co widzšc pan Muszalski rozpuœcił konia i skoczył, Basia wahała sięprzez chwilę, czy zostać na miejscu, czy objechawszy urwistš œcianę wspišć się na wzgórze, z które- go przed bitwš spoglšdalina równinę. Lecz czujšc zmęczenie wielkie postanowiła zostać. Niewieœcia natura odzywała się w niej coraz silniej. O jakie dwieœcie kroków docinano bez litoœci resztygrasantów i czarna kupa walczšcych wichrzyła się coraz gwałtowniej na krwawym pobojowisku. Krzyki rozpaczliwe wstrzšsały powietrzem, a Basi, niedawno jeszcze tak pełnej zapału, uczyniło się jakoœ mdło i słabo. Zdjšł jš strach wielki, by nie omdlała całkiem, i tylko wstyd przeddragonami podtrzymywał jš na kulbace; odwracała jednak starannie od nich twarz, by nie dojrzeli na niej bladoœci. Œwieże powietrze wracało jej z wolna siły i animusz, nie do tego jednak stopnia, by miała ochotę skoczyć znów między walczšcych. Byłaby to uczyniła chyba dlatego, by prosić o zmiłowanie nad ostatkami ordyńców. Wiedzšc zresztš, że na nic by się to nie zdało, wyglšdała z upragnieniem końca bitwy. A tam bito i bito. Odgłos ršbaniny i krzyki nie ustawały ani na chwilę. Upłynęło może pół godziny: choršgwie stłaczały się corazmocniej. Nagle kupka grasantów liczšca może dwudziestu jeŸdŸców wyrwała się z morderczego koliska i poczęła biec jak wicher ku wzgórzu. Pomykajšc wzdłuż urwiska mogli istotnie dobrać się do miejsca, gdzie wzgórze łagodnie zlewało się z równinš, i znaleŸć na wysokim stepie ocalenie. Ale na ich drodze stała z trzema dragonami Basia. Widok niebezpieczeństwa wlał w tej chwili moc do jej serca i przytomnoœć do jej umysłu. Zrozumiała, że zostać jest zgubš, bo kupa owa samym pędem obali ich i roztratuje, nie mówišc o tym, że na szablach zostanš rozniesieni. Stary wachmistrz dragoński widocznie tegosamego był zdania, bo chwycił rękš za cugiel Basinego dzianecika, zawrócił go ku ucieczce i krzyknšł desperackim niemal głosem: - W konie, jasna pani! Basia pomknęła jak wicher, ale sama; wierni trzej żołnierze stanęli murem na miejscu, by choć przez chwilę powstrzymaćnieprzyjaciela i dać ukochanej pani czas odsadzenia się na większš odległoœć. Tymczasem za owš kupš skoczyli natychmiast w poœcigu żołnierze, ale pierœcień otaczajšcy dotšd szczelnie grasantów tym samym przerwał się, więc poczęli się wymykać po dwóch, po trzech, potem coraz liczniej. Ogromna większoœć ich leżała już pokotem, ale kilkudziesięciu, wraz z Azba- bejem, zdołało zbiec. Wszystkie te kupy pędziły co koń wyskoczyku wzgórzu. Trzej dragoni nie zdołali zatrzymać wszystkich uciekajšcych, zresztš po krótkiej walce spadli z kulbak, hurma zaœ biegšc œladem Basi zawróciła na skłonie wzgórza i wydostała się na step wysoki. Polskie choršgwie, a w przodzie najbliższa lipkowska, pędziły co koń wyskoczy o kilkadziesišt kroków za nimi. Na wysokim stepie poprzecinanym gęsto zdradliwymi rozpadlinami i jarami utworzyłsię z jeŸdŸców jakoby wšż olbrzymi: głowęjego stanowiła Basia, szyję grasanci, a dalszy cišg cielska Mellechowicz z Lipkami idragoni, na których czele pędził Wołodyjowski z ostrogami wbitymi w boki konia i przerażeniem w duszy. W chwili kiedy owa garœć zbójów wyrwała się z koła, był on zajęty z drugiej jego strony, dlatego Mellechowicz uprzedził go w poœcigu. Teraz więc włos stawał dębem na głowie małego rycerza na myœl, że Basia może być przez zbiegów ogarnięta, że możeutracić przytomnoœć i umykać wprost w stronę Dniestru, że którykolwiek ze zbójówmoże przy wymijaniu dosięgnšć jš szablš, handżarem lub kiœcieniem. I serce zamierało w nim z obawy o życie ukochanego stworzenia. Leżšc prawie na karku końskim, wybladły, ze œciœniętymi zębami, z wichrem okropnych myœli w głowie, bódł rumaka zbrojnymi piętami, okładał go płazem i leciał jak drop, nim zerwie się do lotu. Przed nim migały baranie kapuzy Lipków. - Boże daj, by Mellechowicz nadšżył. On na dobrym koniu, Boże daj!- powtarzał z rozpaczš w duszy. Lecz obawy jego były płonne, a niebezpieczeństwo nie tak wielkie, jak się rozkochanemu rycerzowi zdawało. Tataromnadto chodziło o własnš skórę; nadto blisko czuli za plecami Lipków, by mieli œcigać pojedynczego jeŸdŸca, choćby ten jeŸdziec był najpiękniejszš hurysš z Mahometowego raju i umykał w płaszczu całkiem klejnotami wyszytym. Basia potrzebowała tylko zatoczyć kołem w stronę Chreptiowa, by się pozbyć pogoni, tamci bowiem z pewnoœciš nie zawracaliby za niš w paszczę Iwu, majšc wprost przedsobš rzekę wraz z jej komyszami, w których się ukryć mogli. Lipkowie, majšc konie lepsze, i tak zbliżali się do nich corazwięcej. Basia zaœ siedziała na dzianecie nieporównanie œciglejszym od zwykłych, kudłatych bachmacików ordyńskich, bardzowytrwałych w biegu, ale nie tak ršczych jak konie wysokiej krwi. Na koniec, nie tylko nie straciła przytomnoœci, ale zuchowata natura ozwała się w niej z całšsiłš i krew rycerska zagrała na nowo w jej żyłach. Dzianet jej wycišgnšł się jak sarna, wiatr œwiszczał jej w uszach i zamiast strachu ogarnęło jš pewne uczucieupojenia. "Rok cały mogš mnie gonić i nie zgoniš - pomyœlała sobie. - Popędzę jeszcze, a potem zawrócę i albo ich puszczę przed siebie, albo - gdyby mnie œcigać nie przestali - pod szable ich podprowadzę." Przyszło jej na myœl, iż jeœli jadšcy za niš grasanci rozproszyli się zbyt po stepie, to może przy zawrocie przyjdzie jej natknšć się na którego i pojedynczš walkę stoczyć. - Ba! to i cóż! - rzekła na owš myœl do swej walecznej duszy. - Michał tak mnie już wyuczył, że œmiało mogę się ważyć, a inaczej pomyœlš jeszcze, że ze strachu uciekam, i na drugš ekspedycję nie wezmš, a przy tym pan Zagłoba będzie ze mnie dworował... To sobie rzekłszy obejrzała się za łotrzykami, ale ci uciekali kupš. Do walki pojedynczej nie było żadnego podobieństwa, lecz Basi zachciało się koniecznie złożyć na oczach całego wojskadowód, że nie ucieka na oœlep i w zapamiętaniu. W tym celu wspomniawszy, iżma w olstrach dwa pistoleciki wyborne, a przed odjazdem przez samego Michała starannie nabite, poczęła wstrzymywać dzianeta, a raczej zawracać go, hamujšc, w stronę Chreptiowa. Lecz o cudo, na ten widok cała kupa grasantów zmieniła nieco kierunek ucieczki, bioršc się więcej w lewo, ku brzegowi wzgórza. Basia, podpuœciwszy ich: a kilkadziesišt kroków, wypaliła po dwakroć do najbliższych koni, następnie zatoczywszy koło skoczyła całym pędem w stronę Chreptiowa. Lecz zaledwie dzianet przebiegł z szybkoœciš jaskółki kilkanaœcie kroków, gdynagle zaczerniała przed nim szeroka rozpadlina stepowa. Basia wspięła go ostrogami bez namysłu i szlachetny zwierz nie odmówił skoku. Ale przednie tylko jego kopyta zachwyciły nieco przeciwległego brzegu, więc przez chwilę szukał gwałtownie tylnymi podparcia na stromej œcianie, za czym nie doœć zmarznięta jeszcze ziemia obsunęła mu się spod nóg i runšł w szczelinę wraz z Basiš. Na szczęœcie nie przygniótł jej, bo pierwejjeszcze zdołała wyrzucić nogi ze strzemion i przechylić się w bok z całej mocy. Padła też na gruby pokład mchu wyœciełajšcego niby futrem dno szczeliny, ale wstrzšœnienie było tak silne, że zemdlała. Wołodyjowski nie dojrzał wypadku, bo mu horyzont przesłaniali Lipkowie, natomiast Mellechowicz wrzasnšł okropnym głosem na ludzi, by nie zatrzymujšc się œcigali dalej grasantów, sam zaœ dobiegłszy do jaru stoczył się na łeb w dół. W mgnieniu oka zeskoczył z kulbaki i porwał Basię w ramiona. Sokole oczy jego objęły jš całš w jednej chwili, baczšc, czynie dojrzš gdzie krwi, potem błyskawicš padły na mchy. Zrozumiał, że one to uchroniły od œmierci i jš, i dzianeta. Przygłuszony okrzyk radoœci wyrwał się z ust młodego Tatara. Basia jednak cišżyła mu na rękach, więc przycisnšł jš z całej mocy do piersi, potem zbladłymi wargami poczšł całować raz po raz jej oczy, potem przywarł ustami do jej ust, jakby duszę z niej wypić pragnšł, wreszcie œwiat cały zakręcił się z nim szalonym wirem, zatajona na dnie piersi, jak smok w jaskini, namiętnoœć porwała go jak burza. W tej chwili jednak tętent licznych koni rozległ się echem z wysokiego stepu i zbliżał się coraz bardziej. Liczne głosy poczęły wołać: "Tu! w tym jarze! Tu!" Mellechowicz złożył Basię na mchach i ozwał się nadjeżdżajšcym: - Bywaj Tu bywaj W minutę póŸniej Wołodyjowski skoczył na dno jaru, za nim pan Zagłoba, Muszalski, Nienaszyniec i kilku innych oficerów. - Nic jej! - zakrzyknšł Tatar. - Mchy jš ocaliły. Wołodyjowski porwał omdlałš żonę na ręce, inni skoczyli po wodę, której w pobliżu nie było. Zagłoba chwyciwszy skronie omdlałej poczšł wołać: - Basiu! Baœka najmilsza! Baœka! - Nic jej! - powtórzył blady jak trup Mellechowicz. Tymczasem Zagłoba uderzył się po boku, chwycił manierkę, nalał gorzałki na dłoń ipoczšł Basine skronie niš wycierać, następnie przechylił manierkę do jej ust, co widocznie poskutkowało, bo nim inni nadbieżeli z wodš, ona otworzyła oczy i poczęła chwytać powietrze ustami, pokasłujšc przy tym, bo jej gorzałka paliła podniebienie i gardło. W kilka minut przyszła zupełnie do siebie. Wołodyjowski, nie zważajšc na obecnoœć oficerów i żołnierzy, to przyciskał jš do piersi, to okrywał pocałunkami jej ręce mówišc: - A mojeż ty kochanie. Mało dusza ze mnie nie wyszła. Nicże ci? Nic cię nie boli? - Nic mi! - odrzekła Basia. - Aha! widzę teraz, że mnie zamroczyło, bo koń się ze mnš opsnšł... Zali to już po bitwie? - Już. Azba-bej usieczon. Wracajmy teraz prędko, bo się boję, abyœ mi nie zachorzałaod fatygi. - Wcale żadnej fatygi nie czuję! - rzekła Basia. Po czym spojrzawszy bystro po obecnych rozdęła chrapki. - Tylko nie myœlcie waćpanowie, żem uciekała ze strachu. Oho! ani mi się œniło. Jak Michała miłuję, tak sobie dla uciechy gnałam przed nimi, a potem z pistoletów wypaliłam. - Koń od owych wystrzałów jeden postrzelon i zbója wzięliœmy żywcem - wtršcił Mellechowicz. - A co? - odrzekła Basia. - Taki szwank przy skoku każdemu może się przytrafić, prawda? Żadna eksperiencja od tego nie obroni, że się koń czasem opsnie. Ha dobrze, żeœcie mnie waćpanowie postrzegli,bo mogłabym tu długo poleżeć. - Pierwszy dostrzegł cię pan Mellechowicz ipierwszy ratował, bo myœmy za nim pędzili- odrzekł Wołodyjowski. Basia usłyszawszy to zwróciła się do młodego Lipka i wycišgnęła do niego rękę. œcieniem,óryÄ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żžP} aŸÍ Uc€ "ÚcĄü*˜c˘”9Â'- Dziękuję waćpanu za życzliwoœć. On nic nie odrzekł, tylko przycisnšł do ust jej rękę, a potem pochylił się i objšł z pokorš jej stopy, jak chłop. Tymczasem coraz więcej choršgwi œcišgałonad brzeg szczeliny; bitwa była skończona,więc pan Wołodyjowski wydał tylko rozkazy Mellechowiczowi, aby urzšdził obławę na tych kilkunastu ordyńców, którzy zdołali ukryć się przed poœcigiem, i zaraz wszyscy ruszyli do Chreptiowa. Po drodze widziała Basia raz jeszcze ze wzniesienia pobojowisko. Trupy ludzkie i końskie leżały miejscami w kupach, miejscami pojedynczo. Po błękicie niebieskim płynęły ku nim coraz liczniej, z wielkim krakaniem stada kruków i siadały opodal, czekajšc, by pocztowi kręcšcy się jeszcze po równinie odjechali. - Ot, żołnierscy grabarzowie! - rzekł wskazujšc ptactwo krzywcem szabli Zagłoba - a niech jeno odjedziem, przyjadš tu wilcy z kapelš i zębami będš tym nieboszczykom dzwonić. Znaczna to jest wiktoria, choć nad tak nikczemnym nieprzyjacielem odniesiona, bo ów Azba od kilku lat to tu, to tam grasował. Polowali naniego komendanci jak na wilka, zawsze na próżno, aż wreszcie na Michała trafił i przyszła nań czarna godzina. - Azba-bej usieczon? - Mellechowicz go pierwszy dojechał i powiadam ci, kiedy go nie wycišł nad uchem, to aż mu szabla do zębów doszła. - Mellechowicz dobry żołnierz! - rzekła Basia. Tu zwróciła się do pana Zagłoby: - A waćpan siła dokazywałeœ? - Nie piszczałem jako œwierszcz, nie skakałem jako pchła ani jako cyga, bo takowš uciechę insektom zostawuję, ale teżza to nie szukano mnie między mchami jako grzyba, za nos mnie nikt nie cišgnšł ani teżw gębę mi nikt nie dmuchał... - Waćpana nie kocham! - odrzekła Basia wysuwajšc naprzód usta i sięgajšc mimo woli do swego różowego noska. A on patrzył na niš, uœmiechał się i mruczał nie przestajšc dworować: - Biłaœ się walecznie - rzekł - umykałaœ walecznie, przewróciłaœ kozła walecznie, ateraz będziesz się od bólu w koœciach kaszšokładała także walecznie; my zaœ musimy cię pilnować, aby cię razem z twojš walecznoœciš wróble nie zdziobały, gdyż one na kaszę wielce łakome. - Waćpan już w to godzisz, żeby mnie Michał na drugę ekspedycję nie zabrał. Wiem doskonale! - Owszem, owszem, będę go prosił, żeby cię zawsze na orzechy brał, boœ misterna igałęŸ się pod tobš nie złamie. Mój Boże, tomi wdzięcznoœć! A któż Michała namawiał, byœ z nami jechała? Ja! Srodze sobie to teraz wyrzucam, zwłaszcza że mi tak mojš życzliwoœć płacisz. Czekaj! Będziesz teraz drewnianš szabelkš badyle na chreptiowskim majdanie œcinać! Ot, dla ciebie ekspedycja! Inna by starego uœciskała, a to licho kšœliwe naprzód mi strachu narobiło, a ninie jeszcze na mnie nastaje! Basia niewiele myœlšc uœciskała zaraz pana Zagłobę, któren uradował się z tego wielcei rzekł: - No, no! przyznać muszę, żeœ się cokolwiek do dzisiejszej wiktorii przyczyniła, bo żołnierze, że to każden chciał się popisać, z okrutnš furiš się bili. - Jako żywo! -zawołał pan Muszalski. - Nieżal człeku i zginšć, gdy takie oczy na niegopatrzš! - Vivat nasza pani - zakrzyknšł pan Nienaszyniec. - Vivat! - powtórzyło sto głosów. - Daj jej Boże zdrowie! A pan Zagłoba pochylił się ku Basi i mruknšł: - Po słaboœci I jechali wesoło dalej, pokrzykujšc, pewni uczty wieczorem. Pogoda uczyniła się cudna. Trębacze zagrali po choršgwiach, dobosze uderzyli w kotły i z wielkim gwarem wjechali wszyscy do Chreptiowa. Rozdział 28 W Chreptiowie nad wszelkie spodziewanie zastali państwo Wołodyjowscy goœci. Przybył pan Bogusz, który na kilka miesięcytu sobie rezydencję wybrać postanowił dla traktowania przez Mellechowicza z rotmistrzami tatarskimi: Aleksandrowiczem,Morawskim, Tworowskim, Kryczyńskim i innymi, bšdŸ z Lipków, bšdŸ z Czeremisów, którzy w sułtańskš służbę przeszli. Do pana Bogusza przyłšczył się stary pan Nowowiejski z córkš Ewš, wreszcie pani Boska, osoba stateczna, również z córkš, młodziuchnš jeszcze i bardzo urodziwš pannš Zosiš. Widok białogłów w pustynnym i dzikim Chreptiowie uradował, ale jeszcze więcej zdziwił żołnierzy. One także były zdziwionei widokiem pana komendanta, i pani komendantowej. Pierwszego bowiem, sšdzšcz rozgłoœnej a straszliwej sławy, wyobrażały sobie jako jakiegoœ wielkoluda, który samym spojrzeniem ludzi przeraża, drugš - jako olbrzymkę o wiecznie zmarszczonej brwi i grubym głosie. Tymczasem ujrzały przed sobš drobnego żołnierzyka z twarzš uprzejmš, pogodnš - irównież drobnš a różowš jak kukłeczka kobiecinkę, która w swych szerokich szarawarach i przy szabelce wyglšdała raczej na urodziwe nad miarę pacholę niż na dorosłš osobę. Niemniej oboje gospodarstwo przyjęli goœci z otwartymi ramionami; Basia ucałowała serdecznie jeszcze przed prezentacjš wszystkie trzy niewiasty, potem zaœ gdy powiedziały jej, kto sš i skšd jadš, rzekła: - Rada bym nieba przychylić waćpani i waćpannom! Okrutniem wam rada! Dobrze, że jakowa przygoda nie spotkała was w drodze, bo o to w naszej pustyni nietrudno,ale właœnie dziœ do szczętuœmy grasantów wygnietli. Widzšc zaœ, że pani Boska spoglšda na niš ze wzrastajšcym zdumieniem, uderzyła się po szabelce i dodała z wielkš chełpliwoœciš:- I ja byłam w bitwie! A jakże! Tak to u nas! Dla Boga, pozwólże mi waćpani odejœć, szatki przystojniejsze dla mojej płci wdziać i trochę ręce ze krwi obmyć, bo ż okrutnej bitwy wracamy. Oho! żeby Azba niebył zniesion, może byœ waćpani nie dotarłaszczęœliwie do Chreptiowa. W mig wracam, a Michał będzie przez ten czas służył waćpani. To rzekłszy znikła za drzwiami, a mały rycerz, który już był powitał pana Boguszai pana Nowowiejskiego, przysunšł się do pani Boskiej. - Bóg mi takowš niewiastę dał - rzekł jej -która nie tylko w domu słodkš towarzyszkš, ale i w polu mężnym towarzyszem być umie. Teraz zaœ z jej rozkazu służby moje waćpani dobrodziejce polecam. Na to pani Boska: - Niechże jej Bóg błogosławi we wszystkim, jako na urodzie jej pobłogosławił. Jestem Antoniowa Boska; nie po to ja tu przyjechałam, żeby służb od waszej moœci wymagać, jeno żeby go o pomoc i ratunek w nieszczęœciu moim na kolanach prosić. Zoœka klęknij i ty przed tym rycerzem, bo jeœli on nie poradzi, nikt nie poradzi! To rzekłszy pani Boska rzuciła się istotnie na kolana, a urodziwa Zosia poszła za jej przykładem i obie zalawszy się rzewnymi łzami, poczęły wołać: - Ratuj, rycerzu! miej litoœć nad sierotami! Hurma oficerów zbliżyła się zaciekawiona, widzšc klęczšce niewiasty, a zwłaszcza że ich widok urodziwej Zosi pocišgnšł, mały rycerz zaœ, zmieszany wielce, poczšł panišBoskš podnosić i usadzać na ławie. - Na Boga - mówił - co waćpani czynisz? Jam to prędzej klęknšć powinien, jako przed białogłowš statecznš. Mówże waćpani, w czym mogę pomoc swojš okazać, a jako Bóg na niebie, nie omieszkam- Uczyni on to; i ja się z mojej strony dołożę! Zagłoba sum! doœć waćpani wiedzieć! - zawołał, wzruszony łzami niewiast, stary wojownik. Wówczas pani Boska skinęła na Zosię, ta zaœ wydobyła prędko zza stanika list i podała go małemu rycerzowi. Ów spojrzał na pismo i rzekł: - Od pana hetmana Po czym rozerwał pieczęć i czytać poczšł: "Mnie wielce miły i kochany Wołodyjowski! Przez pana Bogusza z drogi posyłam ci mójszczery afekt i instrukcje, które pan Bogusz personaliter ci oznajmi. Teraz, ledwo po fatygach w Jaworowie stanšłem, zaraz się druga sprawa nadarza. Wielce mi zaœ ona na sercu leży, a to z życzliwoœci, jakš mam dla żołnierzów, o których gdybym zapominał, to by Pan Bóg o mnie zapomniał. Pana Boskiego, kawalera wielkiejzacnoœci i najmilszego towarzysza, orda ogarnęła temu kilka lat pod Kamieńcem. Żonę jego i córkę w Jaworowie przytuliłem, ale im serca płaczš, tej za mężem, a tej za ojcem. Pisałem przez Piotrowicza do pana Złotnickiego, naszego rezydenta w Krymie, aby tam Boskiego wszędy szukali. Podobno, że i znaleŸli, ale go schowano, więc wydanyz innymi jeńcami być nie mógł i pewnie dotychczas na galerach wiosłuje. Niewiastyw desperacji całkiem utraciwszy nadzieję już mnie i molestować przestały, ale ja, œwieżo wróciwszy i widzšc ten ich żal nieutulony, przenieœć tego na sobie nie mogę, aby przecie jakowegoœ ratunku nie przedsięwzišć. Ty tam blisko jesteœ i z wieloma murzami, jako wiem, pobratymstwo zawarłeœ. Posyłam ci tedy niewiasty, a ty pomoc im daj. Piotrowicz będzie wkrótce jechał. Dajże mu listy do pobratymców. Jać do wezyra ni do chana pisać nie mogę, bo mi nieżyczliwi, a przy tym boję się o to, żeby z uwagi na moje listy za jakšœ zbyt znamienitš osobę Boskiego nie poczytali i wykupu nad miarę nie podnieœli. Piotrowiczowi pilno tę sprawę poleć i przykaż, żeby bez Boskiego nie wracał, a pobratymców wszystkich porusz.Zawsze oni, choć poganie, wiary poprzysiężonej dotrzymujš, a dla ciebie respekt wielki mieć muszš. Czyń wreszcie, co chcesz; jedŸ choćby do Raszkowa, obiecnij trzech znaczniejszych na wymianę,byle Boski koniecznie, jeœli żyw, wrócił. Nikt lepiej nad ciebie wszystkich sposobów nie zna, bo jako słyszę, krewnych jużeœ wykupywał. Bóg cię pobłogosławi, a jać jeszcze lepiej pokocham, bo mi się serce krajać przestanie. O twoim gospodarstwie chreptiowskim słyszałem, że tam już spokojnie. Tegom się spodziewał. Na Azbę jeno baczenie dawaj. De publicis pan Boguszwszystko ci opowie. Na Boga, od Wołoszy pilno nasłuchujcie, bo ponoœ wielka nawała nas nie minie. Polecajšc twojemu sercu i usilnoœci paniš Boskš, piszę się etc." Pani Boska płakała cišgle w czasie czytanialistu, a Zosia wtórowała jej wznoszšc swoje modre oczka ku niebu. Tymczasem, nim pan Michał skończył, wbiegła Basia, już przybrana w szatki niewieœcie, i widzšcłzy w oczach kobiet, poczęła troskliwie dopytywać, o co chodzi. Więc pan Michał przeczytał jej raz jeszcze list hetmański, ona zaœ, wysłuchawszy go uważnie, z zapałem natychmist poparła hetmańskie i pani Boskiej proœby. - Złote serce pana hetmana! - zawołała œciskajšc męża - ale i my nie okażem gorszego, Michałku! Pani Boska zabawi tu unas do czasu powrotu męża, a ty onego we trzy miesišce z Krymu sprowadzisz. We trzy albo we dwa, co, prawda? - Albo jutro, albo za godzinę! - odrzekł przekomarzajšc się pan Michał. Tu zwrócił się do pani Boskiej: - Prędka, jako waćpani widzisz, u mojej żony rezolucja. - Niechże jš za to Bóg błogosławi! - powtórzyła pani Boska, - Zosiu, ucałuj ręce pani komendantowej. Ale pani komendantowa ani myœlała dawać ršk do całowania, natomiast uœciskały się z Zosiš raz jeszcze, bo jakoœ od razu przypadły sobie do serca. Po czym Basia zwróciła się do męża, do pana Zagłoby i innych oficerów. - Do rady, moœci panowie! Do rady, do rady,a żywo! - Żywo, bo głowa gore! - mruknšł pan Zagłoba. A Basia potrzšsnęła płowš czuprynš: - Nie mnie głowa, ale tym paniom serca z żalu gorš! - Nikt się twojej poczciwej intencji nie przeciwi - rzekł Wołodyjowski- trzeba tylko naprzód szczegółowie relacji pani Boskiej wysłuchać. - Zosiu, powiadaj wszystko, jak było, bo jaod łez nie mogę - rzekła matrona. Zosia spuœciła oczy w ziemię, zakrywszy jecałkiem powiekami, po czym zarumieniła się jak wiœnia, nie wiedzšc, od czego poczšć, i zawstydzona bardzo, że jej w taklicznym gronie przychodzi głos zabrać. Lecz pani Wołodyjowska przyszła jej z pomocš. - Zoœka, a kiedy pana Boskiego w jasyr wzięto? - Pięć lat temu, w szeœćdziesištym siódmym- odrzekła cienkim głosikiem Zosia nie podnoszšc swych długich rzęs z oczu. I następnie zaczęła już jednym tchem recytować: - Nie było wtedy słychu o zagonach, a choršgiew tatusiowa stała pod Paniowcami. Tatuœ z panem Bułajowskim mieli nadzór nad czeladziš, co w łškach stad pilnowała, a tymczasem przyszli Tatarzy z wołoskiegoszlaku i ogarnęli tatusia razem z panem Bułajowskim, ale pan Bułajowski już dwa lata temu powrócił, a tatuœ nie powrócił. Tu dwie drobniutkie łezki poczęły płynšć po Zosinych jagodach, aż rozczulił się tym widokiem pan Zagłoba i rzekł: - Biedna trusia... Nie bój się, dziecko, wrócitatuœ i jeszcze będzie na twoim weselu tańcował. - A hetman pisał do pana Złotnickiego przezPiotrowicza? - spytał pan Wołodyjowski. - Pan hetman pisał o tatusia do pana miecznika poznańskiego przez pana Piotrowicza - recytowała dalej Zosia - i panmiecznik z panem Piotrowiczem znaleŸli tatusia u agi Murzy-beja. - Dla Boga! ja tego Murzę-beja znam Z bratem jego byłem pobratymcem - zawołałWołodyjowski. - Nie chciałże on pana Boskiego wydać? - Było rozkazanie chanowe, żeby tatusia wydał, ale Murza-bej, srogi, okrutny, tatusia ukrył, a panu Piotrowiczowi powiedział, że go już dawno do Azji przedał. Ale inni brańcy mówili panu Piotrowiczowi, że to nieprawda i że Murza umyœlnie jeno tak mówi, żeby się mógł dłużej nad tatusiem znęcać, bo on ze wszystkich Tatarów dla jeńców najokrutniejszy. Może być, że tatusia wtedynie było w Krymie, bo Murza ma swoje galery i do wioseł ludzi potrzebuje, ale sprzedany tatuœ nie był; wszyscy to mówili, że Murza woli zabić jeńca niżeli go sprzedawać. - Œwięta prawda - rzekł pan Muszalski. -Tego Murzę agę-beja w całym Krymie znajš. Wielce bogaty to Tatarzyn, ale dziwnie przeciw narodowi naszemu zawzięty, bo czterech jego braci na wyprawach przeciw nam poległo. - A nie ma on czasem między naszymi pobratymca? - spytał Wołodyjowski. - Wštpliwa jest rzecz! - odpowiedziano ze wszystkich stron. - Wytłumaczcie mi raz, co to jest one pobratymstwo! - rzekła Basia. - To widzisz - odrzekł Zagłoba - kiedy po wojnie zaczynajš się jakoweœ traktaty, tedy się wojska wzajem nawiedzajš i w komitywę ze sobš wchodzš. Trafia się wówczas, że towarzysz jaki upodoba sobie murzę, a murza jego, to sobie amicycję dozgonnš œlubujš, która się pobratymstwemzowie. Im zaœ kto sławniejszy, jako na przykład Michał, ja albo pan Ruszczyc teraz w Raszkowie komendę majšcy, tym bardziej jego pobratymstwo pożšdane. Oczywista, że taki nie będzie ci go zawierałz lada chmyzem, tylko też między najsławniejszymi murzami poszuka. Obyczajjest ten, że wodę na szable lejš i wzajem sobie przyjaŸń zaprzysięgajš, rozumiesz? - A jak do wojny potem przyjdzie? - W generalnej wojnie mogš się bić, ale jeœli się sam na sam zjadš albo jako harcownicy na się nastšpiš, tedy się powitajš i w zgodzie rozjadš. Toż gdy jedendostanie się do niewoli, drugi powinien mu jš słodzić, a w najgorszym razie i okup za niego zapłacić, ha bywali tacy, którzy się i majętnoœciš dzielili. Gdy chodzi o przyjaciółalbo znajomków, czy to kogo wyszukać, czykomuœ pomóc, to się też pobratymcy do pobratymców udajš i justycja nakazuje przyznać, że żaden naród lepiej od Tatarówpodobnych juramentów nie zachowuje. Słowo u nich grunt! i na takiego przyjacielapewnikiem Liczyć możesz. - A Michał siła ma takich? - Mam trzech murzów możnych - odrzekł Wołodyjowski - a jednego jeszcze z łubniańskich czasów. Raz go u księcia Jeremiego wyprosiłem. Aga-bej mu na przezwisko, który teraz, choćby głowš za mnie nałożyć przyszło, nałoży. Inni dwaj również pewni. - Ha! - rzekła Basia - chciałabym zawrzeć pobratymstwo z samym chanem i wszystkich jeńców uwolnić. - On by też był nie od tego - rzekł pan Zagłoba - nie wiadomo tylko, jakiego by praemium wzajem od ciebie zażšdał? - Pozwólcie waćpaństwo - rzekł Wołodyjowski - radŸmy, co nam czynić przystoi. Owóż słuchajcie: mam wiadomoœć z Kamieńca, że za dwie niedziele najdalej przyjedzie tu Piotrowicz z licznym pocztem.Jedzie on do Krymu za wykupnem kilku kupców ormiańskich z Kamieńca, którzy przy zmianie chana zostali złupieni i w jasyr wzięci. Ot! przygodziło się to i Seferowiczowi, bratu Pretora. Wszystko to ludzie wielce możni; pieniędzy nie pożałujš iPiotrowicz pojedzie dobrze opatrzon. Przygoda nie grozi mu żadna, bo naprzód, zima blisko i nie pora na czambuły, a po wtóre, jedzie z nim Nawiragh, delegat patriarchy uzmiadzińskiego, i dwóch Anardratów z Kaffy, którzy glejty od młodego chana majš. Dam tedy Piotrowiczowi listy i do rezydentów Rzeczypospolitej, i do moich pobratymców. Prócz tego wiadomo waćpaństwu, że pan Ruszczyc, komendant raszkowski, ma gnęła do niego rękę. œcieniem,óryÄ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŁP’c¤âcĽr cŚ}+V$§Ó/¤c€¨w>úrodzonych w ordzie, którzy dziećmi ogarnięci, całkiem potatarzeli i do dostojeństw doszli. Ci wszyscy ziemię i niebo poruszš, układów spróbujš, w razie uporu Murzy samego chana przeciw niemu nastawiš albo może i Murzie gdzie tam po cichu łeb ukręcš. Mam przeto nadzieję, że jeœli, co daj Boże, pan Boski żyw, to za parę miesięcy niechybnie go wydostanę, jako mi to pan hetman i moja tu obecna bliższa komenda (tu Wołodyjowski skłonił się żonie) przykazuje... "Bliższa komenda" skoczyła znowu œciskać małego rycerza. Pani i panna Boska ręce tylko składały dziękujšc Bogu, że im do takich serdecznych ludzi trafić pozwolił. Poweselały też obie znacznie. - Żeby to stary chan żył - rzekł pan Nienaszyniec - łatwiej by jeszcze wszystkoposzło, gdyż pan to był wielce nam życzliwy, a o młodym przeciwnie powiadajš. Jakoż i tych kupców ormiańskich, po których pan Zachariasz Piotrowicz ma jechać, już za panowania młodego w samym Bakczysaraju uwięziono,co podobno stało się za jego moœci chanowym rozkazaniem. - Zmieni się młody, jako się zmienił i stary, który nim się o naszej poczciwoœci przekonał, najzawziętszym był imienia polskiego wrogiem- rzekł Zagłoba - ja to najlepiej wiem, bom u niego siedm lat w niewoli siedział. To rzekłszy przysiadł się do pani Boskiej. - Niech mój widok doda waćpani otuchy. Siedm lat! nie żart, a dlategom wrócił i tylem się tych psubratów natłukł, że za każden dzień mojej niewoli co najmniej dwóch do piekła posłałem, a na niedziele i œwięta, kto wie, czy trzech albo czterech nie wypadnie, ha! - Siedm lat! - powtórzyła z westchnieniem pani Boska. - Niech skonam, jeœlim dzień dodał. Siedm lat w samym pałacu chańskim - potwierdziłpan Zagłoba mrugajšc tajemniczo oczyma. -I trzeba waćpani wiedzieć, że ten młody chan to mój... Tu poszepnšł coœ do ucha pani Boskiej, nagle wybuchnšł głoœnym "cha, cha, cha!" ipoczšł dłońmi po kolanach się trzepać, wreszcie w zapale poklepał i kolana pani Boskiej mówišc: - Dobre były czasy! co? W młodoœci, co na placu, to nieprzyjaciel, a co dzień, to nowyfigiel, ha Stateczna matrona zmieszała się bardzo i odsunęła się nieco od wesołego rycerza; młode niewiasty pospuszczały oczy domyœliwszy się łacno, że figle, o których mówił pan Zagłoba, czymœ przeciwnym przyrodzonej ich skromnoœci być muszš, zwłaszcza że żołnierze wybuchnęli wielkim œmiechem. - Trzeba będzie prędko do pana Ruszczyca posłać - rzekła Basia - żeby pan Piotrowiczzastał już listy gotowe w Raszkowie. Na to pan Bogusz: - Œpieszcie się waćpaństwo z całš tš sprawš, póki zima, bo raz, że wtedy żadne czambuły nie wychodzš i drogi bezpieczne, a po wtóre, a po wtóre, wiosnš Bóg wie co się może przygodzić. - Miałżeby pan hetman jakie wiadomoœci z Carogrodu? - spytał Wołodyjowski. - Miał, i o takowych z osobna musimy pogadać. To pewna, że i z owymi rotmistrzami trzeba pilno kończyć. Kiedy Mellechowicz wróci, bo od niego siła zależy? - Ma on tam tylko resztę grasantów wycišć, a póŸniej ciała pogrzeœć. Powinien wrócić jeszcze dziœ albo jutro rano. Kazałem mu tylko naszych pogrzeœć, a Azbowych niekoniecznie, że to zima idzie i przed zarazš nie ma strachu. Wreszcie wilcy ich uprzštnš. - Prosi pan hetman - rzekł pan Bogusz - aby Mellechowicz żadnej tu przeszkody w swojej robocie nie miał; ile razy zechce doRaszkowa pojechać, tyle razy niech jedzie. Prosi też pan hetman, żeby onemu we wszystkim ufać, gdyż pewien jest jego dla nas miłoœci. Wielki to żołnierz i wiele dobrego może sprawić. - Niech sobie jeŸdzi do Raszkowa i dokšd chce - odrzekł mały rycerz.- Od chwili jakeœmy Azbę znieœli, niezbyt on mi nawet potrzebny. Żadne już większe kupy teraz się nie pojawiš aż do pierwszej trawy. - Także to Azba zniesion? - spytał pan Nowowiejski. - Tak zniesion, że nie wiem, czy dwudziestupięciu ludzi uszło, a i tych się po jednemu wyłowi, jeœli już ich Mellechowicz nie wyłowił. - Okrutnie się z tego cieszę - odrzekł pan Nowowiejski - bo teraz pewnie można będzie bezpiecznie do Raszkowa jechać. Tu zwrócił się do Basi: - Możemy listy do pana Ruszczyca zabrać, októrych jejmoœć pani dobrodziejka wspominała. - Dziękujem - odrzekła Basia - cišgle sš tu okazje, bo umyœlnych się posyła. - Wszystkie komendy cišgły zwišzek międzysobš utrzymywać muszš- objaœnił pan Michał. - Ale, proszę, to waszmoœć do Raszkowa z tš oto pięknš pannš jedziesz? - Muc to sobie zwyczajny, nie żadna pięknoœć, moœci dobrodzieju- odrzekł pan Nowowiejski - a do Raszkowa jedziem, bo tam syn mój niecnota pod choršgwiš pana Ruszczycowš służy. Lat blisko dziesięć, jakz domu uciekł i listami jeno do mojej ojcowskiej klemencji pukał. Wołodyjowski aż w ręce klasnšł: - Zarazem się domyœlił, że waszmoœć pana Nowowiejskiego młodego rodzic, i właœnie pytać miałem, tylko żeœmy to byli żałoœciš jejmoœci pani Boskiej zajęci. Zarazem się domyœlił, bo i rysów jest podobieństwo! Proszę, to on waszmoœci syn!... - Tak mnie nieboszczka jego matka zapewniała, a że niewiasta była cnotliwa, więc nie mam przyczyny wštpić. - Podwójniem z takiego goœcia rad! Dla Boga!tylko nie nazywajże mi waœć syna niecnotš,bo to znamienity żołnierz i godny kawaler, któren zaszczyt największy waszmoœci przynosi. Po panu Ruszczycu pierwszy to w całej choršgwi zagończyk; chyba waszmoœć nie wiesz, że to oczko w głowie hetmana! Całe komendy już mu powierzano iz każdej funkcji z niepomiernš sławš się wywišzywał. Pan Nowowiejski pokraœniał z zadowolenia. - Moœci pułkowniku - rzekł - nieraz po to jeno ojciec dziecko przygani, by ktoœ jego słowom zaprzeczył, i tak mniemam, że nie można rodzicielskiego serca bardziej udelektować, jak przyganie negujšc. Już mnie też słuchy o chwalebnych Adaszkowych służbach dochodziły, ale teraz dopiero prawdziwie mi pocieszno, gdypotwierdzenie tej famy z tak sławnych ust słyszę. Powiadajš, że nie tylko ma być mężny żołnierz, ale i stateczny, co mi nawet dziw, bo zawsze był wicher. Ochotę do wojny od małego, szelma, miał, a najlepszy dowód, że pacholęciem uciekł z domu. Przyznaję, że gdybym go był wówczas złapał, byłbym mu był pro memoria nie żałował, ale teraz trzeba będzie, widzę, zaniechać, bo mi się znowu na jakie dziesięć lat pochowa, a staremu tęskno. - Że to jednak przez tyle lat do domu nie zajrzał?... - Bom mu wzbronił. Atoli doœć mi tego i teraz pierwszy przyjeżdżam, gdyż on, na służbie będšc, nie może. Chciałem imć państwa łaskawców moich o goœcinnoœć dladziewki prosić, a sam do Raszkowa jechać, skoro jednak powiadacie, że wszędy bezpieczno, to wezmę i jš ze sobš. Ciekawaœwiata sroka, niech mu się napatrzy. - I ludzie niech jej się napatrzš! - wtršcił Zagłoba. - Nie mieliby na co! - odrzekła panna, której œmiałe czarne oczy i złożone jakby do całusa usta mówiły zresztš co innego. - Muc to zwyczajny, nic więcej jak muc! - rzekł pan Nowowiejski. - Ba, ale jak gładkiego oficera zobaczy, to aż jš podrzuca. Z tej przyczyny wolałem jš ze sobš zabrać niż zostawić, zwłaszcza że samej dziewce w domu niebezpieczno. Ale jeœli mi przyjdzie bez niej do Raszkowa jechać, niechże jš jejmoœć pani na sznurku każe przywišzać, inaczej bryknšć gotowa. - Ja sama nie byłam lepsza - odrzekła Basia. - Dawali jej kšdziel przšœć - ozwał się Zagłoba - a ona z niš tańcowała, jak nie miała z kim lepszym Ale waćpan wesoły człowiek, panie Nowowiejski. Baœka! chciałbym się z panem Nowowiejskim stuknšć, bo i ja też lubię czasem krotochwile... Tymczasem, nim podano wieczerzę, otworzyły się drzwi i wszedł Mellechowicz.Pan Nowowiejski nie spostrzegł go od razu, bo zagadał się z panem Zagłobš, natomiast spostrzegła go Ewka i płomienie uderzyły jej na twarz, a potem zbladła nagle. - Panie komendancie! - rzekł do Wołodyjowskiego Mellechowicz.- Wedle rozkazu, tamci wyłapani. - Dobrze Gdzie sš? - Podług rozkazu: kazałem ich powiesić. - Dobrze! A twoi ludzie wrócili? - Częœć ostała dla grzebania ciał, reszta jest ze mnš. W tej chwili pan Nowowiejski podniósł głowę i nadzwyczajne zdumienie odbiło się na jego obliczu. - Dla Boga! co ja widzę! - rzekł. Po czym wstał, poszedł wprost przed Mellechowicza i zakrzyknšł: - Azja! A ty tu co robisz, hultaju?! I podniósł rękę chcšc chwycić za kołnierz Lipka, lecz ów wzburzył się w jednej chwili, jak gdyby kto garœciš prochu w płomień cisnšł, pobladł jak trup i chwyciwszy żelaznš dłoniš rękę Nowowiejskiego, rzekł: - Nie znam waœci! Coœ za jeden?! I odepchnšł go silnie, aż pan Nowowiejski potoczył się na œrodek izby. Przez czas jakiœ z wœciekłoœci słowa nie mógł przemówić, lecz chwyciwszy dech poczšł krzyczeć: - Moœci komendancie! to mój człowiek, i do tego zbieg W moim domu od małego!... Hultaj! zapiera się! To mój człowiek! Ewa! kto to jest? gadaj! - Azja! - rzekła, drżšc cała, panna Ewa. Mellechowicz ani na niš spojrzał. Oczy wpiłw pana Nowowiejskiego i łopocšc nozdrzami, patrzył w starego szlachcica z nieopisanš nienawiœciš, œciskajšc rękš głownię noża. Przy czym od ruchu nozdrzy wšsy jego poczęły drgać, a spod tych wšsów przebłyskiwały białe kły, zupełnie jak u rozwœcieczonego zwierza. Oficerowie stanęli kołem. Basia wyskoczyła na œrodek między Mellechowicza a Nowowiejskiego. - Co to znaczy? - spytała marszczšc brwi. Widok jej uspokoił nieco przeciwników. - Panie komendancie - rzekł Nowowiejski -to znaczy, com rzekł: to jest mój człowiek imieniem Azja - i zbieg. Służšc z młodych lat wojskowo na Ukrainie, znalazłem go półżywego w stepie i przygarnšłem. To Tatarczuk. Chował się przez dwadzieœcia lat w domu moim i uczyłsię razem z synem. Gdy syn uciekł, ów wyręczał mnie w gospodarstwie, póki mu się amorów z Ewuchš nie zachciało, co ja spostrzegłszy kazałem go wychłostać; on zasię potem zbiegł. Jak on się tu zwie? - Mellechowicz! - To sobie przybrał przezwisko. On zwie sięAzja, nic więcej! Powiada, że mnie nie zna, ale ja go znam i Ewucha także. - Dla Boga! - rzekła Basia - toż syn waszmoœciów wielekroć go u nas widział. Jakże go nie poznał? - Syn mógł go nie poznać, bo gdy uciekł z domu, obaj mieli po piętnaœcie lat, a ten szeœć jeszcze u mnie siedział, przez który czas odmienił się znacznie i dorósł, i wšsymu wyrosły. Ale Ewucha wraz go poznała. Moœci państwo, już też prędzej obywatelowi dacie wiarę niŸli temu przybłędzie z Krymu! - Pan Mellechowicz jest hetmańskim oficerem - rzekła Basia - nic nam do niego!- Pozwól waœć, że go wypytam. Audiatur et altera pars!- ozwał się mały rycerz. Lecz pan Nowowiejski wpadł w złoœć. - Pan Mellechowicz! Jaki on pan! mój pachoł, który się pod cudze nazwisko podszył. Jutro tego p a n a psiarkiem moimuczynię, pojutrze baty temu p a n u każę dać, i w tym sam hetman mi nie przeszkodzi, bom szlachcic i swoje prawa znam! Na to pan Michał ruszył wšsikami i rzekł już ostrzej: - A jam nie tylko szlachcic, ale i pułkownik,i moje prawa także znam. Człeka swojego prawem możesz waœć dochodzić i do inkwizycji hetmańskiej się udać, ale rozkazuję tutaj ja, nikt inny! Pan Nowowiejski pomiarkował się zaraz, wspomniawszy, że mówi nie tylko do komendanta, ale i do zwierzchnika własnego syna, a przy tym najsławniejszego w Rzeczypospolitej rycerza. - Panie pułkowniku - rzekł łagodniejszym już tonem. - Jać go wbrew woli waszmoœciowej nie wezmę, jeno prawa swoje wywodzę, którym proszę, aby była wiara dana. - Mellechowicz, co ty na to? - spytał Wołodyjowski. Tatar wbił oczy w ziemię i milczał. - Bo imię ci Azja, to wszyscy wiemy! - dodał Wołodyjowski. - Co tu innych dowodów szukać! - rzekł Nowowiejski. - Jeœli to mój człowiek, to ryby ma sinš farbš na piersiach wykłute! Usłyszawszy to pan Nienaszyniec otworzyłszeroko oczy i usta, następnie porwał się za głowę i zakrzyknšł: - Azja Tuhaj-bejowicz! Wszystkie oczy zwróciły się na niego, ten zaœ aż trzšsł się cały, jakby wszystkie rany otworzyły mu się na nowo, i powtarzał: - To mój jasyr! To Tuhaj-bejowicz! Na Boga!to on! A młody Lipek podniósł dumnie głowę, powiódł swym żbiczym wzrokiem po zgromadzeniu i nagle rozerwawszy żupan na swej szerokiej piersi rzekł: - Ot, ryby sinš barwš wykłute!... Jam jest syn Tuhaj-beja!... Rozdział 29 Umilkli wszyscy, tak wielkie imię strasznegowojownika uczyniło wrażenie. Onże to przecie wespół z groŸnym Chmielnickim całš Rzeczšpospolitš potrzšsał; on wylał morze krwi polskiej; on Ukrainę, Wołyń, Podole i ziemie halickie kopytami końskimi stratował, zamki i grody poburzył, wsie ogniem nawiedził, dziesištki tysięcy ludzi wjasyr wzišł. Syn takiego człowieka stał ototeraz przed zgromadzeniem w chreptiowskiej stanicy i mówił ludziom do oczu: "Ja mam sine ryby na piersiach, jam jest Azja, koœć z koœci Tuhaj-bejowej." Lecz taka była w ówczesnych ludziach czeœć dla krwi znamienitej, iż mimo zgrozy,jakš imię przesławnego murzy musiało w duszy każdego żołnierza wywołać, Mellechowicz wyrósł w ich oczach, jakby całš wielkoœć ojcowskš wzišł w siebie. Patrzyli więc na niego ze zdumieniem, a głównie niewiasty, dla których wszelka tajemnica największš stanowi ponętę; ów zaœ, jakby i we własnych oczach przez wyznanie wyrósł, stał hardo, głowy nie spuszczał, i wreszcie rzekł: - Ów szlachcic (tu wskazał na Nowowiejskiego) prawi, żem ja jego człek,a ja mu na to rzeknę, iż rodzic mój po lepszych grzbiecie na koń siadał. Prawdę zresztš mówi, żem u niego był, bom był, i pod jego puhš grzbiet mi krwiš spłynšł, czego nie zapomnę, tak mi dopomóż Bóg... Mellechowiczem nazwałem się, żeby jego poœcigu uniknšć. Ale teraz, choć mogłem doKrymu zbiec, tej ojczyŸnie krwiš i zdrowiem służę, więc niczyj ja, jeno hetmański. Mój ojciec chanom pokrewny i wKrymie bogactwa a rozkosze mię czekały; ja zaœ tu zostałem we wzgardzie, bo tę ojczyznę miłuję i pana hetmana miłuję, i tych miłuję, którzy mi nigdy kontemptu nie okazali. To rzekłszy skłonił się Wołodyjowskiemu, schylił się przed Basiš tak nisko, iż głowš dotknšł niemal jej kolan, zresztš nie spojrzawszy na nikogo więcej wzišł szablę pod pachę i wyszedł. Przez chwilę trwało jeszcze milczenie; pierwszy pan Zagłoba ozwał się: - Ha! gdzie to pan Snitko! Mówiłem, że temuAzji wilkiem z oczu patrzy, a to i wilczy syn - Lwi syn - odrzekł Wołodyjowski - i kto wie, czy w ojca nie poszedł! - Dla Boga! uważaliœcie waćpaństwo, jak to mu zęby błyskały, zupełnie jak staremu Tuhaj-bejowi, gdy był w gniewie! - rzekł pan Muszalski. - Po tym jednym bym go poznał, bom też starego Tuhaj-beja często widywał. - Nie tak często jak ja! - odpowiedział pan Zagłoba. - Teraz rozumiem - wtršcił pan Bogusz - dlaczego on ma taki mir między Lipkami i Czeremisami. Oni to przecie Tuhaj-bejowe imię jako œwięte wspominajš. Przez Bóg żywy! gdyby ten człowiek chciał, mógłby ich co do jednego w sułtańskš służbę zaprowadzić i siła klęsk nam przyczynić. - Tego on nie uczyni - odparł Wołodyjowski- bo to, co rzekł, że tę ojczyznę i hetmanamiłuje, to prawda: inaczej by nie służył między nami, mogšc do Krymu iœć i tam we wszystko opływać. Już też rozkoszy u nas nie zaznał! - Nie uczyni - powtórzył pan Bogusz - bo gdyby chciał, to by już uczynił. Żadnej do tego nie miał przeszkody. - Przeciwnie-dodał Nienaszyniec - wierzę teraz, że on owych zdrajców rotmistrzów na powrót do Rzeczypospolitej skaptuje. - Panie Nowowiejski - rzekł nagle Zagłoba - żebyœ tak waćpan był wiedział, że to Tuhaj-bejowicz, może byœ tego... może byœ tak... co? - Kazałbym mu zamiast trzysta - tysišc trzysta puh dać. Niech mnie piorun trzaœnie, jeœlibym tego nie zrobił! moi moœci panowie! Dziwno mi to, że on, będšc Tuhaj-bejowym szczenięciem, do Krymu nie zbiegł. Chyba że się niedawno o tym dowiedział, bo u mnie nic nie wiedział. Dziwno mi to, powiadam, ale dla Boga, nie ufajcieże mu! Toć ja go dawniej od ichmoœciów znam i powiem tylko tyle: diabełnie jest tak przewrotny, wœciekły pies nie tak zapalczywy, wilk mniej zawzięty i okrutny od tego człowieka. Jeszcze on namtu wszystkim sadła za skórę zaleje! - Co waœć mówisz! - rzekł Muszalski. - My jego przy robocie pod Kalnikiem, Humaniem,Bracławiem i w stu innych potrzebach widzieli. - Nie daruje on swego! zemœci się! iem,óryÄ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŠP§cŞ÷ cŤ— cŹˇ+­c­d:ó#- A dziœ Azbowych grasantów jak golił! Co waœć prawisz! Tymczasem Basia cała była w ogniach, tak jš ta Mellechowiczowska historia zajęła; ale chciało się Basi, żeby i koniec był godny poczštku, więc potrzšsajšc Ewš Nowowiejskš szeptała jej do ucha: - Ewka, a ty jego miłowała? przyznaj się, nie zapieraj! Miłowałaœ, ha? jeszcze miłujesz, co? jestem pewna! BšdŸ ze mnš szczera. Komu się zwierzysz, jeœli nie mnie, niewieœcie? Widzisz! Prawie królewska krew w nim! Pan hetman mu dziesięć indygenatów, nie jeden, wyrobi. Pan Nowowiejski się nie sprzeciwi. Niechybnie i Azja cię jeszcze miłuje! Już jawiem, już wiem. Nie bój się! On we mnie ufnoœć ma. Zaraz go wezmę na pytki. Bez przypiekania powie. Miłowałażeœ go okrutnie? Miłujeszże go jeszcze? Ewka była jakby odurzona. Gdy Azja po raz pierwszy skłonnoœć ku niej okazał, była jeszcze niemal dzieckiem, potem nie widziała go przez lat wiele i przestała o nim myœleć. Zostało jej po nim wspomnieniezapalczywego wyrostka, który był na wpółtowarzyszem jej brata, a na wpół człowiekiem służebnym. Ale teraz, gdy po długiej rozłšce ujrzała go znowu, stanšł przed niš junak piękny i groŸny jak sokół, oficer i słynny zagończyk, a do tego syn, wprawdzie obcego, lecz ksišżęcego rodu. Więc i jej młody Azja przedstawił się zupełnie inaczej, więc widok jego oszołomił jš, a zarazem olœnił i upoił. Wspomnienia ocknęły się ze snu. Serce jej nie mogło pokochać junaka w jednej chwili,ale w jednej chwili poczuła w nim lubš do tego gotowoœć. Basia nie mogšc dopytać się zabrała jš wraz z Zosiš Boskš do alkierza i na nowo zaczęła nalegać: - Ewka! gadaj prędko, ogromnie prędko! Miłujesz go? Pannie Ewie łuna biła na twarz. Była to czarnowłosa i czarnooka panna o krwi goršcej, która krew na każdš wzmiankę o kochaniu falš uderzała jej na jagody. - Ewka! - powtórzyła po raz dziesišty Basia- miłujesz go? - Nie wiem - odrzekła po chwili wahania panna Nowowiejska. - Ale nie przeczysz? Oho! to już wiem! Jeno się nie wzdragaj! Jam pierwsza powiedziałaMichałowi, że go kocham - i nic! i dobrze! Musieliœcie się dawniej okrutnie kochać! Ha! teraz rozumiem! To on z tęsknoœci za tobš taki zawsze ponury jak wilk chodził. Żołnierzysko mało nie uschło! Co między wami było, powiadaj! - W lamusie mi powiedział, że mnie miłuje -szepnęła panna Nowowiejska. - W lamusie!... to dopiero!... A potem co? - Potem mnie ułapił i poczšł całować - cišgnęła jeszcze ciszej panna. - Niech go nie znam, tego Mellechowicza! A ty co? - A ja bałam się krzyczeć. - Bała się krzyczeć! Zoœka, słyszysz!... Kiedy się wasze kochanie wykryło? - Ojciec nadszedł i zaraz go obuszkiem uderzył, potem mnie bił i jego kazał tak bić, tak bić, że dwie niedziele leżał! Tu panna Nowowiejska rozpłakała się po częœci z żalu, a po częœci z konfuzji. Na ten widok załzawiły się zaraz i modre oczka czułej Zosi Boskiej, atoli Basia poczęła Ewę pocieszać: - Wszystko to się skończy dobrze, moja w tym głowa I Michała do roboty zaprzęgnę, i pana Zagłobę. Już ja ich namówię, nie bój się! Przed pana Zagłoby dowcipem nic się nie ostoi. Ty jego nie znasz! Nie płacz, Ewka, bo czas na wieczerzę... Mellechowicza na wieczerzy nie było. Siedział w swojej izbie i grzał sobie na ogniu gorzałkę z miodem, którš następnie przelewał do mniejszej blaszanki i popijał przegryzajšc sucharem. Pan Bogusz przyszedł do niego póŸnš już nocš, aby się z nim o nowinach rozmówić. Tatar posadził go zaraz na zydlu obitym owczš skórš i postawiwszy przed nim pełny kusztyczek goršcego napoju, spytał: - A pan Nowowiejski zawszeli chce chłopa swego ze mnie uczynić? - Już o tym mowy nie ma -odparł pan podstoli nowogrodzki.-Prędzej by pan Nienaszyniec mógł się do ciebie przyznać, ale i jemu nic po tobie, bo tam już siostra jego albo zmarła, albo zgoła nie życzy sobie w losie odmiany. Pan Nowowiejski nie wiedział, ktoœ był, gdy cię za konfidencję z córkš karał. A teraz i on jako ogłuszony chodzi, bo choć ojciec twój siła złego ojczyŸnie naszej wyrzšdził, przecie wojownik był znakomity, i zawsze co krew,to krew. Dla Boga nikt tu palca na cię nie zakrzywi, póki tej ojczyŸnie wiernie służysz, zwłaszcza że wszędy masz przyjaciół. - Dlaczego bym jej nie miał wiernie służyć?- odparł Azja. - Mój ojciec was bił, ale on był poganin, ja zaœ Chrystusa wyznaję. - Otóż to jest! oto jest! Nie możesz ty już do Krymu wracać, chyba z utratš wiary, żezaœ musiałaby iœć za tym i utrata zbawienia, więc żadne dobra ziemskie ani godnoœci wynagrodzić by ci tego nie mogły. Po prawdzie, toœ ty wdzięcznoœć winien i panu Nienaszyńcowi, i panu Nowowiejskiemu, bo pierwszy z nich spomiędzy pogan cię wydobył, a wtóry w prawdziwej wierze wyhodował. Na to Azja: - Ja wiem, że ja im wdzięcznoœć winien, i postaram się wypłacić. Słusznieœ waszmoœć zauważył, że siła tu dobrodziejów znalazłem - Tak to mówisz, jakby ci gorzko w gębie było, a przecie policz sam życzliwych. - Jegomoœć pan hetman i waszmoœć w pierwszym rzędzie: to do œmierci będę powtarzał. Kto więcej; to nie wiem... - A komendant tutejszy? Czy ty myœlisz, żeby on cię w czyjekolwiek ręce wydał, choćbyœ nie był Tuhaj-bejowym synem? A ona a pani Wołodyjowska! Słyszałem przecie, co o tobie przy wieczerzy mówiła... Ba! a jeszcze przedtem, gdy Nowowiejski cię poznał, zaraz za tobš poczęła się oponować Pan Wołodyjowski wszystko by dla niej uczynił, bo on œwiata za niš nie widzi, siostra zaœ brata nie możewięcej miłować jako ona ciebie. Przez całšwieczerzę z gęby jej nie schodziło twoje imię... Młody Tatar pochylił nagle głowę i poczšł dmuchać w półkwaterek goršcego napoju; przy czym gdy do odmuchania wydšł sinawenieco wargi, twarz uczyniła mu się tak dzika i tak tatarska, że aż pan Bogusz rzekł: - Dalibóg, jakiœ ty wszelako w tej chwili do starego Tuhaj-beja podobny, to przechodzi imaginację. Znałem go przecie doskonale, widywałem go i na chańskim dworze, i w polu; jeŸdziłem do jego siehenia mało dwadzieœcia razy. - Niech Bóg błogosławi sprawiedliwym, a zaraza niech wydusi krzywdzicieli! - odrzekł Azja. - Zdrowie hetmańskie! Pan Bogusz wypił i rzekł: - Zdrowie i długie lata Garœć nas wprawdzie tych, którzy przy nim stoimy, ale prawdziwych żołnierzy. Da Bóg, nie damy się tym łuszczybochenkom, co sejmikować tylko umiejš i panu hetmanowi zdradę przeciw królowi zadawać. Szelmy! To my w stepie dzień i noc czołem do nieprzyjaciela stoim, a oni dzieżki pełne bigosu i jagieł wożš, a łyżkami w nie bębniš! Ot, ich robota! Pan hetman posła za posłem œle, o pomoc dla Kamieńca prosi, jako Kasandra upadek Ilium i narodu Priamaprzepowiada, a ci o niczym nie myœlš, jeno cišgle dochodzš, kto przeciw królowi zawinił. - O czym waszmoœć mówisz? - Et, nic! Uczyniłem comparationem naszegoKamieńca z Trojš, aleœ ty pewnie o Troi niesłyszał. Niech się jeno uspokoi trochę, a pan hetman indygenat ci wyrobi, szyję daję!czasy idš takie, że okazji ci nie zbraknie, jeœli szczerze chcesz się sławš okryć. - Albo ja się sławš pokryję, albo mnie ziemia pokryje. Usłyszysz waœć o mnie, jako Bóg na niebie! - A cóż tamci? co Kryczyński? wrócš? nie wrócš? Co teraz czyniš? - Po sieheniach stojš: jedni w Udrzyjskim Stepie, inni dalej. Ciężko im się ze sobš porozumieć, bo daleko. Majš rozkaz na wiosnę do Adrianopola wszyscy ruszać i żywnoœci co najwięcej ze sobš brać. - Na Boga! to jest ważne, bo jeœli w Adrianopolu będzie wielki wojskowy congressus, to wojna z nami pewna. Trzebapana hetmana zaraz o tym uwiadomić. On też myœli, że wojna nastšpi, ale to byłby już niechybny znak. - Halim mówił mi, iż tam między nimi mówiš, jakoby i sam sułtan do Adrianopola miał zjechać. - Pochwalone imię Pańskie! A tu u nas wojska ledwie garœć. Cała nadzieja w opocekamienieckiej. Zali Kryczyński stawia jakie nowe kondycje? - Więcej oni wypisujš skarg, niŸli stawiajš kondycyj: powszechna amnes- tia, przywrócenie do praw i przywilejów szlacheckich, jakie za dawnych czasów mieli, zatrzymanie szarży dla rotmistrzów -oto, czego chcš. Ale że sułtan więcej im już przyznał, więc się wahajš. - Co prawisz! Jakże sułtan więcej im może przyznać niŸli Rzeczpospolita? W Turczech jest absolutum dominium i wszystkie prawa od jednej sułtańskiej fantazji zależš. Choćby i ten, który obecnie żywie i panuje, wszystkich obietnic dotrzymał, to następcazłamie je albo podepce, kiedy zechce. Tymczasem u nas przywilej œwięta rzecz- i kto szlachcicem zostanie, temu sam król niemoże nic odjšć. - Oni powiadajš, że szlachtš byli, a dlatego ich na równi z dragonami traktowano, a starostowie kazali im nieraz rozmaite powinnoœci odbywać, od których nie tylko szlachta jest wolna, ale nawet i bojarzynkowie putni. - Skoro im hetman przyrzeka... - Żaden z nich o wspaniałomyœlnoœci hetmańskiej nie wštpi i wszyscy go po cichu w sercu kochajš, ale myœlš sobie tak:hetmana samego zdrajcš hassa szlachecka okrzykuje; na dworze u króla go nienawidzš; sšdem mu konfederacja grozi -jakże on potrafi co wskórać? Pan Bogusz poczšł trzeć czuprynę. - Więc co? - Więc sami nie wiedzš, co majš czynić. - I u sułtana zostanš? - Nie. - Ba! kto im rozkaże wrócić do Rzeczypospolitej? - Ja! - Jakże to - Tuhaj-bejowym jestem synem - Mój Azja! - rzekł po chwili pan Bogusz - nie neguję, że oni mogš się w twojej krwi isławie Tuhaj-bejowej kochać, chociaż oni sš nasi Tatarzy, a Tuhaj-bej był naszym wrogiem. Takie rzeczy ja rozumiem, bo i u nas jest szlachta, która z pewnš chlubš opowiada, że Chmielnicki był szlachcicem i nie z kozackiego, ale z naszego narodu pochodził, z Mazurów... No! Przecie taki szelma był, że w piekle gorszego nie znaleŸć, ale że znamienity wojennik, więc radzi się do niego przyznajš. Taka już natura ludzka! Żeby jednak twoja Tuhaj-bejowa krew dawała ci prawo rozkazywać wszystkim Tatarom, do tego słusznych racji nie widzę. Azja czas jakiœ milczał, potem wsparł dłonie na udach i rzekł: - To ja wam powiem, panie podstoli, dlaczego Kryczyński mnie słucha i inni mniesłuchajš. Bo oprócz tego, że oni proste Tatarczuchy, a ja kniaŸ, jest jeszcze we mnie rada i moc... No! ani wy nie wiecie, anisam pan hetman nie wie... - Jaka rada, jaka moc? - Ja toho skazaty ne umiju - odrzekł po rusińsku Azja. - A czemu ja na takie rzeczygotów, na które inny by się nie ważył? Czemu ja to pomyœlał, czego by inny nie pomyœlał? - Co gadasz? O czymżeœ pomyœlał? - Ja pomyœlał o tym, że gdyby mi pan hetman wolę a prawo dał, tak ja by nie tylko tych rotmistrzów wrócił, ale pół ordy na usługi hetmańskie postawił. Mało to pustej ziemi na Ukrainie i w Dzikich Polach? Niech hetman jeno ogłosi, że któryTatar przyjdzie do Rzeczypospolitej, ten szlachcicem zostanie, w wierze ucisku nie będzie miał, a we własnych choršgwiach będzie służył, że wszyscy własnego hetmana będš mieć, jako Kozacy majš, a moja głowa, że wnet się cała Ukraina zamrowi. Przyjdš Lipkowie i Czeremisy, przyjdš od Dobrudży i Białogrodu, przyjdš z Krymu - i stada przypędzš, i żony z dziećmi na arbach przywiozš. Waszmoœć nietrzęœ głowš: przyjdš! jako dawniejsi przyszli, którzy przez wieki Rzeczypospolitej wiernie służyli. W Krymie iwszędy chan i murzowie ich gnębiš, a tu szlachtš zostanš i szable będš mieć, i pod własnym hetmanem w pole chodzić. Przysięgnę waszmoœci, że przyjdš, bo tam głodem czasem przymierajš. A gdy się między ałusami rozgłosi, że ja z mocy pana hetmana wołam, że Tuhaj-beja syn woła, tedy tysišce tu stanš. Pan Bogusz porwał się za głowę: - Na rany boskie, Azja skšd tobie takie myœli przychodzš? Co by to było?! - Byłby na Ukrainie naród tatarski, jako jest kozacki Kozakom przyznaliœcie i przywileje, i hetmana, czemu byœcie nam nie mieli przyznać? Waszmoœć pytasz, co bybyło? Chmielnickiego by drugiego nie było, bobyœmy nogš Kozakom na gardziel zaraz nastšpili, buntów chłopskich by nie było, rzezi ani spustoszenia, ani Doroszeńki by nie było, bo niechby się podniósł, pierwszybym go na smyczy hetmanowi pod nogi przywiódł. A chciałaby potęga turecka na was iœć, to byœmy sułtana bili; chciałby chan zagony puszczać, to chana. Nie także dawniej Lipkowie i Czeremisi czynili, chociaż w Mahometowej wierze trwali? Czemu byœmy mieli inaczej czynić, my, Tatarowie Rzeczypospolitej! my, szlachta!... Teraz waćpan licz: Ukraina spokojna, kozactwo w ryzie utrzymane, od Turka zasłona, kilkadziesišt tysięcy wojska więcej - ot, com pomyœlał- ot, co mnie do głowy przyszło, ot, dlaczego mnie Kryczyński, Adurowicz, Morawski, Tworowski słuchajš - ot, dlaczego, gdy krzyknę, pół Krymu na one stepy się zwali! Pan Bogusz tak był zdumiony i przygnieciony słowami Azji, jak gdyby œciany tej izby, w której siedzieli, rozstšpiły się nagle i nowe, nieznane ukazały się oczom jego krainy. Przez długi czas słowa nie mógł przemówić i tylko patrzył na młodego Tatara, a ów poczšł chodzić wielkimi krokami po izbie, wreszcie rzekł: - Beze mnie by się ta rzecz stać nie mogła,bom ja syn Tuhaj-beja, a od Dniepru do Dunaju nie masz głoœniejszego między Tatary imienia. Po chwili zaœ dodał: - Co mi Kryczyński, Tworowski i inni! Nie o nich samych, nie o kilka tysięcy Lipków i Czeremisów, ale o całš Rzeczpospolitš chodzi. Mówiš, że z wiosnš wielka wojna z sułtańskš potencjš nastanie, ale pozwólcie mi jeno, a ja takiego waru między tatarstwem nagotuję, że sam sułtan ręce poparzy. - Dla Boga! Ktoœ ty jest, Azja? - wykrzyknšłpan Bogusz. A ów podniósł głowę: - Przyszły hetman tatarski! Blask płomienia padał w tej chwili na Azję oœwiecajšc jego twarz okrutnš i pięknš zarazem, a panu Boguszowi zdawało się, żejakiœ inny człowiek przed nim stoi, taka wielkoœć i pycha biły od postaci młodego Tatara. Uczuł też pan Bogusz, że Azja prawdę mówi. Gdyby podobne wezwanie hetmańskie zostało opublikowane, Lipkowie i Czeremisi wróciliby niechybnie wszyscy, aidzikich Tatarów pocišgnęłoby za nimi bardzo wielu. Stary szlachcic znał wybornieKrym, w którym po dwakroć był niewolnikiem, a potem, wykupiony od hetmana, posłował; znał dwór bachczysarajski, znał ordy siedzšce od Donu do Dobrudży; wiedział, że zimš liczne ałusy z głodu przymierajš; wiedział, że murzom przykrzy się despotyzm i zdzierstwo chańskich baskaków, że w samym Krymie często przychodzi do buntów- więc zrozumiał od razu, że żyzne ziemie iprzywileje znęciłyby niechybnie tych wszystkich, którym w starych siedzibach było Ÿle, ciasno lub niebezpiecznie. Znęciłyby tym bardziej, gdyby poczšł ich wołać syn Tuhaj-beja. On jeden mógł tego dokonać, nikt inny. On sławš swego ojca mógł wzburzyć ałusy, uzbroić jednš połowę Krymu przeciw drugiej połowie, pocišgnšć dzikie ordy białogrodzkie i zatrzšœć całš potęgš chanowš, ba, nawet sułtańskš! Gdyby hetman chciał korzystać z okazji, to Tuhaj-bejowego syna mógł uważać jako człowieka przez samš Opatrznoœć zesłanego. Więc pan Bogusz poczšł innym na Azję patrzeć okiem i zdumiewać się coraz bardziej, jak takie myœli mogły się w głowie jego wylęgnšć? I aż pot uperlił rycerzowi czoło, tak mu się zdały ogromne. Jednakże dużo jeszcze wštpliwoœci zostało mu w duszy, więc tak ozwał się po chwili: - A wiesz ty, że o takš rzecz musiałaby być wojna z Turkiem? - Wojna i tak będzie! Czemu by kazali ordompod Adrianopol iœć? Wtedy chyba wojny nie będzie, jak niesnaski w sułtańskim państwie powstanš; jeżeli zaœ i przyjdzie ruszyć w pole, połowa ordy będzie po naszej stronie. "Na każdš rzecz ma szelma argument!" - pomyœlał pan Bogusz.- W głowie się kręci - rzekł po chwili. - Widzisz, Azja, w każdym razie to niełatwa rzecz. Co by to powiedział król, co kanclerz, a stany? a wszystka szlachta, po większej częœci panuhetmanowi teraz nieżyczliwa. - Mnie jeno pozwolenia hetmańskiego na piœmie trzeba; a jak tu raz sišdziem, niechże nas potem rugujš! Kto będzie rugował i czym? Radzi byœcie Zaporożców zSiczy wyżenšć, ale wam nijak. - Pan hetman zlęknie się odpowiedzialnoœci. - Za panem hetmanem pięćdziesišt tysięcy szabel ordyńskich stanie prócz wojska, które ma w ręku. - A Kozacy? O Kozakach zapominasz? Ci pocznš się natychmiast oponować. je on swego! zemœci się! iem,óryÄ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŽPE`Ż•ă c€°x cą) \˛˜6˝<€łU?- Na to my tu i potrzebni, żeby był miecz nad szyjš kozackš zawieszony. Czym Doroszstoi? Tataramil Niech Tatarów ja wezmę w ręce, wówczas Dorosz musi hetmanowi czołem uderzyć. Tu Azja wycišgnšł dłonie i palce w kształcie szponów orlich rozłożył, za czym chwycił za rękojeœć szabli. - Ot, my Kozakom prawo pokażem! W chłopyoni pójdš, a my będziem dzierżyć Ukrainę. Słysz, panie Bogusz, wy myœleli, że ja mały człek, a ja nie taki mały, jako się Nowowiejskiemu, tutejszemu komendantowi, oficyjerom i wam, panie Bogusz, wydało! Ot, ja nad tym dzień i noc myœlał, aż wychudł, aż mi twarz wpadła - patrz waszmoœć! - i sczerniała. Ale com wymyœlił, tom dobrze wymyœlił, i dlatego rzekłem wam, że we mnie jest moc i rada. Waćpan sam widzisz, że to wielkie rzeczy; jedŸ do pana hetmana, a żywo! Przedstaw mu, niech mi da na piœmie, a ja o stany nie będę dbał. Hetman ma duszę wielkš, hetmanbędzie wiedział, że to i moc, i rada! Powiedz hetmanowi, żem Tuhaj-beja syn, żeja jeden to uczynić mogę; przedstaw, niechsię zgodzi; jeno, na Boga! byle na czas, bylepóki œniegi w stepie, byle przed wiosnš, bo na wiosnę wojna będzie JedŸ wraz i wraz wracaj, abym zaœ prędko wiedział, co mi wypadnie uczynić. Pan Bogusz nie spostrzegł się nawet, że Azja mówił tonem rozkazujšcym, jakby już był hetmanem i swemu oficerowi wydawał polecenia. - Przez jutro wypocznę - rzekł - a pojutrze ruszę. Daj Bóg, abym hetmana w Jaworowie znalazł! Prędka u niego decyzja i wnet będziesz miał odpowiedŸ. - Jak waszmoœć myœlisz, czy pan hetman się zgodzi? - Być może, że ci każe do siebie przyjechać, dlatego do Raszkowa teraz nie wyjeżdżaj, bo stšd prędzej staniesz w Jaworowie. Czy się zgodzi, nie wiem, ale weŸmie on to pod pilnš uwagę, bo potężne racje przytaczasz. Przez Bóg żywy, anim się tego po tobie spodziewał, ale teraz widzę, żeœ niezwyczajny człek i że cię Pan Bóg do wielkoœci przeznaczył. No, Azja, Azja! Namiestnik w choršgwi lipkowskiej, nic więcej, a takie rzeczy w głowie mu siedzš, od których strach człeka bierze. Już teraz nie będę się dziwował, choćbym czaple pióro na twoim kołpaku, a nad tobš buńczuk zobaczył... Wierzę i w to, co powiadasz, że cię owe myœli po nocach żarły... Zaraz pojutrze ruszę, jeno wypocznę nieco, a teraz idę już, bo póŸno iw głowie mi szumi jak we młynie. Ostawaj z Bogiem, Azja... W skroniach mnie łupie, jakobym się upił... Ostawaj z Bogiem, Azja, synu Tuhaj-bejowy! Tu pan Bogusz uœcisnšł wychudzonš dłoń Tatara i zawrócił się ku drzwiom, ale w progu jeszcze stanšł i rzekł: - Jakże to?... Nowe dla Rzeczypospolitej wojska... gotowy miecz nad szyjš kozackš...Dorosz upokorzon... niesnaski w Krymie... potencja turecka osłabiona... koniec zagonom na Ruœ... Dla Boga! dla Boga! To rzekłszy wyszedł, a Azja popatrzył jeszcze chwilę za nim i poszepnšł: - A dla mnie buńczuk, buława i... z wolš albo bez woli - ona! Inaczej gorze wam Po czym dopił gorzałki z blaszanki i rzucił się na pokryty skórami tapczan, stojšcy w kšcie izby. Ogień na kominie przygasł, a natomiast przez okno weszły jasne blaski księżyca, który wysoko już wybił się na chłodne zimowe niebo. Azja leżał czas jakiœ spokojnie, lecz widocznie nie mógł zasnšć. Wreszcie wstał, zbliżył się ku oknu i wpatrzył się wmiesišc, płynšcy jak samotny korab po niezmiernych niebieskich samotniach. Młody Tatar patrzył weń długo, na koniec złożył pięœci tuż przy piersiach, podniósł oba wielkie palce ku górze i z ust jego, które zaledwie przed godzinš Chrystusa wyznawały, wyszedł półœpiew, półprzecišgła mowa o smutnej nucie: - Lacha i Lallach, Lacha i Lallach - MahometRossullach!... Rozdział 30 Atoli Basia od rana nazajutrz odbywała naradę z mężem i panem Zagłobš, jak by dwa serca kochajšce się i uciœnione połšczyć. Oni obaj œmieli się z jej zapału i nie przestawali jej drażnić, jednakże ustępujšc jej ze zwyczaju we wszystkim jak rozpieszczonemu dziecku, obiecali jej wkońcu pomagać. - Najlepiej - mówił Zagłoba - namówić starego Nowowiejskiego, żeby dziewki ze sobš do Raszkowa nie brał, że to i chłody już idš, i droga nie całkiem bezpieczna; natenczas młodzi często się tu ze sobš będš widywać i rozamorujš się w sobie do reszty. - O, to jest wyborna myœl - zawołała Basia.- Wyborna, niewyborna - odrzekł Zagłoba -ale ty ich swojš drogš z oczu nie spuszczaj. Tyœ jest baba - i tak myœlę, że w końcu ich zlutujesz, bo baba zawsze zrobi swoje; pilnuj jeno, żeby i diabeł przytym swego nie zrobił. Byłby ci wstyd, że toz twojej poręki. Basia poczęła naprzód prychać na pana Zagłobę jak kotka, po czym rzekła: - Waćpan się chwalisz, żeœ był za młodu Turek, i myœlisz, że każdy Turek!... Azja nietaki! - Nie Turek, tylko Tatar. Ładna kukła! Ona będzie za tatarskie afekta ręczyć! - Oni oboje o płakaniu najwięcej myœlš, a toze srogiej żałoœci... Ewa przy tym najzacniejsza dziewka! - Jeno takš ma twarz, jakoby jej kto na czole napisał: "naœci gęby!" Hu! kawka to jest! Wczorajem to sobie zakonotował, że gdy przy stole naprzeciw gładkiego chłopa siedzi, to tak dycha, że aż raz w raz talerzodrzuca i musi go sobie przysuwać. Czysta kawka, mówię ci! - Waćpan chcesz, żebym sobie poszła? - Nie pójdziesz, jak o swaty chodzi. Znajš cię, nie pójdziesz! A ponoœ ci jeszcze za wczeœnie ludzi swatać, bo to sędziwych niewiast rzemiosło. Pani Boska mówiła mi wczoraj, że gdy cię powracajšcš z wyprawy w hajdawerkach postrzegła, rozumiała, że synalka pani Wołodyjowskiej widzi, któren się na podjezdku koło płotówwprawia. Nie kochasz ty powagi, ale i powaga ciebie nie kocha, co się zaraz z twojej misternej postaci okazuje. Czysty żak, jak mi Bóg miły! Inne teraz niewiasty na œwiecia! Za moich czasów, gdy podwika na ławie siadła, to aż ława zaskrzypiała, jakby ktoœ psu na ogon nastšpił, a ty byœ mogła na kocie oklep jeŸdzić, bez wielkiej dla onej bestii fatygi... Mówiš też, że niewiasty, które zaczynajš swatać, potomstwa mieć nie będš. - Zali naprawdę tak mówiš? - spytał zaniepokojony mały rycerz. Lecz pan Zagłoba poczšł się œmiać, a Basiaprzyłożywszy swojš różowš twarz do twarzy męża rzekła półgłosem: - Et, Michałku! Sposobnš porš ofiarujemy się do Częstochowy, to może Najœwiętsza Panna odmieni! - Najlepszy to istotnie sposób - rzekł Zagłoba. Na to tamci uœciskali się zaraz, po czym Basia rzekła: - A teraz mówmy o Azji i o Ewuni, jak by impomóc. Nam dobrze, niech i im będzie dobrze! - Jak Nowowiejski wyjedzie, będzie im lepiej- rzekł mały rycerz - bo przy nim nijak byłoby się im widywać, zwłaszcza żeAzja starego nienawidzi. Ale gdyby mu staryEwkę oddał, może by przepomniawszy dawnych uraz poczęli się wzajem miłować jako teœć z zięciem. Według mojej głowy tedy nie w tym rzecz, żeby młodych zbliżać, bo oni i tak się kochajš, ale w tym,by starego przejednać. - Nieużyty to człowiek! - rzekła pani Wołodyjowska. Na to Zagłoba: - Baœka! imainuj sobie, że masz córkę i że trzeba ci jš za jakowegoœ Tatarzyna wydać? - Azja kniaŸ - odrzekła Basia. - Nie neguję, że Tuhaj-bej z wielkiej krwi pochodził, ale owo i Hassling był szlachcic,a przecie by Krzysia Drohojowska nie poszła za niego, gdyby był naszego indygenatu nie miał. - To wystarajcie się dla Azji o indygenat! - Łatwa to rzecz! Choćby go kto i do herbu przypuœcił, sejm takowš wolę musi potwierdzić, a do tego trzeba i czasu, i protekcji. - Tego nie lubię, że czasu trzeba, bo protekcja by się znalazła. Pewnie by jej pan hetman Azji nie odmówił, bo on się w ludziach wojennych kocha. Michale! pisz do hetmana Chcesz inkaustu, piór, papieru? Zaraz pisz! Ot, ja ci wszystko przyniosę, i œwiecę, i pieczęć, a ty sišdziesz i nie mieszkajšc napiszesz! Wołodyjowski poczšł się œmiać. - Boże Wszechmogšcy! - rzekł - prosiłem cię o statecznš realistkę za żonę, a tyœ mi wicher dał! - Mów tak, mów, to ci zamrę! - A niedoczekanie twoje! - krzyknšł żywo mały rycerz. - Niedoczekanie twoje tfu tfuna psa urok. Tu zwrócił się do pana Zagłoby: - Waćpan nie wiesz jakich słów od uroku? - Wiem i jużem je powiedział! - odrzekł Zagłoba. - Pisz! - zawołała Basia - bo ze skóry wyskoczę! - Ja bym i dwadzieœcia listów napisał, byle ci dogodzić, chociaż nie wiem, na co się to przyda, bo tu i sam hetman nie poradzi, a zprotekcjš wtedy dopiero może wystšpić, jak będzie pora. Moja Basiu, panna Nowowiejska spuœciła ci się z tajemnicy, dobrze! Aleœ z Azjš nic nie mówiła i tego nawet dotychczas nie wiesz, czy on wzajemnym afektem dla Nowowiejskiej płonie. - Ale! nie płonie! jakże nie ma płonšć, kiedyjš w lamusie pocałował! Aha! - Dusza złota! - rzekł œmiejšc się Zagłoba. - Takie to jak nowo narodzone dziecko, jenoże tym językiem lepiej obraca. Moja kochana, żebyœmy się chcieli, ja i Michał, ze wszystkimi żenić, które całować się przygodziło, tedy trzeba by nam zaraz Mahometowš wiarę przyjšć i mnie być padyszachem, a jemu chanem krymskim, co, Michale, co? - Na Michała miałam raz podejrzenie, jeszcze wtedy, kiedy nie byłam jego! - rzekła Basia. I przysunšwszy mu paluszek do oczu poczęła się przekomarzać: - Ruszaj wšsikami, ruszaj! Nie zaprzesz się! Wiem, wiem! i ty wiesz!.. u Ketlinga!... Mały rycerz rzeczywiœcie ruszał wšsikami, ażeby sobie dodać fantazji, a zarazem zmieszanie pokryć, wreszcie chcšc zwrócić rozmowę na co innego rzekł:- A tak i nie wiesz, czy Azja w Nowowiejskiej rozkochan? - Czekajcie, wezmę ja go na cztery oczy i wypytam. Ale on rozkochany! musi być rozkochany! Inaczej nie chcę go znać! - Dalibóg, gotowa w niego wmówić! - rzekł Zagłoba. - I wmówię, choćbym się miała co dzień z nim zamykać! - Wpierw go wybadaj - rzekł mały rycerz. - Być może, że on się od razu nie przyzna, bo to dzikus. Nic to! Powoli w konfidencję znim wejdziesz, poznasz go lepiej, wyrozumiesz i wówczas dopiero będziesz wiedziała, co czynić. Tu mały rycerz zwrócił się do pana Zagłoby: - Ona zdaje się płocha, a bystra jest! - Kozy bywajš bystre! - rzekł z powagš panZagłoba. Dalszš rozmowę przerwał pan Bogusz, który wpadł jak bomba i zaledwie zdšżywszy ucałować Basine ręce poczšł krzyczeć: - A niech tego Azję kule bijš! Całš noc nie mogłem oka zmrużyć, niech jego las ogarnie! - Co pan Azja waszmoœci zawinił? - pytała Basia. - Wiecie waćpaństwo, coœmy wczoraj robili? I pan Bogusz wytrzeszczywszy oczy jšł wodzić nimi po obecnych. - Co? - Historię! jak mi Bóg miły, nie łżę, historię! - Jakš historię? - Historię Rzeczypospolitej. To po prostu wielki człowiek. Sam pan Sobieski się zdumieje, gdy mu Azjowe myœli przedłożę. Wielki człowiek, powtarzam acaństwu i żałuję, że więcej nie mogę powiedzieć, bo jestem pewien, że zdumielibyœcie się, jako ja się zdumiałem. Tyle mogę powiedzieć, żejeœli to się uda, co on zamierza, wówczas Bóg wie gdzie zajdzie! - Na ten przykład - rzekł Zagłoba. - Hetmanem zostanie? A pan Bogusz wzišł się w boki: - Tak jest! hetmanem zostanie! Żałuję, że nie mogę więcej powiedzieć... hetmanem zostanie, i kwita! - A to może psim? albo będzie za wołami chodził? Czabanowie majš też swoich hetmanów! Tfu! Co też waszmoœć prawisz, panie podstoli? Boże on Tuhaj-bejowicz, dobrze! ale jeœliby miał hetmanem zostać, to czymże ja ostanę, czym ostanie Michał iwaszmoœć sam? Chyba Trzej Królami po Bożym Narodzeniu zostaniemy, poczekawszy na Kacpra, Melchiora i Baltazara abdykację. Mnie tam przynajmniejszlachta regimentarzem kreowała, tylko żem po przyjaŸni panu Pawłowi godnoœci ustšpił, ale waćpańskich wróżb, dalibóg, zgoła nie rozumiem! - A ja waœci powiadam, że Azja wielki człowiek! - Mówiłam! - rzekła Basia zwracajšc się kudrzwiom, przez które poczęli wchodzić inni goœcie stanicowi. Weszła więc naprzód pani Boska z modrookš Zosiš i pan Nowowiejski z Ewkš, która po Ÿle przespanej nocy wyglšdała jeszcze bardziej œwieżo i ponętnie niż zwykle. le spała, bo niepokoiły jš sny dziwne; œnił jej się Azja, tylko piękniejszy inatarczywszy niż dawniej. Ewie krew biła na twarz na wspomnienie tego snu, bo jej się zdało, że każdy go z jej oczu odgadnie. Lecz nikt na niš nie zważał, wszyscy bowiem poczęli mówić pani komendantowej "dzień dobry", po czym zaraz pan Bogusz zaczšł na nowo opowiadanie o wielkœci i wielkich przeznaczeniach Azji, a Basia rada była, że tego i Ewa, i pan Nowowiejski słuchać muszš. Jakoż stary szlachcic wyburzył się od chwili pierwszego spotkania z Tatarem i znacznie był spokojniejszy. Już się o niego nie upominał jako o swego człowieka. Prawdę rzekłszy, odkrycie, że Azja jest tatarskim kniaziem i synem Tuhaj-beja, zaimponowało i jemu niepomiernie. Z podziwem też słuchał o jego nadzwyczajnym męstwie i o tym, że sam hetman tak znakomitš powierzył mu funkcję, jak œcišgnięcie na powrót do służby Rzeczypospolitej wszystkich Lipków i Czeremisów. Chwilami zdawało się nawet panu Nowowiejskiemu, że o kim innym mowa, tak wyrastał w jego oczach ów Azjana niepospolitego człeka. A pan Bogusz coraz to powtarzał z minš wielce tajemniczš: - Nic to jeszcze wobec tego, co go czeka, jeno że mi mówić o tym nie wolno! Gdy zaœ inni trzęœli z powštpiewaniem głowami, zakrzyknšł: - Dwóch jest największych ludzi w Rzeczypospolitej: pan Sobieski i ów Tuhaj-bejowicz! - Na miły Bóg! - rzekł wreszcie zniecierpliwiony pan Nowowiejski- kniaŸ on,nie kniaŸ, ale czymże może być w tej Rzeczypospolitej szlachcicem nie będšc; przecie dotychczas indygenatu nie ma? - Pan hetman mu dziesięć wyrobi! - zawołała Basia. Panna Ewa słuchała tych pochwał z przymkniętymi oczyma i z bijšcym sercem. Trudna wiedzieć, czy biłoby ono równie goršco dla biednego i nieznanego Azji, jak dla Azji rycerza i wielkiego w przyszłoœci człowieka. Lecz ów blask podbił je, a dawne wspomnienia pocałunków i œwieże sny przejmowały teraz dreszczem rozkoszy panieńskie ciało. "Tak wielki, tak znamienity! - myœlała Ewa. - Cóż dziwnego, że porywczy jak ogień." Rozdział 31 Basia tego samego dnia wzięła Tatara na pytki, idšc jednak za radš męża i przestrzeżona o Azjowej dzikoœci, postanowiła nie nacierać zbyt od razu Mimotego, zaledwie przed niš stanšł, rzekła zaraz prosto z mostu: - Pan Bogusz powiada, że waćpan znamienity człowiek, ale ja tak myœlę; że i najznamienitszy kochaniu się nie wybiega. Azja przymknšł oczy i skłonił głowę. - Wasza miłoœć ma słusznoœć! - rzekł. - Bo widzi waćpan, z sercem to tak: pęc! i już! To rzekłszy Basia poczęła potrzšsać swojš płowš czuprynš i mrugać oczyma, chcšc przez to okazać, że i sama zna się wybornie na tego rodzaju sprawach, i zarazem ma nadzieję, że do nieœwiadomego nie mówi. Azja zaœ podniósł głowę i ogarnšł wzrokiem jej wdzięcznš postać. Nigdy nie wydawała mu się tak cudnš jak teraz, gdy oto oczki błyszczały jej ciekawoœciš i ożywieniem, a zarumieniona, dziecięca twarz podnosiła się ku niemu pełna uœmiechów. Ale właœnie im więcej było w niej niewinnoœci, tym więcej widziałw niej Azja ponęty, tym więcej żšdz wstawało w jego duszy, tym miłoœć ogarniała go silniej, i upajał się niš jak winem, i zbył wszystkich chęci prócz tej jednej: odebrać jš mężowi, porwać dla siebie, trzymać po wieki przy piersi, usta przycisnšć do jej ust, uczuć jej ręce splecione na swojej szyi - i kochać, i kochać, choćby zapamiętać się, choćby zginšć samemu, choćby zginšć obojgu. Na myœl o tym œwiat cały kręcił się z nim; coraz nowe żšdze wypełzały z jaskiń jego duszy jak węże z rozpadlin skalnych; ale był to człowiek posiadajšcy zarazem strasznš siłę nad samym sobš, więc rzekł sobie w duszy: "Nie Iża jeszcze!", i trzymał swe dzikie serce na woli jak rozhukanego konia na arkanie. Stał przed niš pozornie chłodny, choć płomień miał w ustach i oczach, a przepaœciste jego Ÿrenice mówiły jej wszystko, czego nie wypowiadały zaciœnięte usta. Lecz Baœka majšc duszę po prostu tak czystš jak woda w Ÿródle, a przy tym i umysł zupełnie czym innym zajęty, wcale nie rozumiała tej mowy; myœlała oto w tej chwili, co dalej Tatarowi powiedzieć, i wreszcie, podniósłszy palec do góry rzekła: - Niejeden nosi w sercu ukryty afekt i nie œmie z nikim o nim mówić, a gdyby szczerze wyznał, może by się czego dobrego dowiedział. się! iem,óryÄ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż´P(cľxXcśĐecˇ5+•5¸Ę2‹ R €šU? Twarz Azji pociemniała; przez chwilę szalona nadzieja przeleciała mu na kształt błyskawicy przez głowę, ale się opamiętał i spytał: - O czym wasza miłoœć chce mówić? Basia zaœ na to: - Inna by do waćpana obcesem, jako że białogłowy bywajš niecierpliwe i nierozważne, ale ja nie taka. Pomóc to bym pomogła chętnie, ale konfidencji od razu nie żšdam; powiadam tylko waćpanu tak: niechowajże się i przychodŸ do mnie choćby codzień, bo ja już o tym z mężem mówiłam; powoli to się waćpan i oswoisz, i mojš życzliwoœć poznasz, i będziesz wiedział, żeja nie przez płochš ciekawoœć wypytuję, jeno z komizeracji i dlatego, że jeœli mam pomagać, to muszę i waćpanowych afektówbyć pewnš. Przecie zresztš waćpanu pierwszemu wypada je okazać; jak mnie waćpan wyznasz, to może i ja waćpanu wtedy coœ powiem. Tuhaj-bejowicz zrozumiał teraz od razu, jak płonnš była ta nadzieja, która przez chwilę błysnęła mu w głowie, domyœlił się nawet natychmiast, że chodzi o Ewę Nowowiejskš,i wszystkie przekleństwa na całš rodzinę, jakie czas nagromadził w jego mœciwej duszy, napłynęły mu do ust. Nienawiœć buchnęła w nim jak płomień tym większa, im bardziej odmienne przed chwilš kołysałygo uczucia. Lecz opamiętał się. Posiadał on nie tylko władzę nad sobš, ale i przebiegłoœć ludzi wschodnich. W jednej chwili pojšł, iż jeœli bryzgnie jadem na Nowowiejskich, utraci łaskę Basi i możnoœćwidywania jej codziennie; lecz z drugiej strony uczuł, że się nie zmoże, przynajmniej teraz, aż do tego stopnia, iżby tej umiłowanej skłamać wbrew duszy własnej, że innš kocha. Więc z istnej rozterki wewnętrznej i niekłamanej męki rzucił się nagle do nóg Basinych i całujšc jej stopy, tak mówić poczšł: - W ręce waszej miłoœci oddaję duszę mojš, w ręce waszej miłoœci oddaję los mój; nie chcę nic innego czynić, jeno to, comi wasza miłoœć nakaże, nie chcę znać innej woli! Wasza miłoœć czyń ze mnš, co chcesz! W męce żyję i strapieniu, ja nieszczęsny! Wasza miłoœć zlituj się nade mnš! Bodaj mi przepaœć i zginšć! To rzekłszy poczšł jęczeć, bo czuł ból niezmierny i nie wyznane żšdze paliły go żywym płomieniem. A Basia poczytała te jego słowa za wybuch długo i boleœnie tajonej miłoœci dla Ewki, więc litoœć zdjęłajš nad junakiem i dwie łezki zabłysły w jejoczach. - Wstań, Azja! - rzekła do klęczšcego Tatara. - Jam dla waćpana zawsze była życzliwa i chcę szczerze waćpanu dopomóc;waćpan z wielkiej krwi pochodzisz, a za twoje zasługi pewnie indygenatu ci nie odmówiš, pan Nowowiejski da się ubłagać, bo on już innymi na waćpana patrzy oczyma, a Ewka... Tu Basia powstała z ławy, podniosła swš różowš, uœmiechniętš twarzyczkę i wspišwszy się na palce szepnęła do ucha Azji: - Ewka waćpana kocha Owemu zaœ pomarszczyła się twarz jak gdyby wœciekłoœciš; obu rękoma chwycił się za osełedec i zapomniawszy o zdumieniu, jakie okrzyk jego mógł wywołać, powtórzył kilkakroć chrapliwym głosem: - Ałła Ałła Ałła Po czym wypadł z izby. Basia popatrzyła za nim przez chwilę; okrzyk nie zdziwił jej zbytnio, bo go częstopolscy nawet żołnierze używali, lecz widzšc takš gwałtownoœć młodego Lipka rzekła sobie w duchu: - Ogień to prawdziwy! Szaleje za niš! Po czym pomknęła jak wicher, aby co prędzej mężowi, panu Zagłobie i Ewce zdaćsprawę. Wołodyjowskiego zastała w kancelarii, zajętego regestrami choršgwi stojšcych w chreptiowskiej fortalicj;. Siedział i pisał, lecz ona przypadłszy do niego zawołała: - Wiesz! mówiłam z nim! Do nóg mi upadł! Szaleje za niš! Mały rycerz położył pióro i poczšł patrzeć na żonę. Tak była ożywiona i ładna, że oczy poczęły mu błyszczeć i œmiać się do niej, następnie wycišgnęły się ku niej ręce, ona zaœ bronišc się trochę, powtórzyła raz jeszcze: - Azja szaleje za Ewkš! - Jak ja za tobš! - odrzekł mały rycerz obejmujšc jš mocniej. Tego samego dnia i pan Zagłoba, i Ewka Nowowiejska wiedzieli jak najdokładniej o całej rozmowie z Azjš. Panieńskie serce oddało się teraz zupełnie słodkiemu uczuciu i biło jak młotem na myœl o pierwszym spotkaniu, a jeszcze bardziej namyœl o tym, co będzie, gdy z czasem zdarzy się jakoweœ sam na sam? I widziałajuż smagławš twarz Azji u swoich kolan, i czuła już jego pocałunki na swoich rękach i owš omdlałoœć, w czasie której głowa panieńska pochyla się na ukochane ramię, austa szepcš: - I ja kocham Tymczasem ze wzruszenia i niepokoju całowała sama gwałtownie ręce Başine i co chwila spoglšdała ku drzwiom, czy nie ujrzy w nich mrocznej, lecz pięknej postaciTuhaj-bejowicza. Azja jednak nie pokazywał się w fortalicji, bo przybył do niego Halim, dawny sługa rodzicielski, a obecnie sam znaczny murza u Dobrudżan. Halim przybył teraz zupełnie otwarcie, gdyż wiedziano już w Chreptiowie, że jest poœrednikiem między Azjš a owymi rotmistrzami Lipków i Czeremisów, którzy przyjęli sułtańskš służbę. Obaj zamknęli się zaraz z Azjš w kwaterze, gdzie Halim, wybiwszy winne Tuhaj-bejowemu synowi pokłony, skrzyżował ręce na piersiach i z pochylonšgłowš czekał na zapytania. - Listy jakowe masz? - pytał go Azja. - Nie mam żadnych, effendi. Kazali mi słowami wszystko powiedzieć! - Nuże, mów! - Wojna pewna. Z wiosnš wszyscy mamy iœćpod Adrianopol Siana i jęczmienie kazali już tam Bułgarom zwozić. - A chan gdzie będzie? - Chan przez Dzikie Pola pójdzie wprost na Ukrainę do Dorosza. - Coœ w koszach słyszał? - Cieszš się na wojnę i do wiosny wzdychajš, bo teraz bieda w koszach, choćzimy dopiero poczštek. - Zali wielka bieda? - Koni siła padło. W Białogrodzie już się niektórzy w niewolę sami zaprzedajš, aby jeno wyżyć do wiosny. Koni siła padło, effendi, bo jesieniš było skšpo traw w stepach... Słońce wypaliło... - A o Tuhaj-bejowym synu słyszeli? - Ileœ pozwolił mówić, tylem mówił. Rozeszła się wieœć od Lipków i Czeremisów, ale nikt prawdy dobrze nie wie. Mówiš także i o tym, że im Rzeczpospolita wolę i ziemię chce dać i na służbę pod Tuhaj-bejowiczem wezwać. Na samš wieœć wszystkie co uboższe ałusy sięwzburzyły. Chcš, effendi, chcš jeno im innitłumaczš, że to wszystko nieprawda, że w Rzeczypospolitej wojska na nich wyœlš, a Tuhaj-bejowicza nie masz wcale. Byli od naskupcy z Krymu, mówili, że tam także jedni powiadajš: "Jest Tuhaj-bejowicz", i burzš się; drudzy mówiš: "Nie ma", i onych wstrzymujš. Ale gdyby się rozniosło, że wasza miłoœć na wolę, ziemię i służbę wzywa, mrowie by się ruszyło... Niech mi jeno będzie wolno mówić... Twarz Azji pojaœniała z zadowolenia i poczšł chodzić wielkimi krokami po izbie, po czym rzekł: - BšdŸ pozdrowion, Halim, pod moim dachem! Siadaj i jedz! - Psem i sługš twoim jestem, effendi - odrzekł stary Tatar. Tuhaj-bejowicz zaklaskał w dłonie, na który znak wszedł Lipek-ordynans i wysłuchawszy rozkazu, przyniósł po chwiliposiłek: więc gorzałkę, wędzone mięso, chleb, nieco bakalii i kilka przygarœci suszonych ziarnek od kawonów, wielce - obok ziarnek słonecznikowych - ulubionego przez wszystkich Tatarów przysmaku. - Przyjacielem, nie sługš jesteœ - rzekł po wyjœciu ordynansa Azja- bšdŸ pozdrowion, bo dobre nowiny przynosisz: siadaj i jedz! Halim poczšł jeœć i póki nie skończył, nie mówili do siebie nic, ale posilił się prędko i jšł wodzić oczyma za Azjš, czekajšc, aż ten przemówi. - Już tu wiedzš, ktom jest - rzekł wreszcie Tuhaj-bejowicz. - I co, effendi? - I nic. Jeszcze mnie lepiej szanujš. Jakby do roboty przyszło, i tak musiałbym powiedzieć. Zwłóczyłem tylko, bom czekał na wieœci od ord i chciałem, żeby hetman pierwszy wiedział, ale przyjechał Nowowiejski i ten mnie poznał. - Młody? - pytał z przestrachem Halim. - Stary, nie młody. Ałła mi tu ich wszystkich zesłał, bo i dziewka jest. Bogdaj w nich zły duch wstšpił. Niech jenohetmanem zostanę; poigram z nimi. Dziewkęmi tu swatajš, dobrze! W haremie i niewolnice potrzebne! - Stary swata - Nie!... Ona!... Ona myœli, że ja nie jš, ale tamtš miłuję! - Effendi! - rzekł oddajšc pokłon Halim - jam rab twego domu i nie mam prawa mówić w oblicznoœci twojej; ale jam cię między Lipkami poznał, jam pod Bracławiem powiedział ci, ktoœ jest, i od tej pory służę ci wiernie; jam innym powiedział, że cię za pana majš uważać, ale chociaż oni cię miłujš, nikt cię nie miłuje tak jak ja; zali mi wolno mówić? - Mów. - Ty się małego rycerza strzeż. Straszny on, sławny w Krymie i na Dobrudży. - A ty, Halim, słyszał o Chmielnickim? - Słyszałem i służyłem u Tuhaj-beja, któryz Chmielnickim wojnš na Lachów chodził, zamki burzył, dobro brał... - A wiesz ty, że Chmielnicki Czaplińskš Czaplińskiemu wzišł i sam jš pojšł, i dzieciz niš miał? Cóż? Była wojna i wszystkie wojska hetmańskie a królewskie, a Rzeczypospolitej nie wydarły mu jej. On pobił i hetmanów, i króla, i Rzeczpospolitš, bo mu ojciec mój pomógł, a oprócz tego onbył hetman kozacki. A ja będę kto? - hetman tatarski. Ziemi muszš mi dać bogatoigród jakowyœ na stolicę, wkoło zaœ grodu ałusy stanš na ziemi, na bogatej, a w ałusach dobrzy ordyńcy z szablami - mnogołuków i mnogo szabel A jak ja jš naówczas porwę do grodu mego i za żonę jš, krasawicę, pojmę, i hetmanowš uczynię, to przy kim będzie siła? Przy mnie! Kto się o niš upomni? mały rycerz!... Jeœli będzie żyw... Choćby za się był żyw i jako wilk wył, i samemu królowi ze skargš bił czołem, zali ty myœlisz, że oni wojnę ze mnš o jednš jasnš kosę rozpocznš? Mieli już takš wojnę i pół Rzeczypospolitej ogniem spłonęło. Kto mi zdzierży? hetman? To ja się z Kozaki połšczę, z Doroszem pobratymstwo zawrę, a ziemię sułtanowi oddam. Ja drugi Chmielnicki, ja lepszy niż Chmielnicki, we mnie lew mieszka! Niech mi jš dadzš wzišœć, to będę im służył, Kozaków bił, chana bił i sułtana bił, a nie,to cały Lechistan kopytami stratuję, hetmanów w łyka wezmę, wojska rozniosę,grody jak płomień popalę, ludzi wytracę, jaTuhaj-beja syn, ja, lew!.. Tu oczy Azji zapłonęły czerwonym œwiatłem, białe kły poczęły mu błyskać jak ongi Tuhaj-bejowi, rękę podniósł w górę i potrzšsał groŸnie dłoniš w stronę północy, i wielki był, i straszliwy, i piękny,tak że Halim jšł co prędzej bić mu pokłony i powtarzać cichym głosem: - Allach kerim! Allach kerim! Przez długi czas trwało milczenie; Tuhaj-bejowicz uspokajał się z wolna, wreszcie rzekł: - Bogusz tu przyjeżdżał. Temu odkryłem mojš moc i radę, aby na Ukrainie obok kozackiego narodu był naród tatarski, a obok kozackiego hetmana- hetman tatarski. - Ów zaœ zgodził się? - Ów zaœ za głowę się brał i czołem mi prawie bił, a na drugi dzień do hetmana ze szczęsnš nowinš poskoczył. - Effendi! - rzekł nieœmiało Halim - a jeœli Wielki Lew się nie zgodzi? - Sobieski? - Tak jest. Czerwone œwiatło poczęło znów błyskać woczach Azji, ale trwało to tylko przez jedno mgnienie oka. Twarz jego uspokoiła się natychmiast, za czym siadł na ławie i wsparłszy głowę na łokciach, zamyœlił się głęboko. - Rozważałem w rozumie swoim - rzekł wreszcie - co wielki hetman może powiedzieć, gdy mu Bogusz szczęsnš nowinęoznajmi. Hetman mšdry i zgodzi się. Hetman wie, że z sułtanem będzie na wiosnę wojna, na którš nie ma tu w Rzeczypospolitej ani pieniędzy, ani ludzi, a gdy i Doroszeńko z Kozaki po sułtańskiej stronie stoi, ostatnia zagłada może przyjœćna cały Lechistan, tym bardziej że ni król, ni stany w wojnę nie wierzš i ku gotowoœci się nie kwapiš. Ja tu na wszystko mam pilneucho, wiem wszystko i Bogusz tajemnicy przede mnš nie czyni, co się na hetmańskimdworze gada. Pan Sobieski wielki mšż, on się zgodzi, bo wie, że gdy Tatarzytu na wolę i ziemię przyjdš, to i na Krymie, i na Dobrudzkich Stepach wojna domowa może się rozpoczšć, potęga ord zesłabnie i sam sułtan najpierwej o uciszeniu onej zawieruchy musi myœleć... Tymczasem będzie miał hetman czas przygotować się lepiej; tymczasem Kozacy i Dorosz w wiernoœci dla sułtana się zawahajš. Jedyne to zbawienie dla Rzeczypospolitej, która jest tak słaba, że i powrót kilku tysięcy Lipków już dla niej siła znaczy. Hetman wieo tym, hetman mšdry, hetman się zgodzi... - Korzę się przed rozumem twoim, effendi - odrzekł Halim - lecz co będzie, jeœli Allachodejmie Wielkiemu Lwu œwiatło lub jeœli szatan tak pychš go oœlepi, że twoje zamysły odrzuci? Azja przysunšł swojš dzikš twarz do ucha Halima i szeptać poczšł: - Ty teraz zostań tu, póki odpowiedŸ od hetmana nie przyjdzie, a i ja się wczeœniej do Raszkowa nie ruszę. Jeœli tam on zamysły moje odrzuci, tedy cię do Kryczyńskiego i innych wyœlę. Ty im rozkaz dasz, by się tu tamtš stronš rzeki aż pod Chreptiów posunęli i w gotowoœci byli, a ja tu z mymi Lipkami pierwszej lepszej nocy na komendę uderzę i sprawię im, ot co! Tu Azja przecišgnšł palcem po szyi i po chwili dodał: - Kęsim kęsim kęsim Halim wsunšł głowę w ramiona i na jego zwierzęcej twarzy zajaœniał złowrogi uœmiech. - Ałła! I Małemu Sokołowi... tak? - Tak! Jemu pierwszemu! - A potem w sułtańskie ziemie? - Tak!... Z niš!... Rozdział 32 Luta zima pokryła grubš okiœciš lasy i wypełniła jary po brzegi zwałami œniegu, tak iż kraj cały zdawał się być jednš białšrówninš. Przyszły nagle zawieje mocne, w czasie których ginš ludzie i stada pod œnieżnym całunem, drogi stały się błędne iniebezpieczne, jednakże pan Bogusz zdšżał wszystkimi siłami do Jaworowa, aby się coprędzej z hetmanem wielkimi zamysłami Azjowymi podzielić. Szlachcic z rubieży, wychowany w cišgłej grozie kozackiej i tatarskiej, przejęty myœlš o niebezpieczeństwach, jakie ojczyŸnie od buntów, od zagonów i od całej potęgi tureckiej groziły, widział w tych zamysłach niemal zbawienie ojczyzny, wierzył œwięcie, że uwielbiany przez niego,jak i przez wszystkich kresowców, hetman ani chwili się nie zawaha, gdy o pomnożeniepotęgi Rzeczypospolitej chodzi, więc jechał z radoœciš w sercu mimo zawiei, błędnych dróg i nawałnoœci. Spadł wreszcie którejœ niedzieli razem ze œniegiem do Jaworowa i zastawszy szczęœliwie hetmana, kazał mu się zaraz oznajmić, choć go przestrzegano,że hetman dzień i noc zajęty ekspedycjami ipisaniem listów, prawie że na posiłek nawet nie ma czasu. Lecz hetman kazał go nadspodzianie wołać zaraz. Więc po małej jeno chwili czekania między dworskimi skłonił się stary żołnierz do kolan swemu wodzowi. Znalazł pana Sobieskiego zmienionego bardzo i z obliczem pełnym troski, bo też to były prawie najcięższe lata jego żywota. Imię jego nie rozegrzmiało jeszcze po wszystkich krańcach œwiata chrzeœcijańskiego, ale w Rzeczypospolitej otaczała go już sława wielkiego wodza i groŸnego bisurmaństwa pogromcy. Gwoli tej sławie powierzono mu w swoim czasie wielkš buławę i obronę granicy wschodniej, ale do godnoœci hetmańskiej niedodano ni wojsk, ni pieniędzy. Zwycięstwo jednak szło mimo tego aż dotšd tak wierniew jego œlady, jak idzie cień za człowiekiem. Z garœciš wojska zbił pod Podhajcami, z garœciš wojska przeszedł jak płomień wzdłuż i wszerz Ukrainę, œcierajšc w proch wielotysięczne czambuły, zdobywajšc buntownicze grody, szerzšc postrach i grozę polskiego imienia. Ale teraz zawisła nad nieszczęsnš Rzeczšpospolitš wojna z najstraszliwszš z ówczesnych potęg, bo wojna z całym œwiatem muzułmańskim. Nie było już dla Sobieskiego tajemnicš, że gdy Doroszeńko poddał Ukrainę i Kozaków sułtanowi, ten obiecał poruszyć Turcję, Azję mniejszš, Arabię, Egipt, aż do wnętrza Afryki, ogłosić wojnę œwiętš i iœć własnš osobš upomnieć się u Rzeczypospolitej o nowy "paszalik". Zagłada unosiła się jak ptak drapieżny nad całš Rusiš, a tymczasem w Rzeczypospolitej był nieład, szlachta burzyła się w obronie swego niedołężnego elekta i zebrana w zbrojne obozy, jeœli na jakš, to na domowš chyba wojnę była gotowa. Wyczerpany niedawnymi wojnami i konfederacjami wojskowymi kraj zubożał; wichrzyła w nim zawiœć, wzajemna nieufnoœć jštrzyła serca. W wojnę z potęgšmahometańskš nikt nie chciał wierzyć i posšdzano wielkiego wodza, że umyœlnie wieœci o niej puszcza, by umysły od spraw domowych odwrócić; posšdzano go okrutniej jeszcze, że sam Turków wezwać gotów, byle zwycięstwo swemu stronnictwuzapewnić; czyniono go zdrajcš po prostu i gdyby nie wojsko, nie wahano by się go przed sšd pocišgnšć. się! iem,óryÄ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żşP_c ťŻc źÄ…c ˝I,ť ž.÷c!€żűŃ&koryta. Para wychodziła dwoma słupami z nozdrzy każdego konia i przesłaniała nieco obraz. Nagle z głównego budynku wyszedł pan Wołodyjowski przybrany w kożuch i jałowicze buty, a zbliżywszy się do Lipków poczšł coœ mówić. Oni zaœ słuchali go prostujšc się i zdejmujšc, przeciw wschodniemu obyczajowi, z głów kapuzy. Na jego widok Azja przestał się modlić i pomruknšł: - Sokół ty jesteœ, ale nie dolecisz tam, gdzie ja dolecę, i pozostaniesz sam w Chreptiowie, w żałoœci i zgryzocie! Pan Wołodyjowski, rozmówiwszy się z żołnierzami, zawrócił do izby i na majdaniena nowo rozległy się œpiewy Lipków, parskanie koni i skrzyp żałosny a przeraŸliwy studziennych żurawi. Rozdział 37 Mały rycerz zgodnie z przewidywaniem Basi, zakrzyknšł zrazu, gdy się o jej zamiarach dowiedział, że nigdy się na nie nie zgodzi, bo sam jechać nie może, a bez siebie jej nie puœci, lecz wówczas zaczęły się ze wszystkich stron proœby i nalegania, które wkrótce zachwiać miały jego postanowieniem. Basia nalegała wprawdzie mniej, niż się spodziewał, bo jej się bardzo chciało z mężem jechać, a bez niego wyprawa straciła dla niej częœć powabu, lecz Ewka klękała przed nim i całujšc go po rękach, zaklinała na jego afekt dla Basi, by pozwolił. - Nikt inny do mego ojca nie odważy się przystšpić - mówiła mu- i takowš rzecz oznajmić: ni ja, ni Azja, ni nawet mój brat; jedna pani Basia może to uczynić, bo on jej niczego nie odmówi! Na to Wołodyjowski: - Baœce się w swaty nie bawić! A oprócz tego, przecie wracać musicie tędy, niechże to za waszym powrotem uczyni. Ewka odpowiedziała płaczem. Bóg wie, co się do powrotu stanie, i jest nawet pewna, że zamrze ze strapienia; ale dla takiej sieroty, nad którš nikt nie ma miłosierdzia,tak będzie najlepiej. Mały rycerz posiadał niezmiernie czułe serce, więc poczynał wšsikami ruszać i po izbie chodzić. Żywnie nie chciało m u się zeswojš Baœkš rozłšczać choćby na jeden dzień, a cóż dopiero na parę tygodni. Jednakże widocznie bardzo go owe proœby poruszały, bo w parę dni po tych szturmach ozwał się któregoœ wieczora: - Żebym mógł razem jechać, nie mówię! Alenie może to być, bo mnie tu służba trzyma!Basia skoczyła do niego i przyłożywszy różane swe usta do jego policzka, poczęła powtarzać: - JedŸ, Michałku, jedŸ, jedŸ! - Żadnš miarš nie może być! - odrzekł stanowczo Wołodyjowski. I znów upłynęło dni parę. Przez ten czas radził się mały rycerz pana Zagłoby, co mu czynić przystoi? Lecz ów rady odmówił. - Jeœli nie ma innych przeszkód, jeno twój sentyment - rzekł - to co ja mam gadać? Sam postanów. Jużci pustka tu będzie po hajduczku. Żeby nie mój wiek i trudna droga, to i ja bym pojechał, bo bez niej nijak. - A widzisz, wasze! Przeszkód istotnie nie ma: pora trochę mroŸna, ot i wszystko; zresztš spokojnie i komendy wszędzie po drodze, tylko bez niej nijak. - Tedy ci właœnie mówię: sam postanów! Po tej rozmowie na nowo poczšł się pan Michał wahać i na dwoje rzecz rozważać. Ewki było mu żal. Zastanawiał się także nad tym, czy wypada samš dziewczynę wysyłać z Azjš w tak długš drogę, a jeszcze więcej nad tym, czy godzi się życzliwym ludziom nie dopomóc, skoro zdarza się sposobnoœć tak łatwa? O cóż bowiem chodziło? O wyjazd Basi na dwa lubtrzy tygodnie. A choćby szło tylko o dogodzenie Basi, by mogła widzieć Mohilów,Jampol i Raszków, to i czemu by jej nie dogodzić? Azja czy tak, czy owak musi iœć ze swojš choršgwiš do Raszkowa, będzie więc ochrona wszelka, a nawet zbyteczna wobec zupełnego wyniszczenia zbójów i zimowego spokoju od ordy. Chwiał się więc coraz bardziej mały rycerz, co spostrzegłszy niewiasty ponowiły nalegania: jedna przedstawiajšc tęwyprawę jako dobry uczynek i swój obowišzek, druga płaczšc i lamentujšc. Pokłonił się wreszcie komendantowi i Tuhaj-bejowicz. Mówił, iż wie, że niegodzien takiej łaski, ale tyle przecie okazał i wiernoœci, i przywišzania do obojga państwa Wołodyjowskich, że œmie oniš prosić. Wielkie on ma długi wdzięcznoœcidla obojga, bo nie pozwolili nim poniewieraćiwówczas, gdy jeszcze nie wiadomo było, że jest Tuhaj-bejowym synem. Nie zapomni nigdy, że pani komendantowa opatrywała jego rany i była mu nie tylko paniš łaskawš, ale i jakoby matkš. Dowody swej wdzięcznoœci złożył on już wbitwie z Azbš-bejem, więc i w przyszłoœci, nie daj Bóg okazji, w potrzebie z radoœciš nałoży za swš paniš głowš i ostatniš kroplę krwi wyleje. Potem jšł opowiadać o swej dawnej, nieszczęsnej dla Ewki miłoœci. Nie żyć mu bez tej dziewki Miłował jš przez całe lata rozłški, chociaż bez jakiejkolwiek nadziei, i miłowaćjej nigdy nie przestanie. Ale między nim a starym panem Nowowiejskim jest dawna nienawiœć i dawny stosunek sługi i pana rozdziela ich jakoby jarem szerokim. "Pani"jedna mogłaby ich zładzić, a jeœli i tego uczynić nie zdoła, zasłoni przynajmniej drogš dziewkę przed ojcowskim tyraństwem, przed zamknięciem i kańczugiem. Wołodyjowski wolałby był może, żeby Baœka nie wdawała się w tę sprawę, ale że sam lubił ludziom dobrze czynić, więc się i sercu żony nie dziwił. Wszelako nie odpowiedział jeszcze Azji zgodš, oparł się nawet nowym łzom Ewki, tylko w kancelarii się zamykał i rozmyœlał. Aż wreszcie pewnego dnia wyszedł na wieczerzę z pogodnš twarzš i po wieczerzyspytał nagle Tuhaj-bejowicza: - Azja, a kiedy ci termin ruszać? - Za tydzień, wasza wielmożnoœć! - odrzekłniespokojnie Tatar. - Halim musiał już tam pokończyć układy z Kryczyńskim. - Każże i wielkie sanie wymoœcić, bo dwie białogłowy powieziesz do Raszkowa. Usłyszawszy to Basia poczęła w ręce klaskać i obces do męża. Za niš skoczyła Ewka; za niš schylił się do jego kolan z szalonym wybuchem radoœci i Azja, aż małyrycerz musiał im się opędzać. - Dajcie spokój! - mówił - cóż znowu! Jak można ludziom pomóc, to i ciężko nie pomóc, chybaby kto całkiem był zatwardziały; ja zaœ przecie nie żaden tirannus. Ty oto, Baœka, wracaj, kochanie, prędko, a ty, Azja, opiekuj się niš szczerze, tym mi najlepiej podziękujecie. No, no! dajcie spokój! Tu poczšł wšsikami mocno ruszać, po czymrzekł już weselej dla dodania sobie fantazji: - Najgorsze te babskie œluzy. Jak jeno œluzy obaczę, zaraz nic po mnie! A ty, Azja,masz dziękować nie tylko mnie i mojej żonie, ale i tej oto panience, która tu za mnš jako cień chodziła, żałoœć swojš cišgle przed moje oczy wystawujšc. Musiszjej za takowy afekt zapłacić! - Zapłacę, zapłacę! -odrzekł dziwnym głosem Tuhaj-bejowicz i porwawszy ręce Ewki, poczšł je całować tak gwałtownie, iż można by myœleć, że je chciał raczej pokšsać. - Michale! - zawołał nagle Zagłoba ukazujšc na Basię. - Co my tu będziem robićbez tego kociaka? - Ano, ciężko będzie! - odrzekł mały rycerz- dalibóg, ciężko! Po czym dodał ciszej: - Ale może Pan Bóg dobry uczynek póŸniej pobłogosławi... rozumiesz waœć?... Tymczasem "kociak" wsunšł między nich swš ciekawš, jasnš główkę. - Co powiadacie?... - I... nic! - odrzekł Zagłoba - mówimy, że na wiosnę bociany pewnie przylecš... Baœka poczęła się ocierać twarzyczkš o twarz męża, jak kot prawdziwy. - Michałku! ja tam nie będę długo siedziała- rzekła z cicha. I po tej rozmowie zaczęły się znów naradykilka dni trwajšce, ale już nad podróżš. Pan Michał sam wszystkiego doglšdał, sanie kazał ładzić przy sobie i wymoœcić jeskórami uszczwanych jesieniš liszek. Pan Zagłoba tuzłuczki własne znosił, by było czym w drodze nogi przykryć. Miały pójœć wozy z poœcielš i żywnoœciš; miał pójœć i dzianecik Basi, aby w miejscach zatoczystych i niebezpiecznych mogła się na niego z sani przesišœć, bo szczególniej bał się pan Michał zjazdu do Mohilowa, do którego się istotnie na złamanie karku zjeżdżało. Jakkolwiek nie było najmniejszego prawdopodobieństwa jakiegoœ napadu, przykazał mały rycerz Azji wszelkie ostrożnoœci zachować, kilkunastu ludzi na parę stai naprzód zawsze wysyłać i na noclegi nie stawać nigdzie po drodze, jeno tam, gdzie sš komendy; wyjeżdżać skoro œwit, stawać przed nocš, a w drodze nie marudzić. Tak dalece o wszystkim myœlał mały rycerz, że własnš rękš nabił króciczki do olster przy Basinej kulbace. Nadeszła na koniec chwila wyjazdu. Jeszcze ciemno było, gdy dwieœcie koni Lipków stanęło w pogotowiu na majdanie. Wgłównej izbie komendanckiego domu panował już także ruch. Na kominach buzowały się jasnym płomieniem smolne szczapy. Wszyscy oficerowie: więc mały rycerz i pan Zagłoba, i pan Muszalski, i panNienaszyniec, i pan Hromyka, i pan Motowidło, a z nimi towarzysze spod górnych choršgwi zebrali się na pożegnanie.Baœka i Ewka, ciepłe jeszcze i zarumienioneod snu, piły winnš polewkę na drogę. Wołodyjowski siedział obok żony obejmujšcjš wpół; Zagłoba sam nalewał polewkę powtarzajšc za każdym dolaniem: "Jeszcze,bo mrozik!", i Basia, i Ewka ubrane były pomęsku, bo tak zwykle podróżowały na kresach niewiasty; Basia była przy szabelce; szubkę na sobie miała żbiczš, łasicami bramowanš; gronostajowy z uszami kołpaczek; hajdawerki bardzo obszerne, kształt spódnicy czynišce, i butydo kolan, miękkie, podszyte wyporkami. Na to wszystko miały pójœć jeszcze ciepłe delijki i szuby z kapturami do osłonięcia twarzy. Tymczasem jednak twarz ta była jeszcze odsłonięta i dziwili się, jako zwykle, jej urodzie żołnierze; inni zaœ spoglšdali łakomie na Ewkę, która miała usta wilgotne, jakby do pocałunku złożone;inni wreszcie nie wiedzieli, na którš patrzeć, i tych aż cišgoty brały po końcachizby, tak im obie były ponętne, a szeptali zaœ jeden drugiemu w ucho: - Ciężko człeku żyć na takim odludziu. Szczęsny komendant! Szczęsny Azja... Uch!...Ogień na kominach trzaskał wesoło, a po zapłociach poczęło się pianie kurów. Z wolna wstawał dzień, doœć mroŸny i pogodny. Pokryte grubym œniegiem dachy szop i kwater żołnierskich stały się jasnoróżowe. Z majdanu dochodziło parskanie koni i skrzyp chodzšcych pieszo żołnierzy z choršgwi towarzyskich, a również dragońskich, którzy zebrali się z szop i karczem, by pożegnać Basię i Lipków.Na koniec Wołodyjowski rzekł: - Czas Usłyszawszy to Baœka porwała się z miejsca i padła w ramiona mężowskie. On przycisnšł usta swoje do jej ust, potem, tulšc jš ze wszystkich sił do piersi, całował jej oczy i czoło, i znów usta. Długa była ta chwila, bo kochali się oboje niezmiernie. Po małym rycerzu przyszła kolej na pana Zagłobę, następnie inni oficerowie przystępowali do całowania Basinej ręki, a ona powtarzała co chwila swoim dŸwięcznym jak srebro, dziecinnym głosikiem: - Ostawajcie, waćpanowie, w zdrowiu! Ostawajcie w zdrowiu!... I obie z Ewkš poszły przywdziać delijki z otworami na ręce zamiast rękawów, na to kapturzaste szuby, aż całkiem znikły w tych ubiorach. Otworzono im szeroko drzwi,przez które wpadła zaraz para mroŸna - i całe zgromadzenie znalazło się na majdanie. Na œwiecie czyniło się coraz widniej od œniegu i zorzy. SzadŸ obfita osiadła na szerœci lipkowskich bachmatów i na kożuchach żołnierzy, tak iż zdało się, że cała choršgiew biało jest przybrana i na białych koniach siedzi. Baœka z Ewkš wsiadły do wymoszczonych skórami sani. Dragoni i pocztowi z towarzyskich choršgwi zakrzyknęli na szczęsnš drogę odjeżdżajšcym. Na ów odgłos liczne stada wron i kruków, które sroga zima przygnała w pobliże zabudowańludzkich, zerwały się z dachów i z wielkim krakaniem poczęły kršżyć w różanym powietrzu. Mały rycerz pochylił się nad saniami i pogršżył twarz w kapturek okrywajšcy głowę żony. Długa była ta chwila - wreszcie oderwał się od Basi i czynišc znak krzyża rękš, zawołał: - W imię boże! Wówczas Azja podniósł się w strzemionach.Dzika twarz jego promieniała od radoœci i zorzy. Machnšł buzdyganem, aż burka podniosła mu się w kształcie skrzydeł drapieżnego ptaka, i krzyknšł przeraŸliwymgłosem: - Rusza-a-a-aj! Zaskrzypiały w œniegu kopyta. Par obficiej wyszedł z nozdrzy końskich. Pierwsze szeregi Lipków ruszyły z wolna; za nimi drugie, trzecie, czwarte- za nimi sanie, za nimi następne szeregi - i cały oddział poczšł oddalać się po pochyłym majdanie ku wrotom. Mały rycerz żegnał ich krzyżem œwiętym, wreszcie, gdy sanie minęły już bramę, złożył ręce przy ustach i zawołał: - Bywaj zdrowa, Baœka! Ale odpowiedziały mu tylko głosy piszczałek i wielkie krakanie czarnego ptactwa. Rozdział 38 Oddział Czeremisów kilkanaœcie koni liczšcyszedł w mili naprzód, by drogę opatrywać ikomendantów o przejeŸdzie pani Wołodyjowskiej uprzedzać, aby kwatery wszędy mieli gotowe. Za owym oddziałem postępowała główna siła Lipków, za niš sanie z Basiš i Ewkš, drugie z usługš niewieœciš i znów pomniejszy oddział zamykajšcy pochód. Droga była doœć ciężkaz powodu zasp œnieżnych. Bory sosnowe, nie tracšc na zimę swego iglastego poszycia, mniej przepuszczajš œniegów na podłoże, lecz puszcza cišgnšca się wzdłuż Dniestrowego brzegu, złożona po największej częœci z dębów i innych drzew liœciastych, obnażona teraz ze swego przyrodzonego sklepienia, zasypana była dopół pni. Œnieg zapełnił również co węższe jary; miejscami wznosił się na kształt fal morskich, których spiętrzone czuby zwieszały się tak, jakby miały runšć za chwilę i spłynšć się z ogólnš białš powierzchniš. W czasie przejazdu trudnych jarów i na pochyłoœciach Lipkowie podtrzymywali sanie powrozami tylko na wysokich równinach, na których wiatry wygładziły skorupę œnieżnš, jechali szybkoœladem tej karawany, która wraz z Nawiraghem i dwoma uczonymi Anardratamiwyruszyła przedtem z Chreptiowa. Droga była ciężka, nie tak jednakże, jak czasem bywała w tych puszczańskich, pełnych rozpadlin, rzek, strumieni i jarów krainach,więc się cieszyli, że nim zapadnie noc głęboka, potrafiš zdšżyć do przepaœcistegojaru, na dnie którego leżał Mohilów. Przy tym zanosiło się na długš pogodę. Po rumianej zorzy wstało słońce i wnet w jego promieniach rozbłysły jary, równie i puszcza. Gałęzie drzew zdawały się skramioblepione; skry Lœniły na œniegu, aż oczy bolały od blasków. Z wysokich miejsc przezpolany, jakby przez okna puszczy, wzrok leciał aż hen ku Multanom, i gubił się na białym i sinawym a zalanym słońcem widnokręgu. Powietrze było suche, raŸne. W takš pogodę ludzie, zarówno jak i zwierzęta, czujš krzepkoœć i zdrowie; toteż konie parskały okrutnie po szeregach, wyrzucajšc z nozdrzy kłęby pary, a Lipkowie, choć mróz szczypał ich po nogach tak, że podkurczali je ustawicznie pod chałaty, œpiewali wesoło pieœni. Słońceweszło wreszcie na sam szczyt niebieskiego namiotu i jęło nieco przygrzewać. Basi i Ewce aż zbyt ciepło było pod skórami w saniach, więc rozluŸniwszy wišzania na głowach i odsunšwszy kaptury, ukazały na œwiat swoje różowe twarze i poczęły się rozglšdać: Baœka po okolicy, a Ewka za Azjš, którego przy saniach nie było. Jechałon w przodzie z tym oddziałkiem Czeremisów, któren rozpatrywał drogę, a w potrzebie rozgarniał œniegi. Ewka zaczęła się nawet chmurzyć z tego powodu, lecz pani Wołodyjowska, znajšca na wylot służbę wojskowš, rzekła jej na pociechę: - Tacy oni wszyscy. Kiedy służba, to służbaMichalisko moje też ani na mnie spojrzy, kiedy funkcja wojskowa przyjdzie. I Ÿle, żeby było inaczej, bo jeœli żołnierza kochać, to dobrego. - Ale na popasie on będzie z nami? - pytała Ewka. - Patrz, żebyœ go nie miała nadto. Zakonotowałaœ, jaki był radosny, gdy wyjeżdżał. Aż od niego łuna biła. - Widziałam! Bardzo był radosny! - A co dopiero będzie, kiedy pozwoleństwo od pana Nowowiejskiego otrzyma - Oj co mnie jeszcze czeka! Dziej się wola boża chociaż serce zamiera we mnie, gdy oojcu pomyœlę. Nuż zakrzyknie, nuż się zatnie i pozwoleństwa odmówi? Będę się miała potem z pyszna, gdy do domu wrócim. - Wiesz, Ewka, co ja myœlę? - A co? - Bo to z Azjš nie ma żartów! Brat twój mógłby się siłš sprzeciwić, ale ojciec twójkomendy nie ma. Otóż ja myœlę, że jeœli od razu się zatnie, to cię Azja i tak weŸmie. - Jakże to? - Ot, po prostu, porwie cię. Mówiš, że z nim nie ma żartów... Tuhaj-bejowa krew... WeŸmiecie œlub u pierwszego księdza po drodze... Gdzie indziej to trzeba zapowiedzi,metryk; pozwoleństwa, ale tu dzikie strony, tu wszystko trocha po tatarsku... osła 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷żŘP|c&ŮĚuc&ÚAmc&ŰŽ+wc&Ü%:1#&Rozjaœniła się twarz Ewki. - Tego się boję! Azja gotów na wszystko, tego się boję! - rzekła. A Baœka, zwróciwszy głowę, popatrzyła naniš bystrzej i nagle wybuchła wym dŸwięcznym, dziecinnym œmiechem. - Tak ty się tego boisz jako właœnie mysz słoninki! O! znajš cię! Ewka, zarumieniona od chłodnego powietrza, zarumieniła się jeszcze bardziej i odrzekła: - Przekleństwa ojcowskiego bym się bała, a wiem, że Azja gotów na nic nie zważać. - BšdŸ dobrej myœli - rzekła jej na to Basia. - Prócz mnie masz brata do pomocy. Prawdziwe amory zawsze postawiš na swoim. Powiedział mi to pan Zagłoba wtedyjeszcze, kiedy Michałowi ani się œniło o mnie. I rozgadawszy się poczęły na wyœcigimówić, jedna o Azji, druga o swoim ichale. Tak upłynęło parę godzin, póki karawna niezatrzymała się na pierwszy krótki popas wJaryszowie. Z miasteczka, zawsze doœć nędznego, została po inkursji chłopskiej jedna tylko karczma, którš odrestaurowanood czasu, jak częste przechody żołnierskiezysk poczęły obiecywać pewny. Basia i Ewka znalazły w niej przejezdnego kupca ormiańskiego, rodem z Mohilowa, któren wiózł safiany do Kamieńca. Azja chciał go wyrzucić na dwór wraz z Wołochami i Tatarami, którzy mu towarzyszyli, lecz niewiasty pozwoliły mu pozostać i tylko sama straż musiała się usunšć. Kupiec dowiedziawszy się, że podróżna pani jest paniš Wołodyjowskš, poczšł bić jej czołemi pod niebiosa męża jej wysławiać, czego słuchała z radoœciš wielkš. Na koniec poszedł do wiuków i wróciwszy ofiarował jej czuhub osobliwszych bakalii i małe puzderko pełne wonnej driakwi tureckiej, wielce przeciw różnym chorobompomocnej. - To ja przez wdzięcznoœć składam - mówił. - Już my tu wcale przedtem z Mohilowa nie œmieli głowy wychylić, tak Azba-bej grasował i tylu zbójów we wszystkich jarach i po tamtej stronie w odojach siedziało, a teraz droga bezpiecznai targ bezpieczny. Teraz my znowu jeŸdzim.Niech Bóg pomnoży dni chreptiowskiego komendanta, a każdy dzień uczyni tak długim, aby wystarczył na drogę z Mohilowa do Kamieńca, a każdš godzinę dnianiech także tak przydłuży, by się dniem wydawała. Nasz komendant, pan pisarz polny, woli w Warszawie siedzieć, a pan komendant chreptiowski sam czuwał i zbójów wymiótł tak, iż teraz milsza im œmierć od Dniestru. - To pana Rzewuskiego nie ma w Mohilowie?- pytała Basia. - On tylko wojsko przyprowadził i nie wiem, czyli trzy dni sam bawił. Niech wasza wielmożnoœć pozwoli, tu jest suchy winograd w tym czuhubie, a z tego brzegu takowy owoc, którego i w Turcji nie ma, jeno z Azji z daleka przychodzi, a tam na palmach roœnie... Pana pisarza nie ma, a teraz i jazdy wcale nie ma, bo ku Bracławiu wczoraj nagle poszła... I tu sš daktyle, aby obum waszym wielmożnoœciom były na zdrowie... Został tylko pan Gorzeński z piechotš, a jazda wszystka wyszła... - Dziwno mi to, że jazda wszystka wyszła -rzekła Basia spoglšdajšc pytajšcym wzrokiem na Azję. - Poszła, by się konie nie odstały - odpowiedział Tuhaj-bejowicz - teraz spokojnie! - W mieœcie mówili, że Dorosz się ruszył niespodzianie - rzekł kupiec. Azja rozeœmiał się. - A czym będzie konie pasł, œniegiem? - rzekł do Basi. - Pan Gorzeński najlepiej wasze wielmożnoœci objaœni - dodał kupiec. - Ja też myœlę, że to nic - odrzekła po chwili namysłu Basia - bo żeby co było, to by mój mšż najpierwszy wiedział. - Nieodmiennie w Chreptiowie najpierw byłaby wiadomoœć - rzekł Azja - niech się wasza miłoœć nie boi. Basia podniosła swš jasnš twarz ku Tatarowi i poruszyła nozdrzami. - Ja się boję! To wyborne Co waćpanu w głowie? Słyszysz, Ewka, ja mam się bać! Ewka nie od razu mogła odpowiedzieć, bo będšc z natury doœć łakomš i lubišc nad miarę słodycze usta miała pełne daktylów,co zresztš nie przeszkadzało jej wpatrywać się chciwie w Azję, więc dopiero przełknšwszy je odrzekła: - Przy takim oficyjerze i ja się nic nie boję!Po czym spojrzała czule i znaczšco w oczyTuhaj-bejowicza, lecz od czasu, jak mu zaczęła być przeszkodš, miał tylko dla niejtajony wstręt i gniew, więc zachowujšc nieruchomš postawę odrzekł ze spuszczonymi oczyma: - W Raszkowie się pokaże, czylim na ufnoœćzasłużył! I było w jego głosie coœ niemal groŸnego. Ale obie niewiasty tak już były przyzwyczajone do tego, że młody Lipek we wszystkim, co mówi i czyni, zupełnie odróżnia się od innych, że nie zwróciło to ich uwagi. Zresztš Azja poczšł zaraz nalegać, by jechano dalej, bo przed Mohilowem były góry wielce strome i do przebycia trudne, które należało przebyć za dnia. Niebawem ruszono dalej. Jechali bardzo szybko aż do owych gór. Tam Basia chciała przesiadać się na koń, lecz z namowy Tuhaj-bejowicza została dla towarzystwa Ewki w saniach, które wzięto na arkany i z największymi ostrożnoœciami spuszczano z pochyłoœci. Azja przez cały ten czas szedł pieszo przy saniach, lecz nie rozmawiał prawie wcale ni z Basiš, ni zEwkš, cały zajęty ich bezpieczeństwem i wogóle komendš. Słońce zaszło jednakże, nim zdołali przebyć góry, ale wówczas oddział Czeremisów, idšcy w przodku, poczšł rozniecać ognie wzdłuż przetartej drogi. Przy każdym ognisku zostawał jeden Czeremis, który ustawicznie dorzucał w płomień suchych gałęzi. Posuwali się tedy wœród czerwonych ogni i stojšcych przy nich dzikich postaci. Za tymi postaciami widać było w mroku nocnym i w półœwietlepłomienia groŸne urwiska o niepewnych, strasznych zarysach. Wszystko to było nowe, ciekawe, wszystko miało pozór jakowejœ niebezpiecznej i tajemniczej ekspedycji, dlatego dusza Basina była w siódmym niebie, a serce wzbierało wdzięcznoœciš i dla męża, że na wyprawę do nieznanych krain pozwolił, i dla Azji, że tę wyprawę tak wieœć umiał. Teraz dopierozrozumiała Basia, co to sš pochody żołnierskie, o trudnoœciach których tyle sięnasłuchała od wojskowych, co drogi przepaœciste a zawrotne. Ogarnęła jš też szalona wesołoœć. Byłaby z pewnoœciš przesiadła się na dzianeta, gdyby nie to, że siedzšc koło Ewki, mogła z niš rozmawiać i straszyć jš.Więc gdy w zawrocistych wšwozach idšce w przodzie oddziały nikły z oczu i poczynały się obwoływać dzikimi głosami, których przytłumione echo rozbrzmiewało wœród wiszarów, Baœka zwracała się do Ewki i chwytajšc jej ręce mówiła: - Oho! lewensy z odojów albo orda! Lecz Ewka, co wspomniała na Azję, syna Tuhaj-bejowego, to uspokajała się natychmiast. - Jego i lewensy, i ordy szanujš i bojš się go! - odpowiadała. A póŸniej pochylajšc się do ucha Baœki: - Choćby do Białogrodu, choćby do Krymu, byle z nim!... Księżyc wypłynšł już wysoko na niebo, gdywyjeżdżali z gór. Wówczas ujrzeli hen, w dole, jakoby na dnie niezgłębionej przepaœci, kupę œwiatełek. - Mohilów pod nogami - ozwał się jakiœ głos za Basiš i Ewkš. Obejrzały się: był to Azja stojšcy z tyłu sani. - To tak na dnie jaru ów gród leży? - pytała Basia. - Tak jest. Góry całkiem go od zimnych podmuchów zasłaniajš - mówił wsunšwszy głowę między ich głowy - niech wasza miłoœć zauważy, że tu i aura inna: zaraz cieplej i zaciszniej. Wiosna też tu o dziesięćdni wczeœniej przychodzi niż z tamtej strony gór i drzewa prędzej liœci dostajš. To szare, co na pochyłoœciach widać, to winograd, jeno teraz jeszcze pod œniegiem. Œnieg leżał wszędy, ale istotnie było tu i cieplej i zaciszniej. W miarę jak spuszczali się z wolna ku dołowi, jedne œwiatła pokazywały się za drugimi i było ich coraz więcej. - Zacne jakieœ miasto i dosyć ogromne - rzekła Ewka. - Bo go Tatarzy czasu inkursji chłopskiej nie spalili, gdyż tu wojska kozackie zimowały, a Lachów tu prawie nigdy nie było. - Któż tu żywie? - Żywiš Tatarzy, którzy swój minarecik drewniany majš, bo w Rzeczypospolitej wolno każdemu swojš wiarę wyznawać. Żywiš Wołosi, Ormianie i Grecy. - Greków raz w Kamieńcu widziałam - rzekła Basia - bo chociaż daleko oni mieszkajš, ale za handlem wszędy trafiš. - Miasto też inaczej niż wszystkie inne stawiane - rzekł Azja. - Siła tu ludu różnego za handlem przychodzi. Ta osada, coœmy jš z dala na uboczu po drodze widzieli, zowie się Serby. - Już wjeżdżamy - rzekła Basia. Jakoż wjeżdżali. Dziwny zapach skór i kwasu uderzył zaraz na wstępie ich nozdrza. Był to zapach safianu, którego wyrobem trudnili się po trochu wszyscy mieszkańcy Mohilowa, a w szczególnoœci Ormianie. Jak zapowiadał Azja, było to miasto zupełnie od innych różne. Domy, budowane modš azjatyckš, miały okna przysłonięte gęstš drewnianš kratš; w wielu brakło zupełnie okien wychodzšcych na ulicę i tylko z podwórców wzbijał się blask ognisk. Ulice nie były brukowane, choć przecie kamienia w okolicy nie brakło.Gdzieniegdzie wznosiły się budowle dziwnego kształtu, o œcianach kratowych, przezroczystych. Były to suszarnie, w których œwieży winograd zmieniał się na rodzynki. Zapach safianu napełniał całe miasto. Pan Gorzeński, dowódca piechoty, uprzedzony przez Czeremisów o przybyciu pani komendantowej chreptiowskiej, wyjechał konno na jej spotkanie. Był to człowiek niemłody i zajškliwy, a szeplenišcy, bo twarz miał z janczarki przestrzelonš, dlatego też, gdy poczšł, zacinajšc się co chwila, prawić o gwieŸdzie:"która weszła na mohilowskie niebiosy" - Basia omal nie parsknęła œmiechem. Ale on podejmował jš, jak umiał najgoœcinniej. W fortalicji czekała wieczerza i nocleg arcywygodny, w puchach œwieżych i czystych, u najbogatszych Ormian w sekwestr wziętych. Przy tym pan Gorzeńskijškał się wprawdzie, ale przed nocš opowiadał przy wieczerzy rzeczy tak ciekawe, że warto ich było posłuchać. Według niego, jakiœ niespokojny wiatr powiał naraz nagle a niespodziewanie od stepów. Przyszły posłuchy, że potężny czambuł ordy krymskiej stojšcy przy Doroszu ruszył nagle ku Hajsyniowi i w górę od tego miasta, z czambułem zaœ poszło na kilka tysięcy kozackiej hassy. Prócz tego nadesłano ni stšd, ni zowšd wiele innych niepokojšcych wiadomoœci, panGorzeński nie przywišzywał jednak do nich wielkiej wiary. - Bo zima jest - mówił - a od czasu jak PanBóg ten oto okršg ziemski ufundował, Tatarzy ruszali się zawsze jeno na wiosnę, gdyż oni taborów nie majš i komunikiem chodzš, przeto spyży dla koni nigdy nie biorš i brać nie mogš. Wiemy to już wszyscy, że wojnę z potencjš tureckš mróz jeno na smyczy trzyma i że po pierwszych trawach będziem mieli goœci, ale żeby teraz miało co być, nigdy temu nieuwierzę. Basia czekała cierpliwie i długo, nim pan Gorzeński swoje wypowie, on zaœ zacinał się poruszajšc co chwila ustami, jak gdyby coœ jadł. - Co wasza moœć tedy o owym poruszeniu się ordy ku Hajsyniowi rozumiesz? - spytała wreszcie. - Rozumiem, że tam, gdzie stali, musiały konie wszystkš trawę spod œniegu wygrzebać, więc chcš w innym miejscu kosz założyć. Przy tym być może, że orda,stojšc w pobliżu Doroszowych, wadzi się z nimi: zawsze tak bywało. Niby to oni sprzymierzeńcy i wspólnie wojujš, a niech tylko siehenie obok zatoczš, to się na pastwiskach i na bazarku zaraz bijš. - Pewnie tak jest - rzekł Azja. - Bo i co jeszcze - mówił dalej pan Gorzeński - te wieœci nie szły directe przez zagończyków, ale to chłopi je przywozili, to Tatarzy tutejsi poczynali gadać ni stšd, ni zowšd. Dopieroż trzy dni temu przywiózł pan Jakubowicz ze stepu języków, którzy je potwierdzili, i dlatego cała jazda zaraz wyszła. - To wasza moœć tylko z piechotš zostałeœ?- pytał Azja. - Pożal się Boże! Czterdziestu ludzi! Ledwie jest komu fortalicji ustrzec, i gdyby się ci tylko Tatarzy ruszyli, którzy tu w Mohilowie mieszkajš, nie wiem, jako bym się obronił. - Ale ci się przecie nie ruszš? - spytała Basia. - Nie ruszš się, bo im nijak. Wielu z nich stale w Rzeczypospolitej zamieszkuje z żonami i dziećmi, i ci sš nasi, a co jest obcych, to dla handlu tu siedzš, nie dla wojny. To dobry lud. - Ja waszej moœci pięćdziesišt koni moich Lipków zostawię - rzekł Azja. - Bóg zapłać! Wielce mi tym waszmoœć wygodzisz, bo będę miał kogo pod naszš jazdę po wiadomoœci wysyłać, ale możeszże zostawić? - Mogę. Przyjdš do Raszkowa œciahy tych rotmistrzów, którzy swego czasu do sułtana przeszli, a teraz do posłuszeństwaRzeczypospolitej chcš wrócić. Przyjdzie Kryczyński na pewno w trzysta koni, a może i Adurowicz, inni zaœ póŸniej nadejdš. Nad wszystkimi ja mam z polecenia hetmańskiego objšć komendę i do wiosny cała dywizja się zbierze. Pan Gorzeński skłonił się Azji. Znał on go zdawna, ale mniej cenił, jako człowieka niepewnego pochodzenia. Teraz jednak wiedział już, że to jest Tuhaj-bejowicz, bo wieœć o tym pierwsza karawana przyniosła, ta, w której jechał Nawiragh; więc pan Gorzeński uczcił teraz w młodymLipku krew wielkiego, choć nieprzyjaznego wojownika, a oprócz tego uczcił w nim i oficera, któremu hetman tak znaczne funkcje powierzał. Azja zaœ wyszedł, aby wydać rozkazy, i zawoławszy setnika Dawida rzekł mu: - Dawidzie, synu Skanderowy, zostaniesz z pięćdziesięciš koni w Mohilowie i będziesz oczyma patrzył, a uszami słuchał, co się wedle ciebie dzieje. A jakby Mały Sokół jakoweœ pisma z Chreptiowa za mnš wysyłał, to posłańca zatrzymasz, pisma mu odejmiesz i przez swojego człowieka mije przeszlesz. Zostaniesz zaœ tu, póki ja rozkazu nie przyszlę, byœ wracał; wówczas, jeœli posłaniec powie, że jest noc, to cicho wyjdziesz, a jeœlić powie, że dzień blisko, to miasto podpalisz, a sam na multański brzeg przejdziesz i pójdziesz, gdzie ci nakażš... - Rzekłeœ, panie! - odpowiedział Dawid - oczyma będę patrzył, a uszami słuchał: posłańców od Małego Sokoła zatrzymam i pisma im odjšwszy, tobie je przez naszego człowieka przeszlę. Zostanę tu, póki rozkazu nie odbiorę, a wówczas, jeœli posłaniec twój powie mi, że noc - spokojniewyjdę, powieli zaœ, że dzień blisko -to miasto podpalę, sam na multański brzeg przejdę i pójdę, gdzie mi nakażš. Nazajutrz œwitaniem karawana, zmniejszona o pięćdziesišt koni, ruszyła w dalszš drogę. Pan Gorzeński przeprowadzałBasię aż za mohilowski wšdół. Tam wyjškawszy pożegnalnš orację, wrócił do Mohilowa, oni zaœ jechali ku Jampolowi bardzo spiesznie. Azja wesół był nadzwyczajnie i tak gnał ludzi, że aż to zdziwiło Basię. - Czemu to waćpanu tak pilno? - spytała. On zaœ odrzekł: - Każdemu do szczęœliwoœci pilno, moja zaœ rozpocznie się w Raszkowie. Ewka, bioršc te słowa do siebie, uœmiechnęła się czule i zebrawszy odwagę odrzekła: - Jeno mój ojciec... - Pan Nowowiejski w niczym mi nie przeszkodzi - odrzekł Tatar. I ponura błyskawica przeleciała mu przez twarz. W Jampolu nie zastano prawie wcale wojska- piechoty tam nie było nigdy, a jazda wyszła wszystka, ledwie kilkunastu ludzi zostało w zameczku, raczej w jego ruinach... Nocleg był przygotowany, ale Basia Ÿle spała, bo jš te wieœci poczęły niepokoié. Zwłaszcza rozmyœlała o tym, jakniespokojny będzie mały rycerz, jeżeli się okaże, że czambuł Doroszeńkowy ruszył istotnie; krzepiła się tylko myœlš, że to może nieprawda. Przychodziło jej do głowy, czyby wzišwszydla bezpieczeństwa częœć Azjowych żołnierzy, lepiej nie wrócić - różne jednak nastręczały się przeszkody. Naprzód Azja, majšc rozkaz wzmocnić załogę raszkowskš, mógłby niewielkš tylko przydać jej straż, więc w razie rzeczywistego niebezpieczeństwa straż ta mogła się okazać niedostatecznš; po wtóre,dwie trzecie drogi były już uczynione, w Raszkowie zaœ był znajomy oficer i silna załoga, która wzmocniona oddziałem Tuhaj-bejowicza i œciahami owych rotmistrzów, do wcale poważnej mogła urosnšć siły. Bioršc to wszystko na uwagę postanowiła Basia jechać dalej. Lecz spać nie mogła. Pierwszy raz wczasietej drogi chwycił jš taki niepokój, jakby zawisło nad niš nieznane niebezpieczeństwo. Być może, że przyczyniał się także do owych niepokojów nocleg w Jampolu, było to bowiem miejsce straszne i krwawe. Basia znała je z opowiadań męża i pana Zagłoby. Tu czasów chmielnicczyzny stała główna siła podolskich rezunów pod Burłajem; tu sprowadzano jeńców i sprzedawano ich na targi wschodnie lub morzono okrutnš œmierciš; tu wreszcie wiosnš 1651 roku podczas tłumnego jarmarku wpadł pan Stanisław Lanckoroński, wojewoda bracławski, i uczynił rzeŸ strasznš, którejtu wszystko trocha po tatarsku... osła 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żÝPc&ŢQc&ßgG &ŕŽćc'€á”,Ec'âŮ;z'pamięć œwieża była na całym Podniestrzu. Więc wszędy, nad całš osadš, unosiły się krwawe wspominki, więc tu i owdzie czerniały jeszcze zgliszcza, więc ze œcian pół zrujnowanego zameczku zdawały się spoglšdać białe twarze porżniętych Kozaków i Polaków. Basia była odważna, ale bała się duchów, mówiono zaœ, że w Jampolu samym, przy ujœciu Szumiłówki i na pobliskich Dniestrowych porohach, co północ słychać płacz wielki i jęki, woda zaœ przy księżycu mieni się na czerwono, jakoby krwiš zabarwiona. Myœl o tym przepełniała przykrš trwogš Basine serce. Mimo woli nasłuchiwała, czy w ciszy nocnej nie usłyszy wœród porożanego szumu płaczu i jęków. Słychać było tylko przecišgłe "czuwaj-aj" żołnierzy. Więc przyszła na myœl Basi cicha œwietlica chreptiowska, mšż, pan Zagłoba, przyjacielskie twarze pana Nienaszyńca, Muszalskiego, Motowidły, Snitki i innych - i pierwszy raz poczuła, że jest od nich daleko, bardzo daleko, w obcej stronie, i wzięła jš taka tęsknica za Chreptiowem, że jej się płakać chciało. Zasnęła nad ranem dopiero, ale miała dziwne sny. Burłaj, rezuny, Tatary, krwawe obrazy rzezi przesuwały się przezjej sennš głowę, a w tych obrazach widziała cišgle twarz Azji, lecz nie był to ten sam Azja, tylko niby Kozak, niby dziki Tatar, niby sam Tuhaj-bej. Wstała rano, rada, że się skończyła noc i przykre widziadła. Pozostałš drogę postanowiła odbywać na dzianecie, raz dlatego, żeby ruchu zażyć, po wtóre, żeby dać sposobnoœć do swobodnej rozmowy Azjii Ewce, którzy ze względu na bliskoœć Raszkowa potrzebowali zapewne się naradzić, jakim sposobem oznajmić wszystko staremu panu Nowowiejskiemu i pozwolenie onego uzyskać. Azja, podawszy jej własnš rękš strzemię, sam nie siadł jednak do sanek z Ewkš, ale zrazu wyjechał na czoło oddziału, potem trzymał się w pobliżu Basi. Ona zaœ spostrzegłszy natychmiast, że jadš znów wszczuplejszej liczbie, niŸli przyjechali do Jampola, zwróciła się do młodego Tatara i rzekła: - Widzę, żeœ waćpan i w Jampolu częœć swoich ludzi ostawił. - Pięćdziesišt koni, tak samo jak i w Mohilowie - odrzekł Azja. - Na cóż to? On uœmiechnšł się osobliwie; wargi jego podniosły się tak jak u złego psa, który pokazuje zęby - i po chwili dopiero odpowiedział: - Bo chcę te komendy mieć w mojej mocy i drogę powrotnš waszej miłoœci zabezpieczyć. - Jeœli wojska wrócš ze stepów, to i tak tam siła będzie. - Wojska tak prędko nie wrócš. - Skšd waćpan wiesz? - Bo się pierwej muszš dobrze upewnić, co się u Dorosza dzieje, a to im ze trzy albo cztery niedziele zabierze. - Jeœli tak, toœ dobrze waćpan uczynił, ludzi owych zostawiajšc. Jechali czas jakiœ w milczeniu. Azja spoglšdał co chwila na różowš twarz Basi, na wpół zakrytš przez podniesiony kołnierzdelijki i kołpaczek, a za każdym spojrzeniem przymykał oczy, jakby chciał lepiej sobie wrazić w pamięć wdzięczny jej wizerunek. - Waćpan powinieneœ się rozmówić z Ewkš -rzekła wszczynajšc na nowo rozmowę Basia. - Waćpan zgoła za mało z niš rozmawiasz, aż jej dziwno to bywa. Niedługo przed obliczem pana Nowowiejskiego staniecie... Mnie samš niepokój chwyta... Powinniœcie się naradzić, jak sobie poczšć? - Ja najpierw z waszš miłoœciš chciałbym się rozmówić - odrzekł dziwnym głosem Azja. - To czemuż waœć nie zaczynasz? - Bo czekam na posłańca z Raszkowa... Myœlałem, że go już w Jampolu znajdę. Co chwila go wyglšdam. - A co się ma posłaniec do rozmowy? - Myœlę, że owo on jedzie! - odrzekł unikajšc odpowiedzi młody Tatar. I skoczył naprzód, lecz po chwili wrócił. - Nie! to nie on! - rzekł. W całej jego postaci, w mowie, w spojrzeniu, w głosie było coœ tak niespokojnego i goršczkowego, że ów niepokój udzielił się i Basi. Najmniejsze jednak podejrzenie nie postało dotšd w jej głowie. Niepokój Azji dał się doskonale wytłumaczyć bliskoœciš Raszkowa i groŸnego ojca Ewki, jednakże Basi było czegoœ tak ciężko, jakby o jej własne losy chodziło. Zbliżywszy się do sani przez kilkagodzin jechała w pobliżu Ewki rozmawiajšc z niš o Raszkowie, o starym i młodym panuNowowiejskim, o Zosi Boskiej, wreszcie o okolicy, która stawała się coraz dzikszš i straszniejszš pustyniš. Była ona po prawdzie pustyniš zaraz za Chreptiowem, ale tam przynajmniej od czasu do czasu podnosił się na widnokręgu słup dymu oznajmujšcy jakiœ chutor, jakšœ osadę ludzkš. Tu nie było nigdzie œladów człowieka i gdyby Baœka nie wiedziała, że jedzie do Raszkowa, gdzie żyjš ludzie i stoi załoga polska, mogłaby mniemać, że wiodš jš gdzieœ w nieznane pustynie, do cudzych ziem, na kraniec œwiata. Rozglšdajšc się po okolicy wstrzymywała mimowolnie konia i wkrótce została w tyle za saniami i oddziałem. Azja przyłšczył siędo niej po chwili, a że okolicę znał dobrze, więc jšł jej wskazywać rozmaite miejsca, wymieniajšc ich nazwy. Nie trwało to jednak długo, bo ziemia poczęła dymić. Zima nie miała widocznie w tej południowejstronie tej samej, co w lesistym Chreptiowie, mocy. Leżało wprawdzie niecoœniegu w wšdołach, rozpadlinach, na krawędziach skał, a także i na obróconych ku północy upłazach wzgórz, ale w ogóle ziemia nie była nim pokryta i czerniała chaszczami lub połyskiwała wilgotnš, zwiędłš trawš. Z tych to traw podnosił się teraz lekki, białawy opar i rozcišgał się tuż przy ziemi, czynišc w dalekoœciach podobieństwo wielkich wód wypełniajšcych doliny i szeroko rozlanych po równinach; następnie opar ów podnosił się coraz wyżejku górze, zakrywajšc blask słoneczny i zmieniajšc pogodny dzień na mglisty i posępny. - Jutro deszcz będzie - rzekł Azja. - Byle nie dziœ. Jak daleko jeszcze do Raszkowa? Tuhaj-bejowicz popatrzył na najbliższš, zaledwie widnš już wœród mgły okolicę i odrzekł: - Stšd już bliżej do Raszkowa niż z powrotem do Jampola. I odetchnšł głęboko, jak gdyby wielki ciężar spadł mu z piersi. W tej chwili tętent konia rozległ się od strony oddziału i jakiœ jeŸdziec zamajaczyłw tumanie. - Halim! Poznaję go! - zawołał Azja. Rzeczywiœcie był to Halim, który dopadłszyAzji i Basi zeskoczył z bachmata i poczšł bić czołem w strzemię młodego Tatara. - Z Raszkowa? - spytał Azja. - Z Raszkowa, panie mój! - odpowiedział Halim. - Co tam słychać? Stary podniósł szpetnš, wychudzonš od niesłychanych trudów głowę ku Basi, jakbychciał spytać, czy może przy niej mówić, lecz Tuhaj-bejowicz rzekł zaraz: - Mów œmiele! Wojska wyszły? - Tak jest, panie. Garœć została. - Kto powiódł? - Pan Nowowiejski. - Piotrowicze zaœ wyjechali do Krymu? - Już dawno. Ostały tylko dwie niewiasty i stary pan Nowowiejski z nimi. - Gdzie Kryczyński? - Na drugiej stronie rzeki. Czeka! - Kto z nim jest? - Jest Adurowicz ze swoim œciahem. Obaj cigłowš do strzemienia bijš, synu Tuhaj-bejowy, i pod rękę twojš się oddajš -oni - i wszyscy, którzy jeszcze nie nadšżyli. - Dobrze! - rzekł z ogniem w oczach Azja. -Leć do Kryczyńskiego natychmiast i każ im,by zajmowali Raszków. - Wola twoja, panie! Po chwili Halim skoczył na konia i zniknšł jak widmo w tumanie... Straszny i złowrogi blask bił od twarzy Azji. Chwila stanowcza, chwila oczekiwana, chwila największego dla niego szczęœcia - nadeszła... Serce biło mu jednak tak, że tchu mu brakło... Czas jakiœ jechał w milczeniu koło Basi i dopiero gdy poczuł, żegłos go nie zawiedzie, zwrócił ku niej oczyniezgłębione a œwietliste i rzekł: - Teraz mi rozmówić się szczerze z waszš miłoœciš... - Słucham - odrzekła Basia patrzšc na niego pilnie, jak gdyby chciała czytać w jego zmienionej twarzy. Rozdział 39 Azja przysunšł swego konia do dzianeta Basi tak blisko, że niemal strzemieniem dotknšł jej strzemienia, i jeszcze kilkanaœcie kroków jechał w milczeniu. Przez ten czas starał się uspokoić do reszty i dziwił się, dlaczego ten spokój z takim wysiłkiem mu przychodzi, skoro Basię miał w ręku, skoro nie było już żadnej siły ludzkiej, która zdołałaby była mu jš odjšć. Ale on sam nie wiedział, że w duszy jego, wbrew wszelkiemu prawdopodobieństwu i mimo przeciwnej oczywistoœci, tliła jakaœ skra nadziei, że pożšdana niewiasta odpowie mu wzajemnoœciš. Jeœli zaœ ta nadzieja była słaba, to natomiast pragnienie, aby to się stało, było tak silne, że potrzšsało nim jak febra. Nie otworzy ta pożšdana ršk, nie rzuci mu się w ramiona, nie powie tych słów, o których œnił po nocach całych: "Azja, jam twoja" - nie zawiœnie ustami na jego ustach - o tym wiedział... Ale jak przyjmie jego słowa? Co powie? Czy straci czucie wszelkie, jak gołšb w pazurach drapieżnika, i pozwoli mu się tak chwycić, jak właœnie gołšb bezradny oddaje się jastrzębiowi? Czy będzie żebrać o miłosierdzie łzami, czy krzykiem przestrachu napełni tę pustynię? Czy staniesię od tego wszystkiego coœ więcej, czy coœ mniej?... Takie pytania wichrzyły się w głowie Tatara. A przecie przyszedł czas, w którym trzeba odrzucić udawanie, pozory i pokazać jej prawdziwš, strasznš twarz... Ot, strach! ot, niepokój! ot, chwila jeszcze - i spełni się wszystko Wreszcie jednak ta duszna trwoga poczęła zmieniać się w Tatarze w to, w co zmienia się najczęœciej trwoga dzikiego zwierzęcia,to jest we wœciekłoœć... I poczšł się sam podniecać tš wœciekłoœciš. "Cokolwiek się stanie - pomyœlał - ona moja, moja cała jest i moja będzie dziœ jeszcze, i moja będzie jutro, a potem już nie wrócić jej do męża, jeno iœć za mnš..." Na tę myœl dzika radoœć porwała go za włosy i nagle ozwał się głosem, który jemu samemu wydał się obcy: - Wasza miłoœć nie znała mnie dotšd!... - W tej mgle tak się waœci głos zmienił - odrzekła nieco niespokojnie Basia - iż istotnie zdaje mi się, że kto inny mówi. - W Mohilowie wojsk nie ma, w Jampolu nie ma, w Raszkowie nie ma Ja tu jeden pan... Kryczyński, Adurowicz i owi inni - raby moje, bo ja kniazia, ja władyki syn - ja im wezyr, ja im murza najwyższy, ja im wódz, jako Tuhaj-bej był wódz - ja im chan, ja jeden mam siłę, wszystko tu w mocy mojej... - Czemu zaœ waćpan to mówisz? - Wasza miłoœć nie znała mnie dotšd... Raszków już niedaleko... Ja chciał hetmanem tatarskim być i Rzeczypospolitej służyć, ale pan Sobieski nie dozwolił... Nie być mi dłużej Lipkiem, nie służyć pod niczyjš komendš, jeno samemu wielkie czambuły wodzić, na Dorosza albo na Rzeczpospolitš, jak wasza miłoœć chcesz, jak wasza miłoœć. rozkażesz!... - Jak ja rozkażę?... Azja, co z tobš? - To ze mnš, że tu wszyscy moje raby, a jam twój rab! Co mnie hetman! Pozwolił czynie pozwolił! Słowo, wasza miłoœć, rzeknij, a ja waszej miłoœci Akerman pod nogi położę i Dobrudżę położę- i te ordy, które tu ałusy majš - i te, które w Dzikich Polach koczujš - i te, co wszędy tu w zimownikach leżš, będš raby twoje, jako jatwój rab!... Każesz - chana krymskiego nie usłucham i sułtana nie usłucham, i mieczem ich będę wojował, i pomoc Rzeczypospolitej dam, i nowš ordę w tych stronach założę, a nad niš ja będę chanem,a nade mnš ty będziesz jedna, tobie jednej będę pokłony bił, twojej łaski i zmiłowaniaprosił! To rzekłszy przechylił się na kulbace i porwawszy wpół przerażonš i jakoby ogłuszonš słowami jego niewiastę, tak dalej mówił prędkim, chrapliwym głosem: - Zaliœ nie widziała, żem ja cię jednš miłował!... A nacierpiał się!... Ja cię i tak wezmę!... Ty moja już i będziesz moja... Nikt cię tu nie wyrwie z moich ršk! Ty moja! ty moja! ty moja! - Jezus, Maria - zawołała Basia. Lecz on jš cisnšł tak w ramionach, jakby chciał zadławić... Krótki oddech wydobywałsię z jego warg; oczy zachodziły mu mgłš,wreszcie wywlókł jš ze strzemion, z kulbaki i wzišł przed siebie cisnšc jej piersi do swoich, i sinawe wargi jego, otwierajšc się łakomie jak usta ryby, poczęły szukać jej ust. Ona nie wydała ani okrzyku, lecz poczęła się opierać z niespodziewanš siłš. Zaczęła się między nimi walka, w której słychać było tylko zdyszane ich oddechy. Gwałtowne ruchy i bliskoœć jego twarzy wróciły jej przytomnoœć. Przyszła na niš chwila takiego jasnowidzenia, jaka przychodzi na tonšcych. Od razu z największš jasnoœciš odczuła wszystko. Więc naprzód, że ziemia zarwałasię pod jej nogami i otworzyła się w jar bezdenny, do którego on jš cišgnšł koniecznie; ujrzała jego miłoœć, jego zdradę, swój straszny los, swojš niemoc i bezradnoœć, odczuła trwogę, odczuła okropnš boleœć i żal- i jednoczeœnie buchnšłw niej płomień niezmierzonego oburzenia i wœciekłoœci, i zemsty. Taka była dzielnoœć tej duszy rycerskiego dziecka, tej wybranej żony najdzielniejszego w Rzeczypospolitej rycerza, że w tej oto straszliwej chwili pomyœlała naprzód: "Pomœcić się!", potem dopiero: "Ratować się! "Wszystkie władze jej umysłu naprężyły się tak, jak włos napręża się z przerażenia na głowie, i ta jasnoœć widzenia tonšcych stała się w niej niemal cudownš. Ręce jej wœród szarpaniny poczęły szukać przy nim broni i trafiły wreszcie na koœciany łeb wschodniego pistoletu; ale jednoczeœnie miała przytomnoœć pomyœleć i o tym, że choćby pistolet był nabity, choćby zdołała odwieœćskałkę, nim przegnie dłoń, nim skieruje lufę ku jego głowie, on chwyci niechybnie jej rękę i odbierze jej ostatni sposób ratunku -więc postanowiła uderzyć inaczej.Trwało to wszystko jedno mgnienie oka. On istotnie przewidział zamach i wycišgnšł dłoń tak szybko, jak szybko migoce błyskawica, ale nie zdołał obrachować jej ruchu, toteż ręce ich minęły się i Basia z całš rozpaczliwš siłš swej młodej i dzielnej pięœci uderzyła go, jak gromem, koœcianš głowniš pistoletu między oczy. Cios był tak straszny, że Azja nie zdołał nawet krzyknšć i padł na wznak, pocišgajšc jš za sobš w upadku. Basia podniosła się w jednej chwili i skoczywszy na swego dzianeta pomknęła jak wicher w przeciwnš stronę od Dniestru,ku szerokim stepom. Zasłona mgły zamknęła się za niš. Dzianet stuliwszy uszybiegł na oœlep wœród skał, rozpadlin, jarów, wyrw. Lada chwila mógł runšć w jakš szczelinę, lada chwila mógł rozbić siebie i jeŸdŸca o skaliste rogi: Lecz Basia nie zważała już na nic; najstraszliwszym niebezpieczeństwem byli dla niej Lipkowie i Azja... Dziwna rzecz! Teraz, gdy uwolniła się z ršk drapieżnika i gdy ów leżał prawdopodobnie martwy wœród skał, nad wszystkimi jej uczuciami zapanowała trwoga. Leżšc twarzš na grzywie dzianeta, mknšc w tumanie jak sarna œcigana przez wilki, teraz poczęła się bać Azji więcej niż w tej chwili, gdy była w jego objęciach - i czuła strach, i czuła niemoc, i czuła to, co czuje dziecko słabe, zabłškane, na woli bożej, samotne i opuszczone. Jakieœ głosy płaczšce wstały w jej sercu i poczęły z jękiem, z bojaŸniš, ze skargš i żałoœciš wzywać opieki: - Michale, ratuj!... Michale, ratuj!.. A dzianet mknšł i mknšł; cudownym wiedzion instynktem, przeskakiwał wyrwy, omijał gibkim ruchem wyskakujšce kanty skał, aż wreszcie kamienny pokład przestał dzwonić pod jego kopytami: widocznie wpadł na jeden z tych otwartych"ługów", które tu i owdzie cišgnęły się między jarami. Pot go okrywał, nozdrza poczęły oddychać głoœno, lecz biegł i biegł. "Dokšd uciekać?" - pomyœlała Basia. I w tej chwili odpowiedziała sobie: "Do Chreptiowa!" Lecz nowa trwoga œcisnęła jej serce na myœl o tej dalekiej przez straszne pustynie wiodšcej drodze. Natychmiast też przypomniało się jej, że Azja pozostawiał oddziały Lipków w Mohilowie i Jampolu. Niezawodnie wszyscy Lipkowie byli zmówieni; wszyscy służyli Azji, a zatem schwytaliby jš niechybnie i odwiedli do Raszkowa, należało zatem zapuœcić się głęboko w step i dopiero obrócić na północ, omijajšc naddniestrzańskie osady. Należało postšpić tak tym bardziej, że jeœlibędzie poœcig, to pójdzie niezawodnie brzegiem, a tymczasem na szerokich stepach można będzie spotkać którš z polskich komend wracajšcš do fortalicji. Bieg dzianeta wolniał stopniowo. Basia będšc doœwiadczonym jeŸdŸcem rozumiała natychmiast, że trzeba dać mu czas wytchnienia, inaczej padnie. A czuła i to, żejeœli zostanie wœród tych pustyń bez konia,to jest zgubiona. Wstrzymała więc bieg i czas jakiœ jechała stępš. Mgła rzedła, ale z biednego dzianeta podnosiła się chmurš goršca para. Basia poczęła się modlić. Nagle rżenie końskie ozwało się wœród ejtu wszystko trocha po tatarsku... osła 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żăPib'äš<c(€ĺőˆc(ć}, c(çŠ;Ě(mgły o kilkaset kroków za niš. Wówczas włosy zjeżyły się jej na głowie. - Mój padnie, ale i tamte padnš! - rzekła głoœno. I znów pomknęła. Czas jakiœ dzianet biegł lotem gołębia œciganego przez raroga i biegł znów długo,prawie do ostatka sił, lecz rżenie odzywało się cišgle za nim w oddali. Było wtym rżeniu dochodzšcym z tumanu coœ zarazem niezmiernie tęsknego i groŸnego. Jednakże po pierwszej chwili trwogi przyszło Basi na myœl, że gdyby na tym œcigajšcym jš koniu siedział ktokolwiek, to by ów koń nie rżał, bo jeŸdziec nie chcšc zdradzać poœcigu zahamowałby rżenie. "Nie może być, tylko to bachmat Azji bieży za moim" - pomyœlała Basia. Dla ostrożnoœciwycišgnęła obie krócice z olster, lecz byłato zbytnia ostrożnoœć. Po chwili zaczerniałocoœ w rzednšcej mgle i bachmat Azjów nadbiegł z rozwianš grzywš i rozdętymi chrapami. Ujrzawszy dzianeta poczšł zbliżać się ku niemu w podskokach, wydajšckrótkie i urywane rżenie, a dzianet odpowiedział mu natychmiast. - Łosz! łosz! - zawołała Basia. Zwierz, przyuczony do ręki ludzkiej, zbliżyłsię i pozwolił schwytać się za uzdę. Basia podniosła oczy ku niebu i rzekła: - Opieka boska! Rzeczywiœcie schwytanie Azjowego rumaka było dla niej okolicznoœciš ze wszech miar pomyœlnš. Naprzód, dwa najlepsze z całegooddziału rumaki były w jej ręku; po wtóre,miała konia do zmiany, po trzecie na koniec, obecnoœć jego upewniała jš, że poœcig nieprędko wyjdzie. Gdyby bachmat pobieżał był za całym oddziałem, Lipkowie, zaniepokojeni jego widokiem, niechybnie wróciliby natychmiast szukać swego wodza; obecnie zaœ było do przewidzenia, że do głowy im nie przyjdzie, by coœkolwiek mogło się przygodzić Azji, i że wyruszš na poszukiwanie dopiero wtedy, gdy zaniepokojš się zbyt długš jego nieobecnoœciš. "A wówczas ja będę już daleko!" - dokończyła w myœli Basia. Tu przypomniało się jej po raz wtóry, że oddziały Azjowe stojš w Jampolu i Mohilowie. "Trzeba mijać szerokim stepem inie zbliżać się do rzeki pierw, aż się w okolicy Chreptiowa znajdę. Chytrze ten straszny człek pozastawiał obieże, ale mnie Bóg z nich wyratuje!" Tak pomyœlawszy nabrała ducha i poczęła czynić przygotowania do dalszej drogi. Przyterlicy Azjowej znalazła muszkiet, róg z prochem, worek z kulami i worek z siemieniem konopnym, które Tatar miał zwyczaj gryŸć ustawicznie. Basia, przykrócajšc strzemiona bachmata na miarę swej nogi, pomyœlała sobie, że przezcałš drogę będzie się żywić jako ptak tym siemieniem, i zachowała je starannie przy sobie. Postanowiła omijać ludzi, chutory, bona tych pustyniach od każdego człeka złegoraczej niż dobrego można się było spodziewać. Serce jej œciskała obawa, czym będzie konie karmić. Same one będš wygrzebywać trawę spod œniegu i wyskubywać mchy ze szczelin skalistych, ale nuż padnš od złej strawy i ucišżliwych pochodów? Przecie nie mogła ich oszczędzać... Druga obawa była, czy się nie zabłška w pustyni. Łatwo było nie zbłšdzić jadšc brzegiem Dniestrowym, ale tej drogi nie mogła obrać. Co będzie, gdy wjedzie w puszcze mroczne, ogromne a bezdrożne? jak pozna, czy się kieruje na północ czy w innš stronę, jeœli przyjdš dnie mgliste, bezsłoneczne i noce bez gwiazd? Że puszcze roiły się od dzikiego zwierza, mniej o to dbała majšc odwagę w dzielnym sercu - i broń. Wilki, chodzšce gromadnie, mogły być wprawdzie niebezpieczne, ale w ogóle więcej się obawiała ludzi niż zwierzšt, a najbardziej zbłškania. - Ha! Bóg mi drogę wskaże i do Michała wrócić pozwoli - rzekła głoœno. I przeżegnawszy się otarła rękawem twarz z wilgoci, która ziębiła jej pobladłe policzki, bystrymi oczyma rozejrzała się pookolicy i wypuœciła konie w skok. Rozdział 40 Tuhaj-bejowicza nikt nie myœlał szukać, więc leżał w pustkowiu, póki sam nie oprzytomniał. Oprzytomniawszy siadł i pragnšc zrozumieć, co się z nim dzieje, poczšł oglšdać się po okolicy. Ale widział jšjakoby w mroku; następnie poznał, że widzitylko jednym okiem, i to Ÿle. Drugie było wybite albo zalane krwiš. Azja podniósł ręce do twarzy. Palce jego trafiły na soplekrwi okrzepłej na wšsach; usta miał takżepełne krwi, która go dławiła tak, że musiał charkać i odpluwać jš kilkakrotnie; straszliwy ból przeszył mu przy owym spluwaniu twarz; posunšł palce ku górze odwšsów, ale odjšł je natychmiast z jękiem boleœci. Uderzenie Basi zmiażdżyło mu górnš częœć nosa i nadwerężyło koœć w policzku. Chwilęprzesiedział bez ruchu; następnie tym okiem, w którym pozostało mu nieco œwiatła, poczšł rozglšdać się dokoła, a ujrzawszy w szczelinie pasmo œniegu, przyczołgał się do niego i chwyciwszy go pełnš garœć, przyłożył do swej rozbitej twarzy. Przyniosło mu to natychmiast wielkš ulgę, więc gdy œnieg topniejšc spływał różowymi strumieniami na jego wšsy, znów go nabierał w garœć i znów przykładał. Prócz tego poczšł go jeœć chciwie, i to również przynosiło mu ulgę. Po pewnym czasie ów ciężar niezmierny, który czuł na swej głowie stał się o tyle lżejszy, że Azja przypomniał sobie wszystko, co się stało. Ale w pierwszej chwili nie odczuł ni wœciekłoœci, ni gniewu,ni rozpaczy. Ból cielesny zgłuszył wszystkie inne uczucia i pozostawił tylko jednš chęć- chęć prędkiego ratunku. Azja zjadłszy jeszcze kilka przygarœci œniegu poczšł oglšdać się za koniem: konia nie było; wówczas zrozumiał, że jeœli nie zechce czekać, aż Lipkowie po niego przyjadš, to musi iœć piechotš. Więc oparłszy się rękoma o ziemię, próbował wstać, ale tylko zawył z bólu i znów usiadł. Przesiedział może z godzinę i znów jšł czynić usiłowania. Tym razem udało musię o tyle, że wstał i oparty plecami o skałę, zdołał utrzymać się na nogach; ale gdy pomyœlał, że trzeba opuœcić podporę i dać krok, potem drugi i trzeci w pustš przestrzeń, poczucie niemocy i strachu owładło nim tak silnie, że omal nie siadł znowu. Jednakże się przemógł i wydobywszy szablę wsparł się na niej i posunšł się naprzód. Szło. Po kilku krokachuczuł, że nogi jego i całe ciało sš silne, żewłada nimi doskonale, tylko głowa jest jakoby nie jego i na kształt olbrzymiej wagichwieje mu się to w prawo, to w lewo -to w tył, to naprzód. Miał takie poczucie, jakby tę głowę, zbyt ciężkš i chwiejnš, niósł z nadzwyczajnš ostrożnoœciš i nadzwyczajnš obawš, aby jej nie uronić na kamienie i nie rozbić. Czasem też ta głowa zawracała nim całym, jakby jej na tym zależało, by chodził w kółko. Chwilami czyniło mu się ciemno w jedynym władnym oku; wówczas podpierał się obu rękoma na szabli. Lecz zawrót głowy przechodził z wolna - natomiast ból wzrastał cišgle- i wiercił tak w czole, w oczach, w całej głowie, aż skowytanie wydobywało się z piersi Azji. Echa skał powtarzały jego jęki i szedł wœród tej pustyni krwawy, straszny, do upiora niż do człowieka podobniejszy. Mroczyło się już, gdy usłyszał przed sobštętent konia. Był to dziesiętnik lipkowski, który przyjeżdżał po rozkazy. Tego wieczora Azja znalazł jeszcze tyle siły, żepoœcig zarzšdził, ale zaraz potem legł na skóry i przez trzy dni następne nikogo widzieć nie mógł prócz Greka cyrulika, który mu rany opatrywał, i Halima, któren cyrulikowi pomagał. Dopiero czwartego dniaodzyskał mowę, a z niš i œwiadomoœć tego,co zaszło. I zaraz goršczkowa myœl jego pobiegła za Basiš. Widział jš biegnšcš przez skały i pustynie; wydawała mu się ptakiem, który odlatywał raz na zawsze; widział jš przybywajšcš do Chreptiowa; widział jš w objęciach męża, i na ów widok porywał go ból sroższy niż od rany, a razem z bólem żal, a z żalem srom poniesionej klęski. - Uciekła, uciekła - powtarzał ustawicznie i wœciekłoœć dławiła go tak, że chwilami przytomnoœć zdawała się go znów opuszczać. - Gorze! - odpowiadał Halimowi, gdy ten starał się go uspokajać i zapewniał, że Basia przed poœcigiem ujœć nie może - i kopał nogami skóry, którymi stary Tatar gookrywał, i nożem groził jemu i Grekowi, i wył jak dziki zwierz, i zrywał się chcšc sam lecieć, dognać jš, schwytać, a potem zgniewu i dzikiej miłoœci zadusić własnymi rękoma. Chwilami bredził w goršczce: więc wołał na Halima, by mu przynosił co prędzej głowę małego rycerza, a żonę jego, zwišzanš, zamknšł obok w komorze. Czasem rozmawiał z niš, prosił, groził; czasem wycišgał ramiona, by jš przygarnšć; wreszcie zapadł w głęboki seni spał dobę całš. Natomiast gdy się rozbudził, goršczka opuœciła go zupełnie i mógł widzieć się z Kryczyńskim i Adurowiczem. Im zaœ było pilno do tego, bo nie wiedzieli, co poczšć. Wojska, które wyszły pod młodym Nowowiejskim, nie miały wprawdzie wrócić przed dwoma tygodniami,ale jakiœ niespodziewany wypadek mógł przyspieszyć ich powrót, a wówczas należało wiedzieć, jak się zachować. Wprawdzie Kryczyński i Adurowicz pozornietylko chcieli wrócić w służbę Rzeczypospolitej, ale Azja prowadził całš sprawę; on jeden mógł im dać wskazówki, co majš na na razie czynić; on jeden mógł objaœnić, po której stronie była większa korzyœć: czy zaraz wrócić na sułtańskš ziemię, czy też udawać, i jak długo jeszczeudawać, że służš Rzeczypospolitej? Obaj oni wiedzieli dobrze, że koniec końcem i Azja chce zdradzić Rzeczpospolitš, ale przypuszczali, że z ujawnieniem zdrady każe może im czekać aż do wojny, by zdradzić jak najskuteczniej. Wskazówki jego miały być przy tym dla nich rozkazem,bo im się narzucił na wodza, jako głowa całej sprawy, człowiek najchytrzejszy, najbardziej wpływowy, wreszcie jako Tuhaj-bejowicz, sławnego międzywszystkimi ordami witezia syn. Skwapliwie też stanęli przy jego łożu i bili mu pokłony, on zaœ witał ich osłabiony jeszcze, z przewišzanš twarzš i jednym okiem, ale już zdrów zupełnie. I zaraz na wstępie rzekł im: - Chory jestem. Niewiasta, którš chciałem porwać i sobie zachować, wyrwała się z ršk moich, głowniš od pistoletu mnie zraniwszy. Komendanta Wołodyjowskiego tobyła żona... oby zaraza spadła na niego i cały jego ród!.. - Niech tak będzie, jak rzekłeœ! - odpowiedzieli dwaj rotmistrze. - Niech Bóg da wam, wiernym, szczęœcie i pomyœlnoœć!... - I tobie, panie! Po czym jęli zaraz rozmawiać o tym, co im czynić należy. - Nie można zwłóczyć ani sułtańskiej służby aż do wojny odkładać- rzekł Azja - bo już po tym, co się z niewiastš owš zdarzyło, oni nam ufać nie będš i szablami na nas uderzš. Ale nim oni uderzš, my na miasto uderzmy i spalmy je na chwałę BoguA owš garœć żołnierzy, która tu została, wjasyr weŸmiem, a mieszkańców, którzy sš Rzeczypospolitej poddani, także w jasyr weŸmiem, a dobrem Wołochów, Ormian i Greków się podzielim i za Dniestr pójdziem, w sułtańskie ziemie. Kryczyńskiemu i Adurowiczowi, którzy koczujšc już od dłuższego czasu wœród najdzikszej ordy i grabišc razem z niš, zdziczeli zupełnie, oczy się zaœwieciły. - Dzięki tobie, panie - rzekł Kryczyński - puszczono nas do tego miasta, które Bóg nam teraz wydaje!... - Nowowiejski nie czynił wam wstrętu? - pytał Azja. - Nowowiejski wiedział, że do Rzeczypospolitej przechodzimy, i wiedział, że ty nadchodzisz, aby się z nami połšczyć,więc nas uważał za swoich, jako ciebie za swego uważa. - Myœmy stali po multańskiej stronie - wtršcił Adurowicz - ale obaj z KryczyńskimjeŸdziliœmy do niego w goœci, a on nas jako szlachtę podejmował, bo mówił tak: teraŸniejszym uczynkiem dawny grzech zagładzacie, a że hetman wam za Azjowym poręczeniem przebacza, przeto i mnie się na was boczyć nie godzi. Chciał nawet, abyœmy w mieœcie stanęli, aleœmy rzekli: "Nie uczynim tego, nim Azja Tuhaj-bejowiczpozwoleństwo hetmańskie nam przyniesie..." Wszelako, gdy odchodził, jeszcze nam ucztę wyprawił i prosił, byœmy nad miastem czuwali... - Na owej uczcie - dodał Kryczyński - widzieliœmy ojca jego i staruchę, która męża z jasyru wyglšda, i tę pannę, z którš się Nowowiejski żenić zamyœla. - A! - rzekł Azja -jeszczem nie pomyœlał, że oni tu sš wszyscy... A pannę Nowowiejskš ja przywiozłem... I zaklaskał w ręce, gdy zaœ Halim ukazał się natychmiast, rzekł mu: - Niech moi Lipkowie, skoro płomień w mieœcie zobaczš, zaraz na tych żołnierzy; którzy sš tu w fortalicji, uderzš i gardła im popodrzynajš; niewiasty zaœ i starego szlachcica niech zwišżš i strzegš, póki rozkazu nie wydam. To rzekłszy zwrócił się do Kryczyńskiego iAdurowicza: - Sam nie pomogę, bom słaby, ale sišdę na koń i choć popatrzę, a wy, towarzysze mili, poczynajcie, poczynajcie! Kryczyński i Adurowicz rzucili się natychmiast we drzwi,on zaœ wyszedł za nimi i kazawszy sobie konia podać, pojechał do częstokołów spoglšdać z bramy wysokiej fortalicji na to, co się w mieœcie dziać będzie. Wielu Lipków poczęło się także wdzierać na wał przez częstokoły, aby oczy swe widokiem rzezi nasycić. Ci żołnierze Nowowiejskiego,którzy w step nie wyszli, widzšc gromadzšcych się Lipków i sšdzšc, że jest coœ do widzenia w mieœcie, pomieszali się zaraz z nimi bez cienia trwogi lub podejrzenia. Zresztš było tych piechurów zaledwie dwudziestu, reszta była w mieœcie, w szynkach. Tymczasem œciahy Adurowicza i Kryczyńskiego rozsypały się w mgnieniu oka po miasteczku. Byli w tych œciahach niemal wyłšcznie Lipkowie i Czeremisy, zatem dawniejsi mieszkańcy Rzeczypospolitej, po większej częœci szlachta, ale że dawno już granice jej opuœcili, więc przez ten czas tułaczki stali się wielce do dzikich Tatarów podobni. Dawniejsze żupany ich zdarły się, powszechnie więc byli przybrani w tołuby baranie wełnš do góry nałożone na nagie, zawiędłe od wichrów stepowych i dymu ognisk ciała; broń ich była jednak lepsza od broni dzikich Tatarów; wszyscy mieli szable, wszyscy łuki w ogniu prażone, a wielu samopały. Twarze ich natomiast wyrażały toż samo okrucieństwo i żšdzę krwi co twarze ich dobrudzkich, białogrodzkich lub krymskich współbraci. Teraz rozsypawszy się po miasteczku poczęli je przebiegać w różnych kierunkach, krzyczšc przeraŸliwie i jak gdyby pragnšc się tymi okrzykami wzajemnie zachęcić i podniecić do mordów igrabieży. Ale mimo iż wielu powkładało już obyczajem tatarskim noże w usta, ludnoœć miejscowa, złożona, jak i w Jampolu, z Wołochów, Ormian, Greków i częœciš z Tatarów-kupców, patrzyła na nich bez żadnej nieufnoœci. Sklepy były pootwierane;kupcy siedzieli przed sklepami po turecku na ławach, przesuwajšc paciorki różańców. Krzyki Lipków sprawiły tylko to,że patrzono na nich ciekawiej, w przypuszczeniu, iż igrzysko jakoweœ sobie wyprawiajš. Nagle jednak na rogach rynku podniosły się dymy i z ust. wszystkich Lipków zabrzmiało wycie tak okropne, że blady przestrach ogarnšł Wołochów, Ormian i Greków, wszystkie ich niewiasty i dzieci. Naraz zabłysły szable i ulewa strzał lunęła na spokojnych mieszkańców. Krzyki ich, huk zamykanych naprędce drzwiiokiennic pomieszały się z tętentem koni i wyciem grabieżników. Wtem rynek zawlókł się dymami. Podniosły się głosy: "Gore! gore!" Jednoczeœnie poczęto odbijać sklepy,domy, wywłóczyć za włosy przerażone niewiasty, wyrzucać na ulicę statki, safiany, towary sklepowe, poœciel, z którejpióra podniosły się zaraz obłokiem ku górze - rozległy się jęki wyrzynanych mężów, lament, wycia psów, ryk bydła, które pożar ogarniał w tylnych zabudowaniach; czerwone języki ognia, widne nawet w dzień na tle czarnych kłębów dymu, strzelały coraz wyżej ku niebu. W fortalicji zaœ Azjowi jeŸdŸcy rzucili się zaraz z poczštku rzezi na bezbronnych po większej częœci piechurów. Nie było tam prawie walki; kilkanaœcie nożów pogršżyło się niespodzianie w każdejpolskiej piersi; potem poobcinano głowy nieszczęsnym i zniesiono je do kopyt Azjowego konia. Tuhaj-bejowicz pozwolił większej częœci Lipków iœć połšczyć się w krwawej robocieze współbraćmi; sam zaœ stał i patrzył. Dym przesłaniał robotę Kryczyńskiego i Adurowicza; swšd spalenizny doleciał aż dofortalicji; miasto zapłonęło jak stos olbrzymi i dymy przesłaniały widok; czasem tylko w tych dymach rozlegał się wystrzał samopału, jakoby piorun w chmurze, czasem mignšł uciekajšcy człowiek lub oddział Lipków w poœcigu. Azja stał cišgle i patrzył majšc w sercu radoœć; srogi uœmiech rozszerzał mu wargi, spod których błyskały białe zęby - uœmiech tym sroższy, że pomieszany z tu wszystko trocha po tatarsku... osła 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żčPPc(頍 R(ę-üc)€ë)*Rc)ě{9ë()bólem przyschłej rany. Prócz radoœci i pycha wzbierała w sercu młodego Lipka. Zrzucił oto z piersi ów ciężar udawania i pierwszy raz dał folgę nienawiœci ukrywanej przez długie lata; teraz czuł sięsobš, czuł się prawdziwym Azjš, synem Tuhaj-bejowym. Lecz jednoczeœnie wstał w nim dziki żal, że Basia nie oglšda tego pożaru, tej rzezi, że go nie może widzieć wnowym jego zawodzie. Kochał jš, a jednoczeœnie rozpierało go dzikie pragnienie zemsty nad niš. "Stałaby oto tu, przy koniu! - myœlał sobie - i za włosy bym jš trzymał, i nóg by mi się czepiała, a potem bym jš wzišł i usta bym jej wycałował, i byłaby moja, moja, moja... niewolnica!.." Od desperacji wstrzymywała go tylko nadzieja, że może oddziały posłane w poœcig albo te, które zostawił po drodze, sprowadzš jš na powrót. Nadziei tej uczepił się jak tonšcy deski, i to dodawało mu siły. Nie mógł myœleć wyłšcznie o stracie jej, bo zbyt wiele myœlał o chwili, w której jš odzyska i weŸmie. Stał wedle bramy, póki wyrzynane miasto nie ucichło, co wprędce się stało, bo œciahy Adurowicza i Kryczyńskiego tyle prawie liczyły głów, ile całe miasteczko - więc pożar tylko przetrwał jęki ludzkie i huczał jeszcze do wieczora. Azja zlazł z konia i poszedł wolnym krokiem do obszernej izby; tam na œrodku nasłano mu skór baranich, na których zasiadł i czekał przybycia dwóch rotmistrzów. Ci nadeszli niebawem, a z nimi setnicy. Wszystkich twarze były uradowane, bo łup przeszedł oczekiwania. Miasteczko podniosło się już wielce od czasów inkursji chłopskiej i byłozamożne. Wzięto też około stu młodych niewiast i gromadę dzieci od lat dziesięciu, które można było pomyœlnie sprzedać we wschodnich bazarach. Mężczyzn, stare niewiasty i zbyt małe, niezdolne do drogi dzieci wycięto. Ręce Lipków dymiły od krwi ludzkiej, a w swych tołubach wnieœli zapach spalenizny. Wszyscy zasiedli naokół Azji i Kryczyński przemówił: - Kupa popiołów jeno po nas zostanie... Nimkomendy wrócš, moglibyœmy jeszcze na Jampol ruszyć. Dobra tam wszelkiego tyle albo więcej niŸli w Raszkowie. - Nie! - odrzekł Tuhaj-beja syn - w Jampolusš moi ludzie, którzy miasto zażgnš, a nam czas w chanowe i sułtańskie ziemie. - Jak przykażesz! Wrócimy ze sławš i łupem! - ozwali się rotmistrze i dziesiętnicy. - Tu, w fortalicji, sš jeszcze niewiasty i ów szlachcic, który mnie hodował - rzekł Azja - słuszna-należy mu się nagroda. To rzekłszy zaklaskał w ręce i kazał sprowadzić jeńców. Sprowadzono ich niebawem: paniš Boskš, zalanš łzami Zosię, bladš jak chusta Ewkę istarego pana Nowowiejskiego. Ten miał ręce i nogi łykami skrępowane. Wszyscy byli przerażeni, ale jeszcze więcej zdumienitym, co się stało, a co było zupełnie dla nich niezrozumiałe. Ewka jedna, lubo gubišcsię w domysłach, co przygodziło się z paniš Wołodyjowskš, dlaczego Azja nie pokazywał się dotšd, dlaczego uczyniono rzeŸ w mieœcie, a ich jako niewolników wišzano, domyœlała się jednak, że idzie o jej porwanie, że Azja wœciekł się po prostuz miłoœci dla niej i nie chcšc w pysze swej prosić o jej rękę ojca, postanowił siłš jš porwać. Było to wszystko samo przez się straszne, ale Ewka przynajmniej nie drżałao życie własne. Jeńcy wprowadzeni nie poznali Azji, bo twarz jego była niemal zupełnie zawišzana. Lecz przestrach tym bardziej schwytał za kolana niewiasty, w pierwszej chwili bowiem sšdziły, że to dzicy Tatarzy jakimœ niepojętym sposobem starli Lipków i zawładnęli Raszkowem. Dopiero widok Kryczyńskiego i Adurowicza przekonał je, że właœnie znajdujš się w ręku Lipków. Czas jakiœ patrzyli w milczeniujedni na drugich, wreszcie stary pan Nowowiejski ozwał się niepewnym, ale silnym głosem: - W jakichże jesteœmy rękach? Azja poczšł odkręcać z głowy nawišzki i wkrótce ukazała się spod nich twarz jego, niegdyœ piękna, choć dzika, teraz oszpeconaraz na zawsze, ze złamanym nosem i czarnosinš plamš zamiast jednego oka; twarz straszna skupiona zimnš zemstš i uœmiechem do konwulsyjnego wykrzywienia podobnym. Przez chwilę jeszcze milczał, po czym utkwił swe jarzšce oko w starym szlachcicu i odrzekł: - W moim: w Tuhaj-bejowego syna! Ale stary Nowowiejski poznał go, nim się wymienił, poznała i Ewka, choć serce œcisnęło się jej przerażeniem i wstrętem na widok tej potwornej głowy. Dziewka zakryła oczy nie zwišzanymi rękoma, a szlachcic otworzył usta, poczšł mrugać zezdumienia oczyma i powtarzać: - Azja Azja - Któregoœ waćpan hodował, któremuœ był ojcem i któremu pod twš rodzicielskš rękš grzbiet krwiš opłynšł... Szlachcicowi krew napłynęła do głowy. - Zdrajco! - rzekł- przed sšdem odpowiesz za swe uczynki!... Żmijo!... Mam jeszcze syna... - I masz córkę - odpowiedział Azja - za któršœ mnie puhš na œmierć kazał ćwiczyć,a tę córkę ja teraz ostatniemu ordyńcowi daruję, aby zaœ miał w niej sługę i rozkosz! - Wodzu! daruj jš mnie - ozwał się nagle Adurowicz. - Azja! Azja! jam ciebie zawsze... - krzyknęła Ewka rzucajšc się do jego nóg. Lecz on jš kopnšł nogš, a Adurowicz chwycił jš za ramiona i poczšł cišgnšć ku sobie po podłodze. Pan Nowowiejski stał się z czerwonego siny. Łyka skrzypiały na jego rękach, tak je naprężał, a z ust wydobywały się niezrozumiałe słowa. Azja podniósł się ze skór i szedł ku niemu,z poczštku wolno, potem coraz prędzej, jakdzikie zwierzę pragnšce rzucić się na zdobycz. Na koniec przyszedłszy blisko, schwytał go zakrzywionymi palcami swej chudej dłoni za wšsy, drugš zaœ poczšł go bić bez miłosierdzia po twarzy i głowie. Chrapliwy ryk wyrywał się z jego gardzieli,na koniec, gdy szlachcic padł na ziemię, Tuhaj-bejowicz klęknšł mu na piersi i nagle jasny blask noża rozœwiecił mrok izby. - Miłosierdzia! ratunku! -wyła Ewka. Lecz Adurowicz uderzył jš w głowę, a potem swš szerokš dłoń położył na jej usta; Azja tymczasem zarzynał pana Nowowiejskiego. Widok był tak straszny, że nawet dziesiętnikom lipkowskim uczyniłosię zimno w piersiach, Azja bowiem z wyrachowanym okrucieństwem z wolna wodził nożem po gardle nieszczęsnego szlachcica, a ów rzęził i chrapał okropnie. Z otwartych żył krew bluzgała coraz silniej na ręce rezuna i strumieniem ciekła na podłogę. Wreszcie rzężenie i chrapanie cichło stopniowo, tylko powietrze poczęło œwistać w przeciętej gardzieli, a nogi umierajšcego, drgajšc konwulsyjnie, kopałyziemię. Azja wstał. Oko jego padło teraz na bladš i słodkš twarzyczkę Zosi Boskiej, która zdawała sięzmarłš, bo zemdlona, zwieszała się przez ramię podtrzymujšcego jš Lipka - i rzekł: - Tę dziewkę zachowuję sobie, póki jej nie daruję lub nie przedam. Po czym zwrócił się do Tatarów: - A teraz, jeno poœcig wróci, pójdziem na sułtańskš ziemię. Poœcig wrócił w dwa dni póŸniej, ale z próżnymi rękoma. Więc poszedł Tuhaj-bejowicz na sułtańskš ziemię z rozpaczš i wœciekłoœciš w sercu, zostawujšc po sobie szarš i niebieskawš kupę popiołów. Rozdział 41 Dziesięć do dwunastu mil ukraińskich oddzielało owe miasta, przez które przejeżdżała Basia z Chreptiowa do Raszkowa, czyli cała owa droga dniestrzańskim szlakiem wynosiła około trzydziestu. Prawda, że z noclegów wyruszano jeszcze po ciemku i nie zatrzymywano się aż póŸnš nocš- jednakże cały pochód wraz z popasami, mimo trudnych przepraw i przejazdów, odbył sięw trzy dni. Ówczeœni ludzie i ówczesne wojska nie czyniły zwykle pochodów tak szybkich, ale kto chciał lub musiał- mógł je czynić. Bioršc to na uwagę Basia wyrachowywała sobie, że odwrotna droga, droga do Chreptiowa, powinna jej zabrać jeszcze mniej czasu, zwłaszcza że odbywała jš konno i że droga ta była ucieczkš, w której ratunek od szybkoœci zależał. Pierwszego jednak dnia pomiarkowała zaraz, że się łudzi, bo nie mogšc uciekać dniestrzańskim szlakiem, jeno kołujšc stepami, musiała nadkładać ogromnie drogi.W dodatku mogła zbłšdzić i było prawdopodobnym, że zbłšdzi; mogła trafić na odtajałe rzeki, na nieprzebyte gšszcze leœne, na błota zimš nawet nie zamarzajšce, na przeszkody od ludzi lub zwierza, więc chociaż i nocami zamierzyła wcišż pędzić, mimo chęci utwierdzała się wprzekonaniu, że nawet gdyby jej szło pomyœlnie, Bóg wie kiedy stanie w Chreptiowie. Udało jej się wyrwać z ramion Azji, lecz codalej będzie? Niewštpliwie wszystko było lepsze od tych ohydnych ramion, jednakże na myœl, co jš czeka, krew œcinała jej się lodem w żyłach. Oto przyszło jej zaraz do głowy, że jeœli będzie szczędzić konie, może zostać doœcigniętš. Lipkowie znali te stepy na wylot, i skryć się w nich przed ichokiem, przed pogoniš, było prawie niepodobieństwem. Oni to przecież po całych dniach œcigali nawet wiosnš i latem Tatarów, gdy kopyta końskie nie zostawiałyœladów w œniegu, w rozmiękłej ziemi; oni czytali w stepie jak w otwartej księdze; oniprzezierali te równie jak orły, umieli w nich wietrzyć jak psy gończe; im życie całe schodziło na poœcigach. Próżno Tatarzy szli nieraz strumieniami, by nie zostawić œladów- Kozacy, Lipkowie i Czeremisy, zarówno jak i polscy stepowi zagończycy, umieli ich odnaleŸć, "sposobami" na ich "sposoby" odpowiedziećiwpaœć tak nagle, jakby spod ziemi wyroœli. Jakże tu uciekać przed takim ludem? Chyba zostawić ich tak daleko za sobš, by sama odległoœć uczyniła poœcig niemożliwym. Ale w takim razie popadajš konie. "Popadajš niechybnie, jeœli cišgle będš tak iœć jak dotšd" - myœlała z przerażeniem Basia spoglšdajšc na mokre, dymišce ich boki i na pianę, która płatami spadała na ziemię. Więc chwilami zatrzymywała bieg i poczynała słuchać, ale wówczas w każdympowiewie wiatru, w szmerze liœci obrastajšcych jary, w suchym szeleœcie, z jakim uderzały o się wyschłe łodygi stepowych badylów, w szumie skrzydeł przelatujšcego ptaka, nawet w ciszy pustynnej dzwonišcej w uszach, słyszała odgłosy pogoni. I przerażona, znów wypuszczała konie i biegła szalonym pędem, póki chrapanie ich nie oznajmiło, żenie mogš tak biec dalej. Ciężar samotnoœci iniemocy przygniatał jš coraz silniej. Ach jakšż czuła się sierotš, jakiż żal, równie ogromny jak niesłuszny, wzbierał w jej sercu do wszystkich ludzi, do najbliższych inajdroższych, że jš tak opuœcili! Potem pomyœlała jeszcze, że to pewnie Bógjš karze za jej żšdzę przygód, za jej wyrywanie się na wszystkie łowy, na wyprawy wbrew nieraz chęciom męża, za płochoœć i brak statku. Pomyœlawszy to rozpłakała się serdecznie i podniósłszy główkę do góry, jęła powtarzać chlipišc: - Ukarz, ale nie opuœć! Michała nie karz, Michał niewinny! Tymczasem zbliżała się noc, a z niš chłód, pomroka, niepewnoœć drogi i niepokój. Przedmioty poczęły się zacierać, mšcić, tracić okreœlone kształty, a zarazem jakbysię ożywiać tajemniczo i czaić. Nierównoœcina zrębach wysokich skał wyglšdały jakby głowy poprzybierane w czapki spiczaste i okršgłe, które wychylajš się zza jakichœ olbrzymich murów i spoglšdajš cicho a złożyczliwie, kto tam przejeżdża dołem. Gałęzie drzew, poruszane powiewem, miałyjakieœ ruchy ludzkie: jedne kiwały na Basię,niby chcšc jš przywołać i tajemnicę jakšœ strasznš jej powierzyć; drugie zdawały sięmówić i ostrzegać: "Nie zbliżaj się!" Skarpyprzewróconych drzew podobne były do jakichœ potwornych istot skurczonych do skoku. Basia była odważna, bardzo odważna, ale jak wszyscy ówczeœni ludzie -przesšdna. Toteż gdy pomroka zapadła zupełnie, włos wyprężał się jej na głowie,a dreszcz przechodził przez ciało na myœl o nieczystych siłach, które mogš zamieszkiwać te strony. Bała się szczególniej upiorów. Wiara w nie była szczególniej rozpowszechniona po całym Naddniestrzu z powodu sšsiedztwa Multan iwłaœnie te strony, koło Jampola i Raszkowa, miały pod tym względem złš sławę. Tylu tu ludzi schodziło ustawicznie ze œwiata nagłš œmierciš, bez spowiedzi, rozgrzeszenia. Basia przypomniała sobie wszystkie opowieœci, które wieczorami w Chreptiowie prawili przy ogniu rycerze: więc o dolinach przepaœcistych, w których gdy wiatr powiał, zrywały się nagle jęki: "Jezu, Jezu!"- o płomieniach błędnych, w których coœ chrapało - o œmiejšcych się skałach - o bladych dzieciach "sysunach" z zielonymi oczyma i potwornej głowie, któreprosiły, by je zabrać na koń, a zabrane poczynały wysysać krew - wreszcie o głowach bez kadłubów chodzšcych na pajęczych nogach i o najstraszniejszych z tych wszystkich okropnoœci, dorosłych upiorach, czyli tak zwanych z wołoska "brukołakach", które wprost rzucały się na ludzi. Basia poczęła się żegnać znakiem krzyża i nie ustawała dopóty, dopóki nie zemdlała jej ręka, ale i wówczas odmawiała litanię, bo żadnš innš broniš przeciw nieczystym siłom nie można było nic poradzić. Otuchy dodawały jej konie, które nie okazujšc żadnej trwogi, parskały raŸno. Chwilami dłoniš klepała kark swego dzianeta, jakby chcšc się tym sposobem przekonać, że się na rzeczywistym znajduje œwiecie. Noc, z poczštku bardzo ciemna, stawała się z wolna jaœniejszš i wreszcie przez rzadkš mgłę zamigotały gwiazdy. Dla Basi była to okolicznoœć nadzwyczaj pomyœlna, bo naprzód, strach jej zmniejszył się, a powtóre, patrzšc na Wielki Wóz mogła się kierować ku północy, czyli w stronę Chreptiowa. Rozglšdajšc się po okolicy, wyrachowała sobie, że oddaliła się już znacznie od Dniestru, bo mniej tu było skał, kraj rozłożysty, więcej obłych wzgórz poroœniętych dębinš i częste obszerne równie. Raz po raz jednak musiała przebywać jary i spuszczała się w nie zawsze z obawš w sercu, w głębiach ich bowiem było ciemno ichłód tam leżał surowy, przenikliwy. Niektóre tak były strome, iż należało je objeżdżać, z czego wynikała wielka strata czasu i nadkładanie drogi. Gorzej jednak było ze strumieniami i rzeczkami, których sieć cała płynęła od wschodu ku Dniestrowi. Wszystkie były już rozmarznięte i konie chrapały bojaŸliwie wchodzšc nocš w nieznane, o niewiadomej głębinie wody. Basia przeprawiała się tylkow tych miejscach, gdzie rozłożysty brzeg pozwalał przypuszczać, że rozlana szerokowoda jest płytka. Jakoż po większej częœcitak bywało; na niektórych jednak przeprawach woda dochodziła do połowy brzuchów końskich; Basia wówczas klękałaobyczajem żołnierskim na kulbace i trzymajšc się rękoma za przedniš kulę, starała się nie zamoczyć nóg. Jednakże nie ze wszystkim jej się to udało i wkrótce zimno dotkliwe chwyciło jš od stóp do kolan. - Daj Boże dzień, pojadę raŸniej! - powtarzała sobie co chwila. Na koniec wyjechała na obszernš równię porosłš rzadkim lasem i widzšc, że konie ledwie już nogi wlokš, zatrzymała się na wypoczynek. Oba rumaki powycišgały w tej chwili szyje ku ziemi i wysuwajšc jednš z nóg przednich, poczęły skubać chciwie mchy i zwiędłš trawę. W lesie była zupełnacisza, którš przerywał tylko donoœny oddech koni i chrupotanie traw w ich potężnych szczękach. Zaspokoiwszy, a raczej oszukawszy pierwszy głód, oba rumaki miały widocznie ochotę się wytarzać, ale Basia nie mogła dogodzić tej ich chęci. Nie œmiała nawet popuœcić popręgów i sama zleŸć na ziemię, bo chciała być w każdej chwili do dalszej ucieczki gotowš. Przesiadła się jednak na Azjowego bachmata, bo dzianet niósł jš już od ostatniego południowego popasu, a lubo dzielny i szlachetnš krew w żyłach majšcy,był jednak od bachmata delikatniejszy. Urzšdziwszy to, po pragnieniu, które gasiłakilkakrotnie w czasie przepraw, poczuła głód, więc zaczęła jeœć owo siemię, którego woreczek znalazła przy kulbace Tuhaj-bejowicza. Wydało się jej bardzo dobre, choć nieco zgorzkniałe, więc jadła dziękujšc Bogu za ten niespodziany posiłek. Lecz jadła oszczędnie, by starczyło aż do Chreptiowa. Potem zaraz sen jšł kleić z nieprzepartš siłš jej powieki, ale jednoczeœnie, gdy ruch koński przestał jš rozgrzewać, przejęło jš dotkliwe zimno. Nogi miała zupełnie skostniałe; czuła też niezmierne znużenie w całym ciele, szczególniej w krzyżu i w ramionach wysilonych pasowaniem się z Azjš. Ogarnęłajš wielka słaboœć i oczy jej przymknęły się. Lecz po chwili otworzyła je przemocš. "Nie! W dzień, w czasie jazdy, spać będę - pomyœlała - bo jeœli teraz zasnę, to zmarznę..." Jednakże myœli jej mšciły się coraz bardziej lub zachodziły jedne na drugie, przedstawiajšc bezładne obrazy, w którychha po tatarsku... osła 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żíPIc)î™c)ď´œc)đP-Ic)ń™<Ý)puszcza, ucieczka, pogoń, Azja, mały rycerz, Ewka i ostatnie zdarzenia mieszałysię ze sobš w półsen, w półjawę. Wszystkoto gdzieœ biegło naprzód, jak biegnie fala gnana wiatrem, a ona, Basia, biegła razem,bez strachu, bez radoœci, jakoby z umowy. Azja niby jš gonił, ale jednoczeœnie rozmawiał z niš i frasował się o konie; pan Zagłoba gniewał się, że wieczerza wystygnie, Michał pokazywał drogę, a Ewka jechała za nimi w saniach, jedzšc daktyle. Potem te osoby zacierały się coraz bardziej, jak gdyby je poczęła przesłaniać mglista zasłona lub pomroka - i stopniowo nikły; została tylko ciemnoœć jakaœ dziwna,bo lubo wzrok nie przebijał jej wcale, wydawała się jednak pustš i idšcš niezmiernie daleko... Przenikała ona wszędy, przenikała następnie do głowy Basi i pogasiła w niej wszystkie widzenia, wszystkie myœli, jak powiew wiatru gasi palšce się nocš na otwartym powietrzu pochodnie. Basia usnęła, ale może na szczęœcie dla niej, zanim chłód zdołał zwarzyć krew w jej żyłach, obudził jš niezwykły hałas. Konie szarpnęły się nagle: widocznie działo się w puszczy coœ nadzwyczajnego. Basia odzyskawszy w jednej chwili przytomnoœć, chwyciła Azjowy muszkiet i pochylona na koniu, ze skupionš uwagš i rozdętymi nozdrzami poczęła nasłuchiwać. Była to tego rodzaju natura, że każde niebezpieczeństwo w pierwszym mgnieniu oka budziło w niej czujnoœć, odwagę i gotowoœć do obrony. Lecz tym razem, przysłuchawszy się pilniej, uspokoiła się zaraz. Odgłosy, które jš zbudziły, były rechtaniem dzikich œwiń. Czy basiory podbierały się ku warchlakom, czy też odyńce poczęły się cišć o samury, doœć, że naraz rozebrzmiała cała puszcza.Ów warchoł odbywał się niezawodnie doœć daleko, ale wœród ciszy nocnej i powszechnego uœpienia wydawał się tak bliskim, iż Basia słyszała nie tylko rechtanie i kwiki, ale œwist głoœny oddychajšcych gwałtownie nozdrzy. Nagle rozległ się łomot, tętent, trzask łamanychchrustów i całe stado, lubo niewidzialne dlaBasi, przeleciawszy w pobliżu, pogršżyło się w głębiach puszczy. A w onej niepoprawnej Basi, mimo jej strasznego położenia, zbudziła się na mgnienie powiekiżyłka myœliwska i zrobiło się jej żal, że nie widziała przelatujšcego stada. "Człowiek by się trocha przypatrzył - rzekła sobie w duszy - ale nic to! Jadšc taklasami, pewnie jeszcze co zobaczę..." I dopiero po tej uwadze przypomniawszy sobie, że lepiej nic nie widzieć, a jak najprędzej uciekać, puœciła się w dalszš drogę. Nie można było stać dłużej jeszcze i dlatego, że chłód ogarniał jš coraz dotkliwszy, a ruch koni rozgrzewał jš znacznie, mało stosunkowo nużšc. Konie za to, które nieco tylko mchu i zmarzłych traw zdołały uszczknšć, ruszyły wielce niechętnie i z pospuszczanymi głowami. Szron w czasie postoju okrył im boki i zdawało się, że ledwie nogi wlokš. Szły przecie od południowego popasu niemal bez wytchnienia. Przejechawszy polanę, z oczyma utkwionymi w Wielki Wóz na niebie, Basia pogršżyła się w puszczę, niezbyt gęstš, ale pagórkowatš, poprzecinanš wšskimi jarami. Stało się też i ciemniej, nietylko z powodu cienia, jakie rzucały rozłożyste drzewa, ale także i dlatego, że opary podniosły się z ziemi i skryły gwiazdy. Trzeba było jechać na oœlep. Jedne tylko jary dawały Basi jakškolwiek wskazówkę, że posuwa się w słusznym kierunku, bo to wiedziała, że wszystkie onecišgnš się od wschodu ku Dniestrowi, że więc przebywajšc coraz nowe, zdšża wcišżku północy. Pomyœlała jednak, że mimo tej wskazówki grozi jej zawsze: albo zbytnie oddalenie się od Dniestru, albo zbytnie zbliżenie się ku niemu. I jedno, i drugie mogło być niebezpieczne, bo w pierwszym razie wypadłoby nałożyć ogromnie drogi, wprzeciwnym - mogła wyjechać na Jampol i tam wpaœć we wraże ręce. Czy zaœ była jeszcze przed Jampolem, czy właœnie na jego wysokoœci, czy też zostawiła go już za sobš, o tym nie miała najmniejszego pojęcia. "Prędzej będę wiedziała, kiedy ominę Mohilów - mówiła sobie - bo ten leży w jarze wielkim i cišgnšcym się daleko, któren może poznam." Po czym spojrzawszy w niebo myœlała dalej: "Daj mi Boże przebrać się jeno za Mohilów, bo tam zaczyna się już Michałowepanowanie, tam mnie już nic nie ustraszy..."Tymczasem noc stała się jeszcze ciemniejszš. Szczęœciem, na podłożu leœnymleżał tu już œnieg, na którego białym tle można było odróżniać ciemne pnie drzew, niższe konary i omijać je. Natomiast musiała Basia jechać wolniej i skutkiem tego na duszę jej padły znów te strachy przed siłš nieczystš, które na poczštku nocy œcinały jej krew lodem. "Jeœli zobaczę œwiecšce œlepie nisko - rzekła do swej strwożonej duszy- nic to! to będzie wilk; ale jeœli na wysokoœci człowieka..." I w tej samej chwili krzyknęła głoœno: - W imię Ojca i Syna!... Bo czy to było złudzenie czy może dziki zdeb siedział na gałęzi, doœć, że Basia wyraŸnie ujrzała parę błyszczšcych œlepiów na wysokoœci człowieka. Z trwogi jej samej zaszły oczy pomrokš, ale gdy przejrzała znowu, nie było już nic widać, tylko jakiœ szelest dał się słyszeć między konarami, tylko jej serce tłukło się w piersiach tak głoœno, jak gdyby chciało pierœ rozsadzić. I jechała dalej, długo, długo wzdychajšc do œwiatła dziennego. Noc dłużyła się jednak niezmiernie. Wkrótce potem znów rzeka przegrodziła jej drogę. Basia była już doœć daleko za Jampolem, nad brzegiem Rosawy, ale nic niewiedziała, gdzie jest, odgadywała tylko, żejednak posuwa się wcišż na północ, skoro napotkała nowš rzekę. Odgadywała także, że noc musi już być na schyłku, bo chłód powiększył się znacznie; widocznie brał mróz, tuman opadł i gwiazdy ukazały się znowu, jeno bledsze, niepewnym œwiatłem œwiecšce. Na koniec ciemnoœć poczęła blednšć stopniowo. Pnie, gałęzie i gałšzki stawały się widoczniejsze. W lesie zapanowała zupełna cisza - dniało. Po pewnym czasie Basia mogła już odróżnić maœć koni. Na koniec na wschodzie między gałęziami drzew ukazała się taœma œwietlista - czynił się dzień, i to dzień pogodny. Wówczas Basia poczuła niezmierneznużenie. Usta jej otwierały się przecišgłym poziewaniem, a oczy kleiły się; niebawem zasnęła mocno, ale na krótko, bo zbudziła jš gałšŸ, o którš zawadziła głowš. Szczęœciem, konie szły niezmiernie wolno, poskubujšc po drodze mchy, więc uderzenie było tak lekkie, iż nieprzyczyniło jej żadnej szkody. Słońce wstało już i blade, œliczne jego promienie przedzierały się przez bezlistne gałęzie. Na ów widok otucha wstšpiła w serce Basi;między sobš a pogoniš zostawiła już przecie tyle stepu, tyle gór, jarów i całš noc. "Byle mnie nie schwycili ci z Jampola lub z Mohilowa, to tamci już chyba nie zgoniš" - rzekła sobie. Liczyła i na to, że w poczštku ucieczki jechała skalistym podłożem, za czym kopyta nie mogły zostawiać œladów. Lecz wkrótce znów ogarnęło jš zwštpienie. "Lipkowie i na skałach, i na kamieniach œladów dopatrzš, a będš œcigać zawzięcie, chyba że im konie popadajš." To ostatnie przypuszczenie było najprawdopodobniejsze. Doœć Basi było spojrzeć na swoje konie. I dzianet, i bachmat miały boki wpadłe, głowy pospuszczane, wzrok zgasły. Idšc, raz w raz schylały łby ku ziemi, by zachwycić nieco mchu, lub skubały mimochodem rude liœcie więdnšce tu i owdzie na niskich krzach dębowych. Musiała też trawić je goršczka, bo u wszvstkich przepraw piły chciwie. Mimo tego Basia, wydostawszy się na nieporoœnięte pole między dwoma borami, puœciła znowu w skok utrudzone rumaki i pędziła takaż do drugiego boru. Po przejechaniu onego trafiła na drugš polanę, jeszcze obszerniejszš i wzgórzystš.Za wzgórzami, w odległoœci mniej więcej ćwierci mili, widać było dym podnoszšcy się strzeliœcie jak sosna ku niebu. Było to pierwsze zamieszkałe miejsce, na jakie trafiła Basia, bo zresztš kraj ten z wyjštkiem samego pobrzeża był, a raczej zmieniony został na pustynię, nie tylko wskutek napadów tatarskich, ale wskutek cišgłych wojen polsko-kozackich. Po ostatniej wyprawie pana Czarnieckiego, której ofiarš padła Busza, miasteczka zeszły na liche osady, wsie pozarastały młodym lasem. A przecie po panu Czarnieckim tyle jeszcze było wypraw, tylebitew, tyle rzezi, aż do ostatnich czasów, w których wielki Sobieski wydarł te kraje nieprzyjacielowi. Życie poczynało się w nichznów z wolna plenić, ten jednak szlak, którym jechała Basia, szczególniej był pusty; kryli się w nim tylko zbóje, lecz i tych wygniotły już prawie zupełnie komendy stojšce w Raszkowie, Jampolu, Mohilowie i Chreptiowie. Pierwszš myœlš Basi na widok owego dymu było jechać ku niemu, odnaleŸć chutor czy też szałas, czy wreszcie proste ognisko, ogrzać się przy nim i pożywić! Lecz wkrótce przyszło jej do głowy, że w tych stronach lepiej spotkać się ze stadem wilków niż z ludŸmi; ludzie byli tu dziksi i okrutniejsi od zwierzšt. Owszem, należało pognać konie i mijać czym prędzej to leœne ludzkie schronisko, bo tylko œmierć mogła w nim czekać. Na samym skraju przeciwległego boru spostrzegła Basia mały stóg siana, więc nie zważajšc już na nic zatrzymała się przy nim, by konie pokarmić. Te jadły chciwie, zanurzajšc głowy razem z uszami w stóg i wycišgajšc spore wiechetki siana. Na nieszczęœcie przeszkadzały im wielce munsztuki; ale Basia nie chciała ich rozkiełznać, tak sobiesłusznie rozumujšc: "Tam, gdzie było dym widać, musi być jakiœchutor, że zaœ tu stóg stoi, więc w chutorze majš konie, na których mogliby mnie œcigać, za czym trzeba być gotowš." Spędziła jednak przy stogu z godzinę czasu, tak że konie podjadły nieŸle, a i onasama pożywiła się siemieniem. Ruszywszy dalej i przejechawszy kilka stajań spostrzegła nagle przed sobš dwóch ludzi niosšcych pęki chrustu na plecach. Jeden był człowiek niestary, ale nie pierwszej już młodoœci, z twarzš poznaczonš ospš i zkosymi oczyma, szpetny, straszny, o okrutnym, zwierzęcym wyrazie oblicza; drugi, młody wyrostek, był obłškany. Można to było poznać na pierwszy rzut okapo jego głupkowatym uœmiechu i nieprzytomnym wzroku. Obaj na widok jeŸdŸca i koni porzucili pęki chrustu na ziemię i widocznie zlękli się bardzo. Ale spotkanie było tak niespodziane i stali tak blisko, że nie mogli uciekać. - Sława Bohu! - ozwała się Basia. - Na wiki wików! - A jako się zwie ów chutor? - A po co on się ma nazywać. Ot, chata! - Daleko zaœ do Mohilowa? - My ne znajem... Tu starszy poczšł się pilnie przypatrywać twarzy Basi. Ponieważ miała na sobie męskiubiór, wzišł jš za wyrostka, i zaraz na twarzy jego na miejscu dawnego strachu pojawiła się zuchwałoœć i okrucieństwo. - A szczo wy takij mołodenkij, pane łycar?- A tobi szczo? - I sami jedziecie? - mówił chłop postępujšc krok naprzód. - Wojsko za mnš idzie. Ów zatrzymał się, popatrzył na ogromnš polanę i odparł: - Nieprawda. Nikogo nie ma. To rzekłszy postšpił jeszcze parę kroków;kose oczy zaœwieciły mu ponuro, a jednoczeœnie, złożywszy usta, poczšł naœladować głos przepiórki, widocznie chcšc kogoœ w ten sposób przywabić. Wszystko to wydało się Basi nader złowrogim, więc bez wahania wymierzyła mu krócicę w piersi. - Milcz, bo zginiesz! Chłop zamilkł, a co więcej, rzucił się natychmiast plackiem na ziemię. To samo uczynił obłškany wyrostek, ale ów poczšł przy tym wyć ze strachu jak wilk. Być może, że w swoim czasie umysł jego obłškał się z jakiegoœ postrachu, bo teraz wycie jego brzmiało okropnym przerażeniem. Basia wypuœciła konie i pomknęła jak strzała. Szczęœciem, las był niepodszyty, a drzewa stały rzadko. Wkrótce też zaœwieciła nowa polana, wšska, ale bardzo długa. Konie, podjadłszyprzy stogu, nabrały nowych sił i gnały wichrem. "Dopędzš do domu, siędš na konie i będš mnie œcigali" - myœlała Basia. Pocieszało jštylko to, że konie dobrze idš i że od miejsca, w którym spotkała owych ludzi, do chutoru było doœć daleko. "Nim dojdš dochaty, nim konie wyprowadzš, ja tak jadšc będę od nich w mili albo we dwóch." Istotnie tak było. Ale gdy upłynęło kilka godzin i Basia przekonawszy się, że nie jestœciganš, zwolniła biegu, wielki przestrach, wielkie pognębienie opanowały jej serce, a do oczu cisnęły się przemocš łzy. Spotkanie owo nauczyło jš, czym sš ludzie w tych stronach i czego można się było od nich spodziewać. Wprawdzie nie było to dla niej niespodziane. I z własnego doœwiadczenia, i z opowiadań chreptiowskich wiedziała, że dawni spokojni osadnicy albo wynieœli się z tych pustyń, albo ich wojna pożarła, ci zaœ, co pozostali, żyjšc w ustawicznych trwogach wojennych, wœród okropnej zawieruchy domowej i tatarskich napadów, w stosunkach, w których człowiek człowiekowi był wilkiem, bez koœciołów, wiary, bez innych przykładów, jak przykłady mordu i pożogi, nie znajšc innegoprawa nad pięœć, wyzbyli się wszelkich uczuć ludzkich i zdziczeli na podobieństwo zwierza leœnego. Basia wiedziała o tym dobrze; jednakże człowiek samotny, w pustyniach zabłškany, w ucisku od głodu i chłodu zostajšcy, mimowiednie przede wszystkim od pokrewnych sobie istot pomocy wyglšda. Tak i ona ujrzawszy ów dym, siedlisko ludzkie oznaczajšcy, mimowiednie, idšc za pierwszym porywem serca, chciała tam biec, imieniem boskim mieszkańców przywitać i pod ich dachem zmęczonš głowę przytulić. Tymczasem okrutna rzeczywistoœć wyszczerzyła zarazna niš zęby jak zły pies; dlatego serce jej wezbrało goryczš i łzy żalu a zawodu napłynęły do oczu. "Znikšd pomocy, jedno od Boga - pomyœlała - bogdaj mi już ludzi nie napotkać." Po czymjęła rozważać, czemu ów chłop poczšł udawać przepiórkę; niechybnie w pobliżu byli jeszcze jacyœ ludzie i ów przywołać ich pragnšł. Przyszło jej do głowy, że jestna szlaku zbójów, którzy wyparci z jarów nadrzecznych, widocznie schronili się do puszcz, głębiej w kraju leżšcych, w których sšsiedztwo szerokich stepów zapewniało im większe bezpieczeństwo i łatwiejszš w potrzebie ucieczkę. "Ale co będzie - pytała Basia - gdy ich spotkam kilku lub kilkunastu? Muszkiet - to jeden, dwie krócice - to dwóch, szabla - niechby dwóch jeszcze, jeœli jednak będzie ich więcej, zginę strasznš œmierciš." I o ilepoprzednio, wœród nocy i jej trwóg, życzyła sobie, by dzień uczynił się jak najprędzej, tak teraz z tęsknotš wyglšdałapomroki, która mogła skryć jš łatwiej przed złymi oczyma. Dwakroć jeszcze w czasie wytrwałej jazdy zdarzyło jej się przejeżdżać w pobliżu ludzi. Raz ujrzała naskraju wysokiej równi kilkanaœcie chat. Może nawet nie mieszkali w nich zbóje z rzemiosła, ale wolała je minšć skokiem, wiedzšc, że i wieœniacy niewiele sš lepsi odzbójów; drugi raz do uszu jej doszedł odgłos siekier ršbišcych drzewo. Upragniona noc okryła wreszcie ziemię. Basia tak już była znużona, że gdy dostała się na goły, nie obroœnięty lasem step, rzekła sobie: "Tu nie rozbiję się o drzewa, za czym usnęteraz, choćbym miała i zmarznšć." Gdy przymykała już oczy, zdało jej się, że hen, w oddali, na białym œniegu widzi kilka czarnych punktów, które poruszajš się w różnych kierunkach. Przez chwilę jeszcze przezwyciężyła sen. - To pewnie wilki! - mruknęła z cicha. Nim jednak przejechała kilkadziesišt kroków, owe punkta znikły, więc usnęła zaraz tak mocno, że zbudziła się dopiero, gdy bachmat Azjów, na którym siedziała, zarżał pod niš. Basia obejrzała się wkoło: była na skraju lasu i zbudziła się w porę, inaczej bowiem mogłaby się rozbić o drzewo. Nagle spostrzegła, że drugiego konia nie masz przy niej. - Co się stało? - zawołała z trwogš wielkš.Stała się jednak rzecz bardzo prosta: oto Basia uwišzała wprawdzie lejce od uzdy dzianeta do kuli kulbaki, na której siedziałasama, ale skostniałe ręce Ÿle jej posłużyłyi nie zdołały zadzierzgnšć silnie węzła; następnie lejce rozwišzały się i znużony koń został, by szukać karmu pod œniegiem lub położyć się. Na szczęœcie Basia miała krócicę nie w olstrach, ale za pasem; róg z prochem i woreczek z resztkš siemienia także były przy niej. Ostatecznie nieszczęœcie nie byłozbyt straszne, bo bachmat Azjów, jeœli nawet ustępował w szybkoœci dzianetowi, to natomiast niezawodnie przewyższał go wytrwałoœciš na trud i zimno. Jednakże Baœce żal się zrobiło ulubionego rumaka i wpierwszej chwili postanowiła go odszukać. . osła 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żňP‘c)óá‰c)ôj,c)ő–-Dc)öÚ<ˆ)Zdziwiło jš to jednak, gdy obejrzawszy się na step, nie ujrzała go wcale, choć noc była nadzwyczaj widna. "Pozostać pozostał - pomyœlała - nie popędził z pewnoœciš naprzód, ale musiał się położyć w jakimœ wgłębieniu i dlatego go nie widzę." Bachmat zarżał drugi raz, przy czym zatrzšsł się jakoœ i uszy położył na karku,lecz od strony stepu odpowiedziało mu milczenie. "Pojadę, poszukam!" - rzekła Basia. I już zwróciła konia, gdy naraz niespodziewana trwoga schwyciła jš, zupełnie jakby głos ludzki zawołał: "Basiu, nie wracaj!" Jakoż w tej chwili ciszę zmšciły inne złowróżbne głosy, bliskie, a wychodzšce niby spod ziemi: były to wycia, charkotania,skomlenia, jęki, wreszcie kwik okropny, krótki, urwany... Było to wszystko tym straszniejsze, że na stepie nic nie było widać. Basię zimny pot oblał od stóp do głowy, a z jej zsiniałych warg wyrwał sięokrzyk: - Co to jest? co się dzieje? Odgadła wprawdzie od razu, że wilki zarzynajš jej konia, lecz nie mogła zrozumieć, dlaczego tego nie widzi, kiedy - sšdzšc po odgłosach - działo się to nie dalej jak o jakie pięćset kroków od niej. Nie czas jednak było lecieć na ratunek, bo koń musiał być już rozszarpany, a zresztštrzeba było myœleć o własnym ocaleniu; więc Basia, wypaliwszy na postrach z krócicy, ruszyła w dalszš drogę. Jadšc rozmyœlała o tym, co się stało, i przez chwilę przemknęło jej przez głowę, że to może nie wilki porwały jej konia, skoro owe głosy słychać było spod ziemi. Na tę myœl mrówki poczęły zaraz chodzić jej po krzyżach, lecz zastanowiwszy się lepiej, przypomniała sobie, iż we œnie majaczyło się jej, że zjeżdża z góry. a potem znów wdziera się na górę. "Tak musiało być - rzekła sobie - musiałam œpišc przejechać jakiœ jar mało stromy, tam został mój dzianet i tam napadli go wilcy." Reszta nocy zeszła bez przygody. Bachmat,podjadłszy nieco sianem zeszłego ranka, szedł bardzo wytrwale, tak iż sama Basia podziwiała jego siłę. Był to tatarski koń "wilczar", wielkiej urody i wytrwałoœci prawie bez granic. W czasie krótkich postojów, które czyniła Basia, żarł wszystko nie przebierajšc: mchy, liœcie, obgryzał nawet korę drzewnš i szedł a szedł. Na polanach puszczała go w skok. Wówczas stękał nieco i oddychał rozgłoœnie; powstrzymywany - sapał, trzšsł się i spuszczał nisko głowę ze znużenia, ale nie padał. Dzianet, choćby nie zginšł pod wilczymi zębami, i tak by nie wytrzymał takiej drogi. Nazajutrz Basia, odmówiwszy ranne pacierze, poczęła czynić rachunek czasu: "Azji wyrwałam sięw czwartek z południa - mówiła sobie - i jechałam w skok do nocy; potem przeszła w drodze jedna noc, potem cały dzień, potem znów cała noc i teraz zaczšł się trzeci dzień. Chyba pogoń, choćby i była, musiała już wrócić i Chreptiów powinien być niedaleko, bo przecie nie żałowałam koni." Po chwili zaœ dodała: "Oj, czas, czas już! Boże, zmiłuj się nade mnš!" Chwilami brała jš chęć zbliżyć się ku rzece, bo przy brzegu prędzej by pomiarkowała, gdzie jest, ale bała się pomnšc, że pięćdziesięciu Azjowych Lipków zostało u pana Gorzeńskiego w Mohilowie. Przychodziło jej na myœl, że kołujšc tak bardzo, mogła jeszcze nie przejechać Mohilowa. W drodze, o ile sen nie zamykał jej oczu, starała się wprawdzie uważać pilnie, czy nie trafi na jar bardzo obszerny, podobny do tego, w którym leżałMohilów, ale nie zauważyła nic takiego; jarzresztš mógł się zwężać i wyglšdać zupełnie inaczej przy Mohilowie niż w głębi, mógł się i kończyć albo skręcać o kilkanaœcie stajań za miastem, słowem, Basia nie miała najmniejszego pojęcia, gdzie się znajduje. Prosiła tylko nieustannie Boga, żeby to byłojuż blisko, bo czuła, że niedługo już wytrzyma trudy, zimno, bezsennoœć i wreszcie głód; od trzech dni żywiła się tylko siemieniem, a chociaż oszczędzała go bardzo, jednak ostatnie ziarnko zjadła tegoranka i nic nie było już w woreczku. Teraz mogła się tylko żywić i rozgrzewać nadziejš, że Chreptiów blisko. Prócz nadzieirozgrzewała jš zapewne i goršczka. Basia czuła doskonale, że jš ma, bo jakkolwiek na œwiecie było coraz zimniej, a nawet po prostu mroŸno, ręce jej i nogi, o ile były na poczštku podróży skostniałe, o tyle teraz rozpalone, i pragnienie dokuczało jej wielkie. "Byle przytomnoœci nie utracić - mówiła sobie - byle choć na ostatnie tchnienie zdšżyć do Chreptiowa, zobaczyć Michała, potem dziej się wola boża..." Przyszło jej znowu przeprawiać się przez liczne strumienie i rzeki, ale albo były płytkie, albo zamarznięte; na niektórych wierzchem płynęła woda, a spodem był lódtwardy i mocny. Jednakże najbardziej ze wszystkiego bała się tych przepraw, dlatego że i bachmat, jakkolwiek nieustraszony, bał się ich widocznie. Wchodzšc w wodę lub na lód, chrapał, tuliłuszy, częstokroć opierał się, a zmuszony, wchodził ostrożnie, stawiajšc z wolna nogęprzed nogš i wietrzšc rozdętymi nozdrzami.Było już dobrze z południa, gdy Basia, jadšc gęstym borem, stanęła przed jakšœ rzekš, większš od innych, a zwłaszcza znacznie szerszš. Wedle jej przypuszczeniamogła być to Ladawa albo Kałusik. Na ten widok zabiło jej serce radoœciš. W każdym razie Chreptiów musiał być niedaleko; choćby go zaœ Basia i minęła, zawsze mogła się uważać za ocalonš, bo tam i krajbył więcej osiadły, i ludzi mniej się należało obawiać. Rzeka, jak Basia mogła sięgnšć okiem, miała brzegi strome, w jednym tylko miejscu widocznie był szczerki spętana lodem woda zachodziła łagodnie na brzeg, jak gdyby rozlana w płytkim a rozłożystym naczyniu. Brzegi były zupełniezmarznięte, œrodkiem tylko płynęła szeroka wstęga wody; lecz Basia spodziewała się, że znajdzie pod niš lód, jak zwykle. Bachmat wszedł opierajšc się nieco, jak przy każdej przeprawie, ze zgiętym karkiem i obwšchujšc nozdrzami œnieg przed sobš. Przybywszy do bieżšcej wierzchem wody Basia uklękła, wedle zwyczaju, na kulbace, dzierżšc się obu rękoma za przedniš kulę. Woda zachlupotałapod kopytami. Lód był istotnie pod niš twardy, obmoczony; kopyta uderzały weń jakby w kamień, lecz widocznie hacele podków stępiły się przez długš a miejscamiskalistš drogę, bo wnet bachmat poczšł sięœlizgać; nogi rozchodziły mu się, jak gdyby uciekały spod niego; nagle padł na przód, aż nozdrza zamoczyły mu się w wodzie, więc zerwał się, padł znów na zad, znów się zerwał, lecz przerażony, poczšł rzucać się i bić kopytami rozpaczliwie. Basia szarpnęła za uzdę, a wtem dał się słyszeć głuchy trzask i zadnie nogi konia aż do kłębów zapadły w głębinę. - Jezus, Jezus! - krzyknęła Basia. Rumak, stojšc jeszcze przednimi nogami na twardym gruncie, uczynił straszne wysilenie, lecz widocznie kawały lodu, na których się wspierał, jęły się teraz wysuwać spod jego nóg, bo zapadł głębiej ipoczšł jęczeć chrapliwie. Basia miała jeszcze tyle czasu i tyle przytomnoœci, że chwyciwszy za grzywę rumaka, po jego karku wydostała się na lód niepołamany, leżšcy przed koniem. Tam upadła i zamoczyła się w wodzie. Lecz podniósłszy się i uczuwszy twardy grunt pod nogami, wiedziała, że jest ocalonš. Chciała nawet jeszcze ratować konia, więc przechyliwszy się chwyciła za lejce i cofajšc się ku drugiemu brzegowi poczęła je cišgnšć z całej mocy. Ale bachmat zasuwał się w głębinę i nie mógł już wydostać z niej nawet przednich nóg, by je zaczepić o nie pokruszony dotšd zršb lodu. I lejce wyprężały się coraz silniej, a on pogršżał się coraz bardziej. Wreszcie zanurzył się zupełnie, tylko szyjai łeb wystawały mu nad lodem. Poczšł na koniec stękać prawie ludzkim głosem, wyszczerzajšc przy tym zęby; oczy jego patrzyły w Basię z nieopisanym smutkiem, jakby jej chciał mówić: "Nie ma już dla mnie ratunku; puœć lejce, bo i ciebie jeszcze wcišgnę..." Jakoż nie było dla niego ratunku, i Basia musiała puœcić lejce. Po czym gdy zupełnie skrył się pod lodem, poszła na drugi brzeg, tam siadła pod ogołoconym z liœci krzem i poczęła szlochać jak dziecko. Energia jej była chwilowo zupełnie złamana. A prócz tego ta gorycz i to rozżalenie, które po spotkaniu się z ludŸmi napełniły jej serce, zalały je teraz jeszcze silniej. Oto wszystko było przeciw niej: błędnoœć dróg, ciemnoœć, żywioły, człowiek, zwierz, jedna tylko ręka boża zdawała się nad niš czuwać. W tej dobrej, słodkiej, ojcowskiej opiece złożyła całš swš ufnoœć dziecinnš, a obecnie i to jš zawiodło. Było to uczucie, którego Basia nie wypowiedziała sobie tak wyraŸnie, ale natomiast tym silniej odczuwała sercem. Cóż jej pozostawało? Skarga i łzy! A przecie zdobyła się na tyle dzielnoœci, na tyle odwagi, na tyle wytrwania, na ile takie biedne, słabe stworzenie zdobyć się mogło.I oto koń jej się utopił, ostatnia nadzieja ratunku, ostatnia deska ocalenia - jedyne żywe stworzenie, które było przy niej. Beztego konia nie tylko czuła się bezsilnš wobec tej nieznanej przestrzeni, która jš oddzielała od Chreptiowa, wobec borów, jarów i stepów, nie tylko bezbronnš wobec poœcigu ludzi i zwierza, ale daleko więcej samotnš, daleko bardziej opuszczonš. Płakała, póki jej nie zbrakło łez. Potem przyszło wyczerpanie, zmęczenie i poczucie bezradnoœci tak silne, że niemal podobne do spokoju. Więc westchnšwszy głęboko raz i drugi, rzekła sobie: "Przeciwwoli boskiej nie poradzę... tu już zamrę..." I zmrużyła oczy, tak dawniej jasne i wesołe, a dziœ zgoła zapadnięte, podkrojone. Swojš drogš, lubo ciało jej stawało się z każdš chwilš coraz bardziej ociężałe, myœl biła się jednak w jej głowiejak trwożny ptak - i tak samo serce. Żeby to jej nikt nie kochał na œwiecie, mniejszy byłby żal umierać, ale przecie jš tak bardzo wszyscy kochali! I wyobraziła sobie, co będzie, jak już zdrada Azji i jej ucieczka stanš się głoœne;jak będš jej szukali, jak znajdš wreszcie siniuchnš, zmarzniętš, œpišcš snem wiecznym pod owym krzem nad rzekš. I nagle ozwała się głoœno: - O! to będzie Michalisko desperował! Aj! aj!Potem zaczęła go przepraszać, że to nie jej wina. "Ja, Michałku - mówiła obejmujšc go w myœli rękoma za szyję- uczyniłam wszystko, co w mocy mojej, ale trudno, mój drogi, Pan Bóg nie chciał..." I naraz owładnęła niš taka serdeczna miłoœć do ukochanego człowieka, taka chęć, by chociaż umrzeć w pobliżu tej drogiej głowy, że zebrawszy siły podniosła się znad brzegu i poszła. Z poczštku szło jej niezmiernie trudno. Nogi jej odwykły podczas długiej jazdy od chodzenia, doznawała takiego uczucia, jakby szła na cudzych. Szczęœciem, nie było jej zimno, było jej nawet doœć ciepło,bo goršczka nie opuszczała jej ani na chwilę. Pogršżywszy się w las, szła wytrwale naprzód, uważajšc, aby słońce mieć po lewej ręce. Przeszło ono już istotnie na multańskš stronę, bo była to druga połowadnia, godzina może czwarta. Basia mniej teraz zwracała uwagi na to, by nie zbliżyć się do Dniestru, bo cišgle zdawało jej się, że jest już za Mohilowem. "Gdyby tak wiedzieć na pewno, gdyby tak wiedzieć! - powtarzała podnoszšc swš zsiniałš, a jednoczeœnie rozpalonš twarzyczkę ku niebu. - Gdyby zwierz jaki lub jakie drzewo przemówiło i rzekło: do Chreptiowa mila, dwie - jeszcze bym może doszła... Ale drzewa milczały, owszem, zdawały się jej być nieprzyjazne i zagradzały korzeniami drogę. Basia potykała się co chwila o przyprószone œniegiem węzły i odskoki tych korzeni. Po pewnym czasie stało jej się nieznoœnie ciężko, więc zrzuciła z ramion ciepłš delijkę i pozostaław samym kubraczku. Ulżywszy sobie w ten sposób, szła i szła jeszcze spieszniej, to potykajšc się, to chwilami upadajšc na głębszym œniegu. Buciki z cienkiego safianu podszytego futrem, bez osobnych podeszew, wyborne do sani lub konnej jazdy, nie chroniły dostatecznie jej stóp przed uderzeniami o kamienie i odziomki, a przy tym zmoczone wielokrotnie na przeprawach i utrzymywane w stanie wilgoci przez ciepło rozpalonych teraz goršczkš nóg, prędko mogły się zedrzeć w lesie. "Dojdę bosa albo do Chreptiowa, albo do œmierci" - myœlała Basia. I uœmiech żałosny rozœwiecał jej twarzyczkę, bo cieszyło jš jednak, że idzie tak wytrwale i że jeœli zamrze w drodze, to Michał nie będzie mógł jej pamięci nic a nic zarzucić. I ponieważ teraz rozmawiała już cišgle z mężem, więc zaraz rzekła: "Oj, Michałku, inna by i tyle nie dokazała, na przykład Ewka... O Ewce przychodziło jej nieraz myœleć w czasie tej ucieczki, nieraz też modliła się za niš, bo to było dlaniej jasne, że jeœli Azja nie kochał tej dziewczyny, tedy los jej i wszystkich innych jeńców w Raszkowie pozostałych będzie straszny. "Gorzej im niż mnie" - powtarzała sobie cochwila i na myœl o tym nabierała nowych sił. Ale teraz, gdy upłynęła jedna godzina, druga i trzecia, sił tych ubywało za każdym krokiem. Powoli słońce zatoczyło się za Dniestr i oblawszy niebo zorzš czerwonš zgasło. Œnieg nabrał fioletowego odblasku. Potem owa złocista i purpurowa topiel zórz poczęła ciemnieć i zwężać się coraz bardziej; z morza rozlanego do wpółnieba zmieniła się w jezioro, z jeziora w rzekę, z rzeki w strumień, na koniec zabłyszczała jak œwietlista nić rozcišgniętana zachodzie - i ustšpiła ciemnoœci. Nastała noc. Upłynęła jeszcze godzina. Bórstał się czarny i tajemniczy, a nie poruszony żadnym powiewem, milczał, jakby się skupiał rozważał, co ma uczynić z tym oto biednym, zabłškanym stworzeniem. Nie było jednak nic dobrego w tej jego martwocie i ciszy, owszem, była nieczułoœć i zdrętwiałoœć. Basia szła cišgle, chwytajšc coraz szybciej spieczonymi ustami powietrze, padała też coraz częœciej i z powodu ciemnoœci, i braku sił. Główkę miała zadartš do góry, ale nie patrzyła już na przewodni Wielki Wóz, bo straciła zupełnie poczucie kierunku. Szła, żeby iœć. Szła dlatego, że poczęły na niš nadlatywać przedœmiertne widzenia, bardzojasne i słodkie. Oto na przykład cztery strony boru poczynajš się zbiegać szybko, łšczš się w cztery œciany i tworzš œwietlicę chreptiowskš. Basia jest w niej i widzi wszystko wyraŸnie. Na kominie pali się wielki ogień, a na ławach siedzš, jako zwykle, oficerowie; pan Zagłoba przekomarza się z panem Snitkš; pan Motowidło siedzi milczšcy i patrzy w płomień, a gdy w płomieniu coœ zapiszczy, to mówi swym przecišgłym głosem: "Duszoczyœćcowa, czego potrzebujesz?" Pan Muszalski i pan Hromyka grajš w koœci z Michałem. Basia przychodzi ku nim i mówi: "Michałku, siędę na ławie i trocha się przytulę, bo mi nieswojo." Michał wnet jš obejmuje: "Co ci, kocie? a może?..." I pochyla się do jej ucha, i coœ szepce, a onaodpowiada: "Oj, jak mi nieswojo!" Co to za jasna i spokojna œwietlica, jaki kochany tenMichał- jeno Basi coœ tak nieswojo, że aż jš trwoga bierze... Basi jest tak dalece nieswojo, że goršczka opuszcza jš nagle, bo już zmogło jš przedœmiertne osłabienie. Widzenia znikajš. Przytomnoœć, a z niš pamięć wraca. "Uciekam przed Azjš - mówi sobie Basia - jestem w lesie, w nocy, nie mogę dojœć do Chreptiowa i umieram." Po goršcu chłód obejmuje jš teraz szybko iprzedostaje się przez ciało aż do koœci. Nogi uginajš się pod niš i klęka wreszcie w œniegu, przed drzewem. Najmniejsza chmurka nie zaciemnia teraz jej umysłu. Żal jej życia okrutnie, ale wie doskonale, żeumiera, i pragnšc polecić duszę Bogu, poczyna mówić przerywanym głosem: - W imię Ojca i Syna... Dalszš modlitwę przerywajš jej naraz jakieœ głosy dziwaczne, ostre, przeraŸliweiskrzypišce; rozlegajš się one przykro i donoœnie w ciszy nocnej. Basia otwiera usta. Pytanie: "Co to jest?", zamiera jej na wargach. Na chwilę przykłada drżšce palcedo twarzy, jakby się chciała rozbudzić, jakby uszom własnym nie chciała dać wiary, i z ust jej wyrywa się nagle krzyk: - O Jezu, o Jezu! to żurawie studzienne, to Chreptiów! o Jezu! Po czym ta konajšca przed chwilš istota zrywa się i dyszšc, drżšc, z oczyma wezbranymi łzami, z falujšcš piersiš pędzi przez las, upada i podnosi się znowu, powtarzajšc: - Tam konie pojš! To Chreptiów! to nasze żurawie! Chociaż do bramy! choć do bramy...O Jezu!... Chreptiów, Chreptiów!.. A tu las rzednie, odkrywa się œnieżne pole iwzgórze, z którego kilkanaœcie par błyszczšcych oczu spoglšda na biegnšcš Basię. Lecz to nie oczy wilcze... Ach, to owiła go odszukać. . osła 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż÷Pb=)ř˛c*€ůÍ’c*ú_%“c*űň3m L*okna chreptiowskie migocš słodkim, jasnymi zbawczym œwiatłem - to fortalicja, tam na wzgórzu, właœnie tš wschodniš stronš zwrócona do lasu. Było jeszcze drogi na stajanie, ale Basia nie wiedziała już, kiedy jš przebiegła. Żołnierze stojšcy od strony wsi przy bramie nie poznali jej po ciemku, ale puœcili sšdzšc, że to pachołek za czymœwysłany wraca do komendanta; więc ostatnim tchem wpadła do œrodka, przebiegła przez majdan obok żurawianych studni, przy których dragoni, wróciwszy przed chwilš z objazdu, poili na noc konie - i stanęła we drzwiach głównego domu. Mały rycerz z panem Zagłobš siedzieli właœnie konno na ławie przed ogniem i popijajšc krupnik rozmawiali o Basi, mniemajšc, że ona tam hen, gdzieœ, zagospodarowywa się w Raszkowie. Obaj byli markotni, bo im tęskno było za niš okrutnie, i obaj co dzień spierali się o termin jej powrotu. - Broń Boże nagłych odwilży, dżdżów i roztopów, to Bóg wie, kiedy wróci - mówił posępnie pan Zagłoba. - Zima jeszcze zdzierży - odrzekł mały rycerz - a za jakie oœm albo dziesięć dni będę już coraz to spoglšdał ku Mohilowu. - Wolałbym, żeby nie była wyjeżdżała. Nic tu po mnie bez niej w Chreptiowie. - A czemuœ waćpan radził? - Nie zmyœlaj, Michale! Twojš się to głowš stało... - Byle tylko zdrowo wróciła! Tu westchnšł mały rycerz i dodał: - Zdrowo i jako najprędzej!.. Wtem skrzypnęły drzwi i jakieœ małe, nędzne, obdarte, pokryte œniegiem stworzenie poczęło piszczeć żałoœnie u proga: - Michale, Michale!... Mały rycerz zerwał się, ale w pierwszej chwili tak zdumiał, że stanšł jak skamieniały na miejscu, ręce otworzył, oczyma jšł mrugać - i stał. Lecz ona zbliżyła się mówišc z wysileniem, a raczej jęczšc: - Michale!... Azja zdradził... mnie chciał porwać... alem uciekła i... ratuj! To rzekłszy poczęła chwiać się i padła jakmartwa na ziemię; wtedy on skoczył, porwał jš jak piórko na ręce, krzyknšwszyprzeraŸliwie: - Chryste miłosierny! Lecz jej biedna zsiniała główka zwisła bezżycia na jego ramieniu, więc sšdzšc, że trupa już tylko trzyma w objęciu, poczšł ryczeć okropnym głosem: - Baœka umarła!... umarła!... rety!... Rozdział 42 Wieœci o przybyciu Basi piorunem rozleciałysię po Chreptiowie, ale nikt prócz małego rycerza, pana Zagłoby i niewiast służebnych nie widział jej ni tego wieczora, ni następnych. Po owym omdleniu przy progu izby odzyskała jeszcze do tyla przytomnoœć, że mogła przynajmniej w kilku słowach powiedzieć, jak i co się zdarzyło, lecz wnet poczęły się nowe omdlenia, a w godzinę póŸniej, lubo jš cucono wszelkimi sposobami, ogrzewano, pojono winem, próbowano karmić, nie poznawała już nawet męża i nie było wštpliwoœci, że poczyna się dla niej długa iciężka choroba. Tymczasem jednak ruch uczynił się w całym Chreptiowie. Żołnierzedowiedziawszy się, że "pani" wróciła półżywa, wysypali się na majdan jak rój pszczół; oficerowie zebrali się wszyscy w œwietlicy i szepczšc z cicha, wyglšdali niecierpliwie nowin z alkierza, w którym złożono Basię. Przez długi czas jednak nie można się było niczego dowiedzieć. Wprawdzie chwilami przemykały pędem przez œwietlicę służebne niewiasty, to do kuchni po grzanš wodę, to do apteczki po plastry, maœcie i driakwie, ale te nie pozwalały się zatrzymywać. Niepewnoœć zaciężyła ołowiem na wszystkich sercach. Coraz większe tłumy, nawet ze wsi, zbierały się na majdanie; pytania kršżyły zust do ust; rozeszła się wieœć o zdradzie Azji i o tym, że "pani" ocaliła się ucieczkš,ale że uciekała cały tydzień bez jadła i spania. Na owš wieœć podnosiły się piersi wœciekłoœciš. Wreszcie ogarnęło gromady żołnierzy dziwne a straszne wrzenie, bo tłumione obawš, by głoœnym wybuchem nie narazić zdrowia chorej. Na koniec po długim oczekiwaniu wyszedł do oficerów pan Zagłoba z czerwonymi oczyma i zjeżonymi resztkami włosów na głowie, a oni skoczyli ku niemu hurmem i sypnęły się wnet ciche, goršczkowe pytania: - Żyje żyje - Żyje - odparł staruszek - ale Bóg raczy wiedzieć, czy za godzinę... Tu głos mu uwišzł w gardzieli, dolna wargapoczęła mu się trzšœć i chwyciwszy się nagle rękoma za głowę, usiadł ciężko na ławie. Po czym tłumione łkania poczęły poruszać jego pierœ. Na ów widok pan Muszalski chwycił w objęcia pana Nienaszyńca, choć go zwyczajnie mniej lubił, i zawył z cicha, a pan Nienaszyniec zawtórował mu zaraz. Pan Motowidło oczy wybałuszył, jakby chciał coœ połknšć i niemógł, pan Snitko poczšł drżšcymi rękoma żupan rozpinać, a pan Hromyka ręce podniósł do góry i tak chodził po izbie. Dojrzeli żołnierze przez okna te oznaki desperacji, więc sšdzšc, że pani już umarła, wszczęli gwar i lament. Pan Zagłoba, posłyszawszy ten hałas, wpadł nagle w furię i wyskoczył jak z procy na majdan. - Cicho, szelmy! żeby was pioruny potrzaskały! -zawołał przyduszonym głosem. Oni zaœ umilkli wraz, zrozumiawszy, że jeszcze nie czas na lament, ale nie schodzili z majdanu. Pan Zagłoba zaœ wrócił do œwietlicy uspokojonynieco i znów siadł na ławie. W tej chwili niewiasta służebna pokazała się znowu we drzwiach alkierza. Pan Zagłoba zerwał się ku niej. - Co tam? - Œpi. - Œpi? Chwała Bogu! - Może Bóg da... - Co pan komendant robi? - Pan komendant przy łożu. - To dobrze! ruszaj, po coć posłano! Tu pan Zagłoba zwrócił się ku oficerom i rzekł powtarzajšc słowa niewiasty: - Może Bóg Najwyższy się zmiłuje. Œpi! Jakowaœ nadzieja we mnie wstępuje... Uf!... I oni odetchnęli równie głęboko. Potem zbilisię naokół pana Zagłoby w ciasne kółko i poczęli dopytywać: - Dla Boga! jakże się to stało? Co to było? Jakimże sposobem piechotš uciekła? - Z poczštku nie piechotš uciekała - odszepnšł pan Zagłoba - jeno na dwóch koniach, bo i tego psa, żeby go mór pobił, zrzuciła z kulbaki. - Uszom nie wierzym! - Głowniš od pistoletu dała mu między oczy, a że się wonczas przyzostali, nikt niewidział i nikt nie gonił. Jednego konia wilcyjej zarżnęli, drugi się utopił pod lodem. O Chryste miłosierny! Szło niebożštko samo przez bory nic nie jedzšc, nic nie pijšc!... Tu ryknšł znowu pan Zagłoba i przerwał na czas jakiœ opowiadanie, a oficerowie także, aż się pokładali na ławy i z podziwu, i ze zgrozy, i z żalu nad ukochanšprzez wszystkich niewiastš. - Przyszedłszy pod Chreptiów - cišgnšł po chwili pan Zagłoba - nie poznała już miejsca i gotowała się zamrzeć, dopieroż usłyszawszy skrzypienie studni pomiarkowała, że blisko już, i dowlokła sięostatnim tchem... - Bóg jš strzegł w takich terminach - rzekłpan Motowidło, obcierajšc mokre wšsy - ustrzeże jej i dalej. - Tak będzie! w sednoœ waćpan ugodził! - poszepnęło kilka głosów. Wtem z majdanu doszedł znowu gwar głoœniejszy, pan Zagłoba znów się zerwał ze wœciekłoœciš i wypadł przed drzwi. Głowa tam stała przy głowie; żołnierze nawidok pana Zagłoby i dwóch innych oficerów cofnęli się półkolem. - Cicho mi, sobacze dusze! - zaczšł pan Zagłoba - bo każę... Lecz z półkola wystšpił Zydor Luœnia, wachmistrz dragoński, szczery Mazur, ulubiony żołnierz Wołodyjowskiego, i postšpiwszy parę kroków wyprostował się jak struna i rzekł stanowczym głosem: - A to, proszę waszej miłoœci, inaczej nie ma być, jeno skoro ten taki syn paniš naszšchciał ukrzywdzić, to my na niego chcemy ruszyć, by też mieć pomstę. Co ja gadam, tego wszyscy proszš. A jak pan pułkownik sam nie może, to my i pod innš komendš pójdziem, choćby do samego Krymu, byle onego dostać i za naszš paniš nie darować!... Zawzięta, zimna, chłopska groŸba brzmiaław głosie wachmistrza; inni zaœ dragoni i pocztowi z towarzyskich choršgwi poczęli zgrzytać zębami, i z cicha w szable trzaskać, i sapać, i mruczeć. Głuchy ten pomruk, jak pomruk niedŸwiedzia w mroku nocnym, miał w sobie coœ po prostu strasznego. Wachmistrz stał wyprostowanyi czekał odpowiedzi, za nim czekały całe szeregi i znać w nich było upór i zaciekłoœć tak wielkš, że wobec niej nie ostała się nawet zwykła karnoœć żołnierska. Przez chwilę trwało milczenie. Nagle głos jakiœ w dalszych szeregach ozwał się: - Krew onego najlepsze dla "pani" lekarstwo! Gniew pana Zagłoby opadł, bo rozczuliło goto przywišzanie żołnierstwa do Basi, a przy tym na wzmiankę o lekarstwie zaœwitał mu w głowie inny zamiar, mianowicie sprowadzenia medyka do Basi. Wpierwszej chwili w pustynnym Chreptiowie nikt o tym nie pomyœlał, ale przecie w Kamieńcu mieszkało kilku medyków, międzynimi zaœ jeden Grek, człek sławny, bogaty,kamienic kilka majšcy, a tak uczony, że niemal za czarnoksiężnika powszechnie go uważano. Była tylko wštpliwoœć, czy - będšc bogatym- chciałby jechać za jakš bšdŸ cenę w dalekš pustynię, on, którego nawet magnaci "acanem" tytułowali. Pan Zagłoba zadumał się przez małš chwilę, po czym rzekł: - Słuszna pomsta tego arcypsa nie minie; jawam to przyrzekam, a wolałby on pewnie, żeby mu król jegomoœć pomstę poprzysišgł niŸli Zagłoba. Jeno nie wiadomo, czy żyw jeszcze, bo go pani, wyrywajšc mu się z ršk, głowniš od pistoletu w sam rozum ugodziła. Teraz wszelako nie czas o tym myœleć, bo naprzód trzeba paniš ratować. - My by choćby własnym zdrowiem radzi! - odparł Luœnia. A tłumy znów zamruczały na potwierdzeniesłów wachmistrza. - Słuchaj, Luœnia - rzekł Zagłoba. - W Kamieńcu mieszka medyk Rodopuł. Pojedziesz do niego; powiesz mu, że pan generał podolski zaraz pod miastem nogę wykręcił i ratunku czeka. A gdy ów jeno zamurem będzie, chwycisz go za łeb, wsadzisz na koń albo do worka i przywieziesz jednym pędem do Chreptiowa. Konie każę co parę stajań porozstawiać i będziecie w skok jechać. Bacz tylko, byœ gożywego dowiózł, bo nic nam po umarłym. Pomruk zadowolenia dał się słyszeć ze wszystkich stron, Luœnia zaœ ruszył srogimi wšsami i rzekł: - Już ja jego dostanę i nie uronię, aż w Chreptiowie! - Ruszaj - Proszę waszej miłoœci? - Czego jeszcze? - A jakby potem skapiał? - Niech skapieje, byle dojechał żyw! Bierz szeœciu ludzi i ruszaj! Luœnia skoczył. Inni radzi, że mogš coœ dlapani uczynić, rzucili się konie kulbaczyć i wkilka pacierzy szeœciu ludzi ruszyło do Kamieńca, za nimi zaœ inni prowadzili luŸne konie, by je porozstawiać po drodze. Pan Zagłoba, zadowolony ze siebie, wrócił do œwietlicy. Po chwili wyszedł z alkierza Wołodyjowski, zmieniony, półprzytomny, obojętny na słowa współczucia i pociechy. Oœwiadczywszy panu Zagłobie, że Basia œpi cišgle, siadł na ławie i patrzył jak błędny we drzwi, za którymi leżała. Zdawało się oficerom, że nasłuchuje, więc wszyscy dech wstrzymywali, i w izbie zapanowała cisza zupełna. Po upływie pewnego czasu Zagłoba zbliżył się na palcach do małego rycerza. - Michale - rzekł- posłałem po medyka do Kamieńca, ale... ale może by jeszcze po kogo posłać?... Wołodyjowski patrzył, zbierał myœli i widocznie nie rozumiał. - Po księdza - rzekł Zagłoba. - Ksišdz Kamiński na rano mógłby zdšżyć? Wówczas mały rycerz zamknšł oczy, odwrócił pobladłš jak chusta twarz do komina i poczšł powtarzać prędkim szeptem: - O Jezu, Jezu, Jezu! Więc pan Zagłoba, nie pytajšc więcej, wyszedł i wydał rozporzšdzenia. Gdy wrócił, Wołodyjowskiego nie było już w œwietlicy. Oficerowie powiedzieli panu Zagłobie, że chora poczęła wołać męża, nie wiadomo: czy w goršczce, czy przytomnie. Stary szlachcic przekonał się niebawem naocznie, że było to w goršczce.Policzki Basi kwitły jasnymi rumieńcami; pozornie wydawała się zdrowš, ale oczy jej, jakkolwiek błyszczšce, były mętne, jak gdyby Ÿrenice rozpuœciły się w białku; biedne jej ręce szukały czegoœ przed sobš jednostajnym ruchem na kołdrze. Wołodyjowski leżał u jej nóg półżywy. Od czasu do czasu chora mruczała coœ z cichalub wymawiała głoœniej niektóre wyrazy, między innymi zaœ "Chreptiów" powtarzał się najczęœciej. Widocznie chwilami zdawałosię jej, że jest jeszcze w podróży. Pana Zagłobę szczególniej zaniepokoił ów ruch ršk na kołdrze, bo w jego bezœwiadomej jednostajnoœci widział oznakę zbliżajšcej się œmierci. Człek był doœwiadczony i wieluludzi umierało w jego oczach, lecz nigdy serce nie krajało mu się takim żalem, jak na widok tego kwiatka więdnšcego tak wczeœnie. Więc zrozumiawszy, że Bóg jedenmoże uratować to gasnšce życie, klęknšł przy łożu i poczšł modlić się żarliwie. Tymczasem oddech Basi stawał się coraz cięższy, a stopniowo zmieniał się w rzężenie. Wołodyjowski zerwał się od jej nóg. Zagłoba wstał z klęczek; obaj nie rzekli do się ani słowa, tylko spojrzeli sobie w oczy, a w spojrzeniu tym było przerażenie. Zdawało się im, że już kona. Ale trwało to tylko chwilę. Wkrótce oddech jej uspokoił się i nawet zwolniał. Odtšd byli cišgle między obawš a nadziejš. Noc wlokła się leniwie. Oficerowie nie poszli także na spoczynek, ale siedzieli w œwietlicy, to spoglšdajšc na drzwi alkierza,to szepcšc między sobš, to drzemišc. Pachoł wchodził co pewien czas dorzucać drzewa na komin, a za każdym poruszeniemklamkš oni zrywali się z ław sšdzšc, że to wchodzi Wołodyjowski lub Zagłoba i że usłyszš straszne słowa: -Już nie żyje! Tymczasem kury poczęły piać, a ona tam jeszcze zmagała się z goršczkš. Nad ranem zerwał się wicher okrutny z deszczem i huczał w belkach, wył w dachu, chwilami chwiał płomieniem w kominie, wyrzucajšc na izbę kłęby dymu i skry. O pierwszym brzasku pan Motowidło wyszedł po cichu, bo miał jechać na objazd. Na koniec wstał dzień blady, chmurny i oœwiecił twarze zmęczone. Na majdanie poczšł się zwykły ruch, słychać było wœród poœwistów wichru tupot koński po stajennych dylach i cišgnienie żurawi, i głosy żołnierskie, lecz wkrótce ozwał się dzwonek: przyjechał ksišdz Kamiński. Gdy wszedł, przybrany w białš komżę, oficerowie poklękali. Zdało sięwszystkim, że nastała uroczysta chwila, poktórej niewštpliwie œmierć musi nadejœć. Chora nie odzyskała przytomnoœci, więc ksišdz nie mógł jej spowiadać. Dał jej tylkoostatnie namaszczenie, po czym zaczšł małego rycerza pocieszać i namawiać, by poddał się woli bożej. Atoli temu nic było po tej pociesze, bo żadne słowa nie mogły przez jego boleœć przeniknšć. Przez cały dzień œmierć kršżyła nad Basiš. Jak pajšk, ukryty gdzieœ w mrocznym kšcie pułapu, wypełznie czasem na œwiatło i na niewidzialnej nici spuszcza się ku dołowi, tak ona zdawała się chwilami zstępować tuż nad głowę Basi. I nieraz widziało się obecnym, że już cień jej pada na Basine czoło, że ta duszka jasna już, już roztwiera skrzydła, aby ulecieć z Chreptiowa gdzieœ w nieskończone przestrzenie, na drugš stronę życia; po czym znów œmierć, jak pajšk, kryła się pod pułapem i nadzieja napełniała serca. Była to jednak niezupełna i czasowa tylko nadzieja, bo tego, żeby Basia miała przeżyćtę chorobę, nikt nie œmiał się spodziewać. Nie spodziewał się i Wołodyjowski, toteż boleœć jego stała się tak wielka, że pan Zagłoba, acz sam srodze strapiony, poczšłsię lękać i polecać go opiece oficerów. - Dla Boga pilnujcie go - mówił - bo się nożem pchnie! Wołodyjowskiemu wprawdzie nie przychodziło to do głowy, ale w tej targaninie żalu i bólu pytał się jednakże siebie ustawicznie: "Jakże to ja mam zostawać, kiedy ona odchodzi? Jakże mi puszczać samo to kochanie najdroższe? Co ona powie, gdy obejrzawszy się tam za mnš, nie znajdzie mnie koło siebie." I tak rozmyœlajšc pragnšł umrzeć z niš razem ze wszystkich sił duszy, bo równie, jak sobie nie wyobrażał życia na ziemi bez niej, tak samo nie rozumiał, aby ona w tamtym życiu mogła być szczęœliwš bez niego i za nim nie tęsknić. Po południu złowrogi pajšk skrył się znowu pod pułapem, rumieńce Basi przygasły i goršczka zmniejszyła się do tyla, że chorejwróciło nieco przytomnoœci. Czas jakiœ leżała z zamkniętymi oczyma, po czym otworzywszy je, popatrzyła uważnie w twarz małego rycerza i spytała: - Michałku, czy ja w Chreptiowie? - Tak jest, kochanie! - odrzekł zaciskajšc zęby Wołodyjowski. - I ty naprawdę stoisz przy mnie? - Tak jest! Jak się czujesz? - Oj, dobrze!... Widać sama nie była pewna, czy to nie goršczka stawia jej przed oczy złudne widzenia. Ale od tej chwili odzyskiwała coraz więcej przytomnoœci. Wieczorem nadjechał wraz z ludŸmi wachmistrz Luœniai wytrzšsnšł z worka przed fortalicjš o owiła go odszukać. . osła 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żü`Š!*ý ú c+€ţůc+˙ü!c+ 0P+Z0uc,€Ď>,kamienieckiego medyka wraz z lekarstwami.Ów ledwie żył. Ale poznawszy, iż nie jest wzbójeckim, jak mniemał, ręku, ale że do chorej został w ten sposób zaproszony, wkrótce, po przemijajšcych mdłoœciach, zabrał się żywo do ratunku, zwłaszcza że mu pan Zagłoba pokazał w jednej ręce mieszek pełen czštych, w drugiej nabity pistolet, mówišc: - To nagroda za życie, a to za œmierć! I tej samej nocy jeszcze, prawie o samym œwitaniu, złowrogi pajšk skrył się gdzieœ raz na zawsze; natomiast wyrok medyka: "Będzie długo chorować, ale ozdrowieje" - rozebrzmiał radosnym echem po całym Chreptiowie. Gdy go pierwszy raz Wołodyjowski usłyszał, padł na ziemię i rozszlochał się tak, iż zdawało się, że łkania piersi mu rozerwš; pan Zagłoba zesłabł całkiem z radoœci, aż twarz pokryła mu się potem i ledwie zdołał zawołać: "pić!" Oficerowie brali się wzajem w ramiona. A na majdanie zebrali się znów dragoni, pocztowi i Kozacy pana Motowidły. Ledwie ich można było wstrzymać od okrzyków. Chcieli koniecznie czymkolwiek okazać swš radoœć i poczęli prosić o kilku uwięzionych w chreptiowskich piwnicach lewensów, aby ich na intencję "pani" powiesić. Ale mały rycerz odmówił. Rozdział 43 Przez tydzień jeszcze Basia chorzała tak ciężko, że - gdyby nie zapewnienie medyka -i mały rycerz, i pan Zagłoba byliby przypuszczali, że płomyk jej życia zgaœnie lada chwila. Dopiero po upływie tego czasu uczyniło się jej znacznie lepiej; przytomnoœć wróciła jej zupełnie i chociażmedyk przewidywał, że przyjdzie jej z miesišc albo półtora leżeć, przecie było już rzeczš pewnš, że do zupełnego zdrowiapowróci i dawne siły odzyska. Wołodyjowski, który w czasie choroby krokiem niemal nie odchodził od jej wezgłowia, pokochał jš po tych terminach - o ile to było możliwe- jeszcze ogniœciej i œwiata za niš nie widział. Chwilami, gdy siedział przy niej, gdy patrzył w tę twarzyczkę, wychudłš jeszcze i mizernš, ale wesołš, w te oczy, którym z każdym dniem powracał dawny ogień, brała go ochota i œmiać się, i płakać, i krzyczeć z radoœci: - Zdrowieje moja Baœka jedyna, zdrowieje! I rzucał się do jej ršk, a czasem całował te biedne, małe stopki, które tak waleczniebrnęły przez œniegi głębokie do Chreptiowa, słowem, kochał jš i czcił nadzwyczajnie. Czuł się też okrutnie dłużnym Opatrznoœci i pewnego razu rzekł wobec pana Zagłoby i oficerów: - Chudym pachołek, ale choćbym miał ręce do łokci urobić, jużże się przecie na koœciołek, bogdaj drewniany, zdobędę. Bo ile razy w nim dzwony zadzwoniš, tyle razywspomnę miłosierdzie boskie i dusza zgoła rozpłynie się we mnie z wdzięcznoœci - Daj Boże wpierw szczęœliwie tureckš wojnę przebyć - odrzekł mu na to pan Zagłoba. Na to mały rycerz ruszył wšsikami i odpowiedział: - Pan Bóg najlepiej wie, co go więcej udelektować może: zechceli koœciółka, to mię uchroni, a jeœli będzie wolał krew mojš, to mu jej też nie poskšpię, jak mi Bóg miły! Basia wraz ze zdrowiem odzyskiwała i humor. W dwa tygodnie póŸniej kazała odchylić nieco wieczorem drzwi do alkierza i gdy oficerowie zebrali się w œwietlicy, ozwała się do nich swym srebrzystym głosem: - Dobry wieczór waćpanom! Już nie zamrę, aha! - Bogu Najwyższemu dzięki! - odpowiedzieli chórem żołnierze. - Sława Bohu, detyno myłenkaja! - zawołałosobno pan Motowidło, który szczególniej ojcowskim afektem Basię kochał, a który wchwilach wielkiego wzruszenia zawsze mówił po rusińsku. - Patrzcie, waćpanowie - mówiła dalej Basia - co to się stało! Kto by się był tego spodziewał? Szczęœcie, że się jeszcze tak skończyło! - Bóg czuwał nad niewinnoœciš - ozwał się znów chór przeze drzwi. - A pan Zagłoba nieraz mnie wyœmiewał, żeto do szabli mam więcej ochoty niż do kšdzieli. Dobrze! Siła by mi pomogła kšdzielalbo igła! A przecieżem się wcale po kawalersku spisała, nieprawdaż? - Że i anioł by się lepiej nie spisał! Dalszš rozmowę przerwał pan Zagłoba zamknięciem drzwi od alkierza, bo się obawiał zbytniego zmęczenia dla Basi. Lecz ona poczęła na niego prychać jak kotka, bomiała ochotę do dalszej gawędki, a zwłaszcza do słuchania dalszych pochwał swego męstwa i dzielnoœci. Teraz, gdy niebezpieczeństwo przeszło i stało się tylko wspomnieniem, była bardzo dumna ze swego postępku z Azjš i wymagała koniecznie pochwał. Niejednokrotnie też zwracała się do małego rycerza i dotykajšc palcem jego piersi mówiła z minšrozpieszczonego dziecka: - Chwalić za męstwo A on, posłuszny, chwalił, a on pieœcił, całował po oczach i po rękach, aż pan Zagłoba, lubo sam rozczulał się nad niš w duszy niepomiernie, udajšc zgorszenie poczynał mruczeć: - Ha! rozpuœci się to do reszty jak dziadowski bicz!... Radoœć ogólnš w Chreptiowie z powodu ocalenia Basi mšciła tylko myœl o szkodzie, jakš zdrada Azji Tuhaj-bejowicza wyrzšdziła Rzeczypospolitej, i o strasznymlosie starego pana Nowowiejskiego, obydwóch pań Boskich i Ewki. Basia trapiła się tym niepomału, a z niš i wszyscy, bo już zdarzenia raszkowskie wiadome były dokładnie nie tylko w Chreptiowie, ale nawet w Kamieńcu i dalej. Przed kilku dniami zatrzymał się właœnie w Chreptiowie pan Myœliszewski, który pomimo zdrady Azji, Kryczyńskiego i Adurowicza, nie tracił nadziei, że mu się jeszcze uda przecišgnšć na polskš stronę innych lipkowskich rotmistrzów. W też œladyza panem Myœliszewskim przyjechał pan Bogusz, a po nich przyszły wiadomoœci wprost z Mohilowa, z Jampola i z samego Raszkowa. W Mohilowie pan Gorzeński, widocznie lepszy żołnierz niż mówca, nie dał się podejœć. Przejšwszy rozkaz Azji do pozostałych załogš Lipków, sam napadł na nich z garœciš mazurskiej piechoty i wycišłlub w niewolę zabrał; oprócz tego wysłał ostrzeżenie do Jampola, przez co i to drugie miasto ocalało. Potem wkrótce wróciły wojska. Tak więc jeden tylko Raszków padł ofiarš. Wołodyjowski odebrał stamtšd właœnie list od pana Białogłowskiego donoszšcy o tamtejszych zdarzeniach i innych sprawach dotyczšcych całej Rzeczypospolitej. "Dobrze, żem przyjechał (pisał między innymi pan Białogłowski), gdyż Nowowiejski, który mnie zastępował, teraznie byłby w stanie tej funkcji pełnić. Już on do koœcieja podobniejszy niż do człowieka i pewnikiem wielkiego kawalera stracimy, bo go boleœć nad miarę sił przycisnęła. Ojca mu zarżnięto, siostra w ostatnim pohańbieniu, przez Azję Adurowiczowi darowana, a pannę Boskš Azja wzišł sobie. Nic już po nich, choćby się i udało je z jasyru wydobyć. Wiemy o tym od jednego Lipka, który przy przeprawie przez rzekę karku sobie nadkręcił i uchwycon przez naszych, na węglach wszystko dywulgował. Azja Tuhaj-bejowicz, Kryczyński i Adurowicz poszli aż hen, pod Adrianopol. Nowowiejski wydziera mi się za nimi koniecznie, mówišc,że Azję musi choćby ze œrodka sułtańskiego obozu wzišć i za swoje mu zapłacić. Zawsze on był zawzięty i rezolut,a teraz mu się nie dziwić, ile że o pannę Boskš chodzi, której zły termin łzami rzewnymi wszyscy oblewamy, bo dziewka była słodka i nie wiem, którego by serca tu sobie nie zjednała. Ja przecie Nowowiejskiego hamuję i powiadam, że Azja sam do niego przyjdzie, bo wojna pewna, a równie i to pewne, że ordy przodem ruszš. Mam wiadomoœci z Multan od perkułabów, ba i od kupców tureckich, że pod Adrianopolem wojska już poczynajš się zbierać. Ordy moc. Œcišga też jazda turecka, jako to oni nazywajš: , a sam sułtan ma nadcišgnšć z janczarami. Dobrodzieju mrowie będzie nieprzebrane, bocały Wschód wyruszy, a u nas wojska garœć. Cała nadzieja w opoce kamienieckiej,którš, daj Bóg, aby przystojnie opatrzono. W Adrianopolu już wiosna, a u nas omal, bo dżdże idš okrutne i trawa się pokazuje. Ja idę do Jampola, bo Raszków jeno kupa popiołu, i nie masz gdzie głowy skłonić anico w gębę włożyć. Przy tym tak myœlę, że wkrótce nas ze wszystkich tych komend poœcišgajš." Mały rycerz miał swoje wiadomoœci, również pewne, a nawet jeszcze pewniejsze, bo z Chocimia pochodzšce, że wojna nieunikniona. Niedawno nawet posłał je hetmanowi. Jednakże list Białogłowskiego, jako z ostatniej rubieży pochodzšcy, właœnie dlatego że te wiadomoœci potwierdzał, silnena nim uczynił wrażenie. Nie wojny jednak obawiał się mały rycerz, ale chodziło mu oBasię. - Rozkaz hetmański, aby komendy œcišgać - mówił do pana Zagłoby- może przyjœć lada dzień i - służba służbš - trzeba będzie ruszać nie mieszkajšc, a tu Baœka leży i czas zły. - Żeby i dziesięć rozkazów przyszło - odrzekł pan Zagłoba - Baœka grunt. Będziemsiedzieć, póki całkiem nie ozdrowieje. Wojna przecie się nie zacznie nie tylko przed końcem zimy, ale i przed końcem roztopów, tym bardziej że armatę ciężkš będš przeciw Kamieńcowi prowadzić. - Kiedy w waćpanu to zawsze stary wolentariusz siedzi - odparł niecierpliwie mały rycerz - waćpan myœlisz, że rozkaz można dla prywaty spostponować. - Ha jeœlić milszy rozkaz od Baœki, to jš pakuj na wóz i jedŸ. Wiem, wiem, tyœ jš dlarozkazu gotów choćby widłami podsadzać, jeœli się pokaże, że o własnej mocy do bryki sišœć nie zdoła. Niechże was kaduk porwie z takš dyscyplinš! Po staremu człowiek robił, co mógł, a czego nie mógł,tego i nie uczynił. W gębie masz miłosierdzie, ale niech jeno krzyknš: "Hajdana Turka!" - to je wypluniesz jak pestkę, a tę niebogę przy koniu na arkanie poprowadzisz! - Ja nie mam miłosierdzia dla Basi?! Bójże się waćpan ran Ukrzyżowanego! - zakrzyknšł mały rycerz. Pan Zagłoba sapał czas jakiœ gniewnie, dopieroż spojrzawszy na strapionš twarz Wołodyjowskiego tak przemówił: - Michale, wiesz, że co mówię, to mówię z afektu iœcie rodzicielskiego dla Baœki. Inaczej, czybym ja tu jeszcze siedział pod obuchem tureckim, zamiast wczasu w bezpiecznej stronie zażywać, czego by mi w moich leciech i nikt za złe mieć nie mógł? A kto ci Baœkę zaswatał? Jeœli się pokaże, że nie ja, to mi rozkaż wypić kadŸ wody, niczego dla smaku do niej nie przylawszy. - Życiem się waćpanu za to nie wypłacę! - odrzekł mały rycerz. I wzięli się w ramiona, po czym zapanowała zaraz między nimi najlepsza zgoda. - Już ja sobie tak ułożyłem - rzekł mały rycerz - że gdy przyjdzie wojna, waćpan zabierzesz Baœkę i pojedziesz z niš do Skrzetuskich, do ziemi łukowskiej. Tam przecie czambuły nie dojdš. - Uczynię to dla ciebie, chociaż na Turka znalazłaby się ochotka, bo nie masz dla mnie nic bezecniejszego nad ten œwiński naród wina nie pijęcy! - Jednego się tylko boję, oto, że Baœka naprze się do Kamieńca, żeby być przy mnie. Skóra mi cierpnie, gdy o tym pomyœlę,a jak Bóg Bogiem, będzie się napierała. - To nie pozwolisz. Mało to już złego z tego wynikło, że jej we wszystkim folgujesz i żeœ na owš ekspedycję raszkowskš pozwolił, chociażem od razu przeciw niej zakrzyknšł! - A nieprawda! Powiedziałeœ waćpan, że niechcesz radzić. - Skoro ja mówię, że nie chcę radzić, to gorzej, niżbym odradzał. - Powinna mieć Baœka naukę, ale co to z niš!Jak będzie widziała miecz nad mojš głowš,uprze się! - To nie pozwolisz, powtarzam! Dla Boga! coza słomiany mšż! - Kiedy, confiteor, że jak ona pišstki w oczy wsadzi a pocznie płakać albo niechli tylko zacznie płacz symulować, oho! już wemnie serce jako masło na patelni. Nie możebyć inaczej, tylko musiała mi coœ zadać. Odesłać jš, odeœlę, bo mi jej przezpieczeństwo od własnego zdrowia milsze, ale gdy pomyœlę, że przyjdzie jš takzmartwić - dalibóg - dech mi z żałoœci zapiera. - Michale, miejże Boga w sercu, nie daj się za nos wodzić! - Ba, nie daj się! Któż i tak mówił, jeœli nie waćpan, że miłosierdzia żadnego nad niš nie mam? - Hę? - rzekł Zagłoba. - Waćpanu niby na przemyœlnoœci nie zbywa,a sam się teraz za ucho skrobiesz! - Bo się namyœlam, jakiej najlepiej perswazji zażyć. - A jak od razu pišstki w oczy wsadzi? - Wsadzi, jak mi Bóg miły! - rzekł z widocznš obawš pan Zagłoba. I tak się kłopotali obaj, bo prawdę rzekłszy, Basia pozbadła zupełnie ich obydwóch. Rozpieœcili jš do ostatka w chorobie i tak kochali, że koniecznoœć postšpienia wbrew jej sercu i chęci napełniała ich przestrachem. Że Basia oporu nie stawi i podda się z pokorš wyrokowi, o tym wiedział dobrze jeden i drugi, ale nie mówišc już o Wołodyjowskim,nawet pan Zagłoba wolałby uderzyć samotrzeć na cały pułk janczarów niż widzieć jš wsadzajšcš pišstki do oczu. Rozdział 44 Tymczasem tego samego dnia nadeszła im niezawodna, jak sšdzili, pomoc w osobach niespodzianych a miłych nad wszystko goœci. Oto pod wieczór przyjechali bez żadnego poprzednio oznajmienia oboje Ketlingowie. Radoœć i zdumienie na ich widokbyły w Chreptiowie nieopisane; oni zaœ dowiedziawszy się od pierwszego pytania, że Basia przychodzi już do zdrowia, ucieszyli się również bardzo. Krzysia skoczyła zaraz do alkierza i w tejże chwili wychodzšcy stamtšd pisk i okrzyki oznajmiły rycerzom o uszczęœliwieniu Basi. Ketling z Wołodyjowskim trzymali się długi czas w objęciach, to odsuwajšc się wzajemod siebie na długoœć ramienia, to znów łšczšc się w uœcisku. - Dla Boga! - rzekł wreszcie mały rycerz - Ketling! Do buławy mniej bym się ucieszył niż do ciebie, ale co porabiasz w tych stronach? - Pan hetman mnie przełożonym nad artyleriš kamienieckš uczynił- odrzekł Ketling - więc przyjechaliœmy z żonš do Kamieńca. Tam dowiedziawszy się o terminach, które was spotkały, wybraliœmysię bez zwłoki do Chreptiowa. Chwała Bogu,mój Michale, że się wszystko szczęœliwie zakończyło. Jechaliœmy w strapieniu wielkim i w niepewnoœci, boœmy jeszcze nicnie wiedzieli, czy tu na radoœć, czy na smutki przyjeżdżamy. - Na uciechę, na uciechę! - wtršcił pan Zagłoba. - Jakże to się stało? - pytał Ketling. Mały rycerz i pan Zagłoba poczęli na wyprzodki opowiadać, a Ketling słuchał, oczy i ręce do góry wznosił i Basine męstwo podziwiał. Nagadawszy się do syta,jšł mały rycerz wypytywać Ketlinga, co sięz nim działo, a ów szczegółowie zdawał sprawę. Po œlubie mieszkali na pograniczu Kurlandii. Było im ze sobš tak dobrze, że i w niebie nie mogło być lepiej. Ketling bioršcKrzysię wiedział doskonale, że "nadziemskšistotę" bierze, i tego zdania dotychczas nie zmienił. Panu Zagłobie i Wołodyjowskiemu przypomniał się po tym wyrażeniu dawny Ketling, zawsze wyrażajšcy się dwornie a górno - i poczęli go na nowo œciskać, a gdy już tymi uœciskami nasycili swš przyjaŸń dostatecznie, stary szlachcic spytał: - Zali tej nadziemskiej istocie nie przytrafiłsię jakowyœ ziemski casus, który nogami wierzga i palcem w gębie zębów szuka? - Bóg nam dał syna! - odrzekł Ketling - a teraz znowu... - Zauważyłem - przerwał Zagłoba. - A tu unas wszystko po staremu! To rzekłszy utkwił swoje zdrowe oko w małym rycerzu, ów zaœ poczšł raz po razuwšsikami ruszać. Dalszš rozmowę przecięłowejœcie Krzysi, która ukazawszy się we drzwiach, rzekła - Baœka prosi. Ruszyli zaraz wszyscy do alkierza i tam zaczęły się nowe powitania. Całował Ketling ręce Basi, a Wołodyjowski znów Krzysine, zarazem zaœ przypatrywali się sobie wszyscy ciekawie, jak ludzie, którzy nie widzieli się dawno. Ketling nie zmienił się prawie nic: włosy miał tylko krótko obcięte i to czyniło go młodszym; natomiast Krzysia była zmieniona, przynajmniej w owym czasie, niepomiernie. Nie była tak wiotka i wysmukła jak dawniej i na twarzy była bledsza, przez comeszek nad jej ustami wydawał się ciemniejszy. Zostały jej tylko dawne przeœliczne oczy z niezmiernie długimi rzęsami i dawna w obliczu pogoda. Ale rysy jej, niegdyœ tak cudne, straciły dawnš subtelnoœć: Mogło tobyć wprawdzie chwilowe tylko, jednakże Wołodyjowski, spoglšdajšc na niš i porównujšc jš ze swš Baœkš, mimo woli mówił sobie: - Dla Boga jak ja mogłem w tej się kochać tam, gdzie obie były razem? Gdzie ja miałem oczy? Przeciwnie zaœ Baœka wydawała się Ketlingowi przeœlicznš. Bo też była œliczna ze swojš płowš, wichrowatš czuprynš nasuniętš na brwi, ze swojš cerš, która straciwszy nieco rumieńców, stała się po chorobie do listka białej róży podobna. Teraz jednak twarzyczka jej była zarumieniona cokolwiek z radoœci i delikatnejej chrapki poruszały się szybko. Wydawała się tak młoda, że prawie niedorosła, i na pierwszy rzut oka można š o owiła go odszukać. . osła 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷żP„c,Ôh ^,<Ďc-€ *c-9N*-było sšdzić, że jest o jakie dziesięć lat od Ketlingowej młodsza. Ale jej pięknoœć podziałała tylko w ten sposób na czułego Ketlinga, że z jeszcze większš tkliwoœciš poczšł myœleć o żonie, bo czuł się względem niej winnym. Obie niewiasty wypowiedziały sobie już wszystko, co w tak krótkim przecišgu czasu można było wypowiedzieć, więc teraz cała kompania zasiadłszy przy łóżkuBasi poczęła wspominać dawne czasy. Ale ta rozmowa nie szła jakoœ, były bowiem wtych dawniejszych czasach różne drażliwe materie: były konfidencje pana Michałowe z Krzysiš i obojętnoœć małego rycerza względem ukochanej teraz Baœki, i różne przyrzeczenia, i różne desperacje. Pobyt wKetlingowym dworku miał dla wszystkich urok i wdzięcznš pozostawił po sobie pamięć, ale mówić o tym było niezręcznie. Wkrótce też Ketling rozpoczšł z innej beczki. - Nie wspominałem jeszcze - rzekł - iżeœmy po drodze wstępowali do państwa Skrzetuskich, którzy nas przez dwie niedziele puœcić nie chcieli i tak podejmowali, że i w niebie nie mogłoby nambyć lepiej. - Na miły Bóg! jak się majš Skrzetuscy? - zawołał pan Zagłoba. - To i jegoœcie w domu zastali? - Zastaliœmy, bo na czas od pana hetmana ztrzema starszymi synami przyjechał, którzy w kompucie służš. - Skrzetuskich nie widziałem od czasu naszego wesela - rzekł mały rycerz. - Był on tu z choršgwiš w Dzikich Polach i synowie byli z nim razem, ale nie przygodziło się spotkać. - Okrutnie tam wszyscy tęskniš za jegomoœciš - rzekł Ketling zwracajšc się dopana Zagłoby. - Ba! a ja za nimi - odparł stary szlachcic. - Ale to tak: siedzę tu, kuczy mi się bez nich; pojadę tam, będzie mi się kuczyć bez tej łasicy... Takie to życie ludzkie, że nie wjedno, to w drugie ucho wiatr wieje... A najgorzej sierocie, bo żebym ja miał co swego, to bym cudzego nie kochał. - Waćpana by i rodzone dzieci więcej od nasnie miłowały - odrzekła Basia. Usłyszawszy to pan Zagłoba uradował się bardzo i porzuciwszy tęskne myœli, wpadł zaraz w jowialny humor, więc posapawszy nieco, odrzekł: - Ha! głupi byłem wtedy u Ketlinga, żem otoi Krzyœkę, i Baœkę wam swatał, a o sobie nie pomyœlał! Jeszcze był czas... Tu zwrócił się do niewiast: - Przyznajcie się, że obie kochałyœcie się we mnie i że każda wolałaby za mnie iœć niż za Michała albo Ketlinga. - Ma się rozumieć! - zawołała Basia. - Halszka Skrzetuska też by mnie była w swoim czasie wolała. Ha! Stało się! To mi dopiero niewiasta stateczna, nie żadna powsinoga, co Tatarom zęby wybija! A zdrowa tam ona? - Zdrowa, jeno nieco strapiona, bo im dwóch œrednich z Łukowa ze szkół do wojska uciekło - odrzekł Ketling - sam Skrzetuski jeszcze rad, że to w wyrostkach taka fantazja, ale matka, zwyczajnie matka! - Siła tam wszystkich dzieci? - spytała z westchnieniem Baœka. - Chłopców jest dwunastu, a teraz poczęłasię płeć nadobna - odrzekł Ketling. Na to pan Zagłoba: - Ha szczególne błogosławieństwo boże nadtym domem Wszystkom to pohodował na własnym łonie jako pelikan... Muszę œredniakom uszu nakręcić, bo jeœli mieli uciekać, niechby byli tu do Michała uciekli...Czekajcie no, to musiał drapnšć Michałko zJaœkiem? Takie tam tego mrowie, że samemu ojcu imiona się mieszały. A wrony to na pół mili naokół nie ujrzysz, bo wszystko, szelmy, z guldynek wystrzelały. Ba, ba drugiej takiej niewiasty ze œwiecš szukać! Co jej, bywało, powiem: "Halszka! basałyki mi dorastajš, trzeba mi nowej uciechy!" -to niby na mnie fuknie, a na termin jest! jakoby kto zapisał! Imainujeciesobie: do tego doszło, że jak która podwikaw okolicy nie mogła się konsolacji doczekać, to szat od Halszki pożyczała - i pomagało, jak mi Bóg miły!... Wszyscy zdziwili się bardzo, tak że nastałachwila milczenia - po czym ozwał się nagle głos małego rycerza: - Baœka słyszysz? - Michał, będziesz cicho? - odpowiedziała Basia. Lecz Michał nie chciał być cicho, bo mu różne chytre myœli przyszły do głowy, zwłaszcza zaœ wydało mu się, że przy tej sprawie można będzie i drugš, równie ważnš załatwić, więc poczšł mówić, niby tak sobie, od niechcenia, jako o rzeczy w œwiecie najzwyczajniejszej: - Dalibóg, warto by też Skrzetuskich odwiedzić! No, jego nie będzie, bo on do hetmana ruszy, ale ona przecie ma rozum i Pana Boga kusić nie zwykła, więc ostanie wdomu. Tu zwrócił się do Krzysi: - Idzie wiosna i aura będzie piękna. Teraz dla Baœki jeszcze za wczeœnie, ale póŸniej nieco, dalibóg, może bym się nie przeciwił, bo to przyjacielski obowišzek. Pan Zagłoba by was tam obie odwiózł, a na jesień, jak się tu uspokoi, to i ja bym za wami œcišgnšł... - A to jest arcyprzednia myœl! - zawołał pan Zagłoba. - Ja i tak muszę jechać, bom już ich niewdzięcznoœciš nakarmił. Ha! zapomniałem, że żyjš na œwiecie aż mi i wstyd - Co waćpani na to? - pytał Wołodyjowski patrzšc pilnie w Krzysine oczy. Lecz ta najniespodzianiej odrzekła że zwykłym sobie spokojem: - Rada bym, ale nie może to być, bo ja w Kamieńcu przy mężu zostanę i żadnš miarš go nie odstšpię. - Dla Boga, co słyszę! - zawołał Wołodyjowski. - Waćpani w fortecy zostaniesz, która na pewno oblegana będzieito przez nieprzyjaciela, żadnej dyskrecji nie znajšcego. Nie mówię jeszcze, żeby z jakim politycznym nieprzyjacielem miała być wojna, ale tu przecie z barbarzyństwem sprawa. Aza waćpani wiesz, co to zdobyte miasto? co to turecki albo tatarski jasyr? Uszom swoim nie wierzę! - A wszelako nie może inaczej być! - odrzekła Krzysia. - Ketling! - zawołał w rozpaczy mały rycerz - także to dałeœ się już opanować? - Człowieku, miej Boga w sercu - Deliberowaliœmy długo - odrzekł Ketling - i na tym stanęło. - I syn nasz już w Kamieńcu jest, pod opiekš jednej mojej powinowatej. Zali to Kamieniec koniecznie ma być zdobyty? Tu Krzysia podniosła swe pogodne Ÿrenice do góry. - Bóg i od Turka mocniejszy, ufnoœci naszejnie zawiedzie! A żem przysięgła mężowi, iż go do œmierci nie opuszczę, przeto moje miejsce przy nim. Mały rycerz zmieszał się okropnie, bo właœnie zgoła czego innego od Krzysi oczekiwał. Basia zaœ, która od samego poczštku rozmowy spostrzegłszy zaraz, dokšd Wołodyjowski zdšża, uœmiechała się chytrze, teraz utkwiła w niego bystre swe oczka i rzekła: - Michale, słyszysz? - Baœka! będziesz cicho! - zawołał w najwyższej konfuzji mały rycerz. To rzekłszy poczšł rzucać desperackie spojrzenia na pana Zagłobę, jakby oczekujšc od niego ratunku, lecz ów zdrajca powstał nagle i rzekł: - Trzeba też o jakowymœ posiłku pomyœleć,bo nie samym słowem człowiek żyje. I wyszedł z alkierza. Pan Michał pognał wkrótce za nim i zastšpił mu drogę. - No i co teraz? - spytał Zagłoba. - No i co? - A niech tę Ketlingowš kule bijš. Dla Boga jak nie ma ginšć ta Rzeczpospolita, kiedy białogłowy w niej rzšdzš?... - Nicże waćpan nie wymyœlisz? - Jak ty się żony boisz, co ja ci na to wymyœlę? Każ się kowalowi podkuć- ot, co! Rozdział 45 Ketlingowie zabawili około trzech tygodni. Po upływie tego czasu Basia próbowała powstać z łóżka, ale pokazało się, iż jeszcze nie może utrzymać się na nogach. Zdrowie wracało jej wczeœniej od sił - i medyk rozkazał jej leżeć, póki całkiem czerstwoœć nie wróci. A tymczasem uczyniła się wiosna. Naprzód wstał od strony Dzikich Pól i Czarnego Morza duży a ciepły wiatr, porozrywał i poszarpał oponę chmur jakby zetlałš ze staroœci szatę, a potem poczšł owe chmury zganiać i rozganiać po niebie, równie jak pies owczarski zgania i rozgania stada owiec. Chmury, uciekajšc przed nim, zlewały często ziemię dżdżem obfitym o grubych jak jagody kroplach. Roztopione resztki œniegu i lodu utworzyły na równym stepie jeziora; z wiszarów poczęły spływać wstšżeczki wody, w jarach na dnie wezbrały strumienie, a wszystko to leciałoz szumem, gwarem i hałasem do Dniestru, tak właœnie, jak dzieci lecš radoœnie do matki. W przerwach między chmurami przeœwiecało co chwila słońce, jasne i odmłodzone, a jakieœ mokre, jak gdyby w tej powszechnej topieli wykšpane. Potem jasnozielone ŸdŸbła trawy poczęły się wychylać z rozmiękłej ziemi; cienkie gałšzki drzew i krzów nabrzmiały obfitym pškowiem. Słońce dogrzewało coraz mocniej; na niebie pojawiły się stada ptactwa; więc klucze żurawi, dzikich gęsi, bocianów, za czym wiatr poczšł przywiewać chmury jaskółek; zarzechotałyżaby wielkim chórem w ugrzanej wodzie; rozœpiewa- ło się aż do zapamiętania drobne, szare ptastwo - i przez bory, przez lasy, przez stepy i jary poszedł jeden wielki rozgłos, jakoby całe przyrodzenie krzyczało w radoœci i uniesieniu: - Wiosna u-ha wiosna Lecz dla tych nieszczęsnych krain wiosna przynosiła żałobę, nie radoœć- i œmierć, nie życie. W kilka dni po wyjeŸdzie Ketlingów mały rycerz odebrał następujšcšwiadomoœć od pana Myœliszewskiego: "Na błoniu kuczunkauryjskim coraz większy wojska congressus Sułtan posłał znaczne sumy do Krymu. Chan w pięćdziesišt tysięcy ordy idzie w pomoc Doroszeńce. Nawała, jak tylko wody obeschnš, ruszy szlakiem Czarnym i Kuczmeńskim: Niech Bóg zmiłuje się nad Rzeczšpospolitš!" Wołodyjowski posłał natychmiast pachołkaswego Piętkę z tš wiadomoœciš do hetmana. Sam jednak nie spieszył się z Chreptiowa. Naprzód, jako żołnierz, nie mógł owej stanicy bez rozkazu hetmańskiego opuszczać, po wtóre, zbyt wiele lat spędziłna "procederze" z Tatary, aby nie miał wiedzieć, że czambuły tak prędko nie ruszš. Jeszczeż wody nie opadły, jeszcze trawy nie wyrosły dostatecznie, jeszcze i Kozacy na zimownikach stali. Turków spodziewał się mały rycerz chyba dopiero latem, bo chociaż zbierali się już pod Adrianopolem, ale tak olbrzymi tabor, takie tłumy wojsk, sług obozowych, ciężarów, koni, wielbłšdów i bawołów mogły się posuwać bardzo wolno. Komunika tatarskiego należało wyglšdać wczeœniej, bo w końcu kwietnia lub na poczštku maja. Wprawdzie przed głównym sieheniem, liczšcym dziesištki tysięcy wojowników, spadały zawsze na kraj luŸne czambuliki i mniej, więcej liczne watahy, jak pojedynczekrople dżdżu spadajš przed walnš ulewš. Ale tych nie bał się mały ryceŕz, nawet wyborowy komunik tatarski nie był w stanie dotrzymać w otwartym polu jeŸdzie Rzeczypospolitej, a cóż dopiero takie kupy, które na samš wieœć o zbliżaniu się wojsk rozpraszały się jak kurzawa przed wichrem. W każdym razie było czasu doœć, a gdyby go nawet nieco zbrakło, nie byłby pan Wołodyjowski bardzo od tego, aby otrzeć się o jakowe czambuły w sposób równie dla nich dotkliwy, jak pamiętny. Był to żołnierz z krwi i koœci, żołnierz z zawodu, więc bliskoœć wojny budziła w nimgłód na krew nieprzyjacielskš, a jednoczeœnie wracała mu spokój. Pan Zagłoba, jakkolwiek z wielkimi niebezpieczeństwy przez długie życie niezmiernie już otrzaskany, mniej jednak był spokojny. W nagłych razach umiał on znaleŸć odwagę; wyrobił jš wreszcie w sobie przez długš, choć często mimowolnš praktykę; znacznych w życiu przewag dokonał, zawsze jednak pierwsza wieœć o wojennej grozie czyniła na nim wielkie wrażenie. Lecz gdy mały rycerz wyłożył mu swój sposób widzenia, nabrał i on lepszej otuchy, a nawet poczšł wyzywać cały Wschód i odgrażać się na niego. - Gdy chrzeœcijańskie nacje ze sobš wojujš- mówił - i Pan Jezus smutny, i wszyscy œwięci się w głowę skrobiš, bo tak zwykle bywa, że gdy frasobliwy pan, frasobliwa i czeladŸ; ale kto Turka bije, nie może milszej rzeczy niebu uczynić. Słyszałem to od pewnej duchownej persony, że œwięci topo prostu mdłoœci na widok onych psubratów dostajš, przez co niebieskie jadło i napitki nie idš im na pożytek i nawetwiekuista szczęœliwoœć się psowa. - Pewnie tak musi być - odrzekł mały rycerz. - Tylko że potęga turecka niezmierna, a nasze wojsko w przygarœć można by zmieœcić. - Przecie całej Rzeczypospolitej nie zwojujš. Mało to miał potęgi Carolus Gustavus: pod te czasy były wojny i z Septentrionami, i z Kozaki, i z Rakoczym, i z elektorem, a dziœ gdzie oni? Jeszczeœmy do ich domowych pieleszy ogień a miecz ponieœli... - Prawda jest. Personaliter nie bałbym ja się tej wojny, zwłaszcza że, jako mówiłem, muszę czegoœ znacznego dokazać, aby się Panu Jezusowi i Najœwiętszej Pannie za miłosierdzie nad Baœkš wypłacić. Daj Bóg jeno sposobnoœć!... Ale o te ziemie mi chodzi, które wraz z Kamieńcem snadnie w ręce pogańskie przejœć, choćby na czas, mogš. Wyimaginuj sobie waćpan, co to będzie za pohańbienie koœciołów Pańskich i ucisk ludu chrzeœcijańskiego! - Jeno mi o kozactwie nie gadaj! Szelmy! To przeciw matce ręce podnosili, niechże ich spotka to, czego sami chcieli. Najważniejsza rzecz, żeby Kamieniec się oparł! Co myœlisz, Michale, oprze się? - Myœlę, że pan generał podolski nie opatrzył go należycie, a mieszczanie, ubezpieczeni położeniem, nie uczynili też tego, co powinni. Ketling mówił, że przyszły tam regimenty księdza biskupa Trzebickiego, bardzo moderowne. Dla Boga! oparliœmy się pod Zbarażem tylko za lichym wałem równie wielkiej przemocy, powinniœmy się oprzeć i teraz, boć to orłowe gniazdo ten Kamieniec... - Ha! orłowe gniazdo, ale nie wiadomo, czy się orzeł w nim znajdzie, jako był Wiœniowiecki, czy jeno wrona? Znaszli pana generała podolskiego? - Możny pan i dobry żołnierz, ale trocha niedbały. - Wiem, znam. Nierazem mu to wyrzucał. Panowie Potoccy chcieli swego czasu, żebym z nim za granicę dla jego edukacji jechał, żeby to pięknych manier przy mnie nabrał. Ale ja powiedziałem: "Nie pojadę właœnie dla jego niedbałoœci, bo on u żadnego buta dwóch uszu nie ma i w moich by się po dworach prezentował, a safian drogi." Potem przy Marii Ludowice po francusku chodził, ale cišgle go pończochy opadały i gołymi łydkami œwiecił. Nie doroœnie on i do pasa Wiœniowieckiemu! - Łyczkowie kamienieccy także wielce się oblężenia bojš, bo w czasie oblężenia handelstoi. Woleliby oni i do Turków należeć, byle sklepów nie zamykać. - Szelmy! - rzekł Zagłoba. I obaj z małym rycerzem zakłopotali się srodze przyszłym losem Kamieńca; chodziło im prywatnie i o Basię, która w razie poddania twierdzy musiałaby los wszystkich mieszkańców podzielić. Lecz po chwili pan Zagłoba uderzył się w czoło. - Dla Boga! - rzekł - czego my się frasujem? A po co nam do tego parszywego Kamieńca chodzić i w nim się zamykać? Nie lepiej ci to przy hetmanie zostać i w polu przeciw nieprzyjacielowi czynić? A w takim razie Baœka przecie się do choršgwi nie zacišgnieimusi gdzieœ odjechać, ale nie do Kamieńca, jeno gdzie daleko, chociażby do Skrzetuskich. Michale! Bóg patrzy w moje serce i widzi, jakš mam przeciw poganom żšdzę, ale już dla ciebie i dla Baœki to uczynię, że jš odwiozę. - Dziękuję waćpanu - odrzekł mały rycerz. - Jużci, żebym ja nie miał być w Kamieńcu,nie napierałaby się tam i Baœka, ale co zrobić, jak rozkaz od hetmana przyjdzie? - Co zrobić, jak rozkaż przyjdzie?... Bodaj kaduk porwał wszystkie rozkazy!... Co zrobić... Czekaj! poczynam myœleć bystrze. Oto trzebá rozkaz uprzedzić! - Jakże to - Napisz zaraz do pana Sobieskiego, niby o nowinach mu donoszšc, a w końcu powiedz,że coram bliskiej wojny chciałbyœ z miłoœci, jakš dla niego masz, przy jego osobie zostawać i w polu czynić. Na rany boskie! To jest arcyprzednia myœl! Bo naprzód i to jest niepodobne, żeby takiego zagończyka, jak ty jesteœ, za murem zamykano, zamiast go w polu zażywać, a powtóre, za list takowy hetman jeszcze bardziej cię pokocha i zechce przy sobie mieć. Będzie on także potrzebował wiernych żołnierzy... Słuchaj tylko: jeœli sięKamieniec obroni, to sława na pana generała podolskiego spadnie, a czego w polu dokażesz, to na chwałę hetmańskš pójdzie. Nie bój się! hetman cię generałowi nie odda!... Prędzej by każdego innego oddał, ale ciebie ni mnie nie odda!... Pisz list! Przypomnij się mu! Ha! wart mój dowcip jeszcze czegoœ lepszego, niż żeby go kury na œmieciach dziobały! Michale, napijmy się przy tej okazji - albo co! Pisz list! Wołodyjowski uradował się istotnie bardzo;uœciskał pana Zagłobę i pomyœlawszy chwilę rzekł: - I ani Pana Boga, ani ojczyzny, ani hetmana przy tym nie oszukam, bo pewnie że w polu siła będę mógł dokazać. Dziękujęwaœci z serca! Tak i ja myœlę, że hetman o owiła go odszukać. . osła 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPc- dÖ- :Jc.€ „Fc. Ę.Œb. V>.zechce mnie mieć pod rękš, zwłaszcza po liœcie: Ale żeby i Kamieńca nie zaniechać, wiesz waćpan, co uczynię? Oto przygarœć piechoty swoim sumptem wymoderuję i Kamieńcowi poœlę. Zaraz do hetmana i o tymnapiszę. - Jeszcze lepiej! Ale. Michał, skšdże ludzi weŸmiesz? - Mam w piwnicach ze czterdzieœci zbójów ilewensów, tych wezmę. Baœka (że to, ile razy kazałem kogo powiesić, zawsze mnie molestowała, bym go darował zdrowiem) nieraz mi już radziła, żebym ze zbójów żołnierzy uczynił. Nie chciałem, bo trzeba było przykładu. Ale teraz wojna na karku i wszystko można. Chłopy to okrutne, którzyjuż proch wšchali. Rozgłoszę przy tym, że kto dobrowolnie do regimentu z jarów albo z odojów się stawi, temu będš dawne zbójeckie uczynki darowane. Zbierze się ze sto ludzi. Baœka też będzie kontenta. Wielki ciężar waćpan zdjšłeœ mi z serca!... I tego samego dnia mały rycerz wyprawił nowego posłańca do hetmana, zbójom zaœ ogłosił łaskę i darowanie życia, jeœli do piechoty się zacišgnš. Ci przystali radoœnie iobiecali innych pocišgnšć. Basia uradowała się niezmiernie. Sprowadzono krawców z Uszycy, z Kamieńca, i skšd było można, dlaszycia barwy. Dawni zbóje musztrowali się co dzień na chreptiowskim majdanie, pan Wołodyjowski zaœ radował się w sercu na myœl, że sam w polu przeciw nieprzyjacielowi będzie czynił, żony na niebezpieczeństwa oblężenia nie narazi, a przecie Kamieńcowi i ojczyŸnie znacznš przysługę odda. I owe roboty trwały już przez kilka tygodni, gdy pewnego wieczora wrócił posłaniec z listem od pana hetmana Sobieskiego. Hetman pisał, co następuje: "Mój kochany i wielce mi miły Wołodyjowski! Że mi tak pilno wszystkie nowiny przysyłasz, za to i jać wdzięcznoœci dochowam, i ojczyzna wdzięczna ci być powinna. Wojna pewna. Mam i skšdinšd wieœci, że na Kuczunkaurach stoi już potęga okrutna; z ordš będzie na trzysta tysięcy. Ordy ruszš lada chwila. O nic tak sułtanowi nie chodzi jako o Kamieniec. Zdrajcy Lipkowie wszystkie drogi Turkom pokażš i o Kamieńcu ich nauczš. Mam nadzieję, że owego żmiję Tuhaj-bejowicza Bóg wyda w twoje ręce albo Nowowiejskiego, nad którego krzywdš szczerze boleję. Quod attinet tego, abyœ ty przy mnie był. Bóg widzi, jakobym rad, ale nie może to być. Pan jenerał podolski różnš mi wprawdzie po elekcji życzliwoœć okazvwał, ja zaœ najlepszego żołnierza chcę mu posłać, bo mi o owš opokę kamienieckš jako o Ÿrenicę oka chodzi. Będzie tam siła ludzi, którzy raz albo dwa razy w życiu wojny zaznali, ale tak, jakoby ktoœ osobliwszš potrawę niegdy jadł, którš potem całe życie wspomina; człowieka zaœ, który by jej jakochleba powszedniego zażywał i doœwiadczonš radš mógł posłużyć - zbraknie albo jeœli tacy będš, to bez należytej powagi. Przeto ja ciebie tam posyłam, bo Ketling dobry żołnierz, ale mniej znany, na ciebie zaœ tamtejsze obywatelstwo będzie miało oczy obrócone i tak myœlę, że chociaż komenda ostanie przykim innym, jednako co powiesz, tego chętnie posłuchajš. Niebezpieczna to może być ta służba w Kamieńcu, wszelako my już do tego przywykli, że na owym deszczumokniem, przed którym się inni chowajš. Nam doœć nagrody w sławie i wdzięcznej pamięci, ale główna rzecz ojczyzna, do której ratowania ekscytować cię nie potrzebuję." List ten, czytany w gronie oficerów, wielkie uczynił wrażenie, bo wszyscy oni woleliby służyć w polu niŸli w twierdzy. Wołodyjowski schylił głowę. - Co myœlisz, Michale? - spytał Zagłoba. Ów zaœ podniósł twarz, już uspokojonš, i odrzekł równie spokojnym głosem, jakby żadnego zawodu w nadziejach nie doznał: - Pójdziem do Kamieńca... Co mam myœleć? I mogło się zdawać, że nic innego nigdy niepostało mu w głowie. Po chwili jednk ruszył wšsikami i rzekł: - Hej! towarzysze mili, pójdziem do Kamieńca, ale go nie damy, chyba że sami polegniem! - Chyba że polegniem! - powtórzyli oficerowie. - Raz człeku œmierć. Pan Zagłoba milczał czas jakiœ, wodzšc oczyma po obecnych i widzšc, że wszyscy czekajš na to, co chce powiedzieć, nagle odsapnšł i rzekł: - Idę z wami. Niech diabeł porwie! Rozdział 46 Zaœ gdy ziemia obeschła i pobujniały trawy, ruszył chan własnš osobš w pięćdziesišt tysięcy ordy krymskiej i astrachańskiej na pomoc Doroszowi i zbuntowanym Kozakom. I sam chan, i jego krewni sułtankowie, i wszyscy znaczniejsi murzowie, i bejowie mieli na sobie kaftany w podarunku od padyszacha przysłane i szlina Rzeczpospolitš nie tak już, jako chodzili zwykle po łup i jasyr, ale na wojnę œwiętš,na kęsim i pohybel Lechistanowi i chrzeœcijaństwu. Druga, jeszcze większa burza zbierała się pod Adrianopolem, a przeciw tej powodzi sterczała jedna kamieniecka opoka, zresztš, Rzeczpospolita leżała jak step otwarty albo jak człowiek chory, niemocen nie tylko się bronić, ale i powstać na nogi. Wyczerpały jš poprzednie,chociaż przy końcu zwycięskie, wojny szwedzkie, pruskie, moskiewskie, kozackie,węgierskie; wyczerpały konfederacje wojskowe i bunty przeklętej pamięci Lubomirskiego, a teraz do reszty osłabiły jš domowe rozterki, niedołęstwo królewskie, niezgody możnych, zaœlepienie bezmyœlnej szlachty i groza domowej wojny. Próżno wielki Sobieski ostrzegał przed zatraceniem, nikt w wojnę wierzyć nie chciał; zaniechano œrodków obrony, więc skarb nie miał pieniędzy, hetman wojsk. Potędze, której by przymierze wszystkich chrzeœcijańskich ludów zaledwiesprostać mogło, zdolen był hetman przeciwstawić ledwie kilka tysięcy ludzi. Tymczasem na Wschodzie, gdzie wszystko stawało się wolš padyszacha, a ludy były jako miecz w ręku jednego człowieka, działo się zgoła inaczej. Z chwilš gdy tylko rozwinięto wielkš choršgiew proroka i rozwieszono buńczuki na serajowej bramie i wieży seraskieratu, a ulemowie poczęli głosić wojnę œwiętš, poruszyło się pół Azjii cała północ Afryki. Sam padyszach stanšło wioœnie na kuczunkauryjskim błoniu i jšł zgromadzać niewidzialnš od dawna w œwiecie potęgę. Sto tysięcy spahów i janczarów, wyboru tureckiego wojska, stanęło przy jego œwiętej osobie, a potem zaczęły œcišgać wojska ze wszystkich najdalszych krajów i posiadłoœci. Którzy zamieszkiwali Europę, ci stanęli najwczeœniej. Przyszły zastępy konnych begów boœniackich, barwš do zorzy, furiš do błyskawicy podobnych; przyszli dzicy wojownicy albańscy, handżarami piechotš walczšcy; przyszły watahy poturczeńców serbskich; nadcišgnšł lud, który nad brzegami Dunaju zamieszkiwał i niżej, z teji tamtej strony Bałkanów, i jeszcze niżej, aż do gór greckich. Każdy basza wiódł armię całš, która sama jedna zdolna by była zalać bezbronnš Rzeczpospolitš. Przyszli Wołochowie i Multańczycy, stanęli w sile Tatarzy dobrudzcy i białogrodzcy; stanęło kilka tysięcy Lipków i Czeremisów, którym straszny Azja Tuhaj-bejowicz przewodził, a którzy przewodnikami po nieszczęsnej dobrze sobie znanej krainie być mieli. Potem zaœ jęło płynšć pospolite ruszenie z Azji. Baszowie Siwasu, Brussy, Alepu, Damaszku, Bagdadu prócz regularnych wojsk przyprowadzili ze sobš tłumy orężne poczšwszy od dzikich górali zcedrem okrytych gór Azji Mniejszej, skończywszy na smagłych mieszkańcach pobrzeży Eufratu i Tygru. Stanęli na wezwanie kalifa i Arabowie, których burnusy pokryły jakoby œniegiem kuczunkauryjskie błonie; byli między nimi i koczownicy z pustyń piaszczystych, i mieszkańcy miast od Medyny do Mekki. Nie została w domowych pieleszach i hołdownicza egipska potęga. Którzy w rojnym Kairze siedzieli, którzy co wieczorapatrzyli w płonšce zorzš piramidy, którzy błšdzili po tebańskich ruinach, którzy mieszkali w owych mrocznych krajach, skšd œwięty Nil wypływa, którym słońce spaliło na kolor sadzy skórę- ci wszyscy tkwili teraz orężnie na adrianopolskiej grudzi, modlšc się co wieczora o zwycięstwo dla Islamu, o zagładę dla krainy, co sama jedna zasłaniała od wieków przed wyznawcami proroka resztę œwiata. Były krocie zbrojnego ludu, setki tysięcy koni rżały na błoniu, setki tysięcy bawołów, owiec i wielbłšdów pasły się obok stad końskich. Można było mniemać, że z rozkazu bożego anioł wypędził ludy z Azji jak niegdyœ Adama z raju, i kazał im iœć w strony, w których słońce bledsze i step œniegiem się zimš pokrywa. Więc szli, wraz ze stadami, mrowiem nieprzebranym, biali, ciemni i czarni wojownicy. Ileż tam było słychać języków, ile strojów odmiennych błyszczało w wiosennym słońcu Narody dziwiły się na rodom; obce były jednym drugich obyczaje, nieznana broń, odmienne wojowania sposoby i tylko wiara łšczyła te wędrowne pokolenia, tylkogdy muezini poczęli wzywać na modlitwę, wówczas te różnojęzyczne zastępy zwracały się twarzš ku wschodowi, jednymgłosem wzywajšc Allacha. Samej służby przy sułtańskim dworze było więcej niż wszystkich wojsk w Rzeczypospolitej. Za wojskiem i zbrójnš ochotniczš hassš cišgnęły tłumy bazarników przedajšcych towar wszelaki; wozy ich wraz z wojskowymi płynęły rzekš. Dwóch trójbuńczucznych baszów na czele dwóch wojsk nie miało innej roboty, jeno dostarczać spyży tej ćmie ludzkiej - i była wszystkiego obfitoœć. Sangrytański sandżakczuwał nad całym olbrzymim taborem prochów. Z wojskiem szło dwieœcie dział, ztych dziesięć "burzšcych", tak wielkich, jakich żaden król chrzeœcijański nie posiadał. Beglerbejowie azjatyccy stali na prawym skrzydle, europejscy zaœ na lewym. Namioty zajmowały tak wielkš przestrzeń, że wobec nich Adrianopol wydawał się niezbyt wielkim grodem. Same sułtańskie, lœnišce od purpury, jedwabnychsznurów, atłasów i złotych haftów, stanowiły jakby osobne miasto. Wœród nich mrowiły się zbrojne straże, czarni rzezańcy z Abisynii, w kaftanach żółtych i niebieskich; olbrzymi hamalowie z kurdyjskich plemion, przeznaczeni do noszenia ciężarów; młode pacholęta z pokoleń Uzbeków, o twarzach nad miarę pięknych, poprzysłanianych jedwabnymi frędzlami i mnóstwo innej służby, pstrej i barwnej jako kwiaty stepowe, to masztalerskiej, to stołowej, to do noszenialamp, to wreszcie do posługi ważniejszym dworzanom oddanej. Na obszernym majdanie naokół sułtańskiego dworu, któryprzepychem i rozkoszš raj obiecany wiernym przypominał, stały nie tak okazałe, ale królewskim równe dwory wezyra, ulemów i anatolskiego baszy, młodego kajmakana Kara Mustafy, na którego i sułtańskie, i wszystkie w całym obozie oczy zwrócone były, jako na przyszłe "słońce wojny". Przed namiotami padyszacha widać było œwietne straże "polachskiej" piechoty przybranej w zawojetak wysokie, że ludzie noszšcy je wydawali się olbrzymami. Zbrojna ona była w dzirytyosadzone na długich ratyszczach i krótkie, krzywe miecze. Płócienne jej schroniska dotykały do schronisk sułtańskich rzemieœlników. Dalej szedł obóz straszliwych janczarów zbrojnych w muszkiety i włócznie, jšdro potęgi tureckiej stanowišcych. Ni cesarz niemiecki, ni król francuski nie mógł się pochlubić piechotš równš tej w liczbie i bojowej sprawnoœci. W wojnach z Rzeczšpospolitš miększy w ogóle lud sułtański nie mógł się mierzyć w równej sile z komputowymi wojskami - i czasem tylko niezmiernš przewagš liczebnš przygniatał je i zwyciężał. Lecz janczarowie nawet regularnym choršgwiom jazdy oœmielali się stawiać czoło. Budzili onipostrach w całym chrzeœcijańskim œwiecie,a nawet w samym Carogrodzie. Częstokroć isam sułtan drżał przed tymi pretorianami, a główny aga tych "baranków" bywał jednym z najwyższych dygnitarzy w dywanie. Za janczarami stali spahowie, za nimi regularne wojska baszów, a dalej pospolitacka hassa. Cały ten obóz od kilku miesięcy stał już pod Konstantynopolem, czekajšc, aż się potęga uzupełni przybywajšcymi z najdalszych stron tureckiego władztwa zastępami i aż słońcewiosenne, wyssawszy wilgoć z ziemi, ułatwi pochód do "Lechistanu". Słońce zaœ,jakoby także woli sułtana podległe, œwieciło pogodnie. Od poczštku kwietnia do maja zaledwie kilka razy dżdże ciepłe zrosiły kuczun- kauryjskie błonie, zresztš nad namiotami sułtana zwieszał się błękitny boży namiot bez chmurki. Blaski dzienne grały na białych płótnach, na bombiastych zawojach, na różnobarwnych kefijach, na ostrzach hełmów, choršgwi i dzirytów, zatapiajšc wszystko - i obóz, i namioty, i ludzi, i stada- w morzu jasnego œwiatła. Wieczorem na pogodnym niebie połyskiwał nie przesłonięty tumanem sierpksiężyca i patronował cicho tym tysišcom, które pod jego znakiem cišgnęły na zdobywanie ziem coraz nowych; potem wybijał się coraz wyżej na niebo i bladł przy łunie ognisk. Lecz gdy one rozbłysły na całej tej niezmiernej przestrzeni, gdy piesi Arabowie z Damaszku i Alepu, zwani mianem massała-dziłarów, pozapalali zielone, czerwone, żółte i błękitne lampy wedle sułtańskich i wezyrskich namiotów, zdawać się mogło, że to szmat nieba upadłna ziemię i że to gwiazdy tak się mieniš i migocš na błoniu. Wzorowy ład i posłuch panowały wœród tych zastępów. Baszowie gięli się, jak trzcina pod wichrem, przed wolš sułtańskš, przed nimi gięło się wojsko. Nie zbrakło spyży dla ludzi i stad. Wszystkiego dostarczano nad miarę, wszystkiego w porę. We wzorowym równieżporzšdku przechodziły godziny ćwiczeń wojennych, godziny posiłku i modlitwy. W chwilach gdy muezini poczęli wzywać z pobudowanych naprędce drewnianych wieżyczek na modlitwę, całe wojsko obracało się twarzš ku wschodowi, każdy rozœciełał przed sobš skórę lub dywanik i całe wojsko padało jak jeden człowiek na kolana. Na widok zaœ owego ładu i owych karbów rosły serca w tłumach i dusze napełniały się pewnš nadziejš zwycięstwa. Sułtan, przybywszy do obozu pod koniec kwietnia, nie od razu w pochód wyruszył. Czekał przeszło miesišc, żeby wody obeschły; tymczasem wojsko ćwiczył, do obozowego życia je wezwyczajał, rzšdził, posłów przyjmował i roki pod purpurowymbaldachimem odprawiał. Cudna jak sen pierwsza małżonka, Kasseka, towarzyszyłamu na wyprawę, a z niš szedł również do rajskiego snu podobny dwór. Złocony wóz wiózł paniš pod namiotem z purpurowego tyftyku, za nim szły inne wozy i białe syryjskie wielbłšdy, także purpurš kryte, juki niosšce. Hurysy i bajadery œpiewały jejpieœni przez drogę. Słodkie tony cichych instrumentów odzywały się natychmiast, gdy zmęczona drogš, przymykała jedwabiste zasłony swych oczu - i kołysały jš do snu. W czasie znoju dziennego powiewały nad niš wachlarze z piór strusich i pawich; wschodnie bezcenne wonie płonęły w indyjskich czarach przed jej namiotami. Towarzyszyły jej wszystkie skarby, cuda i bogactwa, na jakie tylko Wschód i potęga sułtańska zdobyć się mogły. Hurysy, bajadery, czarni rzezańce, służebne, do aniołów podobne pacholęta, syryjskie wielbłšdy, konie z pustyń Arabii, słowem, cały orszak połyskiwał od bisiorów, lam, złotogłowiów, lœnił się jak tęcza od diamentów, rubinów, szmaragdów i szafirów. Padały przed nim na twarz narody nie œmišc spojrzeć w to oblicze, do którego jeden tylko padyszach miał prawo -i zdawał się ów orszak albo nadziemskim widzeniem, albo rzeczywistoœciš przez samego Allacha ze œwiata tych widzeń i sennej ułudy na ziemię przeniesionš. Lecz słońce grzało coraz silniej i nadeszły nareszcie dni znojne. Więc pewnego wieczora zacišgnięto choršgiew na wysoki maszt przed sułtańskim namiotem i wystrzał z działa zwiastował wojskom i ludom, iż pochód do Lechistanu się rozpoczyna. Zahuczał wielki œwięty bęben, huknęły wszystkie inne, ozwały się przeraŸliwymi głosami piszczałki, zawyli pobożni półnadzy derwisze i rzeka ludzka ruszyła pod noc, dla uniknięcia słonecznegoskwaru. Ale samo wojsko miało dopiero w kilka godzin od ogłoszenia pierwszego hasła wyruszyć. Najpierw poszedł tabor, poszli ci baszowie, którzy spyżę dla wojskaobmyœlali, poszły legie całe rzemieœlników,którzy mieli rozpinać namioty, poszły stadajuż to juczne, już na rzeŸ przeznaczone. Pochód miał trwać szeœć godzin i tej nocy, i następnych, a zaœ odbywać się w takim porzšdku, aby żołnierz przyszedłszy na postój zastawał zawsze posiłek i spoczynek zapewniony. Gdy wreszcie nadszedł czas ruszyć i na wojsko, sułtan wyjechał na wzgórze, aby całš swš potęgę okiem objšć i widokiem jejsię nacieszyć. Był z nim wezyr i ulemowie, i młody kajmakan, Kara Mustafa, tman o owiła go odszukać. . osła 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żP`.°űc/€ŤŞc/U"c/]1Ź// 8T10€"wschodzšce słońce wojny", i straż z kompanii "polachskiej" piechoty złożona. Noc była pogodna i widna; księżyc œwiecił bardzo jasno - i mógłby sułtan objšć okiemwszystkie swoje zastępy, gdyby nie to, że żadne oko ludzkie nie zdołałoby ich naraz ogarnšć, bo rozcišgnšwszy się w pochodzie, choć idšc doœć ciasno, kilka mil zajmowały. Jednakże radował się w sercu i przesuwajšc wonne, z sandałowego drzewapaciorki różańca, wznosił oczy ku niebu w podzięce Allachowi, iż go panem tylu wojsk itylu ludów uczynił. Nagle, gdy już czoło taboru zasunęło się w dal prawie zupełnie,przerwał modlitwę i zwróciwszy się do młodego kajmakana Czarnego Mustafy, rzekł: - Przepomniałem, kto idzie w przedniej straży? - Œwiatłoœci rajska! - odrzekł Kara Mustafa - w przedniej straży idš Lipkowie iCzeremisy, a wiedzie ich twój pies, Azja syn Tuhaj-beja... Rozdział 47 Azja Tuhaj-bejowicz po długim postoju na kuczunkauryjskim błoniu rzeczywiœcie ruszył z Lipkami na czele pochodu wszystkich wojsk tureckich ku granicom Rzeczypospolitej. Po ciężkiej porażce, jakš z dzielnej ręki Basi poniosły jego zamiary i jego osoba, pomyœlna gwiazda zdawała się mu znów œwiecić. Naprzód wyzdrowiał. Uroda jego była wprawdzie raz na zawsze zniszczona: jedno oko wypłynęło mu zupełnie, nos był zmiażdżony, a twarz jego, niegdyœ do sokolej głowy podobna, stała się potworna i straszna. Ale właœnie ów postrach, jakim przejmowała ludzi, czynił mu jeszcze większy mir między dzikimi dobrudzkimi Tatary. Przybycie jego miało wielki rozgłos w całym obozie, a czyny jego w opowiadaniu ludzkim rosły i olbrzymiały. Mówiono, że przywiódł wszystkich Lipków i Czeremisów w sułtańskš służbę; że podszedł Lachów, jaknikt nigdy nie podszedł; że popalił wszystkie miasta na dniestrzańskim szlaku,wycišł ich załogi i wzišł łupy znamienite. Ci, którzy mieli dopiero iœć do Lechistanu; ci, którzy nadcišgnšwszy z dalekich kštów Wschodu nie zaznali dotšd "lackiego" oręża;ci, którym serca biły niespokojnie na myœl,że wkrótce przyjdzie im stanšć oko w oko strasznej jeŸdzie niewiernych - widzieli w młodym Azji wojownika, który już "Lachom" stawił czoło, który się ich nie ulškł, owszem, zwyciężył ich i uczynił szczęœliwy wojny poczštek. Widok "bagadyra" napełniał po prostu serca otuchš; że zaœ Azja był synem strasznego Tuhaj-beja, którego imię grzmiało na całymWschodzie, więc tym bardziej zwracały sięnań wszystkie oczy. - Lachy go chowali - mówiono - ale on syn lwa: pokšsał ich i wrócił na służbę padyszacha. Sam wezyr zapragnšł go widzieć, a "wschodzšce słońce wojny", młody kajmakan Kara Mustafa, rozkochany w sławie wojennej i dzikichˇwojownikach, pokochał go. Obaj pilnie wypytywali go o Rzeczpospolitš, hetmana, wojska, Kamienieci radowali się z jego odpowiedzi, widzšc z nich, że wojna będzie łatwš, że sułtanowi zwycięstwo, Lachom klęskę, im zaœ obum miano ghazich, to jest zdobywców, przynieœć musi. Więc póŸniej często miewałAzja sposobnoœć padać na twarz przed wezyrem, siadywać u proga kajmakanowegonamiotu i liczne od obydwóch odebrał dary w wielbłšdach, koniach i broni. Wielki wezyr darował mu kaftan ze srebrnej lamy, którego posiadanie wywyższyło go w oczach wszystkich Lipków i Czeremisów. Kryczyński, Adurowicz, Morawski, Grocholski, Tworowski, Aleksandrowicz, słowem, wszyscy ci rotmistrze, którzy niegdyœ w Rzeczypospolitej mieszkali i jej służyli, a teraz do sułtana wrócili, poddali się bezspornie pod komendę Tuhaj-bejowicza, czczšc w nim zarówno kniaże pochodzenie, jaki wojownika, który kaftan otrzymał. Został więc murzš znacznym i przeszło dwa tysišce wojowników, nieporównanie dzielniejszych od zwykłych Tatarów, słuchało jego skinienia. Nadchodzšca wojna, w której młodemu murzy łatwiej niż komu innemu było się odznaczyć, mogłago wynieœć wysoko; mógł w niej znaleŸć dostojeństwa, sławę, władzę. A jednak Azja nosił truciznę w duszy. Naprzód pychę jego bodło to, że Tatarzy wobec Turków samych, zwłaszcza wobec janczarów i spahów, niewiele więcej znaczšniż gończe psy wobec myœliwych. Sam on znaczył; ale Tatarów w ogóle za nikczemnyuważano komunik. Turczyn potrzebował ich,czasem się obawiał, ale w obozie nimi pogardzał. Azja spostrzegłszy to wyłšczyłswoich Lipków z ogólnej tatarskiej hassy, jakby osobny a lepszy rodzaj wojska, lecz zaraz oburzył tym na się innych dobrudzkich i białogrodzkich murzów, nie zdołał zaœ wpoić przekonania w rozmaitychtureckich oficerów, aby Lipkowie mieli być czymœ istotnie od czambułowych ordyńców lepszym. Z drugiej strony, wychowany w kraju chrzeœcijańskim,, wœród szlachty i rycerstwa, nie mógł przywyknšć do obyczajów Wschodu. W Rzeczypospolitej byłtylko zwykłym oficerem, i to poœledniejszego znaku, a przecie stykajšc się ze starszyznš i z samym hetmanem nie potrzebował się tak uniżać jak tu, będšc murzš i wodzem wszystkich lipkowskich œciahów. Tu przed wezyrem trzeba było na twarz padać, w kajmakana przyjacielskim namiocie czołem do ziemi bić, płaszczyć się przed baszami, przed ulemami, przed głównym agš janczarskim. Azja do tego nie przywykł; pamiętał o tym, że był witeziowym synem, duszę miał dzikš i pełnš pychy, tak wysoko mierzšcš, jak orły mierzš, więc bolał srodze. Lecz najbardziej paliło go ogniem wspomnienie Basi. Mniejsza już o to, że jedna słaba ręka zwaliła z konia jego, który pod Bracławiem, pod Kalnikiem, i w stu innych miejscach wyzywał na harc i rozcišgał trupem najgroŸniejszych harcowników zaporoskich; mniejsza o wstyd, mniejsza o hańbę! Ale on tę niewiastę miłował bez miary, bez pamięci, chciałby jš posiadać w swoim namiocie, patrzyć na niš, bić, całować. Gdyby mu dano do wyboru padyszachem zostać i rzšdzić połowš œwiata albo jš wzišœć w ramiona, czuć sercem ciepło jej krwi, twarzš jej oddech, wargami jej wargi - to by jš wolał niż Carogród, Bosfor i miano kalifa. Pragnšł jej, bo jš kochał; pragnšł jej, bo jš nienawidził; im bardziej była cudzš, tym pragnšł jej więcej; im czystszš, wierniejszš, bardziej niepokalanš, tym pragnšł jej więcej. Nierazgdy w namiocie wspominał, że raz już w życiu całował w parowie, po bitwie z Azbš-bejem, jej oczy, że pod Raszkowem już czuł pierœ jej na swojej, to porywało go szaleństwo żšdz. Nie wiedział nic, co się z niš stało, czy wróciła do Chreptiowa,czy zginęła w drodze. Czasem doznawał ulgi na myœl, że zmarła; czasem chwytał go żal niezgłębiony. Były chwile, że myœlał,iż lepiej było nie porywać jej, nie palić Raszkowa, lepiej było nie przychodzić tu, zostać Lipkiem w Chreptiowie - byle na niš choć patrzeć. Natomiast nieszczęsna Zosia Boska była u niego w namiocie. Życie jej płynęło w niewolniczych posługach, w hańbie i cišgłym przerażeniu, bo w sercu Azji nie było dla niej kropli litoœci. Po prostu znęcał się nad niš za to tylko, że nie była Basiš. Miała ona wszakże słodycz i urok polnego kwiatu, miała młodoœć i pięknoœć, więc on nasycał się jej pięknoœciš, lecz z lada powodu kopał jš nogami lub smagał puhš białe jej ciało. Żyćw gorszym piekle nie mogła, bo żyła bez nadziei. Życie jej właœnie zakwitło w Raszkowie, jak wiosna, kwieciem miłoœci dla młodego Nowowiejskiego. Kochała go z całej duszy, kochała ze wszystkich sił tę rycerskš, szlachetnš i poczciwš zarazem naturę, a oto była igraszkš i niewolnicš tego potwornego œlepca; drżšca jak bity pies, musiała się czołgać u jego stóp i patrzyć mu w twarz, i patrzyć na ręce, czy nie chwytajš za batog z surowca - i tamować dech - i tamować łzy. Wiedziała o tym dobrze, że nie ma i nie może być nad niš miłosierdzia, bo choćby jaki cud wyrwał jš z tych strasznych ršk, już ona nie była dawnš Zosiš, białš jak pierwsze œniegi, zdolnš zapłacić czystym sercem za kochanie. Wszystko to minęło bezpowrotnie. A że w tym ogromnym pohańbieniu, w którym żyła teraz, nie byłojej najmniejszej winy, że, przeciwnie, byłaprzedtem zawsze dziewczynš bez zmazy jak baranek, dobrš jak gołšb, ufnš jak dziecko, prostš, kochajšcš - więc nie rozumiała, dlaczego dzieje się jej taka straszna krzywda, która już nie może być nagrodzonš, dlaczego cięży nad niš taki nieubłagany gniew boży - i ta rozterka duszna zwiększała jej ból, jej rozpacz. Tak jej poczęły płynšć dni, tygodnie i miesišce. Azja w zimie jeszcze przybył na kuczunkauryjskie błonie, a pochód do granic Rzeczypospolitej rozpoczšł się dopiero w czerwcu. Cały ten czas upłynšł Zosi w hańbie, w męce i pracy. Ponieważ Azja mimo jej pięknoœci i słodyczy, mimo iżtrzymał jš w namiocie, nie tylko nie kochałjej, ale raczej nienawidził za to, że nie była Basiš, i uważał za prostš niewolnicę, zatem musiała i pracować jak niewolnica Ona poiła jego konie i wielbłšdy w rzece; ona nosiła wodę na ablucje, drwa na ogień;ona rozœciełała skóry na noc; ona warzyłastrawę. W innych oddziałach wojsk tureckich niewiasty nie wychodziły z namiotów ze strachu przed janczarami lub ze zwyczaju, ale lipkowski obóz stał opodal, obyczaj zaœ ukrywania niewiast nie był między Lipkami rozpowszechniony, bo mieszkajšc niegdyœ w Rzeczypospolitej, do czego innego przywykli. Niewolnice prostych żołnierzy, o ile który z nich brankę posiadał, nie zakrywały nawet twarzy jaszmakami. Niewiastom nie wolno było wprawdzie wydalać się z granic lipkowskiego majdanu, gdyż poza tymi granicami porwano by je niezawodnie, ale wsamym majdanie mogły wszędy chodzić bezpiecznie i zajmować się obozowš gospodarkš. Mimo ciężkiej pracy było to dla Zosi nawet pewnš pociechš wyjœć po drwa lub ku rzece, do "poiska" z końmi, z wielbłšdami,bo w namiocie bała się płakać, a przez drogę mogła dać folgę łzom bezkarnie. Raz, idšc z naręczem drzew, spotkała matkę, którš był Azja Halimowi darował. Padły sobie w objęcia i siłš je trzeba było rozrywać, a choć Azja wysmagał potem Zosię nie szczędzšc uderzeń puhy nawet pogłowie, jednak było to słodkie spotkanie. Drugi raz, pioršc chusty i onuce Azjowe u brodu, ujrzała Zosia z daleka Ewkę idšcš z wiadrami wody. Ewka stękała pod ciężaremwiader; postać jej była już mocno zmieniona i ociężała, ale rysy, lubo przysłonięte jaszmakiem, przypomniały Zosi Adama - i taki ból chwycił jej serce, że przytomnoœć opuœciła jš na chwilę. Wszelako nie mówiły do siebie nic ze strachu. Strach ów przytłumiał i opanowywał stopniowo wszystkie uczucia Zosi, aż wreszcie został sam jeden na miejsce pragnień, nadziei, pamięci. Nie być bitš - to stało się jej celem. Basia na jej miejscu byłaby zabiła Azję jego własnym nożem pierwszego dnia, bez względu na to, co by jš potem spotkać mogło; lecz bojaŸliwa Zosia, półdziecko jeszcze, nie miała Basinej dzielnoœci. I oto przyszło w końcu do tego, że uważała za łaskę, gdy straszny Azja pod wpływem chwilowej żšdzy zbliżał czasem swojš zeszpeconš twarz do jej ust. Siedzšcw namiocie, nie spuszczała oczu ze swego pana, pragnšc poznać, czy gniewny, czy niegniewny, œledzšc jego ruchy, starajšc się odgadnšć chęci. A gdy, bywało, odgadłaŸle i gdy mu spod wšsów, jak ongi staremu Tuhaj-bejowi, poczynały błyskać kły, wówczas bezprzytomna prawie z przerażenia czołgała mu się u nóg przyciskajšc zbladłe wargi do jego butów, obejmujšc konwulsyjnie kolana i krzyczšc jak gnębione dziecko: - Nie bij mnie, Azja! nigdy nie będę! daruj, nie bij! On nie przebaczał prawie nigdy, pastwił sięzaœ nad niš nie tylko z tego powodu, że nie była Basiš. Oto była niegdyœ narzeczonš Nowowiejskiego. Azja miał duszę nieulęknionš - jednak tak straszne były między nim a Nowowiejskim rachunki, że na myœl o tym olbrzymie z zapiekłš w sercu zemstš ogarniał młodegoLipka pewien niepokój. Miała być wojna, mogli się spotkać i było prawdopodobnym, że się spotkajš. Azja nie mógł tego dokazać, żeby o tym nie myœleć, że zaœ myœli owe przychodziły mu do głowy na widok Zosi, więc się mœcił na niej za to, jakby własny niepokój chciał razami puhy rozpędzić. Nadeszła wreszcie chwila, że sułtan wydał rozkaz pochodu. Oczywiœcie Lipkowie, a za nimi cała ćma Tatarów dobrudzkich i białogrodzkich miała iœć w przedniej straży. Było to ułożone między sułtanem, wezyrem i kajmakanem. Lecz z poczštku, zwłaszcza do Bałkanów, szli wszyscy razem. Pochód był wygodny, bo dla rozpoczynajšcych się upałów szli tylko w nocy, po szeœć godzin od postoju do postoju. Beczki smolne płonęły po ich drodze, a massał - dziłarowie przyœwiecalibarwnymi kaganka - sułtanowi. Mrowie ludzkie płynęło na kształt fali przez nieprzejrzane równiny, napełniało jak szarańcza wgłębienia dolin, pokrywało całe góry. Za zbrojnym ludem szły tabory, w nich haremy, za taborem nieprzeliczone stada. Tymczasem w przedbałkańskich mokradłach złocisty i purpurowy wóz Kasseki ugrzšzł tak, że dwadzieœcia bawołów nie mogło go z błota wycišgnšć. "Zła to wróżba, panie, i dla ciebie, i dla całego wojska!" - rzekł sułtanowi najwyższy mufty. "Zła wróżba!" - jęli powtarzać w obozie półobłškani derwisze. Więc sułtan zlškł się i postanowił wszystkie niewiasty wraz z cudnš Kassekš wyprawić z obozu. Rozkaz został ogłoszonywojskom. Ci z żołnierzy, którzy nie mieli gdzie wyprawić niewolnic, a z miłoœci nie chcieli ich na rozkosz obcym przedawać, woleli je wyœcinać. Inne kupowali na tysišcebazarnicy z Karawanseraju, by potem przedawać na rynkach Stambułu i wszystkich miast pobliskiej Azji Trzy dni z rzędu trwał jak gdyby wielki jarmark. Azja wystawił bez wahania na sprzedaż Zosię, którš wnet i za dobre pienišdze kupił bogaty a stary stambulski kupiec bakalij dla swego syna. Był to człowiek dobry, bo na łzy i zaklęcia Zosi kupił także od Halima- prawda, że za bezcen - jej matkę. Na drugi dzień powędrowały obie w stronę Stambułu wrazz czeredš innych niewiast. W Stambule los Zosi nie przestajšc być haniebnym poprawiłsię. Nowy właœciciel pokochał jš i po upływie kilku miesięcy do godnoœci małżonki podniósł. Matka nie rozłšczała się z niš więcej. Wiele ludzi, między nimi wiele niewiast, po długiej nawet czasem niewoli wracało do kraju. Był podobno ktoœ, co wszelkimi sposoby, przez Ormian, przez kupców Greków, przez sługi posłów Rzeczypospolitej, szukał i Zosi, ale bezskutecznie. Potem szukania te urwały się nagle i Zosia nie obaczyła nigdy ni rodzinnego kraju, ni twarzy drogich. Żyła do œmierci w haremie. Rozdział 48 Jeszcze przed wyruszeniem Turków spod Adrianopola ruch wielki uczynił się we wszystkich naddniestrzańskich stanicach. Szczególniej do najbliższego od Kamieńca Chreptiowa przybiegali raz w raz hetmańscy gońcy przywożšc rozmaite rozkazy, które mały rycerz albo sam wykonywał, albo, o ile go nie dotyczyły, dalej przez pewnych ludzi rozsyłał. Wskutek tych rozkazów zmniejszyła się znacznie załoga chreptiowskiej fortalicji. Pan Motowidło poszedł ze swymi semenamiaż pod Humań w pomoc Haneńce, któren z garœciš wiernych Rzeczypospolitej Kozaków dużał się jak mógł z Doroszem i połšczonšz nim ordš krymskš. Pan Muszalski, łucznikniezrównany, pan Snitko, herbu Miesišc Zatajony, pan Nienaszyniec i pan Hromyka powiedli towarzyskš choršgiew i Linkhauzowskich dragonów do nieszczęsnej pamięci Batoha, gdzie stał pan Łużecki majšcy wraz z Haneńkš dawać baczenie na Doroszeńkowe obroty. Pan Bogusz dostał rozkaz, aby dotrzymywał w Mohilowie dopóty, dopóki gołym okiem nie będzie mógłdojrzeć czambułów. Szukały pilnie polecenia hetmańskie i przesławnego pana Ruszczyca, nad którym jeden tylko Wołodyjowski jako zagończyk górował, alepan Ruszczyc poszedł na czele kilkudziesięciu ludzi w stepy i jak w wodę wpadł: Zasłyszano o nim dopiero póŸniej, gdy się rozeszły dziwne wieœci, że naokołoDoroszowego taboru i ordyńskich sieheniówkršży jakoby zły duch, który codziennie pojedynczych wojowników i pomniejsze watahy porywa. Domyœlano się, że to pan Ruszczyc musi nieprzyjaciela podchodzić, bonikt inny za wyjštkiem małego rycerza nie potrafiłby tak podchodzić. Jakoż był to panRuszczyc. Wołodyjowski miał po staremu iœć do Kamieńca, bo go tam potrzebował hetman wiedzšc, że to jest żołnierz, którego widokwleje otuchę w serca i podniesie ducha tak mieszkańców, jak i załogi. Hetman był przekonany, iż się Kamieniec nie utrzyma, o owiła go odszukać. . osła 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żP‹c0Űkc0Fť `0,÷c1€ř:`1chodziło mu o to tylko, by się trzymał jak najdłużej, mianowicie dopóty, dopóki by Rzeczpospolita nie zgromadziła jakichkolwiek sił na obronę. W tym przekonaniu posyłał jakoby na oczywistš œmierć najsławniejszego Rzeczypospolitej kawalera i ulubionego żołnierza. Na œmierć posyłał najsławniejszego żołnierza i nie żal mu go było. Hetman myœlał to zawsze, co póŸniej pod Wiedniem powiedział, że paniWojnina może rodzić ludzi, ale wojna ich tylko gubi. Sam był gotów polec i mniemał, że polec to najprostszy obowišzek żołnierza, a gdy ów œmierciš swojš może znamienitš przysługę oddać, to mu œmierć jest łaskš i wielkš nagrodš. Wiedział też pan hetman, że mały rycerz jednakiego z nim jest mniemania. Wreszcie, nie czas mu było o oszczędzaniu pojedynczych żołnierzy myœleć, gdy zatracenie szło na koœcioły, miasta, kraje, na całš Rzeczpospolitš, gdy Wschód podnosił się z niepamiętnš potęgš przeciw Europie na podbicie całego chrzeœcijaństwa, które zasłonięte piersiš Rzeczypospolitej, nie myœlało jej iœć w pomoc. Chodzić hetmanowi mogło tylko o to, aby naprzód Kamieniec zasłonił Rzeczpospolitš, póŸniej Rzeczpospolita resztę chrzeœcijaństwa. Co by i mogło się stać, gdyby miała siły, gdyby nie trawił jej nierzšd. Ale hetman nieposiadał doœć wojsk nawet na podjazdy, niedopiero na wojnę. Jeœli w jedno miejsce pchnšł kilkudziesięciu żołnierzy, zaraz w drugim czyniła się wyrwa, przez którš falanajezdnicza mogła się wlać bez przeszkody.Straże, które sułtan rozstawiał nocš w swoim obozie, były liczniejsze od hetmańskich choršgwi. Nawała szła z dwóch stron, od Dniepru od Dunaju. Ponieważ Dorosz z całš ordš krymskš byli bliżej i już zalewali kraj palšc i œcinajšc, więc przeciw nim poszły głównie choršgwie, a w drugš stronę brakło po prostu ludzi nawet na zwiady. W tych ciężkich terminach napisał hetman do Wołodyjowskiego następnych kilka słów:"Jużem na dwoje ważył, czy cię aż hen, doRaszkowa, pod nieprzyjaciela nie wysłać, alem się zlškł, że gdy orda siedmiu brodamiz multańskiego brzegu się wleje i kraj zajmie, nie zdołasz potem do Kamieńca się przedostać, a tam cię koniecznie trzeba. Dopierom sobie wczora Nowowiejskiego przypomniał, który jest żołnierz doœwiadczony i rezolut, a że człek w desperacji na wszystko się waży, przeto tak myœlę, że mi dobrze posłuży. Co możesz lekkiej jazdy mu posłać, to podeœlij, on zaœ niechaj idzie jako najdalej iwszędy się pokazuje, o wielkich wojskach naszych głosi, a gdy już nieprzyjaciel będzie w oczach, niech mu się też tu i owdzie miga, ogarnšć się nie dajšc. Wiadomo, jako będš szli, ale jeœliby co nowego postrzegł, zaraz ma ci dawać znać, a ty, nie mieszkajšc, języka pchnieszdo mnie i do Kamieńca. Nowowiejski prędkoniech rusza, a i ty bšdŸ do Kamieńca w gotowoœci, ale czekaj, póki wieœci z Multan i od Nowowiejskiego nie przyjdš." Ponieważ Nowowiejski bawił chwilowo w Mohilowie i mówiono, że miał i tak przybyć do Chreptiowa, przeto mały rycerz dał mu tylko znać, żeby się z przyjazdem pokwapił, bo czeka na niego z ramienia hetmana funkcja w Chreptiowie. Nowowiejski przyjechał trzeciego dnia. Znajomi ledwie go poznali i pomyœleli, że pan Białogłowski słusznie nazwał go koœciejem. Nie był to już ów chłop na schwał, bujny, wesoły, który niegdyœ rzucał się na nieprzyjaciela z wybuchami œmiechu podobnymi do rżenia końskiego i tuzał z takim właœnie rozmachem, z jakim obracajš się skrzydła wiatraka. Wychudł, zżółkł, sczerniał, a w tej chudoœci wydawał się jeszcze bardziej olbrzymi. Na ludzi spoglšdał mrugajšc oczyma, jakby najlepszych znajomych nie poznawał; trzeba mu też było powtarzać dwa razy jednę i tę samš rzecz, bo zdawał się od razu nie rozumieć. Widocznie w żyłach zamiast krwi płynęła mu zgryzota; widocznie o niektórych rzeczach starał się nie myœleć i wolał się zapamiętywać, żeby nie oszaleć. Wprawdzie w tych stronach niebyło człowieka, nie było rodziny, w wojsku nie było jednego oficera, którego by nie dotknęło nieszczęœcie z pogańskich ršk, który by nie opłakiwał kogoœ ze znajomych, przyjaciół, bliskich, drogich; ale nad Nowowiejskim oberwata się po prostu cała chmura nieszczęœć. Jednego dnia stracił ojca, siostrę i narzeczonš, którš kochał ze wszystkich sił swej bujnejduszy. Wolej by ta siostra i tamta słodka, kochana dziewczyna zmarły; wolej by zginęły od noża i płomienia. Lecz los ich był taki, że w porównaniu z myœlš o nim największa męka była dla Nowowiejskiego niczym. Starał się nie myœleć o nim, bo czuł, że to rozmyœlanie graniczy z szaleństwem, jednak nie mógł tego dokazać. Jakoż spokój jego był pozorny. W duszy jego nie było wcale rezygnacji i na pierwszy rzut oka każdy mógł odgadnšć, żepod tš martwotš tai się coœ złowrogiego i straszliwego, co jeœli wybuchnie, to ów olbrzym spełni jakieœ okropne czyny, jak rozszalały żywioł. Było to tak wyraŸnie wypisane na jego czole, że nawet przyjaciele zbliżali się do niego z pewnš obawš, w rozmowie zaœ z nim unikali wzmianki o tym; co się stało. Widok Basi w Chreptiowie poruszył widocznie w nim zapiekłe bóle, bo całujšc na powitanie jej ręce poczšł nagle stękać jak dobijany żubr, przy czym oczy zaszły mu krwiš i żyły na szyi nabrzmiały jak powrozy. A gdy Basia zalała się łzami i z uczuciem matki œcisnęła mu ršczkami głowę, padł jej do nóg i długo nie można go było oderwać. Natomiast dowiedziawszysię, jakš funkcję hetman mu przeznacza, ożywił się wielce; płomień złowrogiej radoœci zabłysnšł mu w twarzy i rzekł: - Uczynię to, uczynię i więcej! - A jeœli spotkasz tamtego wœciekłego psa, dajże mu łupnia! -wtršcił pan Zagłoba. Nowowiejski zrazu nic nie odrzekł, patrzyłtylko na pana Zagłobę; nagle obłškanie zaœwitało mu w oczach, podniósł się i poczšł iœć ku staremu szlachcicowi, jakby się chciał na niego rzucić. - Czy waćpan wierzysz - rzekł - że ja temuczłeku nie uczyniłem nigdy zła i żem mu był zawsze życzliwy? - Wierzę, wierzę! - odrzekł pospiesznie panZagłoba cofajšc się roztropnie za małego rycerza. - Sam bym poszedł z tobš, ale mnie pedogra po nogach kšsa. - Nowowiejski! - rzekł mały rycerz - kiedychcesz ruszyć? - Dziœ na noc. - Dam ci stu ludzi dragonów. Sam tu z drugim stem prócz piechoty ostanę. ChodŸ na majdan! I wyszli, żeby wydać rozkazy. Przy progu czekał wyprostowany jak struna Zydor Luœnia. Już wieœć o ekspedycjirozeszła się po majdanie, więc wachmistrzw swoim i swojej kompanii imieniu zaczšł prosić małego pułkownika, by mu z Nowowiejskim iœć pozwolił: - Także to? chcesz ode mnie odejœć? - pytał zdziwiony Wołodyjowski. - Panie komendancie, my temu takiemu synowi œlubowali. A może przyjdzie na nasze ręce! - Prawda jest! Mówił mi o tym pan Zagłoba- odrzekł mały rycerz. Luœnia zwrócił się do Nowowiejskiego: - Panie komendancie! - Czego chcesz? - Jeœli my jego dostaniem, żeby ja go mógł opatrzyć... I taka sroga, zwierzęca zawziętoœć odmalowała się w twarzy Mazura, że Nowowiejski skłonił się zaraz Wołodyjowskiemu i rzekł proszšc: - Wasza miłoœć, pozwól mi tego człeka! Wołodyjowski nie myœlał się sprzeciwiać i tego samego wieczora pod noc sto koni z Nowowiejskim na czele ruszyło w drogę. Szli znanym szlakiem na Mohilów, Jampol. WJampolu zetknęli się z dawnš raszkowskš załogš, z której dwustu ludzi na mocy rozkazania hetmańskiego połšczyło się z Nowowiejskim, reszta zaœ pod wodzš pana Białogłowskiego miała iœć do Mohilowa, w którym stał pan Bogusz. Nowowiejski zaœ pocišgnšł w dół, aż do Raszkowa. Okolice Raszkowa były już zupełnš pustyniš; samo miasteczko zmieniło się w kupę popiołów, które wiatry zdołały już rozwiać na czterystrony œwiata, nieliczni zaœ mieszkańcy pouciekali przed spodziewanš burzš. Był to już bowiem poczštek maja i orda dobrudzkamogła każdej chwili ukazać się w tych stronach, więc niebezpiecznie było w nich dosiadywać. W rzeczywistoœci ordy stały jeszcze wraz z Turkami na kuczunkauryjskim błoniu, ale nie wiedziano o tym w raszkowskich odojach, więc każdy z dawnych mieszkańców Raszkowa, ocalałych po ostatniej rzezi, unosił wczeœnie głowę, dokšd mu się widziało. Luœnia przez drogę układał sobie sposoby ifortele, jakich, wedle jego zdania, powiniensię był chwycić pan Nowowiejski, jeœli chciał szczęœliwie i skutecznie nieprzyjaciela podchodzić. Myœlami tymi dzielił się łaskawie z szeregowcami. - Wy końskie łby - mówił im - wy się na tym nie znacie, ale ja stary, ja się znam. Pójdziem do Raszkowa, tam zataimy się w odojach i będziemy czekać. Przyjdzie orda do brodu, to naprzód przeprawiš się małe zagony, jako to u nich zwyczaj, że czambułstoi i czeka, aż mu owi dadzš znać, czy przezpiecznie. Dopieroż my chyłkiem ruszymy za nimi i pognamy przed sobš aż hen, chociażby do Kamieńca. - A tak i tamtego psubrata możem nie dostać! - zauważył jeden z szeregowych. - Stul gębę! - odparł Luœnia. - Któż pójdzie przodem, jeœli nie Lipki? Jakoż przewidywania wachmistrza zdawałysię sprawdzać. Nowowiejski dotarłszy do Raszkowa dał wypoczynek żołnierzom. Byli już wszyscy pewni, że następnie pójdš ku pieczarom, których pełno było w całej okolicy, i tam zatajš się aż do przybycia pierwszych nieprzyjacielskich zagonów. Lecz drugiego dnia postoju komendant podniósł choršgiew na nogi i powiódł jš za Raszków. "Aż do Jahorlika pójdziemy czy co?" - mówił sobie wachmistrz. Tymczasem zaraz za Raszkowem zbliżyli się tuż do rzeki, a wkilka pacierzy póŸniej stanęli nad tak zwanym "krwawym brodem". Wówczas Nowowiejski nie rzekłszy ni słowa wparł konia w wodę i jšł się przeprawiać na drugš stronę. Żołnierze poczęli spoglšdać na siebie ze zdumieniem. - Jakże to? Do Turczech idziem? - pytał jeden drugiego. Ale nie byli to "moœcipanowie" z pospolitegoruszenia, gotowi do narad i protestów, jenożołnierze prostacy, wzwyczajeni do żelaznej, stanicznej karnoœci; więc za komendantem wparł konie w wodę pierwszyszereg, za nim drugi, trzeci. Nie było najmniejszego wahania. Dziwili się, że w trzysta koni idš do państwa tureckiego, któremu cały œwiat nie może podołać, ale szli. Wkrótce rozkołysana woda zaczęła chlupać koło końskich boków, więc i przestali się dziwić, a myœleli jeno o tym, żeby sakw ze spyżš dla siebie i koni nie zamoczyć Dopiero na drugim brzegu poczęli znów spoglšdać po sobie. - Dla Boga! to my już w Multanach! - zabrzmiały ciche szepty. I jaki taki obejrzał się za siebie, na Dniestr, który w zachodzšcym słońcu błyszczał jak złota i czerwona wstęga. Skały nadbrzeżne, pełne pieczar, także skšpane były w jaskrawych blaskach. Wznosiły się one jak mur, który oto w tej chwili przedzielił tę garœć ludzi od ojczyzny. Dla wielu z nich było to zapewne ostatnie pożegnanie. Przez głowę Luœni przeszła myœl, że może komendant oszalał,ale komendanta rzeczš było rozkazywać, jego słuchać. Tymczasem konie wyszedłszy z wody poczęły w szeregach parskać okrutnie. - Zdrów! zdrów! - rozległy się głosy żołnierskie. Poczytano to za dobrš wróżbę i jakowaœ otucha wstšpiła w serca. - Ruszaj - zakomenderował Nowowiejski. Szeregi ruszyły i poszły ku zachodzšcemu słońcu i ku owym tysišcom, ku owemu rojowisku ludzkiemu, ku owym narodom stojšcym na Kuczunkaurach. Rozdział 49 Przejœcie Nowowiejskiego przez Dniestr i pochód jego w trzysta szabel przeciw potędze sułtańskiej, setki tysięcy wojowników liczšcej, były to czyny, które człowiek wojny nieœwiadom za proste szaleństwo mógłby poczytać. Tymczasem były one tylko zuchwałš wyprawš wojskowš majšcš widoki powodzenia. Naprzód nieraz zdarzało się ówczesnym zagończykom iœć przeciw stokrotnie liczniejszym czambułom, stanšć im na oczach, a potem pomykać przed nimi odcinajšc się krwawo poœcigowi. Właœnie jak wilk wywabia czasem psy za sobš, aby w sposobnej chwili odwrócić się i zarżnšć najzuchwalej docierajšcego pokurcza, tak czynili i oni. Zwierz w okamgnieniu stawał się myœliwcem: pomykał, krył się, przytajał, ale goniony, sam gonił, napadał znienacka i kšsał na œmierć. Był to tak zwany "proceder z Tatary", w którym przeœcigano się w fortelach, podejœciach, zasadzkach. Słynšł z owego procederu najbardziej pan Wołodyjowski, po nim pan Ruszczyc, po nim pan Piwo i pan Motowidło,lecz i Nowowiejski, praktykujšc od dzieciństwa w stepach, należał do tych, których między najsławniejszymi wymieniano, dlatego też było wielce prawdopodobnym, że stanšwszy na oczach ordy, ogarnšć się jej nie pozwoli. Wyprawa jego miała także widoki powodzenia i z tego powodu, że za Dniestrem cišgnęły się kraje pustynne, w których zataić się było łatwo. Gdzieniegdzietylko na porzeczach wznosiły się osady ludzkie, ale w ogóle kraj był mało zamieszkały, bliżej brzegu skalisty i wzgórzysty, dalej stepowy lub lasami pokryty, w których błškały się liczne stadazwierza, poczšwszy od zdziczałych bawołów do jeleni, sarn i dzikich œwiń. Ponieważ sułtan pragnšł przed wyprawš "poczuć się w potędze" i porachować swe siły, więc mieszkajšce wedle Dniestrowego Niżu ordy białogrodzkie i dalsze jeszcze, dobrudzkie, pocišgnęły z rozkazania padyszacha hen, za Bałkany, za nimi poszli i karałaszowie multańscy, tak że kraj opustoszał jeszcze bardziej i można nim było cišgnšć tygodnie całe nie będšc przez nikogo widzianym. Natomiast zbyt dobrze znał pan Nowowiejski obyczaje tatarskie, aby nie miał wiedzieć, że gdy czambuły przekroczš raz granicę Rzeczypospolitej, będš już iœć ostrożnie, pilne dajšc baczeniena wszystkie strony; tu zaœ, w swoim jeszcze kraju, pójdš szerokš ławš, żadnych ostrożnoœci nie zachowujšc. I istotnie tak było; spotkanie œmierci wydałoby się Tatarom prawdopodobniejsze niż spotkanie w głębi Besarabii, na samych tatarskich rubieżach, wojsk tej Rzeczypospolitej, która ich nie miała dosyć na obronę własnych granic. Ufał więc pan Nowowiejski, że wyprawa jego naprzód zdumieje nieprzyjaciela, a zatem większe jeszcze pożytki przyniesie, niż się pan hetman spodziewał; po wtóre, że dla Azji i Lipków zgubnš stać się może. Łatwo było młodemu porucznikowi odgadnšć, iż Lipkowie i Czeremisy, jako znajšcy wybornie Rzeczpospolitš, pójdš w przedniej straży, i na tej pewnoœci głównš nadzieję zakładał. Wpaœć niespodzianie iˇschwytać wrażego Azję, odbić może siostrę i Zosię - wyrwać je z niewoli, zemsty dokonać, potem samemu na wojnie zginšć - oto było wszystko, czego jeszcze pragnęła rozdarta dusza Nowowiejskiego. Pod wpływem tych myœli i nadziei Nowowiejski otrzšsnšł się z martwoty i ożył. Pochód przez nieznane drogi, ciężkie trudy, szeroki powiew stepowy i niebezpieczeństwa zuchwałej wyprawy wzmocniły mu zdrowie i powróciły dawnš siłę. Zagończyk poczšł brać w nim górę nad nieszczęœnikiem. Przedtem nie było w nim miejsca na nic innego, jak na wspominkii mękę, teraz musiał rozmyœlać po całych dniach, jak nieprzyjaciela podejœć i poszarpać. Przeszedłszy Dniestr, szli na ukos i w dół ku Prutowi, zapadajšc często dniem w lasach i oczeretach, nocš zaœ czynišc spieszne a tajemnicze pochody. Kraj, dziœ jeszcze niezbyt osiadły a wówczas zamieszkały przeważnie przez koczowników, po większej częœci był pusty.Bardzo rzadko napotykali pola kukurydzane,a przy nich osady. Idšc tajemnie, starali się unikać większych osad, ale zajeżdżali częstokroć œmiało do mniejszych, złożonych z jednej, dwu, trzech lub nawet kilkunastu chat, wiedzšc, że nikomu z mieszkańców nie przyjdzie na myœl biec przed nimi ku Budziakowi i ostrzegać tamtejszych Tatarów. Luœnia pilnował zresztš, aby to się nie stało, lecz wkrótce i tej ostrożnoœci zaniechał, przekonał się bowiem, że ci nieliczni osadnicy, chociaż niby sułtańscy poddani, sami z trwogš oczekujš nadejœcia wojsk sułtańskich, a powtóre, że nie majš żadnego pojęcia, co to za ludzie do nich przychodzš, i cały oddziałbiorš za jakowychœ karałaszów, którzy za innymi na rozkaz sułtana cišgnš. Dostarczano też im bez oporu kukurydzowych placków, suszonego dereniuisuszonego bawolego mięsa. Każdy chutornik miał swe gromady owiec, bawołów i koni, poukrywane przy rzekach. Od czasu do czasu napotykali też bardzo liczne stada półzdziczałych bawołów, których pilnowało po kilkunastu pastuchów. Ci ma, o owiła go odszukać. . osła 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPjc1şŕc1šĐc1j-Ů c1C;1R?(1koczowali na stepie, w namiotach, pozostawali zaœ na miejscu dopóty tylko, dopóki pasza znajdowała się w obfitoœci. Częstokroć byli nimi starzy Tatarowie. Nowowiejski otaczał owych "czabańczyków" z takimi ostrożnoœciami, jakby o czambuł chodziło; otoczonych nie żywił, aby nie puœcili rozgłosu hen, ku Budziakowi, o jego pochodzie. Szczególniej Tatarów, wypytawszy ich wprzód o drogi, araczej bezdroża, œcinać kazał bez miłosierdzia, tak aby noga nie uszła. Następnie brał ze stada tyle sztuk, ile mu było potrzeba, i szedł dalej. W miarę jak szli na południe, stada przytrafiały się częœciej, a pilnowali ich sami niemal Tatarowie, w kupach doœć znacznych. W cišgu dwutygodniowego pochodu otoczył Nowowiejski i wygniótł trzy watahy pastusze od stad owczych, po kilkudziesięciu ludzi liczšce. Dragoni zabierali im wszawe kożuchy i oczyœciwszy je nad ogniem, sami przystrajali się w nie, aby się stać podobnymi do dzikich czabańczyków i owczarów. W drugim tygodniu wszyscy już byli z tatarska przybrani i wyglšdali zupełnie na czambuł. Została im tylko jednostajna broń regularnej jazdy, kolety zaœ zachowali w trokach, aby się w nie przebrać za powrotem. Z bliska, po płowych mazurskichwšsiskach i błękitnych oczach, można by ich poznać, co zacz sš, lecz z daleka najwprawniejsze oko mogło się na ich widok omylić, zwłaszcza że pędzili jeszcze przed sobš i stada, które im były na spyżę potrzebne. Zbliżywszy się do Prutu, szli w dół lewym brzegiem. Ponieważ szlak kuczmański zbyt był ogłodzony, łatwo było przewidzieć, że zastępy sułtań- skie, a przed nimi ordy pójdš na Falezi, Husz, Kotimore i potem dopiero szlakiem wołoskim - i albo skręcš ku Dniestrowi, albo jeszcze pocišgnš wprost, jak sierpem rzucił, przez całš Besarabię, by dopiero koło Uszycy wynurzyć się w granice Rzeczypospolitej. Nowowiejski tak był tego pewien, że szedł coraz wolniej, nic na czasnie zważajšc, i coraz ostrożniej, aby się zbyt nagle na czambuły nie natknšć. Wszedłszy wreszcie między widły rzeczne utworzone przez Saratę i Tekicz zapadł tam na długo raz dlatego, żeby dać wypoczynek koniom i ludziom, a po wtóre, aby w dobrze osłoniętym miejscu oczekiwać na przedniš straż ordzińskš. Miejsce zaœ było dobrze osłonięte i dobrzewybrane, całe bowiem widły rzeczne i zewnętrzne brzegi były poroœnięte częœciš zwyczajnym dereniem, częœciš œwidwš. Gaj ów rozcišgał się jak okiem sięgnšć pokrywajšc grunt miejscami zbitym gšszczem, miejscami zaœ tworzšc kępy, między którymi szarzały puste przestrzenie przydatne do założenia majdanu. O tej porze drzewa i krze już okwitły, wczesnš wiosnš jednak musiało tubyć całe morze żółtych i białych kwiatów. Gaj był zupełnie bezludny, natomiast roił się od wszelkiego rodzaju zwierza, jako to:jeleni, sarn, zajęcy i wszelkiego rodzaju ptastwa. Tu i owdzie nad brzegami Ÿródeł żołnierze odkryli także œlady niedŸwiedzi. Jeden z nich w dwa dni po przybyciu podjazdu zabił parę owiec, wskutek czego Luœnia obiecywał sobie urzšdzić na niego łowy, że jednak Nowowiejski, chcšc leżeć skrycie, nie pozwolił używać muszkietów, żołnierze wybierali się na rabusia z oszczepami i siekierami. PóŸniej znaleziono przy Ÿródłach także i œlady ognisk, ale stare, prawdopodobnie zeszłoroczne. Widocznie czasem zaglšdali tu koczownicy ze stadami lub może Tatarzy przychodzili wycinać dereniowe pędy na kiœcienie. Jednakoż najstaranniejsze poszukiwania nie zdołały wykryć żyjšcej ludzkiej istoty. Nowowiejski postanowił nie iœć dalej i tu czekać na przybycie wojsk tureckich. Założono więc majdan. Pobudowano szałasy i poczęło się oczekiwanie. Na krańcach gaju stanęły straże, z których jedne spoglšdały dzień i noc ku Budziakowi, drugie na Prut, w stonę Falezi. Nowowiejski wiedział, że po pewnych oznakach odgadnie zbliżanie się wojsk sułtańskich, zresztš wysyłał i małepodjazdy, na których czele sam stawał najczęœciej. Pogoda sprzyjała wybornie postojowi w tym suchym kraju. Dnie były znojne, ale w cieniu gęstwy łatwo się było przed upałem uchronić, noce - jasne, ciche, księżycowe, w czasie których chaszcze trzęsły się od œpiewania słowików. W czasie takich to nocy najwięcej cierpiał Nowowiejski, bo spać nie mogšc rozmyœlał - i o dawnym szczęœciu, i o teraŸniejszych czasach klęskiwspominał. Żył tylko myœlš, że gdy serce zemstš nasyci, będzie szczęœliwszy i spokojniejszy. Tymczasem zbliżał się termin, w którym miał albo tej zemsty dokonać, albo zginšć. Tydzień płynšł im za tygodniem na gospodarstwie w pustyni i na czuwaniu. Przez ten czas przeznali wszystkie szlaki, jary, błonia, rzeki i strumienie, zagarnęli znów kilka stad, wycięli kilka nielicznych kup koczowników i czyhali wcišż w tej gęstwie, jak dziki zwierz czyha na łup. Na koniec chwila oczekiwana nadeszła. Pewnego poranku ujrzeli stada ptastwa cišgnšcego niebem i ziemiš. Dropie, pardwy,błękitnonogie przepiórki sunęły trawami kugšszczom, w górze zaœ leciały kruki, wrony, a nawet błotne ptastwo, widocznie płoszone nad brzegami Dunaju lub na błotach dobrudzkich. Na ów widok spojrzelipo sobie dragoni i wyraz: "Idš! idš!" - przeleciał z ust do ust. Twarze ożywiły sięzaraz, wšsy poczęły się poruszać, oczy błyszczeć, ale w tym ożywieniu nie było najmniejszego niepokoju, byli to wszystko ludzie, którym wiek życia zbiegł na "procederze", czuli więc tylko tyle, co czujš psy myœliwskie, gdy już zwierza zawietrzš. Ogniska zostały w tej chwili zalane, aby dym nie zdradził obecnoœci ludzkiej w gšszczach, konie posiodłane- i cały oddział stanšł w gotowoœci do pochodu. Należało teraz wymiarkować tak czas, abywpaœć na nieprzyjaciela w chwili, gdy będzie czynił postój. Nowowiejski rozumiałdobrze, że wojska sułtańskie nie idš z pewnoœciš zbitš masš, tym bardziej że sš w kraju swoim, w którym jakiekolwiek niebezpieczeństwo było zupełnie nieprawdopodobnym. Wiedział przy tym, że przednie straże zawsze chodzš w mili albo we dwóch przed całš potęgš, spodziewał się zaœ słusznie, że w pierwszej straży pójdš Lipkowie. Przez pewien czas wahał się, czy iœć im naspotkanie tajemnymi a dobrze już znanymi mu drogami, czy czekać na ich przybycie wdereniowej puszczy. Wybrał to ostatnie, ponieważ z puszczy łatwiej było wypaœć wkażdej chwili niespodzianie. Upłynšł jeszczecały dzień, potem noc, w czasie której nie tylko ptactwo, ale i zwierz ziemny cišgnšł stadami ku gęstwie. Następnego poranku nieprzyjaciel już był widoczny. Na południe od krańca dereniowego gaju cišgnęło się obszerne, lubo pagórzyste błonie gubišce się hen, na widnokręgu. Na tym to błoniu ukazał się nieprzyjaciel i zbliżał się ku Tekiczowi doœć szybko. Dragoni patrzyli z chaszczów na owš czarniawš masę, która już to nikła chwilami z oczu, zakrywana przez garby gruntu, już ukazywała się znowu w całej swej rozcišgłoœci. Luœnia, który miał wzrok nadzwyczajny, wpatrywał się czas jakiœ z natężeniem w owe zbliżajšce się kupy, po czym zbliżył się do Nowowiejskiego. - Panie komendancie! - rzekł - ludzi tam niemasz wiele: to jeno stada wyganiajš na paszę. Nowowiejski po małej chwili przekonał się,że Luœnia ma słusznoœć, i twarz rozjaœniłamu się radoœciš. - To znaczy, że postój wypadł im na milę albo półtory od tych chaszczów? - rzekł. - Tak jest - odparł Luœnia. - Idš widać nocami, by się upałów uchronić, a w dzień spoczywajš; konie zaœ wysyłajš aż do wieczora na pastwiska. - Siła widzisz straży przy koniach? Luœnia wysunšł się znów na brzeg zaroœli i nie powracał przez czas dłuższy. Na koniec jednak pokazał się znowu i rzekł: - Będzie koni z półtora tysišca, a ludzi przynich ze dwudziestu pięciu. W swoim sš kraju i nie bojš się niczego, więc i straży większych nie stawiajš. - A ludzi mogłeœ rozeznać? - Jeszcze sš opodal, ale to Lipki, panie! Jużoni nasi!.. - Tak jest! - rzekł Nowowiejski. Jakoż był już pewien, że mu żywa noga z tych ludzi nie ujdzie. Dla takiego zagończyka, jakim był, i dla takich żołnierzy, jakim przywodził, było to zadanie zbyt łatwe. Tymczasem koniuchowie pędzili stado bliżej i bliżej pod dereniowe chaszcze. Luœnia jeszcze raz wysunšł się na brzeg i jeszczeraz wrócił. Twarz jego jaœniała radoœciš i okrucieństwem. - Lipki, panie, na pewno! - szepnšł. Usłyszawszy to Nowowiejski zakwilił jak jastrzšb i wnet oddział dragonów cofnšł się w głębokie gšszcze. Tam rozpadł się nadwa oddziały, z których jeden zapadł zaraz w wšwóz, by wynurzyć się z niego dopiero z tyłu stada i Lipków, drugi uformował półkole i czekał. Wszystko to odbyło się tak cicho, że najwprawniejsze ucho nie mogłoby żadnegoszmeru ułowić; nie zabrzęczała szabla ni ostroga, koń nie zarżał; gęste trawy, którymi gaj był podszyty, tłumiły tupot kopyt. Wreszcie i konie zdawały się rozumieć, że powodzenie napadu od ciszy zależy, bo i one nie pierwszy raz pełniły podobnš służbę. Z wšwozu i z gšszczów odzywały się tylko kwilenia jastrzębia, coraz cichsze i coraz rzadziej. Stado lipkowskie zatrzymało się przed gajem i rozrzuciło większymi lub mniejszymi kupami po błoniu. Sam Nowowiejski był teraz na skraju i œledził wszystkie ruchy koniuchów. Dzień był pogodny, godzina przedpołudniowa, ale już słońce stało wysoko i sypało żarem na grudŸ. Konie poczęły się tarzać, następnie zbliżyły się do chaszczów. Koniuchowie przyjechali na skraj gaju, tam pozsiadawszy z koni puœcilije na arkanach, sami zaœ, szukajšc cienia i chłodu, weszli w zaroœla i rozłożyli się podwiększym krzem na spoczynek. Wkrótce buchnęło płomieniem ognisko, gdy zaœ suche patyki zwęgliły się już i obsypały popiołem, koniuchowie położyli nawęglach pół Ÿrebięcia, sami zaœ usiedli opodal dla ochrony od żaru. Niektórzy powycišgali się na murawie, niektórzy rozmawiali siedzšc w kuczki, po turecku; jeden poczšł grać na piszczałce. W gęstwiepanowała cisza zupełna, czasem tylko jastrzšb zakwilił. Zapach przypalonego mięsa oznajmił wreszcie, iż pieczeń gotowa, więc dwóch wycišgnęło jš z popiołu i zawlokło pod kierz cienisty. Tam obsiedli jš wszyscy wkoło i rozdarłszy nożami, żarli ze zwierzęcš żarłocznoœciš wpółsurowe ochłapy, z których krew osiadała im na palcach i œciekała po brodach. Następnie, opiwszy się kwaœnego kobylego mleka z bukłaków, poczuli sytoœć w brzuchach. Chwilę rozmawiali jeszcze, po czym głowy ich i członki stały się ociężałe. Przyszło południe. Żar leciał z nieba na ziemię coraz większy. Grunt leœny upstrzył się œwietlistymi, drgajšcymi plamami utworzonymi przez promienie słońca przenikajšce w gęstwę. Umilkło wszystko, nawet jastrzębie przestały kwilić. Kilku Lipków wstało i powlokło się ku skrajowi, by popatrzyć na konie, inni powycišgali się na kształt trupów na pobojowisku i wkrótce zmorzył ich sen. Lecz sen po obżarciu i opiciu się musiał być jakiœ ciężki, a złowrogi, bo czasem który jęknšłgłęboko, czasem inny otworzył na chwilę powieki i powtórzył: - Ałła, Bismiłła... Nagle ze skraju lasu dał się słyszeć jakiœ odgłos cichy, ale straszny, jakby krótkie rzężenie duszonego człowieka, który nie miał czasu zawyć. Czy uszy koniuchów byłytak czujne, czy jakiœ instynkt zwierzęcy ostrzegł ich przed niebezpieczeństwem, czy wreszcie œmierć tchnęła na nich lodowatym tchnieniem, doœć, że w jednej chwili porwali się wszyscy ze snu. - Co to jest? Gdzie tamci od koni? - poczęli pytać jedni drugich. Wtem z dereniowego krza ozwał się jakiœ głos po polsku: - Tamci nie wrócš! I w tej chwili sto pięćdziesišt ludzi runęło kołem na koniuchów przerażonych tak strasznie, że krzyk zamarł im w piersi. Ledwie który zdołał chwycić za handżar. Koło napastników zalało ich i pokryło zupełnie. Kierz trzšsł się pod parciem ciał ludzkich, które kotłowały się w bezładnej kupie. Słychać było œwist ostrzy, sapanie, czasem jęk lub chrapnięcie, ale trwało to wszystko jedno mgnienie oka. Po czym ucichło wszystko. - Ilu żywych? - spytał jakiœ głos wœród napastników. - Pięciu, panie komendancie. - Obejrzyć ciała, by się któren nie zataił, ikażdemu nożem dla pewnoœci dać po gardle,a jeńców do ogniska! Rozkaz został w jednej chwili spełniony. Trupy poprzygważdżano do murawy ich własnymi nożami; jeńców, przywišzawszy im nogi do kijów, pokładziono wokół ogniska, które Luœnia rozgarnšł tak, aby węgle ukryte pod popiołem znajdowały się na wierzchu. Jeńcy patrzyli na te przygotowania i na Luœnię błędnymi oczyma. Było między nimi trzech chreptiowskich Lipków i ci znali wachmistrza doskonale. Ów poznał ich także i rzekł: - No, kamraty! trzeba teraz będzie œpiewać, a nie, to na prażonych podeszwach pójdziecie na tamten œwiat. Po starej znajomoœci węgli nie pożałuję To rzekłszy dorzucił na węgle suchych gałęzi, które buchnęły zaraz wysokim płomieniem. Lecz nadszedł Nowowiejski i badać poczšł.Z zeznań jeńców okazało się to, co po częœci odgadł już młody porucznik. Lipkowie i Czeremisi szli w przedniej straży, przed ordš i przed wszystkimi sułtańskimi wojskami. Wiódł ich Azja Tuhaj-bejowicz, któremu wszystkie œciahy oddano pod komendę. Szli, z powodu upałów, tak jak i całe wojsko, nocami, na dzień zaœ wysyłali stada na paszę. Nie strzegli się, bo nikt nie przypuszczał, żebyjakiekolwiek wojsko mogło na nich wpaœć nawet w pobliżu Dniestru, a cóż dopiero nadPrutem, tuż obok ordzińskich siedzib; szli tedy wygodnie, ze stadami i wielbłšdami, które niosły namioty dla starszyzny. MurzyAzji namiot łatwo poznać, bo na wierzchu ma buńczuk zatknięty i œciahy choršgwie w czasie postoju przy nim zatykajš. Sieheń lipkowski został o małš milę; jest w nim około dwóch tysięcy głów, ale częœć ludzi została przy białogrodzkiej ordzie, która cišgnie znów o milę od lipkowskiego czambułu. Nowowiejski wypytywał jeszcze o drogi, którymi do siehenia najłatwiej się dostać, następnie, jak stojš namioty, wreszcie poczšł badać o to, o co mu chodziło najwięcej. - Niewiasty jakowe sš w namiocie? - spytał. Lipkowie zadrżeli o własnš skórę. Ci z nich,którzy dawniej służyli w Chreptiowie, wiedzieli doskonale, że Nowowiejski był bratem jednej z tych niewiast, a narzeczonym drugiej, rozumieli więc, co zawœciekłoœć musi go ogarnšć, gdy dowie się całej prawdy. Wœciekłoœć ta mogła spaœć naprzód na nich, więc poczęli się wahać, ale Luœnia rzekł zaraz: - Panie komendancie, ogrzejem psubratom podeszwy, to będš mówić! - Wsuń im nogi w węgle! - rzekł Nowowiejski. - Pomiłujcie! - zawołał Eliaszewicz, stary chreptiowski Lipek - powiem wszystko, na co patrzyły oczy moje... Luœnia spojrzał na komendanta, czy mimo tej zapowiedzi nie każe spełnić groŸby, lecz ów skinšł rękš i rzekł do Eliaszewicza: - Mów, coœ widział? - My niewinni, panie - odpowiedział Eliaszewicz - my za komendš szli. Murza nasz darował siostrę waszej miłoœci panu Adurowiczowi, któren jš w namiocie miał. Ja jš na Kuczunkaurach widział, jak po wodę z wiadrami chodziła, ipomagał jej dŸwigać, bo ciężarna chodziła... - Gorze! - szepnšł Nowowiejski. - A drugš pannę murza nasz sam w namiocie miał. My jej tak często nie widywali, ale nieraz słyszeli, jak krzyczała, bo murza, choć jš dla rozkoszy trzymał, przecie jš co dzień puhš bijał i nogami kopał... Wargi Nowowiejskiego pobielały i poczęły się trzšœć. Eliaszewicz zaledwie dosłyszał pytanie: - Gdzie one teraz? - Sprzedane do Stambułu. - Komu? - Murza sam pewnie nie wie. Wyszło rozkazanie od padyszacha, by w obozie nie było niewiast. Sprzedawali wszyscy na bazarze, to i murza przedał. Badanie się skończyło i przy ognisku zapanowała cisza.Tylko od niejakiego czasu wstał goršcy południowy wiatr i trzšsł gałęziami dereniu, które szumiały coraz mocniej. Powietrze uczyniło się duszne; na krańcu widnokręgu ukazało się kilka chmur, ciemnych w œrodku, a połyskujšcych miedziano na brzegach. Nowowiejski odszedł od ogniska i szedł jakbłędny, nie zdajšc sobie sprawy, dokšd zdšża. Na koniec rzucił się twarzš na ziemię i poczšł drzeć paznokciami ziemię, póŸniej kšsać własne ręce i chrapać, jak gdyby konał. Kurcz wstrzšsał jego olbrzymim ciałem, i leżał tak przez całe godziny. Dragoni patrzyli na niego z dala, ale nawet Luœnia nie œmiał się zbliżyć. Natomiast wymiarkowawszy, że komendant sła 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPc1 PBc1!’ 1" ęc2€#ý.>c2$;>2nie będzie się gniewał za nieoszczędzanie Lipków, straszliwy wachmistrz wprost z wrodzonego okrucieństwa ponatykał im murawy do ust, żeby wrzaskom zapobiec, i pozarzynał ich jak woły. Oszczędził tylko jednego Eliaszewicza przypuszczajšc, że ów będzie jako przewodnik potrzebny. Skończywszy robotę poodcišgał drgajšce jeszcze trupy od ogniska i ułożył je szeregiem, sam zaœ poszedł spoglšdać na komendanta. - Choćby oszalał - mruknšł sobie - i tak tamtego musim dostać; Południe przeszło, popołudniowe godziny również - i dzień poczšł się chylić ku zachodowi. Lecz owe małe z poczštku chmury zajęły już prawie całe niebiosa i stawały się coraz gęstsze i ciemniejsze nietracšc owego miedzianego blasku po brzegach. Olbrzymie ich kłęby obracały się ociężale, na kształt kamieni młyńskich, naokół własnych osi, następnie zachodziły na siebie, parły jedne na drugie i spychajšcsię wzajem z wysokoœci, staczały się zbitym tłumem niżej i niżej ku ziemi. Wiatr uderzał czasem jak drapieżny ptak skrzydłem, przyginał derenie i œwidwy do ziemi, porywał tuman liœci i roznosił go z wœciekłoœciš; chwilami ustawał, jakby w ziemię zapadł. A w tych chwilach ciszy słychać było w kłębišcych się chmurach jakieœ złowrogie charczenie, syk, szum, rzekłbyœ: zbierajš się w nich zastępy gromów, szykujš się do bitwy- i warczšc głucho, podniecajš w sobie zaciekłoœć i gniew, nim wybuchnš i uderzš zapamiętale na struchlałš ziemię. - Burza! burza idzie! - szeptali do siebie dragoni. Burza szła. Czyniło się coraz ciemniej. Wtem na wschodzie, od strony Dniestru, wstał grzmot i poczšł toczyć się ze straszliwym łoskotem po niebie, aż hen, kuPrutowi; tam umilkł na chwilę, lecz zerwałsię znowu, runšł na budziackie stepy i wreszcie jšł przewalać się naokół całego widnokręgu. Pierwsze wielkie krople dżdżu upadły na spieczonš murawę. W tej chwili przed dragonami pojawił się Nowowiejski. - Na koń! - krzyknšł grzmišcym głosem. I po upływie takiego czasu, jakiego potrzeba na odmówienie krótkiego pacierza,ruszył na czele stu pięćdziesięciu jeŸdŸców. Wyjechawszy z gaju, połšczył się przy stadzie z drugš połowš swych ludzi, pilnujšcš od pola, by żaden z koniuchów nie wymknšł się ukradkiem do obozu. Dragoni obegnali w mgnieniu oka stado i wydawszy dziki, właœciwy tatarskim koniuchom okrzyk, ruszyli naprzód, pędzšc przed sobš zhukany tabun. Wachmistrz trzymał na arkanie Eliaszewicza i krzyczał mu do ucha chcšc przekrzyczeć łoskot grzmotów: - ProwadŸ, psiakrew, a prosto, bo nożem wgardło! Tymczasem chmury stoczyły się tak nisko, że prawie dotykały ziemi. Nagle buchnęło jakby żarem z pieca i zerwał się wœciekły huragan; wkrótce rażšca œwiatłoœć rozdarła ciemnoœć: runšł grom, za nim drugi, trzeci, w powietrzu rozszedł się zapach siarki i znów uczyniła się ciemnoœć.Przerażenie ogarnęło tabun. Konie, gnane z tyłu przez dzikie okrzyki dragonów, pędziły z otwartymi nozdrzami i rozwianš grzywš, nie; tykajšc ziemi w pędzie, grzmot nie ustawał ani na chwilę, wiatr wył, a oni gnali bez pamięci w tym wichrze, w tej pomroce, wœród łoskotu, odktórego ziemia zdawała się pękać, gnani sami przez burzę i przez zemstę, podobni na tym pustym stepie do strasznego korowodu upiorów lub złych duchów. Przestrzeń uciekała za nimi. Nie potrzebowali i przewodnika, bo stado biegłowprost do obozowiska Lipków, które było bliżej i bliżej. Lecz nim dobiegli, burza rozpętała się tak, jakby niebo i ziemia oszalały. Cały widnokršg zapłonšł żywym ogniem, przy którego blasku dojrzeli już z dala stojšce na stepie namioty; œwiat trzšsł się od huku gromów; zdawało się, że kłęby chmur zarwš się lada chwila i zwalš się na ziemię. Jakoż otworzyły się ich upusty i potoki dżdżu zaczęły zalewać step. Fala przesłoniła œwiat tak, iż na kilkakroków nie było nic widać, a z rozpalonej od żaru słonecznego ziemi wstał wnet gęsty opar. Chwila jeszcze i stado, a z nim dragoni, będš już w obozowisku. Lecz tabun przed samymi namiotami rozbiegł się w dzikim popłochu na obie strony; wówczas trzysta piersi wydało straszliwv krzyk, trzysta szabel zamigotało od ognia błyskawic i dragoni wpadli w namioty. Lipkowie przed wybuchem ulewy widzieli w œwietle błyskawic nadbiegajšce stado, lecz żaden znich nie domyœlił się, jak straszni pędzš je koniuchowie. Chwyciło ich tylko zdziwienie iniepokój, dlaczego tabun pędzš tak wprost na namioty, więc poczęli krzykać, aby zestraszyć konie. Sam Azja Tuhaj-bejowicz uchylił skrzydło płócienne i mimo dżdżu wyszedł na zewnštrz z gniewem w swej groŸnej twarzy. Lecz właœnie w tej chwili tabun rozbiegł się, a wœród strug deszczu iw oparach zaczerniały jakieœ straszne postacie, wielekroć razy od koniu- chów liczniejsze, i zagrzmiał straszliwy krzyk: - Bij, morduj!... Nie było już czasu na nic, nawet na to, by pomyœleć, co się stało; nawet na to, by sięprzerazić. Orkan ludzki, straszniejszy i bardziej wœciekły od burzy, zwalił się na obozowisko. Zanim Tuhaj-bejowicz zdołał jednym krokiem cofnšć się ku namiotowi, rzekłbyœ:nadludzka siła porwała go i podniosła od ziemi; nagle uczuł, że cisnš go jakieœ straszne objęcia, że od tego uœcisku gnš się jego koœci, pękajš żebra, przez chwilę dojrzał jakby we mgle twarz, od której wolałby widzieć szatańskš, i omdlał. A tymczasem rozpoczęła się bitwa, a raczej rzeŸ okropna. Burza, ciemnoœć, nieznana liczba napastników, nagłoœć napadu i rozegnanie koni sprawiły, że Lipkowie nie bronili się niemal wcale. Ogarnęło ich po prostu szaleństwo strachu.Nikt nie wiedział, dokšd uciekać, gdzie się chronić; wielu nie miało przy sobie broni, wielu napad pochwyciłwe œnie -więc odurzeni, obłškani z przerażenia, zbijali sięw gęste kupy tłoczšc się, przewracajšc, depcšc. Parły ich i obalały piersi końskie, cięły szable, miażdżyły kopyta. Nie tak wicher łamie, niszczy i pustoszy młody bór, nie tak wilcy wżerajš się w stado oœlepłych owiec, jak tratowali i cięli ich dragoni. Z jednej strony obłęd, z drugiej wœciekłoœć i zemsta dopełniały rozmiaru klęski. Potoki krwi pomieszały się z deszczem. Lipkom zdawało się, że niebo sięna nich wali, że ziemia rozstępuje się pod ich nogami. Łoskot grzmotów, huk piorunów, szum dżdżu, ciemnoœć, groza burzy wtórowały strasznymi odgłosami rzezi. Konie dragońskie, ogarnięte również przerażeniem, rzucały się jak szalone w gęstwę ludzkš, rozrywajšc jš, łamišc i œcielšc pokotem na ziemi. Wreszcie mniejsze kupy poczęły pierzchać,ale do tego stopnia straciły œwiadomoœć miejsca, że uciekały kołem po pobojowisku, zamiast uciekać przed siebie -i uderzajšc często o siebie, jak dwie przeciwległe fale, biły się ze sobš, przewracały się wzajem i szły pod miecz. Wreszcie rozproszono resztki zupełnie, rozegnano i cięto w ucieczce i w pogoni bezmiłosierdzia, nie bioršc nikogo żywcem, dopóki tršbki w obozowisku nie odwołały poœcigu. Nigdy napad nie był bardziej niespodziany, ale też nigdy klęska straszniejszš. Trzystu ludzi rozpędziło w cztery strony œwiata blisko dwa tysišce wybornej jazdy przewyższajšcej nieskończenie sprawnoœciš zwykłe czambuły. Większa częœć jej leżała mostem wœród czerwonychkałuż utworzonych przez deszcz i krew. Reszta w rozproszeniu uchroniła głowy dzięki ciemnoœci i umykała pieszo, na oœlep,nie wiedzšc, czy nie biegnie znów pod nóż. Zwycięzcom pomogła burza i pomroka, jakby gniew boży walczył po ich stronie przeciw zdrajcom. Noc już zapadła zupełna, gdy Nowowiejskiwyruszył na czele dragonów na powrót ku granicom Rzeczypospolitej. Między młodym porucznikiem a wachmistrzem Luœniš szedł koń tabunny, na którego grzbiecie leżał skrępowany powrozami wódz wszystkich Lipków, Azja Tuhaj-bejowicz, omdlały i z połamanymi żebrami, ale żyw. Oni zaœ obaj spoglšdali na niego co chwila tak uważnie i troskliwie, jakby skarb wieŸli i bali się go uronić. Burza poczęła przechodzić; po niebie cwałowały jeszcze gromady chmur, ale w przerwach między nimi poczęły œwiecić gwiazdy, odbijajšc się w jeziorkach wody utworzonych na stepie przez ulewę. W oddali, w stronie granic Rzeczypospolitej, huczał jeszcze od czasu do czasu grzmot. Rozdział 50 Zbiegowie lipkowscy dali znać o klęsce ordzie białogrodzkiej, gońce zaœ od niej ponieœli wieœć do Orduihamajunu, to jest do cesarskiego obozu, w którym nadzwyczajneuczyniła wrażenie. Pan Nowowiejski nie potrzebował, prawdę mówišc, umykać zbytspiesznie ze swoim łupem do Rzeczypospolitej, bo nie tylko w pierwszej chwili, ale i przez dwa następne dni nikt go nie gonił. Sułtan zdumiał się tak, że nie wiedział, co poczšć. Na razie wysłał czambuły białogrodzkie i dobrudzkie, by sprawdziły, jakie wojska sš w okolicy. Te poszły niechętnie, bo im o własnš skórę chodziło. Tymczasem wieœć, podawana z ust do ust, urosła do rozmiarów znacznej klęski. Tych z mieszkańców głębokiej Azji lub Afryki, którzy nigdy dotšd nie chodzili na wojnę do Lechistanu, a słyszeli z opowiadań o strasznej jeŸdzie niewiernych;zdjšł strach na myœl, że już znajdujš się wobec tego nieprzyjaciela, który nie czeka na nich w swych granicach, ale szuka ich wsamym państwie padyszacha. Sam wielki wezyr i "przyszłe słońce wojny", kajmakan Czarny Mustafa, nie wiedzieli również, co o tym napadzie myœleć. Jakim sposobem ta Rzeczpospolita, o której bezsilnoœci mieli jak najdokładniejsze relacje, występowała nagle zaczepnie, tegonie umiała odgadnšć żadna turecka głowa, doœć, że pochód okazał się być odtšd mniejpewnym i mniej do łatwego triumfu podobnym. Sułtan na radzie wojennej przyjšł i wezyra, i kajmakana z groŸnym obliczem. - Zwiedliœcie mnie - mówił - nie muszš Lachowie być tak słabi, skoro sami nas aż tu szukajš. Mówiliœcie, że Sobieski nie będzie Kamieńca bronił, a owóż pewnie to on z całym wojskiem przed nami... Wezyr i kajmakan próbowali tłumaczyć panu, że mogła to być jakaœ luŸna wataha zbójecka, ale wobec znalezionych muszkietów i troków, w których były kolety dragońskie, sami w to nie wierzyli. Niedawna, nad wszelkš miarę zuchwała, a jednak zwycięska wyprawá Sobieskiego na Ukrainę pozwalała przypuszczać, że groŸnywódz i teraz wolał zaskoczyć nieprzyjaciela. - Nie ma on wojsk - mówił po wyjœciu z rady wielki wezyr do kajmakana - ale lew w nim mieszka trwogi nie znajęcy; jeœli choć kilkanaœcie tysięcy zebrał i jest tu, tedy w krwi pójdziemy do Chocimia. - Chciałbym się z nim zmierzyć - rzekł młody Kara Mustafa. - Oby Bóg odwrócił wówczas od ciebie nieszczęœcie! - odpowiedział wielki wezyr. Powoli jednak czambuły białogrodzkie i dobrudzkie przekonały się, że nie tylko większych, ale i żadnych wojsk w pobliżu nie masz. Odkryto natomiast œlady oddziału liczšcego około trzechset koni, który spiesznie dšżył ku Dniestrowi. Ordyńcy majšc w pamięci los Lipków nie œcigali go z obawy zasadzki. Napad na Lipków pozostał czymœ zdumiewajšcym i niewytłumaczonym,ale spokój wracał powoli w Orduihamajunie - i wojska padyszacha rozpoczęły znów pochód, podobny do powodzi. Tymczasem Nowowiejski wracał bezpiecznie ze swoim żywym łupem do Raszkowa. Wracał spiesznie, ale doœwiadczeni zagończycy już drugiego dnia poznali, że nie sš œcigani, szli więc mimo poœpiechu tak, aby nie zdrożyć zanadto koni. Azja jechał cišgle między Nowowiejskim a Luœniš, przykrępowany sznurami do grzbietu bachmata. Ponieważ dwa żebra miał złamane i osłabł srodze, bo i rany zadane przez Basię w twarz otworzyły mu się wskutek szamotania się zNowowiejskim, a następnie wskutek jazdy ze zwieszonš głowš, więc straszny wachmistrz miał o nim staranie, aby nie umarł przed przybyciem do Raszkowa i nie udaremnił zemsty. Młody Tatar chciał zaœ umrzeć wiedzšc, co go czeka. Naprzód postanowił się zamorzyć głodem i nie chciał przyjmować pokarmów, lecz Luœnia podważał mu zaciœnięte zęby nożem i wlewał przemocš do ust gorzałkę i mołdawskie wino zasypane startym na proch sucharem. Na popasach oblewał mu też często twarz wodš, aby rany w oku i wnosie, na których podczas jazdy siadały gęsto muchy i bški, nie poczęły gnić i nie przyprawiły o zbyt wczesnš œmierć nieszczęsnego junaka. Nowowiejski nie mówił do niego przez drogę; raz tylko, na poczštku podróży, gdy Azja za cenę swej wolnoœci i życia obiecywał zwrócić Zosię i Ewkę, porucznik odrzekł mu: - Łżesz, psie! Sprzedałeœ obie do Stambułu kupcowi, który je odprzeda tam na bazarze.I wnet postawiono mu do oczu Eliaszewicza, który powtórzył mu wobec wszystkich: - Tak jest, effendi! sprzedałeœ jš, sam nie wiesz komu, a Adurowicz sprzedał siostrę bagadyra, chociaż była już z nim ciężarna...Po tych słowach zdawało się przez chwilę Azji, iż Nowowiejski pokruszy go natychmiast w swoich strasznych rękach; więc potem, gdy już utracił wszelkš nadzieję, postanowił doprowadzić do tego młodego olbrzyma, aby go zabił w uniesieniu i oszczędził mu tym sposobem przyszłych mšk; że zaœ Nowowiejski, nie chcšc go spuszczać z oczu, jechał cišgle tuż przy nim, ów przeto poczšł się chełpićokropnie i bezwstydnie wszystkim, czego dokonał. Mówił, jak zarzezał starego Nowowiejskiego, jak Zosię Boskš miał w namiocie, jak nasycał się jej niewinnoœciš, jak wreszcie darł jej białe ciało puhš i kopał jš nogami. Nowowiejskiemu pot w gęstych kroplach spływał po bladej twarzy; słuchał, nie miał siły, nie miał chęci odjechać; słuchał chciwie, ręce mu drgały, ciało wstrzšsały konwulsje, lecz panował nad sobš i nie zabijał. Zresztš Azja dręczšc nieprzyjaciela dręczył i sam siebie, bo własne jego opowiadania przywodziły mu na myœl dzisiejszš niedolę. Oto niedawno jeszcze rozkazywał, żył w rozkoszy, był murzš, ulubieńcem władnegokajmakana, a teraz jechał, do końskiego grzbietu przywišzany i jedzon żywcem przez muchy, na strasznš œmierć! Najlżej mu teraz było, gdy z bólu, ran i zmęczenia omdlewał. Przytrafiało się to coraz częœciej, tak że Luœnia poczšł się obawiać,czy go żywego dowiezie. Lecz jechali dniem i nocš, tyle tylko koniom wypoczywajšc, ile było koniecznie potrzeba - i Raszków corazbył bliżej. Rogata dusza tatarska nie chciała jednak opuœcić sturbowanego ciała.Natomiast przez ostatnie dni był w cišgłej goršczce, a chwilami zapadał w ciężki sen. Nieraz w tej goršczce lub œnie marzyło musię, że jest jeszcze w Chreptiowie i że razem z Wołodyjowskim ma ruszyć na wielkš wojnę; to znów, że odprowadza Basię do Raszkowa; to znów, że jš już porwał i ma jš w swoim namiocie; czasem widywał w malignie bitwy i rzezie, w których, jako hetman polskich Tatarów, wydawał spod buńczuka rozkazy. Lecz przychodziło przebudzenie, a z nim przytomnoœć; wówczas otworzywszy oczy spostrzegał twarz Nowowiejskiego, Luœni, hełmy dragonów, którzy już pozrzucali baranie czapki koniuchów - i tę całš rzeczywistoœć tak strasznš, że właœnie wydawała mu się zmorš sennš. Każdy ruch konia przeszywał go bólem, rany piekły go coraz bardziej i znów mdlał, a trzeŸwiony,cucił się, by zapaœć w goršczkę, z niej w sen - i znów się obudzić. Były chwile, w których wydawało mu się niepodobieństwem, by on, taki nędzarz, miał być Azjš, synem Tuhaj-beja, i by jego życie nadzwyczajnych zdarzeń pełne, którejakieœ wielkie przeznaczenia zdawało się zapowiadać, miało się skończyć tak prędkoitak strasznie. Czasem przychodziło mu także do głowy, że zaraz po męce i œmiercipójdzie do raju, ale że sam niegdyœ wiarę chrzeœcijańskš wyznawał i żył długo między chrzeœcijany, więc brał go strach na myœl o Chrystusie. Ten nie będzie miał dla niego miłosierdzia; gdyby zasię prorok był od Chrystusa mocniejszy, to by go w ręce Nowowiejskiego nie wydał. Być może jednak, że prorok okaże nad nim jeszcze miłosierdzie i wyjmie z niego duszę, nim gomękš zmorzš. Ale tymczasem Raszków był tuż. Wjechali wkraj skalisty, bliskoœć Dniestru oznajmujšcy. Azja pod wieczór wpadł w stan półgoršczkowy, półprzytomny, w którym mary mieszały się z rzeczywistoœciš. Więc owo zdawało mu się,że przyjechali, że stajš, że słyszy koło siebie powtarzany wyraz: "Raszków, Raszków!" Następnie zdało mu się, że słyszy odgłos siekier ršbišcych drzewo. Wtem poczuł, że mu głowę ochlustywajš zimnš wodš, a potem długo i długo lejš w tomiast wymiarkowawszy, że komendant sła 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż%Pc2&ea2'f‘c3€(÷+‚c3)y:ů!3usta gorzałkę. Wtedy ocknšł się zupełnie. Noc była nad nim gwiaŸdzista, a tuż koło niego migotało kilkanaœcie pochodni. Do uszujego doszły słowa: - Przytomny? - Przytomny. Patrzy rozumnie... I w tej chwili ujrzał nad sobš twarz Luœni.- No, bratku - mówił wachmistrz spokojnym głosem - czas na cię! Azja leżał na wznak i oddychał dobrze, albowiem ramiona miał wycišgnięte po obu stronach głowy, przez co rozszerzona pierœ jego poruszała się swobodniej i nabierała więcej powietrza niż wówczas, kiedy leżał przykrępowany do grzbietu bachmata. Rękoma nie mógł jednak poruszyć, bo były przywišzane nad głowš do dębczaka idšcego wzdłuż jego pleców i okręcone umaczanš w smole słomš. Tuhaj-bejowicz domyœlił się zaraz, dlaczegoto uczyniono, lecz w tej chwili spostrzegł iinne przygotowania, które zwiastowały, że męka jego będzie długš i okropnš. Oto od połowy ciała aż do stóp był rozebrany i uniósłszy nieco głowy, ujrzał między swymi nagimi kolanami œwieżo obrobione siekierš ostrze pala. Grubszy koniec tego pala oparty był o pień drzewa. Od każdej nogi Azji szedł powróz kończšcy się orczykiem, do którego przyprzężony był koń. Azja przy blasku pochodni dojrzał tylko zady końskie i stojšcych nieco dalej dwóch ludzi, którzy widocznie trzymali konie przy pysku. Nieszczęsny junak objšł wszystkie te przygotowania jednym rzutem oka, potem spojrzawszy nie wiadomo dlaczego ku górze, dostrzegł nad sobš gwiazdy i błyszczšcy sierp księżyca. "Będš mnie nawlekać" - pomyœlał. I zacisnšł zęby zaraz tak silnie, że aż kurcz chwycił go za szczęki. Pot wystšpił mu na czoło, a jednoczeœnie uczyniło mu się zimno w twarz, bo krew z niej uciekła. Potem zdało mu się, że ziemia ucieka spod jego pleców i że ciało jego leci i leci w jakšœ niezgłębionš przepaœć. Na chwilę stracił œwiadomoœć czasu, miejsca i tego, co się z nim dzieje. Wachmistrz podważył mu zęby nożem i znów poczšł lać gorzałkę w jego usta. Azja krztusił się i wypluwał palšcy płyn, lecz musiał go także i połykać. Wówczas wpadł w dziwny stan: nie był pijany, przeciwnie, nigdy rozeznaniejego nie było jaœniejsze, umysł bystrzejszy. Widział, co się dzieje, rozumiał wszystko, tylko ogarnęło go jakby nadzwyczajne podniecenie i jakby niecierpliwoœć, że to wszystko trwa tak długo i że nic się jeszcze nie rozpoczyna. Wtem obok dały się słyszeć ciężkie kroki i stanšł nad nim Nowowiejski. Na ten widok zadygotały w Tatarze wszystkie żyły. Luœninie bał się, zbyt nim pogardzał, ale Nowowiejskim nie pogardzał, bo nie miał za co; natomiast każde spojrzenie na jego twarz napełniało duszę Azji jakimœ zabobonnym strachem, wstrętem, ohyda. Pomyœlał sobie w tej chwili: "Jestem w jego mocy i boję się go!" - a było to tak straszne uczucie, że pod jego wpływem włosy wyprężały się na głowie Tuhaj-bejowicza. A Nowowiejski rzekł: - Za to, coœ uczynił, w męce zginiesz! Lipek nie odrzekł nic, tylko poczšł sapać głoœno. Nowowiejski usunšł się na bok, nastała cisza, którš przerwał Luœnia: - I na paniš podniosłeœ rękę - rzekł ochrypłym głosem - ale pani teraz już u pana w komorze, a ty w naszych rękach! Przyszedł twój czas! Od tych słów akt męki dla Azji już się rozpoczšł. Oto straszny ten człowiek w godzinę œmierci dowiadywał się, że zdrada jego i wszystkie okrucieństwa na nic się nie przydały. Gdyby choć Basia zmarła w drodze, miałby tę pociechę, że nie będšc jego, nie będzie niczyjš. I tę to pociechę odjęto mu teraz właœnie, gdy ostrze pala było o łokieć odległe od jego ciała. Wszystko na próżno! Tyle zdrad, tyle krwi ityle bliskiej kary-za nic! za nic zupełnie!... Luœnia ani wiedział, o ile cięższš uczyniły œmierć Azji te słowa: gdyby był wiedział, byłby je powtarzał przez całš drogę. Lecz teraz nie było już czasu na dusznš zgryzotę, bo wszystko musiało ustšpić wobec egzekucji. Luœnia pochylił się i wzišwszy w obie ręce biodra Azji, tak aby mógł nimi kierować, zawołał na ludzi trzymajšcych konie: - Ruszaj! a powoli, razem! Konie ruszyły: wyprężone sznury pocišgnęły za nogi Azji. Ciało jego sunęło się przez mgnienie oka po ziemi i trafiło nazadzierzyste ostrze. Wówczas ostrze poczęło się w nim pogršżać i jęło się dziaćcoœ strasznego, coœ przeciwnego naturze i człowieczym uczuciom! Koœci nieszczęœnika rozstępowały się, ciało darło się na dwie strony; ból niewypowiedziany, tak straszny,że graniczšcy niemal z potwornš rozkoszš, przeniknšł jego jestestwo. Pal pogršżał sięgłębiej i głębiej. Tuhaj-bejowicz zwarł szczęki, wreszcie jednak nie wytrzymał - zęby jego wyszczerzyły się okropnie, a z gardzieli wydobył się krzyk: A! a! a! - do krakania kruka podobny. - Wolno! - skomenderował wachmistrz. Azja powtarzał swój straszny krzyk coraz szybciej. - Kraczesz? - spytał wachmistrz. Po czym krzyknšł na ludzi: - Równo! stój! Ot, i już! - dodał zwracajšc się do Azji, który umilkł nagle i tylko rzęziłgłucho. Szybko wyprzężono konie, za czym podniesiono pal, grubszy jego koniec spuszczono w umyœlnie przygotowany dół i poczęto obsypywać go ziemiš. Tuhaj-bejowicz patrzył już z wysoka na tę czynnoœć. Był przytomny. Straszliwy ten rodzaj kary był tym straszniejszy, że ofiary nawleczone na pal żyły czasem przez trzy dni. Azji głowa zwisła na piersi,wargi jego poruszały się mlaszczšc, jakby coœ żuł i smakował; czuł teraz wielkš omdlałoœć i widział przed sobš jakby niezmiernš, białawš mgłę, która nie wiadomo dlaczego wydawała mu się okropnš, ale w tej mgle rozeznawał twarzewachmistrza i dragonów, wiedział, że jest na palu, że ciężarem ciała obsuwa się coraz głębiej na ostrze; zresztš poczšł drętwieć od nóg i stawał się coraz nieczulszy na ból. Chwilami ciemnoœć przesłaniała mu tę okropnš białawš mgłę; wówczas mrugał swoim jedynym okiem, chcšc patrzyć i widzieć wszystko aż do œmierci. Wzrok jegoprzechodził ze szczególnš uporczywoœciš zpochodni na pochodnię, bo wydawało mu się, że koło każdego płomienia tworzy się jakby tęczowe kolisko. Lecz męka jego nie była skończona; po chwili wachmistrz zbliżył się do pala ze œwidrem w ręku i zawołał na stojšcych obok dragonów: - PodsadŸcie mnie! Dwóch silnych chłopów podniosło go ku górze. Azja poczšł teraz patrzeć na niego zbliska, mrugajšc cišgle, jakby chciał poznać, co to za człowiek wspina się aż dojego wysokoœci. Tymczasem wachmistrz rzekł: - Pani wybiła ci jedno oko, a ja sobie œlubowałem, że ci wywiercę drugie. I to rzekłszy zapuœcił ostrze w Ÿrenicę, zakręcił raz i drugi, a gdy powieka i delikatna skóra otaczajšca oko owinęły się już naokół skrętów œwidra- szarpnšł. Wówczas z obu jam ocznych Azji wypłynęłydwa strumienie krwi i płynęły jakby dwa strumienie łez po jego twarzy. Twarz samazbielała i stawała się coraz bielsza. Dragoni poczęli gasić w milczeniu pochodnie,jakby wstydzšc się, że œwiatło oœwieca dzieło tak okropneˇ- i tylko od księżycowego sierpa szły srebrne, lecz niezbyt jasne blaski na ciało Azji. Głowa jego pochyliła się zupełnie na piersi, tylko przywišzane do dębczaka i owinięte smolnš słomš ręce sterczały ku górze, jakby ten syn Wschodu wzywał zemsty tureckiego półksiężyca na swych oprawców. - Na koń - rozległ się głos Nowowiejskiego. Przed samym wsiadaniem wachmistrz zapalił jeszcze ostatniš pochodniš owe wzniesione ręce Tatara, po czym oddział ruszył ku Jampolowi, a wœród gruzów Raszkowa, wœród nocy i pustki został tylkona wysokim palu sam Azja, syn Tuhajbeja - i œwiecił długo... Rozdział 51 W trzy tygodnie póŸniej o południu stanšł pan Nowowiejski w Chreptiowie. Drogę z Raszkowa odbywał dlatego tak długo, że częstokroć jeszcze przeprawiał się na drugš stronę Dniestru, podchodzšc czambuły i perkułabskich ludzi wzdłuż rzeki po różnych stanicach stojšcych. Ci opowiadali potem nadcišgajšcym sułtańskimwojskom, że wszędzie widzieli polskie oddziały, a słyszeli o wielkich wojskach, które pewnie nie czekajšc na przybycie Turków pod Kamieniec, same drogę im zaskoczš i w walnej bitwie się z nimi zmierzš. Sułtan, którego zapewniano o bezsilnoœci Rzeczypospolitej, bardzo się zdumiewał i wysyłajšc naprzód Lipków, Wołoszę i naddunajskie ordy, sam posuwał się powoli naprzód, bo pomimo swej niezmiernej potęgi, bitwy z regularnymi wojskami Rzeczypospolitej wielce się obawiał. W Chreptiowie nie zastał pan Nowowiejski Wołodyjowskiego, gdyż mały rycerz pocišgnšł za panem Motowidłš do pana podlaskiego przeciw krymskiej ordzie i Doroszeńce. Tam nowš sławę do dawnej dodajšc, wielkich przewag dokonał: srogiego Korpana rozgromił i ciało jego na pastwę zwierza w dzikim polu zostawił; tożgroŸnego Drozda rozgromił, toż mężne- go Małyszkę, toż dwóch braci Sinych, słynnych kozackich zagończyków, toż wielepomniejszych watah i czambułów. Pani Wołodyjowska zaœ w chwili przybycia Nowowiejskiego zbierała się właœnie z resztš ludzi i taboru do Kamieńca, bo Chreptiów trzeba już było wobec zbliżajšcej się nawałnoœci zostawić. Z żalem wyjeżdżała pani Wołodyjowska z tej drewnianej fortalicji, w której licznych wprawdzie przygód doznała, ale w której najszczęœliwsza pora jej życia spłynęła - przy mężu, wœród sławnych żołnierzy i wœród serc kochajšcych. Teraz na własnš proœbę miała wyjechać do Kamieńca na nieznane losy i niebezpieczeństwa, jakimi oblężenie groziło. Lecz serce mężne majšc nie poddawała się żalowi, natomiast pilnie doglšdała przygotowań czuwajšc nad żołnierzami i taborem. Pomagali jej w tym pan Zagłoba, który w każdej przygodzie rozumem wszystkich przenosił, oraz pan Muszalski, łucznik niezrównany, a przy tym żołnierz dzielnej ręki i niepomiernego doœwiadczenia.Wielce się oni wszyscy przybyciem pana Nowowiejskiego ucieszyli, choć zaraz z twarzy młodego rycerza poznali, że ni Ewki, ni słodkiej Zosi z niewoli pogańskiej wydobyć nie zdołał. Łzami też rzewnymi Basia losy obydwóch panien oblała, bo już je za stracone należało uważaé. Sprzedane nie wiadomo komu, mogły ze stambułskiegorynku być uwiezione do Azji Mniejszej, na wyspy pod rzšdem tureckim będšce albo do Egiptu, i tam w haremach zamkniętych trzymane. A wobec tego nie tylko ich wykupić, ale dopytać się o nie było niepodobieństwem. Płakała Basia, płakał roztropny pan Zagłoba, płakał i pan Muszalski, łucznik niezrównany - jeden tylko pan Nowowiejski oczy miał suche, bo już mu brakło łez. Lecz gdy zaczšł opowiadać, jako hen, ku Dunajowi, aż pod Tekicz poszedł i tam Lipków pod bokiem ordy i sułtana rozgromił, a złowrogiego Azję Tuhaj-bejowicza schwytał, obadwaj starzy rycerze poczęli w szable trzaskać i wołać: - Dawajcie go sam! Tu, w Chreptiowie, zginšć powinien! Na to odrzekł pan Nowowiejski: - Nie w Chreptiowie, ale w Raszkowie zginšł, bo tam był powinien, a mękę mu wachmistrz tutejszy obmyœlał, która nie była lekka. Tu opowiedział, jakš œmierciš umarł Azja Tuhaj-bejowicz, a oni słuchali w zgrozie, lubo bez litoœci. - Że Pan Bóg zbrodnie œciga, wiadomo - rzekł wreszcie pan Zagłoba- ale to dziw, że diabeł tak licho swoich sług broni Basia westchnęła pobożnie, podniosła oczy w górę i po małej chwili rozwagi odrzekła:- Bo mu potęgi brak, która by mocy bożej zdzierżyć mogła! - O, tuœ waćpani utrafiła! - zawołał pan Muszalski - bo gdyby, czego Boże broń, diabeł był od Pana Boga mocniejszy, tedybywszelka justycja, a z niš i Rzeczpospolita sczeznšć musiała! - Przeto ja się i Turków nie boję, gdyż to primo: tacy synowie, a secundo: synowie Beliala! - odparł Zagłoba. I przez chwilę milczeli wszyscy. Nowowiejski siedział na ławie z dłońmi nakolanach, patrzšc szklanymi oczyma w ziemię, więc pan Muszalski zwrócił się do niego: - Musiało ci jednako ulżyć - rzekł - bo niepomierna to jest konsolacja grzecznej zemsty dokonać. - Mów waćpan, zali ci istotnie ulżyło? zali lepiej ci teraz? - pytała Basia pełnym litoœci głosem. Olbrzym milczał jeszcze czas jakiœ, jakby się z własnymi myœlami pasował, nareszcieodrzekł jakby ze zdziwieniem wielkim i tak cicho, że prawie szepcšc: - Imainujcie sobie waćpaństwo, jak mi Bóg miły, takem sam myœlał, że mi będzie lepiej, gdy go zgładzę... I widziałem go na palu, widziałem, gdy mu oko œwidrem wykręcano, wmawiałem sam w siebie, że mi lepiej, tymczasem nieprawda! nieprawda!... Tu pan Nowowiejski objšł nieszczęsnš głowę rękoma i mówił przez zaciœnięte zęby: - Lepiej było jemu na palu, lepiej ze œwidrem w oczach, lepiej z ogniem na dłoniach niŸli mnie z tym, co we mnie siedzi, co we mnie rozmyœla i pamięta. Jedna œmierć mi konsolacja, œmierć, œmierć- ot, co!... Usłyszawszy to Basia, serce dzielne i żołnierskie, wstała nagle i położywszy nieszczęœnikowi rękę na głowę, rzekła: - Dajże ci jš Bóg pod Kamieńcem, boć prawdę mówisz, że to jedyna konsolacja! Onzaœ oczy przymknšł i jšł powtarzać: - O tak! o tak! Bóg zapłać!... I tego samego wieczora ruszyli wszyscy doKamieńca. Basia, wyjechawszy za kołowrót, długo, długo jeszcze oglšdała się na fortalicję błyszczšcš w œwietle zorzy wieczornej, wreszcie przeżegnawszyjš krzyżem œwiętym, rzekła: - Bodaj nam przyszło jeszcze wrócić z Michałem do cię, miły Chreptiowie!... Bodaj nas nic gorszego nie czekało!... I dwie łzy stoczyły się po jej różanej twarzy. Smutek jakiœ dziwny œcisnšł wszystkie serca - i jechali dalej w milczeniu. Tymczasem zapadł zmrok. Do Kamieńca jechali wolno, bo tabor posuwał się bardzo powoli. Szły w nim wozy, stada koni, woły, bawoły, wielbłšdy; czeladŸ wojskowa czuwała nad stadami. Niektórzy z czeladzi i z żołnierzy pożenili się w Chreptiowie, więc i niewiast nie brakło w taborze. Wojska było tyle, co pod Nowowiejskim, a oprócz tego dwieœcie piechoty węgierskiej, który to oddział małyrycerz własnym kosztem wystawił i wyćwiczył. Patronowała im Basia, a dowodził nimi oficer dobry, Kałuszewski. Węgrzynów prawdziwych nie było wcale w tej piechocie, która tylko dlatego zwała sięwęgierskš, iż moderunek miała madziarski. Podoficerami byli "służali" żołnierze z dragonów, szeregowcy zaœ składali się z dawnych "zbójów" i grasantów, pochwytanych z łupieżnych watah i skazanych na postronek. Tym darowano życie pod warunkiem, że będš w piechocie służyli i wiernoœciš a męstwem dawne grzechy zgładzš. Nie brakło też między nimi i ochotników, którzy porzuciwszy jary,odoje i tym podobne zbójeckie komysze, woleli na służbę do chreptiowskiego "Małego Sokoła" przystać niż czuć miecz jego zawieszony nad głowami. Był to lud niezbyt sforny i nie doœć jeszcze wyćwiczon, ale mężny, przywykły do niewygód, niebezpieczeństw i krwi przelewu. Basia nadzwyczaj kochała tę piechotę, jako dzieło Michałowe, a i w ich dzikich sercach prędko zrodziło się przywišzanie do cudnej i dobrej pani. Terazwięc szli naokół jej kolaski, z samopałami na ramionach i szablami przy bokach, dumniz tego, że pani strzegš, i gotowi bronić jej zaciekle na wypadek, gdyby jaki czambuł zabiegł im drogę. Lecz droga była jeszcze wolna, bo pan Wołodyjowski przezorniejszy był od innych, a przy tym zbyt żonę miłował, aby przez zwłokę miał jš narazić na niebezpieczeństwo. Podróż odbyła się więc spokojnie. Wyjechawszy po południu z Chreptiowa, jechali do wieczora, następnie całš noc - i drugie- go dnia, również po południu, ujrzeli już wyniosłe skały kamienieckie. Na ich widok, a także na widok baszt i rondeli fortecznych zdobišcych szczyty skał wielka otucha wstšpiła im zaraz w serca. Albowiem wydawało się niepodobnym, aby jaka inna ręka prócz boskiej mogła zburzyć to orle gniazdo na szczycie otoczonych pętlicš rzeki wiszarów uwite. Dzień był letni i cudny; wieże koœciołów i cerkwi wyglšdajšce spoza wiszarów œwieciły jak olbrzymie œwiece; spokój, pogoda i wesołoœć unosiły się nad jasnš krainš. - Baœka - rzekł Zagłoba - nieraz już poganie gryŸli te mury i zawsze połamali sobie na nich zęby! Ha! ile razy sam widziałem, jak umykali stšd trzymajšc się za pyski, bo ich bolały. Da Pan Bóg, że i teraz tak będzie! - Pewnie, że tak! - odpowiedziała rozpromieniona Baœka. - A to przecie był tu już jeden ich cesarz, Osman. Było to, pamiętam jak dziœ, w roku 1621. Przyjeżdża, jucha, owo właœnie z tamtej strony Smotrycza, od Chocimia; wybałuszył œlepie, otworzył gębę, patrzy, endant sła 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż*Pc3+S c3,_­c3- ,c3.';/3patrzy- i wreszcie pyta: "A tę twierdzę (powiada) kto tak obwarował?" "Pan Bóg!" - odpowie wezyr. "To niechże jš Pan Bóg zdobywa, bo ja nie głupi" I zaraz się wrócił. - Ba, prędko nawet wracali - wtršcił pan Muszalski. - Wracali prędko - odrzekł pan Zagłoba - boœmy ich kopiami w słabiznę ekscytowali, a mnie potem rycerstwo na rękach przed pana Lubomirskiego przyniosło. - Toœ waćpan był pod Chocimiem? - spytał łucznik niezrównany.- Wierzyć mi się nie chce, jak pomyœlę, gdzieœ waćpan nie był i czegoœ nie dokazał! Pan Zagłoba uraził się nieco i odrzekł: - Nie tylkom był, ale i ranę-m otrzymał, którš waćpanu ad oculos, jeœliœ tak ciekaw,zaraz sprezentować mogę, ale na stronie, bo wobec pani Wołodyjowskiej chlubić mi się niš nie wypada. Słynny łucznik wnet poznał, iż z niego zadrwiono, że jednak nie czuł się na siłachiœć o lepszš z dowcipem pana Zagłoby, więcnie dopytywał więcej i zwrócił rozmowę. - To, co waćpaństwo mówicie, to prawda - rzekł - jak człek z daleka i słyszy ludzkie gadania: "Kamieniec nie opatrzon, Kamieniecupadnie"- to i strach bierze, a jak Kamieniec zobaczy, dalibóg, otucha wstępuje. - I jeszcze Michał będzie w Kamieńcu! - zawołała Basia. - I pan Sobieski może sukurs przysłać! - Chwała Bogu! nie tak Ÿle z nami! nie tak Ÿle! ha! gorzej bywało, a nie daliœmy się! - Choćby też i najgorzej było, rzecz w tym, żeby fantazji nie tracić! Nie zjedli nasi nie zjedzš, póki duch żywie! - zakończył pan Zagłoba. Pod wpływem tych radosnych myœli zamilkli, lecz to milczenie w bolesny zostało przerwane sposób. Oto nagle do kolaski Basinej przysunšł się z koniem pan Nowowiejski. Twarz jego, tak zwykle straszna i posępna, była teraz uœmiechnięta i pogodna. Zapatrzone oczy utkwił w skšpanym w blaskach słonecznychKamieńcu i uœmiechał się cišgle. Dwaj rycerze i Basia patrzyli na niego ze zdziwieniem, bo nie mogli zrozumieć, jakim sposobem widok twierdzy zdjšł tak nagle wszelki ciężar z jego duszy, ów zaœ rzekł: - Pochwalone imię Pańskie! Siła było zmartwienia, ale ot, i radoœć gotowa Tu zwrócił się do Basi: - One obie sš u wójta lackiego Tomaszewicza, i dobrze, że się tam schroniły, bo w takiej fortecy nic im ten zbój nie uczyni - O kim waćpan mówisz? - pytała z przestrachem Basia. - O Zosi i Ewce. - Boże ci dopomóż! - zawołał Zagłoba - nie daj się diabłu! Nowowiejski zaœ mówił dalej: - Bo to, co o ojcu moim powiadajš, że go Azja zarzezał, to też nieprawda - Rozum mu się pomieszał! - szepnšł pan Muszalski. - Waćpani pozwolisz - rzekł znów Nowowiejski - że pojadę przodem. Tyle czasu człek ich nie widział, to mu i tęskno!Oj, kuczy się z dala od kochania, kuczy! To rzekłszy poczšł kiwać na obie strony swojš olbrzymiš głowš, następnie zaœ œcisnšł konia piętami i ruszył. Pan Muszalski, kiwnawszy na kilku dragonów, ruszył za nim, aby mieć oko na szaleńca. Basia skryła w dłoniach swojš różanš twarz i wkrótce łzy goršce poczęły jej przeciekać przez palce, pan Zagłoba zaœ rzekł: - Chłop był jak złoto, ale nie w miarę człeku takowe nieszczęœcia. Przy tym samšzemstš dusza nie wyżyje... W Kamieńcu wrzały przygotowania do obrony. Na murach w starym zamku i przy bramach, szczególniej przy bramie Ruskiej,pracowały "nacje" miasto zamieszkujšce, pod swymi wójtami, między którymi wójt lacki Tomaszewicz pierwsze brał miejsce, a to dla swej znanej odwagi i wielkiej biegłoœci w strzelaniu z dział. Tymczasem pracowano łopatami i taczkami, a Lachowie, Rusini, Ormianie, Żydzi i Cygany szli ze sobš w zawody. Oficerowie rozmaitych regimentów mieli dozór nad robotš, wachmistrze i żołnierze pomagali mieszczaństwu, pracowała nawet szlachta przepomniawszy, że Bóg jej ręce tylko do szabli stworzył, wszelkš zaœ innš pracę zdał na ludzi "nikczemnego" stanu. Przykład dawał sam pan Wojciech Humiecki, choršży podolski, którego widok aż łzy wyciskał, bo własnymi rękoma kamienie taczkš woził. Robota wrzała i w mieœcie, i w zamku. Między tłumami kręcili się dominikanie, jezuici, braciszkowie œw. Franciszka i karmelici, błogosławišc wysiłki ludzkie. Niewiasty donosiły żywnoœć i trunki pracujšcym: piękne Ormianki, żony i córy bogatych kupców, i jeszcze piękniejsze Żydówki z Karwaserów,Żwańca, Zinkowiec, Dunajgrodu zwracały na się oczy żołnierskie. Lecz uwaga tłumów najbardziej zwróciła się na wjazd Basi. Było zapewne wiele dostojniejszych niewiast w Kamieńcu, lecz nie było żadnej, której by męża okrywała większa chwała wojenna. Słyszano również w Kamieńcu i o samej pani Wołodyjowskiej jako o niewieœcie chrobrej, która nie strachała się mieszkać w pustynnej strażnicy, wœród dzikiego ludu, która z mężem chodziła na wyprawy, a porwana przez Tatara, zdołałago pogromić i wyjœć cało z jego ršk drapieżnych. Sława jej była także niepomierna. Ale ci, którzy jej nie znali i niewidzieli dotšd, wyobrażali sobie, że musi tobyć jakaœ olbrzymka, łamišca podkowy i rozdzierajšca pancerze. Jakież więc było ich zdziwienie, gdy ujrzeli wychylajšcš się maleńkš i różowš, na poły dziecinnš twarzyczkę. - Samaże to jest pani Wołodyjowska alboli tylko jej córka? - pytano w tłumach. - Samać jest - odpowiadali znajomkowie. Za czym podziw ogarniał mieszczan, niewiasty, księży, wojsko. Poglšdano z nie mniejszym podziwem na "niezwyciężonš" chreptiowskš komendę, na dragonów, między którymi jechał spokojnie, uœmiechnięty, z błędnymi oczyma, Nowowiejski, i na groŸne twarze opryszków przerobionych w węgierskš piechotę. Szło jednak z Basiš kilkuset ludzi na schwał, wojenników z rzemiosła, więc zaraz serca przybyło mieszczanom. - Toć siła niepowszednia, ci Turkom œmiele zajrzš w oczy! - wołano w tłumach. Niektórzy z mieszczan, a nawet i z żołnierzy, szczególniej z regimentu księdzabiskupa Trzebickiego, który to regiment œwieżo przybył do Kamieńca, myœleli, że i sam pan Wołodyjowski znajduje się w orszaku, wnet też podniosły się krzyki: - Niech żyje pan Wołodyjowski! - Niech żyje obrońca nasz! Najsławniejszykawaler! - Vivat Wołodyjowski! vivat! Basia słuchała i serce jej rosło, bo nic niemoże być milszego niewieœcie nad sławę męża, zwłaszcza gdy brzmiš niš usta ludzkie w wielkim grodzie. "Tylu tu rycerzy - myœlała Basia - a przecie żadnemu nie krzyczš, jeno mojemu,jeno Michałowi" I sama miała ochotę zakrzyknšć z chórem: "Vivat Wołodyjowski!" - lecz pan Zagłoba reflektował jš, iż powinna zachować się, jak na dostojnš personę przystoi, i kłaniać się na obie strony, właœnie jak czyniš królowe wjeżdżajšc do stolicy. Sam się też kłaniał to czapkš, to rękš, a gdy znajomkowie i na jego czeœć poczęli wiwatować, wówczas ozwał się do tłumów:- Moœci panowie! Kto Zbaraż wytrzymał, wytrzyma i w Kamieńcu. Wedle instrukcji Wołodyjowskiego orszak zajechał przed nowo zbudowany klasztor panien dominikanek. Miał ci mały rycerz swój własny dworek w Kamieńcu, ale że klasztor leżał w miejscu zacisznym, do którego kule działowe z trudnoœciš mogły dochodzić, wolał więc w nim Baœkę swojš miłš umieœcić, tym bardziej że jako dobrodziej klasztoru, spodziewał się dobrego przyjęcia. Jakoż ksieni, matka Wiktoria, córka Stefana Potockiego, wojewody bracławskiego, przyjęła Basię z otwartymi rękoma. Z tych objęć poszła zaraz w drugie i kochane bardzo ciotuli Makowieckiej, z którš nie widziała się od lat dawnych. Płakały też obie, płakał i panstolnik latyczowski, którego Basia była zawsze ulubienicš. Ledwie łzy rozczulenia wszyscy obtarli, nadbiegła Krzysia Ketlingowa i nowe poczęły się powitania, poczym otoczyły Basię siostry zakonne i szlachcianki tak znajome, jak i nieznajome; więc pani Marcinowa Boguszowa, pani Stanisławska, pani Kalinowska, pani Chocimierska, pani Wojciechowa Humiecka, żona pana choršżego podolskiego, kawalera wielkiego. Jedne, jak pani Boguszowa, dopytywały o mężów, inne: co Basia myœli onawałnoœci tureckiej i czy, wedle jej opinii,Kamieniec utrzymać się zdoła. Basia z radoœciš wielkš spostrzegła, że poczytujš jš za jakowšœ powagę wojennš i wyglšdajš z jej ust pociechy. Więc też jej nie skšpiła. - Ani mowy o tym nie masz - rzekła - byœmy się Turczynowi obronić nie zdołali. Michał tu przyjedzie dziœ, jutro, najdalej za parę dni, a jak on się zajmie obronš, możecie waćpanie spać spokojnie, ile że i forteca; jako wiadomo, okrutna, na czym się, dziękować Bogu, znam trocha! Pewnoœć Basi wlała pociechę w niewieœcie serca, a zwłaszcza uspokoiła je obietnica przyjazdu pana Wołodyjowskiego. Imię jegobyło istotnie tak szanowane, że wnet, chociaż już wieczór zapadł, poczęli przychodzić z powinnym czołem do Basi oficerowie miejscowi, każden zaœ z nich zaraz po pierwszych powitaniach wypytywał, kiedy mały rycerz wraca i czyistotnie zamknšć się w Kamieńcu zamierza?Basia przyjęła tylko majora Kwasibrockiego, któren piechotš księdza biskupa krakowskiego dowodził, pana pisarza Rzewuskiego, jen po panu Łšczyńskim, a raczej w jego zastępstwie, był na czele regimentu - i Ketlinga. Przed innymi nie otworzono już drzwi tego dnia, bo pani była zdrożona, a przy tym musiała się zajšć panem Nowowiejskim. Nieszczęsny ów młodzian przed samym klasztorem spadł z konia i już bez przytomnoœci był do celi odniesiony. Posłano zaraz po medyka, tego samego, któren Basię w Chreptiowie leczył, a którenciężkš chorobę mózgu zapowiedział i o życiu słabš nadzieję dawał Do póŸnego wieczora Basia, pan Muszalski i pan Zagłoba rozmawiali o tym zdarzeniu, rozmyœlajšc nad nieszczęsnym losem rycerza. - Medyk powiada mi - rzekł Zagłoba -że jeœli wyżyje, to po skutecznych krwie upustach rozum mu się nie pomiesza i potem lżejszym sercem będzie nieszczęœcieznosił. - Nie masz już dla niego pociechy! - odrzekła Basia. - Częstokroć lepiej by dla człowieka było, żeby pamięci nie posiadał- zauważył pan Muszalski - ale animalia nawet od tego nie sš wolne. Lecz staruszek zgromił za tę uwagę sławnego łucznika. - Gdybyœ waćpan pamięci nie posiadał, tedybyœ do spowiedzi chodzić nie mógł - rzeki - a wówczas byłbyœ lutrom równy i godzien ognia piekielne- go. Waćpana już i ksišdz Kamiński przestrzegał w bluŸnieniu, ale: mów wilkowi pacierz, a wilk woli koziš macierz! - Co ja za wilk! - rzekł sławny łucznik - ot, Azja to był wilk! - A czy ja tego nie mówiłem? - spytał Zagłoba. - Kto pierwszy powiedział: to wilk? - Nowowiejski mnie mówił - rzekła Basia - że po dniach i po nocach słyszy, jako Ewka i Zosia wołajš na niego: "ratuj" - a tu jak ratować? Musiało się na chorobieskończyć, bo nikt by takiej boleœci nie wytrzymał. Œmierć by ich przeżył - hańby nie mógł. - Leży teraz jak kawał drewna, o bożym œwiecie nic nie wie - rzekł Muszalski - a szkoda, bo harcownik z niego przedni! Dalszš rozmowę przerwał pachołek, który przyszedł z doniesieniem, że w mieœcie znów gwar okrutny, bo się ludzie zbiegajš patrzyć na pana jenerała podolskiego, który dopiero co wjechał z dworem doœć zacnym i kilkudziesięciu piechoty. - Komenda do niego należy - rzekł Zagłoba. - Cnotliwie to ze strony pana Mikołaja Potockiego, że woli tu być niż gdzie indziej,ale po staremu, wolałbym, żeby go tu nie było. Ha! przeciwny był hetmanowi i on! w wojnę nie wierzył, a teraz kto wie, czy nieprzyjdzie mu głowš nałożyć! - Może i inni panowie Potoccy za nim œcišgnš - rzekł pan Muszalski. - To już widać Turcy niedaleko! - odpowiedział pan Zagłoba. - W imię Ojca i Syna, i Ducha Œwiętego! Bogdaj pan jenerał był drugim Jeremim, a Kamieniec drugim Zbarażem. - Musi tak być albo pierwej zginiem! - rzekłjakiœ głos od proga. Basia skoczyła na dŸwięk tego głosu i krzyknšwszy: "Michał"- rzuciła się małemu rycerzowi w ramiona.Pan Wołodyjowski przywiózł z pola wiele ważnych nowin, które zanim na radzie wojennej oznajmił, wpierw żonie w zacisznej celi opowiadał. Sam on zniósł doszczętnie kilka pomniejszych czambulikówi z wielkš sławš tuż pod koszem krymskim i Doroszeńkowym się uwijał. Jeńców też przyprowadził kilkudziesięciu, od których można było zasięgnšć języka co do sił chańskich i Doroszowych. Innym zagończykom mniej się natomiast udało. Pan podlaski, stojšcy na czele znaczniejszych sił, zniesion został w morderczej bitwie; pana Motowidło, który pocišgnšł ku wołoskiemu szlakowi, rozbił Kryczyński z pomocš ordy białogrodzkiej i resztek Lipków pozostałych po tekickim pogromie. Wołodyjowski, zanim do Kamieńca przybył, wyboczył do Chreptiowa, bo- jak mówił - chciał jeszczeraz na to miejsce szczęœliwoœci swojej spojrzeć. Byłem tam - rzekł - tuż po waszym odjeŸdzie, jeszcze i miejsce po was nie ostygło i mogłem wasłacno dogonić, alem się w Uszycy na multański brzeg przeprawił, by tam ucha od stepów nadstawić. Niektóre czambuły już przeszłyi boję się, że na Pokucie wychynšwszy, na "niespodzianych" ludzi uderzš. Inne zasię idš przed tureckim wojskiem i niedługo tu będš. Będzie oblężenie, gołębiu mój najmilszy, nie ma na to rady, ale się nie damy, bo tu każden nie tylko ojczyzny, ale iswego prywatnego dobra broni. To rzekłszyruszył kilkakroć wšsikami, a potem żonę zaramiona wzišł i poczšł całować po policzkach. Tego dnia nie mówili ze sobš więcej. Nazajutrz pan Wołodyjowski powtórzył swe nowiny u księdza biskupa Lanckorońskiego przed radš wojennš, do której prócz biskupa należeli: pan generał podolski, pan podkomorzy podolski Lanckoroński, pan pisarz podolski Rzewuski, pan choršży Humiecki, Ketling, pan Makowiecki, major Kwasibrocki i kilku innych wojskowych. Nie podobało się to naprzód panu Wołodyjowskiemu, że pan generał podolski oœwiadczył, iż komendy nie chce na się brać, ale jš radzie powierza. - W nagłych razach musi być jedna głowa ijedna wola! - odrzekł mały rycerz. - Pod Zbarażem było trzech regimentarzy, którym z urzędu należała się władza, a przecież oddali jš księciu Jeremiemu Wiœniowieckiemu, słusznie sšdzšc, iż w niébezpieczeństwie lepiej jednego słuchać. Słowa te nie przydały się na nic. Próżno uczony Ketling Rzymian jako przykład cytował, którzy największymi wojennikami w œwiecie będšc, dyktaturę wymyœlili. Ksišdz biskup Lanckoroński, który Ketlinga nie lubił, bo nie wiadomo dlaczego ułożył sobie, iż ów, jako Szkot z pochodzenia, na dnie duszy heretykiem być musi, odparł, iż Polacy nie potrzebujš od przybyszów historii się uczyć, ale też, majšc własny rozum, nie potrzebujš i Rzymian naœladować, którym zresztš w męstwie i wymowie nic zgoła albo bardzo mało ustępujš. "Jako z całego naręcza drzewa (mówił) większe jest płomię niŸli z jednej szczapy, tak z wielu głów baczniejsza niŸli z jednej rada." Przy czym chwalił modestiępana generała podolskiego, chociaż inni rozumieli, że to jest raczej strach przed odpowiedzialnoœciš - i od siebie układy radził. Gdy wyraz ten został wymówiony, porwali się żołnierze z siedzeń, jakby ogniem sparzeni, pan Wołodyjowski, Ketling, Makowiecki, Kwasibrocki, Humiecki,Rzewuski, i poczęli zgrzytać a szablami trzaskać. "A wierę!"- ozwały się głosy "Nie na układy my tu przyszli!" "Mediatorasuknia duchowna broni!" Kwasibrocki zawołał nawet: "Do kruchty, nie do rady!" I stał się huczek. Na to biskup wstał i rzekł wielkim głosem: - Pierwszym gotów dać gardło za koœcioły i za moje owieczki, a jeœli o układach wspominam i temporyzować bym pragnšł, to niech mnie Bóg sšdzi - nie dlatego, by twierdzę poddać, jeno żeby hetmanowi dać czas do zebrania posiłków. Straszne jest poganom imię pana Sobieskiego i choćby słusznych sił nie miał, niech jeno rozgłos się rozlegnie, że idzie - wnet bisurman Kamieńca poniecha. A gdy tak potężnie przemówił, umilkli wszyscy, niektórzy zaœ ucieszyli się nawet widzšc, że poddania nie miał ksišdz biskup na myœli. Wtem Wołodyjowski rzekł: - Nieprzyjaciel, nim Kamieniec oblegnie, musi wprzód Żwaniec pokruszyć, bo mu nijak obronny zamek za plecami sobie zostawiać. Owóż za pozwoleństwem pana podkomorzego podolskiego ja się podejmuję w Żwańcu zamknšć i trzymać się właœnie przez taki czas, jaki ksišdz biskup za pomocš układów zyskać zamierza. Ludzi wiernych wezmę i póki będzie mego życia, póty będzie i Żwańca! Na to zakrzyknęli wszyscy: - Nie może być! Tyœ tu potrzebny! Bez ie, otworzył gębę, patrzy, endant sła 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż/PJc30ššc314&%32Z"Âc4€31>^4ciebie i mieszczaństwo ducha utraci, i żołnierze z takš ochotš stawać nie będš. Żadnš miarš nie może być! Kto tu ma więcej eksperiencji? Kto Zbaraż odbył? A jak do wycieczki przyjdzie, kto poprowadzi? Ty zgorzejesz w Żwańcu, a my tu zgorzejem bez ciebie! - Komenda mnš rzšdzi - odpowiedział Wołodyjowski. - Do Żwańca młodego by jakiego rezoluta posłać, który by mi był pomocnikiem - ozwał się podkomorzy podolski. - Niech Nowowiejski idzie! - ozwało się kilka głosów. - Nowowiejski iœć nie może, bo mu głowa gorzeje - odparł Wołodyjowski - leży on nałożu i o bożym œwiecie nie wie! - Tymczasem radŸmy: gdzie kto ma stanšć iktórej bramy bronić?- ozwał się ksišdz biskup. Wszystkie oczy zwróciły się na generała podolskiego, ów zaœ rzekł: - Zanim rozkazy wydam, rad zdania doœwiadczonych żołnierzy posłucham, że zaœ eksperiencjš wojennš pan Wołodyjowski tu góruje, jego pierwszego do głosu wzywam. Wołodyjowski radził przede wszystkim zamki przed miastem leżšce dobrze osadzić, bo mniemał, iż właœnie na owe zamki zwróci się głównie impet nieprzyjacielski. Inni poszli za jego mniemaniem. Było tysišc szeœćdziesišt piechoty, którš rozdzielono w taki sposób, iż prawš stronę zamku obsadził pan Myœliszewski, lewš pan Humiecki, sławny ze swoich przewag pod Cudnowem. Od Chocimia, w miejscu najniebezpieczniejszym, stanšł sam pan Wołodyjowski, niżej umieszczono oddział Serdiuków, stronę od Zinkowic osłaniał major Kwasibrocki, południe pan Wšsowicz,a bok od dworca kapitan Bukar z ludŸmi pana Krasińskiego. Byli to wszystko nie wolentarze jakowiœ, ale żołnierze z zawodu, wyborni i w boju tak wytrzymali, że nie łatwiej inni znosili upał słoneczny niż oni ogień z dział. Prócz tego w wojskach Rzeczypospolitej, zawsze nielicznych, służšc, przywykli od młodych lat dawać odpór dziesięćkroć potężniejszemu nieprzyjacielowi i za rzecz naturalnš to uważali. Ogólny nadzór nad zamkowš artyleriš miał urodziwy Ketling, który biegłoœciš w kierowaniu armat wszystkich przewyższał. Komenda główna w zamku miała być przy małym rycerzu, któremu zarazem pan generał podolski pozostawił wolnoœć czynienia wycieczek, ilekroć zdarzy się potrzeba i sposobnoœć. Owi zasię, dowiedziawszy się, gdzie który będzie stał; uradowali się w sercach i krzyk znaczny podjšwszy oraz trzaskanie rapierami uczyniwszy, tym sposobem swojšochotę okazali. Słyszšc to pan generał podolski rzekł do własnej duszy: "Nie wierzyłem, byœmy się obronić zdołali,i bez wiary tu przybyłem, sumienia jeno słuchajšc, ale przecie kto wie, czy z takimiżołnierzami nie zdołamy odbić nieprzyjaciela? Sława na mnie spadnie i za drugiego Jeremiego mnie ogłoszš, a w takim razie bogdaj jeżeli nie szczęœliwa przywiodła mnie tu gwiazda!" I jak dawniej wštpił o obronie, tak teraz poczšł wštpić o zdobyciu Kamieńca, za czym fantazja jego wzrosła i raŸniej już oobsadzeniu samego miasta naradzać się poczšł. Uradzili więc, aby w samym mieœcie, przy bramie Ruskiej stanšł pan Makowiecki z garœciš szlachty, polskich mieszczan, w bitwie od innych wytrzymalszych, tudzież z kilkudziesięciš Ormian i Żydów. Zaœ bramę Łuckš oddano panu Grodeckiemu, przy której rzšd nad armatš pan Żuk i pan Matczyński objęli. Zaœ straż placowš przed ratuszem objšł pan Łukasz Dziewanowski; zaœ pan Chocimirski za Ruskš bramš nad hałaœliwym ludem Cyganów wzišł dowództwo. Zaœ od mostu, aż po dwór panaSinickiego, zawiadował strażami pan Kazimierz Humiecki, brat mężnego Wojciecha. A dalej mieli mieć kwatery pan Staniszewskii nad Lackš bramš pan Marcin Bogusz, a przy baszcie Spiżowej miał stanšć pan Jerzy Skarzyński z panem Jackowskim, tużwedle białobłockiej dziury. Pan Dubrawski zPietraszewskim objęli basztę RzeŸnika. Wielki szaniec miejski oddano Tomaszewiczowi, wójtowi jurysdykcji polskiej, mniejszy panu Jackowskiemu; zaœ był rozkaz, by usypać i trzeci, z którego póŸniej Żyd pewien, biegły puszkarz, wielceTurkom dokuczał. Tak się rozporzšdziwszy,na wieczerzę wszyscy radni do pana generała podolskiego poszli, który szczególniej podczas tej ochoty uczcił panaWołodyjowskiego, i miejscem, i winem, i potrawami, i mowš, przewidujšc, iż po oblężeniu do przezwiska "małego rycerza" miano "Hektora kamienieckiego" przez potomnoœć dodane będzie. Ów zaœ oœwiadczył, że szczerze służyć zamyœla i w tym celu pewnym œlubem w katedrze zwišzać się zamierza, za czym prosi księdza biskupa, aby mu to jutro uczynić było nie wzbronno. Ksišdz biskup widzšc, iżz tego œlubu pożytek publiczny wyrosnšć może, przyrzekł chętnie. Nazajutrz wielkie było w katedrze nabożeństwo. Słuchali go w skupieniu i podniosłoœci ducha rycerze, szlachta, żołnierstwo i lud pospolity. Pan Wołodyjowski z Ketlingiem leżeli krzyżem przed ołtarzem; Krzysia i Basia klęczały tuż za stallami, płaczšc, bo wiedziały, iż œlub ów na niebezpieczeństwo życie ich mężów podać może. Po ukończeniu mszy ksišdz biskup obrócił się do ludu z monstrancjš; wówczas mały rycerz wstał i klęknšwszy na stopniach ołtarza, tak rzekł wzruszonym, choć spokojnym głosem: - Za osobliwe dobrodziejstwa i szczególniejszš protekcję, jakšm ja od Pana Boga Najwyższego i Syna Jego Jedynego otrzymał, do również szczególniejszej poczuwajšc się wdzięcznoœci, œlubuję i poprzysięgam, iż jako On i Syn Jego mnie wspomogli, tako i ja do ostatniego tchu Krzyża œwiętego będę bronił. A majšc komendę starego zamku sobie powierzonš, pókim żyw i rękoma a kolanami ruchać mogšc, pogańskiego nieprzyjaciela w sprosnoœci żyjšcego do zamku nie puszczę, ni z murów nie ustšpię,ni szmaty białej nie zatknę, choćby mi też pod gruzami pogrzeœć się przyszło... Tak midopomóż Bóg i œwięty Krzyż - Amen! Cisza uroczysta nastała w koœciele, po czym dał się słyszeć głos Ketlinga: - Œlubuję - rzekł ów - za szczególne dobrodziejstwa, których w tej ojczyŸnie doznałem, do ostatniej kropli krwie zamku bronić i pierwej się pod gruzami jego pogrzeœć, zanimby noga nieprzyjacielska miała w jego mury wstšpić. A jako ze szczerego serca i szczerej wdzięcznoœci przysięgę owš składam, tako mi dopomóż Bóg i œwięty Krzyż - Amen! Tu ksišdz biskup pochylił monstrancję i dałjš do ucałowania naprzód panu Wołodyjowskiemu, potem Ketlingowi. Na ówwidok liczni rycerze uczynili gwar w koœciele. Rozległy się głosy: - Wszyscy przysięgamy! Jeden na drugim polegniem! Nie upadnie ta twierdza! przysięgamy! przysięgamy! Amen! Amen! Amen! Szable i rapiery wyszły ze zgrzytem z pochew i w koœciele uczyniło się jasno od stali. Blask ów rozœwiecił groŸne twarze, rozpalone oczy i zapał wielki, niewypowiedziany ogarnšł szlachtę, żołnierzy, lud. Wtem uderzono we wszystkie dzwony, huknšł organ, ksišdz biskup zaintonował: Sub Tuum praesidium - sto głosów zabrzmiało mu w odpowiedzi - i tak modlono się za twierdzę, która była strażnicš chrzeœcijaństwa i kluczem Rzeczypospolitej. Po ukończonym nabożeństwie Ketling z Wołodyjowskim wyszli z koœcioła trzymajšc się pod ręce. Żegnano i błogosławiono ich po drodze, bo nikt nie wštpił, że pierwej polegnš, nim zamek oddadzš. Ale nie œmierć, jeno zwycięstwo i sława zdawały się nad nimi unosić - i prawdopodobnie wœród tych wszystkich tłumów oni jedni tylko wiedzieli, jak strasznš zwišzali się przysięgš. Może takżeprzeczuwały zagładę, jaka zawisła nad ichgłowami, dwa kochajšce niewieœcie serca, bo ni Basia, ni Krzysia nie mogły się uspokoić, a gdy wreszcie Wołodyjowski znalazł się w klasztorze przy żonie, ta, zanoszšc się i łkajšc jak małe dziecko, przytuliła się do jego piersi i tak rzekła przerywanym głosem: - Pamiętaj... Michałku, że... broń Boże na ciebie nieszczęœcia... ja... ja... nie wiem... co... się... ze mnš... stanie!... I poczęła się trzšœć z uniesienia; mały rycerz wzruszon był także bardzo. Żółte jego wšsiki wysuwały się i cofały przez chwilę, wreszcie rzekł: - Ano, Baœka... trzeba było, no!.. - Wolałabym umrzeć! - rzekła Basia. Usłyszawszy to mały rycerz poczšł jeszcze prędzej wšsikami ruszać i powtórzywszy kilkakrotnie: "Cicho, Baœka... cicho!" - tak wreszcie ozwał się dla uspokojenia kochanej nad wszystko niewiasty: - A pamiętasz, jak mi cię Pan Bóg wrócił, com powiedział? Powiedziałem tak: "Na jakš mnie, Panie Boże, kontentację stać, takš ci obiecuję. Po wojnie, jeœli ostanę żyw, kaplicę będę erygował, ale czasu wojny muszę czegoœ znacznego dokazać, aby cię niewdzięcznoœciš nie nakarmić!" Co tam zamek! mało i tego za takowe dobrodziejstwo! Przyszła pora! Zali godzi się, aby Zbawiciel powiedział sobie: "Obiecanka cacanka"? Niechby mnie wprzódkamienie zamkowe potłukły, nim bym miał kawalerski parol Bogu dany złamać! Trzeba,Baœka! - i cała rzecz!... Bogu, Baœka, ufajmy!... Rozdział 52 Tegoż dnia jeszcze pan Wołodyjowski wyjechał z choršgwiami na pomoc młodemupanu Wasilkowskiemu, który ku Hryńczukowi skoczył, bo przyszła wieœć, iż tam Tatarowie wpadli torhakiem, ludzi krępujšc, bydło bioršc, ale wsi dla niepoznaki nie palšc. Pan Wasilkowski wnet ich rozgromił, jasyr odebrał i jeńców wzišł. Tych pan Wołodyjowski do Żwańca powiódł poleciwszy panu Makowieckiemu napytki ich wzišœć i zeznania ich rzšdnie spisać, tak aby hetmanowi i królowi mogły być odesłane. Tatarzy zeznali, iż z rozkazania perkułabskiego granicę przeszli majšc sobie dodanego w pomoc rotmistrza Styngana z Wołoszš. Natomiast, lubo przypiekani, nie umieli powiedzieć, jak daleko mógł znajdować się w tej chwili cesarz turecki z całš potęgš, gdyż idšc niesfornymi kupami przodkiem, nie utrzymywali z całym obozem zwišzku. Wszyscy jednak zgodnie zeznali, że cesarz potęgę poruszył, że do Rzeczypo- spolitej cišgnie i prawdopodobnie wkrótce stanie jużpod Chocimiem. Nie było w tych zeznaniach nic nowego dla przyszłych obrońców Kamieńca, ponieważ jednak w Warszawie, na dworze królewskim, jeszcze nie wierzono w wojnę, przeto postanowił pan podkomorzy podolski wyprawić jeńców wraz z ich nowinami do Warszawy. Podjazdy wróciły zadowolone z pierwszej ekspedycji. Tymczasem wieczorem przybył do Wołodyjowskiego sekretarz jego pobratymca, Habareskula, starszego perkułaba chocimskiego. Nie przywiózł on żadnego listu, bo perkułab bał się pisać, natomiast polecił powiedzieć ustnie swemu pobratymcowi Wołodyjowskiemu, "Ÿrenicy oka" i "kochaniu serca", aby się na bacznoœci miał i jeœli Kamieniec nie ma doœćwojsk do obrony, by pod jakimkolwiek pozorem miasto opuœcił, bo cesarz już drugiego dnia w Chocimiu z całš potęgš spodziewan. Wołodyjowski kazał podziękować perkułabowi i nagrodziwszy sekretarza wysłał go z powrotem, sam zaœ zawiadomił natychmiast komendantów o zbliżajšcym się niebezpieczeństwie. Wieœć, lubo spodziewano się jej każdej godziny, wielkie uczyniła wrażenie. Zdwojono gorliwoœć przy robotach miejskich, pan Hieronim Lanckoroński zaœ ruszył bez chwili zwłoki do swojego Żwańca, by stamtšd na Chocim mieć oko. Czas jakiœ upłynšł na oczekiwaniu, na koniec w Porcjunkułę 2 sierpnia sułtan stanšł pod Chocimiem. Rozlały się pułki jako morze bezbrzeżne - i na widok ostatniego grodu leżšcego w granicach władzy padyszacha okrzyk: "Allach! Allach!", wyrwał się z setek tysięcy gardzieli. Po drugiej stronie Dniestru leżałabezbronna Rzeczpospolita, którš te niezmierne wojska miały zalać jak powódŸ lub pożreć jak płomień. Tłumy wojowników, nie mogšc się pomieœcić w grodzie, rozłożyły się na polach, na tych samych, gdzie kilkadziesišt lat temu równie licznš armię proroka rozgromiły polskie szable. Teraz zdawało się, że nadszedł czas zemsty, i nikt w tych dzikich zastępach, poczšwszy od sułtana, skończywszy na ciurze obozowym, nie przeczuwał, że te pola po dwakroć będš dla półksiężyca złowrogie. Nadzieja, ba! Nawet pewnoœć zwycięstwa ożywiała wszystkie serca. Janczarowie i spahisowie,tłumy pospolitego ruszenia z Bałkanów, z gór Rodopu, z Rumelii, z Pelionu i Ossy, z Karmelu i Libanu, z pustyń arabskich, znad brzegów Tygru, z nizin nilowych i spiekłychpiasków afrykańskich, wydajšc dzikie okrzyki domagały się, by ich natychmiast na "niewierny brzeg" prowadzić. Lecz tymczasem muezinowie z chocimskich minaretów poczęli wołać na modlitwę, więcuciszyło się wszystko. Morze głów w zawojach, kapuzach, fezach, burnusach, kefiach i stalowych hełmach pochyliło się ku ziemi i przez pola poszedł głuchy pomruk modlitwy, na kształt brzęczenia niezmiernego roju pszczół - i porwany przez powiew, leciał za Dniestr ku Rzeczypospolitej. Za czym ozwały się bębny, krzywuły i piszczałki, dajšc znak wytchnienia. Lubo wojska szły z wolna i wygodnie, chciał przecie padyszach dać im po długiej drodzeaż z Adrianopola dorzeczny wypoczynek. Sam on odbył ablucje w jasnym Ÿródle niedaleko miasta płynšcym i do chocimskiego konaku odjechał, na polach zaœ poczęto rozpinać dla pułków namioty, które wkrótce okryły jakoby œniegiem nieprzejrzanš przestrzeń okolicy. Dzień był piękny i kończył się pogodnie. Po ostatnich wieczornych modlitwach obóz poczšł odpoczywać. Zabłysło tysišce i setki tysišców ognisk, na których migotaniespoglšdano trwożnie z przeciwległego żwanieckiego zameczku, bo tak były rozległe, że żołnierze, którzy chodzili na podjazd, zdajšc sprawę z tego, co widzieli,mówili, iż zdawało im się, "że całe Multanyw ogniskach". Lecz w miarę jak jasny miesišc wytaczał się coraz wyżej na gwiaŸdziste niebo, ogniska, prócz strażowych, gasły, obóz uciszał się i tylkowœród milczenia nocy rozlegało się rżenie koni i ryk bawołów pasšcych się na tarabańskich błoniach. Lecz nazajutrz skoro œwit sułtan ordynował janczarów, Tatarów i Lipków, by przeszli Dniestr i zajęli Żwaniec, tak miasteczko, jak i zamek. Nie czekał ich mężny pan Hieronim Lanckoroński za murami, lecz majšc przy boku czterdziestu swoich Tatarów, oœmdziesięciu Kijanów i jednš własnš choršgiew towarzyskš, uderzył na janczarów u przeprawy i pomimo gęstego ognia z rusznic zmieszał tęnajprzedniejszš piechotę tak, iż się w rozsypce poczęła cofać w wodę. Lecz tymczasem czambuł wspomagany przez Lipków, przeprawiwszy się bokiem, wdarł się do miasta. Dymy i krzyki ostrzegły mężnego pana podkomorzego, iż miasto jestjuż w rękach nieprzyjaciela, więc kazał sięcofać od przeprawy, aby nieszczęsnym mieszkańcom przyjœć w pomoc. Janczarzy, jako piechota, nie mogli go œcigać, on zaœ biegł całym pędem na ratunek. I już dobiegał, gdy nagle nadworni jego Tatarowie cisnšwszy swe choršgwie przeszli na stronę nieprzyjaciela. Nastała chwila wielce niebezpieczna: czambuł wspomagany przez Lipków, w przypuszczeniu, że zdrada wywoła zamieszanie, uderzył wręcz i z wielkim impetem na pana podkomorzego. Na szczęœcie Kijanie, zachęceni przykładem wodza, dali dzielny opór, choršgiew zaœ towarzyska złamała wkrótce nieprzyjaciela, który zresztš nie był w stanie dać regularnej polskiej jeŸdzie odporu. GrudŸ przed miastem wnet pokryła się trupami, szczególniej Lipków, ci bowiemwytrwalej od zwykłych ordyńców dotrzymywali pola. Nacięto ich sporo jeszcze i w ulicach, po czym pan Lanckoroński widzšc, że od wodyzbliżajš się janczarowie, schronił się za mury, wysławszy wprzód do Kamieńca o posiłki. Padyszach nie myœlał zrazu tego dnia zdobywać żwanieckiego zamku, mniemajšc słusznie, że go w mgnieniu oka przy ogólnej wojsk przeprawie pokruszy. Chciał tylko zajšć miasto i w przypuszczeniu, że oddziały, jakie wysłał, sš na to zupełnie wystarczajšce, nie wysyłał więcej ni janczarów, ni ordy. Ci zaœ, którzy już na tej stronie rzeki byli, po cofnięciu się pana podkomorskim w mury zajęli ponownie miasto i nie palšc onego, aby w przyszłoœciza schronisko im samym i innym oddziałom służyć mogło, poczęli w nim gospodarzyć szablš i kindżałem. Janczarowie chwytali młode niewiasty na żołnierskš swawolę, mężów zaœ i dzieci ršbali siekierami; Tatarzy braniem łupu byli zajęci. Wtem z baszty zameczku ujrzano, iż od strony Kamieńca zbliża się jakowaœ jazda. Zasłyszawszy o tym pan Lanckoroński wyszedł sam na basztę majšc przy sobie kilku towarzyszów i wysadziwszy perspektywę przez strzelnicę, patrzył długo i uważnie w pole, wreszcie rzekł: - To lekka jazda z chreptiowskiego otworzył gębę, patrzy, endant sła 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż4P c45đZc46JÍc47-kc48‚;Ö4prezydium, ta sama jazda, na której czele Wasilkowski do Hryńczuka chodził. Pewnie iteraz jego samego wysłano. Po czym znów jšł patrzeć: - Widzę wolentarzy; pewnie Humiecki Wojciech! A po chwili: - Chwała Bogu! jest i sam Wołodyjowski, bowidać dragonów. Moœci panowie, wyskoczym i my zza murów i z bożš pomocš wyżeniem nieprzyjaciela nie tylko z miasta, ale całkiem za wodę. To rzekłszy zbiegł co duchu na dół, by swych Kijanów i towarzystwo sprawić. Tymczasem w mieœcie pierwsi Tatarowie dojrzeli nadcišgajšce choršgwie i ałłakujšcprzeraŸliwie, poczęli się zbierać w czambuł. Po wszystkich ulicach rozległ się odgłos bębnów i szypuszów; janczarowie stanęli wnet sfornie z całš tš szybkoœciš, w jakiej mało która w œwiecie piechota mogła im dorównać. Czambuł wyleciał, jakby wichrem wywiany,za miasto i skoczył na lekkš choršgiew. Sam czambuł prócz Lipków, których pan Lanckoroński napsuł wiele, był przecie trzyktoć liczniejszy od załogi żwanieckiej i nadcišgajšcych posiłkowych choršgwi, dla której to przyczyny nie zawahał się skoczyć na pana Wasilkowskiego. Lecz pan Wasilkowski, niepohamowany młodzik, któryrównie chciwie, jak œlepo rzucał się na wszelkie niebezpieczeństwa, kazał natychmiast ludziom wzišœć impet największy i leciał jako tršba powietrzna, ani dbajšc na liczbę nieprzyjaciół. Stropiła taka odwaga Tatarów, nie lubišcych w ogóle spotkania wręcz. Wnet też mimo krzyku jadšcych z tyłu murzów, mimo przeraŸliwego œwistu piszczałek i głosu bębna huczšcego na kęsim - to jest na œcinanie głów niewiernych - poczęli konie zdzierać, hamować; widocznie mdlaływ nich serca i ochota coraz bardziej, wreszcie na odległoœć strzelenia z łuku przed choršgwiš rozbiegli się na dwie strony, wypuœciwszy ćmę strzał na pędzšcych jeŸdŸców. Pan Wasilkowski, nie wiedzšc nic o janczarach, którzy sforowali się z drugiej strony domów ku rzece, pognał z ludŸmi tymże impetem za Tatarami, a raczej za połowš czambułu, zgonił jš wkrótce i poczšł siec tych, którzy konie gorsze majšc niesporo uciekałi. Wówczas druga połowa czambułu zwróciła się chcšc go otoczyć, ale w tej chwili naskoczyli wolentarze, jednoczeœnie zaœ wypadł pan podkomorzy z Kijanami. Tatarzy, naciœnięci z kilku stron, rozproszyli się jak piasek, w mgnieniu oka - i rozpoczęło się przebieganie, to jest gonitwa kupy za kupš,męża za mężem, przy czym orda padała gęstym trupem, szczególniej z ręki pana Wasilkowskiego, który w zaœlepieniu sam jeden na całe gromady uderzał, tak właœnie jako kobuz uderza na stado wróbli lub trznadli. Lecz pan Wołodyjowski, żołnierz przezornyi zimny, dragonów z ręki nie puœcił. Równiejak ten, który sforę ociętnych kondli na tęgich rzemieniach trzymajšc, nie puszcza ich na lada zwierza, lecz wówczas dopiero,gdy iskrzšce œlepie i białe kły srogiego odyńca zobaczy, tak i mały rycerz, gardzšc pierzchliwš ordš, wyglšdał, czyli za niš nie masz spahisów, janczarów lub innego jakiego wyborowego komunika. Wtemprzypadł do niego pan Hieronim Lanckoroński ze swoimi Kijany. - Dobrodzieju! - zawołał - janczary majš się ku rzece, przyciœniem ich! Wołodyjowski wydobył rapier z pochwy i skomenderował: - Naprzód! Każdy z dragonów œcišgnšł lejce, by konia pewniej mieć w ręku, po czym szereg pochylił się nieco i ruszył przed się tak sprawnie jak gdyby na mustrze. Szli z poczštku rysiš, potem w skok, ale nie wypuszczali jeszcze koni do największego biegu. Dopiero minšwszy domostwa położone ku wodzie, na wschód od zamku, ujrzeli białe pilœniowe czapki janczarów i poznali, iż to nie z dżamakami, ale z regularnymi janczarami będzie sprawa. - Bij! - krzyknšł Wołodyjowski. I konie wycišgnęły się, brzuchami szorujšcniemal po ziemi i wyrzucajšc kopytami grudy stwardniałego gruntu. Janczarowie nie wiedzšc, jaka siła nadchodzi w pomoc Żwańcowi, mieli się istotnie ku rzece. Jeden ich oddział, dwieœcie kilkadziesišt ludzi liczšcy, był już u brzegu i pierwsze jego szeregi poczęły właœnie wstępować na promy; drugi oddział, równie silny, nadšżał chyżo, lecz w doskonałym ordynku, gdy ujrzał pędzšcšjazdę. Wówczas zatrzymał się i w jednym mgnieniu oka obrócił czoło ku nieprzyjacielowi. Rusznice pochyliły się płotem i huknęła salwa jakby na mustrze. Co więcej, zaciekli wojownicy liczšc, iż towarzysze znad brzegu poprš ich ogniem, nie tylko nie pierzchli po wystrzale, ale okrzyknšwszy się ruszyli za dymem i uderzyli z furiš szablami na jazdę. Było to zuchwalstwo, do którego jedni janczarowie byli zdolni, ale za które też przypłacili ciężko, bo jazda nie mogšc, choćby chciała,powstrzymać koni, uderzyła w nich jak młotem i złamawszy w mig, rozniosła postrach i zgubę. Pod siłš natarcia położył się pierwszy szereg jak łan pod wichrem. Prawda, że wielu padło tylko od impetu i ci zerwawszy się biegli w rozproszeniu ku rzece, od której drugi oddział dawał ognia raz po razu, mierzšc wysoko, by ponad głowami swoich razić dragonię. Przez chwilę między janczaramiˇ stojšcymi przy promach widać było wahanie się i niepewnoœć, czy wsiadaćna promy, czy też, idšc za przykładem drugiego oddziału, uderzyć wręcz na jazdę.Lecz od tego ostatniego kroku powstrzymywał ich widok uciekajšcych kup, które jazda parła końskimi piersiami icięła tak okrutnie, że zapamiętałoœć jej chyba z jej biegłoœciš mogła być porównana. Czasem kupa taka, gdy jš zbyt naciœnięto, odwracała się z desperacji i poczynała kšsać, jak kšsa przyparty zwierz, skoro widzi, że nie masz już dla niego ucieczki. Ale właœnie wówczas stojšcy u brzegu mogli poznać jasno jak na dłoni, że tej jeŸdzie na białš broń niepodobna dotrzymać, tak dalece w użyciu jej góruje. Cięto bronišcych się przez łby, pyski i karki z takš wprawš i szybkoœciš, że ruchu szabel oko niemal nie mogło pochwycić. Jak gdy czeladŸ w zamożnym gospodarstwie, młócšc groch dobrze wyschnięty, bije gorliwie a prędko w klepisko; tak iż cała stodoła brzmi odgłosami razów, a wyłuszczone ziarno pryska na wszystkie strony - tak i od odgłosu szabel brzmiało całe nadrzecze, akupy janczarów, łuszczone bez miłosierdzia, rozpryskiwały się na wszystkie strony. Pan Wasilkowski rzucał się na czele swej lekkiej jazdy, nic o własne życie nie dbajšc. Lecz o ile biegły kosiarz przewyższy silniejszego od się, lecz mniej wprawnego do koœby parobka, bo gdy ów zmacha się już i obfitym potem pokryje, tamten idzie wcišż naprzód, równo przed sobš œcielšc pokłosy- o tyle właœnie pan Wołodyjowski przewyższył zapamiętałego młodzieńca. Przed samym zderzeniem się zjanczarami puœcił on dragonów naprzód, sam zaœ nieco z tyłu pozostał, aby na całšbitwę mieć oko. Tak z dala stojšc, pilnie patrzył, co chwila zaœ rzucał się w war, uderzał, naprawiał, to znów pozwalał, by bitwa odsunęła się od niego, i znów patrzył, znów uderzał. Jak zwykle w bitwie z piechotš tak i wówczas trafiło się, że jazda w zapędzie pominęła uciekajšcych. Kilkunastu z nich, nie majšc przed sobš drogi do rzeki, zwróciło się w ucieczce do miasta, aby ukryć się w słonecznikach tuż przed domostwami rosnšcych. Lecz zauważył ich pan Wołodyjowski, dognał dwóch pierwszych i rozdał między nich dwa lekkiecięcia, a oni padli araz i kopišc ziemię nogami, dusze wraz z krwiš przez otwarte rany yzionęli. Widzšc to trzeci strzelił do małego rycerza z janczarki i chybił, mały rycerz trzasnšł go ostrzem między nos a usta, i w ten sposób lubego ycia pozbawił. Po czym nie zwłóczšc skoczył za innymi i nie tak prędko yrostek wiejski pozbiera grzyby w kupie rosnšce, jako on pozbierał ich, im do słoneczników dopadli. Dwóch tylko ostatnich pochwycili żwanieccy udzie, którym mały rycerz żywcem ich zachować rozkazał. Sam zaœ rozgrzawszy się nieco, gdy ujrzał, że janczarów znacznie już do rzeki przyparto, skoczył w war bitwy i zrównawszy się z dragonami, pracować poczšł. Chwilami przed się uderzał, chwilami zwracał się w prawo lub w lewo, dawał szacht płytki i nie patrzył więcej, aza każdym razem biała kapuza obsuwała się na ziemię. Janczary z wrzaskiem tłoczyć się w trwodze przed nim poczęli, on zaœ szybkoœć cięć zdwoił i choć sam spokojny pozostał, jednak żadne oko nie mogło już za ruchami jego rapiera nadšżyćirozeznać, kiedy cięciem, a kiedy sztychem uderza, bo szabla jedno œwietliste kolisko naokół jego osoby czyniła. Pan Lanckoroński, który z dawna o nim jako o mistrzu nad mistrzami słyszał, ale go przy robocie dotšd nie widział, aż walczyć poprzestał i patrzył zdumiony, niemogšc oczom uwierzyć, aby jeden człowiek, choćby mistrz, choćby za najpierwszego kawalera ogłoszon, tyle mógł sprawić i dokonać. Więc się za głowę wzišł i naokół słyszeli tylko towarzysze, jak ustawicznie powtarzał: "Mało jeszcze mówiono, dla Boga!" Inni zaœ krzyczeli: "Patrzcie, bo tego w œwiecie nie ujrzycie!" Wołodyjowskizaœ pracował dalej. Zepchnięto wreszcie janczarów ku rzece, którzy teraz bezładnie na promy pchać się poczęli. Lecz że promów było doœć, a ludzi mniej wracało, niż przyszło, pomieœcili się szybko a snadnie. Wnet poruszyły się ciężkie wiosła i między jazdš a janczarami utworzyła się wodna przerwa, która rozszerzała się z każdš chwilš... Lecz z promów poczęły grzmieć janczarki, którymdragonia huknęła w odpowiedŸ z bandoletów; dymy wzniosły się chmurš nad wodš, potem rozcišgnęły się w długie szlaki. Promy, a z nimi janczarowie oddalalisię coraz bardziej. Dragoni, otrzymawszy pole, podnieœli srogi krzyk i wygrażajšc pięœciami odjeżdżajšcym, wołali za nimi: - A pójdziesz, sobaka! a pójdziesz!... Pan Lanckoroński, lubo kule pluskały jeszcze tuż przy brzegu, wzišł w ramiona Wołodyjowskiego. - Oczom nie wierzyłem - rzekł - mirabilia to sš, dobrodzieju, złotego pióra warte Wołodyjowski zaœ: - Przyrodzona sposobnoœć i wprawa, ot cała rzecz! Ile to się już wojen odbyło Tu oddawszy uœcisk panu Lanckorońskiemu uwolnił się z jego objęć i spojrzawszy na brzeg, wykrzyknšł: - Patrz, wasza miłoœć, bo innš osobliwoœć zobaczysz!... Podkomorzy zwróciwszy się spostrzegł oficera nacišgajšcego łuk nad brzegiem. Był to pan Muszalski. Przesławny łucznik walczył dotšd z innymi, wręcz œcinajšc się z nieprzyjacielem, lecz teraz, gdy janczarowie oddalili się już tak, że kule z janczarek i bandoletów nie donosiły, wycišgnšł łuk spod uda i stanšwszy w miejscu, gdzie brzeg był wynioœlejszy, naprzód spróbował palcem cięciwy, po czym, gdy ozwała mu się donoœnie, przytknšł do niej pierzastš strzałę i wymierzył. W tej chwili obejrzeli się na niego Wołodyjowski z Lanckorońskim. Piękny był to obraz! Łucznik siedział na koniu, lewš rękę trzymał prosto, w niej łuk jakby w kleszczach, prawš zaœ dłoń przycišgał coraz silniej do brodawki piersi,aż żyły wystšpiły mu na czoło - i mierzył spokojnie. W oddali widać było pod chmurš dymów kilkanaœcie promów sunšcych po rzece, bardzo z powodu topnienia œniegów w górach wezbranej, a tak tego dnia przeŸroczej, że odbijały się w niej promy isiedzšcy na nich janczarzy. Bandolety z brzegu umilkły; oczy zwróciły się na pana Muszalskiego lub szły w kierunku, w jakim zabójcza strzała miała podšżyć. Wtem zadŸwięczała rozgłoœnie cięciwa i pierzasty posłaniec œmierci wypadł z łuku.Żadne oko nie mogło jego lotu pochwycić, lecz wszyscy ujrzeli doskonale, jak stojšcyprzy wioœle tęgi janczar rozłożył nagle ręce i okręciwszy się na miejscu, chlupnšł w wodę. Prysnęła pod jego ciężarem toń przeŸrocza, zaœ pan Muszalski rzekł: - Dla ciebie, Dydiuk!.. Po czym sięgnšł po drugš strzałę. - Na czeœć pana hetmana! - ozwał się do towarzyszów. Owi dech zaparli; po chwili znów zaœwiszczało powietrze i drugi janczar obsunšł się na dno promu. Na wszystkich promach wiosła poczęły poruszać się żywiej i tłukły gwałtownie jasnš falę, lecz łucznik niezrównany zwrócił się teraz z uœmiechem do małego rycerza: - Na czeœć godnej małżonki waszej moœci! I po raz trzeci łuk nacišgnšł, po raz trzeci wypuœcił gorzkš strzałę, a ta po raz trzeci pogršżyła się do pół brzechwy w ciele ludzkim. Okrzyk tryumfu zagrzmiał na brzegu, okrzyk wœciekłoœci z promów, po czym cofnšł się pan Muszalski, a jego œladem cofnęli się inni dnia dzisiejszego zwycięzcy- i podšżyli do miasta. Wracajšc spoglšdali z zadowoleniem na żniwo dnia dzisiejszego. Ordyńców mało zginęło, bo ani razu dobrze się nie zwarli -iprzepłoszeni, wnet przeprawili się przez rzekę; ale natomiast janczarowie leżeli w liczbie kilkudziesięciu na kształt snopów pięknie powrósłami zwišzanych. Niektórzy rzucali się jeszcze, ale wszyscy byli już obdarci przez czeladŸ pana podkomorskš. Spoglšdajšc na nich pan Wołodyjowski rzekł: - Mężna to piechota i idzie na dym jako odyniec, ale przez pół tyle nie umie, ile szwedzka. - Jednak dali salwę, jakoby kto orzech zgryzł - zauważył pan podkomorzy. - Ale stało się to samo przez się, nie zaœ przez ich sprawnoœć, bo pospolicie musztryoni nijakiej nie robiš. To była gwardia sułtańska i ci się jeszcze jako tako ćwiczš, prócz nich zaœ sš i janczarowie nieregularni, znacznie gorsi. - Daliœmy im pro memoria! Bóg łaskaw, że od tak znacznej wiktorii wojnę tę rozpoczynamy! Lecz doœwiadczony Wołodyjowski innego był zdania. - Mała to jest wiktoria, nie znaczna - odrzekł. - Dobre i to dla podniesienia ducha w ludziach nieobytych i w mieszczaństwie, ale innego skutku mieć nie będzie. - Zali waszmoœć myœlisz, że w poganach fantazja nie skruszeje? - W poganach fantazja nie skruszeje - rzekł Wołodyjowski. Tak rozmawiajšc dojechali do miasta, gdzie łyczkowie oddali im owych dwóch żywcem pochwyconych janczarów, którzy przed szablš pana Wołodyjowskiego chcieli się w słoneczniki schronić. Jeden był postrzelon nieco, drugi zdrów zupełnie i pełen okrutnej fantazji. Stanšwszy na zamku kazał go mały rycerz panu Makowieckiemu badać, sam bowiem, chociaż rozumiał dobrze język turecki, jednak nim biegle nie mówił. Wypytywał więc pan Makowiecki, czy sułtan jest już własnš osobš w Chocimiu oraz jak prędko do Kamieńca zamyœla? Turczyn zeznawał jasno, lecz hardo. - Padyszach jest własnš osobš - mówił. -Wobozie gadali, że jutro Halil i Murad baszowie majš się przeprawić na drugš stronę, mehentysów ze sobš wzišwszy, którzy wnet rowy rżnšć pocznš. Jutro lub pojutrze przyjdzie na was czas zatracenia. Tu jeniec wzišł się w boki i dufny w grozę sułtańskiego imienia, tak dalej mówił: - Szaleni Lachowie! jakże to oœmieliliœcie siępod bokiem pana napadać ludzi jego i szarpać? Zali myœlicie, iż sroga kara was minie? Zali ten zameczek was obronić zdoła? Czymże za kilka dni będziecie, jeœli nie niewolnikami? Czymże jesteœcie dziœ, jeœli nie psami miotajšcymi się na pańskš oblicznoœć? Pan Makowiecki pilnie wszystko spisywał, lecz pan Wołodyjowski, chcšc zuchwalstwo jeńca poskromić, w pysk go po ostatnich słowach uderzył. Stropił się Turczyn i zaraz nabrał dla małego rycerza szacunku,a i w ogóle przystojniej wyrażać się poczšł. Po skończonym badaniu, gdy wyprowadzono go z sali, pan Wołodyjowski rzekł: - Trzeba tych jeńców i ich zeznania w skokdo Warszawy wysłać, bo tam na dworze królewskim jeszcze nie wierzš w wojnę. - Co to sš mehentysy, z którymi Halil i Murad majš się przeprawiać?- spytał Lanckoroński. - Mehentysy sš to inżynierowie, którzy zasłony i nasypy pod armaty będš przygotowywali - odparł Makowiecki. - A jak waszmoœciowie myœlicie, prawdęli ten jeniec powiadał czy też zgoła łgał? - Jeœli się waszmoœciom podoba - odrzekł Wołodyjowski - można mu będzie pięty przypalić. Mam ja wachmistrza, który Azję Tuhaj-bejowicza oprawiał i który w tych rzeczach jest exquisitissimus, ale, moim zdaniem, janczar prawdę we wszystkim mówi; przeprawa wnet się rozpocznie, której przeszkodzić nie zdołamy, ba! choćby nas było sto razy więcej! Przeto niepozostaje nam nic innego, jak się zabierać ido Kamieńca z gotowš wieœciš jechać. - Tak mi dobrze pod Żwańcem poszło, że rad bym się w zameczku zawrzeć - rzekł pan podkomorzy - bylem miał pewnoœć, że mi waszmoœć od czasu do czasu na pomoc zKamieńca wyskoczysz. Niechby potem było,co ma być - Majš dwieœcie dział - odrzekł Wołodyjowski - a gdy dwie ciężkie armaty otworzył gębę, patrzy, endant sła 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż9P(c4:xš Z4;Ëc5€<Ý)=c5=9Y+5przeprawiš, zamek ów dnia jednego nie wytrzyma. Sam chciałem się w nim zawrzeć, ale teraz, gdym go opatrzył, widzę, że to na nic. Inni przyłšczyli się do zdania małego rycerza. Pan Lanckoroński upierał się jeszcze czas jakiœ dla fantazji, że w Żwańcu zostanie, ale zbyt był doœwiadczonym żołnierzem, aby nie przyznać słusznoœci Wołodyjowskiemu. Wreszcie rozmysły jego przecišł pan Wasilkowski, który przybywszy z pola, wpadł spiesznie do zamku. - Moœci panowie - rzekł- rzeki nie widać, bo cały Dniestr pod tratwami. - Przeprawiajš się? - spytali wszyscy razem. - Jako żywo! Turcy na tratwach, a czambuły w bród za ogonami. Pan Lanckoroński nie wahał się już dłużej,jeno natychmiast kazał topić stare haubice zamkowe; rzeczy zaœ, co się dało, kryć lubwywozić do Kamieńca. Wołodyjowski zaœ skoczył na koń i ruszył na czele swych ludzi patrzyć z dalekiej wyniosłoœci na przeprawę. Halil i Murad baszowie przeprawiali się rzeczywiœcie. Jak okiem sięgnšć, widać było promy i tratwy, których wiosła tłukły miarowym ruchem jasnš wodę. Jechali janczarowie i spahisy od razu w wielkiej liczbie, bo statki przewozowe przygotowywano od dawna już w Chocimiu. Prócz tego stały nad brzegiem opodal wielkie masy wojsk. Wołodyjowski przypuszczał, iż rozpoczynajš budowę mostu. Jednakże sułtan nie ruszył jeszcze głównej potęgi. Tymczasem nadjechał pan Lanckoroński ze swymi ludŸmi i obaj z małym rycerzem ruszyli do Kamieńca. W mieœcie oczekiwał ich pan Potocki. W kwaterze jego pełno było wyższych oficerów, a przed kwaterš stały tłumy obojej płci, niespokojne, stroskane, ciekawe. - Nieprzyjaciel przeprawia się i Żwaniec zajęty! - rzekł mały rycerz. - Roboty ukończone i czekamy! - odrzekł pan Potocki. Wieœć dostała się do tłumów, które poczęły szumieć jak fala. - Do bram! do bram! - wołano po mieœcie - nieprzyjaciel w Żwańcu! Mieszczanie i mieszczanki biegli na rondele forteczne w mniemaniu, że z nich dojrzš nieprzyjaciela, ale żołnierze nie chcieli ich puszczać na miejsca pod służbę przeznaczone. - IdŸcie do domów! - wołali do tłumów - będziecieli przeszkadzać obronie, to żony wasze wprędce Turków z bliska obaczš! Zresztš nie było trwogi w grodzie, bo go już obiegła wieœć o dzisiejszym zwycięstwie, i naturalnie wieœć przesadzona. Do przesady przyczyniali się i żołnierze opowiadajšc dziwy o spotkaniu. - Pan Wołodyjowski rozbił janczarów, samš gwardię sułtańskš - powtarzały wszystkie usta. - Nie poganom mierzyć się z panem Wołodyjowskim Samego baszę usiekł. Nie tak diabeł straszny, jak go malujš! A przecie naszemuwojsku nie dotrzymali! Dobrze wam psubraty! Na pohybel wam i waszemu sułtanowi! Mieszczanki raz jeszcze ukazały się przy szańcach, przy basztach i rondelach, ale obładowane flaszkami gorzałki, wina i miodu. Tym razem przyjęto je chętnie i ochota rozpoczęła się między żołnierstwem. Pan Potocki nie przeciwił sięjej, chcšc utrzymać w żołnierzach ducha i wesołoœć, ponieważ zaœ amunicji była w mieœcie i zamku obfitoœć nieprzebrana, pozwolił i salwy dawać, w nadziei, że owe odgłosy radoœci niemało skonfundujš nieprzyjaciela, jeżeli je usłyszy. Tymczasem pan Wołodyjowski, doczekawszy zmierzchu w kwaterze generała podolskiego, siadł na koń i chyłkiem przemykał się w towarzystwie czeladnika ku klasztorowi, chcšc jako najprędzej znaleŸć się przy żonie. Ale na nic przydały się przebiegi. Poznano go i wnet liczne tłumy otoczyły jego konia. Rozpoczęły się okrzyki i wiwaty. Matki podnosiły ku niemu dzieci. - Ów to jest! patrzcie i pamiętajcie! - powtarzały liczne głosy. Podziwiano go więc niezmiernie, ale najbardziej zdumiewała ludzi nieœwiadomych wojny jego drobna postawa. W głowie się to nie mogło pomieœcić łyczkom, jakim sposobem człowiek tak mały, z tak wesołš i łagodnš twarzš, mógł być najstraszniejszym żołnierzem Rzeczypospolitej, z którym nikt nie mógł się mierzyć. On zaœ jechał wœród tłumów, od czasu do czasu poruszał żółtymi wšsikami i uœmiechał się, bo jednak był kontent. Przyjechawszy wreszcie do klasztoru wpadł w otwarte ramiona Baœki. Wiedziała ona już o jego czynach dzisiejszych i o wszystkich mistrzowskich cięciach, bo przed chwilš był u niej pań podkomorzy podolski i jako naoczny œwiadek, zdał jej obszernš relację. Baœka zaraz z poczštku opowiadania zwołała obecne w klasztorze niewiasty, więc pannę ksienię Potockš, paniš Makowieckš, Humieckš, Ketlingowš, Chocimirskš, Boguszowš, i w miarę jak pan podkomorzy opowiadał, poczęła wobec nichpuszyć się niezmiernie. Wołodyjowski nadszedł właœnie w chwilę po rozejœciu sięniewiast. Za czym, kiedy się nasycili powitaniem, siadł strudzony mały rycerz do wieczerzy. Baœka zaœ, siadłszy koło niego, sama nakładała mu jadło na talerze i dolewała miodu do kubka. Ów jadł i pił chętnie, bo przez cały dzień nic prawie niemiał w ustach. W przerwach opowiadał teżnieco, a Baœka, słuchajšc z roziskrzonymi oczyma, potrzšsała wedle zwyczaju głowš,dopytujšc: - Aha! No i co? no i co? - Silne bywajš między nimi chłopy i srogie okrutnie, ale na Turka fechmistrza trudno trafić - mówił mały rycerz. - To i ja mogłabym się z każdym zmierzyć?- Jako żywo! jeno się nie zmierzysz, bo cię nie wezmę!... - Żeby choć jednego w życiu Wiesz, Michałku, jak ty idziesz za mury, to ja nawet nie jestem niespokojna. Ja wiem, że ciebie nikt nie dosięże... - Albo to nie mogš mię ustrzelić? - Cicho bšdŸ, albo to nie ma Pana Boga? Usiec się nie dasz, to grunt! - Jednemu ni dwom się nie dam. - Ni trzem, Michałku, ni czterem - Ni czterem tysišcom! - rzekł przedrzeŸniajšc Zagłoba. - Żebyœ wiedział, Michale, co ona wyrabiała w czasie opowiadania pana podkomorzego! Myœlałem,że ze œmiechu się rozpuknę. Jak mi Bóg miły! Nosem to tak ci fyrkała jak koza, a patrzyła w twarz każdej babie po kolei, czy należycie się delektuje. W końcu jużem się zlškł, że kozły zacznie machać, któren widok nie byłby zbyt polityczny. Mały rycerz przecišgnšł się trochę po jedzeniu, bo był znacznie utrudzon, nagle przygarnšł żonę do się i rzekł: - Moja kwatera na zamku już gotowa, ale tak się nie chce wracać!... Baœka, chyba że już tu ostanę?.. - Jak wolisz, Michałku! - odpowiedziała spuszczajšc oczy Basia. - Ha - zawołał Zagłoba - już mię za grzyba, nie za męża tu uważajš, bo mi ksieni pozwala mieszkać w klasztorze. No, ale zapłacze ona na to, moja w tym głowa Uważaliœcie, jak pani Chocimirska na mnie mruga?... Wdówka jest... dobrze!... nic więcej nie powiem! - Dalibóg, że chyba ostanę! - rzekł mały rycerz. Na to Basia: - Byleœ się wywczasował dobrze! - Czemu się nie ma wywczasować? - pytał Zagłoba. - Bo będziem gadali, gadali, gadali! A pan Zagłoba poczšł szukać czapki, aby też pójœć na spoczynek, wreszcie znalazłszy jš, nałożył na głowę i odrzekł:- Nie będziecie gadali, gadali, gadali! I wyszedł. Rozdział 53 Nazajutrz skoro œwit pojechał mały rycerz pod Kniachin, gdzie ze spahisami się potykał i Bułuk-baszę, znacznego między Turkami wojownika, pochwycił. Dzień cały zeszedł mu w pracy, w polu, częœć nocy nanaradzie u pana Potockiego i dopiero o pierwszych kurach strudzonš głowę nieco do snu przyłożył. Ledwie jednak usnšł smacznie a głęboko, gdy zbudził go huk dział. Jednoczeœnie czeladnik Piętka, Żmudzin, wierny Wołodyjowskiego sługa i prawie przyjaciel, wszedł do izby. - Jegomoœć! - zawołał - nieprzyjaciel pod miastem.. Zerwał się na równe nogi mały rycerz. - A jakie działa słychać? - Nasi poganów płoszš. Jest znaczny podjazd, który bydło z pola zabiera. - Janezaryli czy jazda? - Jazda, panie. Sami czarni. Krzyżem œwiętym ich płoszš, bo kto wie, czy nie diabli? - Diabli czy nie diabli, a trzeba nam ku nim - odrzekł mały rycerz. - Ty pójdziesz do pani i oznajmisz, żem w polu. Jeœliby chciała do zamku przyjœć patrzyć, to może, byle z panem Zagłobš, gdyż na jego przezornoœć najbardziej liczę. I w półgodziny potem wypadł pan Wołodyjowski w pole na czele dragonów i ochotników szlachty, którzy liczyli, iż na harcach można się będzie popisać. Ze starego zamkuwidać było doskonale kawalerię nieprzyjacielskš w liczbie około dwóch tysięcy, złożonš w częœci ze spahisów, przeważnie zaœ z egipskiej gwardii sułtańskiej. W tej ostatniej służyli możni i wielkoduszni mamelukowie znad Nilu. Błyszczšce ich karaceny, jaskrawe, złotemtkane kefie na głowach, białe burnusy i broń sadzona klejnotami czyniły z nich najœwietniejszš jazdę w œwiecie. Zbrojni byli w dziryty osadzone na kolankowych trzcinach, w bardzo krzywe bułaty i noże. Siedzšc na koniach jak wiatr œcigłych przelatywali na kształt tęczowego obłoku pole, wyjšc i kręcšc między palcami zabójcze włócznie. Widokiem ich nie mogli się z zamku nasycić. Lecz pan Wołodyjowski sunšł ku nim z jazdš. Trudno jednak było jednym i drugim zewrzeć się ze sobš w bitwie na białš broń, albowiem armaty zamkowe powstrzymywały Turków; ci zaœ zbyt byli liczni, aby mały rycerz mógł skoczyć ku nim i rozprawić się z nimi poza doniosłoœciš swoich dział. Czas więc jakiœ jedni i drudzy kręcili się z daleka, wytrzšsajšc na się broniš i krzyczšc gromko. Wreszcie jednak ognistym synom pustyń sprzykrzyły się widocznie próżne przegrażania, bo nagle pojedynczy jeŸdŸcy zaczęli się odrywać od masy i przybliżać wyzywajšc głosem przeciwników. Wnet rozproszyli się po polu i migotali na nim na kształt kwiatów, które wiatr żenie w różnestrony. Wołodyjowski spojrzał po swoich: - Moœci panowie! zapraszajš nas! A kto na harcownika? Skoczył pierwszy ognisty kawaler pan Wasilkowski, za nim pan Muszalski, łucznik niechybny, ale i w ręcznym spotkaniu harcownik wyborny, za nimi sunšł pan Miazga herbu Prus, który w całym pędzie konia umiał włóczniš pierœcień przenizać; za panem Miazgš skoczył pan Topór-Paderewski i pan Oziewicz, i pan Szmłud-Płocki, i kniaŸ Owsiany, i pan Markos-Szeluta, i kilkunastu innych dobrychkawalerów, a zaœ dragonów poszła równieżkupka, bo ich nadzieja bogatego łupu nęciła, głównie zaœ bezcenne konie Arabów.Na czele dragonów jechał srogi Luœnia i przygryzajšc płowy wšs, z dala już sobie najbogatszego wypatrywał. Dzień był piękny, widać ich było doskonale.Działa na wałach milkły kolejno, a nareszcie wszystkie umilkły, gdyż puszkarze bali się kogoœ ze swoich obrazić,przy tym woleli także patrzyć na bitwę niż strzelać do rozproszonych harcowników. Owi zaœ jechali ku sobie krokiem, nie spieszšc się, potem rysiš, i nie w linii, ale w rozproszeniu, jak któremu było dogodniej. Na koniec przyjechawszy blisko jedni ku drugim, zatrzymali konie i poczęli się lżyć wzajem dla rozbudzenia w sercach gniewu i męstwa. - Nie utyjecie nami, psy pogańskie! -wołali polscy harcownicy. -Sam tu! Nie ochroni was wasz prorok bezecny! Tamci zaœ krzyczeli po turecku i po arabsku. Wielu między polskimi harcownikami rozumiało oba języki, bo wielu, za przykładem przesławnego łucznika, ciężkš odbyło niewolę, więc że poganie szczególniej hardo Najœwiętszej Pannie bluŸnili, wnet gniew poczšł podnosić włosy na głowach sług Marii i ruszyli końmi, chcšc pomœcić zniewagę jej imienia. Któż tam kogo naprzód dosięgnšł i miłego życia pozbawił? Oto pan Muszalski poraził naprzód strzałš młodego beja w purpurowej kefii na głowie i w srebrnej jak œwiatło miesišca karacenie. Boleœny grot pod lewym mu okiem utkwił i do pół brzechwy wbił się w głowę, a on przegišwszy w tył urodziwš twarz i rozłożywszy ręce leciał z konia. Lecz łucznik łuk pod udo schroniwszy skoczył ku niemu i szablš go jeszcze przeszył, po czym broń mu wybornš zabrawszy, konia jego pognał płazem ku swoim, sam zaœ poczšł wołać po arabsku: - Bogdaj to był sułtana syn! Zgniłby tutaj, nim kindię ostatniš zagracie! Usłyszawszy to Turcy i Egipcjanie zmartwilisię okropnie i zaraz dwóch bejów skoczyło ku panu Muszalskiemu, lecz z ukosa zabiegłim drogę Luœnia, do wilka srogoœciš podobny, i w mgnieniu oka ukšsił jednego na œmierć. Naprzód zacišł go w rękę, a gdy ów się pochylił za wyłuskwionš szablš,strasznym cięciem w kark prawie zupełnie odczepił mu głowę. Drugi to widzšc zwrócił szybkiego jak wicher konia do ucieczki, ale tymczasem pan Muszalski znów łuk spod uda wydobyć zdołał i posłał za uciekajšcym strzałę, ta zaœ doœcignęła go w biegu i wbiła mu się prawie po bełt między łopatki. Trzeci zaœ pokonał swego przeciwnika pan Szmłud-Płocki nadziakiem ostrym go po misiurce uderzywszy. Puœciło od ciosu srebro i aksamit, którym blacha była podszyta, a zakrzywiony koniec nadziaka utkwił w koœci tak silnie, że pan Szmłud-Płocki czas jakiœ wydobyć go wcalenie mógł. Inni walczyli z rozmaitym szczęœciem, jednak zwycięstwo było po większej częœci po stronie biegłej w szermierce szlachty. Legło natomiast dwóch dragonów z ręki potężnego Hamdi-beja, któren następnie kniazia Owsianego krzywym bułatem przez pysk chlastnšł i rozcišgnšł na ziemi. KniaŸ ziemię rodzinnš krwiš swojš kniaziowskš polewał. Hamdi zaœ zwrócił się ku panu Szelucie, któremu koń nogš w dziurę skrzeczkowš zapadł. Pan Szeluta, widzšc œmierć nieuchronnš, zeskoczył z konia pragnšc się na piechotę ze strasznym jeŸdŸcem spotkać. Lecz Kamdi przewrócił go piersiami końskimi i upadajšcego - samym końcem bułata w ramię dosięgnšł. Owemu ręka natychmiast zwisła, bej zaœ skoczył dalej w pole szukajšc przeciwników. Lecz wielu nie starczyło serca, by się z nim zmierzyć, tak bardzo i widocznie potęgš nad wszystkimi górował. Wiatr podnosił mu biały burnus na plecach irozwijał go na kształt skrzydeł drapieżnego ptaka, pozłocista karacena rzucała złowrogi blask na jego twarz, całkiem niemal czarnš, o oczach dzikich i œwiecšcych, a krzywa szabla błyszczała nad jego głowš, właœnie jak błyszczy sierp księżyca w noc pogodnš. Przesławny łucznik dwie już nań strzały wypuœcił, lecz obie zadŸwięczały tylko jękliwie na karacenie i zesunęły się bezsilnie na trawę;więc na dwoje poczšł ważyć myœli pan Muszalski: czy trzeciš jeszcze strzałę w szyję dzianeta wypuœci, czy z szablš na beja natrze? Lecz gdy tak rozważał, ów dostrzegł go i pierwszy wypuœcił nań swego czarnego Ÿrebca. Obaj natarli na się w œrodku pola. Chciał pan Muszalski siłš swš wielkš się popisać i żywcem Hamdiego pochwycić, więc podbiwszy mu silnym cięciem od dołu bułat w górę, sczepił się znim, jednš rękš pochwycił go za gardło, drugš za ostrze misiurki i cišgnšł potężnie ku sobie. Wtem pękł mu poprę u terlicy, więc niezrównany łucznik przekręcił się z niš razem i zwalił się na ziemię. Upadajšcego zaœ Hamdi uderzył rękojeœciš bułata w głowę i ogłuszył na miejscu. Zakrzyknęli z radoœciš spahisy i mamelukowie, którzy już byli o Hamdiego się zlękli: bardzo się zmartwili Polacy, po czym zapaœnicy skoczyli ku sobie gęstymi kupami, jedni, aby łucznika porwać, drudzy, aby choć ciało jego obronić. Mały rycerz nie brał dotšd w harcach udziału, bo mu na to nie pozwalała jego pułkownikowska powaga, lecz widzšc upadek pana Muszalskiego i przewagi groŸnego Hamdi-beja, postanowił pomœcić łucznika, a zarazem swoim serca dodać. Ożywion tš myœlš, wspišł ostrogami konia i sunšł ukosem w pole tak szybko, jak sunie krogulec ku stadu siewek kręcšcych się nadrżyskiem. Dostrzegła go przez perspektywęBaœka, stojšca na blankach starego zamku ikrzyknęła zaraz do stojšcego obok pana Zagłoby: - Michał leci! Michał leci! - Tu go poznasz! - zawołał stary wojownik - patrz pilnie, patrz, gdzie naprzód uderzy! Nie bój się Perspektywa trzęsła się w ręku Basi. Ponieważ nie strzelano już w polu ni z łuków, ni z janczarek, więc niezbyt trwożyła się o życie męża, ale ogarnšł jš zapał, ciekawoœć i niepokój. Dusza i serce wyszły z niej w tej chwili i leciały za mężem. Pierœ jej poczęła oddychać szybko,jasne rumieńce oblały twarz. W jednej chwili przechyliła się przez blanki tak, iż Zagłoba musiał jš chwycić wpół w obawie,by nie spadła w fosę - i krzyknęła: - Dwóch leci na Michała! - Dwóch będzie mniej! - odpowiedział pan Zagłoba. Istotnie dwóch rosłych spahów wysforowało się przeciw małemu rycerzowi. Sšdzšc ze stroju, poznali, że to ktoœ znaczniejszy, a widzšc drobnš postać jeŸdŸca, sšdzili, że tanio sławę uzyszczš. ndant sła 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż>P™c5?é$5@ :c6€AG"gc6BŽ1 ]6Głupi! lecieli na oczywistš œmierć, gdy bowiem zwarli się opodal innych jeŸdŸców, mały rycerz nawet konia nie powstrzymał,ale mimochodem rozdał między nich dwa uderzenia na pozór tak lekkie, jak gdyby matka rozdała mimochodem dzieciom po szturchańću, a owi padli na ziemię i wpiwszy się w niš palcami, poczęli drgać jak para rysiów, których œmiertelne strzały jednoczeœnie dosięgnš. Mały rycerz zaœ poleciał dalej, ku jeŸdŸcom wichrzšcym się po polu, i poczšł szerzyć klęski okropne. Jak gdy po ukończonej mszy wejdzie chłopiec i blaszanš pokrywkš, osadzonš na kiju, gasi jednš po drugiej palšce się przed ołtarzem œwiece, a ołtarz w cień się pogršża -tak i on gasił na prawo i lewo œwietnych tureckich i egipskich jeŸdŸców, ci zaœ pogršżali się w mrok œmierci. Poznali poganie mistrza nad mistrzami i omdlały w nich serca. Ten i ów zdarł konia, by ze strasznym mężem się nie spotkać; mały rycerz zaœ rzucał się za uciekajšcymi na kształt zjadliwego szerszenia i coraz to innego jeŸdŸca żšdłem przeszywał. Żołnierze od armaty zamkowej poczęli krzyczeć radoœnie na ów widok. Niektórzy biegli do Basi i uniesieni zapałem, całowali kraj jej sukni, inni uršgali Turkom. - Baœka, hamuj się! - wołał co chwila pan Zagłoba trzymajšc cišgle wpół paniš Wołodyjowskš, pani Wołodyjowska zaœ miała ochotę i œmiać się, i płakać, i w ręceklaskać, i krzyczeć, i patrzyć, i lecieć za mężem w pole. Ów dalej porywał spahów i egipskich bejów, aż wreszcie wołania: "Hamdi Hamdi"- rozległy się po całym polu. To wyznawcy proroka przywoływali wielkimi głosami najtęższego ze swych wojowników, aby nareszcie zmierzył się z tym straszliwym małym jeŸdŸcem, który zdawał się być œmierciš wcielonš. Hamdi dostrzegł już małego rycerza od dawna, ale widzšc jego czyny, zlškł się po prostu w pierwszej chwili. Strach mu było postawić na raz sławę wielkš i młode życieprzeciw tak złowrogiemu przeciwnikowi, więc umyœlnie udał, że go nie widzi, i na drugim krańcu pola kršżyć poczšł. Tam porwał właœnie pana Jałbrzyka i pana Kosa, gdy desperackie wołania: "Hamdi! Hamdi!" - obiły się o jego uszy. Poznał wówczas, że dłużej kryć się niepodobna i że trzeba albo sławę niezmiernš uzyskać, albo głowš nałożyć. W tej chwili wydał krzyk tak przeraŸliwy, że wszystkie wiszary ozwały mu się echem, i wypuœcił ku małemu rycerzowi podobnego do wichru konia. Wołodyjowski dojrzał go z dala i œcisnšł również piętami swego gniadego wołoszyna. Inni zawiesili orężnš rozprawę.Na zamku Basia, która poprzednio widziała wszystkie przewagi groŸnego Hamdi-beja, mimo całej œlepej wiary w niezwyciężonš szermierkę małego rycerza, przybladła nieco, lecz pan Zagłoba był zupełnie spokojny. - Wolałbym być spadkobiercš tego poganina niŸli nim samym - rzekł sentencjonalnie do Basi. Piętka zaœ, powolny Żmudzin, tak był pewien swego pana, że najmniejsza troska nie zasępiła jego oblicza, owszem, ujrzawszy pędzšcego Hamdiego poczšł sobie œpiewać narodowš piosenkę: Oj ty durna, durna piesa, Szak to idzie wiłka z lesa, Czemu jemu zagibujesz, Kiedy jemu nie zdołujesz? Tamci zaœ zwarli się w œrodku pola, wœród dwóch z dala patrzšcych szeregów. Serca wszystkim zamarły na chwilę. Wtem błyskawica wężowa mignęła w jasnym słońcu nad głowami walczšcych: to krzywybułat wyleciał, jakby podbita cięciwš strzała, z ršk Hamdiego, ten zaœ pochylił się w kulbace, jakby już ostrzem przeszyty, i zamknšł oczy, lecz pan Wołodyjowski ucapił go lewš rękš za kark iprzyłożywszy mu sztych rapiera do pachy, pognał ku swoim. Hamdi oporu nie stawiał, owszem, sam piętami konia poganiał, bo czuł ostrze między pachš a karacenš - i jechał jak ogłuszony, ręce tylko zwisały mu bezwładnie, a z oczu poczęły płynšć łzy. Wołody- jowski oddał go srogiemu Luœni, sam zaœ nawrócił ku polu. Lecz w drużynach tureckich ozwały się tršby i piszczałki; był to znak dla harcowników, że czas œcišgać się z pola do kupy, więc poczęli pomykać ku swoim, unoszšc w sercach wstyd, frasunek i wspomnienie straszliwego jeŸdŸca. - Szejtan to był! - mówili między sobš spahisy i mamelukowie. - Kto się z nim zetrze, temu œmierć przeznaczona! Szejtan,nikt inny! Harcownicy polscy postali jeszcze chwilę, aby okazać, iż odzierżyli pole, za czym wydawszy po trzykroć okrzyk zwycięstwa, cofnęli się pod zasłonš dział, z których pan Potocki na nowo bić kazał. Lecz i Turcypoczęli całkiem ustępować. Czas jakiœ migały jeszcze w słońcu ich burnusy, barwne kefie i błyszczšce misiurki, po czym przesłonił ich błękit. Na pobojowiskuzostali tylko pocięci mieczami Turcy i Polacy. Wyszła z zamku czeladŸ, by zebrać i pogrzeœć swoich. Potem przyleciały kruki,by się pogrzebem pogan zajšć, ale niedługabyła ich stypa, bo jeszcze tego wieczora spłoszyły ich nowe zastępy proroka. Rozdział 54 Następnego dnia przyjechał pod Kamieniec sam wezyr na czele licznego wojska spahisów, janczarów i pospolitego ruszenia z Azji. Zrazu, sšdzšc po wielkiej liczbie sił,mniemano, że szturm przypuœci, lecz jemu tylko chodziło o zlustrowanie murów. Przybyli z nim inżynierowie oglšdali fortecęinasypy ziemne. Naprzeciw wezyrowi wyszedł tym razem pan Myœliszewski z piechotš i oddziałem konnych ochotników. Zwodzono znów harce - i dla oblężonych pomyœlnie, lecz nie tako œwietnie jak dnia zeszłego. Wreszcie wezyr rozkazał janczarom ruszyć na próbę pod mury. Huk dział wstrzšsnšł zaraz miastem i zamkami.Janczarowie, podszedłszy pod kwaterę pana Podczaskiego, naraz z wielkim wrzaskiem wszyscy dali ognia, ale że i pan Podczaski odpowiedział natychmiast z góry bardzo celnymi strzałami i była obawa, że jazda może zajechać w bok janczarom, przeto ci nie zwłóczšc ruszyli drogš żwanieckš i wrócili do głównego wojska. Wieczorem przekradł się do miasta Czech pewien, który u janczar-agi był pajukiem i zbiegł po otrzymanych kijach w pięty. Dowiedziano się od niego, iż nieprzyjaciel obwarował się już w Żwańcu i zajšł rozległe pola od wsi Dłużka. Wypytywano troskliwie zbiega, jakie też jest powszechne mniemanie między Turkami: czyKamieniec zdobędš, czy nie? Ów odpowiedział, że duch w wojsku panuje dobry, a wróżby były pomyœlne. Przed parudniami przed sułtańskim namiotem podniósłsię nagle z ziemi jakoby słup dymu, cienki udołu, a rozszerzajšcy się na kształt olbrzymiej kiœci ku górze. Muftowie wytłomaczyli, że zjawisko owo oznacza, iż sława padyszacha niebios dosięgnie i że on właœnie będzie tym władcš, który skruszy nie zdobytš dotšd kamienieckš zaporę. Podniosło to wielce serca w wojsku. Turcy (mówił dalej zbieg) obawiajš się pana hetmana Sobieskiego i odsieczy, z dawna bowiem została u nich pamięć o niebezpieczeństwie mierzenia się w otwartym polu z wojskami Rzeczypospolitej - i chętniej gotowi się potykać z Wenecjanami, z Węgrami lub jakimkolwiek innym narodem. Lecz że majš wiadomoœci, iż wojsk w Rzeczypospolitej nie masz, przeto tuszš powszechnie, że Kamieniec, choć nie bez trudu, zdobędš. Czarny Mustafa, kajmakan, radził wprost szturmem na mury uderzyć, lecz roztropniejszy wezyr woli regularnymi robotami miasto otoczyć i zasypać pociskami z dział. Sułtan, po pierwszych utarczkach, przechylił się do zdania wezyra, dlatego należy się spodziewać regularnego oblężenia. Tak mówił zbieg. Słuchajšc tych wiadomoœci zmartwił się wielce pan Potocki i ksišdz biskup, i pan podkomorzy podolski, i pan Wołodyjowski, iwszyscy inni starsi oficerowie. Liczyli oni bowiem na szturmy i spodziewali się, że przy obronnoœci miejsca zdołajš je z wielkimi stratami dla nieprzyjaciela odeprzeć. Otóż wiadomo im było z doœwiadczenia, że przy szturmach oblegajšcy ponoszš straty niezmierne, że każdy odbity atak wštli w nich ducha i dodaje odwagi oblężonym. Równie jak zbarascy rycerze zakochali się wreszcie w oporze, w bitwach, wycieczkach, tak mogli nabrać zamiłowania do boju i mieszczanie kamienieccy, zwłaszcza gdyby każdy zamach turecki kończył się klęskš Turków,zwycięstwem kamieńczan. Natomiast regularne oblężenie, w którym kopanie aproszów, min i zacišganie dział na pozycjewszystko znaczy, mogło tylko znużyć obleżonych, zwštlić ich ducha i skłonnymi do układów ich uczynić. Trudno zaœ było liczyć na wycieczki, bo nie godziło się ogałacać murów z żołnierzy, czeladŸ zaœ lub łyczkowie, wyprowadzeni za mury, z trudem zdołaliby zdzierżyć janczarom. Rozważajšc to wszystko starsi oficerowie bardzo się pomartwili i szczęœliwy rezultat obrony mniej prawdopodobnym im się wydał. Jakoż i był mało prawdopodobny nietylko ze względu na siły tureckie, ale i ze względu na nich samych. Pan Wołodyjowski był to żołnierz niezrównany i przesławny, ale nie miał w sobie majestatu wielkoœci. Kto w sobie słońce nosi, ten zdoła od razuwszystkich rozgrzać, kto zaœ jest płomieniem, choćby najgorętszym, ten rozgrzewa tylko najbliższych. Tak było z małym rycerzem. Nie umiał on i nie mógł przelać w innych swego ducha, tak samo jak swej biegłoœci w szermierce. Pan Potocki, wódz naczelny, nie był wojownikiem, a przy tym brakło mu wiary w siebie, w drugich i Rzeczpospolitę. Ksišdzbiskup liczył głównie na układy; brat jego miał ciężkš rękę, ale umysł nie lżejszy. Odsiecz była niepodobnš, bo hetman, pan Sobieski, choć był wielkim, był naówczas bezsilnym. Bezsilnym był również król, bezsilnš cała Rzeczpospolita. Dnia 16 sierpnia nadcišgnšł chan z ordš i Doroszeńko ze swymi Kozaki. Obaj zalegli ogromnš przestrzeń na polach od Orynina. Sufankaz-aga wezwał tegoż dnia pana Myœliszewskiego na rozmowę i radził, by się miasto poddało, bo jeœli to bez zwłoki uczyni, może uzyskaé kondycje tak łaskawe, o jakich w dziejach oblężeń nie słyszano. Ksišdz biskup ciekawy był dowiedzieć się o tych łaskach, lecz zakrzyknięto na niego w radzie i posłano odpowiedŸ odmownš. Dnia 18 sierpnia poczęli nadcišgać Turcy, a z nimi sam cesarz. Szli jako morze niezmierzone. Piechota polachska, janczary,spahy. Każdy pasza prowadził wojska swego paszaliku: więc szli mieszkańce Europy, Azji, Afryki. Za nimi cišgnšł tabor olbrzymi z ładownymi wozami zaprzężonymiw muły i bawoły. Mrowie to stubarwne w rozlicznych zbrojach i ubiorach cišgnęło siębez końca. Od œwitu do nocy, bez przestanku, wchodzili, przenosili się z miejsca na miejsce, rozstawiali wojska, kręcili się po polach, ustawiali namioty, które takš przestrzeń zaległy, że z wież i najwyższych miejsc Kamieńca wcale nie było można dojrzeć wolnego od płócien pola. Ludziom zdało się, że œniegi spadły i całš okolicę pokryły. Rozstawianie taboru odbywało się przy huku strzelb, albowiem zasłaniajšcy tę robotę oddział janczarów nie przestawał ku murom strzelać; z murów zaœ odpowia- dano nieustajšcym ogniem działowym. Grzmiało echo po skałach, dymy unosiły się ku górze i zakryły błękit niebieski. Do wieczora Kamieniec był tak zamknięty, że chyba jedne gołębie mogły się zeń wydostać. Ogień ucichł dopiero, gdy pierwsze gwiazdybłysnęły na niebie. Przez kilka następnych dni ogień z murów i do murów trwał cišgle z wielkš dla oblegajšcych szkodš; skoro tylko większa kupa janczarów zebrała się na doniosłoœć strzału, wnet biały dym wykwitał na murze, kule padały między janczarów, oni zaœ rozpraszali się jako stado wróbli, gdy ktoœ z guldynki przygarœć drobnego œrutu między nie wypuœci. Turcy przy tym nie wiedzšc widocznie, iż na obu zamkach i w samym mieœcie sš dalekonoœne działa, porozbijali zbyt blisko namioty. Za radš małego rycerza pozwolono im to uczynić - idopiero gdy z nadejœciem chwili spoczynku żołnierze chronišc się przed upałem napełnili ich wnętrza, mury ozwały się nieustajšcym grzmotem. Powstał popłoch: kule rozrywały płótna i dršgi raziły żołnierzy, rozrzucały ostre okruchy skał. Janczarowie cofali się w zamieszaniu i nieładzie, krzyczšc wielkimi głosami, i w ucieczce przewracali dalsze namioty, roznoszšc wszędy trwogę. Na tak pomieszanych wypadł pan Wołodyjowski z jazdš i siekł, póki potężne hufy jazdy nie przyszły im w pomoc. Ketling kierował głównie tym ogniem, a obok niego lacki wójt Cyprian największych naczynił między pogany spustoszeń. Sam on pochylał się nadkażdym działem, sam lont przykładał; następnie przykrywszy oczy rękš, patrzył na skutek strzału i radował się w sercu, że tak pożytecznie pracuje. Lecz i Turcy kopali aprosze, sypali szańce izacišgali na nie ciężkie działa. Zanim jednakbić z nich poczęli, podjechał pod wały poseł turecki i zatknšwszy na trzcinowš dzidę pismo cesarskie, ukazał je oblężonym. Wysłani dragoni porwali natychmiast czausza i przywiedli go na zamek. Cesarz wzywał miasto do poddania, wynoszšc pod niebiosa potęgę swš i łaskawoœć. "Wojsko moje (pisał) może być z liœćmi na drzewie i z piaskiem nadmorskim porównane. Spojrzyjcie nocš wniebo i gdy ujrzycie gwiazdy nieprzeliczone,tedy wzbudŸcie strach w sercach i powiedzcie jeden drugiemu: Oto jest potęga wiernych! Ale iżem jest nad inne króle król łaskawy i wnuk prawdziwego Boga, przeto od Boga swoje sprawy poczynam. Wiedzcie, iż człeka hardego nienawidzę, wy tedy, nie sprzeciwiajšc się woli mojej, miasto waszepoddajcie. Chcecieli ze mnš uporem iœć, wszyscy pod mieczem zginiecie, a przeciw mnie żaden głos ludzki wznieœć się nie oœmieli." Namyœlano się długo, jaki dać na owo pismo respons - i odrzucono niepolitycznš radę pana Zagłoby, aby psu ogon ucišć i takowy w odpowiedzi odesłać. Wysłano wreszcie sprawnego człeka Jurycę, umiejšcego dobrze język turecki, z listem, który brzmiał, jak następuje: "Cesarza gniewać nie chcemy, ale i słuchaćgo nie mamy obowišzku, boœmy nie jemu, jeno naszemu panu przysięgali. Kamieńca nie damy, gdyż nas przysięga wišże twierdzy i koœciołów do œmierci bronić." Po tej odpowiedzi rozeszli się oficerowie namury, z czego skorzystał ksišdz biskup Lanckoroński i pan generał podolski, i nowylist do sułtana wysłali proszšc go o armistycjum na cztery tygodnie. Gdy wieœć o tym rozeszła się po bramach, poczšł się huk i trzaskanie szablami. - A wierę - powtarzał ten i ów - to my tu przy działach gorzejem, a tam za naszymi plecami listy œlš bez naszej wiedzy, chociażdo rady należym! I po wieczornej "kindii" oficerowie gromadnie udali się do pana jenerała majšcna swym czele małego rycerza i pana Makowieckiego, obydwóch wielce tym, co się stało, strapionych. - Jakże to? - zawołał stolnik latyczowski - zali już o poddaniu myœlicie, żeœcie nowego posła wysłali? Czemu to stało się bez naszej wiedzy? - Zaiste - dodał mały rycerz - skoroœmy naradę zostali wezwani, bez nas listów słać się nie godzi. O poddaniu też mówić nie pozwolim; kto by zaœ sobie tego życzył, to niech się z rzšdu usunie! To mówišc, groŸnie wšsikami ruszał, bo to był żołnierz niezmiernie karny i z wielkš boleœciš przychodziło mu odzywać się przeciw starszyŸnie. Lecz że zaprzysišgł bronić zamku do œmierci, sšdził, że tak mumówić należy. Zmieszał się pan generał podolski i odrzekł: - Mniemałem, iż to było za ogólnym konsensem. - Nie masz konsensu! Tu zgorzeć chcemy! - zawołało kilkanaœcie głosów. Na to jenerał: - Rad to słyszę, bo i mnie wiara od życia milsza, a tchórz mnie nie oblatywał nigdy i nie będzie. Ostańcie, waszmoœciowie, na wieczerzę, to łatwie do zgody przyjdziem...Lecz oni pozostać nie chcieli. - Przy bramach nasze miejsce, nie za stołem! - odparł mały rycerz. Tymczasem nadjechał ksišdz biskup i dowiedziawszy się, o co rzecz idzie, zwrócił się zaraz do pana Makowieckiego i do małego rycerza. - Zacni ludzie! - rzekł- każden ma w sercu to, co i wy, i o poddaniu nikt nie wspominał. Posłałem prosić o armistycjumna cztery niedziele. Napisałem tak: przez ten czas o odsiecz do naszego króla wyœlemy i instrukcji się od niego doczekamy, a dalej będzie, co Bóg da. Usłyszawszy to mały rycerz poczšł znowuwšsikami ruszać, ale tym razem dlatego, żeporwała go jednoczeœnie złoœć i pusty œmiech nad takim pojmowaniem spraw wojennych. On, żołnierz od lat dziecinnych, uszom swoim nie wierzył, żeby ktoœ proponował nieprzyjacielowi zawieszenie broni dlatego, by był czas po odsiecz posłać. Poczšł więc mały rycerz spoglšdać na panaMakowieckiego i innych oficerów, oni zaœ . ndant sła 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żCP76Dcfc7€Eɡc7F€$s c7Gó1g Y7spoglšdali na niego. - Żarty, nie żarty? - spytało kilka głosów. Po czym umilkli wszyscy. - Wasza wielebnoœć! - rzekł wreszcie Wołodyjowski. -Odbyłem wojny tatarskie, kozackie, moskiewskie, szwedzkie, a o takich racjach nie słyszałem. Bo nie po to tu sułtan przybył, aby nam, jeno po to, aby sobie wygodzić. Jakże to on ma dać konsens na armistycjum, jeœli mu się pisze,że przez ten czas na odsiecz sobie wygodnie poczekamy? - Jeœli się nie zgodzi, to nie będzie nic innego, jak jest! - odrzekł ksišdz biskup. Na to Wołodyjowski: - Kto o armistycjum błaga, ten swój strachi swojš niemoc jawnie pokazuje, a kto na odsiecz liczy, ten widać własnym siłom niedufa. Dowiedział się teraz o tym z owego listu pies pogański i przez to szkoda stała się nieobliczona. Zasmucił się usłyszawszy to ksišdz biskup.- Mogłem być gdzie indziej - rzekł - a iżemnie opuœcił w potrzebie mojej owczarni, przeto wymówki znoszę. Małemu rycerzowi zaraz uczyniło się żal godnego prałata, więc pod nogi go podjšł, potem zaœ ucałował w rękę i odpowiedział:- Broń mnie Bóg, abym ja tu wymówki jakowe dawał, jeno że jest consilium, więcmówię, co mi eksperiencja dyktuje. - Co tedy czynić? Niech będzie mea culpa, ale co czynić? Jak złe naprawić? - pytał biskup. - Jak złe naprawić? - powtórzył pan Wołodyjowski. I zamyœlił się trocha, po czym podniósł wesoło głowę. - Ano, można! Moœci panowie, proszę za sobš! I wyszedł, za nim oficerowie. W kwadrans potem cały Kamieniec zatrzšsł się od huku dział. Pan Wołodyjowski zaœ wypadł z ochotnikami za mury i napadłszy na uœpionych w aproszach janczarów siekł ich, póki nie rozpędził i do taboru nie odegnał. Po czym wrócił do pana generała, u którego zastał jeszcze księdza Lanckorońskiego. - Wasza wielebnoœć! - rzekł wesoło - a ot, rada! Rozdział 55 Po owej wycieczce noc przeszła na strzelaninie, ale dorywczej; œwitaniem danoznać, że kilku Turków stoi podle zamku czekajšc, by przeciw nim do traktowania wysłano. BšdŸ co bšdŸ, trzeba było wiedzieć, czego chcš, więc starszyzna na radzie wyznaczyła pana Makowieckiego i pana Myœliszewskiego, by się z pogany porozumieli. W chwilę póŸniej połšczył się z nimi pan Kazimierz Humiecki i poszli. Turków było trzech: Muchtar-bej, Salomi pasza ruszczucki i trzeci Kozra, tłumacz. Spotkanie nastšpiło pod gołym niebem, za bramš zamkowš. Turcy na widok posłów poczęli kłaniać się przykładajšc zarazem końce palców do serca, ust i czoła. Polacy zaœ witali ich uprzejmie, pytajšc, z czym by przyszli. Na to Salomi rzekł: - Mili! wielka stała się krzywda panu naszemu, nad którš wszyscy sprawiedliwoœć miłujšcy płakać muszš, a za którš i sam Przedwieczny was ukarze, jeœli prędko jej nie naprawicie. Oto sami przysłaliœcie Jurycę, który czołem naszemu wezyrowi bił i o zawieszenie bronigo prosił, potem zaœ, gdyœmy ufajšc waszej cnocie, wychylili się zza skał i szańców, poczęliœcie z dział do nas bić, a wypadłszy za mury trupami wiernych usłaliœcie drogę aż po namioty padyszacha. Któren postępek bez kary zostać nie może, chyba że zaraz zamki i miasto poddajšc, żalwielki i zmartwienie, mili, okażecie. Na to pan Makowiecki odpowiedział: - Juryca jest pies, który instrukcje przekroczył, bo i białš choršgiew pachołkowi swemu wywiesić kazał, za co sšdzony będzie. Ksišdz biskup pytał prywatnie od siebie, czyliby armistycjum stanšć mogło, ale że i wy nie przestaliœcie w czasie wysyłki owych listów do szańcówstrzelać (a ja sam œwiadek, bo mnie kamienie rozpryœnięte w gębę obraziły), przeto i od nas przerwy w strzelaniu nie mieliœcie prawa wymagać. Jeœli teraz przychodzicie z gotowym armistycjum, to dobrze, a jeœli nie, to powiedzcie, mili, panu swemu, że po staremu będziem zamków i miasta bronić, póki nie zgorzejem, albo co pewniejsza, póki wy w tych skałach nie zgorzejecie. Nic więcej nie mamy wam, mili, do powiedzenia prócz życzeń, aby Bóg pomnożył wasze dni i póŸnej staroœci dożyć wam pozwolił. Po tej rozmowie wysłańcy rozjechali się zaraz. Turcy wrócili do wezyra, zaœ panowie Makowiecki, Humiecki i Myœliszewski do zamku, gdzie obrzucono ichpytaniami, jako tych posłów odprawili. Owi opowiedzieli deklarację tureckš. - Nie przyjmiecie jej, bracia kochani - rzekł pan Kazimierz Humiecki.- Krótko mówišc: ci psi chcš, byœmy do wieczora klucze miasta oddali. Na to ozwały się liczne głosy powtarzajšc ulubione wyrażenie: - Nie utyje nami ten pies pogański. Nie damy się, z konfuzjš go odgonim Nie chcemy! Po takim postanowieniu rozeszli się wszyscy i zaraz strzelanina się rozpoczęła.Już Turcy zdołali pozacišgać wiele ciężkich dział na pozycje i kule ich mijajšc "brustwery" jęły wpadać w miasto. Puszkarze w mieœcie i na zamkach pracowali w pocie czoła przez resztę dnia icałš noc. Któren poległ, nie było go kim zastšpić, brakło również i szafarzów od kuĺ i prochu. Dopiero przed œwitaniem hałasy nieco ustały. Lecz ledwie dzień zaczšł szarzeć, a na wschodzie pokazał się różowy, bramowany złotem pas jutrzenki, gdy w obu zamkach uderzono na alarm. W mieœcie, kto spał, ten się rozbudził, rozespane tłumy poczęłypojawiać się na ulicach, nasłuchujšc pilnie. - Szturm się gotuje! - mówili jedni drugim, ukazujšc w stronę zamków. - A pan Wołodyjowski tam jest? - pytały niespokojne głosy. - Jest! jest! - odpowiadali inni. W zamkach zaœ bito w kaplicach we dzwony, prócz tego warczenie bębnów odzywało się ze wszystkich stron. W półœwicie, półmroku porannym, gdy miasto było stosunkowo ciche, brzmiały te głosy tajemniczo i uroczyœcie. W tejże chwili Turcy "kindię" zagrali; jedna kapela podawała dŸwięki drugiej, one zaœ tak biegły, jak echo, przez cały tabor niezmierny. Mrowie pogańskie poczęło się poruszać koło namiotów. Przy wstajšcym dniu wychylały się z pomroki spiętrzone szańce, szańczyki i aprosze, cišgnšce się długš liniš podle zamku. Naraz na całej tejdługoœci ryknęły ciężkie działa tureckie, odhuknęły im gromkim echem skały Smotrycza i stał się grzmot tak okropny i straszliwy, jakby w lamusie niebieskim zapaliły się wszystkie pioruny na składzie leżšce i zlatywały razem ze sklepieniem obłoków na ziemię. Była to wielka artyleria. Miasto i zamki odpowiedziały potężnie. Wkrótce dymy przesłoniły słońce, œwiat i nie było widać fortyfikacji tureckich, nie było widać Kamieńca, tylko jednš szarš, olbrzymiš chmurę, pełnš w œrodku gromów i łoskotu.Lecz działa tureckie donoœniejsze były od miejskich. Wkrótce œmierć w mieœcie poczęła kosić. Kilka kartaunów rozbito. Z obsługi przy hakownicach po dwóch i trzech naraz ginęło. Ojcu franciszkanowi, który po szańcu chodzšc, działa błogosławił, klin spod armaty oberwał nosi częœć gęby; przy nim dwóch Żydów, wielkich rezolutów, do rychtowania pomagajšcych, upadło. Lecz głównie biły działa w szaniec miejski.Pan Kazimierz Humiecki siedział tam, jako salamandra, w największym ogniu i dymie; połowa z sotni jego poległa, pozostali wszyscy niemal byli ranni. On sam zaniemówił i ogłuchł, lecz przy pomocy lackiego wójta zmusił do milczenia baterie nieprzyjacielskie, dopóty przynajmniej, dopóki na miejsce dawnych rozbitych dział nie pozacišgano nowych. Upłynšł dzień, drugi, trzeci, a owo straszliwe colloquium armat nie ustawało ani na chwilę. U Turków zmieniali się puszkarze cztery razy na dobę, lecz w mieœcie jedni i ci sami musieli wytrwać bez snu, prawie bez jedzenia, na wpół uduszeniod dymu, wielu rannych od rozpryœniętych kamieni i złomków lawet. Żołnierze wytrwali, ale w mieszczanach poczęło słabnšć serce. Trzeba ich było w końcu naganiać kijami doarmat, przy których zresztš gęstym padali trupem. Na szczęœcie wieczorem i przez noc trzeciego dnia, z czwartku na pištek, główny impet zwrócił się na zamki. Zasypywano oba, a szczególniej stary, granatami z wielkich moŸdzierzów, które jednak "mało co psowały, gdyż w ciemnoœci każdy granat jest znaczny i człowiek przed nim łatwo umknšć potrafi".Dopiero nad ranem, gdy ludzi ogarnęło tak wielkie znużenie, iż ze snu walili się z nóg, poczęli ginšć doœć gęsto. Mały rycerz, Ketling, Myœliszewski i Kwasibrocki odpowiadali z zamków na ogień turecki. Pangenerał podolski raz w raz do nich zaglšdał i chodził wœród gradu kul frasobliwy, ale na niebezpieczeństwo nie baczšcy. Wszelako ku wieczorowi, gdy ogień jeszczesię powiększył, pan Potocki zbliżył się do Wołodyjowskiego. - Moœci pułkowniku - rzekł - nie utrzymamy się tu. - Póki poprzestajš na strzelaniu - odrzekł mały rycerz - póty się utrzymamy, ale oni minami nas stšd wysadzš, bo kujš. - Zali kujš istotnie? - spytał niespokojnie pan generał. Na to Wołodyjowski: - Siedmdziesišt armat gra i grzmot jest prawie nieustajšcy, ale przecie zdarzajš się chwile cichoœci. Jak taka nadejdzie, niech jeno wasza dostojnoœć dobrze nadstawi ucha, a usłyszy. Na owš chwilę nie potrzebowali istotnie długo czekać, tym bardziej że wypadek przyszedł im w pomoc. Oto jedno z dział burzšcych tureckich pękło. Sprowadziło to pewne zamieszanie; z innych szańców posłano pytać, co się dzieje, i nastała przerwa w strzelaniu. Wówczas pan Potocki z Wołodyjowskim zbliżyli się do samego końca jednego z zamkowych wyczółków i poczęli słuchać. Po pewnym czasie uszy ich ułowiły dosyć wyraŸnie dŸwiękliwe odgłosy kilofów bijšcych w skalnš œcianę. - Kujš - rzekł pan Potocki. - Kujš - powtórzył mały rycerz. Po czym zamilkli. Wielki niepokój pojawił sięw twarzy generała; podniósł ręce i skroniedłońmi przycisnšł. Widzšc to Wołodyjowskirzekł: - Zwyczajna to rzecz w każdym oblężeniu. Pod Zbarażem ryli pod nami dzień i noc. Panjenerał podniósł głowę. - Co Wiœniowiecki na to robił? - Przenosiliœmy się z obszerniejszych wałów w coraz ciaœniejsze. - A nam co czynić przystoi? - Nam należy działa, a z nimi co można zabrać i do starego zamku się przenieœć, bo stary na takich skałach fundowan, że i minami ich nie rozsadzš. Zawszem tak mniemał, że nowy posłuży tylko na to, żeby dać pierwszy wstręt nieprzyjacielowi,potem trzeba nam go będzie samym od czoła prochami wysadzić i prawdziwa obrona pocznie się dopiero w starym. Nastała chwila milczenia i jenerał pochylił znów stroskanš głowę. - A jeœli nam i ze starego zamku przyjdzie ustšpić? Gdzie ustšpimy?- pytał złamanym głosem. Na to wyprostował się mały rycerz, ruszył wšsikami i ukazał palcem na ziemię.- Ja jeno tam - rzekł. W tej chwili działa zaryczały na nowo i całe stada granatów poczęły lecieć na zamek, ale że już mrok był na œwiecie, więc było je widać doskonale. Pan Wołodyjowski, pożegnawszy się z generałem, poszedł wzdłuż murów i przechodzšc od jednej baterii do drugiej, wszędy zachęcał, rady dawał, wreszcie spotkawszy się z Ketlingiem rzekł: - A co? Ów uœmiechnšł się słodko. - Widno od granatów jak w dzień - rzekł œciskajšc rękę małego rycerza- nie żałujš nam ognia! - Działo im znaczne pękło. Tyœ wysadził? - Ja. - Spać mi się chce okrutnie. - I mnie, ale nie czas. - Ba - rzekł Wołodyjowski - i żoniska muszš być niespokojne; na tę myœl sen odbiega. - Modlš się za nas - rzekł Ketling wznoszšcoczy ku lecšcym granatom. - Dajże Bóg zdrowie mojej i twojej! - Między ziemiankami - poczšł Ketling - nie ma... Lecz nie dokończył, bo mały rycerz, zwróciwszy się w tej chwili ku wnętrzu zamku, krzyknšł nagle wielkim głosem: - Dla Boga! rety! co ja widzę! I skoczył przed siebie. Ketling obejrzał sięze zdziwieniem: o kilkanaœcie kroków na podworcu zamkowym ujrzał Baœkę w kompanii pana Zagłoby i Żmudzina Piętki. - Pod mur! pod mur! - krzyczał mały rycerz cišgnšc ich co prędzej pod przykrycie blankowe. - Dla Boga!... - Ha! - mówił przerywanym głosem, sapišc,pan Zagłoba -daj tu sobie z takš rady! Proszę, perswaduję: "Zgubisz siebie i mnie!" - klękam, nic! Miałem jš samš puœcić, co?... Uf! nic nie pomaga! nic nie pomaga! "Pójdę i pójdę!" Masz jš! Basia miała przestrach w twarzy i brwi jejdrgały jak do płaczu. Ale nie granatów się bała, nie grzmotu kul, nie rozpryœniętych kamieni, tylko gniewu męża. Więc ręce złożyła jak dziecko obawiajšce się kary i poczęła wołać łkajšcym głosem: - Nie mogłam, Michałku! jak ciebie kocham,nie mogłam! Mój Michałku, nie gniewaj się! Ja nie mogę tam siedzieć, kiedy ty tu gorzejesz, nie mogę, nie mogę!... On zaczšł się w istocie gniewać, już zakrzyknšł: "Baœka, Boga się nie boisz!" - lecz nagle porwało go rozczulenie, głos mu uwišzł w gardle i dopiero gdy ta najdroższa jasna głowa spoczęła na jego piersiach, ozwał się: - Mój ty przyjacielu wierny do œmierci, mójty!... I objšł jš rękoma. A tymczasem Zagłoba, wcisnšwszy się w załamanie muru, mówił pospiesznie do Ketlinga: - I twoja chciała iœć, jenoœmy jš zwiedli, że nie idziemy. Jakże! w takowym stanie... jenerał artylerii ci się urodzi, szelmš jestem, jeœli nie jenerał... Ha! na most od miasta do zamku padajš granaty jak gruszki... Myœlałem, że się rozpuknę... ze złoœci, nie ze strachu... Przewróciłem się na ostre czerepy i podarłem sobie tak skórę, że przez tydzień bez bólu nie usiędę.Zakonnice muszš mnie smarować, na modestię nie uważajšc... Uf! A te szelmy strzelajš i strzelajš, żeby ich pioruny wystrzelały!... Pan Potocki mnie komendę chce oddać... Dajcie pić żołnierzom, bo nie wytrzymajš... Patrzcie na ten granat! Dalibóg! blisko tu gdzieœ padnie... Osłońcie Baœkę! Dalibóg, blisko!... Lecz granat upadł daleko, nie blisko, bo aż na dach kaplicy luterskiej w starym zamku. Tam, że sklepienie było bardzo mocne, zniesiono amunicję, lecz pocisk przebił sklepienie i zapalił prochy. Huk potężny, silniejszy od grzmotu dział, wstrzšsnšł posadami obu zamków. Z blanków ozwały się głosy przerażenia - armaty i polskie, i tureckie umilkły. Ketling porzucił Zagłobę, pan WołodyjowskiBasię i co siły w nogach skoczyli obaj na mury. Przez chwilę słychać było, jak obaj wydawali zdyszanymi piersiami rozporzšdzenia, lecz komendę ich zgłuszyło warczenie bębnów w szańcach tureckich. - Do ataku pójdš! - szepnšł Zagłoba Basi. Jakoż Turcy usłyszawszy wybuch wyobrazili sobie widocznie, że oba zamki muszš być zrujnowane, a obrońcy częœciš zagrzebani w gruzach, częœciš przejęci strachem. W tej myœli gotowali się do szturmu. Głupi! nie wiedzieli, iż sama tylko kaplica luterska wyleciała w powietrze, wybuch zaœ prócz wstrzšœnienia nie przyczynił innych szkód i nawet żadne działo nie wypadło z łoża na nowym zamku. Atoli w szańcach warczenie bębnów stało się coraz gorętsze. Tłumy janczarówzsunęły się z szańców i biegły kłusem ku zamkowi. Ognie na zamku i w przykopach tureckich pogasły wprawdzie, ale noc uczyniła się pogodna i przy œwietle księżyca widać było zbitš masę białych czapekjanczarskich kołyszšcš się od biegu na kształt fali poruszanej wiatrem. Szło kilka tysięcy janczarów i kilkaset "dżamaku". Wielu z nich nie miało nigdy jużujrzeć stambulskich minaretów, jasnych wód Bosforu i ciemnych cyprysów cmentarnych, ale teraz biegli z zaciekłoœciši nadziejš pewnego zwycięstwa w sercach. Wołodyjowski biegł, jak duch, wzdłuż murów. - Nie strzelać! Czekać komendy! - wołał przy każdym dziale. Dragoni z muszkietami położyli się wiankiemna blankach dyszšc zawziętoœciš. Nastała cisza, słychać było tylko odgłos szybkiego stšpania janczarów, jak przygłuszony grzmot. Im byli bliżej, tym byli pewniejsi, że jednym zamachem ogarnš oba zamki. Wielu mniemało, że resztki obrońców cofnęły się już do miasta i że na blankach pustka. Dobiegłszy do fosy poczęli jš zarzucać faszynš, worami bawełny, pękamisłomy i zarzucili w mgnieniu oka. Na murach była cišgle cisza. Lecz gdy pierwsze szeregi wstšpiły już na podœciel, którš zarzucona była fosa, w jednym wrębie blankowym huknšł wystrzałz pistoletu, a jednoczeœnie prawie przeraŸliwy głos zawołał: - Ognia I zaraz oba wyczółki i łšczšce je wydłużenie czołowe zaœwieciły długš błyskawicš płomienia; rozległ się grzmot dział, grzechotanie samopałów i muszkietów, wrzask obrońców, wrzask napastników. Jak kiedy dziryt, rzucony rękštęgiego osacznika, uwięŸnie do połowy w brzuchu niedŸwiedzia, ów zwija się w kłšb,ryczy, rzuca się, miota, wypręża i znów ch oficerów, oni zaœ . ndant sła 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żHPc7Ie§ c7J Ă D7KĎ&Óc8€L˘5Ô B8się zwija- tak właœnie skłębiły się tłumy janczarów i dżamaku. Ni jeden strzał przeciwników nie był daremny. Działa nabite kartaczami po prostu kładły ludzi mostem, jak wiatr gwałtowny kładzie za jednym podmuchem łan zbożowy. Ci, którzy uderzyli na wydłużenie łšczšce wyczółki, znaleŸli się w trzech ogniach - i ogarnięci przerażeniem, poczęli zbijać się w bezładnš kupę do œrodka, œcielšc się tak gęstym trupem, iż tworzyły się z nich drgajšce wzgórza. Ketling mieszał kartaczami z dwóch dział w tej kupie, wreszcie gdy poczęli uciekać, zamknšł deszczem żelaza i ołowiu wšskie ujœcie między wyczółkami. Atak został na całej linii odparty, więc gdyjanczarowie i dżamak, odbieżawszy fosy, uciekali jak obłškani z rykiem przestrachu - w szańcach tureckich poczęto ciskać zapalone maŸnice, pochodnie oraz palić sztuczne ognie prochowe, dzień z nocy czynišce, aby uciekajšcym drogę oœwiecić i spodziewanej wycieczce poœcig utrudnić. Tymczasem pan Wołodyjowski, widzšc owš kupę zamkniętš między wyczółkami, skrzyknšł dragonów i spuœcił się wraz z nimi ku niej. Owi nieszczęœni raz jeszcze próbowali wydostać się przez ujœcie, lecz Ketling zasypywał je tak okropnie, że wnet zatkało się stosem trupów jak wał wysokim. Żywym pozostawało tylko zginšć, bo obrońcy nie chcieli brać jeńców, więc poczęli się bronić okropnie. Tęgie chłopy zbijajšc się w małe gromadki, po dwóch, trzech, po pięciu - i podpierajšc jeden drugiego plecami, zbrojni w dzidy, berdysze, jatagany i szable, siekli zapamiętale. Strach, przerażenie, pewnoœć œmierci, rozpacz zmieniły się w nich w jedno uczucie wœciekłoœci. Ogarnęło ich uniesienie bojowe. Niektórzy rzucali się w zapamiętaniu pojedynczo na dragonów. Tychroznoszono w mgnieniu oka na szablach. Była to walka dwóch furii, bo i dragonów ztrudu, bezsennoœci, głodu ogarnęła zwierzęca zawziętoœć na tego nieprzyjaciela, że zaœ przewyższali go biegłoœciš w walce na białš broń, więc szerzyli klęski okropne. Ketling, ze swej strony, chcšc rozwidnić pole walki rozkazał także pozapalać maŸnice ze smołši przy ich blasku widać było niepohamowanych Mazurów œcinajšcych się z janczarami na szable, wodzšcych się za łby i za brody. Szczególniej srogi Luœnia szalał na kształt rozhukanego byka. Na końcu drugiego skrzydła walczył sam pan Wołodyjowski, wiedzšc zaœ, że Baœka spoglšdała na niego z murów, przeszedł sam siebie. Jak gdy zjadliwa łasica wdarłszy się w stertę zboża, przez rojowisko myszy zamieszkałš, czyni w nichrzeŸ straszliwš, tak i mały rycerz rzucał się na podobieństwo ducha zniszczenia między janczarami. Już imię jego znane było między Turkami i z poprzednich walk, iz opowiadań Turków chocimskich; już było powszechne mniemanie, że żaden człowiek,który się z nim spotka, nie odejmie się œmierci; więc niejeden z tych janczarów zamkniętych teraz w wyczółkach, ujrzawszy go nagle przed sobš nie bronił się nawet, ale przymknšwszy oczy konał pod ciosem rapiera, ze słowem "kiszmet" na ustach. Wreszcie opór ich osłabł; reszta rzuciła się pod ów wał trupów zagradzajšcy ujœcie i tam ich docięto. Dragoni wrócili teraz przez wymoszczonš fosę ze œpiewem i krzykiem, zziajani, pachnšcy krwiš; następnie dano jeszcze kilka strzałów działowych z szańców tureckich i z zamku, po czym nastała cisza.Tak skończyła się owa walka armat od kilku dni trwajšca, a ukoronowana przez szturm janczarów. - Chwała Bogu - rzekł mały rycerz - będzie spoczynek przynajmniej do jutrzejszej "kindii", a należy się nam sprawiedliwie. Lecz był to względny spoczynek, bo gdy noc stała się jeszcze głębsza, w ciszy rozległ się znowu dŸwięk kilofów bijšcych w skalnš œcianę. - Gorsze to od dział! - rzekł nasłuchujšc Ketling. - Ot, wycieczkę by wyprowadzić - zauważyłmały rycerz - ale niepodobna, ludzie zbyt fatigati. Nie spali i nie jedli, choć było co, bo czasu nie starczyło. Zresztš przy górnikach stoi zawsze na straży kilka tysięcy dżamaku i spahów, aby zaœ nie mielijakowejœ z naszej strony przeszkody. Nie ma innej rady, jeno sami musimy nowy zamek wysadzić, a do starego się schronić.- Nie dziœ to już - odpowiedział Ketling. - Patrz, ludzie popadali jak snopy i œpiš kamiennym snem. Dragoni nawet szabel nie obtarli. - Baœka, do miasta i spać! - rzekł nagle mały rycerz. - Dobrze, Michałku - odpowiedziała pokornie Basia - pójdę, jak każesz. Ale tam klasztor już zamknięty, więc wolałabym tu ostać i nad twoim snem czuwać. - Dziw to jest - rzekł mały rycerz - po takim trudzie sen mnie odbieżał i wcale się nie chce głowy przytulić... - Boœ w sobie krew rozbujał, z janczary się zabawiajšc- rzekł Zagłoba.- Tak i ze mnš zawsze bywało. Po bitwie nijak spać nie mogłem. Ale co się tycze Baœki, co się ma po nocy wlec do zamkniętej furty; niechjuż tu lepiej do porannej "kindii" zostanie. Basia uœciskała z radoœci pana Zagłobę, mały zaœ rycerz widzšc, jak bardzo jej o to chodzi, rzekł: - To pójdŸmy do komnat. I poszli. Lecz pokazało się, iż w komnatachpełno było kurzawy wapiennej, której naczyniły kule wstrzšsajšc œcianami. Niepodobna w nich było wytrzymać, więc po niejakim czasie Basia z mężem wyszli napowrót ku murom i umieœcili się w niszy po zamurowaniu starej bramy pozostałej. Tam on siadł i wsparł się o mur, a ona przytuliła się do niego jak dziecko do matki.Noc była sierpniowa, ciepła i słodka. Księżyc oœwiecał srebrnym œwiatłem wgłębienie, tak że twarze małego rycerza i Basi były skšpane w blasku. Poniżej, na podwórzu zamkowym, widać było uœpione kupy żołnierzy, a także i ciała zabitych podczas dziennej strzelaniny, bo nie znaleziono dotšd czasu na ich pogrzebanie. Ciche œwiatło miesišca pełzało po tych kupach, jakby ów samotnik niebieski chciał wiedzieć, kto œpi tylko ze znużenia, a kto już usnšł snem wiecznym. Dalej rysowała się œciana głównej budowy zamkowej, od której padał czarny cień na połowę podwórza. Z zewnštrz murów, gdzie między wyczółkami leżeli pocięci mieczami janczarowie, dochodziły głosy męskie. To ciurowie i ci z dragonów, którym łup milszy był od snu, obdzierali ciała poległych. Latarki ich migotały po pobojowisku na kształt czerwi œwiętojańskich. Niektórzy nawoływali się zcicha, a jeden œpiewał półgłosem pieœń słodkš i nie licujšcš z zajęciem, któremu się w tej chwili oddawał: Nic mi po œrebrze, nic mi po złocie, Nic po chudobie- Niech z głodu zamrę przy krzywym płocie,Byle przy tobie! Lecz po niejakim czasie ruch ów poczšł ustawać i nareszcie ustał zupełnie. Uczyniła się cisza, którš przerywały tylko dalekie odgłosy kilofów łamišcych wcišż skałę i nawoływania straży na murach. Ta cisza, œwiatło i noc przepyszna upoiły małego rycerza i Basię. Stało im się nie wiadomo dlaczego tęskno i trochę smutno, chociaż błogo. Baœka pierwsza podniosła oczy na męża i widzšc, że ma Ÿrenice otwarte, spytała: - Michałku, nie œpisz? - Aż dziwno, ale nic się nie chce. - A dobrze ci tu jest? - Dobrze. A tobie? Baœka poczęła kręcić jasnš główkš. - Oj, Michałku, tak dobrze, oj! oj! Słyszałeœ, co ów tam œpiewał? Tu powtórzyła ostatnie słowa piosenki: Niech z głodu zamrę przy krzywym płocie,Byle przy tobie! Nastała chwila milczenia, którš przerwał mały rycerz: - Baœka - rzekł - słuchaj no, Baœka - Co, Michałku? - Bo prawdę rzekłszy, okrutnie nam dobrzeze sobš i tak myœlę, że gdyby jedno z nas poległo, to by drugie bez miary tęskniło. Basia doskonale zrozumiała, że mały rycerz mówišc: "gdyby jedno z nas poległo" zamiast: "umarło" - siebie miał namyœli. Przyszło jej do głowy, że on może nie spodziewa się wyjœć żywym z tego oblężenia, że chce jš oswoić z tym terminem, więc straszne przeczucie œcisnęło jej serce i złożywszy ręce rzekła: - Michale, miej miłosierdzie nad sobš i nademnš! Głos małego rycerza był nieco wzruszony,choć spokojny. - A widzisz, Baœka, że nie masz słusznoœci - rzekł - bo tak wzišwszy tylko na rozum, cóż to jest to życie doczesne? Przez co tu kark kręcić? Komu tu będzie dostatkiem smakować szczęœliwoœć i kochanie, kiedy wszystko kruche jako zeschła gałęŸ, co? Lecz Basia poczęła się trzšœć z płaczu i powtarzać: - Nie chcę, nie chcę, nie chcę! - Jak mi Bóg miły, tak nie masz słusznoœci - powtórzył mały rycerz.- Ot, uważasz, tam w górze, za onym cichym miesišcem, jest kraina wiekuistej szczęœliwoœci. O takiej to mi gadaj Kto się na tamtš lewadę dostanie, ten dopiero sobie odsapnie, jakby po długiej drodze - i pasie się spokojnie. Jak na mnie termin przyjdzie (a to przecie żołnierska rzecz), zaraz sobie powinnaœ powiedzieć: "Nic to!" Po prostu powinnaœ sobie powiedzieć: "Michał odjechał, prawda, że daleko, dalejjak stšd na Litwę, ale nic to! Bo i ja za nim podšżę." Baœka, no, cicho, nie płacz! Które pierwsze odjedzie, to drugiemu kwaterę przygotuje - i cała sprawa. Tu przyszło naniego jakby widzenie rzeczy przyszłych, booczy podniósł ku miesięcznemu blaskowi i tak dalej mówił: - Co to doczesnoœć! Dajmy, że ja już tam będę, aż tu ktoœ puka do niebieskich podwoi.Œwięty Piotr otwiera; patrzę ja: kto? moja Baœka! Rety! o! to dopiero skoczę! o! to dopiero zakrzyknę! Miły Boże! słów w gębiebrak! I nie będzie płakania, jeno wieczne wesele, i nie będzie pogan ni armat, ni min pod murami, jeno spokój i szczęœliwoœć! Ej,Baœka, pamiętaj: nic to! - Michale, Michale! - powtarzała Basia. I znowu nastała cisza, przerywana tylko odległym monotonnym dŸwięczeniem kilofów. Wreszcie Wołodyjowski ozwał się: - Baœka, zmówimy sobie teraz pacierz. I te dwie dusze, czyste jak łzy, poczęły się modlić. W miarę jak odmawiali pacierze,spływał na oboje spokój, a potem zmorzyłich sen i usnęli aż do pierwszego brzasku. Pan Wołodyjowski odprowadził następnie Basię, jeszcze przed "kindiš" porannš, aż do mostu łšczšcego stary zamek z miastem, na odchodnym zaœ rzekł jej: - Pamiętaj, Baœka: nic to! Rozdział 56 Grzmot dział wstrzšsnšł zaraz po "kindii" zamkami i miastem. Już Turcy wyryli fosę wzdłuż zamku na pięćset łokci długš, w jednym miejscu zaœ już się przy samym murze w głšb dobywali. Z fosy owej szedł na mury nieustanny ogień janczarek. Oblężeni czynili zasłony ze skórzanych worów wypchanych wełnš, lecz że z szańców miotano bezustannie faskule i granaty, przeto koło armat padał trup bardzo gęsto. Przy jednym dziale granat zabił od razu szeœciu ludzi z piechoty Wołodyjowskiego, przy innych raz w raz padali puszkarze. Do wieczora spostrzegli przywódcy, że trzymać się dłużej niepodobna, zwłaszcza że i miny mogły jużlada chwila wybuchnšć. W nocy więc zeszli się rotmistrzowie ze swymi sotniami i do rana przenoszono wœród cišgłej strzelaninywszystkie armaty, prochy i zapasy żywnoœci na stary zamek. Ten, iż na opoce był fundowany, dłużej mógł wytrzymać, a zwłaszcza trudniej było pod niego się podkopać. Pan Wołodyjowski, zapytywany o to na radzie, rzekł, iż byle nikt układów nie poczynał, gotów i rok się bronić. Słowajego doszły do miasta i wlały niezmiernš otuchę w serca, wiedziano bowiem, że mały rycerz słowo zdzierży, choćby życiem miał za to przypłacić. Opuszczajšc jednak nowy zamek, podłożonosilne miny pod oba wyczółki i front. Miny wybuchły z wielkim hukiem około południa,lecz nie przyczyniły wielkiej szkody Turkom, bo ci, pamiętajšc wczorajszš naukę, jeszcze się nie byli oœmielili zajšć opuszczonego miejsca. Natomiast oba wyczółki, front i główna częœć nowego zamku utworzyły jeden olbrzymi wał gruzów. Gruzy owe utrudniały wprawdzie przystęp do starego, ale dawały doskonałš zasłonę strzelcom, a co gorzej górnikom, którzy nie zrażeni widokiem potężnej opoki, wnet nowš minę wiercić poczęli. Czuwali nad tš pracš biegli inżynierowie włoscy i węgierscy, na służbie sułtańskiej będšcy, ipraca szła sporo. Oblężeni nie mogli "zrażać" nieprzyjaciela ni z dział, ni z muszkietów, bo go widać nie było. Zamyœlałpan Wołodyjowski o wycieczce, lecz zaraz nie można było jej przedsiębrać. Żołnierze zbyt byli strudzeni. Dragonom porobiły się na prawych ramionach od ustawicznego przykładania kolb sine narywy, tak wielkie jak bochny chleba. Niektórzy prawie zupełnie nie mogli rękš poruszyć; tymczasem stało się widoczne, iż jeœli kowanie miny potrwa jeszcze jakiœ czas bez przerwy, to główna brama zamkowa niechybnie w powietrze zostanie wysadzona.Przewidujšc to pan Wołodyjowski kazał za tš bramš sypać wysoki wał i nie tracšc otuchy mówił: - A co mi tam! wyleci brama, to się zza wału będziem bronić; wyleci wał, to przedtem usypiem drugi - i tak dalej, póki łokieć gruntu będziem czuć pod nogami. Lecz pan jenerał podolski utraciwszy wszelkš nadzieję pytał: - A gdy i łokcia zbraknie? - To i nas zbraknie! - odpowiedział mały rycerz. Tymczasem kazał miotać na nieprzyjaciela ręczne granaty, które wiele szkód czyniły. Najsprawniejszym w tej robocie okazał siępan porucznik Dębiński, który bez liku Turków nabił, póki mu zbyt wczeœnie zapalony granat nie pękł w ręku i całkiem onej nie urwał. W ten sposób poległ i kapitan Szmit. Wielu ginęło od działowego ognia, wielu od ręcznej broni, z której strzelali janczarowie wœród gruzów nowegozamku ukryci. Przez ten czas z dział zamkowych mało strzelano, czym niepomału stropili się panowie rada w mieœcie. - Nie strzelajš, to już widać i samWołodyjowski zwštpił o obronie - takie było powszechne mniemanie. Z wojskowych żaden nie œmiał pierwszy wypowiedzieć, żepozostaje już tylko najlepsze kondycje uzyskać; ale ksišdz biskup, próżen rycerskich ambicji, głoœno to wypowiedział. Przedtem jednak posłano jeszcze pana Wasilkowskiego do generała po wiadomoœci z zamku. Ów odpisał: "Zdaniem moim zamek i do wieczora się nie utrzyma, ale tu myœlš inaczej." Po przeczytaniu tej odpowiedzi nawet i wojskowi poczęli mówić: - Czyniliœmy, coœmy mogli, nikt tu siebie nieoszczędzał, ale jak nie można, to nie można - i trzeba się o kondycję ułożyć. Słowa te wydostały się na miasto i spowodowały wielkie zbiegowisko. Tłum stał przed ratuszem niespokojny; milczšcy,raczej nieprzychylny niż przychylny układom. Kilku bogatych kupców ormiańskich cieszyło się po cichu w sercach, że oblężenie się skończy, a targi się rozpocznš; lecz inni Ormianie, z dawien dawna w Rzeczypospolitej osiedli i wielce jej przychylni, a dalej Lachowie i Rusini chcieli się bronić. - Mieliœmy się poddawać, to lepiej było od razu - szemrano tu i owdzie - bo wtedy siła dałoby się było uzyskać, a teraz kondycje nie będš łaskawe, więc lepiej się pod gruzem pogrzebać. I pomruk niezadowolenia stawał się coraz głoœniejszy, aż nagle i niespodzianie zmienił się w okrzyki uniesienia i wiwaty. Co się stało? Oto na rynku pojawił się pan Wołodyjowski w towarzystwie pana Humieckiego, bo ich jenerał umyœlnie wysłał, aby sami zdali sprawę z tego, co się w zamku dzieje. Tłumy ogarnšł zapał. Niektórzy krzyczeli tak, jakby już Turcy wdarli się do miasta; innym łzy napływały do oczu na widok uwielbionego rycerza, na którym znać było trudy nadzwyczajne. Twarz miał sczerniałš od dymu prochowego i wychudłš, oczy czerwone i wpadnięte, lecz spoglšdał wesoło. Gdy obajz Humieckim przedarli się wreszcie przez zbiegowisko i weszli na radę, i tam powitano ich radoœnie, ksišdz biskup zaœ rzekł zaraz: - Bracia kochani! Nec Hercules contra pluresl Pisał nam już pan jenerał, że musicie się poddać. Na to Humiecki, który był człowiek bardzo żywy, a do tego możny familiant, nie oglšdajšcy się na ludzi, odrzekł ostro: - Pan jenerał głowę stracił; ma jeno tę cnotę, że jej nadstawia. Co do obrony, odstępuję głosu panu Wołodyjowskiemu, bolepiej ode mnie potrafi o tym powiedzieć. Wszystkie oczy zwróciły się na małego rycerza, on zaœ ruszył żółtymi wšsikami i odrzekł: - Dla Boga! kto tu o poddaniu wspomina? Albożeœmy to nie przysięgli Bogu żywemu, że jeden na drugim padniem? - Przysięgaliœmy, że uczynim, co w mocy naszej, i uczyniliœmy wszystko! - odrzekł ksišdz biskup. - Kto co obiecywał, niech za to odpowiada! Jam z Ketlingiem przysięgał, że do œmierci zamku nie damy - i nie damy, bo jeœlim ja obowišzany każdemu człowiekowi słowa kawalerskiego dotrzymać, to cóż dopiero Bogu, któren szarżš wszystkich przenosi? nt sła 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żMPsc8NĂĹc8Oˆvc8Pţ+$c8Q":A$8- No, a jak z zamkiem? Słyszeliœmy, że mina pod bramš? Długoż wytrzymacie? - pytały liczne głosy. - Mina pod bramš jest albo będzie, ale też już i wał przed bramš grzeczny się wznosi, i hakownice kazałem na niego pozacišgać. Bracia kochani, bójcie się ran boskich; pomyœlcie, że poddajšc się trzeba będzie koœcioły w ręce pogan oddać, którzyje na meczety pozamieniajš, aby w nich sprosnoœci odprawować! Jakże to z tak lekkim sercem o poddaniu mówicie? Jakim sumieniem chcecie otworzyć furtę srogiemunieprzyjacielowi do serca ojczyzny? Jać w zamku siedzę i min się nie boję, a wy się ich w mieœcie, opodal, boicie? Na miły Bóg! nie dajmy się, pókiœmy żywi! Niech pamięć tej obrony między potomnymi zostanie, jakozbaraska została! - Zamek w kupę gruzów Turcy obrócš - odrzekł jakiœ głos. - To niech obrócš! Z kupy gruzów też się bronić można! Tu zbrakło nieco cierpliwoœci małemu rycerzowi: - I będę się z kupy gruzów bronił, tak mi dopomóż Bóg! Wreszcie powiadam tak: zamku nie poddam! Słyszycie? - I miasto zgubisz? - pytał ksišdz biskup. - Mali na Turka pójœć, to wolę je zgubić! Przysięgłem! Więcej słów nie będę tracił i idę sobie z powrotem między armaty, bo te Rzeczypospolitej broniš, zamiast jš przedawać! To rzekłszy wyszedł, a za nim Humiecki trzasnšł drzwiami na odchodnym i obaj bardzo spieszyli, było im bowiem istotnie lepiej wœród gruzów, trupów, kul niż wœródludzi małej wiary. Po drodze dognał ich panMakowiecki. - Michał - rzekł - powiadaj prawdę, zaliœ dla dodania serca tylko o oporze mówił, czyli też naprawdę potrafisz w zamku wytrzymać? Mały rycerz ramionami ruszył. - Jak mi Bóg miły! Niech miasta nie poddajš, a będę się rok bronił! - Czemu nie strzelacie? Ludzie się tym straszš i dlatego o poddaniu gadajš. - Nie strzelamy, boœmy rzucaniem ręcznychgranatów byli zabawni, które też znaczne szkody w górnikach uczyniły. - Słuchaj, Michał, macieli w zamku takowe obrony, byœcie i w tył od Ruskiej bramy bili? Gdyby bowiem (uchowaj Boże!) Turcy tamę przerwali, to się do bramy dostanš. Ja ze wszystkich sił pilnuję, ale z samymi mieszczany, bez żołnierzy, rady nie dam. Na to mały rycerz: - Nie frasujże się, miły bracie! Już ja piętnaœcie dział od tej strony wyrychtował.O zamek także bšdŸcie spokojni. Nie tylko sami się obronim, ale jak będzie trzeba, to i wam do bram posiłek damy. Usłyszawszy to pan Makowiecki uradował się bardzo i już chciał odchodzić, gdy małyrycerz zatrzymał go jeszcze i spytał: - Powiedz, ty częœciej tam na tych radach bywasz, chcšli oni tylko nas doœwiadczyć czyli też naprawdę Kamieniec wydać w ręcesułtańskie zamierzajš? Makowiecki spuœcił głowę. - Michał - rzekł - powiedz ty teraz szczerze, zali się na tym nie musi skończyć? Czas jakiœ będziem się opierać, tydzień, dwa, miesišc, dwa miesišce, ale koniec będzie jednaki. Spojrzał na niego ponuro Wołodyjowski, poczym podniósłszy ręce zakrzyknšł: - I ty, Brutusie, przeciw mnie? Ha! sami wówczas swojš hańbę spożywać będziecie, bom ja do takiej strawy nie przywykł! I rozstali się z goryczš w sercach. Mina pod głównš bramš starego zamku wybuchła wkrótce po przybyciu Wołodyjowskiego. Leciały cegły, kamienie, wstała kurzawa i dym. Przestrach na chwilę opanował serca kanonierów. Turcy też sypnęli się zaraz do wyłomu, jak wsypuje się stado owiec przez otwarte drzwi do owczarni, gdy pastuch i potrzódkowie napędzajš je z tyłu biczami. Lecz Ketling dmuchnšł w owš kupę kartaczami z szeœciu dział przygotowanychpoprzednio na wale; dmuchnšł raz, drugi, trzeci i wymiótł jš z podwórca. Wołodyjowski, Humiecki, Myœliszewski nadbiegli z piechotš i dragonami, którzy pokryli wał tak gęsto, jak muchy pokrywajš w upalny dzień letni œcierwo wołu lub konia. Rozpoczęła się teraz walka muszkietów i janczarek. Kule padały na wałna kształt deszczu lub ziarn zboża, które tęgi chłop szuflš w górę wyrzuca. Turcy roili się w gruzach nowego zamku: w każdym dołku, za każdym złamem, za każdym kamieniem, w każdej rozpadlinie ruin siedziało ich po dwóch, trzech, pięciu,dziesięciu i strzelali bez chwili spoczynku. Od strony Chocimia napływały im coraz nowe posiłki. Pułki szły za pułkami i przypadłszy między gruzy rozpoczynały natychmiast ogień. Cały nowy zamek był jak wybrukowany zawojami. Chwilami owe masy zawojów zrywały się nagle z okropnym wrzaskiem i biegły do wyłomu, lecz wówczas Ketling zabierał głos; bas dział głuszył grzechotanie samopałów, a stada kartaczy z œwistem i straszliwym furkotaniem miesiły ów tłum, kładły go mostem na ziemię i zamykały wyłom drgajšcymi kupami ludzkiego mięsa. Czterykroć razy zrywali się janczarowie i czterykroć Ketling odrzucał ich i rozpraszał, jak burza rozprasza chmarę liœci. Sam on wœród ognia, dymu, rozpryœniętych grud ziemi i pękajšcych granatów stał, do anioła wojny podobny. Oczy jego utkwione były w wyłom, a na jasnym czole nie było znać najmniejszej troski. Czasem sam porywał lont od puszkarza i do działa przykładał, czasem osłaniał oczy rękš i na skutek strzału spoglšdał, chwilami zwracał się z uœmiechem do pobliskich oficerów i mówił: - Nie wejdš! Nigdy zaciekłoœć ataku nie rozbiła się o takš furię obrony. Oficerowie i żołnierze szli ze sobš w zawody. Zdawało się, że uwaga tych ludzi zwrócona jest na wszystko z wyjštkiem na œmierć. Ona zaœ kosiła gęsto. Legł pan Humiecki, pan Mokoszycki, komendant Kijanów.Wreszcie schwytał się z jękiem za piersi białowłosypan Kałuszowski, stary Wołodyjowskiego przyjaciel, żołnierz jak baranek łagodny, jak lew straszliwy. Wołodyjowski podtrzymał upadajšcego, ów zaœ rzekł: - Daj rękę, daj prędko rękę! Po czym dodał: - Chwała Bogu - i twarz stała mu się tak biała jak broda i wšsy. Było to przed czwartym atakiem. Wataha janczarów dostała się wówczas za wyłom,a raczej nie mogła się z przyczyny zbyt gęsto lecšcych pocisków na powrót wydostać. Skoczył na nich na czele piechurów pan Wołodyjowski i wybito ich wmgnieniu oka kolbami i oœnikami. Płynęła godzina za godzinš, ogień nie słabł. Lecz tymczasem rozniosła się po mieœcie wieœć o bohaterskiej obronie i wznieciła zapał i bojowš ochotę. Lackie mieszczaństwo, szczególniej młodzi, poczęli skrzykiwać się po mieœcie, spoglšdać po sobie i podniecać się wzajemnie. - Pójdziem z pomocš na zamek! Pójdziem, pójdziem! Nie damy braciom ginšć! Dalej, chłopcy! Takie głosy rozlegały się na rynku, przy bramach i wkrótce kilkuset ludzi, zbrojnychlada jako, ale z odwagš w sercu, ruszyło ku mostowi. Turcy skierowali nań natychmiast straszliwy ogień, tak że wnet usłał się trupami, lecz częœć przeszła i zaraz poczęła z wału przeciw Turkom z wielkš ochotš pracować. Odbito wreszcie ów czwarty atak z tak strasznš dla Turków szkodš, iż zdawało się, że musi nadejœć chwila wytchnienia. Próżna nadzieja! Grzechot janczarek nie ustał do wieczora. Dopiero gdy wieczornš "kindię" zagrano, armaty umilkły i Turcy opuœcili gruzy nowego zamku. Pozostali oficerowie zeszli wówczas z wału na drugšstronę. Mały rycerz, nie tracšc chwili czasu, rozkazał założyć wyłom, czym było można, więc kłodami drzewa, faszynš, gruzem, ziemiš. Piechota, towarzystwo, dragoni, szeregowcy i oficerowie pracowali ńa wyœcigi, bez różnicy szarży. Spodziewano się, że lada chwila ozwš się znów działa tureckie, ale ostatecznie dzień ów był dniem wielkiego zwycięstwa oblężonych nad oblegajšcymi, więc wszystkie twarze były jasne, a duszepłonęły nadziejš i chęciš dalszych zwycięstw. Ketling z Wołodyjowskim, wzišwszy się po ukończeniu roboty przy wyłomie pod ręce, obchodzili majdan i mury, wychylali się przez blanki, by spoglšdać na dziedzińce nowego zamku, i radowali się żniwem obfitym. - Trup tam leży przy trupie! - rzekł ukazujšc na gruzy mały rycerz- a przy wyłomie stosy takie, że choć drabinę przystawiaj. Ketling! twoich to armat robota!... - Najlepsze to - odrzekł rycerz - iżeœmy tak ów wyłom założyli, że Turcy znów majš dostęp zamknięty i muszš nowš minę podkładać. Potęga ich jako morze nieprzebrana, ale takie oblężenie za jaki miesišc, dwa, musi się i mu przykrzyć. - Przez ten czas pan hetman nadšży. Wreszcie, co bšdŸ się stanie, myœmy przysięgš zwišzani - rzekł mały rycerz. W tej chwili spojrzeli sobie w oczy, po czym Wołodyjowski pytał ciszej: - A uczyniłeœ, com ci powiedział? - Wszystko przygotowane - odszepnšł Ketling - ale myœlę, że do tego nie przyjdzie, bo naprawdę możemy się tu jeszcze trzymać bardzo długo i mieć wiele dni takich jak dzisiejszy. - Daj, Boże, takie jutro! - Amen! - odrzekł Ketling wznoszšc ku niebuoczy. Dalszš rozmowę przerwał im huk dział. Granaty poczęły znów iœć na zamek. Kilka ich pękło jednak w górze i zgasło natychmiast na kształt letnich błyskawic. Ketling popatrzył okiem znawcy. - Na tym owo szańcu, z którego właœnie strzelajš - rzekł - knoty majš przy granatach zbytnio wysiarkowane. - Zaczyna dymić i na innych! - odrzekł Wołodyjowski. I rzeczywiœcie tak było. Jak gdy jeden piesozwie się wœród cichej nocy, inne poczynajš mu wnet wtórować, i w końcu cała wieœ brzmi szczekaniem -tak jedno działo w szańcach tureckich zbudziło wszystkie sšsiednie i oblężone miasto otoczył wieniec grzmotów. Tym razem strzelano jednak głównie na miasto, nie na zamek. Natomiast z trzech stron ozwało się kowanie min. Widocznie, mimo iż potężnaopoka udaremniała niemal pracę górników, Turcy postanowili koniecznie wysadzić to skalne gniazdo w powietrze. Z rozkazu Ketlinga i Wołodyjowskiego poczęto znów ciskać ręczne granaty kierujšc się odgłosem kilofów. Lecz po nocy nie można było poznać, czy ten sposób obrony przynosi jakowšœ szkodę oblegajšcym. Przy tym wszyscy zwrócili oczy i uwagę na miasto, na które leciały całe stada płomienistego ptactwa. Niektórepociski pękały w górze, lecz inne, zakreœliwszy ognistš krzywiznę na niebie, wpadały między dachy domostw. Naraz krwawa łuna rozdarła w kilku miejscach ciemnoœci. Płonšł koœciół Œw. Katarzyny, cerkiew Œw. Jura w dzielnicy ruskiej, a wkrótce zapłonęła i katedra ormiańska, która zresztš zapalona została jeszcze w dzień, obecnie zaœ rozgorzała tylko pod granatami na nowo. Pożar potężniał z każdšchwilš i rozwidniał całš okolicę. Krzyk z miasta dochodził aż do starego zamku. Można było mniemać, że całe miasto się pali. - le to jest - mówił Ketling - bo w mieszczanach serce upadnie. - Niech wszystko spłonie - odrzekł mały rycerz - byle opoka nie skruszała, z którejsię można bronić! Tymczasem krzyk wzmagał się coraz bardziej. Od katedry zajęły się ormiańskie składy kosztownych towarów, zbudowane na rynku do tej narodowoœci należšcym. Płonęły tam bogactwa wielkie w złocie, srebrze, dywanach, skórach i drogich materiach. Po chwili tu i owdzie języki ogniapoczęły się ukazywać nad domami. Wołodyjowski zatrwożył się wielce. - Ketling! - rzekł - pilnuj rzucania granatówi psowaj, co możesz, w robocie min, ja zasię poskoczę do miasta, bo mi o panny dominikanki serce cierpnie. Bogu chwała, żezamek ostawili w spokoju i że się oddalić mogę... W zamku nie było istotnie w tej chwili wieledo roboty, więc mały rycerz siadł na koń iodjechał. Wrócił dopiero po dwóch godzinach w towarzystwie pana Muszalskiego, który już po owym szwanku, poniesionym z ręki Hamdiego, wydobrzał, a teraz na zamek przybywał mniemajšc, że przy szturmach będzie mógł łukiem znacznš klęskę poganom zadać i sławę niepomiernš uzyskać. - Witajcie! - rzekł Ketling - jużem był niespokojny. Co tam u dominikanek? - Wszystko dobrze - odrzekł mały rycerz. -Ni jeden granat tam nie pękł. Miejsce jestzaciszne i przezpieczne. - To chwała Bogu! A Krzysia się tam nie trwoży? - Spokojna, jakoby u siebie w domu. Obie z Baœkš siedzš w jednej celi, a pan Zagłoba znimi. Jest tam i Nowowiejski, któremu przytomnoœć wróciła. Prosił się ze mnš na zamek, ale na nogach jeszcze nie może długo ustać. Ketling, jedŸ tam teraz, a ja cię tu zastšpię. Ketling uœciskał Wołodyjowskiego, bo go bardzo serce do kochanej Krzysi cišgnęło, izaraz sobie kazał konia podawać. Lecz nim go przyprowadzono, wypytywał jeszcze małego rycerza, co w mieœcie słychać? - Mieszczanie gaszš ogień bardzo odważnie - odrzekł mały rycerz - ale bogatsi kupcy ormiańscy widzšc, że im się składy palš, wysłali do księdza biskupa deputację z naleganiem, żeby miasto poddał. Dowiedziawszy się o tym, chociażem sobie obiecywał, że na te narady ich więcej nie pójdę, poszedłem. Tam dałem w pysk jednemu, któren najbardziej o poddanie nalegał, za co ksišdz biskup był na mnie krzyw. le, bracia! już tam tchórz coraz bardziej ludzi oblatuje i coraz tańsza im nasza do obrony gotowoœć. Ganiš nas tam, nie chwalš, bo powiadajš, żena próżno miasto narażamy. Słyszałem także, że na Makowieckiego napadano za to,iż się układom przeciwił. Sam ksišdz biskuppowiedział mu: "Wiary ni króla nie odstępujemy, a na cóż dalszy opór przydać się może? Widzisz (powiada), stšd zhańbione œwištynie, panny poczciwe znieważone i dziatwę niewinnš w jasyr wleczonš? Z traktatem zaœ (powiada) możem jeszcze los ich zapewnić, a dla siebie wolny przechód warować!" Tak mówił ksišdz biskup, a pan jenerał głowš kiwał i powtarzał: "Wolej bym zginšł, ale to prawda!" - Dziej się wola boża -odpowiedział Ketling. A Wołodyjowski ręce załamał. - I żeby to choć była prawda! - zakrzyknšł- ale Bóg œwiadek, że możemy się jeszcze bronić! Tymczasem przyprowadzono konia. Ketling poczšł siadać pospiesznie. Wołodyjowski zaœ rzekł mu na drogę: - Ostrożnie przez most, bo tam gęsto granaty padajš - Za godzinę wrócę - rzekł Ketling. I odjechał. Wołodyjowski wraz z Muszalskim poczęli obchodzić mury. W trzech miejscach ciskano ręczne granaty, bo w trzech miejscach odzywało się kowanie. Po lewej stronie zamku kierował tš robotš Luœnia. - A jak tam idzie? - spytał Wołodyjowski. - le, panie komendancie! - odrzekł wachmistrz - juchy już w skale siedzš i ledwie przy wejœciu czasem którego skorupa zawadzi. Niewieleœmy wskórali... W innych miejscach szło jeszcze gorzej, tym bardziej że niebo zasępiło się i poczšł padać deszcz, od którego zamakały knoty w granatach. Ciemnoœć zawadzała także robocie. Wołodyjowski odprowadził pana Muszalskiego nieco na stronę i zatrzymawszy się rzekł nagle: - Słuchaj waćpan! A żebyœmy tak popróbowali onych kretów w norach wydusić? - Widzi mi się: œmierć to pewna, bo przecie całe pułki janczarskie ich strzegš Ha popróbujmy - Pułki ich strzegš, prawda, ale noc bardzociemna i łatwo ich konfuzja ogarnie. A pomyœl no waćpan: w mieœcie o poddaniu myœlš; dlaczego? Bo mówiš: "Miny pod wami, nie obronicie się!" - Toż by im się gęby zamknęły, gdyby tak jeszcze dziœ w nocy posłać z wieœciš: "Nie masz już min!"Dla takiej sprawy wartoli głowš nałożyć czyli nie warto? Pan Muszalski pomyœlał chwilę, wreszcie zawołał: - Warto! dalibóg, warto! - W jednym miejscu niedawno zaczęli kować- rzekł Wołodyjowski- i tych ostawim w spokoju, ale ot, z tej i z tamtej strony bardzo już się wryli. WeŸmiesz waœć pięćdziesięciu dragonów, wezmę ja tyluż i popróbujem ich przydusić. Masz waœć ochotę? - Ano, jest! roœnie, roœnie! Wezmę za pas kilka gwoŸdzi zadzierżystych do gwożdżeniaarmat, może się w drodze na jakš hakownicę natkniem. - Czy się natkniem, wštpię, choć kilka hakownic blisko stoi, ale weŸwaœć. Poczekamy tylko na Ketlinga, bo on lepiej odinnych będzie wiedział, jak nam w nagłym razie przyjœć w pomoc. Ketling przyjechał, jak obiecał, jednej minuty nie uchybił, a w pół godziny potem dwa oddziały dragonów, po pięćdziesišt ludzi każdy, zbliżyły się do wyłomu i poczęły się przeœlizgiwać cicho na drugš stronę. Po czym znikli w ciemnoœci. Ketling kazał rzucać jeszcze czas jakiœ granaty, ale krótko, wreszcie zawiesił robotę i czekał. Serce biło mu niespokojnie, bo rozumiał dobrze, jak zuchwałe jest to przedsięwzięcie. Upłynšł kwadrans, pół godziny, godzina; zdawało się, że już powinni byli dojœć i poczynać, tymczasem przyłożywszy ucho do ziemi można było doskonale usłyszeć spokojne kowanie. Nagle u stóp zamku ozwał się z lewej strony wystrzał pistoletowy, który zresztšystkich przenosi? nt sła 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żRP@c8Sˇc8TGÔc8U, K8VŞ6ź:9€w wilgotnym powietrzu i wobec strzelaniny z szańców nie rozległ się zbyt głoœno i byłby może przebrzmiał bez zwrócenia na się uwagi załogi, gdyby nie wrzawa straszliwa, jaka nastała zaraz potem. "Doszli! - pomyœlał Ketling - ale czy wrócš?" A tam zagrzmiały krzyki ludzkie, warczenie bębnów, œwist piszczałek, wreszcie grzmot janczarek, pospieszny a bardzo bezładny. Strzelano ze wszystkich stron i tłumnie; widocznie całe oddziały nadbiegły w pomoc górnikom, lecz jak przewidywał pan Wołodyjowski, powstał zamęt i konfuzja ogarnęła janczarów, którzy w obawie, aby wzajem się nie razić,obwoływali się wielkimi głosami, palšc na oœlep i po częœci w górę. Wrzaski i strzelanina wzmagały się z każdš chwilš. Jak gdy łakome krwi kuny wedrš się wœródgłuchej nocy do uœpionego kurnika, w cichym budynku powstaje nagle niezmierny harmider i wrzawa, i gdakanie - taki warchoł uczynił się nagle wokół zamku. Z szańców poczęto ciskać na mury granaty, aby rozwidnić ciemnoœć. Ketling, wyrychtowawszy kilkanaœcie dział w kierunku strażowych wojsk tureckich, odpowiedział kartaczami. Rozgorzały aprosze tureckie, rozgorzały mury. W mieœcie poczęto bić w dzwony na trwogę, powszechne bowiem było mniemanie, że Turcy wdarli się już do fortecy. W szańcach sšdzono przeciwnie, iżpotężna wycieczka oblężonych atakuje wszystkie naraz roboty - i rozległ się alarm powszechny. Noc sprzyjała zuchwałemu przedsięwzięciu pana Wołodyjowskiego i Muszalskiego, bo uczyniła się bardzo ciemna. Wystrzały armatnie i granaty rozdzierały tylko na chwilę pomrokę, która potem stawała się jeszcze czarniejszš. Na koniec upusty niebieskie otworzyły się nagle i poczęły laćpotoki dżdżu. Grzmoty zgłuszyły strzelaninę i zataczajšc się kołem, dudnišc,huczšc, budziły straszne echo w skałach. Ketling zeskoczył z wałów, pobiegł na czele kilkunastu ludzi do wyłomu i czekał. Lecz nie czekał już długo. Wkrótce ciemne postacie zaroiły się między belkami, którymi zasłonięty był otwór. - Kto idzie? - krzyknšł Ketling. - Wołodyjowski! - brzmiała odpowiedŸ. I dwaj rycerze padli sobie po chwili w objęcia. - Cóż, jak tam? - pytali oficerowie, którychcoraz więcej zbiegało się do wyłomu. - Chwała Bogu! górnicy wybici do nogi, narzędzia połamane i rozrzucone, na nic ich robota! - Chwała Bogu chwała Bogu - A Muszalski ze swoimi jest już? - Nie masz go jeszcze. - Może by skoczyć im w pomoc? Moœci panowie! komu wola? Ale w tej chwili wyłom zaroił się na nowo. To ludzie Muszalskiego wracali z poœpiechem i w znacznie pomniejszonej liczbie, bo ich siła od kul poległo. Wracali jednak radoœnie, bo z równie pomyœlnym skutkiem. Niektórzy żołnierze poprzynosili kilofy, œwidry, oskardy do łamania skały, na dowód, że byli w samej minie. - A gdzie pan Muszalski? - spytał Wołodyjowski. - Prawda! Gdzie pan Muszalski? - powtórzyło kilka głosów. Ludzie spod komendy przesławnego łucznika poczęli na się spoglšdać, wtem jeden dragon, mocno ranny, ozwał się słabym głosem: - Pan Muszalski poległ. Widziałem, jak padł, ja też padłem koło niego, alem się podniósł, on zaœ ostał... Rycerze bardzo się zmartwili usłyszawszy o œmierci łucznika, był to bowiem jeden z pierwszych kawalerów w wojskach Rzeczypospolitej. Wypytywano jeszcze dragona, jak się to stało, lecz ów odpowiadać nie mógł, gdyż krew ciurkiem zniego uchodziła, a wreszcie zwalił się jak snop na ziemię. Rycerze zaœ biadać poczęli z żalu po panu Muszalskim. - Zostanie pamięć jego w wojsku - mówił pan Kwasibrocki - a kto to oblężenie przeżyje, ten imię jego będzie wysławiał. - Nie narodzi się już taki drugi łucznik! - rzekł jakiœ głos. - Był to mšż najsilniejszy w ręku w całym Chreptiowie - ozwał się mały rycerz. - Talara on, palcem przycisnšwszy, w œwieżšdeskę całkiem wpychał. Jeden tylko pan Podbipięta, Litwin, siłš go przenosił, ale ów pod Zbarażem zabit, a z żywych chybaby pan Nowowiejski na rękę mu wytrzymał. - Wielka, wielka strata - mówili inni. - Tylkodawniej rodzili się tacy kawalerowie. Tak uczciwszy pamięć łucznika poszli na wał. Wołodyjowski wnet pchnšł gońca z wiadomoœciš do pana generała i księdza biskupa, że miny popsowane, a górnicy przez wycieczkę pobici. Z wielkim zdumieniem przyjęto tę nowinę w mieœcie, ale - któż by się spodziewał! - z tajonš niechęciš. I pan generał, i ksišdz biskup byli zdania, że te chwilowe tryumfy miasta nie uratujš, a rozdrażniš tylko tym więcej srogiego lwa. Mogły być one pożyteczne tylko w takim razie, gdyby mimonich zgodzono się na poddanie, toteż obaj główni przywódcy postanowili dalej traktaty prowadzić. Lecz ani pan Wołodyjowski, ani Ketling nie przypuszczali nawet na chwilę, by taki tylkoskutek miały wywrzeć przysłane przez nich szczęsne wieœci. Byli, owszem, pewni, że teraz otucha wstšpi w najsłabsze sercaiże wszyscy nowš ochotš do zaciekłego oporu rozgorzejš. Bo miasta niepodobna było wzišœć nie zdobywszy pierwej zamku, więc jeœli zamek nie tylko się opierał, ale w dodatku gromił, oblężeni nie mieli najmniejszej potrzeby uciekać się do układów. Zapasów był dostatek, prochów także; wobec tego należało tylko pilnować bram i gasić pożary w mieœcie. Podczas całego oblężenia była to najradoœniejsza noc dla małego rycerza i dla Ketlinga. Nigdy nie mieli tak wielkiej nadziei, że i sami wyjdš zdrowo z tych tureckich obieży, i równie zdrowo najdroższe głowy wyprowadzš. - Jeszcze parę szturmów - mówił mały rycerz - a jak Bóg na niebie, Turcy się zniechęcš i głodem będš nas chcieli zniewolić. A owóż zapasów jest doœć. September ci to przy tym za pasem: za dwamiesišce pocznš się słoty i zimna, niezbyt to wytrzymałe wojska; niech raz dobrze przemarznš, to i odejdš. - Wielu z nich z krain etiopskich pochodzi - odrzekł Ketling - albo z różnych takich, w których pieprz roœnie, i tych lada zamróz zwarzy. Dwa miesišce w najgorszym razie, nawet przy szturmach wytrzymamy. Niepodobna też przypuœcić, aby żadna odsiecz nie przybyła. Ocknie się wreszcie Rzeczpospolita, choćby zaœ nawet pan hetman wielkiej potęgi nie zebrał, podjazdami będzie Turków nękał. - Ketling! tak mi się widzi, że nie wybiła jeszcze nasza godzina. - W mocy to bożej, ale i mnie się tak widzi,że do tego nie przyjdzie. - Chybaby któren poległ, jak pan Muszalski!Ano! trudna rada! Szkoda mi okrutna pana Muszalskiego, choć kawalerskš poległ œmierciš! - Nie daj nam Boże gorszej, byle nie zaraz,bo powiem ci, Michał, iż żal by mi było... Krzysi. - Ba, a mnie Basi... No! pracujem szczerze, ale też miłosierdzie jest nad nami. Okrutniemi jakoœ wesoło w duszy! Trzeba też będzie i jutro czegoœ znacznego dokazać! - Turcy porobili drewniane zasłony z belek na szańcach. Obmyœliłem taki sposób, jaki bywa do zapalania okrętów używany: szmaty moczš się już w smole i mam nadzieję, że jutro do południa spalę te wszystkie roboty. - Ha! - rzekł mały rycerz. - To ja wycieczkę poprowadzę. Przy pożarze i tak się uczyni konfuzja, a przy tym w dzień dogłowy im nie przyjdzie, by wycieczka mogła nastšpić. Jutro może być lepsze niż dziœ, Ketling... Tak to oni rozmawiali majšc serca wezbrane, po czym udali się na spoczynek, bo wielce byli znużeni. Lecz mały rycerz nie spał i trzech godzin, gdy rozbudził go wachmistrz Luœnia. - Panie komendancie, nowiny sš! - rzekł. - Co tam? - zawołał czujny żołnierz zrywajšc się w jednej chwili na równe nogi.- Pan Muszalski jest! - Dla Boga! co powiadasz? - Jest! Stałem przy wyłomie, wtem słyszę,woła ktoœ z drugiej strony po naszemu: "Nie strzelać, to ja!" Patrzę, aż tu pan Muszalski, za janczara przebrany, wraca! - Bogu chwała! - rzekł mały rycerz. I skoczył witać łucznika. Dniało już. Pan Muszalski stał z tej strony wału w białej kapuzie i karacenie, tak do prawdziwego janczara podobny, że oczom nie chciało sięwierzyć. Ujrzawszy małego rycerza skoczył ku niemu i poczęli się witać radoœnie. - Jużeœmy waœci opłakali! - zawołał Wołodyjowski. Wtem nadbiegło kilku innych oficerów, między nimi Ketling. Wszyscy, zdumiewali się nadzwyczajnie, za czym jęli wypytywać na wyœcigi łucznika, jakim sposobem w tureckim przebraniu się znalazł, ów zaœ zabrał głos i tak mówił: - Przewróciłem się, wracajšc, przez janczarskiego trupa i głowš o kulę leżšcš wycišłem, a choć czapkę miałem drutem przeszywanš, zamroczyło mnie zaraz, ile że od owego uderzenia, którem od Hamdiegootrzymał, rozum miałem jeszcze zbyt na wszelaki szwank czuły. Budzę się tedy potem: leżę ja ci na janczarze zabitym, jak na łóżku. Macam głowę, boli nieco, ale nawet i guza nie ma. Zdjšłem czapkę, deszcz mi wychłodził czuprynę i myœlę sobie: dobra nasza Wtem przyszło mi do głowy: nużbym z owego janczara moderunek cały zdjšł i między Turków poszedł? Przecie ja po turecku tak jak po polsku gadam i nikt mnie po mowie nie pozna, z gęby też janczara nie odróżnić. Pójdę, posłucham, co gadajš. Strach chwilami brał, bo mi się dawna niewola przypomniała, alem poszedł. Noc ciemna, ledwie się tam gdzieniegdzie u nich œwieciło, to, powiadam waœciom, żem tak sobie między nimi chodził jak między swymi. Wielu z nich w rowach pod przykrywkami leżało; poszedłem i tam. Teni ów mnie pyta: "Czego się włóczysz?" - a ja na to: "Bo mi się nie chce spać!" Inni teżgwarzyli kupami o oblężeniu. Konsternacja między nimi wielka. Na własne uszy słyszałem, jak na obecnego tu naszego chreptiowskiego komendanta wyrzekali. (Tu pan Muszalski skłonił się Wołodyjowskiemu.) Powtórzę ich ipsissima verba, bo to przecie wraża przygana na największš pochwałę wychodzi. "Dopóki (mówili) ten mały pies (tak psubraci waszš moœć nazywali), dopóki ten mały pies zamku broni, nie zdobędziem go nigdy." Inny mówi: "Jego się kula i żelazo nie ima, a œmierć od niego na ludzi wieje jak zaraza." Tu poczęli wszyscy w kupie narzekać: "My jedni się bijem (prawiš), a inne wojska nic nie robiš; dżamak leży brzuchami do góry, Tatarowie rabujš, spahia po bazarze się włóczy. Nam padyszach mówi: ,, ale widać niezbyt jesteœmy mili, skoro nas tu na jatki przyprowadzono. Wytrzymamy (prawiš), aleniedługo, potem zaœ do Chocimia się wrócim, a jeœli pozwoleństwa nie dostaniem, to mogš i jakie znaczne głowy spaœć w ostatku." - Słyszycie, waszmoœciowie! - krzyknšł Wołodyjowski. - Gdy się janczary zbuntujš, wraz się sułtan przelęknie i oblężenia zaniecha! - Jak mi Bóg miły, tak szczerš prawdę powiadam! - mówił pan Muszalski. - Między janczarami nietrudno o rebeliš, a już im bardzo mruczno. Tak myœlę, że jeszcze jednego albo dwóch szturmów spróbujš, a potem zęby na janczar-agę, na kajmakana, ba! na samego sułtana wyszczerzš. - Tak będzie! - zawołali oficerowie. - Niech spróbujš jeszcze i dwudziestu szturmów, gotowiœmy! - mówili inni. I poczęli w szable trzaskać, rozpalonymi oczyma ku szańcom spoglšdać i sapać, co słyszšc mały rycerz szepnšł w uniesieniu do Ketlinga: - Nowy Zbaraż! nowy Zbaraż!... Lecz pan Muszalski zabrał na nowo głos: - Oto, com słyszał. Żal mi było odchodzić, bo mogłem i więcej usłyszeć, alem się bał,że mnie dzień zaskoczy. Poszedłem tedy kutym szańcom, z których nie strzelano, żebysię w pomroce przemknšć. Patrzę, aż tam nie ma porzšdnych straży, jeno kupam i sięjanczarowie włóczš, jako i wszędzie.Podchodzę do srogiej armaty, niktnie woła. A to pan komendant wie, żem zabrał ze sobš na wycieczkę zadziory do gwożdżenia armat. Wsunę prędko jeden w zapał - nie lezie, bo chcšc, żeby wlazł, trzeba młotkiem uderzyć. Ale że to Pan Bógniejakš siłę w ręku dał (boœcie i waćpanowie moje eksperymenta nieraz widzieli), kiedy nie przycisnę dłoniš, zazgrzytało trochę, ale gwóŸdŸ wlazł po głowicę!... Uradowałem się okrutnie!... - Dla Boga! waćpan to uczynił? waćpan wielkš armatę zagwoŸdził?- pytano ze wszystkich stron. - Uczyniłem i to, i drugie, bo jak tak gładko poszło, znowu żal było odchodzić i poszedłem do drugiego działa. Boli trochę ręka, ale gwoŸdzie wlazły - Moœci panowie - zawołał Wołodyjowski - nikt tu większej rzeczy nie dokazał, nikt się takš sławš nie okrył! Vivat pan Muszalski - Vivat! vivat!- powtórzyli oficerowie. Za oficerami poczęli krzyczeć żołnierze. Usłyszeli w szańcach te okrzyki Turcy i zlękli się - i tym bardziej im serca ubyło; łucznik zaœ kłaniał się, pełen radoœci, oficerom i pokazujšc swš potężnš do łopaty podobnš dłoń, na której widać było dwie sine plamy, mówił: - Dalibóg, prawda! Macie, waćpanowie, œwiadectwo! - Wierzym! - wołali wszyscy. - Chwalić Boga, żeœ nam szczęœliwie wrócił! - Przemknšłem się przez belkowanie - odparłłucznik. - Chciało się owe roboty podpalić, ale nie było czym. - Wiesz co, Michał - zawołał Ketling - mojeszmaty gotowe. Zacznę ja o tym belkowaniumyœleć. Niech wiedzš, że pierwsi zaczepiamy. - Poczynaj! poczynaj! - krzyknšł Wołodyjowski. Sam zaœ skoczył do cekhauzu i wysłał nowš wiadomoœć do miasta: "Pan Muszalski na wycieczce nie zabit, bo wrócił, dwa wielkie działa zagwoŸdziwszy. Był między janczarami, którzy o buncie zamyœlajš. Za godzinę spalimy belkowania, ajeœli będzie można przy tym wyskoczyć, to wyskoczę." Jakoż goniec nie przebiegł jeszcze przez most, gdy mury zadrżały od huku dział. Zamek pierwszy tym razem rozpoczynał grzmišcš rozmowę. W bladym œwietle poranku leciały płomienne płachty na kształt płonšcych choršgwi - i padały na belkowania. Nie pomogła nic wilgoć, którš nocny deszcz nasycił drzewo. Belki zajęły się wkrótce i poczęły się palić. Za płachtami jšł Ketling sypać granaty. Znużone tłumy janczarów opuœciły w pierwszej chwili szańce. Nie grano "kindii".Nadjechał sam wezyr na czele nowych zastępów wojsk, lecz zwštpienie wkradło się widocznie i do jego serca, bo paszowie słyszeli, jak mruczał: - Milsza im bitwa niż spoczynek! Co to za ludzie w tym zamku mieszkajš? W wojsku zaœ słychać było na wszystkie strony trwożne głosy powtarzajšce: - Mały pies kšsać poczyna! Mały pies kšsaćpoczyna! Rozdział 57 A gdy przeszła owa szczęœliwa noc pełna wróżb zwycięstwa, nastał po niej dzień 26 sierpnia, który miał się stać przeważnym w dziejach onej wojny. W zamku oczekiwano jakiegoœ wielkiego wysiłku ze strony tureckiej. Jakoż o wschodzie słońcarozległo się znów kowanie po lewej stroniezamku, tak głoœne i silne jak nigdy dotšd. Widocznie Turcy wiercili z poœpiechem nowšminę, najpotężniejszš ze wszystkich. Wielkie oddziały wojsk strzegły opodal tej roboty. Na szańcach mrowie poczęło się ruszać. Z mnóstwa barwistych sandżaków, którymi jakby kwieciem zakwitło pole od strony Dłużka, poznano, iż sam wezyr podjeżdża, aby kierować szturmem. Na szańce janczarowie pozacišgali nowe działa; prócz tego nieprzeliczone ich tłumypokryły nowy zamek chronišc się w jego fosach i gruzach, aby być w gotowoœci do ręcznego ataku. Jako się rzekło, zamek pierwszy rozpoczšłarmatniš rozmowę, i tak skutecznie, że chwilowy popłoch powstał w szańcach. Lecz bimbaszowie sprawili na powrót w mgnieniu oka janczarów, jednoczeœnie zaœ ozwały się wszystkie tureckie działa. Leciały kule, granaty, kartacze; leciał na głowy bronišcych się gruz, cegły, tynk; dym pomieszał się z kurzawš, żar ognia z żarem słonecznym. Piersiom brakło powietrza, oczom widoku; huk armat, pękanie granatów, zgrzyt kul po kamieniach, wrzaski tureckie, okrzyki obrońców utworzyły jednš straszliwš kapelę, której do wtóru brzmiały echa skał. zasypywano pociskami zamek, zasypywano miasto, wszystkie bramy, wszystkie baszty. Lecz zamek bronił się zaciekle, piorunami na pioruny odpowiadał, trzšsł się, œwiecił, dymił, huczał, ział ogniem i œmierciš, i zniszczeniem, jakby go jowiszowy gniew uniósł, jakby się zapamiętał wœród płomieni, jakby chciał zgłuszyć tureckie gromy i w ziemię się zapaœć lub zwyciężyć. Wœród zamętu, wœród lecšcych kul, ognia i kurzawy, i dymu mały rycerz rzucał się od działa do działa, od jednych murów do drugich, od rogu do rogu, sam do niszczšcego płomienia podobny. Zdawał się dwoić i troić; był wszędzie, zachęcał, krzyczał, gdzie padł kanonier, tam on go zastępował-i wlawszy otuchę w piersi, znów biegł gdzie indziej. Zapał jego udzielił się żołnierzom. Uwierzyli, iż to ostatni szturm,kich przenosi? nt sła 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żWPcc9Xł c9YPň c9ZB*Ćc9[9 9˙˙po którym spokój i sława nastšpi - wiara wzwycięstwo przepełniała ich piersi, serca stały się harde i zaciekłe, szał bojowy ogarnšł umysły. Okrzyki i wyzywania wyrywały się co chwila z ich gardzieli. Niektórych chwytała taka wœciekłoœć, iż darli się za mur, by z bliska sczepić się z janczarami. Owi dwakroć, pod zasłonš dymów, poszli zbitš masš do wyłomu i dwakroć, wymoœciwszy ciałami ziemię, cofnęli się w popłochu. O południu pchnięto im w pomoc masy pospolitego ruszenia i dżamaku, lecz mniej ćwiczone tłumy, lubo pobudzane z tyłu włóczniami, wyły tylko okropnymi głosami i nie chciały iœć przeciw zamkowi. Nadjechał kajmakan - nic nie pomogło. Lada chwila groził powszechny, graniczšcy z obłędem popłoch, więc w końcu ludzi cofnięto i tylko działa po staremu pracowały bez wytchnienia, miotajšc grom za gromem, błyskawicę za błyskawicš. Tak upływały całe godziny. Słońce już zeszło z zenitu i spoglšdało na owš walkę bezpromienne, czerwone, zadymione, jakby srzeżogš przesłonięte. Około trzeciej z południa huk dział doszedł do takiej potęgi,iż najgłoœniej krzyczanych w ucho słów niemożna było w murach dosłyszeć. Powietrzestało się w zamku goršce jak w piecu. Woda, którš polewano rozpalone działa, buchała w nich parš, mieszajšc się z dymem i przesłaniajšc œwiat, lecz działa grzmiały cišgle. Zaraz po trzeciej rozbito dwie największe kolubryny tureckie. MoŸdzierz stojšcy obok nich pękł, uderzony faskulš, w kilka pacierzy póŸniej. Kanonierowie ginęli jak muchy. Z każdš chwilš stawało się widoczniejszym, że ów niepokonany piekielny zamek bierze górę w walce, że przekrzyczy tureckie grzmoty i że on wypowie ostatnie słowo... zwycięstwa. Ogień turecki poczšł z wolna słabnšć. - Koniec będzie! - krzyknšł z całych sił Wołodyjowski w ucho Ketlinga, chcšc, ażeby go ten wœród huku dosłyszał. - I ja tak myœlę! - odrzekł Ketling. - Do jutra czy na dłużej? - Może na dłużej. Dziœ przy nas wiktoria! - I przez nas. - O tej nowej minie musim pomyœleć. Ogień turecki osłabł jeszcze bardziej. - Bijmy dalej z dział! - zawołał Wołodyjowski. I skoczył między kanonierów. - Ognia, chłopcy! - krzyknšł - póki ostatnie działo tureckie grać nie ustanie! Na chwałęBogu i Przenajœwiętszej Pannie! na chwałę Rzeczypospolitej Ognia Żołnierze zaœ widzšc, że i ten szturm ma się już ku końcowi, ozwali się gromkim, radosnym okrzykiem i z tym większym zapałem poczęli walić ku szańcom tureckim. - "Kindię" wam wieczornš, psubraty, zagramy, "kindię" - wołały liczne głosy. Nagle stało się coœ dziwnego. Oto wszystkie działa tureckie zamilkły od razu,jakby kto nożem ucišł. Zamilkł również grzechot janczarek w nowym zamku. Stary zamek grzmiał jeszcze czas jakiœ, lecz w końcu poczęli oficerowie spoglšdać po sobiei pytać się wzajemnie: - Co to jest? co się stało? Ketling, zaniepokojony nieco, powstrzymał również strzelaninę. Jeden z oficerów ozwał się wówczas głoœno: - Chyba mina jest pod nami, którš zaraz podpalš!... Wołodyjowski przeszył mówišcego groŸnymwzrokiem. - Mina niegotowa, a choćby była gotowa, wyleci od niej tylko lewa œciana zamku - i zgruzów będziem się bronili, póki tchu w nozdrzach- rozumiesz waœć? Po czym nastała cisza. Nie zmšcił jej ani jeden wystrzał, ni z miasta, ni z szańców. Po huku i grzmotach, od których trzęsły się mury i ziemia, było w tej ciszy coœ uroczystego, ale zarazem i złowrogiego. Oczy wszystkich wytężały się ku szańcom, lecz zza chmury dymu nie było nic widać. Nagle rozległy się od lewej strony miaroweuderzenia kilofów. - Mówiłem, że minę kujš dopiero! - ozwał się Wołodyjowski. Tu zwrócił się do Luœni: - Wachmistrz! weŸmiesz dwudziestu ludzi i wyjrzysz mi na nowy zamek. Luœnia prędko spełnił rozkaz, wzišł dwudziestu ludzi, a po chwili zniknšł z nimi za wyłomem Nastało znów milczenie, przerywane tylko odzywajšcym się tu i owdzie chrapaniem lubczkawkš konajšcych, a także odgłosem kilofów. Czekano doœć długo, wreszcie wachmistrz zjawił się z powrotem. - Panie komendancie - rzekł - w nowym zamku nie ma żywej duszy. Wołodyjowski spojrzał ze zdziwieniem na Ketlinga: - Czyby od oblężenia już odstšpili czy co? Przez dymy nic nie można dojrzeć! Lecz dymy, zwiewane powiewem, rzedły i wreszcie opona ich przerwała się nad miastem. W tej samej chwili jakiœ głos okropny i przerażony poczšł krzyczeć z baszty: - Nad bramami białe choršgwie! Poddajem się! Usłyszawszy to żołnierze, oficerowie zwrócili się ku miastu. Straszliwe zdumienieodbiło się na twarzach, słowa zamarły wszystkim na ustach i przez smugi dymu patrzyli ku miastu. A w mieœcie, na bramie Ruskiej i Lackiej, powiewały istotnie białe choršgwie, dalej widać było jeszcze jednš na baszcie Batorego. Wówczas twarz małego rycerza stała się tak białš jak te choršgwie kolebišce się na wietrze. - Ketling, widzisz? - szepnšł zwracajšc się do przyjaciela: Ketlingowi także twarz pobladła. - Widzę - rzekł. I czas jakiœ patrzyli sobie w oczy mówišc nimi wszystko, co mogli powiedzieć tacy dwaj żołnierze bez plamy i bojaŸni, którzy nigdy w życiu nie złamali słowa, a którzy przed ołtarzem przysięgli wpierw zginšć, niżby mieli zamek poddać. I oto teraz, po takiej obronie, po takiej walce, która zbaraskie dzieje przypominała, po odbitym szturmie i po zwycięstwie, kazano im złamać przysięgę, wydać zamek i żyć! Jak niedawno złowrogie kule przelatywały nad zamkiem, tak teraz złowrogie myœli przelatywały im tłumem przez głowę. I żalœciskał im serca po prostu bezdenny, żal dwóch ukochanych istot i żal życia i szczęœcia, więc spoglšdali na się jak błędni, jak martwi, a czasem zwracali wzrok pełen rozpaczy ku miastu, jakby się chcšc przekonać, czy ich oczy nie zwodzš iczy istotnie godzina wybiła. A tymczasem od strony miasta zatętniały kopyta końskie i po chwili wpadł Horaim, rękodajny młodzian pana generała podolskiego. - Rozkaz do komendanta! - krzyknšł osadzajšc bachmata. Wołodyjowski wzišł rozkaz, przeczytał go w milczeniu i po chwili wœród grobowej ciszy ozwał się do oficerów: - Moœci panowie! Komisarze przejechali czółnem rzekę i już udali się do Dłużka dla podpisania ugody. Za chwilę będš tedy wracać. Do wieczora mamy wyprowadzić wojsko z zamku, a białš choršgiew zatknšćnie mieszkajšc... Nikt nie ozwał się słowem. Słychać było tylko szybkie oddechy i sapanie. Wreszcie Kwasibrocki przemówił: - Trzeba choršgiew zatknšć. Ludzi zaraz zgromadzę!... Wnet tu i owdzie rozległy się słowa komendy. Żołnierze poczęli się zwierać w szeregi i brać na ramię broń. DŸwięk muszkietów i miarowe ich stšpania budziły echa w milczšcym zamku. Ketling przysunšł się do Wołodyjowskiego. - Czas? - spytał. - Czekaj na komisarzy, dowiemy się kondycyj... Wreszcie ja sam tam zejdę. - Nie! ja zejdę, ja lepiej lochy znam i wiem,gdzie co jest. Dalszš rozmowę przerwały im głosy wołajšce: - Komisarze wracajš! komisarze wracajš! Jakoż po niejakim czasie trzej nieszczęœni wysłannicy ukazali się na zamku. Byli to: sędzia podolski Gruszecki, stolnik Rzewuski i choršży czernihowski pan Myœliszewski. Szli ponuro, z pospuszczanymi głowami. Nagrzbietach ich mieniły się kaftany ze złotogłowiu, które w darze od wezyra dostali. Wołodyjowski czekał ich oparty o ciepłe jeszcze i dymišce działo skierowaneku Dłużkowi: Wszyscy trzej powitali go w milczeniu, a on spytał: - Jakie kondycje? - Miasto nie będzie rabowane, mieszkańcomżycie i mienie zapewnione. Każden, kto nie zechce zostać, ma prawo wyjœć i udać się, gdzie mu się będzie podobało. - A Kamieniec i Podole? Komisarze pospuszczali głowy: - Na sułtana... po wieki wieków!... Po czym komisarze odeszli nie ku mostowi, bo tam już tłumy ludu zawaliły drogę, ale w bok, przez południowš bramę. Zeszedłszy na dół, siedli w czółno, którymaż do Lackiej bramy mieli dojechać. W nizinie leżšcej między opokami wzdłuż rzekizaczęli się już pokazywać janczarowie. Z miasta napływały coraz większe fale ludu izajęły plac naprzeciw starego mostu. Wieluchciało biec na zamek, lecz wychodzšce regimenta powstrzymały ich z rozkazu małego rycerza. Ów sprawiwszy wojsko przywołał pana Muszalskiego i rzekł mu: - Stary przyjacielu, oddajże mi jednš przysługę: idŸ zaraz do żony mojej i powiedz jej ode mnie... Tu głos uwišzł na chwilę w gardle małemu rycerzowi. - I powiedz jej ode mnie: Nic to! - dodał prędko. Łucznik odszedł. Za nim wychodziło powoli wojsko. Wołodyjowski siadł na konia i czuwał nad wymarszem. Zamek opróżniał się, ale marudnie, z przyczyny zawadzajšcego gruzu i złamów. Ketling zbliżył się do małego rycerza. - Schodzę! - rzekł zaciskajšc zęby. - IdŸ, jeno zwlecz, póki wojsko nie wyjdzie... IdŸ!... Tu wzięli się w ramiona i przez pewien czastak trwali. Oczy obydwom błyszczały nadzwyczajnym œwiatłem... Ketling skoczył wreszcie w kierunku lochów... Wołodyjowski zaœ zdjšł hełm z głowy; chwilę spoglšdał jeszcze na tę ruinę, na to pole chwały swojej, na gruzy, trupy, odłamy murów, na wał i na działa, następnie podniósłszy oczy w górę, poczšł się modlić... Ostatnie jego słowa były: - Daj jej, Panie, moc, by zaœ cierpliwie to zniosła, daj jej spokój!... Ach!... Ketling pospieszył się, nie czekajšc nawet na wyjœcie regimentów, bo w tej chwili zakołysały się bastiony, huk straszliwy targnšł powietrzem: blanki, wieże, œciany, ludzie, konie, działa, żywi i umarli, masy ziemi- wszystko to porwane wgórę płomieniem, pomieszane, zbite jakby w jeden straszliwy ładunek, wyleciało w powietrze... Tak zginšł Wołodyjowski, Hektor Kamieniecki, pierwszy żołnierz Rzeczypospolitej. W kolegiacie stanisławowskiej stał na œrodku koœcioła wysoki katafalk rzęsiœcie obstawiony œwiecami, a na nim leżał w dwóch trumnach, ołowianej i drewnianej, pan Wołodyjowski. Wieka były już zabite i właœnie odprawiano pogrzeb. Życzeniem serdecznym wdowy było, by ciało spoczęłow Chreptiowie, lecz że całe Podole było w rękach nieprzyjacielskich, więc tymczasowomiano je pochować w Stanisławowie, do tego bowiem miasta odesłani zostali pod konwojem tureckim kamienieccy exules i tu wydani w ręce wojsk hetmańskich. Wszystkie dzwony biły w kolegiacie. Koœciółzapełniony był tłumem szlachty i żołnierzy, którzy ostatni raz chcieli rzucić okiem na trumnę Hektora Kamienieckiego i pierwszego Rzeczypospolitej kawalera. Szeptano, że sam hetman ma na pogrzeb przyjechać, że jednak nie było go dotšd widać, a lada chwila mogli nadejœć czambułem Tatarzy, przeto postanowiono nie odkładać ceremonii. Starzy żołnierze, przyjaciele lub podkomendni nieboszczyka, stanęli wieńcem koło katafalku. Byli międzyinnymi obecni: pan Muszalski łucznik, i pan Motowidło, i pan Snitko, i pan Hromyka, i pan Nienaszyniec, i pan Nowowiejski, i wielu innych, dawnych oficerów ze stanicy. Dziwnym trafem nie brakło prawie nikogo ztych, którzy niegdyœ zasiadali wieczorami ławy przy ognisku chreptiowskim; wszyscywynieœli cało głowy z tej wojny, tylko ów, który im był wodzem i wzorem, ów rycerz dobry i sprawiedliwy, straszny dla nieprzyjaciół, słodki dla swoich, tylko ów, szermierz nad szermierze z sercem gołębia - leżał oto wysoko, wœród œwiatła,w chwale niezmiernej, ale w ciszy œmierci. Zatwardziałe przez wojnę serca kruszyły się z żalu na ów widok; żółte błyski od œwiec oœwiecały srogie, strapione twarze wojowników i odbijały się błyszczšcymi skrami we łzach płynšcych z oczu. W œrodku żołnierskiego koła leżała krzyżem na podłodze Basia, a obok niej stary, zniedołężniały, złamany i trzęsšcy się pan Zagłoba. Ona przyszła tu piechotš z Kamieńca za wozem wiozšcym najdroższš trumnę, a teraz właœnie przyszła chwila, że trzeba było tę trumnę oddać ziemi. Przez całš drogę idšc nieprzytomna, jakby nie do tego œwiata należšca - i teraz, przy tym katafalku, powtarzała bezœwiadomymi usty: "Nic to!" - powtarzała, bo tak jej kazał ten ukochany, bo to były ostatnie wyrazy, które jej przesłał; ale w tym powtarzaniu i w tych wyrazach były tylko dŸwięki bez treœci, bez prawdy, bez znaczenia i otuchy. Nie "nic to" było - jenożal, ciemnoœć, rozpacz, martwota, jeno nieszczęœcie niepowrotne, jeno życie zabiteizłamane, jeno błędna œwiadomoœć, że już nie ma nad niš ni miłosierdzia, ni nadziei, ajest tylko pustka i będzie pustka, którš wypełnić może jeden Bóg, kiedy œmierć zeœle. Dzwony biły; u wielkiego ołtarza kończyła się msza. Na koniec zabrzmiał wysoki, jakby z otchłani wołajšcy głos księdza: "Requiescat in pace!" Drgania febryczne wstrzšsnęły Basiš, a w nieprzytomnej głowie zerwała się tylko jedna myœl: "Już, już mi go zabiorš!..." Lecz nie był to jeszcze koniec ceremonii. Rycerstwo przygotowało liczne mowy, które miały byćwypowiedziane przy spuszczaniu trumny w dół, tymczasem zaœ wyszedł na ambonę ksišdz Kamiński, ten sam, który dawniej w Chreptiowie często przesiadywał i który w czasie choroby Basi na œmierć jš dysponował. W koœciele poczęli ludzie chrzškać i kasłać,jako zwykle przed kazaniem, po czym ucichli i wszystkie oczy zwróciły się na ambonę. Wtem z ambony ozwało się warczenie bębna. Zdumieli się słuchacze. Ksišdz Kamiński zaœbił w bęben, jakby na trwogę; nagle urwał i nastała cisza œmiertelna. Po czym warczenie ozwało się po raz drugi, trzeci; nagle ksišdz Kamiński cisnšł pałeczki na podłogę koœcielnš, podniósł obie ręce w górę i zawołał: - Panie pułkowniku Wołodyjowski! Odpowiedział mu krzyk spazmatyczny Basi. W koœciele uczyniło się po prostu straszno.Pan Zagłoba podniósł się i na współkę z panem Muszalskim wynieœli omdlałš niewiastę z koœcioła. Tymczasem ksišdz wołał dalej: - Dla Boga, panie Wołodyjowski! Larum grajš! Wojna! Nieprzyjaciel w granicach! A ty się nie zrywasz! Szabli nie chwytasz? Nakoń nie siadasz? Co się stało z tobš, żołnierzu? Zaliœ swej dawnej przepomniał cnoty, że nas samych w żalu jeno i trwodzezostawiasz? Wezbrały rycerskie piersi i płacz powszechny zerwał się w koœciele, i zrywał się jeszcze kilkakrotnie, gdy ksišdzcnotę, miłoœć ojczyzny i męstwo zmarłego wysławiał, a i kaznodzieję porwały własne słowa. Twarz mu pobladła; czoło okryło się potem, głos drżał. Uniósł go żalnad zmarłym rycerzem, żal nad Kamieńcem, żal nad zgnębionš rękoma wyznawców księżyca Rzeczšpospolitš, i takš wreszcie kończył swojš mowę modlitwš: - Koœcioły, o Panie, zmieniš na meczety i Koran œpiewać będš tam, gdzieœmy dotychczas Ewangelię œpiewali. Pogršżyłeœ nas, Panie, odwróciłeœ od nas oblicze Twoje i w moc sprosnemu Turczynowi nas podałeœ. Niezbadane Twoje wyroki, lecz kto, o Panie, teraz opór mu stawi? Jakie wojska na kresach wojować go będš? Ty, dla którego nic nie jest w œwiecie zakryte. Ty wiesz najlepiej, że nie masz nad naszš jazdę! Która ci, Panie, tak skoczy, jako nasza skoczyć potrafi? Takichże obrońców się pozbywasz, za których plecami całe chrzeœcijaństwo mogło wysławiać imię Twoje? Ojcze dobrotliwy! nie opuszczaj nas!okaż miłosierdzie Twoje! zeœlij nam obrońcę, zeœlij sprosnego Mahometa pogromcę, niech tu przyjdzie, niech stanie między nami, niech podniesie upadłe serca nasze, zeœlij go, Panie!... W tej chwili rum uczynił się przy drzwiach i do koœcioła wszedł pan hetman Sobieski. Oczy wszystkich zwróciły się na niego, dreszcz jakiœ wstrzšsnšł ludŸmi, a on szedł z brzękiem ostróg ku katafalkowi, wspaniały, z twarzš rzymskiego cezara, ogromny... Zastęp żelaznego rycerstwa szedł za nim. - Salvator! - krzyknšł w proroczym uniesieniu ksišdz. A on klęknšł przy katafalku i poczšł się modlić za duszę Wołodyjowskiego. ----------Konwersja: rpg6@go2.pl œmierciš, i zniszczeniem, jakby go jowiszowy gniew uniósł, jakby się zapamiętał wœród płomieni, jakby chciał zgłuszyć tureckie gromy i w ziemię się zapaœć lub zwyciężyć. Wœród zamętu, wœród lecšcych kul, ognia i kurzawy, i dymu mały rycerz rzucał się od działa do działa, od jednych murów do drugich, od rogu do rogu, sam do niszczšcego płomienia podobny. Zdawał się dwoić i troić; był wszędzie, zachęcał, krzyczał, gdzie padł kanonier, tam on go zastępował-i wlawszy otuchę w piersi, znów biegł gdzie indziej. Zapał jego udzielił się żołnierzom. Uwierzyli, iż to ostatni szturm,kich przenosi? nt sła 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjôř@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż