ĺbkŃÉ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙őđGî’ŕGđ@îŕ@>ŕBđEîoŕEńŮő>ŕB>RŕG>˙ęÁńŮ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙ĂUÎíffĚ sƒ ˆ‰ÜĚnćÝÝٙťťgcněĚÝܙŸťš3>CLAS POTOP2 €003?Î˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙Copyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. óÍĆ>˙ęŔúPę ŔúQęŔ1ţ˙Íb͛ >ęa>ŕ&>ę Ŕ>˙ę ŔÍđ͜Í:Í\ÍćÍóÍ ÍBÍS ú‚˙§(Ţú ŔOÍŕ>ęŔͧ ÍÓ ÍŽ Íż ÍÓ ÍŽ ÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔÍ|ÍĹÍr>ęÁ>xŕE>@ŕAŻŕ>ŕ˙>Óŕ@űÍ ÍvúÁˇ(ńŻęÁ́Ë VËw cËoÂÄËgÂŐË_ 9ËW -ËO ËG Ăú Ŕ<ţ >OÍŕĂú Ŕ<ţ >OÍłĂÍ ĂÍS ĚĹĂú Ŕţ(ţ(ţ(#ú Ŕţ("ţ(*ţ( *Í/ĂÍĹĂÍËĂ͘ĂÍ^ĂÍ÷ĂÍĂÍ#Ăú Ŕ=ţ˙ >OÍ|Ăú Ŕ<ţ >OÍ|Ă!>w# űÉ!6# ú6˙#6# öÉ! 6˙#6# ö6# úÉÍB͜ÍĹÉú ŔţČÍw Í ÍÓ úÁO> ‘O͜úÁOÍŽ úÁ<ţ 8>ęÁÉú Ŕţ ú ŔGÍ3 8 ř Í3 8 řÍ#@Íw  Í  úÍÓ úÁţ(=> ęÁúÁO> ‘ţ >O͜úÁOÍŽ ú Ŕţ 0<ę ŔÉú ŔţČŐĹúÁO ú Ŕţ ͟ Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  Ü{ę ŔÁŃÉĹú Ŕţ ú ŔĆ GÍ3  úÍ3  úúÁO Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  é> ę ŔÁÉ>ę Ŕ>ęÁ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍŃ!ĐŔ*§ úaŔ*§ úúŔOúŔG>š >¸ >>ęŔÉ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍ- űÍŃúŔ=ęŔ Í3  úÍĹÉÍ-(ÍŃ>ęŔúŔć€(ěÍĹÉÍŃ>ęŔúŔć€Ę˜ÍĹÉ Í3  úÍuĘ,ÍŃúŔţÂúŔţĘ#>ę Ŕ>ęŔúŔć€(ÖÍĹÉĺŐĹúŔoúŔg #F+NxĄ<(,xą úŔęŔ͡ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔ$úŔţ(>ęŔÍŻ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔÁŃáÉĺŐĹú Ŕţ˙(!В@§(=ůÍ3 yę Ŕ!В@y§( řÍ3 ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕ>ęŔÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔú ŔO>˙ę ŔÍ|ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕţ(ţ(ţ(ţ( ţ($ţ((!pÍ(!€Í !Í! Í!°Í!ŔÍÁŃáÉÍćĺĹ~î˙" ů ôÁáÉĺŐĹú Ŕ!ů ţ(q! ţ(j!H ţ(c!p ţ(\!˜ ţ(U!Á ţ(N!Ň ţ(G!ę ţ(@! ţ (9!: ţ (2!b ţ (+!Ň &ĺŐĹ!ˆ ĺŐĹ!ŔĺŐĹ!Ú ĺŐĹ!ą ĺŐĹ!aŔ˛Ŕ*§ úÁŃáÉ Przewiń Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlättern: Zeil Seit Kapt AlleDéfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Línea Página Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Línia Plana Cap. Tot www.rg.w.pl ĺŐĹúŔGúŔ<¸8Í-(ÍŃ>>ę Ŕ7 ęŔ>ę Ŕ§ÁŃá§ÉĺŐĹúŔţÂO úŔţÂO úŔţ(úŔţ ÍuÍŃúŔ>ę Ŕ7 =ęŔ>ę Ŕ§ÁŃáÉĺŐĹúŔG!Đx§(~#§ ÷ô˛Ŕ*§ úÁŃá§ÉĺĹ!€6# xą řÁáÉĺŐĹy!ţ(#!@‘ţ(!€’ţ(!Ŕ“ţ(!€@y§(=ů]T! ÁÍćP* úÍćP* úÍćP* úÍćP* úÁŃáÉ> ę>ęA!  y§( ĺ>""Ŕ " úáúN"úO">ęúŔćęAÉ> ę>ęA!  y§( *GúN¸ 6*GúO¸ .Ŕ * ú>ęúŔę!úŔćęAÍŃ Í3  úÉ> ę>ęA!    ž # ÷őúŔćęAńÉĺŐĹ! Á@6# xą ř!˛Ŕ~#§(Í÷ öÁŃáÉĺĹÖ o&MD)))  0úŔţ( 8 V#F#Í' yţ őzƒ_ÁáÉĺŐĹk&)}ćđo Á ÁĹË!Ë ÁĹ{ć§(Ë8Ë=öxśw#wyśw#wÁŃáÉđ˙ˇŕ˙Íćđ@ćŕ@É>‘ŕ@É>äŕGŕHŕIÉĺŐÍć!`˜Ŕ>đ" üÍćŔ" üŃáÉĺŐ!`˜ y§(=ů> ‘W>ÍćÍ'(Í'(Í'(éőy§ ńń!`˜QÍćÍ'(Í'(Í'(éŃáÉĺĹú‚˙§(,>˙ŕO!˜`>" xą ř€>" xą ř`>" xą ř>ţŕOÁáÉĹw#< ú 6# úÁÉ!˜>"< ű! ˜"< ű!@˜6ń# úÉ!ŕ™ 6ň# ú!š>("< ű! š "< űÉ́Ĺ> ŕđđđđ/ćË7G>ŕđđđđđđđđđđ/ć°Gú€˙¨ ę˙xę€˙>0ŕú˙ÁÉţ(Ż>˙ę‚˙ÉĹ>˙ŕ$ˆ xą ű>ŕ$ÁÉőđ@ć€(đDţ‘ ôńɇ‡‡Ć€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙@ióúA˙ć ů*âű ňɇ‡‡Ć€ęj˙kóúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęj˙k@óúA˙ć ů*âű ňÉ˙ď=ď=|˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=ŕ˙ď=˙ď=ď=˙ď=ď=ď=ď=<ď=ď˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙MBFONTMonospaced @@@@@@   ŕ ŕ @ŔŔŕ``@€ @€ @ @@  `@@ @@@@@ @ @@ŕ@ @ŕ@ @`@ @@@€€ŕ     ŕ@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ@@ @ @€@ ŕŕ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕ ŕ     ŕ      @     @ŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ     @@     ŕ    @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕ`@@@@@`€€@@@ ` `@ ŕ@ ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    @@@@@@ @€€  Ŕ  @@@@@@  ŕ   Ŕ    ŕ   ŕŕ  ŕ€€ŕ  ŕ Ŕ €€€ŕ€ŕ ŕ@`@@@     ŕ    @   ŕ   @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ @@@@@@@€@@ @@€`€ŕŕŕŕŕŕŕ@ €`€ @ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ   @ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€  @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ @€@    ŔŔŕŕ`@ŕ@@ @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ@@@@@@@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕ @ ŕ  ŕ   0@@@@@@ŕ€ŕ ŕ ŕ ŕ€ŕŕ ŕ ŕ @€@ ŕ Ŕŕ€€@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`@Ŕ@@@€ŔŔŔŕ€€       @€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕ€@ @€@@@€ ŕ @@@ŕ @ŕŕ`ŕ€ ŕ @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ  @ŕ ŕ @ ŕ ŕ `€ŕ ŕ  ŕ ŕ @ŕ ŕ @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕ @ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@ŕŔ  ŕ  Ŕ @ ŕŕ  €@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ  ŕ @ ŕ  ŕ  ŕ€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€ŔŔ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€@@@@@ €€€€ @@@@@ @  ŕ ŕ @ŕ   €@ŕ ŕ @ŕ  ŕ@ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ŕ ŕ ŕ€@  ŕ @  ŕ@   ŕ   ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ ŕ€€   ŕ ŕMBFONTVariable pitch €€€€€€  PPřPřPP x ř(đ ŔČ @˜ŕ  @° Đ€€@€€€€€@€@@@@@€@ŕ@ @ŕ@@€Ŕ€ @@@€€@     @@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ€€@@€ @€@ ŔŔ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕˆŘ¨ˆˆˆˆˆˆČ¨˜ˆˆŕ     ŕŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ      @ˆˆˆ¨¨¨P   @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕŔ€€€€€Ŕ€€@@@ Ŕ@@@@@Ŕ@ ŕ€@ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    €€€€€€@@@@@@€€€  Ŕ  €€€€€€€ř¨¨¨¨ŕ    @   @ŕ   Ŕ€ŕ   ` ࠀ€€ŕ€ŕ ŕ€Ŕ€€€Ŕ    ŕ    @ˆ¨¨¨P  @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ €€€€€€€€@@ @@€P ŕŕŕŕŕŕŕ`€€`€€`ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ  ¨@ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€P @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ@€€@HHŔŔđřP ü\T @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ€€€€€€@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕˆpPpˆŕ  ŕ  °€€€€€€ŕ€ŕ ŕ ŕ x„´¤´„xŕ ŕ ŕ$HH$ŕ Ŕx„´¤„x@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`Ŕ@@@@€   ŕ€€ĐĐPPPPP€€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕH$H€€€  (8€€€°ˆ 8ŕ ŕ(č @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ   @ŕ ŕ  @ ŕ ŕ P ŕ ŕ  ŕ ŕ  @ŕ ŕ  @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ ŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@@ŕpHHčHHp¨ˆČ¨˜ˆ€@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕPpˆˆˆp @ řˆ˜¨Čˆř€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€Ŕ@ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€€€€€@ @@@@ @@@@@ @ p` @ŕ    €@ŕ  ŕ @ŕ   ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ř¨¨ř@€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ  ŕ€€   ŕ ŕPî c€>Bc€c›*Ď cj8ő0 "POTOP" TOM II HENRYK SIENKIEWICZ Rozdział 1 Wierny Soroka wiózł swego pułkownika przez lasy głębokie, sam nie wiedzšc, dokšd jechać, co poczšć, gdzie się obrócić. Kmicic nie tylko był ranny, ale i ogłuszony wystrzałem. Soroka od czasu do czasu maczał szmatę w kuble wiszšcym przy koniu i obmywał mu twarz; chwilami zatrzymywał się dla podczerpnięcia œwieżejwody przy strumieniach i jeziorkach leœnych, ale ani woda, ani postoje, ani ruchkonia nie zdołały zrazu wrócić panu Andrzejowi przytomnoœci - i leżał jak martwy, aż żołnierze jadšcy razem, a mniej doœwiadczeni w rzeczach ran od Soroki, poczęli się troskać, czy żyje. - Żyje - odpowiadał Soroka - za trzy dni tak będzie na koniu siedział jak każdy z nas. Jakoż w godzinę póŸniej Kmicic otworzył oczy i z ust jego wydobyło się jedno tylko słowo: - Pić! Soroka przytknšł blaszankę z czystš wodš do jego warg, lecz pokazało się, że otwarcie ust sprawia panu Andrzejowi ból nieznoœny - i nie mógł pić. Ale przytomnoœcijuż nie stracił; jednakże o nic nie pytał, jak gdyby nic nie pamiętał; oczy miał szeroko otwarte i patrzył bezmyœlnie na głębie leœne, na szmaty błękitnego nieba, widne nad głowami między gęstwinš, i na swoich towarzyszów; patrzył tak, jak człowiek zbudzony ze snu lub otrzeŸwiony z upicia, i pozwolił, nie mówišc ani słowa, opatrywać się Soroce, nie jęczał przy rozwišzywaniu bandażów - owszem, zimna woda, którš wachmistrz obmywał ranę, zdawała się sprawiać mu przyjemnoœć, bo czasem uœmiechał się oczyma. A Soroka pocieszał go: - Jutro, panie pułkowniku, dur przejdzie. Da Bóg, że się uchronim. Jakoż pod wieczór odurzenie poczęło istotnie przechodzić, bo przed samym zachodem słońca Kmicic spojrzał przytomniej i nagle spytał: - Co tu taki szum? - Jaki szum? Nie ma żadnego - odpowiedział Soroka. I widocznie szumiało tylko w głowie pana Andrzeja, bo wieczór był pogodny. Zachodzšce słońce, przenikajšc skoœnymi promieniami w gęstwinę, przesycało złotymi blaskami mrok leœny i bramowało czerwone pnie sosen. Wiatr nie wiał - i tylko tu i ówdzie z leszczyny, brzóz i grabów spływały liœcie na ziemię albo zwierz pierzchliwy czynił lekki szelest, pomykajšc w głębiny boru przed jezdnymi. Wieczór był chłodny, jednakże goršczka poczęła widocznie chwytać pana Andrzeja, bo po kilkakroć powtórzył: - Moœci ksišżę! między nami na œmierć i życie! Œciemniło się wreszcie zupełnie i Soroka myœlał już o noclegu, ale że weszli w mokry bór i błoto poczęło chlupotać pod kopytami, jechali więc dalej, aby dobrać siędo wysokich i suchych częœci lasu. Jechali godzinę i drugš, nie mogšc przebraćsię przez bagno. Tymczasem uczyniło się znów widniej, bo zeszedł księżyc w pełni. Nagle Soroka jadšcy na przedzie zeskoczyłz kulbaki i poczšł pilno rozpatrywać grunt leœny. - Konie tędy szły - rzekł - widać œlady na błocie. - Kto mógł tędy przejeżdżać, kiedy tu żadnej drogi nie ma? - rzekł jeden z żołnierzy podtrzymujšcych pana Kmicica. - Ale œlady sš - i to kupa cała! Ot, tam, między sosnami, widać jasno jak na dłoni. - Może bydło chodziło. - Nie może być. Nie pora leœnych pastwisk,widać wyraŸnie kopyta, jużci, jacyœ ludzie musieli tędy przejeżdżać. Dobrze by było choćby budę leœniczš znaleŸć. - To jedŸmy œladem. - Jazda! Soroka wskoczył znowu na konia i ruszyli. Œlady kopyt w torfiastym gruncie cišgle były wyraŸne, a niektóre, o ile przy œwietle księżyca można było miarkować, wydawały się zupełnie œwieże. Jednakże konie zapadały do kolan i wyżej. Już obawiali się żołnierze, czy przebrnš, czy głębsze jeszcze topiele nie odkryjš się przed nimi, gdy po upływie pół godziny do nozdrzy ich doszedł zapach dymu i żywicy. - Smolarnia tu musi być! - rzekł Soroka. - A ot! tam skry widać! - rzekł żołnierz. I rzeczywiœcie, w dali ukazała się smuga czerwonawego, przesyconego płomieniem dymu, około której skakały iskry tlejšcegopod ziemiš ogniska. Zbliżywszy się ujrzeli żołnierze chatę, studnię i dużš szopę, zbitšz bierwion sosnowych. Konie, zmęczone drogš, poczęły rżeć - liczne rżenia odpowiedziały im spod szopy, a jednoczeœnie przed jezdnymi stanęła jakaœ postać ubrana w kożuch przewrócony wełnš do góry. - A siła koni? - spytał człowiek w kożuchu.- Chłopie! Czyja to smolarnia? - rzekł Soroka. - Coœcie wy za jedni? Skšdeœcie się tu wzięli? - pytał znowu smolarz głosem, w którym widoczny był przestrach i zdziwienie. - Nie bój się! - odpowiedział Soroka - nie zbóje! - JedŸcie w swojš drogę, nic tu po was! - Zamknij pysk i do chaty prowadŸ, póki prosim. A nie widzisz, chamie, że rannego wieziem! - Coœcie za jedni? - Pilnuj, abym ci z rusznicy nie odpowiedział. Lepsi od ciebie, parobku! ProwadŸ do chaty, a nie, to cię we własnejsmole ugotujem. - Jeden się przed wami nie obronię, ale będzie nas więcej. Gardła wy tu położycie! - Będzie i nas więcej, prowadŸ! - To i chodŸcie, nie moja sprawa. - Co masz jeœć dać, to daj - i gorzałki. Pana wieziemy, który zapłaci. - Byle stšd żyw wyjechał. Tak rozmawiajšc weszli do chaty, w której na kominie palił się ogień, a z garnków postawionych na trzonie rozchodził się zapach duszonego mięsiwa. Izba była doœć przestronna. Soroka zaraz na wstępie zauważył, iż pod œcianami stało szeœć tapczanów okrytych obficie baranimi skórami. - To tu jakaœ kompanija mieszka - mruknšł do towarzyszów. Podsypać rusznice i czuj duch! Tego chama pilnować, by nie umknšł. Niechże dzisiejszej nocy kompanija œpi na dworze, bo my z izby nie ustšpim. - Panowie nie przyjadš dziœ - rzekł smolarz. - To i lepiej, bo nie będziem się o kwaterę spierali, a jutro sobie pojedziem - odparł Soroka - tymczasem wykiń mięsiwo na misę, boœmy głodni, i koniom owsa nie żałuj. - A skšd by tu owsa wzišć przy smolarni, wielmożny panie żołnierzu? - Słyszeliœmy konie pod szopš, to musi być i owies; smołš ich nie żywisz. - To nie moje konie. - Czy twoje, czy nie twoje, jeœć muszš jako i nasze. Żywo, chłopie! żywo! jeœli ci skóra miła. Smolarz nie odrzekł nic. A tymczasem żołnierze złożyli œpišcego pana Andrzeja natapczanie - po czym sami zasiedli do wieczerzy i jedli chciwie duszone mięsiwo wraz z bigosem, którego obszerny sagan znalazł się na kominie. Były także i jagły, a w komorze, przy izbie, znalazł Soroka spory gšsiorek gorzałki. Jednakże sam z lekka się tylko zakropił i żołnierzom pić nie dał, bo postanowił miećsię przez noc na bacznoœci. Ta opróżniona chata z tapczanami na szeœciu mężów i z szopš, w której rżało stado koni, wydała mu się dziwnš i podejrzanš. Sšdził po prostu, że to jest schronisko zbójeckie, tym bardziej że w tej samej komorze, z której wyniósł gšsiorek, odkrył sporo oręża pozawieszanego na œcianach i beczkę prochu oraz rozmaite rupiecie, widocznie wdworach szlacheckich porabowane. Na wypadek gdyby nieobecni mieszkańcy tej chaty wrócili, nie można było spodziewać się od nich nie tylko goœcinnoœci, ale nawet miłosierdzia; zamierzył więc Soroka zajšć zbrojnš rękš chatę i trzymać się w niej przemocš lub drogš układów. Było to konieczne i ze względu na zdrowie Kmicica, dla którego podróż mogła stać się zgubnš, i ze względu na wspólne wszystkichbezpieczeństwo. Soroka był to żołnierz kuty i bity, któremu jedno tylko uczucie obcym było, to jest uczucie trwogi. A jednak teraz, na wspomnienie księcia Bogusława, strach go brał. Zostajšc z dawnych lat w służbie Kmicica, wierzył on œlepo nie tylko w męstwo, ale i w szczęœciemłodego pana; widział niejednokrotnie jegoczyny przechodzšce zuchwalstwem miarę wszelkš i graniczšce prawie z szaleństwem, które jednak udawały się i uchodziły płazem. Odbył z Kmicicem wszystkie "podchody" pod Chowańskiego, brał udział we wszystkich zabijatykach, napadach, zajazdach, porwaniach i doszedł do przekonania, że młody pan wszystko może, wszystko potrafi, z każdej toni się wyratuje i każdego, kogo zechce, pogršży. Kmicic tedy był dla niego uosobieniem największej potęgi i szczęœcia - a owóż widocznie teraz trafił swój na swego - nie!widocznie pan Kmicic trafił na lepszego od siebie... Jak to? Jeden mšż, który był już wręku Kmicica, porwany, bezbronny, zdołał wydostać się z jego ršk i mało tego: obalić samego Kmicica, pogromić jego żołnierzy i przerazić ich tak, że zbiegli, bojšc się jegopowrotu? Był to dziw nad dziwy i Soroka głowę tracił myœlšc o tym - wszystkiego się bowiem na tym œwiecie spodziewał, tylko nie tego, by znalazł się ktoœ taki, kto by po panu Kmicicu przejechał. - Zali skończyło się już nasze szczęœcie? - mruczał do siebie, rozglšdajšc się ze zdumieniem dokoła. Więc choć dawniej, bywało, szedł z zamkniętymi oczyma za panem Kmicicem na kwatery Chowańskiego, otoczone oœmdziesięciotysięcznš armiš, teraz, na wspomnienie tego długowłosego księcia z panieńskimi oczyma i różowš twarzš, ogarniał go zabobonny przestrach. I sam nie wiedział, co czynić. Przerażała go myœl, że jutro lub pojutrze trzeba będzie zjechać na bite trakty, na których może ichspotkać sam straszliwy ksišżę lub jego pogoń. Dlatego to właœnie zjechał z drogi w głębokie lasy - a obecnie pragnšł zostać w onej leœnej chacie, póki by się nie zmyliły i nie znużyły pogonie. Lecz że i to schronisko, z innych powodów,nie wydawało mu się bezpiecznym, chciał wiedzieć, czego się trzymać, i w tym celu kazał żołnierzom strażować przy drzwiachi oknach chaty, a sam rzekł do smolarza: - WeŸ, chłopie, latarnię i chodŸ ze mnš. - Chyba łuczywem wielmożnemu panu zaœwiecę, bo nie masz latarni. - To œwieć łuczywem; spalisz szopę i konie,wszystko mi jedno! Na takie dictum latarnia znalazła się zaraz w komorze. Soroka kazał chłopu iœć naprzód, sam zaœ szedł za nim z pistoletemw garœci. - Kto tu mieszka w tej chacie? - pytał po drodze. - Panowie mieszkajš. - Jak ich zowiš? - Tego mi nie wolno powiedzieć. - Widzi mi się, chłopie, że weŸmiesz w łeb!- Mój jegomoœć - odpowiedział smolarz - jeœlibym zełgał jakie przezwisko, to też musiałbyœ się jegomoœć kontentować. - Prawda jest! A siła tych panów? - Jest stary pan i dwóch paniczów, i dwóchczeladzi. - Jakże to, szlachta? - Pewnie, że szlachta. - I tu mieszkajš? - Czasem tu, a czasem Bóg wie gdzie! - A te konie skšd? - Panowie naprowadzajš, a skšd, Bóg wie! - Rzeknij prawdę: nie rozbijajš twoi panowie na goœcińcu? - Czy ja, mój jegomoœć, wiem? Widzi mi się, że konie biorš, a komu, to nie moja głowa. - A co z końmi robiš? - Czasem wezmš sztuk dziesięć, dwanaœcie,ile jest, i popędzš - a dokšd, to też nie wiem. Tak rozmawiajšc doszli do szopy, z której słychać było parskanie koni, i weszli do œrodka. - Œwieć! - rzekł Soroka. Chłop podjšł latarnię w górę i poczšł oœwiecać konie stojšce szeregiem przy œcianie. Soroka opatrywał jednego po drugim okiem znawcy i głowš kręcił, językiem mlaskał i mruczał: - Nieboszczyk pan Zend rad by był... Sš polskie, moskiewskie... a ten wałach niemiec... i ona klacz także... Zacne konie. A co im dajecie? - Żeby nie zełgać, mój jegomoœć, tom tu dwie polanki owsem obsiał jeszcze z wiosny. - To twoi panowie od wiosny konie sprowadzajš? - Nie, ale mi czeladnika z rozkazem przysłali. - Toœ ty ich? - Ja byłem ich, nim na wojnę poszli. - Na jakš wojnę? - Czy ja wiem, mój jegomoœć. Poszli daleko,jeszcze zeszłego roku, a wrócili latem. - A czyj teraz jesteœ? - To królewskie lasy. - Kto cię tu osadził na smolarni? - Borowy królewski, panów krewny, który znimi też konie prowadzał, ale jak raz z nimi pojechał, tak i więcej nie wrócił. - A goœcie jacy tu u panów nie bywali? - Tu nikt nie trafi, bo bagna naokoło i tylkojedno przejœcie; dziwno mi to, mój jegomoœć, żeœcie trafili, bo kto nie trafi, tego i bagno wcišgnie. Soroka chciał zrazu odpowiedzieć, że i te lasy, i to przejœcie zna dobrze, ale po chwili namysłu postanowił lepiej zamilczeć,a natomiast spytał: - A duże to bory? Chłop nie zrozumiał pytania. - Jak to? - Daleko idš? - Oj! kto je tam przeszedł: jedne się kończš, drugie zaczynajš, a Bóg tam wie, gdzie ich nie ma. Ja tam nie był. - Dobrze! - rzekł Soroka. To rzekłszy kazał chłopu wrócić i sam zawrócił do chaty. Po drodze rozmyœlał, co mu czynić przystoi, i wahał się. Z jednej strony przychodziła mu ochota, korzystajšc z nieobecnoœci mieszkańców chaty, brać konie jak swoje i z rabunkiem umykać. Łup był cenny i konie bardzo przypadły do serca staremu żołnierzowi, ale po chwili zwalczył pokusę. Wzišć łatwo, jeno co dalej czynić? Bagna naokoło, jedno wyjœcie - jak do niego trafić? Przypadek raz posłużył, ale może nie posłużyć drugi raz. Iœć œladem kopyt na nic, boć pewnie mieszkańcy mieli tyle rozumu, że poczynili umyœlnie œladowe drogi fałszywe i zdradne,wiodšce wprost do topieli. Soroka znał dobrze proceder ludzi, którzy konie kradnš lub łupem biorš. Myœlał więc i rozważał, nagle uderzył się pięœciš w głowę: - Kiep ze mnie! - mruknšł - toż wezmę chłopa na postronek i każę się wyprowadzić na goœciniec. Nagle wstrzšsnšł się wymówiwszy ostatni wyraz. - Na goœciniec? A tam ten ksišżę i pogoń... "Piętnaœcie koni trzeba stracić! - rzekł sobie w duchu stary wyga z takim żalem, jakby te konie od małego wyhodował. - Niemoże być inaczej, tylko skończyło się nasze szczęœcie. Trzeba siedzieć w chacie, póki pan Kmicic nie wyzdrowieje, siedzieć zwolš mieszkańców albo bez woli, a co potem będzie, to już pułkownika głowa". Tak rozmyœlajšc wrócił do chaty. Czujni żołnierze stali przy drzwiach i choć widzieli z dala latarkę migocšcš w ciemnoœci, tęż samš, z którš Soroka i smolarz wyszli, przecie kazali im się opowiedzieć, kto sš, zanim puœcili ich do chaty. Soroka dał ordynans, by strażujšcy zmienili się o północku, sam zaœ rzucił się na tapczan obok Kmicica. W chacie uczyniło się cicho, jeno œwierszcze rozpoczęły zwykłš muzykę, w przyległej komórce myszy chrobotały w nagromadzonych tam rupieciach, od czasu do czasu zaœ chory budził się i marzył widocznie goršczkowo, bo do uszu Soroki dolatywały bezładne jego słowa: - Miłoœciwy królu, odpuœć... Tamci zdrajcy...Wszystkie ich sekreta powiem... Rzeczpospolita sukno czerwone... Dobrze, mam cię, moœci ksišżę... Trzymaj!... Miłoœciwy królu!... Tędy, bo tam zdrada! Soroka podnosił się na tapczanie i słuchał,lecz chory, zakrzyknšwszy raz i drugi, zasypiał, a potem znów budził się i wołał: - Oleńka! Oleńka, nie gniewaj się!... Dopiero koło północy uspokoił się zupełnie i zasnšł na dobre. Soroka też poczšł drzemać, ale wnet zbudziło go ciche pukanie do drzwi chaty. Czujny żołnierz otworzył oczy natychmiastizerwawszy się na równe nogi, wyszedł z chaty. - A co tam? - Panie wachmistrzu, smolarz uciekł. - Do stu diabłów! wnet on nam tu zbójów naprowadzi. A kto jego pilnował? - Biłous. - Poszedłem z nim konie poić - rzekł tłumaczšc się Biłous. - Kazałem mu wiadrocišgnšć, a sam szkapy trzymałem... - I co? w studnię skoczył? - Nie, panie wachmistrzu, jeno między pnie,co ich wedle studni siła leży naciętych, i w karczowe doły. Puœciłem konie, bo choćby się rozbiegły, to tu sš drugie, i skoczyłem za nim, alem w pierwszym dole utknšł. Noc, ciemno, jucha miejsce zna, tak i pomknšł... Żeby go mór trafił! - Naprowadzi on nam tu diabłów, naprowadzi... Żeby go pioruny zatrzasły!... Wachmistrz ucišł, a po chwili rzekł: - Nie będziemy się kładli, trzeba czuwać dorana: lada chwila kupa nadejœć może. I dajšc przykład innym, sam zasiadł na progu chaty z muszkietem w ręku, żołnierze zaœ siedli koło niego gwarzšc między sobš z cicha, to podœpiewujšc półgłosem, to nasłuchujšc, czy wœród nocnych odgłosów boru nie dojdzie ich tętent i parskanie zbliżajšcych się koni. Noc była pogodna i księżycowa, ale hałaœliwa. W głębinach leœnych wrzało życie. Była to pora bekowiska, więc puszcza brzmiała naokół groŸnymi rykami jeleni. Odgłosy owe, krótkie, chrapliwe, pełne gniewu i zaciekłoœci, rozlegały się naokoło, we wszystkich częœciach lasu, w głębiach i bliżej, czasem tuż, tuż, jakby o sto kroków za chatš. - Jeœli oni nadejdš, to też będš porykiwać, by nas zmylić - rzekł Biłous. - E! tej nocy nie nadejdš. Nim chłop do nichpotop:`ˆŠj ľAČ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚĈiC ř }x}`X¸ŠjP cŃ - cţôc ň)çA Ů2 b€zdšży, to i dzień będzie! - odrzekł inny żołnierz. - Po dniu, panie wachmistrzu, zdałoby się chatę przetrzšœć i pod œcianami pokopać, bo jeœli zbóje tu mieszkajš, to i skarby muszš być. - Najlepsze skarby w onej stajni - odparł Soroka wskazujšc rękš na szopę. - A pobierzem? - Głupiœcie! tu wyjœcia nie ma, jeno bagna wkoło. - A przecieœmy przyjechali. - Bóg nas przeprowadził. Żywa dusza tu nieprzyjdzie ani nie wyjdzie, jeœli drogi nie zna. - Po dniu znajdziem. - Nie znajdziem, bo umyœlnie nakluczono i œlady sš mylne. Nie trzeba było chłopa puszczać. - Wiadomo, że goœciniec o dzień drogi - rzekł Biłous - i w tamtej stronie... Tu wskazał palcem na wschodniš częœć lasu. - Będziem jechać, póki nie przejedziem - ot co! - To myœlisz, żeœ już pan, jak będziesz na trakcie? Lepsza ci tu kula rozbójnika niż tam stryczek. - Jak to, ojcze? - rzekł Biłous. - Bo tam już pewno nas szukajš. - Kto, ojcze? - Ksišżę. Tu Soroka umilkł nagle, a za nim umilkli i inni, jakby zdjęci przestrachem. - Oj! - rzekł wreszcie Biłous. - Tu Ÿle i tam Ÿle; kruty ne werty! - Nagnali nas jak siromachów w sieci; tu zbóje, a tam ksišżę! - rzekł inny żołnierz. - Niech ich tam piorun zapali! Wolę mieć sprawę ze zbójem niż z charakternikiem - odpowiedział Biłous - bo że ten ksišżę niesamowity, to niesamowity. Zawratyński to przecie z niedŸwiedziem wpół się brał, a on mu szablę wydarł jako dziecku. Nie może inaczej być, tylko go zaczarował, bo i to jeszcze widziałem, że jak się potem naWitkowskiego rzucił, to w oczach urósł jaksosna. Żeby nie to, nie byłby ja jego żywego puœcił. - I tak kiep z ciebie, żeœ na niego nie skoczył. - Co miałem robić, panie wachmistrzu? Myœlałem tak: siedzi na najlepszym koniu, więc jak zechce, to ucieknie - a natrze, to się nie obronię, boć z charakternikiem nieludzka moc. W oczach ci zginie albo kurzawš się zakręci... - Prawda jest - rzekł Soroka - że gdym do niego strzelał, to go jakoby mgłš zasuło... i chybiłem... Z konia każdemu się chybić trafi, gdy się szkapa kręci, ale z ziemi to mi się od dziesięciu lat nie zdarzyło. - Co tu gadać! - rzekł Biłous - lepiej policzyć: Lubieniec, Witkowski, Zawratyński, nasz pułkownik - i wszystkichjeden mšż obalił, i to broni nie majšcy, takich ludzi, z których każdy z czterema nieraz rady sobie dawał. Bez diabelskiej pomocy nie mógłby on tego dokazać. - Polećmy dusze Bogu, bo jeœli on niesamowity, to mu diabeł i tu drogę pokaże. - A i bez tego długie on ma ręce, jako pan taki... - Cicho no! - rzekł nagle Soroka - coœ tu poliœciach szeleszcze. Żołnierze umilkli i nadstawili uszu. W pobliżu istotnie dały się słyszeć jakieœ ciężkie kroki, pod którymi opadłe liœcie szeleœciały bardzo wyraŸnie. - Konie słychać - szepnšł Soroka. Lecz kroki poczęły oddalać się od chaty, a wkrótce potem rozległo się groŸne i chrapliwe beczenie jelenia. - To jelenie! Byk się łaniom oznajmia albo drugiego rogala straszy. - W całym lesie gody, jakoby się diabeł żenił. Umilkli znowu i poczęli drzemać, jeno wachmistrz podnosił czasem głowę i nasłuchiwał przez chwilę, po czym głowa opadała mu zaraz na piersi. Tak zeszła godzina i druga, aż na koniec sosny najbliższe z czarnych uczyniły się szare, awierzchołki bielały coraz bardziej, jakoby je kto roztopionym srebrem namaœcił. Ryki jelenie umilkły i cisza zupełna zapanowała w głębiach leœnych. Z wolna brzask poczšł przechodzić w œwitanie, białe i blade œwiatło jęło wsiškać w siebie różowe i złote blaski, na koniec nastał dzień zupełny i oœwiecił znużone twarze żołnierzy œpišcych twardym snem pod chatš. Wtem drzwi się otwarły, Kmicic ukazał się w progu i zawołał: - Soroka! Bywaj! Żołnierze zerwali się na równe nogi. - Dla Boga, to wasza miłoœć na nogach? - rzekł Soroka. - A wy pospaliœcie się jak woły; można by wam łby poucinać i za płot powyrzucać, nimby się który rozbudził. - Czuwaliœmy do rana, panie pułkowniku, zasnęliœmy dopiero o dniu białym. Kmicic rozejrzał się dokoła. - Gdzie jesteœmy? - W lesie, panie pułkowniku. - To i ja widzę. Ale co to za chałupa? - Tego my sami nie wiemy. - ChodŸ za mnš! - rzekł pan Andrzej. I cofnšł się do wnętrza chaty. Soroka podšżył za nim. - Słuchaj - rzekł Kmicic siadłszy na tapczanie - wszakże to ksišżę do mnie strzelił? - Tak jest. - A co się z nim stało? - Uszedł. Nastała chwila milczenia. - To Ÿle! - rzekł Kmicic - bardzo Ÿle! Lepiej było go położyć niż żywego puszczać. - My tak i chcieli, ale... - Ale co? Soroka opowiedział pokrótce, co się stało. Kmicic słuchał nad podziw spokojnie, jeno oczy poczęły mu gorzeć, a w końcu rzekł: - Tedy on górš, ale się jeszcze spotkamy. Czemuœ zjechał z goœcińca? - Bałem się pogoni. - To i słusznie, bo pewno była. Za mało nas teraz na Bogusławowš potęgę... diablo za mało!... Przy tym on do Prus ruszył, tam nie możemy go œcigać, trzeba czekać... Soroka odetchnšł. Pan Kmicic widocznie nie obawiał się znów tak bardzo księcia Bogusława, skoro o poœcigu mówił. Ta ufnoœć udzieliła się od razu staremu żołnierzowi przywykłemu myœleć głowš swego pułkownika i czuć jego sercem. Tymczasem pan Andrzej zamyœlił się głęboko, nagle ocknšł się i jšł szukać czegoœ koło siebie rękoma. - A gdzie to moje listy? - spytał. - Jakie listy? - Którem miał przy sobie... W pasie były zatknięte; gdzie pas? - pytał goršczkowo pan Andrzej. - Pas ja sam odpišłem z waszej miłoœci, żeby waszej miłoœci lepiej było dychać; ot,tam leży. - Dawaj! Soroka podał skórzany pas podszyty irchš, w której były œcišgane na sznurki kieszenie. Kmicic rozcišgnšł je i wydobył poœpiesznie papiery. - To glejty do komendantów szwedzkich, a gdzie listy? - rzekł pełnym niepokoju głosem. - Jakie listy? - powtórzył Soroka. - Do kroćset piorunów! listy hetmana do króla szwedzkiego, do pana Lubomirskiego ite wszystkie, które miałem... - Jeżeli w pasie ich nie ma, to nigdzie nie ma. Musiały zginšć w czasie jazdy. - Na koń i szukać! - krzyknšł straszliwym głosem Kmicic. Lecz zanim zdumiony Soroka zdołał opuœcićizbę, pan Andrzej zatoczył się na tapczan, jakby mu sił zbrakło, i porwawszy się rękoma za głowę, poczšł powtarzać jęczšcym głosem: - Aj!... moje listy, moje listy!... Tymczasem żołnierze odjechali, prócz jednego, któremu Soroka rozkazał strażować przy chałupie. Kmicic pozostał sam w izbie i poczšł rozmyœlać nad własnym położeniem, które nie było godne zazdroœci. Bogusław uszedł. Nad panem Andrzejem zawisła straszliwa i nieuniknionazemsta potężnych Radziwiłłów. I nie tylko nad nim, ale nad wszystkimi, których kochał, a krótko mówišc nad Oleńkš. Wiedział to Kmicic, że ksišżę Janusz nie zawaha się uderzyć go tam, gdzie będzie gomógł zranić najboleœniej, to jest wywrzeć zemstę na osobie Billewiczówny. A wszakże Oleńka była w Kiejdanach, na łasce i niełasce straszliwego magnata, którego serce nie znało miłosierdzia. Im więcej Kmicic rozmyœlał nad swym położeniem, tym jaœniej dochodził do przekonania, że było ono po prostu straszne. Po porwaniu Bogusława Radziwiłłowie będš go mieli za zdrajcę; stronnicy Jana Kazimierza, ludzie sapieżyńscy i konfederaci zbuntowani na Podlasiu majš go także za zdrajcę, za potępionš duszę radziwiłłowskš. Wœród licznych obozów, stronnictw i obcych wojskzalegajšcych w tej chwili pola Rzeczypospolitej nie było ani jednego obozu, ani jednej partii, ani jednego wojska, które by go nie poczytywało za największego i najzaciętszego wroga. Wszakże istnieje nagroda wyznaczona przezChowańskiego za jego głowę, a teraz wyznaczš jš Radziwiłłowie, Szwedzi - a ktowie, czy już nie wyznaczyli i stronnicy nieszczęsnego Jana Kazimierza. "O! tom piwa nawarzył, a teraz pić muszę!" - myœlał Kmicic. Porywajšc księcia Bogusława porwał go dlatego, by rzucić gopod nogi konfederatów, przekonać ich niezbicie, że z Radziwiłłami zrywa, i wkupić się między nich, zdobyć sobie prawowalczenia za króla i ojczyznę. Z drugiej strony, Bogusław w jego ręku był zakładnikiem bezpieczeństwa Oleńki. Lecz teraz, gdy Bogusław pogromił Kmicica i uszedł, nie tylko znikło bezpieczeństwo Oleńki, ale i dowód, że pan Kmicic szczerzeporzucił radziwiłłowskš służbę. Wszakże otwarta mu droga do konfederatów i jeœli trafi na oddział Wołodyjowskiego i jego przyjaciół pułkowników, może darujš mu życie, ale czy za towarzysza przyjmš, czy mu uwierzš, czy nie pomyœlš, że przybył na przeszpiegi albo dlatego, by ducha psuć iludzi do Radziwiłłów przecišgać? Tu wspomniał, że cišży na nim krew konfederacka, wspomniał, że on to pierwszy zbił zbuntowanych Węgrów i dragonów w Kiejdanach, że rozpraszał zbuntowane choršgwie lub zmuszał je do poddania, że rozstrzeliwał opornych oficerów i wycinał żołnierzy, że szańczykami otoczył i umocnił Kiejdany, a przez to Radziwiłłowi tryumf na Żmudzi zapewnił... "Jakże mi tam iœć? - pomyœlał sobie - toż by im zaraza milszym była goœciem niż moja osoba!... Z Bogusławem naarkanie przy siodle - można by, ale z gębš tylko i z gołymi rękoma!... Gdyby miał choć owe listy, to choćby się nimi do konfederatów nie wkupił, miałby przynajmniej przez nie księcia Janusza w ręku, boć owe listy mogły podkopać kredyt hetmana nawet u Szwedów... Więc za ich cenę można by było Oleńkę uratować... Lecz zły duch jakiœ sprawił, że i listy zginęły. Kmicic, gdy wszystko myœlš ogarnšł, porwał się raz drugi za głowę. - Zdrajcam dla Radziwiłłów, zdrajca dla Oleńki, zdrajca dla konfederatów, zdrajca dla króla!... Zgubiłem sławę, czeœć, siebie, Oleńkę!... Rana w twarzy paliła go jeszcze, ale w duszy piekł go żar stokroć boleœniejszy. Bona dobitkę wszystkiego cierpiała w nim i miłoœć własna rycerska. Był przecie przezBogusława sromotnie pobity. Niczym były owe cięgi, które mu w Lubiczu sprawił pan Wołodyjowski. Tam pokonał go mšż zbrojny, którego na parol wyzwał, tu jeniec bezbronny, którego miał w ręku. Z każdš chwilš rosło w Kmicicu poznanie, wjak straszne i haniebne popadł terminy. Im dłużej w nie patrzył, tym jaœniej ich okropnoœć widział i coraz nowe czarne kšty spostrzegał, z których wyglšdały: hańba, sromota, zguba dla niego samego, dla Oleńki, krzywda dla ojczyzny - aż w końcu ogarnšł go przestrach i zdumienie. - Zali ja to wszystko uczyniłem? - pytał sam siebie. I włosy powstały mu na głowie. - Nie może być! Chyba mnie jeszcze febris trzęsie! - zakrzyknšł. - Matko Boża, nie może być!... - Œlepy! głupi warchole! - rzekło mu sumienie - nie byłoż ci to przy królu i ojczyŸnie stanšć, nie byłoż ci posłuchać Oleńki! I porwał go żal jak wicher. Hej! żeby tak sobie mógł powiedzieć: Szwedzi przeciw ojczyŸnie, ja na nich; Radziwiłł przeciw królowi - ja na niego! Dopieroż byłoby mu wduszy jasno i przejrzysto! Dopieroż by kupęzebrał zabijaków spod ciemnej gwiazdy i hasał z nimi jak Cygan na jarmarku, i podchodził Szwedów, i po brzuchach im przejeżdżał z czystym sercem, z czystym sumieniem, dopieroż by w sławie, jak w słońcu, stanšł kiedyœ przed Oleńkš i rzekł:- Już ja nie banit, ale defensor patriae, miłujże mnie, jako ja ciebie miłuję! A dziœ co? Lecz harda dusza, przywykła sobie folgować, nie chciała zrazu całkiem przyznać się do winy: Radziwiłłowie to tak go pogršżyli, Radziwiłłowie do zguby przywiedli, okryli niesławš, zwišzali ręce, zbawili czci i kochania. Tu zgrzytnšł pan Kmicic zębami, wycišgnšł ręce ku Żmudzi, na której Janusz, hetman, siedział jak wilk na trupie - i poczšł wołaćprzyduszonym wœciekłoœciš głosem: - Pomsty! pomsty! Nagle rzucił się w desperacji na kolana w poœrodku izby i poczšł mówić: - Œlubuję Ci, Chryste Panie, tych zdrajców gnębić, zajeżdżać!... prawem, ogniem i mieczem œcigać, póki mi pary w gębie, tchuw gardzieli i żywota na œwiecie! Tak mi, Królu Nazareński, dopomóż! Amen! Aż mu jakiœ głos wewnętrzny rzekł w tej chwili: - OjczyŸnie służ, zemsta na potem!... Oczy pana Andrzeja płonęły goršczkš, wargi miał spiekłe i drżał cały jak we febrze; rękoma wymachiwał i gadajšc ze sobš głoœno, chodził, a raczej biegał po izbie, potršcał nogami tapczany, aż wreszcie rzucił się jeszcze raz na kolana. - Natchnijże mnie, Chryste, co mam czynić,abym zaœ nie oszalał! Wtem doszedł go huk wystrzału, który echo leœne odrzucało od sosny do sosny, ażprzyniosło jakoby grzmot do chaty. Kmicic zerwał się i chwyciwszy szablę wypadł przed sień. - Co tam? - spytał żołnierza stojšcego u proga. - Wystrzał, panie pułkowniku! - Gdzie Soroka? - Pojechał listów szukać. - W której stronie strzelono? Żołnierz ukazał wschodniš częœć lasu, zaroœniętš gęstymi chaszczami. - Tam! W tej chwili dał się słyszeć tętent niewidzialnych jeszcze koni. - Pilnuj! - krzyknšł Kmicic. Lecz z zaroœli ukazał się Soroka, pędzšcy co koń wyskoczy, a za nim drugi żołnierz. Obaj dobiegli do chaty i zeskoczywszy z koni, wymierzyli spoza nich, jakby spoza szańców, muszkiety ku zaroœlom. - Co tam? - spytał Kmicic. - Kupa idzie! - odparł Soroka. Rozdział 2 Nastała cisza, ale wkrótce w przyległych chaszczach zaczęło coœ łopotać, jakoby dziki szły, jednakże łopot ów im był bliższy, tym stawał się wolniejszy. Potem znów nastała cisza. - Ilu ich tam jest? - spytał Kmicic. - Będzie ze szeœciu, a może i oœmiu, bom ich też nie mógł dobrze zliczyć - odparł Soroka. - To dobra nasza! Nie zdzierżš nam! - Nie zdzierżš, panie pułkowniku, ale trzeba nam żywcem którego wzišć i przypiec, by drogę pokazał. - Będzie na to czas. Pilnuj! Zaledwie Kmicic wymówił "pilnuj!" - gdy smuga białego dymu wykwitła z zaroœli i rzekłbyœ: ptactwo zaszumiało po pobliskiej trawie, o jakie trzydzieœci kroków od chaty. - Hufnalami z garłacza strzelono! - rzekł Kmicic - jeœli muszkietów nie majš, to nic nam nie uczyniš, bo z garłaczy od zaroœli nie doniesie. Soroka, trzymajšc jednš dłoniš muszkiet oparty o kulbakę stojšcego przednim konia, drugš dłoń zwinšł w kształcie tršbki koło ust i poczšł krzyczeć: - A pokaż no się który z chaszczów, wnet się nogami nakryjesz! Nastała chwila ciszy, po czym w zaroœlachrozległ się groŸny głos: - Coœcie za jedni? - Lepsi od tych, co po traktach grasujš. - Jakim prawem naszliœcie naszš siedzibę? - Zbój o prawo pyta! Nauczy was kat prawa, idŸcie do kata! - Wykurzymy was stšd jak jaŸwców! - A chodŸ! Patrz jeno, byœ się tym dymem sam nie zadławił! Głos w zaroœlach zamilkł, widocznie napastnicy poczęli się naradzać, tymczasemSoroka szepnšł do Kmicica: - Trzeba tu będzie którego zwabić i zwišzać; będziem mieć i zakładnika, i przewodnika. - Ba! - rzekł Kmicic - jeżeli który przyjdzie, to na parol. - Ze zbójami godzi się i na parol nie zważać. - Lepiej nie dać! - rzekł Kmicic. Wtem pytania nowe zabrzmiały od strony zaroœli: - Czego tu chcecie? Tu sam Kmicic zabrał głos: - Jakeœmy przyjechali, tak byœmy i pojechali, gdybyœ politykę, kpie, znał i od garłacza nie zaczynał. - Nie osiedzisz się tu, wieczorem przyjdzienas sto koni! - Przed wieczorem przyjdzie dwieœcie dragonów, a bagna cię nie obroniš; bo sš tam tacy, którzy przejadš, jako i myœmy przejechali. - Toœcie wy żołnierze? - Juœci, nie zbóje. - A spod jakiej choršgwi? - A cóżeœ to, hetman? Nie tobie się będziemsprawiali. - Po staremu wilcy tu was ogryzš. - A was kruki zdziobiš. - Gadajcie, czego chcecie, do stu diabłów! Po coœcie do naszej chaty wleŸli? - A chodŸ no sam! Nie będziesz z chaszczów gardła darł. Bliżej! Bliżej! - Na parol? - Parol dla rycerstwa, nie dla zbójów. Chcesz - wierz, nie chcesz - nie wierz! - We dwóch możnali? - Można! Po chwili z zaroœli, odległych na sto kroków, wynurzyło się dwóch ludzi wysokich i pleczystych. Jeden, nieco pochylony, musiał być człekiem wiekowym,drugi szedł prosto, jeno szyję wycišgał ciekawie ku chacie; obaj mieli na sobie półkożuszki oszyte szarym suknem, jakie nosiła pomniejsza szlachta, wysokie jałowicze buty i kapuzy futrzane, naciœnięte na oczy. - Kiej diabeł! - mruknšł Kmicic przypatrujšc się pilnie dwom mężom. - Panie pułkowniku - zawołał Soroka - cud chyba, ale to nasi ludzie! Tamci tymczasem zbliżyli się o kilka kroków, ale nie mogli rozpoznać stojšcych przy chacie, bo ich zakrywały konie. o nichpotop:`ˆŠj ľAČ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż P>c Žc ” c˛*˙ cą8Ž+Nagle Kmicic wysunšł się naprzód. Wszelako nadchodzšcy nie poznali go, bo twarz miał obwišzanš, wstrzymali się jednak i poczęli mierzyć go ciekawie i niespokojnie oczyma. - A gdzie drugi syn, panie Kiemlicz? - spytałpan Andrzej - czy aby nie poległ? - Kto to? jak to? co? kto mówi? co? - rzekłstary dziwnym, jakby przestraszonym głosem. I stanšł nieruchomie, otworzywszy szeroko usta i oczy: wtem syn, który jako młodszy, miał wzrok bystrzejszy, zerwał nagle czapkę z głowy. - O dla Boga! Jezu!... Ociec, to pan pułkownik! - zakrzyknšł. - Jezu! o słodki Jezu! - zawtórował stary -to pan Kmicic!! I obaj stanęli w nieruchomej postawie, w jakiej podkomendni witajš swych naczelników, a na twarzach ich malowały się równoczeœnie przestrach i zdumienie. - Ha! tacy synowie! - rzekł uœmiechajšc się pan Andrzej - to z garłacza mnie witacie? Tu stary zerwał się i poczšł krzyczeć: - A bywajcie tu wszyscy! Bywajcie! Z zaroœli ukazało się jeszcze kilku ludzi, między którymi drugi syn starego i smolarz; wszyscy biegli na złamanie karku z gotowymi broniami, nie wiedzieli bowiem, co zaszło, lecz stary znów zakrzyknšł: - Do kolan, szelmy! do kolan! to pan Kmicic! Który tam kiep strzelił? Dawaj go sam! - Sameœ ociec strzelił - rzekł młody Kiemlicz. - Łżesz! Łżesz jak pies! Panie pułkowniku, kto mógł wiedzieć, że to wasza miłoœć w naszej sadybie! Dla Boga, oczom jeszcze niewierzę! - Jam jest, we własnej osobie! - rzekł Kmicic wycišgajšc doń rękę. - O Jezu! - odpowiedział stary - taki goœć wboru! Oczom nie wierzę! Czym my tu waszš miłoœć przyjmiemy? Żeby my się spodziewali, żeby my wiedzieli! Tu zwrócił się do synów: - Ruszże się tam który, bałwanie, do lochu,miodu wynieœć! - Daj ociec klucz od kłódki! - rzekł jeden z synów. Stary poczšł szukać w pasie, a jednoczeœnie spoglšdał podejrzliwie na syna. - Klucz od kłódki? Ale! Znajš cię, cyganie; więcej sam wypijesz, niż tu przyniesiesz. Co? sam pójdę; klucza od kłódki mu się chce! IdŸcie jeno pnie odwalić, a otworzę i wyniosę ja sam! - To, widzę, loszek pod pniami masz ukryty,panie Kiemlicz? - rzekł Kmicic. - Albo to można co utrzymać z takimi zbójami! - odpowiedział stary wskazujšc nasynów. - Ojca by zjedli. Jeszczeœcie tu?! IdŸcie pnie odwalić. Tak to słuchacie tego, który was spłodził? Młodzi kopnęli się żywo za chatę, ku kupomnaciętych pni. - Po staremu, jak widzę, z synami w niezgodzie? - pytał Kmicic. - Kto by z nimi był w zgodzie... Bić to umiejš, zdobycz brać umiejš, ale jak przyjdzie z ojcem się dzielić, to z gardła im muszę mojš częœć wydzierać... Taka mi pociecha! A chłopy jak tury! Proszę waszš miłoœć do chaty, bo tu chłód kšsa. Dla Boga! taki goœć, taki goœć! Toż my pod komendš waszej miłoœci więcej zdobyczy wzięli niż przez ten cały rok... Chudzizna teraz! bieda! złe czasy i coraz gorsze, a i staroœć nie radoœć!... Proszę do chaty, w niskie progi. Dla Boga! kto by się tu waszej miłoœci spodziewał!... Stary Kiemlicz mówił dziwnie prędkim i narzekajšcym głosem, a mówišc rzucał szybkie i niespokojne spojrzenia na wszystkie strony. Był to starzec koœcisty i ogromny, z twarzš wiecznie skrzywionš i tetrycznš. Oczy miał kose, również jak i jego dwaj synowie, brwi krzaczaste i takież wšsy, pod którymi sterczała wysunięta niezmiernie naprzód dolna warga,która gdy mówił, zachodziła mu aż pod nos, jak u ludzi nie majšcych zębów. Zgrzybiałoœć jego twarzy dziwne czyniła przeciwieństwo z czerstwoœciš jego postaci, zdradzajšcej niezwykłš siłę i żwawoœć. Ruchy miał szybkie, jakby go sprężyna poruszała; głowę cišgle obracał,starajšc się objšć oczyma wszystko, co go otaczało, zarówno ludzi i rzeczy. Dla Kmicica z każdš chwilš stawał się uniżeńszy, w miarę jak odzywała się w nimsłużbistoœć dla dawnego wodza, bojaŸń, a może admiracja albo i przywišzanie. Kmicic znał Kiemliczów dobrze, albowiem ojciec i dwaj synowie służyli pod nim za owych czasów, gdy na Białej Rusi prowadził na własnš rękę wojnę z Chowańskim. Byli to żołnierze mężni i równie okrutni jak mężni. Syn Kosma nosił czas jakiœ choršgiew w Kmicicowej kupie, ale wkrótce zrzekł się tej zaszczytnej szarży, bo mu przeszkadzała łup brać. Między kosterami hulajduszami, z jakich składała się Kmicicowa partia, którzy we dnie przepijali i tracili to, co nocš zdobyli krwawo na nieprzyjacielu, Kiemliczowie odznaczali się wielkš chciwoœciš. Gromadziliskrzętnie łup i kryli się po lasach. Brali szczególnie łapczywie konie, które sprzedawali póŸniej po dworach i miasteczkach. Ojciec bił się nie gorzej od synów bliŸniaków, ale po każdej bitwie wydzierał im najznamienitszš częœć łupu, rozwodzšc przy tym skargi i żale, że go krzywdzš, grożšc przekleństwem ojcowskim, jęczšc i narzekajšc. Synowie warczeli na niego, ale doœć głupowaci z natury, pozwolili się tyranizować. Mimo ustawicznych kłótni i swarów, w bitwie staw ał jeden za drugiego zaciekle, nie szczędzšc krwi. Towarzysze nie lubili ich, ale obawiano się ich powszechnie, w zajœciach bowiem bywali straszni. Nawet oficerowie unikali z nimi zaczepki. Jeden tylko Kmicic wzbudzał w nich strach nieopisany, a po Kmicicu pan Ranicki, któremu gdy twarz w gniewie pocętkowała się plamami, wówczas drżeli przed nim. Czcili też w obydwóch ród wysoki, bo Kmicicowie z dawnych czasów górowali w Orszańskiem, a w Ranickim płynęła krew senatorska. W partii mówiono, że zebrali wielkie skarby, ale nikt dobrze nie wiedział, czy było w tym coœ prawdy. Pewnego dnia wysłał ich Kmicic z kilku czeladzi i tabunemzdobycznym koni - od tej pory znikli. Kmicicrozumiał, że polegli, żołnierze mówili, że uszli z końmi, gdyż to była za wielka dla ich serc pokusa. Teraz, gdy ich pan Andrzejujrzał zdrowych, gdy w szopie podle chaty rżały jakieœ konie, a radoœć i uniżonoœć starego mieszała się z niespokojnoœciš, pomyœlał pan Andrzej, że żołnierze mieli słusznoœć. Toteż gdy weszli do chaty, siadł na tapczanie i wzišwszy się w boki, poczšł patrzeć prosto w oczy staremu, następnie spytał: - Kiemlicz! a gdzie to moje konie? - O Jezu! słodki Jezu! - jęknšł stary. - Zołtareńkowi ludzie zabrali, pobili nas, poranili, rozproszyli, gnali szesnaœcie mil, ledwieœmy z życiem uszli. O Matko Najœwiętsza! Jużeœmy ni waszej miłoœci, nipartii nie mogli znaleŸć. Przygnali nas aż tu,w te bory, na mizerię i głód, do tej chałupy, do tych bagien... Bóg łaskaw, że wasza moœć żywie i zdrowy, choć widzę, ranny. Może by opatrzyć, ziół odcišgajšcych przyłożyć... A ci moi synalowie poszli pnie odwalać i zginęli. Co teszelmy tam robiš? Gotowi drzwi wystawić i do miodu się dobrać. Głód tu i mizeria - więcej nic! Grzybami żyjemy, ale dla waszejmiłoœci znajdzie się co wypić i przekšsić... Tamte konie porwali nam, zagrabili... Nie mao czym mówić! I nas służby u waszej miłoœci zbawili; kawałka chleba na staroœć nie ma, chyba nas wasza czeœć przytuli i napowrót do służby przyjmie. - Może się i to zdarzyć - odrzekł Kmicic. W tej chwili weszli dwaj synowie starego: Kosma i Damian, bliŸniacy, chłopy duże, niezgrabne, z ogromnymi głowami, porosłymi całkiem niezmiernie gęstym i twardym jak szczecina włosem, nierównym, sterczšcym koło uszu, tworzšcym wichry i fantastyczne czuby na czaszkach. Wszedłszy stanęli koło drzwi, bo w obecnoœci Kmicica usišœć nie œmieli, i Damian rzekł: - Loch odwalony. - Dobrze - rzekł stary Kiemlicz - pójdę przynieœć miodu. Tu spojrzał na synów znaczšco. - A tamte konie Zołtareńkowi ludzie zabrali - rzekł z przyciskiem. I wyszedł z izby. Kmicic patrzył na dwóch budrysów stojšcych pode drzwiami, jakoby toporem zgruba z pni wyciosanych, nagle spytał: - Co wy teraz robicie? - Konie bierzem! - odrzekli jednoczeœnie bliŸniacy. - Komu? - Komu popadnie. - A najwięcej? - Zołtareńkowym. - To dobrze, nieprzyjaciołom wolno brać, ale jeżeli i swoim bierzecie, toœcie hultaje, nie szlachta. Co z tymi końmi czynicie? - Ociec w Prusach sprzedajš. - A Szwedom zdarzało się wam odbierać? Bo to tu gdzieœ niedaleko szwedzkie komendy? Podchodziliœcie Szwedów? - Podchodzilim. - Toœcie na pojedynczych napadali albo na małe kupki! A gdy się bronili, cóż wy wówczas? - Pralim. - Aha! Praliœcie! Tedy macie swój rachunek u Zołtareńkowych i u Szwedów, i pewnie bywam na sucho nie uszło, gdybyœcie im w ręce wpadli? Kosma i Damian milczeli. - Niebezpieczny prowadzicie proceder i godniejszy hultajów niż szlachty... Nie bez tego też musi być, żeby na was jakie wyroki z dawnych czasów nie cišżyły? - Jakże nie! - odrzekli Kosma i Damian. - Tak i myœlałem. Z których wy stron? - My tutejsi. - Gdzie ojciec przedtem mieszkał? - W Borowiczku. - Jego była wioska? - W kolokacji z Kopystyńskim. - A co się z nim stało? - Usieklim. - I musieliœcie uchodzić przed prawem. Kuso z wami, Kiemlicze, i na gałęziach pokończycie! Kat wam poœwieci, nie może inaczej być! Wtem drzwi do izby skrzypnęły i wszedł stary niosšc gšsior miodu i dwie szklanki. Wszedłszy spojrzał niespokojnie na synów i na pana Kmicica, a potem rzekł: - IdŸcie loch zawalić. BliŸniacy wyszli natychmiast, ojciec zaœ nalał miód w jednš szklankę, drugš zaœ zostawił próżnš czekajšc, czy mu Kmicic pić ze sobš pozwoli. Lecz Kmicic sam pić nie mógł, bo i mówił nawet z trudnoœciš - tak mu rana dolegała. Widzšc to stary rzekł: - Nie idzie miód na ranę, chybaby samš zalać, żeby się prędzej wypaliła. Wasza miłoœć pozwoli obejrzeć i opatrzyć, bo to ja się nie gorzej cyrulika znam na tym? Kmicic zgodził się, więc Kiemlicz zdjšł obwišzki i poczšł patrzeć pilnie. - Skóra starta, nic to! Kula po wierzchu przeszła, ale przecie napuchło. - Toteż jeno dlatego dolega. - Ale to i dwóch dni nie ma. Matko Najœwiętsza! Musiał ktoœ okrutnie blisko dowaszej miłoœci strzelić. - A po czym miarkujesz? - Bo się i wszystek proch nie zdšżył spalić i ziarnka, jako czarnuszka, pod skórš siedzš. To waszej miłoœci już zostanie. Teraz jeno chleba z pajęczynš przyłożyć. Okrutnie blisko ktoœ strzelił, dobrze, że waszej miłoœci nie zabił! - Nie było mi jeszcze pisane. Zagniećże chleba z pajęczynš, panie Kiemlicz, i przyłóż co prędzej, bo mam z tobš pogadać, a szczęki bolš. Stary spojrzał podejrzliwie na pułkownika,bo w sercu powstała mu obawa, aby ta rozmowa nie tyczyła się znów koni, w rzekomo przez Kozaków pobranych, jednakże zaraz zakrzštnšł się; zagniótł naprzód zwilżonego chleba, a gdy o pajęczynę nie było w chacie trudno, wnet opatrzył Kmicica. - Dobrze mi teraz - rzekł pan Andrzej - siadaj, moœci Kiemlicz. - Według rozkazu pana pułkownika - odparłstary siadajšc na brzeżku ławki i wycišgajšc niespokojnie swš siwš, szczeciniastš głowę ku Kmicicowi. Lecz Kmicic, zamiast pytać lub rozmawiać, wzišł głowę w ręce i zamyœlił się głęboko.Po czym wstał i poczšł chodzić po izbie; chwilami zatrzymywał się przed Kiemliczemi patrzył na niego roztargnionym wzrokiem,widocznie coœ rozważał, łamał się z myœlami. Tymczasem upłynęło z pół godziny; stary kręcił się coraz niespokojniej. Nagle Kmicic zatrzymał się przed nim. - Moœci Kiemlicz - rzekł - gdzie tu najbliżejstojš te choršgwie, które się przeciw księciu wojewodzie wileńskiemu zbuntowały? Stary poczšł mrugać podejrzliwie oczyma. - Czy wasza miłoœć chce do nich jechać? - Jać nie proszę, byœ pytał, jeno byœ odpowiadał. - Mówiš, że w Szczuczynie jedna choršgiewstanie na kwaterach, ta, która ostatnio tędy ze Żmudzi przechodziła. - Kto mówił? - Sami ludzie spod choršgwi. - Kto jš prowadził? - Pan Wołodyjowski. - To dobrze. Wołaj mi Soroki! Stary wyszedł i po chwili wrócił z wachmistrzem. - A listy znalazły się? - pytał Kmicic. - Nie ma, panie pułkowniku - odpowiedział Soroka. Kmicic strzepnšł palcami. - Ej, bieda! bieda! Możesz odejœć, Soroka. Za te listy, żeœcie pogubili, warciœcie wisieć. Możesz odejœć. Moœci Kiemlicz, masz tu na czym pisać? - Bodaj, że się znajdzie - odparł stary. - Choćby ze dwie karty i piór. Stary zniknšł we drzwiach komory, która widocznie była składem wszelkiego rodzajurzeczy, ale szukał długo. Kmicic tymczasem chodził po izbie i rozmawiał sam ze sobš. - Czy listy sš, czy ich nie ma (mówił), hetman nie wie, że zginęły, i będzie się bał, żebym ich nie opublikował. Mam go w ręku... chytroœć na chytroœć! Zagrożę mu, że wojewodzie witebskiemu poœlę. Tak jest! W Bogu nadzieja, że się tego zlęknie. Dalsze rozmyœlania przerwał mu stary Kiemlicz, który wyszedłszy z komory, rzekł: - Kart jest trzy, ale nie ma piór i inkaustu. - Nie ma piór? A ptactwa tu jakowego nie ma w lesie? Choćby z rusznicy ustrzelić. - Jest jastrzšb przybity nad szopš. - Dawaj skrzydło, ruszaj! Kiemlicz pomknšł co prędzej, bo w głosie Kmicica była niecierpliwoœć i jakoby goršczka. Po chwili wrócił ze skrzydłem jastrzębim. Kmicic chwycił je, wyrwał lotkę i poczšł jš temperować własnym puginałem. - Ujdzie! - rzekł patrzšc pod œwiatło - ale łatwiej łby ludziom zacinać niż pióra! A teraz trzeba inkaustu. To rzekłszy odwinšł rękaw, zakłuł się silnie w rękę i umoczył pióro we krwi. - Ruszaj sobie, moœci Kiemlicz - rzekł - i ostaw mnie. Stary wyszedł z izby, a pan Andrzej zaraz rozpoczšł pisać. "Wypowiadam służbę W. X. Moœci, bo zdrajcom i zaprzańcom nie chcę dłużej służyć. A żem przysišgł na krucyfiksie, że W. X. Moœci nie opuszczę, to mnie Bóg z tego rozgrzeszy - choćby zasię i potępił, wolę gorzeć za błšd mój niżeli za jawnš i rozmyœlnš zdradę ojczyzny i Pana mego. W. X. Moœć wywiodłeœ mnie w pole, żem był jako œlepy miecz w twoim ręku, do rozlewania krwi bratniej skory. Tedy na boski sšd W. X. Moœćwzywam, aby nas rozsšdzono, po czyjej stronie była zdrada,a po czyjej czysta intencja. Jeżeli się zaœ spotkamy, wonczas, choć wy jesteœcie potężni i nie tylko prywatnego człeka, ale i całš Rzeczpospolitš na œmierć ukšsić możecie, a u mnie jeno szabla w garœci, przecie się o swoje upomnę i œcigać W. X. Moœć będę, do czego mój żal i moje zgryzoty siły mi dodadzš. A to już Wasza X.Moœć wiesz, jeżelim nie z takich, co i bez choršgwi nadwornych, bez zamków i armaty zaszkodzić mogš. Póki mi tchu, pótypomsty nad wami, że ani dnia, ani godziny pewni być nie możecie. Tak to pewno ma być, jako to jest mo ja własna krew, któršpiszę. Listy W. X. Moœci mam, które W. X. Moœć nie tylko u króla polskiego, ale i u Szwedów pogršżyć mogš, bo w nich zdrada Rzeczypospolitej jawna, jako i to, że Szwedów też gotowiœcie odstšpić, byle im się noga posunęła. Choćbyœcie dwakroć byli potężniejsi - zguba wasza w moim ręku, bo podpisom i pieczęciom każden uwierzyć musi. Tedy W. X. Moœci zapowiadam tak: jeœliby tam włos miał spaœć z tych głów, które miłuję, a które w Kiejdanach ostały, owe listy i dokumenta do pana Sapiehy odsyłam, a kopie drukować każę i po kraju rozrzucę. Masz W. X. Moœć wóz i przewóz: albo po wojnie, gdy spokój w Rzplitej nastanie, oddasz mi Billewiczów, a ja W. X. Moœci listy, albo jeœlibym złš nowinę usłyszał, zaraz pan Sapieha pokaże je Pontusowi. Chce się W. X. Moœci korony, jeno nie wiem, czy wówczas będzie jš na co włożyć, gdy głowa od polskiego lub szwedzkiego topora upadnie. Lepiej, widzi mi się, zamianę uczynić - bo choć ja pomstyi potem nie zaniecham, ale już się jeno privatim rozprawiać będziem. Bogu bym W. X. Moœć polecił, gdyby nie to, że sam diabelskie auxilia nad boskie przekładasz. - Kmicic. P. S. Konfederatów W. X. Moœć nie wytrujesz, bo będš tacy, co idšc z diabelskiej służby w boskš, ostrzegš ich, by ni w Orlu, ni w Zabłudowie piwa nie pili".Tu zerwał się pan Kmicic i poczšł chodzić po izbie. Twarz mu pałała, bo go własny list jako ogień rozpalił. List ten był jakoby manifestem wojny z Radziwiłłami, ale przecie czuł pan Kmicic w sobie jakšœ nadzwyczajnš siłę i gotów był choćby w tej chwili stanšć oko w oko potężnemu rodowi, który trzšsł całym krajem. On, prosty szlachcic, prosty rycerz, on, banita prawem œcigany, on, który znikšd nie spodziewał się pomocy, naraził się wszystkim tak, że wszędzie za nieprzyjaciela był poczytywany; on, niedawno zwyciężony, czuł w sobie teraz takš potęgę, iż widział już jakby proroczym okiem upokorzenie ksišżšt potop:`ˆŠj ľAČ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPcdJcŽEó ç c€Ú.c÷#Nc?q+;c@Ź9äA<Í€urywał je jeszcze i gromił, gdzie mógł, ale jednoczeœnie już układał się z nimi. Miał też same plany i pan Gosiewski. Owóż w razie ustšpienia Chowańskiego zamknęłoby się i to pole działania, znikłabydla Radziwiłła ostatnia sposobnoœć okazaniaswej siły; gdyby zaœ Jan Kazimierz zdołał zawrzeć przymierze i popchnšć na Szwedów dotychczasowych wrogów, podówczas szczęœcie mogłoby się przechylić na jego stronę przeciw Szwedom, a tym samym przeciw Radziwiłłowi. Z Korony dochodziły wprawdzie księcia najpomyœlniejsze wieœci. Powodzenie Szwedów przechodziło wszelkie nadzieje. Województwa poddawały się jedne za drugimi; w Wielkopolsce panowali jak w Szwecji, w Warszawie rzšdził Radziejowski; Małopolska nie stawiała oporu; Kraków upaœć miał lada chwila; król, opuszczony od wojska i szlachty, ze złamanš w sercu ufnoœciš do swego narodu, uszedł na Œlšsk, i sam Karol Gustaw dziwił się łatwoœci, z jakš skruszył owš potęgę, zawsze dotšd w walce ze Szwedami zwycięskš. Ale właœnie w tej łatwoœci widział Radziwiłł niebezpieczeństwo dla siebie, bo przeczuwał, że zaœlepieni powodzeniem Szwedzi nie będš się z nim liczyli, nie będš uważali na niego, zwłaszcza że nie okazał się tak potężnym i tak władnym na Litwie, jak wszyscy, nie wyjmujšc i jego samego, myœleli. Czy tedy król szwedzki odda mu Litwę albo chociaż Białš Ruœ?! Zali nie będzie wolał jakim wschodnim okrawkiem Rzeczypospolitej zaspokoić raczej wiecznie głodnego sšsiada, aby mieć ręce rozwišzane w reszcie Polski? To były pytania, które ustawicznie dręczyły duszę księcia Janusza. Dnie i nocetrawił w niepokoju. Pomyœlał, że i Pontus de la Gardie nie œmiałby go traktować tak dumnie, prawie lekceważšco, gdyby się nie spodziewał, że król potwierdzi takie postępowanie, albo co gorzej, gdyby nie miał gotowych już instrukcyj. "Póki stoję na czele kilku tysięcy ludzi - myœlał Radziwiłł - póty jeszcze będš się namnie oglšdali, ale gdy zabraknie mi pieniędzy i gdy najemne pułki rozbiegnš się - co będzie?" A właœnie intrata z olbrzymich dóbr nie nadeszła; częœć ich niezmierna, rozproszona po całej Litwie i hen, aż do Polesia kijowskiego, leżała w ruinie; Podlaskie zaœ wypłukali do cna konfederaci.Chwilami zdawało się księciu, że upada w przepaœć. Ze wszystkich jego robót i knowań mogło mu tylko pozostać miano zdrajcy - nic więcej. Straszyła go też i inna mara - mara œmierci. Co noc prawie ukazywała się ona przed firankami jego łoża i kiwała nań rękš, jakby chciała rzec: PójdŸ w ciemnoœć, na drugš stronę nieznanej rzeki...Gdyby był stał na szczycie sławy, gdyby owš pożšdanš tak namiętnie koronę mógł choć na dzień jeden, choć na godzinę włożyć na skronie, byłby przyjšł to straszne, milczšce widmo nieulękłym okiem.Ale umrzeć i zostawić po sobie niesławę i pogardę ludzkš wydawało się dla tego pana,jak sam szatan pysznego, piekłem za życia.Nieraz też, gdy był samotny albo tylko ze swym astrologiem, w którym ufnoœć największš pokładał, chwytał się za skronie i powtarzał przyduszonym głosem: - Gorzeję! gorzeję! gorzeję! W tych warunkach zbierał się do pochodu na Podlasie, gdy mu na dzień przed wymarszem dano znać, że ksišżę Bogusławzjechał z Taurogów. Na samš wieœć o tym ksišżę Janusz, jeszcze nim brata ujrzał, jakoby odżył, boów Bogusław przywoził z sobš młodoœć, œlepš wiarę w przyszłoœć. W nim miała odrodzić się linia birżańska, dla niego już tylko ksišżę Janusz pracował. Dowiedziawszy się, że nadcišga, chciał koniecznie jechać naprzeciw, lecz że etykieta nie pozwalała przeciw młodszemu wyjeżdżać, posłał więc po niego złoconš kolasę i całš choršgiew Niewiarowskiego dla asysty, a z szańczyków sypanych przezKmicica i z samego zamku kazał walić z moŸdzierzy, zupełnie tak, jakby na przyjazd króla. Gdy bracia po ceremonialnym powitaniu zostali wreszcie sam na sam, Janusz chwycił Bogusława w objęcia i poczšł powtarzać wzruszonym głosem: - Zaraz mi młodoœć wróciła! Zaraz i zdrowie wróciło! Lecz ksišżę Bogusław popatrzył na niego pilnie i rzekł: - Co waszej ksišżęcej moœci jest? - Nie moœćmy się moœciami, skoro nas nikt nie słyszy... Co mi jest? Choroba mnie dršży, aż zwalę się jak spróchniałe drzewo... Ale mniejsza z tym! Jak się żona moja ma i Maryœka? - Wyjechały z Taurogów do Tylży. Zdrowe obie, a Marie jako pšczek różany; cudnaż to będzie róża, gdy rozkwitnie... Ma foi! Piękniejszej nogi w œwiecie nikt nie ma, a kosy do samej ziemi jej spływajš... - Takaż ci się wydała urodziwa? To i dobrze, Bóg cię natchnšł, żeœ tu wpadł. Lepiej mi na duszy, gdy cię widzę!... Ale co mi de publicis przywozisz?... Cóż elektor? - To wiesz, że zawarł przymierze z miastami pruskimi? - Wiem. - Jeno że mu nie bardzo ufajš. Gdańsk nie chciał przyjšć jego załogi... Majš Niemcy nos dobry. - I to wiem. A nie pisałeœ do niego? Co o nas myœli? - O nas?... - powtórzył z roztargnieniem ksišżę Bogusław. I jšł rzucać oczyma po komnacie, po czym wstał; ksišżę Janusz myœlał, że czegoœ szuka, ale on pobiegł do zwierciadła stojšcego w kšcie i odchyliwszy je odpowiednio poczšł macać palcem prawej ręki po całej twarzy, wreszcie rzekł: - Skóra mi trochę przez drogę opierzchła, ale do jutra to przejdzie... Co elektor o nas myœli? Nic... Pisał mi, że o nas nie zapomni.- Jak to, nie zapomni? - Mam list ze sobš, to ci go pokażę... Pisze,że co bšdŸ się stanie, on o nas nie zapomni.A ja mu wierzę, bo jego korzyœć tak mu nakazuje. Elektor tyle o Rzeczpospolitę dba,ile ja o starš perukę, i chętnie by jš Szwedom oddał, byle mógł Prusy zacapić; ale szwedzka potęga zaczyna go niepokoić, więc rad by na przyszłoœć mieć gotowego sprzymierzeńca, a będzie go miał, jeœli ty zasiędziesz na tronie litewskim. - Oby tak się stało!... Nie dla siebie ja tego tronu chcę! - Całej Litwy nie uda się może na poczštek wytargować, ale chociaż dobry kawał z Białorusiš i Żmudziš. - A Szwedzi? - Szwedzi będš się też radzi nami od wschodu przegrodzić. - Balsam mi wlewasz... - Balsam! Aha!... Jakiœ czarnoksiężnik w Taurogach chciał mi sprzedać balsam, o którym powiadał, że kto się nim wysmaruje, ma być od szabli, szpady i włóczni bezpieczen. Kazałem go zaraz wysmarować i trabantowi pchnšć dzidš, wyimainuj sobie... na wylot przeszła!... Tu ksišżę Bogusław poczšł się œmiać, ukazujšc przy tym białe jak koœć słoniowa zęby. Ale Januszowi nie w smak była ta rozmowa, więc znowu zaczšł de publicis. - Wysłałem listy do króla szwedzkiego i do wielu innych naszych dygnitarzy - rzekł. - Musiałeœ i ty odebrać pismo przez Kmicica. - A czekajże! Toć ja poniekšd w tej sprawieprzyjechałem. Co ty o Kmicicu myœlisz? - To goršczka, szalona głowa, człowiek niebezpieczny i wędzidła znieœć nie umiejšcy, ale to jeden z tych rzadkich ludzi, którzy z dobrš wiarš nam służš. - Pewno - odrzekł Bogusław - mnie się nawet o mało do królestwa niebieskiego nieprzysłużył. - Jak to? - pytał z niepokojem Janusz. - Mówiš, panie bracie, że byle w tobie żółćporuszyć, zaraz cię dusić poczyna. Przyrzeczże mi, że będziesz słuchał cierpliwie i spokojnie, a ja ci opowiem coœ o twoim Kmicicu, z czego poznasz go lepiej,niż dotšd poznałeœ. - Dobrze! będę cierpliwy, jeno przystšp do rzeczy. - Cud boski mnie z ršk tego wcielonego diabła wydostał - odrzekł ksišżę Bogusław. I rozpoczšł opowiadać o wszystkim, co sięw Pilwiszkach zdarzyło. Nie mniejszy to był cud, że ksišżę Janusz ataku astmy nie dostał, ale natomiast można było sšdzić, że go apopleksja zabije. Trzšsł się cały, zębami zgrzytał, palcami oczy zatykał, na koniec poczšł wołać zachrypłym głosem: - Tak?!... dobrze!.. Zapomniał jeno, że jego koczotka jest w moich rękach... - Pohamuj się, na miły Bóg, i słuchaj dalej - odrzekł Bogusław. - Spisałem się więc z nim doœć po kawalersku i jeœli tej przygody w diariuszu nie zapiszę ani się niš chwalić nie będę, to tylko dlatego, że mi wstyd, iżem się temu gburowi dał tak podejœć jak dziecko, ja, o którym Mazarin mówił, że w intrydze i przebiegłoœci nie mam równego na całym dworze francuskim. Ale mniejsza z tym... Sšdziłem owóż z poczštku, żem tego twegoKmicica zabił, tymczasem mam teraz dowódw ręku, że się wylizał. - Nic to! znajdziemy go! wykopiemy! dostaniem choćby spod ziemi!... A tymczasem ja mu tu boleœniejszy cios zadam, niż gdybym go ze skóry kazał żywcem obedrzeć. - Żadnego ciosu mu nie zadasz, jeno zdrowiu własnemu zaszkodzisz. Słuchaj! Jadšc tutaj zauważyłem jakiegoœ prostaka na srokatym koniu, który cišgle trzymał sięnie opodal od mojej kolasy. Zauważyłem właœnie dlatego, że koń był srokaty, i kazałem go wreszcie wołać. - Gdzie jedziesz? - Do Kiejdan. - Co wieziesz? - List do księciawojewody. - Kazałem sobie ten list oddać, aże arkanów pomiędzy nami nie ma, więc przeczytałem... Masz! To rzekłszy podał księciu Januszowi list Kmicica, pisany z lasu w chwili, gdy z Kiemliczami w drogę ruszał. Ksišżę przebiegł go oczyma, mnšc z wœciekłoœciš, wreszcie poczšł wołać: - Prawda! na Boga, prawda! On ma moje listy, a tam sš rzeczy, o które i król szwedzki nie tylko podejrzenie, ale i œmiertelnš urazę powzišć może... Tu chwyciła go czkawka i atak spodziewanynadszedł. Usta otwarły mu się szeroko i chwytały szybko powietrze, ręce rwały szaty pod gardłem; ksišżę Bogusław, widzšc to, zaklaskał w ręce, a gdy służba nadbiegła, rzekł: - Ratujcie księcia pana, a jak dech odzyska,proœcie go, by przyszedł do mojej komnaty, ja tymczasem spocznę nieco. I wyszedł. W dwie godziny póŸniej Janusz, z oczyma nabiegłymi krwiš, z obwisłymi powiekami i sinš twarzš, zapukał do komnaty Bogusławowej. Bogusław przyjšł go leżšc w łożu z twarzš wysmarowanš migdałowym mlekiem, które miało nadawaćskórze miękkoœć i połysk. Bez peruki na głowie, bez barwiczki na twarzy i z odczernionymi brwiami wyglšdał wiele starzej niż w całkowitym stroju, ale ksišżęJanusz nie zwrócił na to uwagi. - Zastanowiłem się jednak - rzekł - że Kmicic nie może tych listów opublikować, bogdyby to uczynił, tym samym by wyrok œmierci na tę dziewkę napisał. Zrozumiał on to dobrze, że tylko tym sposobem ma mnie w ręku, ale też i ja nie mogę zemsty wywrzeć, i to mnie gryzie, jakobym rozżartego psa w piersi nosił. - Te listy trzeba będzie jednak koniecznie odzyskać! - rzekł Bogusław. - Ale quo modo? - Musisz nasłać na niego jakiego zręcznegoczłeka; niech jedzie, niech z nim w przyjaŸń wejdzie i przy zdarzonej sposobnoœci listy zachwyci, a samego nożem pchnie. Trzeba nagrodę wielkš obiecać... - Kto się tu tego podejmie? - Żeby to tak w Paryżu albo choćby i w Niemczech, w jeden dzień znalazłbym ci stu ochotników, ale w tym kraju nawet i tego towaru nie dostanie. - A trzeba swojego człowieka, bo cudzoziemca będzie się strzegł. - To zdaj to na mnie, ja może kogo w Prusach wynajdę. - Ej, żeby to go żywcem schwytać można, amnie do ršk dostawić! Zapłaciłbym mu za wszystko od razu. Powiadam ci, że zuchwalstwa tego człowieka przechodziły wszelkš miarę. Dlategom go wyprawił, bo mnš samym potrzšsał, bo mi do oczu o byleco jak kot skakał, bo swojš wolę mi tu we wszystkim narzucał... Mało nie sto razy już, już miałem w gębie rozkaz, by go rozstrzelać... Ale nie mogłem, nie mogłem...- Powiedz mi, czy naprawdę on nam krewny?... - Kiszków naprawdę krewny, a przez Kiszków i nasz. - Swojš drogš to diabeł jest... i niebezpieczny całš gębš przeciwnik! - On? Mogłeœ mu kazać do Carogrodu jechać i sułtana z tronu œcišgnšć albo królowi szwedzkiemu brodę oberwać i do Kiejdan jš przywieŸć! Co on tu w czasie wojny wyrabiał! - Tak i patrzy. A przyrzekłnam zemstę do ostatniego oddechu. Szczęœciem, dostał ode mnie naukę, że z nami niełatwo. Przyznaj, żem się po radziwiłłowsku z nim obszedł, i gdyby jakifrancuski kawaler mógł się podobnym uczynkiem pochwalić, to by o nim łgał po całych dniach, z wyjštkiem godzin snu, obiadu i całowania; bo oni, jak się zejdš, tołżš jeden przez drugiego tak, że aż słońcuwstyd œwiecić... - Prawda, żeœ go przycisnšł, wolałbym jednak, żeby się to nie przygodziło. - A ja bym wolał, żebyœ sobie lepszych zauszników wybierał, majšcych więcej respektu dla radziwiłłowskich koœci. - Te listy! te listy!... Bracia umilkli na chwilę, po czym Bogusław pierwszy ozwał się: - Co to za dziewka? - Billewiczówna. - Billewiczówna czy Mieleszkówna, jedna drugiej równa. Uważasz, że mnie rym znaleŸć tak łatwo, jak drugiemu splunšć. Ale ja nie o jej nazwisko pytam, jeno czy urodziwa? - Ja tam na takie rzeczy nie patrzę, ale to pewna, że i królowa polska mogłaby się niepowstydzić takiej urody. - Królowa polska? Maria Ludwika? Za czasów Cinq-Marsa może i była gładka, a teraz psi na widok baby wyjš. Jeżeli twoja Billewiczówna taka, to jš sobie zachowaj... Ale jeżeli naprawdę cudna, to mi jš do Taurogów oddaj, a już tam zemstę na współkę z niš nad Kmicicem obmyœlę. Janusz zamyœlił się na chwilę. - Nie dam ci jej - rzekł wreszcie - bo ty jšsiłš zniewolisz, a wówczas Kmicic listy opublikuje. - Ja miałbym siły używać przeciw jednej waszej dzierlatce?... Nie chwalšc się, nie z takimi miałem do czynienia, a nie niewoliłem żadnej... Raz tylko, ale to było we Flandrii... Głupia była... córka złotnika...Nadcišgnęli potem piechurowie hiszpańscy ina ich karb to poszło. - Ty tej dziewki nie znasz... Z zacnego domu, cnota chodzšca, rzekłbyœ: mniszka. - Znamy się i z mniszkami... - A przy tym nienawidzi nas ona, bo to hic mulier, patriotka... Ona to Kmicica spraktykowała... Nie masz takich wiele między naszymi niewiastami... Rozum zgoła męski... i Jana Kazimierza najżarliwsza partyzantka. - To mu obrońców przysporzymy... - Nie może być, bo Kmicic listy opublikuje... Muszę jej strzec jak oka w głowie... do czasu. Potem oddam ci jš albo twoim dragonom, wszystko mi jedno! - Daję ci więc parol kawalerski, że jej nie będę siłš niewolił, a słowa, które prywatnie daję, zawsze dotrzymuję. W polityce co innego... Wstyd byłoby mi nawet,gdybym sam przez się nie umiał nic wskórać. - Nie wskórasz. - To w najgorszym razie wezmę w pysk, a od niewiasty to nie dyshonor... Ty idziesz naPodlasie, co tedy będziesz z niš robił? Ze sobš jej nie weŸmiesz, tu nie zostawisz, botu przyjdš Szwedzi, a trzeba, żeby comme otage dziewka została zawsze w naszym ręku... Czy nie lepiej, że jš do Taurogów wezmę... a do Kmicica poœlę nie zbója, ale posłańca z pismem, w którym napiszę: oddaj listy, oddam ci dziewkę. - Prawda jest! - rzekł ksišżę Janusz - to dobry sposób. - Jeœli zaœ - mówił dalej Bogusław - oddammu jš niezupełnie takš, jakš wzišłem, to będzie i zemsty poczštek. - Aleœ dał słowo, że gwałtu nie użyjesz? - Dałem i powtarzam jeszcze, że wstyd by mi było... - To musisz wzišć i jej stryja, miecznika rosieńskiego, który tu z niš bawi. - Nie chcę. Szlachcic pewnie waszym obyczajem wiechcie w butach nosi, a ja tego znieœć nie mogę. - Ona sama nie zechce jechać. - To jeszcze zobaczymy. Zaproœ ich dziœ na wieczerzę, bym jš obejrzał i uznał, czy warto na zšb brać, a ja tymczasem sposoby na niš obmyœlę. Na Boga jeno, nie mów jej tylko o Kmicicowym uczynku, bo toby go w jej oczach podniosło i w wiernoœcidla niego utwierdziło. A przy wieczerzy nie kontruj mnie w niczym, co bšdŸ bym mówił.Obaczysz moje sposoby i własne młode lataci się przypomnš. Ksišżę Janusz machnšł rękš i wyszedł, a ksišżę Bogusław założył obie ręce pod głowę i poczšł nad sposobami rozmyœlać. Rozdział 8 Na wieczerzę, oprócz miecznika rosieńskiego z Oleńkš, zaproszono także znaczniejszych oficerów kiejdańskich i kilku dworzan księcia Bogusława. On sam nadszedł tak strojny i wspaniały, że oczy rwał. Peruka jego pozakręcana była w misterne i faliste pukle; twarz delikatnoœcišbarwy przypominała mleko i róże; wšsik zdawał się być pelš jedwabnš, a oczy gwiazdami. Ubrany był czarno, w kaftan zszywany z pasów materialnych i aksamitnych, u którego rękawy rozcięte spinane były wzdłuż ręki. Naokoło szyi miał wyłożony szeroki kołnierz z najcudniejszych koronek brabanckich wartoœci nieoszacowanej i takież mankiety wedle dłoni. Złoty łańcuch spadał mu na piersi, a przez prawe ramię, wzdłuż em Kazimierzem. Sapieha g nie 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żBPŞcCúÜcDÖ.cE,rcFv:Ú$GP?całego kaftana, szedł aż do lewego biodra pendent od szpady z holenderskiej skóry, ale tak nasiany diamentami, że wyglšdał jaksmuga mienišcego się œwiatła. Zarówno błyszczała od diamentów i rękojeœć szpady, a w kokardach jego trzewików œwieciły dwa największe, tak wielkie jak laskowe orzechy. Cała postać wydawała sięwyniosłš, a równie szlachetnš jak pięknš. W jednej ręce trzymał koronkowš chusteczkę, drugš dłoniš podtrzymywał zwieszony ówczesnš modš na rękojeœci kapelusz zdobny we fryzowane czarne pióra strusie, niezmiernie długie. Wszyscy, nie wyłšczajšc księcia Janusza, patrzyli nań z podziwem i uwielbieniem. Księciu wojewodzie przychodziły na pamięć młode lata, gdy tak samo gasił wszystkich na dworze francuskim urodš i bogactwem. Lata te były już daleko, ale teraz zdawało się hetmanowi, że odżył w tym œwietnym kawalerze, który toż samo nosił nazwisko. Rozochocił się tedy ksišżę Janusz i przechodzšc mimo, dotknšł wskazujšcym palcem piersi brata. - Łuna od ciebie bije jakby od miesišca - rzekł. - Czyœ nie dla Billewiczówny się tak wystroił? - Miesišcowi wszędy łatwo się wcisnšć - odparł chełpliwie Bogusław. I dalej poczšł rozmawiać z Ganchofem, przy którym może i umyœlnie stanšł, ażeby się lepiej wydawać, bo Ganchof był to mšż dziwnie szpetny: twarz miał ciemnš i ospš podziobanš, nos krogulczy i zadarte do górywšsy; wyglšdał jak duch ciemnoœci, a Bogusław przy nim jak duch œwiatła. Wtem weszły damy: pani Korfowa i Oleńka. Bogusław rzucił na niš bystrym wzrokiem iskłoniwszy się naprędce pani Korfowej, już, już przyłożył palce do ust, aby Billewiczównie przesłać, wedle kawalerskiej mody, od ust całusa, gdy spostrzegłszy jej urodę wykwintnš a dumnš i poważnš, w jednej chwili zmienił taktykę. W prawš rękę chwycił kapelusz i podsunšwszy się ku pannie, skłonił się tak nisko, że prawie zgišł się we dwoje, pukle peruki spadły mu po obu stronach ramion, szpada przybrała poziome położenie, a on stał tak, poruszajšc umyœlnie kapeluszem i zamiatajšc piórami na znak czci posadzkę przed Oleńkš. Bardziej dworskiego ukłonu nie mógł oddać królowej francuskiej. Billewiczówna, która wiedziała o jego przyjeŸdzie, domyœliła się natychmiast, ktoprzed niš stoi, więc chwyciwszy końcami palców za suknię, oddała mu również dyg głęboki. Wszyscy podziwiali obojga urodę i układnoœć manier, widnš z samego powitania, a niezbyt znanš w Kiejdanach, boksiężna Januszowa więcej kochała się, jakoWołoszka, we wschodnim przepychu niż w dwornoœci, zaœ księżniczka była jeszcze małš dziewczynš. Wtem Bogusław podniósł głowę, strzšsnšł pukle peruki na plecy i szurgajšc mocno nogami, podsunšł się żywo do Oleńki; jednoczeœnie rzucił paziowi kapelusz, a jej podał rękę. - Oczom nie wierzę... i chyba we œnie widzę to, co widzę - mówił prowadzšc jš do stołu - ale powiedz mi, piękna bogini, jakimcudem zeszłaœ z Olimpu do Kiejdan? - Choć prostš jestem szlachciankš, nie boginiš - odparła Oleńka - nie taka znów prostaczka ze mnie, bym za co innego jak za dwornoœć słowa waszej ksišżęcej moœcibrać miała. - Choćbym też chciał być najdworniejszym,zwierciadło twoje powie ci więcej ode mnie. - Powie nie więcej, ale szczerzej - odrzekła œcišgajšc wedle ówczesnej mody usta. - Gdyby w tej komnacie było chociaż jedno,wraz bym cię do niego zaprowadził... Tymczasem przejrzyj się w oczach moich, a poznasz, czyli ich podziw nieszczery! Tu Bogusław przechylił głowę i przed Oleńkš zabłysły oczy jego, wielkie i czarnejak aksamit, a słodkie, przenikliwe i jednoczeœnie palšce. Pod wpływem ich żarutwarz dziewczyny powlokła się purpurowym rumieńcem, spuœciła powieki iodsunęła się nieco, bo uczuła, że Bogusławramieniem przycisnšł z lekka do swego boku jej rękę. Tak przyszli do stołu. On zasiadł przy niej iznać było, że naprawdę jej uroda nadzwyczajne na nim uczyniła wrażenie. Spodziewał się zapewne znaleŸć szlachciankę hożš jak łania, œmiejšcš się i wrzaskliwš jak sojka, i czerwonš jak kwiatmaku, tymczasem znalazł dumnš pannę, w której czarnych brwiach widać było nieugiętš wolę, w oczach rozum i powagę, w całej twarzy jasny spokój dziecinny, a tak przy tym szlachetnš w postawie, tak wdzięcznš i cudnš, że na każdym dworze królewskim mogłaby się stać celem hołdówizabiegów najpierwszych w kraju kawalerów. Pięknoœć jej niewysłowiona budziła podziw i żšdze, ale był w niej zarazem jakiœ majestat, który nakładał im wędzidło, tak że mimo woli pomyœlał Bogusław: "Za wczeœniem przycisnšł jej rękę... z takš trzeba politykš, nie obcesem!" Ale tym niemniej postanowił sobie posišœć jej serce i doznawał dzikiej radoœci na myœl, że przyjdzie chwila, w której ów majestat dziewiczy i owa pięknoœć przeczysta zda się na jego łaskę i niełaskę. GroŸna twarz Kmicica stawała w poprzek tym marzeniom, ale dla zuchwałego młodziana była to tylko jedna więcej podnieta. Pod wpływem tych uczuć rozpromienił się cały, krew poczęła w nimgrać jak we wschodnim rumaku, wszystkie jego władze ożywiły się niezwykle i œwiatło tak biło od całej jego postaci jak od jego diamentów. Rozmowa przy stole stała się ogólnš, a raczej zmieniła się w ogólny chór pochwał i pochlebstw dla Bogusława, których œwietny kawaler słuchał z uœmiechem, ale bez zbytniego zadowolenia, jako rzeczy zwykłej i codziennej. Mówiono naprzód o jego czynach wojennych i pojedynkach. Nazwiska pokonanych ksišżšt, margrabiów,baronów sypały się jak z rękawa. On sam jeszcze od czasu do czasu dorzucał niedbale jedno więcej. Słuchacze zdumiewalisię, ksišżę Janusz gładził swe długie wšsyz zadowoleniem, a na koniec Ganchof rzekł:- Choćby fortuna i urodzenie nie stawały naprzeszkodzie, nie chciałbym ja waszej ksišżęcej moœci w drogę wejœć i to mi tylkodziwno, że się jeszcze œmiałkowie tacy znajdujš. - Co chcesz, panie Ganchof! - rzekł ksišżę. - Sš ludzie z żelaznš twarzš i żbiczym wzrokiem, których sam widok przestrasza,ale mnie Bóg tego odmówił... Mego oblicza nie ulęknie się nawet panna. - Jako ćma nie boi się pochodni - odrzekła wdzięczšc się i krygujšc pani Korfowa - póki w niej nie zgorzeje... Bogusław rozœmiał się, a pani Korfowa mówiła dalej, nie ustajšc się krygować: - Panów żołnierzy więcej pojedynki obchodzš, a my, niewiasty, rade byœmy też coœ o amorach waszej ksišżęcej moœci usłyszeć, o których wieœci aż tu nas dochodziły. - Nieprawdziwe, pani dobrodziejko, nieprawdziwe... Wszystko jeno przez drogę urosło... Swatano mnie, to prawda... Jejmoœć królowa francuska była tak łaskawa... - Z księżniczkš de Rohan - dorzucił Janusz. - Z drugš, de la Forse - dodał Bogusław - ale że właœnie sercu ani nawet sam król nie może kochania nakazać, a dostatków, chwała Bogu, nie potrzebujemy we Francji szukać, przeto nie mogło być chleba z tej mški... Grzeczne to były panny, co prawda, i nad imaginację urodziwe, ale przecie sš u nas jeszcze urodziwsze... i nie potrzebowałbym z tej komnaty wychodzić, by takie znaleŸć... Tu rzucił długie spojrzenie na Oleńkę, która udajšc, że nie słyszy, poczęła coœ mówić do pana miecznika rosieńskiego, a pani Korfowa znów głos zabrała: - Nie brak i tu gładkich, nie masz jeno takich, które by waszej ksišżęcej moœci fortunš i urodzeniem wyrównać mogły. - Pozwolisz, jejmoœć dobrodziejka, że zaneguję - odparł żywo Bogusław - bo, naprzód, nie myœlę ja tego, aby szlachcianka polska czymœ podlejszym od Rohanówien i od Forsów być miała, po drugie, nie pierwszyzna to Radziwiłłom ze szlachciankami się żenić, jako i dzieje liczne podajš tego przykłady. Upewniam teżjejmoœć dobrodziejkę, że ta szlachcianka, która Radziwiłłowš zostanie, nawet na dworze francuskim przed tamtejszymi księżniczkami krok i prym weŸmie. - Ludzki pan!... - szepnšł Oleńce miecznik rosieński. - Tak ja to zawsze rozumiałem - mówił dalej Bogusław - choć nieraz wstyd mi za szlachtę polskš, gdy jš z zagranicznš porównam, bo nigdy by się tam nie zdarzyło to, co się tu zdarzyło, że wszyscy pana swego opuœcili, ba, że dybać na jego zdrowie gotowi. Szlachcic francuskinajgorszego uczynku się dopuœci, ale pana swego nie zdradzi... Obecni poczęli spoglšdać na siebie i na księcia z zadziwieniem. Ksišżę Janusz zmarszczył się i nasrożył, a Oleńka utkwiła swe niebieskie oczy z wyrazem podziwu i wdzięcznoœci w twarzy Bogusławowej. - Wybacz wasza ksišżęca moœć - rzekł Bogusław zwracajšc się do Janusza, który jeszcze ochłonšć nie zdołał - wiem, że niemogłeœ inaczej postšpić, że cała Litwa by zginęła, gdybyœ był za mojš radš poszedł; ale przecie, czczšc cię jako starszego i kochajšc jak brata, nie przestanę z tobš o Jana Kazimierza się spierać. Jesteœmy między sobš, więc mówię, co myœlę: nieopłakany pan, dobry, łaskawy, pobożny,a mnie podwójnie drogi! Toż ja go pierwszy z Polaków odprowadzałem, gdy go z francuskiego więzienia wypuszczono. Dzieckiem jeszcze prawie byłem podówczas, ale tym bardziej nigdy tego nie zapomnę i chętnie bym krew mojš oddał, bygo przynajmniej od tych zasłonić, którzy praktyki przeciw œwiętej jego osobie poczynajš. Januszowi, jakkolwiek zrozumiał już grę Bogusławowš, wydała się ona jednak zbyt œmiałš i zbyt hazardowš dla tak błahego celu, więc nie ukrywajšc niezadowolenia mówił: - Na Boga! o jakichże zamysłach przeciw zdrowiu naszego eks-króla wasza ksišżęca moœć mówisz? Kto je czyni? Gdzie się takowe monstrum w polskim narodzie znaleŸć mogło?... To się, jako żywo, od poczštku œwiata w Rzeczypospolitej nie przygodziło! Bogusław zwiesił głowę. - Nie dawniej jak miesišc temu - rzekł ze smutkiem w głosie - gdym z Podlasia do Prus elektorskich, do Taurogów jechał, przybył do mnie jeden szlachcic... z zacnego domu... Szlachcic ów, nie znajšc widać moich prawdziwych dla pana naszego miłoœciwego afektów, myœlał, żem mu wrogiem jako inni. Owóż za znacznš nagrodę obiecywał mi pojechać na Œlšsk, porwać Jana Kazimierza i żywego lub umarłego Szwedom wydać... Wszyscy oniemieli ze zgrozy. - A gdym z gniewem i abominacjš takowš propozycję odrzucił - kończył Bogusław - ów człek z miedzianym czołem rzekł mi: "Pojadę do Radziejowskiego, ten kupi i od funta złotem mi zapłaci... - Nie jestem eks-królowi przyjacielem - rzekł Janusz - ale gdyby mnie kto podobnš propozycję uczynił, kazałbym go bez sšdu pod murem postawić, a szeœciu muszkieterów naprzeciw. - W pierwszej chwili i ja chciałem tak postšpić - odparł Bogusław - ale rozmowa była na cztery oczy i dopieroż by krzyczano na tyraństwo a na samowolę Radziwiłłów! Nastraszyłem go jeno, że i Radziejowski, i król szwedzki, ba, sam Chmielnicki nawet, pewnie by go za to gardłem skarał słowem, doprowadziłem owego zbrodniarza do tego, że się zamysłuwyrzekł. - Nic to, nie trzeba go było żywym puszczać, bo najmniej pala był wart! - zawołał Korf. Bogusław zwrócił się nagle do Janusza. - Mam też nadzieję, że go kara nie minie, i pierwszy wnoszę, by zwykłš œmierciš nie zginšł, a wasza ksišżęca moœć sam jeden możesz go ukarać, bo to twój dworzanin i twój pułkownik... - Na Boga! mój dworzanin?... Mój pułkownik? Co za jeden?!... Kto?... Mów wasza ksišżęca moœć! - Zwie się Kmicic! - rzekł Bogusław. - Kmicic?!... - powtórzyli wszyscy w przerażeniu. - To nieprawda! - krzyknęła nagle Billewiczówna wstajšc z krzesła z iskrzšcymi oczyma i falujšcš piersiš. Nastało głuche milczenie. Jedni nie ochłonęli jeszcze po strasznej Bogusławowej nowinie, drudzy zdumieli się nad zuchwalstwem tej panny, która œmiała młodemu księciu fałsz w oczy zadać; miecznik rosieński poczšł bełkotać: "Oleńka! Oleńka!" - a Bogusław przyoblekł twarz w smutek i rzekł bez gniewu: - Jeœli to krewny lub narzeczony waćpanny,to boleję, żem tę nowinę powiedział, ale wyrzuć go z serca, bo niewart on ciebie, panienko... Ona stała chwilę jeszcze w bólu, w płomieniach i przerażeniu; lecz z wolna oblicze jej stygło, aż stało się zimne i blade; opuœciła się na powrót na krzesło i rzekła: - Przebacz wasza ksišżęca moœć... Niesłuszniem przeczyła... Do tego człowieka wszystko podobne... - Niechże mnie Bóg ukarze, jeżeli co innegoczuję prócz litoœci - odpowiedział łagodnie ksišżę Bogusław. - To był narzeczony tej panny - rzekł ksišżę Janusz - i sam ich swatałem. Człek był młody, goršczka, nabroił siła... Ratowałem go przed prawem, bo żołnierz dobry. Wiedziałem, że warchoł to był i będzie... Ale żeby szlachcic do podobnego bezeceństwa był zdolen, tegom się nawet po nim nie spodziewał. - To zły był człowiek, dawno to wiedziałem! - rzekł Ganchof. - I nie ostrzegłeœ mnie? Czemu to? - spytał tonem wymówki Janusz. - Bom się bał, że wasza ksišżęca moœć o inwidię mnie posšdzi, gdyż on wszędy miał pierwszy krok przede mnš. - Horribile dictu et auditu - rzekł Korf. - Moœci panowie - zawołał Bogusław - dajmy temu pokój! Jeœli wam ciężko tego słuchać, cóż dopiero pannie Billewiczównie. - Wasza ksišżęca moœć raczy nie zważać namnie - rzekła Oleńka - mogę wszystkiego już wysłuchać. Ale już i wieczerza miała się ku końcowi; podano wodę do umycia ršk, po czym ksišżęJanusz wstał pierwszy i podał rękę pani Korfowej, a ksišżę Bogusław Oleńce. - Zdrajcę już Bóg pokarał - rzekł do niej - bo kto ciebie stracił, niebo stracił... Nie masz dwóch godzin, jakem cię poznał, wdzięczna panienko, a rad bym cię widzieć wiecznie nie w boleœci i we łzach, ale w rozkoszy i szczęœciu... - Dziękuję waszej ksišżęcej moœci - odrzekła Oleńka. Po rozejœciu się dam mężczyŸni wrócili jeszcze do stołu szukać uciechy w kielichach, które kršżyły gęsto. Ksišżę Bogusław pił na umór, bo był kontent z siebie. Ksišżę Janusz rozmawiał z panem miecznikiem rosieńskim. - Ja jutro wyjeżdżam z wojskiem na Podlasie - rzekł mu. - Do Kiejdan przyjdzie szwedzka załoga. Bóg wie, kiedy wrócę... Waszmoœć nie możesz tu z dziewczynš zostawać, bo i dla niej między żołnierstwem nieprzystojnie. Pojedziecie oboje z księciem Bogusławem do Taurogów, gdzie dziewka przy żonie mojej może we fraucymerze znaleŸć pomieszczenie. - Wasza ksišżęca moœć - odparł miecznik rosieński - Bóg nam dał własne kšty, po conam do obcych krajów jeŸdzić. Wielka to łaska waszej ksišżęcej moœci, że o nas pamięta... Ale nie chcšc faworu nadużywać, wolelibyœmy pod własnš strzechę powrócić.Ksišżę nie mógł wyjaœnić panu miecznikowi wszystkich powodów, dla których za żadnš cenę nie chciał wypuszczać z ršk Oleńki, ale częœć ich powiedział z całš szorstkš otwartoœciš magnata. - Jeœli chcesz to waćpan przyjšć za fawor,to i lepiej... Ale ja waćpanu powiem, że to i ostrożnoœć. Waćpan tam będziesz zakładnikiem; waćpan mi tam za wszystkichBillewiczów odpowiesz, którzy, wiem to dobrze, nie liczš się do moich przyjaciół i gotowi podnieœć ŻmudŸ, gdy odejdę... Dajże im waćpan radę, by tu siedzieli spokojnie i przeciw Szwedom nic nie poczynali, bo głowa twoja i twej synowicy za to odpowie.Na to miecznikowi widocznie zabrakło cierpliwoœci, bo odrzekł żywo: - Próżno bym się na moje prawa szlacheckie powoływał. Siła przy waszej ksišżęcej moœci, a mnie wszystko jedno, gdzie mam w więzieniu siedzieć; wolę nawettam niż tu! - Doœć tego! - rzekł groŸnie ksišżę. - Co doœć, to doœć! - odrzekł miecznik. - Bóg też da, że gwałty się skończš, a prawo znów zapanuje. Krótko mówišc, wasza ksišżęca moœć mi nie gróŸ, bo się nie boję. Bogusław dojrzał widocznie błyskawice gniewu migocšce na twarzy Janusza, zbliżył się więc szybko. - O co idzie? - rzekł stawajšc między rozmawiajšcymi. - Powiedziałem panu hetmanowi - odparł z rozdrażnieniem miecznik - że wolę więzieniew Taurogach niż w Kiejdanach. - W Taurogach nie masz więzienia, jest jenodom mój, w którym waszmoœć będziesz jako u siebie. Wiem, że hetman chce widziećw waszmoœci zakładnika, ja widzę tylko miłego goœcia. - Dziękuję waszej ksišżęcej moœci - odpowiedział miecznik. - To ja dziękuję waszmoœci. Tršćmy się i wypijmy razem, bo mówiš, że przyjaŸń trzeba zaraz podlać, aby nie zwiędła w zarodku. To rzekłszy zawiódł Bogusław pana miecznika do stołu i poczęli się tršcać a przypijać do siebie często gęsto. W godzinę póŸniej miecznik wracał nieco chwiejnym krokiem do swej izby powtarzajšc półgłosem: zem. Sapieha g nie 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żHPcI` +Jlůc €Ke$şc L34 S MS?, - Ludzki pan! Zacny pan! Uczciwszego z latarniš nie znaleŸć... Złoto! złoto szczere...Chętnie krwi bym dla niego utoczył. Tymczasem bracia zostali sam na sam. Mielize sobš jeszcze do pogadania, a przy tym i listy przyszły jakieœ, po które wysłali pazia, aby je od Ganchofa przyniósł. - Oczywiœcie - rzekł Janusz - nie masz w tym i słowa prawdy, coœ o Kmicicu mówił? - Oczywiœcie... Sam wiesz najlepiej. Ale co? Przyznaj! Nie miał Mazarin słusznoœci? Za jednym zachodem zemœcić się okrutnie nad wrogiem i uczynić wyłom w tej œlicznej fortecy... Co? Kto to potrafi?... To się nazywa intryga godna pierwszego w œwieciedworu! A perłaż to ta Billewiczówna, a wdzięczne to, a wspaniałe, a paništko, jakoby z krwi ksišżęcej! Myœlałem, że ze skóry wyskoczę! - Pamiętaj, żeœ dał słowo... Pamiętaj, że zgubisz nas, jeœli tamten listy opublikuje. - Co to za brwi! Co za wejrzenie królewskie, aż respekt bierze... Skšd w takiej dziewce taki nieledwie królewski majestat?... Widziałem raz w Antwerpii Dianę, na gobelinie misternie wyszytš, psami ciekawego Akteona szczujšcš... Kubekw kubek ona! - Bacz, by Kmicic listów nie opublikował, bonas by wtedy psi na œmierć zagryŸli. - Nieprawda! Ja to Kmicica w Akteona zmienię i na œmierć zaszczuję. Na dwóch polach jużem go zbił na głowę, a przyjdziemiędzy nami jeszcze do sprawy! Dalszš rozmowę przerwało wejœcie pazia zlistem. Wojewoda wileński wzišł pismo do ręki i przeżegnał. Zawsze tak czynił, by od złychnowin się zabezpieczyć; następnie, zamiast otworzyć, poczšł je oglšdać starannie. Nagle zmienił się na twarzy. - Sapiehów klejnot na pieczęci! - zakrzyknšł- to od wojewody witebskiego. - Otwórz prędzej! - rzekł Bogusław. Hetman otworzył i poczšł czytać przerywajšc od czasu do czasu wykrzykami: - Idzie na Podlasie!... Pyta, czy nie mam poleceń do Tykocina!... Uršga mi!... Gorzej jeszcze, bo słuchaj, co dalej pisze: "Chcesz Wasza Ks. Moœć wojny domowej, chcesz jeden więcej miecz w łono matki pogršżyć? To przybywaj na Podlasie, czekam cię i ufam w Bogu, że pychę twš moimi rękoma ukarze... Ale jeœli masz miłosierdzie nad ojczyznš, jeœli sumienie cię ruszyło, jeœli Wasza Ks. Moœć żałujesz dawnych uczynków i poprawę chcesz okazać, tedy pole przed tobš. Miasto wojnę domowš zaczynać, zwołaj pospolite ruszenie, podnieœ chłopstwo i uderz na Szwedów, póki ubezpieczony Pontus niczegosię nie spodziewa i żadnej bacznoœci nie okazuje. Od Chowańskiego przeszkody w tym mieć Wasza Ks. Moœć nie będziesz, bo mnie słuchy z Moskwy dochodzš, że oni tam sami o wyprawie do Inflant myœlš, chociaż trzymajš to w tajemnicy. Wreszcie,jeœliby Chowański chciał co przedsięwzišć, to ja utrzymam go na wodzy, i bylem szczerze mógł zaufać, pewnie ze wszystkich sił w ratowaniu ojczyzny Waszej Ks. Moœci pomagać będę. Wszystko to od Waszej Ks. Moœci zależy, bo jeszcze czas nawrócić z drogi i winy zmazać. Wtedyokaże się jawnie, żeœ Wasza Ks. Moœć nie wwidokach osobistych, ale dla odwrócenia ostatniej klęski od Litwy przyjšł szwedzkš protekcję. Niechże Waszš Ksišżęcš Moœć Bóg tak natchnie, o co codziennie Go proszę, choć mnie Wasza Ksišżęca Moœć o inwidię pomawiać raczysz. P.S. Słyszałem, że oblężenie z Nieœwieża zdjęte i że ksišżę Michał z nami się chce połšczyć, jak tylko szkody naprawi. Patrzże Wasza Ks. Moœć, jak zacni z twojej familii czyniš, i na ich przykład się zapatruj, a w każdym terminiepomyœl, że masz teraz wóz i przewóz". - Słyszałeœ? - rzekł skończywszy czytać ksišżę Janusz. - Słyszałem... i co? - odpowiedział Bogusław patrzšc bystro na brata. - Trzeba by się wszystkiego wyrzec, wszystkiego zaniechać, własnš robotę własnymi poszarpać rękoma... - I z potężnym Karolem Gustawem zadrzyć,a wygnanego Kazimierza za nogi imać, by raczył przebaczyć i do służby na powrót przyjšć... a i pana Sapiehę o instancję prosić... Twarz Janusza nabrzmiała krwiš. - Uważasz, jak to on do mnie pisze: "Popraw się, a przebaczę ci" - jakby zwierzchnik do podwładnego! - Inaczej by pisał, gdyby mu szeœć tysięcy szabel nad karkiem zawisło. - Wszelako... - tu zamyœlił się posępnie ksišżę Janusz. - Wszelako co? - Dla ojczyzny byłby może ratunek tak uczynić, jak Sapieha radzi? - A dla ciebie? Dla mnie? Dla Radziwiłłów?...Janusz nic nie odpowiedział, oparł głowę na złożonych pięœciach i myœlał. - Niechże tak będzie! - rzekł wreszcie. - Niech się spełni... - Coœ postanowił? - Jutro ruszam na Podlasie, a za tydzień uderzę na Sapiehę. - Toœ Radziwiłł! - rzekł Bogusław. I podali sobie ręce. Po chwili Bogusław udał się na spoczynek. Janusz pozostał sam. Raz i drugi przeszedł ciężkim krokiemprzez komnatę, na koniec zaklaskał w ręce.PaŸ pokojowiec wszedł do izby. - Niech astrolog za godzinę przyjdzie do mnie z gotowš figurš - rzekł. PaŸ wyszedł, a ksišżę znów poczšł chodzići odmawiać swe kalwińskie pacierze. Po czym zaczšł œpiewać półgłosem psalm, przerywajšc często, bo mu oddechu brakło, i spoglšdajšc od czasu do czasu przez okno na gwiazdy migocšce na firmamencie. Powoli œwiatła gasły w zamku, ale prócz astrologa i księcia jedna jeszcze istota czuwała w swej komnacie, a mianowicie Oleńka Billewiczówna. Klęczšc przed swym łóżkiem, splotła obie ręce na głowie i szeptała z zamkniętymi oczyma: - Zmiłuj się nad nami... Zmiłuj się nad nami!Pierwszy raz od czasu wyjazdu Kmicica nie chciała, nie mogła modlić się za niego. Rozdział 9 Pan Kmicic posiadał wprawdzie glejty radziwiłłowskie do wszystkich kapitanów, komendantów i gubernatorów szwedzkich, aby mu wszędy wolny przejazd dano i wstrętu nie czyniono, lecz nie œmiał z tych glejtów korzystać. Spodziewał się bowiem, że ksišżę Bogusław zaraz z Pilwiszek pchnšł na wszystkie strony posłańców z ostrzeżeniem do Szwedów o tym, co się stało, i z rozkazem chwytania Kmicica. Dlatego to pan Andrzej i obce nazwisko przyjšł, i nawet stan odmienił. Omijajšc więc Łomżę i Ostrołękę, do których pierwejostrzeżenia dojœć mogły, pędził swe konie wraz z kompaniš ku Przasnyszowi, skšd na Pułtusk pragnšł się przebrać do Warszawy.Nim jednak do Przasnysza doszedł, czynił kršg nad granicš pruskš na Wšsosz, Kolno iMyszyniec, dlatego że Kiemlicze, znajšc dobrze tamtejsze puszcze, byli œwiadomi przejœć leœnych, a prócz tego mieli swe "komitywy" między Kurpiami, od których w nagłym razie mogli się pomocy spodziewać. Kraj nad granicš był już po większej częœcizajęty przez Szwedów, którzy jednak, ograniczajšc się na zajmowaniu miast znaczniejszych, niezbyt œmiele zapuszczali się w drzemišce i niezgłębione lasy, zamieszkałe przez ludnoœć zbrojnš, myœliwš, nigdy z lasów się nie wychylajšcš i tak jeszcze dzikš, że właœnie rok temu królowa Maria Ludwika kazała wznieœć kaplicę w Myszyńcu i osadziła w niej jezuitów, którzy mieli uczyć wiary i łagodzić obyczaje puszczańskiego ludu. - Im dłużej nie napotkamy Szwedów - mówił stary Kiemlicz - tym dla nas lepiej. - Musimy ich w końcu napotkać - odpowiadał pan Andrzej. - Kto ich napotka przy większym mieœcie, temu często bojš się krzywdy uczynić, bo jako w mieœcie jest zawsze jakowyœ rzšd i jakowyœ starszy komendant, do którego można skarżyć. Już ja się o to ludzi rozpytywał i wiem, że sš rozkazy od króla szwedzkiego, zabraniajšce swawoli i zdzierstwa. Ale mniejsze podjazdy, daleko od oczu komendantów wysyłane, nic na rozkazy nie zważajš i spokojnych ludzi łupiš. Płynęli więc lasami, nigdzie Szwedów nie spotykajšc, nocujšc po smolarniach i osadach leœnych. Między Kurpiami, chociaż prawie nikt z nich nie widział dotšd Szwedów, chodziły najrozmaitsze wieœci o najœciu kraju. Mówiono, że przybył lud zza morza, mowy ludzkiej nie rozumiejšcy, nie wierzšcy w Chrystusa Pana, Najœwiętszš Pannę ani we wszystkich œwiętych i dziwniedrapieżny. Inni prawili o nadzwyczajnym łakomstwie tych nieprzyjaciół na bydło, skóry, orzechy, miód i grzyby suszone, których jeœli im odmawiano, wówczas podpalali puszczę. Niektórzy twierdzili przeciwnie, że to jest naród wilkołaków, chętnie ludzkim mięsem, a mianowicie mięsem dziewczyn się karmišcy. Pod wpływem tych groŸnych wieœci, które w największe głębie puszczańskie zaleciały, jęli się Kurpikowie "poczuwać" i zhukiwać po lasach. Ci, którzy wyrabiali potaż i smołę, i ci, którzy zbieraniem chmielu się trudnili, i drwale, i rybitwowie, którzy zastawiali więcierze po zarosłych wybrzeżach Rosogi, i wnicznicy, i myœliwi, ipszczołowody, i bobrownicy zbierali się teraz po znaczniejszych osadach, słuchajšcopowiadań, udzielajšc sobie nowin i radzšc,jak by nieprzyjaciela, jeœliby się w puszczypokazał, wyżenšć. Kmicic, jadšc ze swym orszakiem, nieraz spotykał większe i mniejsze kupy tego ludu przybranego w konopne koszule i skóry wilcze, lisie lub niedŸwiedzie. Nieraz też zastępowano mu na przesmykach i pasach pytajšc: - Kto ty? Czy nie Szwed? - Nie! - odpowiadał pan Andrzej. - Niech ciebie Bóg broni! Pan Andrzej przypatrywał się z ciekawoœciš tym ludziom żyjšcym ustawicznie w mrokach leœnych, których twarzy nie opalało nigdy odkryte słońce; podziwiał ich wzrost, œmiałoœć wejrzenia, szczeroœć mowy i wcale niechłopskš fantazję. Kiemlicze, którzy ich znali, zapewniali pana Andrzeja, że nie masz nad nich strzelców wcałej Rzeczypospolitej. Jakoż zauważył, żewszyscy mieli dobre niemieckie rusznice, które z Prus za skóry wymieniali. Kazał im też swš sprawnoœć w strzelaniu okazywać izdumiewał się jej widokiem, a w duszy myœlał: "Gdyby mi przyszło partię zbierać, tu bym przyszedł". W Myszyńcu samym znalazł wielkie zgromadzenie. Przeszło stu strzelców trzymało ustawicznie straż przy misji, bo obawiano się, że Szwedzi tu najpierwej się pokażš, zwłaszcza że starosta ostrołęcki kazał wycišć drogę w lasach, aby księża, w misji osiedli, mogli mieć "do œwiata przystęp". Chmielarze, którzy swój towar dostawiali aż do Przasnysza tamtejszym sławnym piwowarom i z tego powodu uchodzili za ludzi bywałych, opowiadali, że w Łomży, w Ostrołęce i Przasnyszu roi się od Szwedów,którzy tak już tam gospodarujš jak w domui podatki wybierajš. Kmicic jšł namawiać Kurpiów, by nie czekajšc Szwedów w puszczy, uderzyli na Ostrołękę i wojnę rozpoczęli, a sam ofiarował się ich poprowadzić. Wielkš też między nimi znalazł ochotę, ale dwaj księżaodwiedli ich od tego szalonego czynu, przedstawiajšc, aby czekali, aż cały kraj się ruszy, i przedwczesnym wystšpieniem nie œcišgali na się okrutnej zemsty nieprzyjaciela. Pan Andrzej odjechał, ale żałował straconej sposobnoœci. Ta mu tylko pociecha została, iż przekonał się, że byle gdziekolwiek prochy wybuchły, to ani Rzeczypospolitej, ani królowi nie zbraknie w tych stronach na obrońcach. "Jeœli tak jest i gdzie indziej, tedyby możnapoczynać" - myœlał. I goršca jego natura rwała się ku prędkiemu poczynaniu, ale rozsšdek mówił: "Kurpie sami Szwedów nie zwojujš... Przejedziesz kawał kraju, obaczysz, przyjrzysz się, a potem posłuchasz królewskiego rozkazu". Jechał więc dalej. Wyjechawszy z puszcz głębokich na rubieże leœne, w okolicę gęœciej osiadłš, ujrzał po wszystkich wioskach ruch nadzwyczajny. Po drogach pełno było szlachty, jadšcej w brykach, kałamaszkach, kolasach lub konno. Wszystko to zdšżało do najbliższych miast imiasteczek, by na ręce komendantów szwedzkich składać przysięgę na wiernoœć nowemu panu. Wydawano im na to œwiadectwa, które miały osoby i majętnoœciochraniać. W stolicach ziem i powiatów ogłaszano "kapitulacje", warujšce wolnoœć wyznania i przywileje stanowi szlacheckiemu przysługujšce. Szlachta dšżyła z powinnš przysięgš nie tyle ochotnie, ile skwapliwie, bo opornym rozmaite groziły kary, a zwłaszcza konfiskaty i rabunki. Mówiono, że tu i ówdzie poczęli już Szwedzi, tak jak w Wielkopolsce, wkręcać podejrzanym palce wkurki od muszkietów. Powtarzano też z trwogš, że na bogatszych umyœlnie rzucanopodejrzenia, aby ich złupić. Wobec tego wszystkiego niebezpiecznie byłozostawać na wsi; zamożniejsi więc dšżyli do miast, aby siedzšc pod bezpoœrednim dozorem komendantów szwedzkich, uniknšć posšdzenia o praktyki przeciw królowi szwedzkiemu. Pan Andrzej pilnie nadstawiał ucha na to, co mówiła szlachta, a chociaż nie bardzo chciano z nim rozmawiać, jako z chudopachołkiem, tyle jednak wyrozumiał, że nawet najbliżsi sšsiedzi, znajomi ba! i przyjaciele nie mówiš między sobš o Szwedach i o nowym panowaniu szczerze. Narzekano wprawdzie głoœno na "rekwizycje" i rzeczywiœcie było o co, do każdej bowiem wsi, do każdego miasteczka przychodziły listy komendantów z rozkazemdostawienia wielkich iloœci zboża, chleba, soli, bydła, pieniędzy, i często owe rozkazyprzechodziły możnoœć, zwłaszcza że gdy wyczerpano jedne zapasy, żšdano drugich; kto zaœ nie płacił, temu przysyłano egzekucję, która w trójnasób tyle brała. Ale minęły dawne czasy! Każdy wycišgał sięjak mógł, sobie od ust odejmował i dawał ipłacił, narzekajšc i jęczšc, a w duszy myœlšc, że dawniej bywało inaczej. Do czasu pocieszano się wszakże, iż gdy czasywojenne przeminš, skończš się owe rekwizycje. Obiecywali to i sami Szwedzi mówišc, że niech jeno król cały kraj opanuje, zaraz po ojcowsku rzšdzić zacznie. Szlachcie, która odstšpiła własnego monarchy i ojczyzny, która przedtem, niedawno jeszcze, nazywała tyranem dobrego Jana Kazimierza, posšdzajšc go, żedo absolutum dominium dšży, która sprzeciwiała mu się we wszystkim, protestujšc na sejmikach i sejmach, a w łaknieniu nowoœci i przemiany doszła do tego, że niemal bez oporu uznała panem najeŸdŸcę, byle mieć jakowšœ odmianę - wstyd było teraz nawet i narzekać. Wszak Karol Gustaw uwolnił ich od tyrana, wszak dobrowolnie opuœcili prawego monarchę, wszak mieli owš odmianę, której pożšdano tak silnie. Dlatego to nawet najpoufalsi nie mówili szczerze pomiędzy sobš, co o owej odmianie myœlš, chętnie nakłaniajšc ucha tym, którzy twierdzili, że i zajazdy, i rekwizycje, i rabunki, i konfiskaty tylko czasowe a konieczne onera, które wnet przeminš, jak się Carolus Gustavus na polskim tronie upewni. - Ciężko, panie bracie, ciężko - mówił czasem szlachcic do szlachcica - ale tak i powinniœmy być radzi z nowego pana. Potentat to i wojownik wielki; ukróci on Kozaków, Turczyna pohamuje i Septentrionów od granic odżenie, a my ze Szwecjš we współce zakwitniem. - Choćbyœmy też i nieradzi byli - odpowiadałdrugi - co robić przeciw takiej potędze? Z motykš się na słońce nie porwiemy... Czasem też powoływano się na œwieżš przysięgę. Kmicic burzył się słuchajšc podobnych głosów i rozumowań, a raz, gdypewien szlachcic mówił przy nim w zajeŸdzie, że musi być wierny temu, komu poprzysišgł, pan Andrzej wykrzyknšł i rzekł mu: - Musisz mieć waćpan dwie gęby, jednš od prawdziwych, drugš od fałszywych przysišg, boœ i Janowi Kazimierzowi przysięgał! Było przy tym wiele i innej szlachty, bo sięto zdarzyło już niedaleko od Przasnysza. Usłyszawszy więc słowa Kmicica poruszyli się wszyscy; na jednych twarzach znać było podziw dla œmiałoœci pana Andrzeja, inni zapłonili się, wreszcie najpoważniejszyrzekł: - Nikt tu przysięgi dawnemu królowi nie łamał. Sam on nas uwolnił od niej, gdy z kraju zbiegł, do obrony jego się nie poczuwajšc. - Bodaj was zabito! - zakrzyknšł Kmicic. - Akról Łokietek ile to razy musiał z kraju uchodzić, a przecie wrócił, bo go naród nieodstšpił, gdyż bojaŸń boża jeszcze w sercach była! Nie Jan Kazimierz zbiegł, jeno przedawczykowie od niego odbiegli i teraz go kšsajš, by własne winy przed Bogiem i ludŸmi koloryzować! - Za œmiele mówisz, młodziku. Skšdżeœ jest, który nas, tutejszych ludzi, chcesz bojaŸni bożej uczyć? Patrz, aby cię Szwedzinie usłyszeli! - Kiedyœcie ciekawi, to wam powiem, żem jest z Prus Ksišżęcych i do elektora należę... Ale z sarmackiej krwi pochodzšc, do życzliwoœci się ku ojczyŸnie poczuwam i wstyd mi za zatwardziałoœć tego narodu. Tutaj szlachta, zapomniawszy gniewu, otoczyła go kołem i poczęła wypytywać ciekawie i skwapliwie: - Toœ waćpan z Prus Ksišżęcych?... A nuże, powiadaj, co wiesz! Coże tam elektor? Nie myœli nas ratować z opresji? - Z jakiej opresji?... Radziœcie z nowego pana, to nie gadajcie o opresji.. Jakeœcie 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żNP%c OuXc PÍ)c Qö,=c R3;  SS?* sobie posłali, tak œpijcie. - Radziœmy, bo nie możemy inaczej. Z mieczami nam nad karkiem stojš. Ale ty powiadaj tak, jakbyœmy byli nieradzi. - Dajcie mu się czego napić, niechże mu się język rozwišże. Mów œmiele; nie masz tu zdrajców między nami. - Wszyscyœcie zdrajcy! - huknšł pan Andrzej - i nie chcę z wami pić! parobcy szwedzcy! To rzekłszy wyszedł z izby, drzwiami trzasnšwszy, a oni pozostali we wstydzie i w zdumieniu; żaden nie chwycił za szablę, żaden nie ruszył za Kmicicem, aby się pomœcić za obelgę. On zaœ ruszył wprost do Przasnysza. Na kilkanaœcie stajań przed miastem ogarnšł go patrol szwedzki i wiódł do komendy. Rajtarów było w owym patrolu tylko szeœciu i podoficer siódmy, więc Soroka i trzej Kiemlicze poczęli poglšdać na nich łakomie jak wilcy na owce, a potem pytali oczyma Kmicica, czy się nie każe koło nich zawinšć. Pan Andrzej niemałej także doznawał pokusy, zwłaszcza że blisko płynęła Węgierka z brzegami obrosłymi sitowiem; ale się pohamował i pozwolił spokojnie prowadzić do komendy. Tam opowiedział się komendantowi, kto jest, że z kraju elektorskiego pochodzi i corocznie do Soboty z końmi jeŸdzi. Kiemlicze mieli też œwiadectwa, w które sięw Łęgu, jako w dobrze sobie znajomym mieœcie, zaopatrzyli; więc komendant, którysam był pruski Niemiec, nie czynił im trudnoœci, wypytywał tylko troskliwie, jakie konie prowadzš, i żšdał je widzieć. A gdy je czeladŸ Kmicicowa zgodnie z jego żšdaniem przypędziła, obejrzał je starannie i rzekł: - To ja kupię. Innemu zabrałbym i tak, ale żeœ z Prus, to cię i nie pokrzywdzę. Kmicic stropił się nieco; gdyby przyszło dosprzedaży, tym samym upadłby pozór jechania dalej i wypadałoby mu zawrócić doPrus. Podał więc cenę tak wysokš, że niemal dwa razy większš od rzeczywistej wartoœci koni. Nadspodziewanie, oficer ani się oburzył, ani targował. - Dobrze - rzekł. - Wegnać konie do szopy, a wam zapłatę wraz wyniosę. Kiemlicze uradowali się w sercach, lecz panAndrzej wpadł w gniew i poczšł klšć. Nie było jednak innej rady, jak zagnać konie. Inaczej padłoby zaraz podejrzenie na sprzedajšcych, że pozornie tylko handlujš. Tymczasem oficer wyszedł na powrót i podał Kmicicowi kawałek zapisanego papieru. - Co to? - rzekł pan Andrzej. - Pienišdze albo to samo co pienišdze, bo kwit. - A gdzie mnie zapłacš? - W głównej kwaterze. - A gdzie główna kwatera? - W Warszawie - odrzekł oficer uœmiechajšc się złoœliwie. - My za gotówkę tylko handlujemy... Jakże to? co to?... - poczšł jęczeć stary Kiemlicz.- Furto niebieska! Lecz Kmicic zwrócił się ku niemu i patrzšc nań groŸnie, rzekł: - U mnie słowo pana komendanta tyle co gotowizna, a do Warszawy chętnie pojedziem, bo tam u Ormian towarów zacnych dostać można, za które w Prusach dobrze zapłacš. Następnie, gdy oficer odszedł, rzekł pan Andrzej na pociechę Kiemliczowi: - Cicho, szelmo. Te kwity to najlepsze glejty, bo choćby i do Krakowa zajedziem z nimi skarżšc się, że nam płacić nie chcš. Łatwiej z kamienia ser wycisnšć niż pienišdze ze Szwedów... Ale to mi właœnie na rękę. Pludrak myœli, że nas wywiódł w pole, tymczasem nie wie, jakowš przysługęnam oddał... Tobie zaœ ja z własnej szkatuły za konie zapłacę, ażebyœ uszczerbku nie poniósł. Stary odetchnšł i już tylko ze zwyczaju nieprzestawał narzekać przez czas jakiœ: - Obdarli, zniszczyli, do nędzy przywiedli! Ale pan Andrzej rad był, widzšc drogę przed sobš otwartš, bo to z góry przewidywał, że i w Warszawie mu nie zapłacš, a prawdopodobnie i nigdzie - będzie więc mógł jechać coraz dalej, niby swojej poszukujšc krzywdy, chociażby do króla szwedzkiego, który pod Krakowem sięznajdował, zajęty oblężeniem dawnej stolicy. Tymczasem postanowił pan Andrzej zostać na noc w Przasnyszu, koniom wypoczšć i nie odmieniajšc swego przybranego nazwiska, porzucić jednak skórę chudopacholskš. Zauważył bowiem, że ubogiego koniuchę lekceważš wszyscy i prędzej każdy napadnie, mniej się odpowiedzialnoœci za pokrzywdzenie charłaka obawiajšc. Trudniej mu też było w tej skórze i do zamożniejszej szlachty mieć przystęp, a stšd trudniej wyrozumieć,co kto myœlał. Przybrał więc szaty stanowi swemu i urodzeniu odpowiednie i poszedł pod wiechy, aby się z braciš szlachtš nagadać. Lecz nie uradowało go to, co słyszał. Po zajazdach i szynkach szlachta piła zdrowie króla szwedzkiego i na szczęœcie protektora tršcała się kielichami ze starszyznš szwedzkš, œmiała się z drwin, jakich oficerowie pozwalali sobie z króla Jana Kazimierza i Czarnieckiego. Tak strach o własnš skórę i mienie upodlił ludzi, że wdzięczyli się do najeŸdŸców, skwapliwie podtrzymujšc ich dobry humor. Jednakże i owo upodlenie miało swojš granicę. Szlachta pozwalała drwić z siebie, z króla, z hetmanów, z pana Czarnieckiego,byle nie z religii, i gdy pewien kapitan szwedzki oœwiadczył, że taka dobra wiara luterska, jak i katolicka, siedzšcy obok młody pan Grabkowski, nie mogšc znieœć bluŸnierstwa, uderzył go w skroń obuszkiem, sam zaœ korzystajšc z tumultu wymknšł się z szynkowni i zginšł w tłumie.Zaczęto go œcigać, lecz przyszły wieœci, które zwróciły uwagę w innš stronę. Oto kurierowie nadbiegli z doniesieniami, że Kraków się poddał, że pan Czarniecki w niewoli i ostatnia zapora szwedzkiego panowania zniesiona. Szlachta oniemiała w pierwszej chwili, leczSzwedzi poczęli weselić się i wiwatować. W koœciele Œwiętego Ducha, w koœciele Bernardynów i w niedawno wzniesionym przez paniš Mostowskš klasztorze Bernardynek kazano bić w dzwony. Piechotairajtaria wystšpiły na rynek z browarów i postrzygalni w bojowym porzšdku i nuż dawać ognia z dział i muszkietów. Następnie wytoczono beczki z gorzałkš, miodem i piwem dla wojska i mieszczan, porozpalano beczki ze smołš i ucztowano do póŸnej nocy. Szwedzi powycišgali mieszczanki z domostw, by tańczyć z nimi, weselić się i swawolić. A wœród tłumów rozhukanego żołnierstwa włóczyły się gromady szlachty, która piła wraz z rajtarami i musiała udawać radoœć z upadku Krakowa i klęski pana Czarnieckiego.Kmicica obrzydzenie porwało i wczeœnie schronił się do swej kwatery na przedmieœciu, ale spać nie mógł. Trawiła go goršczka i wštpliwoœci obsiadły mu duszę; czy nie za póŸno nawrócił z drogi, gdy już cały kraj był w ręku szwedzkim. Przychodziło mu do głowy, że już wszystko stracone i Rzeczpospolita nigdy nie wydŸwignie się z upadku. "To już nie wojna nieszczęœliwa - myœlał sobie - która się utratš prowincji jakowej skończyć może, to zguba zupełna, to cała Rzeczpospolita prowincjš szwedzkš się staje... Samiœmy się do tego przyczynili, a ja lepiej niż kto inny!" Ta myœl paliła go, a sumienie gryzło. Sen od niego uciekał... Sam nie wiedział, co ma czynić: jechać dalej, zostać w miejscu czy wracać?... Choćby też kupę zebrał i Szwedów poczšł podchodzić, będš go œcigaćjak rozbójnika, nie jak żołnierza. Zresztš jest już w obcej okolicy, w której go nikt nie zna. Kto do niego przystanie? Zlatywali się do niego nieustraszeni ludzie na Litwie, gdy jako przesławny ich zwoływał, ale tu,choćby kto słyszał o Kmicicu, to go miał za zdrajcę i szwedzkiego przyjaciela, z pewnoœciš zaœ nikt nie słyszał o Babiniczu. Na nic to, na nic i do króla jechać, bo za póŸno... Na nic i na Podlasie jechać, bo go konfederaci za zdrajcę majš, na nic się na Litwę wracać, bo tam Radziwiłł włada, na nic zostawać, bo tu roboty nie ma żadnej. Najlepiej by ducha wyzionšć, by na ten œwiat nie patrzeć i przed zgryzotami uciec! Lecz na tamtym œwiecie zali będzie lepiej tym, którzy nagrzeszywszy, niczym win swych nie zgładzili i z całym ich ciężarem przed sšdem stanš? Kmicic rzucał się na swym łożu, jak gdyby na łożu tortur leżał.Podobnie nieznoœnych mšk nie przechodził nawet w chacie leœnej Kiemliczów. Czuł się silnym, zdrowym, przedsiębiorczym, dusza rwała się w nim do tego, by coœ poczynać, by działać, a tu wszystkie drogi były zamknięte, choć tłuc głowš o œcianę, nie masz wyjœcia; nie maszratunku i nie masz nadziei! Przemęczywszy się przez noc na łożu zerwał się do dnia, zbudził ludzi i ruszył z nimi przed siebie. Jechał ku Warszawie, ale sam nie wiedział,po co i dlaczego? Byłby na Sicz uciekł z desperacji, gdyby nie to, że czasy się zmieniły i że Chmielnicki razem z Buturlinem przycisnęli właœnie hetmana wielkiego koronnego pod Gródkiem, roznoszšc przy tym ogień i miecz na południowo-wschodnich krainach Rzeczypospolitej i zapuszczajšc aż pod Lublin drapieżne swe zagony. Po drodze do Pułtuska spotykał wszędy panAndrzej oddziały szwedzkie, eskortujšce wozy z żywnoœciš, zbożem, chlebami, piwem, i stada wszelkiego rodzaju bydła. Przy stadach i wozach szły gromady chłopów albo drobnej szlachty, płaczšc i jęczšc, bo ich z podwodami po kilkanaœcie mil cišgano. Szczęœliwy, komu z wozem do domu wrócić pozwolono, co nie zawsze się zdarzało, albowiem po dostawieniu spyży pędzili chłopstwo i brać zagonowš do robót, do poprawiania zamków, budowania szop, magazynów. Widział też pan Kmicic, że w pobliżu Pułtuska srożej obchodzili się Szwedzi z ludŸmi niż w Przasnyszu, i nie mogšc powodów zrozumieć, wypytywał o nie napotykanš po drodze szlachtę. - Im dalej ku Warszawie waœć pojedziesz - odpowiedział jeden z jadšcych - tym ich sroższymi obaczysz ciemiężycielami. Gdzie œwieżo przyjdš i jeszcze się nie ubezpieczš, tam sš łaskawsi. Rozkazy królewskie przeciw ciemiężycielom sami promulgujš i kapitulację ogłaszajš; ale gdzie się już czujš pewni i gdzie w pobliżu zamki jakowe obsadzili, tam wnet wszystkieprzyrzeczenia łamiš, względów żadnych niezachowujš, krzywdzš, obdzierajš, rabujš, na koœcioły, duchownych i na œwięte panienki nawet ręce podnoszš. Nic to tu jeszcze, ale co się w szczerej Wielkopolscedzieje, na to słów w ludzkiej gębie brakuje... Tu poczšł opowiadać szlachcie, co działo się w Wielkopolsce, jakich zdzierstw, gwałtów i zabójstw dopuszczał się srogi nieprzyjaciel, jak palce do kurków wkręcano, mękami morzono, ażeby się o pienišdzach wywiedzieć, jak księdza prowincjała Braneckiego w samym Poznaniuzabito, a nad ludem prostym znęcano się tak okropnie, że włosy w czuprynie dębem na samš myœl stawały. - Przyjdzie do tego wszędzie - mówił szlachcic. - Kara boska... Sšd ostateczny bliski... Corazgorzej i gorzej, a znikšd poratowania!... - Dziwne mi to - rzekł Kmicic - bo ja nietutejszy i humorów ludzkich w tych stronach nie znam, że tak waszmoœciowie znosicie cierpliwie owe uciski, szlachtš i ludŸmi rycerskimi będšc? - Z czymże się porwiemy? - odpowiedział szlachcic - z czym?... W ich ręku zamki, fortece, armaty, prochy, muszkiety, a namptaszniczki nawet poodejmowano. Była jeszcze nadzieja w panu Czarnieckim, ale gdy on w więzach, a król jegomoœć na Œlšsku, kto o oporze pomyœli?... Ręce sš, jeno nie ma nic w rękach i głowy nie ma... - I nadziei nie ma! - rzekł głucho Kmicic. Tu przerwali rozmowę, bo nadjechali na oddział szwedzki wiodšcy wozy, drobnš szlachtę i "rekwizycje". Dziwny to był widok. Wšsaci i brodaci rajtarowie siedzieli na spasłych jak byki koniach; każden wsparty w bok prawš rękš, z kapeluszem na bakier, z dziesištkami gęsi i kur natroczonych przy kulbace, jechał wœród tumanu pierza. Patrzšc na ich wojownicze i dumne twarze łatwo było poznać, jak im było pańsko, wesoło i bezpiecznie. A braciadrobna szła piechotš przy wozach, niejedenboso, z głowami pospuszczanymi na piersi, zhukana, trwożliwa, częstokroć biczami do poœpiechu naglona. Kmicicowi, gdy to ujrzał, wargi poczęły siętrzšœć jak w febrze i jšł powtarzać do owego szlachcica, z którym jechał: - Oj! ręce swędzš, ręce swędzš, ręce swędzš! - Cicho waœć, na miłosierdzie boże! - odrzekł szlachcic - zgubisz siebie, mnie i dziatki moje! Nieraz jednak miał pan Andrzej przed sobšjeszcze dziwniejsze widoki. Oto czasem między oddziałami rajtarskimi spostrzegał idšce z nimi mniejsze lub większe gromadki szlachty polskiej, ze zbrojnš czeladziš, wesołe, œpiewajšce, pijane, a ze Szwedamiiz Niemcami za pan brat. - Jakże to? - pytał Kmicic - jednš szlachtę przeœladujš i gnębiš, z drugš w komitywę wchodzš? Muszš to być chyba zagorzali sprzedawczykowie owi obywatele, których między żołnierstwem widzę? - Nie tylko to sprzedawczykowie zagorzali, ale gorzej, bo heretycy - odpowiedział szlachcic. - Ciężsi oni od Szwedów nam katolikom; oni to najwięcej rabujš, dwory palš, panny porywajš, prywatnych uraz dochodzš. Cały kraj od nich w trwodze, bo całkiem bezkarnie im wszystko uchodzi, i łatwiej u komendantów szwedzkich na Szweda znajdziesz sprawiedliwoœć niż na swojego heretyka. Każdy komendant, byleœ słowo pisnšł, zaraz ci odpowie: "Nie mam ja go prawa œcigać, bo nie mój człowiek - idŸcie do waszych trybunałów". A jakie tamteraz trybunały, jaka egzekucja, gdy wszystko w szwedzkim ręku? Gdzie Szwed nie trafi, tam heretycy go doprowadzš, a na koœcioły i duchownych głównie oni ich excitant. Tak się mszczš na ojczyŸnie matceza to, iż gdy w innych chrzeœcijańskich krajach słusznie za swoje praktyki i bezeceństwa byli przeœladowani, ona im przytułek zapewniła i wolnoœć ich bluŸnierczej wiary... Tu szlachcic urwał i spojrzał niespokojnie na pana Kmicica. - Ale waszmoœć powiadasz się być z Prus Ksišżęcych, toœ sam może luter? - Niech mnie Bóg od tego uchroni - odrzekł pan Andrzej. - Z Prus jestem, ale z rodu od wieków katolickiego, bo my do Prus z Litwy przyszli. - To chwała Najwyższemu, bom się zlškł. Mój mospanie, quod attinet Litwy, i tam dysydentów nie brak, i naczelnika swego potężnego w Radziwille majš, który tak wielkim zdrajcš się okazał, że chyba z jednym Radziejowskim w paragon wejœć może. - Bogdaj mu diabli duszę z gardła wycišgnęli, nim Nowy Rok nadejdzie! - krzyknšł z zawziętoœciš Kmicic. - Amen! - odrzekł szlachcic - jeszcze i jegosługom, jego pomocnikom, jego katom, o których aż tu do nas wieœci zabiegły, a bezktórych nie byłby on się ważył na zgubę tej ojczyzny. Kmicic pobladł i nie odrzekł ani słowa. Nie wypytywał też, nie œmiał pytać, o jakich topomocnikach, sługach i katach ów szlachcicprawi. Jadšc wolno, dojechali póŸnym wieczorem do Pułtuska; tam wezwano Kmicica do biskupiego pałacu, alias zamku, żeby się komendantowi opowiedział. - Dostawiam konie wojskom jego szwedzkiejmiłoœci - rzekł pan Andrzej - i mam kwity, z którymi do Warszawy po pienišdze jadę. Pułkownik Izrael (tak nazywał się ów komendant) uœmiechnšł się pod wšsami i rzekł: - O, spiesz się waœć, spiesz się, a weŸ z powrotem wóz, abyœ miał na czym owe pienišdze odwozić. - Dziękuję za radę - odrzekł pan Andrzej - itak rozumiem, że wasza miłoœć drwi sobie ze mnie... Ale ja po swoje pojadę, choćby mido samego króla jegomoœci jechać przyszło! - JedŸ, swego nie daruj! - rzekł Szwed - wcale grzeczna kwota ci się należy. - Przyjdzie taki czas, że mi zapłacicie! - odrzekł wychodzšc Kmicic. W samym mieœcie trafił znów na uroczystoœci, bo uciecha z powodu wzięcia Krakowa trzy dni trwać miała. Dowiedział się jednak, że w Przasnyszu przesadzono może umyœlnie tryumf szwedzki; pan kasztelan kijowski nie dostał się wcale do niewoli, ale uzyskałprawo wyjœcia z wojskiem, broniš i zapalonymi lontami przy działach z miasta. Mówiono, że miał się udać na Œlšsk. Niewielka to była pociecha, ale zawsze pociecha. W Pułtusku stały znaczne siły, które stamtšd pod wodzš Izraela miały się udać nad granicę pruskš, aby nastraszyć elektora, więc ani miasto, ani zamek, lubo bardzo obszerny, ani przedmieœcia nie mogły pomieœcić żołnierzy. Tu po raz pierwszy ujrzał też Kmicic wojsko w koœciele stojšce. We wspaniałej gotyckiej kolegiacie, fundowanej przeszło dwieœcie lat temu przez biskupa Giżyckiego, stała najemna niemiecka piechota. Wnętrze œwištyni płonęło œwiatłem jak w czasie rezurekcji, bo na kamiennej posadzce płonęły porozpalane ognie. Kotły dymiły w ogniskach. Około beczek z piwem kupiło sięobce żołnierstwo, złożone ze starych rabusiów, którzy całe Niemcy katolickie splšdrowali i którym zapewne nie pierwszy raz przyszło nocować w koœciele. Więc wewnštrz rozlegał się gwar i okrzyki. Zachrypłe głosy œpiewały obozowe pieœni; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żTPţ UNíc €V;c WN! c XX0ű c YS> słychać było wrzaski i uciechy niewiast, które w owych czasach włóczyły się zwykle za wojskiem. Kmicic stanšł w otwartych drzwiach; przezdymy wœród czerwonych płomieni ujrzał czerwone, porozpalane trunkiem, wšsate twarze żołdaków siedzšcych na beczkach i pijšcych piwo; innych rzucajšcych koœci lubgrajšcych w karty; innych sprzedajšcych ornaty; innych obejmujšcych ladacznice poprzybierane w jaskrawe suknie. Wrzaski,œmiechy, brzęk kufli i szczęk muszkietów, echa grzmišce w sklepieniach głuszyły go. Głowa mu się zakręciła, oczy nie chciały wierzyć temu, na co patrzyły, dech zamarłmu w piersi; piekło nie mniej by go przeraziło. Wreszcie porwał się za włosy i wybiegł powtarzajšc jak w obłškaniu: - Boże, ujmij się! Boże, skarz! Boże, ratuj! Rozdział 10 W Warszawie od dawna gospodarowali już Szwedzi. Ponieważ Wittenberg, właœciwy rzšdca miasta i przywódca załogi, znajdował się w tej chwili w Krakowie, więc rzšdy w jego zastępstwie sprawiał Radziejowski. Nie mniej nad dwa tysišce żołnierza stało we właœciwym mieœcie, objętym wałami, i po jurydykach do wałówprzylegajšcych, zabudowanych wspaniałymigmachami koœcielnymi i œwieckimi. Zamek i miasto nie były zniszczone, bo pan Wessel, starosta makowski, oddał je bez boju, samzaœ wraz z załogš umknšł pospiesznie, obawiajšc się zemsty osobistego swego nieprzyjaciela Radziejowskiego. Lecz gdy pan Kmicic zaczšł się rozglšdać bliżej i dokładniej, ujrzał na wielu domach œlady drapieżnych ršk. Były to domy tych mieszkańców, którzy pouciekali z miasta nie chcšc znosić obcego panowania lub którzy stawili opór w chwili, gdy Szwedzi wdzierali się na wały. Z pałaców pańskich, po jurydykach się wznoszšcych, te tylko zachowały dawnš œwietnoœć, których właœciciele duszš i ciałem stali przy Szwedach. Stał więc w całej œwietnoœci pałac Kazanowskich, bo Radziejowski go chronił, i jego własny, i pana choršżego Koniecpolskiego, i ów, któryWładysław IV wystawił, a który potem Kazimirowskim zwano, lecz księże gmachy zrujnowano znacznie; Denhofowy był na wpół zburzony, kanclerski albo tak zwany Ossolińskich przy Reformackiej ulicy zrabowany do szczętu. Przez okna wyglšdalinajemnicy niemieccy, a owe kosztowne meble, które nieboszczyk kanclerz takim nakładem z Włoch sprowadzał, owe skóry florenckie, gobeliny holenderskie, misterne biurka, perłowš macicš wykładane, obrazy, statuy bršzowe i marmurowe, zegary weneckie i gdańskie, szkła przednie- albo leżały jeszcze w bezładnych stosachna podwórcu, albo już spakowane czekały, by je, gdy się pora zdarzy, wysłano Wisłš ku Szwecji. Pilnowały tych kosztownoœci straże, ale tymczasem niszczały na powietrzu i deszczu. W wielu innych miejscach mogłeœ toż samo ujrzeć, a choć stolica poddała się bez boju,przecie stało już trzydzieœci olbrzymich szkut na Wiœle, gotowych do wywiezienia łupu. Miasto wyglšdało jakby cudzoziemskie. Na ulicach słychać było więcej obcych mów niż polskiej; wszędy spotykałeœ żołnierzy szwedzkich, niemieckich, najemników francuskich, angielskich i szkockich, w najrozmaitszych strojach, w kapeluszach, w czółnowych grzebieniastych hełmach, w kaftanach, pancerzach, półpancerzach, w pończochach lub szwedzkich butach z cholewami jak konwie. Wszędy obca pstrocizna, obce stroje, obce twarze, obcepieœni. Nawet konie miały inne kształty od tych, do których oko przywykło. Nazlatywało się też mnóstwo Ormian o ciemnych twarzach i czarnych włosach, przykrytych kolorowymi jarmułkami; ci łupskupywać przybyli. Ale najbardziej dziwiła niezmierna iloœć Cyganów, którzy, nie wiadomo dlaczego, przycišgnęli ze wszystkich stron kraju za Szwedami do stolicy. Szatry ich stały wedlepałacu Ujazdowskiego i po całej jurydyce kapitulnej, tworzšc jakoby osobne płócienne miasto w murowanym. Wœród tych tłumów różnojęzycznych miejscowi mieszkańcy nikli prawie; dla własnego też bezpieczeństwa radzi siedzieli zamknięci w domostwach, mało siępokazujšc i spiesznie chodzšc po ulicach. Czasem tylko jaka kareta pańska, spieszšcapo Krakowskim Przedmieœciu ku zamkowi, otoczona hajdukami, pajukami lub wojskiem w strojach polskich, przypominała, że to jest polskie miasto. Tylko w niedziele i œwięta, gdy dzwony oznajmiały nabożeństwo, tłumy wychodziłyz domów i stolica dawny przybierała pozór,chociaż i wówczas przed koœciołami stawały płotem szeregi obcych żołdaków, aby przypatrywać się niewiastom, pocišgać je za suknie, gdy przechodziły ze spuszczonymi oczyma, œmiać się, a czasem œpiewać pieœni bezecne przed koœciołami, właœnie wówczas gdy w koœciołach msze œpiewano. Wszystko to przemknęło jak majak przed zdziwionymi oczyma pana Andrzeja, ale długo w Warszawie miejsca nie zagrzał, bonie znajšc nikogo, nie miał przed kim duszyotworzyć. Nawet z owš szlachtš polskš, która bawiła w mieœcie i zajmowała publiczne gospody, pobudowane od czasu króla Zygmunta III na ulicy Długiej, nie wszedł pan Kmicic w bliższš komitywę. Zaczepiał wprawdzie tego i owego, by się nowin wywiedzieć, ale byli to zagorzali stronnicy szwedzcy, którzy w oczekiwaniu na powrót Karola Gustawa wieszali się przyRadziejowskim i przy szwedzkich oficerach,w nadziei uzyskania starostw, skonfiskowanych majętnoœci prywatnych i koœcielnych i rozmaitych wyderkafów. Wartbył każdy z nich, by mu w oczy plunšć, od czego Kmicic zresztš nie bardzo się wstrzymywał. O mieszczanach tylko słyszał Kmicic, iż dawnych czasów, pogršżonej ojczyzny i dobrego króla żałujš. Szwedzi przeœladowali ich srodze, zabierali domy, wyciskali kontrybucje, więzili. Mówiono też, że cechy miały broń ukrytš, zwłaszcza płatnerze, rzeŸnicy, kuœnierze ipotężny cech szewiecki, że wyglšdajš cišglepowrotu Jana Kazimierza, nadziei nie tracš i przy lada pomocy z zewnštrz gotowi by byli na Szwedów uderzyć. Kmicic słyszšc to uszom nie wierzył i w głowie nie chciało mu się mieœcić, żeby ludzie nikczemnego stanu i nikczemnej kondycji więcej mieli okazywać miłoœci dla ojczyzny i wiary dla prawego pana niż szlachta, która wraz z urodzeniem powinnate sentymenta na œwiat przynosić. Ale właœnie szlachta i magnaci stawali przySzwedach, a lud prosty najwięcej miał chęci do oporu, i nieraz bywały zdarzenia, że gdy Szwedzi zapędzali w celu wzmocnienia Warszawy prostactwo do robót, prostacy woleli znosić chłostę i więzienie, œmierć nawet samš, aniżeli się do utwierdzenia szwedzkiej potęgi przyczyniać. Za Warszawš wrzało w kraju jak w ulu. Wszystkie drogi, miasta i miasteczka zajętebyły przez żołnierstwo, poczty pańskie i szlacheckie, panów i szlachtę Szwedom służšcš. Wszystko było zabrane, ogarnięte,podbite, wszystko było tak szwedzkie, jakby ten kraj zawsze był w ich ręku. Pan Andrzej nie spotykał innych ludzi, tylkoalbo Szwedów, albo stronników szwedzkich,albo ludzi zdesperowanych, obojętnych, którzy do głębi duszy byli przekonani, że już wszystko przepadło. Nikt o oporze nie myœlał, spełniano cicho i z poœpiechem takie rozkazy, o których połowę albo i dziesištš częœć pełno by w dawniejszych czasach było opozycyj i protestacyj. Postrach doszedł do tego stopnia, że ci nawet, których krzywdzono, wysławiali głoœno łaskawego protektora Rzeczypospolitej. Dawniej nieraz bywało, że swoich własnych, cywilnych i wojskowych, deputatów do egzakcji przyjmował szlachcic z rusznicš i na czele zbrojnej czeladzi - dziœ rozpisywano podatki, jakie się Szwedom rozpisać podobało, a szlachta oddawała je tak pokornie, jak owce oddajš wełnę postrzygaczom. Zdarzało się nieraz,że jeden i ten sam podatek wybierano dwa razy. Próżno było zasłaniać się kwitami - dobrze jeszcze, jeżeli egzekwujšcy oficer nie umoczył w winie dawnego kwitu i nie kazał go zjeœć okazicielowi. Nic i to! "Vivatprotector!" - wykrzykiwał szlachcic, a gdy oficer odjechał, kazał co prędzej parobkowi leŸć na dach patrzyć, czy drugi nie nadjeżdża. I gdybyż tylko kończyło się wszystko na kontrybucjach szwedzkich, alegorsi od nieprzyjaciela byli, tak tu jak i wszędzie, przedawczykowie. Dochodzono dawnych prywat, dawnych uraz, przesypywano kopce, zajmowano łški i lasy, a przyjacielowi szwedzkiemu wszystko uchodziło płazem. Najgorsi zaœ byli dysydenci. Mało tego. Z ludzi nieszczęœliwych, desperatów, swawolników i kosterów potworzyły się kupy zbrojne. Tenapadały chłopów i szlachtę. Pomagali im maruderowie szwedzcy, niemieccy i wszelakiego rodzaju hultajstwo. Kraj zapłonšł pożarami; nad miastami cišżyła zbrojna pięœć żołnierska, w lasach zbój napadał. O poprawie Rzeczypospolitej, o ratunku, o zrzuceniu jarzma nikt nie myœlał... Nadziei nikt nie miał... Zdarzyło się, że pod Sochaczewem hultajstwo szwedzkie i niemieckie obległo pana Łuszczewskiego, starostę sochaczewskiego, zaskoczywszy go w prywatnej jego majętnoœci, w Strugach. Ów, wojennego humoru będšc, choć stary, bronił się mocno. Nadjechał właœnie na to pan Kmicic, a że mu już cierpliwoœć jako wrzód nabrała, gotowy pęknšć z lada powodu, więc pękła właœnie pod Strugami. Pozwolił tedy "prać" Kiemliczom i sam uderzył na szturmujšcych tak potężnie, że rozbił ich, wysiekł, nikogo nie żywił, jeńców nawet potopić kazał. Pan starosta, któremu pomoc jako z nieba spadła, przyjšł wybawiciela dziękczynnie i zaraz częstował, a pan Andrzej widzšc przed sobš personata i statystę, a przy tym człowieka starej daty, wyznał mu swš nienawiœć do Szwedów i jšł wypytywać, co też o przyszłych losach Rzeczypospolitej myœli, w tej nadziei, że mu pan starosta wleje jakowyœ balsam do duszy. Lecz pan starosta całkiem odmienne miał na to, co się stało, zapatrywanie i rzekł: - Mój moœci panie! Nie wiem, co bym był waćpanu powiedział, gdybyœ mnie był spytał wówczas, kiedy miałem jeszcze rude wšsy i umysł cielesnymi humorami zaćmiony, ale dziœ mam wšsy siwe i eksperiencję siedmdziesięciu lat na karku, widzę rzeczy przyszłe, bom grobu bliski, przeto ci powiem, że potęgi szwedzkiej nie tylko my, choćbyœmy się poprawili z błędównaszych, ale cała Europa nie złamie... - Jakże to być może? Skšdże się to wzięło?! - zakrzyknšł Kmicic. - Kiedyż to Szwecja takš potęgš była? Zali polskiego narodu nie więcej na œwiecie, zali nie możem mieć wojska więcej? Zali to wojsko w męstwie Szwedom kiedykolwiek ustępowało? - Naszego narodu jest dziesięć razy tyle; dostatków Bóg nam tak przymnożył, że w moim starostwie sochaczewskim więcej się pszenicy rodzi niż w całej Szwecji, a co domęstwa, to ja byłem pod Kircholmem, gdzieœmy w trzy tysišce husarii oœmnaœcie tysięcy najlepszego szwedzkiego wojska w proch roznieœli. - Ba, jeœli tak - rzekł Kmicic, któremu aż oczy zaœwieciły na kircholmskie wspomnienie - jakież sš tedy ziemskie przyczyny, dla których byœmy ich i teraz nie mogli pokonać? - Najpierw to - mówił starzec powolnym głosem - żeœmy zmaleli, a oni uroœli, że nas przez nas samych własnymi rękoma naszymi zwojowali, jako poprzednio zwojowali Niemców przez Niemców. Taka wola boża i nie masz potęgi, powtarzam, która by się im dziœ oprzeć mogła! - A jeœli szlachta do upamiętania przyjdzie iwedle pana swego się skupi, jeżeli wszyscyza broń schwycš, co wasza moœć radzisz wtedy uczynić i co sam uczynisz? - Tedy pójdę z innymi, polegnę i każdemu radzę polec, bo potem przyjdš takie czasy, na które lepiej nie patrzeć... - Nie mogš przyjœć gorsze! jako żywo, nie mogš!... To niepodobieństwo!.. - zawołał Kmicic. - Widzisz waszmoœć - rzekł pan starosta - przed końcem œwiata i przed sšdem ostatecznym przyjdzie antychryst, i powiedziano jest, że Ÿli wezmš wtedy górę nad sprawiedliwymi, szatani będš po œwiecie chodzić, wiarę przeciwnš prawdziwej opowiadać i do niej ludzi nawracać. Z dopuszczenia bożego zło wszędzie zwycięży, aż do onego momentu, w którym trębacze anielscy otršbiš koniec œwiata... Tu pan starosta przechylił się na tył fotelu, na którym siedział, przymknšł oczyi mówił dalej cichym, tajemniczym głosem: - Powiedziano jest, że znaki będš... Znaki nasłońcu w postaci ręki i miecza były... Boże,bšdŸ miłoœciw nam grzesznym!... li biorš górę nad sprawiedliwymi, bo Szwed i jego stronnicy zwyciężajš... Wiara prawdziwa upada, bo oto luteranie się podnoszš... Ludzie! zali nie widzicie, że dies irae, dies illa się zbliża... Ja mam lat siedmdziesišt, nad brzegiem Styksu stoję, przewoŸnika i łodzi wyglšdam... Ja widzę!... Tu umilkł pan starosta, a Kmicic poczšł patrzeć na niego ze strachem, bo racje wydały mu się słuszne, wywody trafne, więc zlškł się sšdu i zastanowił się mocno.Lecz pan starosta na niego nie patrzył, jeno przed siebie, i w końcu rzekł: - I jakże tu Szwedów zwyciężyć, kiedy to dopuszczenie boże, wola wyraŸna, w proroctwach odgadnięta i przepowiedziana...Oj, do Częstochowy ludziom, do Częstochowy!... I znowu pan starosta umilkł. Słońce zachodziło właœnie, i już tylko bokiem zaglšdajšc do komnaty, łamało się w tęczę na gomółkach szklanych, w ołów oprawnych, i czyniło smugi siedmiobarwne na podłodze. Reszta komnaty była w mroku.Kmicicowi coraz bardziej stawało się straszno i chwilami zdawało mu się, że niech tylko œwiatło ono zginie, a wraz trębacze anielscy ozwš się na sšd. - O jakich proroctwach wasza moœć mówisz? - spytał wreszcie starostę, bo milczenie jeszcze wydało mu się straszniejsze. Starosta, zamiast odpowiedzieć, zwrócił się ku drzwiom przyległej komnaty i zawołał: - Oleńka! Oleńka! - Na Boga! - krzyknšł pan Kmicic - kogo waœć wołasz?... W tej chwili wierzył we wszystko, wierzył, że jego Oleńka, cudem z Kiejdan przeniesiona, ukaże się jego oczom. I zapomniał o wszystkim, wzrok utkwił wedrzwiach i czekał bez tchu w piersi. - Oleńka! Oleńka! - powtórzył starosta. Drzwi się otworzyły: weszła nie Billewiczówna, ale panna piękna, szczupła, wysoka, trochę do Oleńki podobna z powagi w twarzy i spokoju rozlanego w obliczu. Była blada, może chora, a może niedawnymnapadem przerażona, i szła z oczyma spuszczonymi, tak jakoœ lekko i cicho, jak gdyby jš jaki powiew posuwał. - To córka moja - rzekł starosta. - Synów w domu nie masz. Sš przy panu krakowskim, a z nim razem przy naszym elekcie nieszczęsnym. Po czym zwrócił się do córki: - Waćpanna podziękuj naprzód temu mężnemu kawalerowi za ratunek, a po wtóre przeczytaj nam proroctwo œwiętej Brygidy. Dziewczyna skłoniła się przed panem Andrzejem i wyszła, a po chwili wróciła z drukowanymi œwistkami w ręku i stanšwszyw owym œwietle tęczowym poczęła czytać dŸwięcznym i słodkim głosem: - Proroctwo œwiętej Brygidy: "Pokażę ci wprzód pięciu królów i państwa ich: Gustaw, syn Eryka, osieł leniwy, ponieważ zaniedbawszy prawe nabożeństwo, przeszedł na fałszywe. Porzuciwszy apostolskš wiarę, wprowadził do królestwaaugsburskie wyznanie, kładšc skazę za sławę sobie. Patrz Eklezjastę, gdzie o Salomonie powiada, że skaził sławę swojš przez bałwochwalstwo... - Słyszysz waœć? - spytał starosta pokazujšc Kmicicowi wielki palec lewej ręki,inne zaœ trzymajšc gotowe do porachunku. - Słyszę. "Eryk, syn Gustawa, wilk, dla nienasyconej chciwoœci - czytała panna - czym wszystkich ludzi i braterskš Janowš œcišgnšł na się nienawiœć. Naprzód Jana (podejrzywajšc go o praktyki z DuńczykiemiPolskš) wojnš utrapił, a ujšwszy go wraz zżonš, przez cztery lata w podziemiu trzymał. Jan wreszcie z więzienia wydobyty i przez odmiennoœć fortuny wspomożon, zwojowawszy Eryka, wyzuł goz korony i do wiekuistej stršcił ciemnicy. Otóż nieprzewidziany wypadek!" - Uważaj - rzekł starosta. - To już drugi! Panna czytała dalej: "Jan, brat Eryka, orzeł wyniosły, trzykrotny zwycięzca nad Erykiem, Duńczykiem i Septentrionem. Syn jego Zygmunt na tron polski obrany, w którego krwi zacnoœć mieszka. Chwała latoroœlom jego!" - Pojmujesz? - pytał starosta. - Niech Bóg przysporzy lat Janowi Kazimierzowi! - odrzekł Kmicic. "Karol, ksišżę Sudermanii: baran, gdyż jegobarany prowadzš trzodę, tak on Szwedów przywiódł ku nieprawoœci. Tenże miotał sięprzeciw sprawiedliwoœci". - To już czwarty! - przerwał starosta. "Pišty Gustaw Adolf - czytała panna - baranek zabity, lecz nie bez skazy, któregokrew była przyczynš utrapienia i niezgody".- Tak! to Gustaw Adolf - rzekł starosta. - Obozowe pieœni; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żZPú c [JU0 \Ÿżc €]^#nc ^Ě1Ą a Krystynie nie masz wzmianki, bo tylko sami mężowie sš wyliczeni. Czytaj teraz waćpanna zakończenie, które do dzisiejszych czasów akurat się odnosi. Panna czytała, co następuje: "Szóstego ci pokażę, któren lšd i morze zakłóci i prostych zasmuci... który czas kary mojej w ręku swoim położy. Jeżeli chyżo swego nie doœcignie, zbliży się nań sšd mój i pozostawi państwo w utrapieniu, i stanie się, jako napisano: rokosz siejš, a utrapienie i boleœć odmierzš. Nie tylko nawiedzę to królestwo, ale miasta bogate i możne, albowiem przywołano głodnego, który dostatki ich pożre. Nie zabraknie zła wewnętrznego i obfitować będš niezgody. Panować będš głupi, a mędrcy i starce nie podejmš głowy. Czeœć i prawda upadnš, aż przyjdzie, który gniew mój przebłaga i który duszy swej nie oszczędzi dla miłoœci prawdy". - Masz waœć! - rzekł starosta. - Wszystko się tak sprawdza, że œlepy chybaby wštpił! - odrzekł Kmicic. - Przeto i Szwedzi nie mogš być zwyciężeni - odrzekł starosta. - Aż przyjdzie ten, który duszy nie oszczędzi dla miłoœci prawdy! - zakrzyknšłKmicic. - Nadzieję proroctwo zostawuje! Więc nie sšd, jeno zbawienie nas czeka! - Sodoma miała być oszczędzona, gdyby w niej dziesięciu sprawiedliwych się znalazło - odrzekł starosta - ale się ich i tylu nie znalazło. Tak samo nie znajdzie się ów, który duszy nie oszczędzi dla miłoœci prawdy, i godzina sšdu wybije. - Panie starosto, panie starosto, nie może być! - odrzekł Kmicic. Nim pan starosta odpowiedział, drzwi się otwarły i do izby wszedł niemłody już człowiek, w pancerzu i z muszkietem w ręku. - Pan Szczebrzycki? - pytał starosta. - Tak jest - odpowiedział nowo przybyły - słyszałem, iż hultajstwo jaœnie wielmożnego pana obległo, i na ratunek z czeladziš pospieszam. - Bez woli bożej włos człowiekowi z głowynie spadnie - odrzekł starzec. - Już mnie ten kawaler z opresji uwolnił... A waœć skšd jedziesz? - Z Sochaczewa. - Słyszałeœ co nowego? - Co nowina, to gorsza, jaœnie wielmożny starosto. Nowe nieszczęœcie... - Co się stało? - Województwa: krakowskie, sandomierskie,ruskie, lubelskie, bełskie, wołyńskie i kijowskie poddały się Karolowi Gustawowi. Akt już podpisany i przez posłów, i przez Karola. Starosta poczšł kiwać głowš, wreszcie zwrócił się do Kmicica: - Patrz! - rzekł - i ty jeszcze myœlisz, że znajdzie się ów, który duszy swej nie oszczędzi dla miłoœci prawdy? Kmicic szarpać poczšł włosy w czuprynie. - Desperacja! desperacja - powtarzał w uniesieniu. A pan Szczebrzycki mówił dalej: - Prawiš też, że te resztki wojska, które przy panu hetmanie Potockim się znajdujš, już wypowiadajš posłuszeństwo i do Szweda chcš iœć. Hetman podobno zdrowia i życia między nimi niepewien, musi uczynić, co zechcš. - Rokosz siejš, a utrapienie i boleœć odmierzš - rzekł starosta. - Kto chce pokutować za grzechy, temu czas! Lecz Kmicic nie mógł już słuchać dłużej ani proroctw, ani nowin; chciał jak najprędzej sišœć na koń i na wietrze głowęochłodzić. Zerwał się więc i poczšł żegnaćstarostę. - A dokšd to tak spieszno? - zapytał go starzec. - Do Częstochowy, bom też grzesznik! - Tedy nie zatrzymuję, chociaż rad bym ugoœcić, ale to sprawa pilniejsza, bo dzień sšdu niedaleko. Kmicic wyszedł, a za nim wyszła panna chcšc w zastępstwie ojca honory odjeżdżajšcemu uczynić, bo starosta na nogi już szwankował. - Ostawaj w dobrym zdrowiu, panienko - rzekł Kmicic - nie wiesz, jakom ci życzliwy!- Jeœliœ mi waćpan życzliwy - odrzekła na to panna - to uczyńże mi jednš przysługę. Waćpan jedziesz do Częstochowy... oto czerwony złoty... weŸ go, proszę, i oddaj na mszę w kaplicy. - Na czyjš intencję? - spytał Kmicic. Prorokini spuœciła oczy, smutek oblał jej twarz, a jednoczeœnie słabe rumieńce wybiły na policzki i odrzekła cichym, do szmeru liœci podobnym głosem: - Na intencję Andrzeja, aby go Bóg z grzesznej drogi nawrócił... Kmicic cofnšł się dwa kroki, oczy wytrzeszczył i ze zdumienia przez chwilę nic przemówić nie mógł. - Na rany Chrystusa! - rzekł wreszcie - coto za dom? Gdzie ja jestem?... Same proroctwa, wróżby i wskazówki... Waćpannazwiesz się Oleńka i na intencję grzesznego Andrzeja na mszę dajesz?... To nie może być prosty trafunek, to palec boży... to... to... jać oszaleję!... Na Boga, oszaleję!... - Co waćpanu jest? Lecz on chwycił jš gwałtownie za ręce i poczšł nimi potrzšsać. - Prorokujże mi dalej, mów do końca!... Jeżeli ów Andrzej się nawróci i winy zmaże, zali Oleńka jemu wiary dochowa?... Mów, odpowiadaj, bo nie odjadę bez tego!... - Co waćpanu jest? - Zali Oleńka mu wiary dochowa? - powtarzał Kmicic. Pannie nagle łzy puœciły się z oczu. - Do ostatniego tchnienia, do godziny œmierci! - odrzekła ze łkaniem. Jeszcze nie dopowiedziała, a już Kmicic grzmotnšł się jak długi jej do nóg. Chciała uciekać, nie puœcił i całujšc jej stopy, powtarzał: - Jam także grzeszny Andrzej, który nawrócić się pragnie!... Ja mam także swojšOleńkę umiłowanš. Niechże twój się nawróci, a moja mi wiary dochowa... Niech słowa twoje proroctwem będš... Balsam i nadzieję wlałaœ mi do duszy strapionej... Bóg ci zapłać, Bóg zapłać! Po czym zerwał się, siadł na koń i odjechał. Rozdział 11 Słowa panny staroœcianki sochaczewskiej wielkš napełniły pana Kmicica otuchš i przez trzy dni nie wychodziły mu z głowy. W dzień na koniu, w nocy na łożu rozmyœlał o tym, co się przytrafiło, i zawsze dochodził do wniosku, że nie mógł to być prosty przypadek, ale prędzej wskazówka boża i przepowiednia, że jeœli wytrwa, jeœli z dobrej drogi nie zejdzie, z tej właœnie, którš mu Oleńka ukazała, to dziewczyna mu wiary dochowa i dawnym afektem obdarzy. "Bo jeœli staroœcianka - rozmyœlał pan Kmicic - dochowuje obserwancji swojemu Andrzejowi, który dotšd poprawy nie zaczšł, to i dla mnie, majšcego szczerš intencję służenia ojczyŸnie, cnocie i królowi, nie zagasła jeszcze nadzieja!" Lecz z drugiej strony nie brakło panu Andrzejowi i umartwień. Intencję szczerš miał, ale czy nie za póŸno się z niš wybrał? Czy jeszcze była jakakolwiek droga, jakakolwiek sposobnoœć? Rzeczpospolita z każdym dniem zdawała siębyć więcej pogršżonš i trudno było zamykać oczu na straszliwš prawdę, że niemasz dla niej ratunku. Niczego sobie więcejnie życzył Kmicic, jak poczynać jakowšœ robotę, lecz ludzi chętnych nie widział. Coraz nowe postacie, coraz nowe twarze przewijały się przed nim w czasie podróży,ale ich widok, słuchanie ich rozmów i dyskusyj odbierało tylko resztę nadziei. Jedni duszš i ciałem przeszli do szwedzkiego obozu, szukajšc w nim własnej prywaty; ci pili, hulali i weselili sięjak na stypie, topišc w kielichach i rozpuœcie wstyd i szlachecki honor. Drudzy rozprawiali w niepojętym zaœlepieniuo potędze, jakš utworzy Rzeczpospolita w połšczeniu ze Szwecjš, pod berłem pierwszego w œwiecie wojownika, i tacy byli najniebezpieczniejsi, bo przekonani szczerze, że orbis terrarum musi przed takim aliansem uchylić głowy. Trzeci, jak pan starosta sochaczewski, ludzie zacni i ojczyŸnie życzliwi, badali znaki na ziemi i niebie, powtarzali proroctwa i dopatrujšc woli bożej we wszystkim, co się działo, i nieugiętego przeznaczenia, dochodzili do wniosku, że nie masz nadziei, że nie masz ratunku, że koniec œwiata się zbliża - więc byłoby szaleństwem o ziemskim wybawieniu, nie o niebieskim zbawieniu myœleć. Inni na koniec kryli się po lasach lub z życiem uchodzili za granicę. Tak więc spotykał pan Kmicic jeno wyuzdanych, zepsutych, szalonych albo trwożliwych, albo zdesperowanych; nie spotykał ufajšcych. A tymczasem fortuna szwedzka rosła. Wieœć, że resztki wojska buntujš się, zmawiajš, grożš hetmanom i chcš przejœć do Szwedów, nabierała z każdym dniem pewnoœci. Pogłoska, że pan choršży Koniecpolski ze swojš dywizjš poddał się Karolowi Gustawowi, jak grom rozgrzmiała po wszystkich krańcach Rzeczypospolitej i wypędziła resztę wiary z serc, bo przecie pan Koniecpolski był to zbaraski rycerz. Za nim poszli pan starosta jaworowski i ksišżęDymitr Wiœniowiecki, którego nie powstrzymało nieœmiertelnš sławš okryte nazwisko. Poczęto już wštpić i o panu marszałku Lubomirskim. Ci, którzy go dobrze znali, twierdzili, że ambicja rozum w nim i miłoœćdo ojczyzny przewyższa, że dotšd stał przy królu, bo mu pochlebiało, że oczy wszystkich były nań zwrócone, iż go jedni i drudzy cišgnęli, zapraszali, iż mu wmawiano, że losy ojczyzny trzyma w ręku. Lecz wobec szczęœcia szwedzkiego poczšł się wahać, ocišgać i coraz wyraŸniej dawał, gwoli własnej dumie, uczuć nieszczęsnemu Janowi Kazimierzowi, iż może go zbawić albo ostatecznie pogršżyć. Król tułacz siedział w Głogowej i z garœci wiernych, którzy los jego dzielili, coraz ktoœ go opuszczał i do Szwedów przechodził. Tak słabi łamiš się w dniach niedoli, nawet tacy, którym pierwszy porywserca uczciwš i ciernistš drogš iœć każe. Karol Gustaw przyjmował ich z otwartymi rękoma, nagradzał, obietnicami obsypywał,resztę wiernych kusił i przecišgał, coraz szerzej panowanie roztaczał; sama fortunausuwała mu sprzed nóg wszelkie przeszkody, polskimi siłami Polskę podbijał, bez boju zwyciężał. Szeregi wojewodów, kasztelanów, urzędników koronnych i litewskich, całe tłumy zbrojnej szlachty, całe choršgwie niezrównanej jazdy polskiej stały w jego obozie, patrzšc w oczy nowego pana, gotowe na jego skinienie. Resztki wojsk koronnych coraz natarczywiej wołały na swego hetmana: "IdŸ, skłoń siwš głowę przed majestatem Karola... IdŸ, bo chcemy do Szwedów należeć!" - Do Szwedów! do Szwedów! I na poparcie słów błyskało tysišce szabel. Jednoczeœnie zaœ wojna paliła się cišgle na wschodzie. Straszliwy Chmielnicki Lwów znowu obległ, a zastępy jego sprzymierzeńców, przepływajšc wedle niezdobytych murów Zamoœcia, rozlewały się po całym województwie lubelskim, samego Lublina sięgajšc. Litwa była w rękach szwedzkich i Chowańskiego. Radziwiłł rozpoczšł wojnę na Podlasiu; elektor zwłóczył i lada chwila mógł ostatni cios konajšcej Rzeczypospolitej zadać, tymczasem w Prusach Królewskich się umacniał. Poselstwa ze wszech stron dšżyły do królaszwedzkiego, winszujšc mu szczęœliwego podboju. Zbliżała się zima, liœcie spadały z drzew, stada kruków, wron i kawek opuœciwszy lasy unosiły się nad wsiami i miastami Rzeczypospolitej. Za Piotrkowem wjechał znów Kmicic w oddziały szwedzkie, które zajmowały wszystkie trakty i goœcińce. Niektóre, po zdobyciu Krakowa, maszerowały ku Warszawie, mówiono bowiem, że Karol Gustaw odebrawszy hołd od południowych iwschodnich województw i podpisawszy "kapitulację" czeka tylko jeszcze na poddanie się owych resztek wojska stojšcych pod panem Potockim i Lanckorońskim, po czym zaraz do Prus ruszy i dlatego wojska naprzód wysyła. Panu Andrzejowi nie tamowano nigdzie drogi, bo w ogóle szlachta nie wzbudzała podejrzeń i mnóstwo zbrojnych pocztów cišgnęło razem ze Szwedami; inni jechali doKrakowa to pokłonić się nowemu panu, to uzyskać od niego cokolwiek, nikogo więc niepytano ani o glejty, ani o paszporty, tym bardziej że w pobliżu Karola, udajšcego łaskawoœć, nie œmiano nikogo turbować. Ostatni nocleg przed przybyciem do Częstochowy wypadł panu Andrzejowi w Kruszynie, ale zaledwie się roztasował, przybyli tam goœcie. Naprzód nadcišgnšł oddział szwedzki, około stu koni wynoszšcy, pod dowództwem kilku oficerówi poważnego jakiegoœ kapitana. Był to mšż w œrednim wieku, postawy doœć wspaniałej, rosły, silny, pleczysty, z bystrymi oczyma, a jakkolwiek i strój nosiłobcy, i zgoła na cudzoziemca wyglšdał, jednakże wszedłszy do karczmy przemówiłdo pana Andrzeja najczystszš polszczyznš, wypytujšc się go, kto jest i dokšd jedzie? Pan Andrzej powiedział tym razem, iż jest szlachcicem z Sochaczewskiego, albowiem dziwnym mogłoby się to wydawać oficerowi, gdyby poddany elektorski zapuœcił się aż w tak odległe strony. Natomiast dowiedziawszy się, iż pan Andrzej jedzie do króla szwedzkiego ze skargš, iż mu należnej sumy nie chcš wypłacić, oficer ów rzekł: - Przy wielkim ołtarzu najlepiej się modlić, i słusznie waćpan czynisz, że do samego króla jedziesz, bo choć u niego tysišce spraw na głowie, przecie nikomu ucha nie odmawia, a już na was, szlachtę, tak łaskaw, że aż Szwedzi wam zazdroszczš. - Aby tylko pienišdze były w skarbie... - Karol Gustaw to nie wasz dawny Jan Kazimierz, który nawet u Żydów zapożyczaćsię musiał, bo co miał, to zaraz pierwszemu proszšcemu oddał. Zresztš, byle się pewna impreza udała, to pieniędzy w skarbcu nie zabraknie. - O jakiej imprezie wasza moœć mówisz? - Za mało się znamy, panie kawalerze, abym ci się miał spuœcić z sekretu. Wiedz jeno to, że za tydzień albo za dwa skarbieckróla szwedzkiego tak będzie ciężki jako sułtański. - To chyba jaki alchemik pieniędzy mu narobi, bo ich w tym kraju skšdinšd nie dostać. - W tym kraju? Doœć rękę œmiele wycišgnšć.A na œmiałoœci nam nie braknie. Dowód w tym, że tu panujem. - Prawda! prawda! - rzekł Kmicic - bardzoœmy z tego panowania radzi, zwłaszcza jeœli nas nauczycie, jakim sposobem pienišdze jak wióry zbierać... - Te sposoby były w waszej mocy, ale wy byœcie woleli z głodu poginšć niż jeden grosz stamtšd wzišć. Kmicic spojrzał bystro na oficera. - Bo sš takie miejsca, na które strach nawet i Tatarom rękę podnieœć! - rzekł. - Zanadtoœ domyœlny, panie kawalerze - odpowiedział oficer - i to pamiętaj, że nie do Tatarów, jeno do Szwedów po pienišdze jedziesz. Dalszš rozmowę przerwało przybycie nowego pocztu. Oficer widocznie go oczekiwał, bo wypadł pospiesznie z karczmy. Kmicic zaœ wyszedł za nim i stanšł we drzwiach sieni, aby się przyjrzeć, kto przyjeżdża. Naprzód zajechała zamknięta kolaska zaprzężona w cztery konie, a otoczona oddziałem szwedzkich rajtarów, i zatrzymała się przed karczmš. Ów oficer, który z Kmicicem rozmawiał, posunšł się ku niej żywo í otworzywszy drzwiczki złożył głęboki ukłon siedzšcej wewnštrz osobie. "Musi być ktoœ znaczny... - pomyœlał Kmicic.Tymczasem z karczmy wyniesiono płonšce pochodnie. Z karety wysiadł poważny personat, czarno z cudzoziemska ubrany w płaszcz długi do kolan, podbity tołubem lisim, i w kapeluszu z piórami. Oficer chwycił pochodnię z ršk rajtara i skłoniwszy się raz jeszcze, rzekł: - Tędy, ekscelencjo! Kmicic cofnšł się co prędzej do zajazdu, a oni weszli zaraz za nim. W izbie oficer skłonił się po raz trzeci i rzekł: - Ekscelencjo! Jestem Weyhard Wrzeszczowicz, ordinarius prowiantmagister jego królewskiej moœci Karola Gustawa, wysłany z eskortš na spotkanie waszej ekscelencji. - Miło mi poznać tak zacnego kawalera - rzekł czarno ubrany personat oddajšc ukłon za ukłon. - Czy ekscelencja chce zatrzymać się dłużej, czy dalej zaraz jechać?... Jego królewska moœć pilno życzy sobie widzieć waszš ekscelencję. - Miałem zamiar zatrzymać się w Częstochowie dla nabożeństwa - odrzekł nowo przybyły - ale w Wieluniu odebrałem wiadomoœć, że jego królewska moœć rozkazuje mi œpieszyć, więc trochę wypoczšwszy ruszymy dalej, a tymczasem odpraw wasza moœć dawnš eskortę i podziękuj kapitanowi, który jš prowadził. Oficer poszedł wydać odpowiednie rozkazy.Pan Andrzej zatrzymał go po drodze. - Kto to jest? - spytał. - Baron Lisola, wysłannik cesarski, który zbrandenburskiego dworu udaje się do naszego pana - odpowiedział oficer. To rzekłszy wyszedł, a po chwili wrócił. - Rozkazy waszej ekscelencji spełnione - rzekł do barona. - Dziękuję - odpowiedział Lisola. I z wielkš, chociaż bardzo pańskš uprzejmoœciš wskazał Wrzeszczowiczowi miejsce naprzeciw siebie. - Wicher coœ poczyna na dworcu œwistać - rzekł - i deszcz zacina. Może wypadnie dłużej popaœć. Tymczasem pogawędzimy przed wieczerzš. Co tu słychać? Słyszałem, że małopolskie województwa poddały się jego szwedzkiej miłoœci. - Tak jest, ekscelencjo. Jego królewska moœć czeka tylko jeszcze na poddanie się reszty wojsk, po czym zaraz do Warszawy i do Prus wyruszy. - Zali to pewna, że oni się poddadzš? - Deputaci wojskowi już sš w Krakowie. Zresztš, nie mogš inaczej uczynić, bo nie majš wyboru. Jeœli do nas nie przejdš, Chmielnicki ich do nogi wytępi. bozowe pieœni; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż_Pţ c `NŘc a&°c bÖ+vc cL:" Lisola pochylił swš rozumnš głowę na piersi. - Straszne, niesłychane rzeczy! - rzekł. Rozmowa była prowadzona w niemieckim języku. Kmicic nie tracił z niej ani jednego słowa. - Ekscelencjo - odpowiedział Wrzeszczowicz - co się stało, to się stać musiało. - Może być; trudno jednak nie mieć kompasji dla tej potęgi, która w oczach naszych upadła, i kto nie jest Szwedem, boleć nad tym musi. - Ja nie jestem Szwedem, ale gdy sami Polacy nie bolejš, nie poczuwam się i ja do tego - odparł Wrzeszczowicz. Lisola spojrzał na niego uważnie. - Prawda,że nazwisko waszmoœci nieszwedzkie. Z jakiego narodu, proszę? - Jestem Czech. - Proszę! zatem cesarza niemieckiego poddany?... Więc spod jednego pana jesteœmy. - Jestem w służbie najjaœniejszego króla szwedzkiego - odrzekł z ukłonem Wrzeszczowicz. - Nie chcę ja bynajmniej tej służbie ubliżyć! - odparł Lisola - ale takie służby bywajš przemijajšce, będšc zaœ poddanym naszego miłoœciwego pana, gdziekolwiek waszmoœć byœ był, komukolwiek byœ służył, nie możesz kogo innego za przyrodzonego zwierzchnika uważać. - Tego nie neguję. - Więc też powiem szczerze waszmoœci, że pan nasz boleje nad tš przeœwietnš Rzeczpospolitš, nad losem wspaniałego jej monarchy i nie może łaskawym ani chętnymokiem spoglšdać na tych swoich poddanych, którzy się do ostatecznej ruiny przyjaznegopaństwa przykładajš. Co waszmoœci uczynili Polacy, że im takš nieżyczliwoœć okazujesz?... - Ekscelencjo! siła mógłbym na to odpowiedzieć, ale obawiam się nadużyć cierpliwoœci waszej ekscelencji. - Waszmoœć wydajesz mi się być nie tylko znamienitym oficerem, ale i rozumnym człowiekiem, a mnie mój urzšd nakazuje patrzeć, słuchać, o racje wypytywać; mówwięc waszmoœć choćby najobszerniej i nie obawiaj się znużyć mej cierpliwoœci. Owszem, jeœli zgłosisz się kiedy do służby cesarskiej, czego ci najmocniej życzę, znajdziesz wasza moœć we mnie przyjaciela, który cię wytłomaczy i racje twoje powtórzy, jeœliby ci za złe twojš dzisiejszš służbę poczytać chciano. - Tedy wypowiem wszystko, co mam na myœli. Jako wielu szlachty, młodszych synów, tak i ja musiałem fortuny poza granicami kraju szukać, przybyłem więc tutaj, gdzie i naród jest mojemu pokrewny,icudzoziemców chętnie do służby zażywajš. - le waszš moœć przyjęto? - Dano mi żupy solne w zawiadywanie. Znalazłem przystęp do chleba, do ludzi i do samego króla. Obecnie służę Szwedom, a jednak, gdyby mnie kto za niewdzięcznika chciał poczytać, wręcz bym mu musiał zanegować. - A to z jakich racyj? - A z jakich racyj można więcej ode mnie wymagać niż od Polaków samych? Gdzie sš dziœ Polacy? Gdzie senatorowie tego królestwa, ksišżęta, magnaci; szlachta, rycerstwo, jeœli nie w obozie szwedzkim? Aprzecie to oni pierwsi powinni wiedzieć, co im czynić należy, gdzie zbawienie, a gdzie zguba dla ich ojczyzny. Ja idę za nimi, więcktóryż z nich ma mnie prawo nazwać niewdzięcznikiem? Czemu to ja, cudzoziemiec, mam być wierniejszym królowi polskiemu i Rzeczypospolitej niż oni sami? Czemu miałbym pogardzać służbš, o którš oni sami się proszš? Lisola nie odrzekł nic. Wsparł głowę na ręku i zamyœlił się. Zdawałoby się, że słucha poœwistu wiatru i szumu jesiennego dżdżu, który poczšł zacinać w okna karczmy. - Mów waszmoœć dalej - rzekł wreszcie - zaprawdę szczególne rzeczy mi mówisz. - Ja szukam fortuny tam, gdzie jš znaleŸć mogę - rzekł Wrzeszczowicz - a że ten naród ginie, nie potrzebuję się o to więcej troszczyć od niego samego. Zresztš choćbym się troszczył, nic by to nie pomogło, bo oni zginšć muszš! - A to dlaczego? - Naprzód dlatego, że sami tego chcš; po wtóre, że na to zasługujš. Ekscelencjo! jestli na œwiecie drugi kraj, gdzie by tyle nieładu i swawoli dopatrzyć można?... Co tuza rzšd? - Król nie rzšdzi, bo mu nie dajš...Sejmy nie rzšdzš, bo je rwš... Nie masz wojska, bo podatków płacić nie chcš; nie masz posłuchu, bo posłuch wolnoœci się przeciwi; nie masz sprawiedliwoœci, bo wyroków nie ma komu egzekwować i każdy możniejszy je depce; nie masz w tym narodzie wiernoœci, bo oto wszyscy pana swego opuœcili; nie masz miłoœci do ojczyzny, bo jš Szwedowi oddali za obietnicę, że im po staremu w dawnej swawoli żyć nie przeszkodzi... Gdzie by indziej mogło się coœ podobnego przytrafić? Który by w œwiecie naród nieprzyjacielowi do zawojowania własnej ziemi pomógł? Który by tak króla opuœcił, nie za tyraństwo, nie za złe uczynki, ale dlatego, że przyszedł drugi, mocniejszy? Gdzie jest taki, co by prywatę więcej ukochał, a sprawę publicznš więcej podeptał? Co oni majš, ekscelencjo?... Niechże mi kto choć jednš cnotę wymieni: czy statecznoœć, czy rozum, czy przebiegłoœć, czy wytrwałoœć, czy wstrzemięŸliwoœć? Co oni majš? Jazdę dobrš? tak! i nic więcej... To i Numidowie zeswej jazdy słynęli, i Galowie, jak to w rzymskich historykach czytać można, sławnego mieli komunika, a gdzież sš? Zginęli, jak i ci zginšć muszš. Kto ich chce ratować, ten jeno czas próżno traci, bo onisami nie chcš się ratować!... Jeno szaleni, swawolni, Ÿli i przedajni tę ziemię zamieszkujš! Wrzeszczowicz ostatnie słowa wymówił z prawdziwym wybuchem nienawiœci, dziwnej w cudzoziemcu, który chleb znalazł wœród tego narodu, ale Lisola nie dziwił się. Wytrawny dyplomata znał œwiat i ludzi, wiedział, że kto nie umie płacić sercem swemu dobroczyńcy, ten gorliwie szuka w nim win, by nimi własnš niewdzięcznoœć osłonić. Zresztš może i przyznawał on słusznoœć Wrzeszczowiczowi, więc nie protestował, natomiast spytał nagle: - Panie Weyhard, czy waćpan jesteœ katolikiem? Wrzeszczowicz zmieszał się. - Tak jest, ekscelencjo! - odpowiedział. - Słyszałem w Wieluniu, że sš tacy, którzynamawiajš jego królewskš moœć Karola Gustawa, ażeby klasztor jasnogórski zajšł... Czy to prawda? - Ekscelencjo! klasztor leży blisko œlšskiej granicy, i Jan Kazimierz snadnie od niego zasiłki mieć może. Musimy go zajšć, aby temu przeszkodzić... Jam pierwszy zwrócił na to uwagę i dlatego jego królewska moœć mnie tę funkcję powierzył. Tu Wrzeszczowicz urwał nagle, przypomniał sobie Kmicica siedzšcego w drugim końcu izby i podszedłszy ku niemu spytał: - Panie kawalerze, rozumiesz po niemiecku?- Ani słowa, choćby mi kto zęby rwał! - odpowiedział pan Andrzej. - A to szkoda, bo chcieliœmy do rozmowy zaprosić. To rzekłszy zwrócił się do Lisoli:- Jest tu obcy szlachcic, ale po niemiecku nie rozumie, możemy mówić swobodnie. - Nie mam nic tajnego do powiedzenia - odrzekł Lisola - ale ponieważ jestem także katolik, nie chciałbym, aby œwiętemu miejscu stała się jaka krzywda... Że zaœ jestem pewien, iż i najjaœniejszy cesarz ten sam ma sentyment, tedy będę prosił jego królewskiej moœci, aby mnichów oszczędził. A waćpan nie spiesz się z zajmowaniem, aż do nowej rezolucji. - Mam wyraŸne, chociaż tajemne instrukcje; waszej ekscelencji tylko ich nie zatajam, bo cesarzowi, panu memu, zawszechcę wiernie służyć. Mogę jednak waszš ekscelencję w tym uspokoić, że œwiętemu miejscu żadna profanacja się nie stanie. Jam katolik... Lisola uœmiechnšł się i chcšc prawdę z mniej doœwiadczonego człowieka wydobyć, spytał żartobliwie: - Ale skarbca mnichom przetrzšœniecie? Niebędzie bez tego? Co? - To się może zdarzyć - odrzekł Wrzeszczowicz. - Najœwiętsza Panna talarów w przeorskiej skrzyni nie potrzebuje. Skoro wszyscy płacš, niechże imnichy płacš. - A jeœli się będš bronili? Wrzeszczowicz rozœmiał się. - W tym kraju nikt się nie będzie bronił, a dzisiaj już i nie może się nikt bronić. Mieli po temu czas!... teraz za póŸno! - Za póŸno - powtórzył Lisola. Na tym skończyła się rozmowa. Po wieczerzy odjechali. Kmicic pozostał sam. Była to dla niego najgorsza noc ze wszystkich, jakie spędził od czasu wyjazduz Kiejdan. Słuchajšc słów Weyharda Wrzeszczowicza musiał się wszelkimi siłami powstrzymywać, aby nie krzyknšć mu: "Łżesz, psie!" - i z szablš na niego nie wpaœć. I jeœli tego nie uczynił, to dlatego, że niestety czuł i uznawał prawdę w słowach cudzoziemca, strasznš, palšcš jakogień, ale rzetelnš. "Co bym mu mógł rzec? - mówił sobie - czym, prócz pięœci, zanegować? jakie dowody przytoczyć?... Prawdę szczekał... Bodaj go zabito!... A i ów cesarski statysta przyznał mu, że już po wszystkim i na wszelkš obronę za póŸno". Kmicic w znacznej częœci może dlatego tak cierpiał, że owo "za póŸno" było wyrokiemnie tylko dla ojczyzny, ale i dla jego prywatnego szczęœcia. A przecie już tej męki miał dosyć, już mu i sił nie stawało, bo przez całe tygodnie nic innego nie słyszał, tylko: że wszystko przepadło, że nie czas już, że za póŸno. Żaden promyk nadziei nie padł mu nigdzie w duszę. Jadšc coraz dalej, dlatego się tak œpieszył,dlatego dniami i nocami jechał, żeby uciec przed tymi wróżbami, żeby wreszcie znaleŸć jakš okolicę, jakiego człowieka, który by mu wlał chociaż kroplę pociechy. Tymczasem znajdował coraz większy upadek, coraz większš desperację. Wreszcie słowa Wrzeszczowicza przepełniły ten kielich goryczy i żółci; wykazały mu jasno to, co było dotšd niewyraŸnym poczuciem, że nie tyle Szwedzi, Septentrionowie i Kozacy zabili ojczyznę, ile cały naród. "Szaleni, swawolni, Ÿli i przedajni tę ziemięzamieszkujš - powtarzał za Wrzeszczowiczem pan Kmicic - i nie masz innych!... Króla nie słuchajš, sejmy rwš, podatków nie płacš, nieprzyjacielowi sami do zawojowania tej ziemi pomagajš. Muszš zginšć! Dla Boga! żeby choć jedno łgarstwo mu zadać! Zali prócz jazdy nie masz w nas nic dobrego, żadnej cnoty, jeno zło samo?" Pan Kmicic szukał w duszy odpowiedzi. Tak już był zmęczony i drogš, i zmartwieniami,iwszystkim, co przeszedł, że mu się zaczęło w głowie mšcić. Poczuł, że jest chory, i owładnęło go œmiertelne znużenie. W mózgu czynił mu się coraz większy chaos. Przesuwały się twarze znajome i nieznajome, te, które znał dawniej, i te, które w czasie drogi napotkał. Owe figury rozprawiały jakby na sejmie, przytaczały sentencje, proroctwa, a wszystkim chodziło o Oleńkę. Ona czekała ratunku od pana Kmicica, ale Wrzeszczowicz powstrzymywał go za ramiona i patrzšc mu w oczy, powtarzał: "Za póŸno! co szwedzkie, to szwedzkie!" - aBogusław Radziwiłł œmiał się i wtórował Wrzeszczowiczowi. Po czym wszyscy poczęli krzyczeć: "Za póŸno! za póŸno! za póŸno!" - i chwyciwszy Oleńkę, znikli z niš gdzieœ w ciemnoœciach. Panu Kmicicowi wydało się, że Oleńka i ojczyzna to to samo i że obie zgubił i dobrowolnie Szwedom wydał. Wówczas chwytał go żal tak niezmierny, żesię budził i spoglšdał zdumionymi oczyma wokoło siebie albo też nasłuchiwał wiatru,który w kominie, w œcianach, w dachu œwistał różnymi głosami i wygrywał przezwszystkie szpary jak na organach. Lecz widzenia wracały. Oleńka i ojczyzna znów zlewały się w jego umyœle w jednš istotę, którš Wrzeszczowicz uprowadzał mówišc: "Za póŸno! za póŸno!" Tak przegoršczkował pan Andrzej całš noc.W chwilach przytomnoœci myœlał, że przyjdzie mu zachorować obłożnie, i już chciał wołać Sorokę, by mu krew puszczał. Lecz tymczasem poczęło œwitać; Kmicic zerwał się i wyszedł przed zajazd. Zaledwie pierwszy brzask rozpraszał ciemnoœci; dzień zapowiadał się pogodnie; chmury pozbijały się w długie taœmy i pasma na zachodzie, ale wschód był czysty; na blednšcym zwolna niebie migotały nie poprzesłaniane oparami gwiazdy. Kmicic zbudził ludzi, sam przybrałsię w œwišteczne suknie, bo nadchodziła właœnie niedziela, i ruszyli w drogę. Po złej, bezsennej nocy był Kmicic znużonyna ciele i duszy. Ani ów ranek jesienny, blady, ale rzeŸwy, szronisty i pogodny, nie mógł rozproszyć smutku gniotšcego serce rycerza. Nadzieja wypaliła się w nim do ostatniego ŸdŸbła i zgasła jak lampa, w której oliwy zabrakło.Co mu przyniesie ten dzień? Nic! Te same smutki, to samo utrapienie, prędzej przyrzuci ciężaru na duszę, z pewnoœciš nie ujmie. Jechał więc w milczeniu, utkwiwszy oczy wjakiœ punkt bardzo błyszczšcy na widnokręgu. Konie parskały na pogodę; ludzie poczęli œpiewać sennymi głosami jutrznię. Tymczasem rozwidniało się coraz bardziej,niebo z bladego stawało się zielone i złote,a ów punkt na widnokręgu poczšł tak błyszczeć, że oczy mrużyły się od tego blasku. Ludzie przestali œpiewać i wszyscy patrzyli w tamtš stronę, wreszcie Soroka rzekł: - Dziwo czy co?... Toć tam zachód, a jakby słońce wschodziło? Istotnie, owo œwiatło rosło w oczach, z punktu uczyniło się kołem, z koła koliskiem- z dala rzekłbyœ, że ktoœ zawiesił nad ziemiš olbrzymiš gwiazdę siejšcš blaski niezmierne. Kmicic i jego ludzie patrzyli ze zdumieniem na owo zjawisko œwietliste, drgajšce, promienne, nie wiedzšc, co majš przed oczyma. Wtem od Kruszyny chłop nadjechał w drabinkach. Kmicic zwróciwszy się ku niemuujrzał, iż chłop czapkę trzymał w ręku i patrzšc w owo œwiatło modlił się. - Chłopie? - spytał pan Andrzej - a co się to tak œwieci? - Koœciół jasnogórski! - odrzekł kmieć. - Chwała Najœwiętszej Pannie! - zakrzyknšłKmicic i czapkę zdjšł z głowy, za nim uczynili toż samo jego ludzie. Po tylu dniach zmartwień, zwštpienia i zawodów uczuł nagle pan Andrzej, że stajesię z nim coœ dziwnego. Ledwie słowa: "Koœciół jasnogórski!", przebrzmiały mu wuszach, gdy smutek opadł z niego, jakoby kto rękš odjšł. Ogarnęła rycerza jakaœ niewypowiedziana bojaŸń, pełna czci, ale zarazem nieznana radoœć, wielka, błoga. Odtego koœcioła, jarzšcego się na wysokoœci w pierwszych promieniach słońca, biła nadzieja, której pan Kmicic dawno nie zaznał, otucha, której na próżno szukał, siła niepokonana, na której chciał się oprzeć. Wstšpiło weń jakoby nowe życie i poczęło kršżyć po żyłach wraz ze krwiš. Odetchnšł tak głęboko, jak chory budzšcy się z goršczki, z nieprzytomnoœci. A koœciół lœnił się coraz bardziej, jakby wszystko œwiatło słoneczne w siebie zabrał. Cała kraina leżała u jego stóp, a on patrzył na niš z wysokoœci, rzekłbyœ: stróż jej i opiekun. Kmicic długo oczu nie mógł oderwać od tego œwiatła i nasycał, i koił się jego widokiem. Ludzie jego mieli twarze poważnei przejęte obawš. Wtem odgłos dzwonu rozległ się w cichym rannym powietrzu. - Z koni! - zawołał pan Andrzej. Zeskoczyli wszyscy z kulbak i klęknšwszy na drodze, rozpoczęli litanię. Kmicic jš odmawiał, a żołnierze odpowiadali chórem. Nadjechały przez ten czas nowe wozy; chłopi, widzšc modlšcych się na drodze ludzi, przyłšczyli się do nich i coraz większa czyniła się gromada. Gdy wreszcie skończono modlitwy, powstałpan Andrzej, a za nim i jego ludzie, lecz szli już dalej piechotš, prowadzšc konie za uzdy i œpiewajšc: "Witajcie, jasne podwoje... Pan Andrzej szedł tak rzeŸwy, jakby skrzydła miał u ramion. W skrętach drogi koœciół to niknšł, to ukazywał się na przemian. Gdy przesłoniły go wyniosłoœci lub parowy, zdawało się Kmicicowi, że ciemnoœć œwiat ogarnia, lecz gdy znowu rozbłyskał, wówczas rozpromieniały się i wszystkie twarze. Tak szli długo. Koœciół, klasztor i otaczajšce go mury widniały coraz wyraŸniej, stawały się coraz wspanialsze, ogromniejsze. Dojrzeli wreszcie i miasto w dali, a pod górš całe szeregi domów i chat,które przy ogromie koœcielnym wydawały się tak małe jako gniazda ptasie. Była to niedziela, więc gdy słońce wybiło się już dobrze w górę, droga zaroiła się wozami i pieszym ludem cišgnšcym na nabożeństwo. Z wysokich wież poczęły huczeć dzwony większe i mniejsze, napełniajšc powietrze wspaniałym dŸwiękiem. Była w tym widoku i w tych głosach spiżowych jakaœ potęga, jakiœ niezmierny majestat, a zarazem i spokój. Ten szmat ziemi u stóp Jasnej Góry wcale był niepodobny do reszty kraju. Tłumy ludu czerniały naokół murów koœcielnych. Pod górš stały setki wozów, bryczek, kolasek, bid; gwar ludzki mieszał się ze rżeniem koni poprzywišzywanych do palików. Dalej na prawo, wedle głównej drogi prowadzšcej na górę, widać było całe szeregi straganów, w których sprzedawano wota metalowe i woskowe, œwiece, obrazy, szkaplerze. Fala ludzka płynęła wszędy swobodnie. Bramy były szeroko otwarte, kto chciał, wchodził, kto chciał, wychodził; na murach, przy działach, zgoła nie było żołnierzy. Strzegła widocznie koœcioła i ytępi. bozowe pieœni; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żdPk eťČc €fƒ¤c g'Ľ c hĚ+Ác i:Ď# klasztoru sama œwiętoœć miejsca - a może ufano listom Karola Gustawa, którymi bezpieczeństwo zaręczył. Rozdział 12 Od bramy fortecznej chłopi i szlachta, mieszczanie z różnych okolic, ludzie wszelkiego wieku, obojej płci i wszystkich stanów, czołgali się ku koœciołowi na kolanach, œpiewajšc pieœni pobożne. Płynęłata rzeka bardzo wolno i bieg jej zatrzymywał się co chwila, gdy ciała zbiłysię zbyt ciasno. Choršgwie wiały nad niš nakształt tęczy. Chwilami pieœni milkły i tłumy poczynały odmawiać litanię, a wówczas grzmot słów rozlegał się z jednego końca w drugi. Między pieœniš a pieœniš, między litaniš a litaniš tłumy milkłyi biły czołem w ziemię lub rzucały się krzyżem; słychać było tylko głosy błagalne i przeraŸliwe żebraków, którzy siedzšc po dwóch brzegach rzeki ludzkiej, odsłaniali na widok publiczny swe skaleczałe członki. Wycie ich mieszało się z brzękiem grosiwa wrzucanego do blaszanych i drewnianych mis. I znowu rzeka głów toczyła się dalej, i znowu brzmiały pieœni. W miarę jak fala zbliżała się do drzwi koœcioła, zapał wzrastał i zmieniał się w uniesienie. Widziałeœ ręce wycišgnięte ku niebu, oczy wzniesione, twarze blade ze wzruszenia lub rozpalone modlitwš. Różnice stanu znikły: chłopskie sukmany zmieszały się z kontuszami, żołnierskie kolety z żółtymi kapotami mieszczan. We drzwiach koœcioła œcisk powiększył się jeszcze. Ciała ludzkie utworzyły już nie rzekę, ale most tak zbity, iż można by byłoprzejœć po głowach, ramionach, nie dotknšwszy stopš ziemi. Piersiom brakło oddechu, ciałom przestrzeni, lecz duch, który je ożywiał, dawał im żelaznš odpornoœć. Każdy się modlił, nikt nie myœlało niczym innym; każdy dŸwigał na sobie tłok i ciężar całej tej masy, lecz nikt nie upadał i popychany przez tysišce, czuł w sobie siłę za tysišce, i z tš siłš parł naprzód, pogršżon w modlitwie, w upojeniu,w egzaltacji. Kmicic, czołgajšcy się ze swymi ludŸmi w pierwszych szeregach, dostał się wraz z pierwszymi do koœcioła, potem pršd wniósłgo do cudownej kaplicy, gdzie tłumy rzuciły się na twarz, płaczšc, obejmujšc rękoma posadzkę i całujšc jš z uniesieniem.Tak czynił i pan Andrzej, a gdy wreszcie oœmielił się podnieœć głowę, uczucie rozkoszy, szczęœcia i zarazem œmiertelnej obawy odjęło mu prawie przytomnoœć. W kaplicy panował mrok czerwony, któregonie rozpraszały zupełnie płomyki œwiec jarzšcych się przed ołtarzem. Barwne œwiatła wpadały także przez szyby, i wszystkie one blaski czerwone, fioletowe, złote, ogniste drgały na œcianach, œlizgały się po rzeŸbach, załamaniach, przedzierałysię w zaciemnione głębie, wydobywajšc na jaw jakieœ niewyraŸne przedmioty pogršżone jakoby we œnie. Tajemnicze połyski rozbierały się i skupiały z mrokiemtak nieznacznie, że nikła wszelka różnica między œwiatłem a cieniem. Œwiece na ołtarzu miały glorie złote. Dymy z kadzielnic tworzyły mgłę purpurowš; białyornat zakonnika, odprawiajšcego ofiarę, grał przyćmionymi kolorami tęczy. Wszystko tu było półwidne, półprzesłonięte, nieziemskie: blaski nieziemskie, mroki nieziemskie - tajemnicze, uroczyste, błogosławione, przepełnione modlitwš, adoracjš, œwiętoœciš... Z głównej nawy koœcioła dochodził szum zmieszany głosów ludzkich, jak ogromny szum morza, a tu panowała cisza głęboka, przerywana tylko głosem zakonnika œpiewajšcego wotywę. Obraz jeszcze był przysłonięty, więc oczekiwanie tłumiło dech w piersiach. Widać tylko było oczy wpatrzone w jednš stronę, nieruchome twarze, jakoby już z ziemskim życiem rozbratane, ręce złożone przed ustami, jak u aniołów na obrazach. Œpiewowi zakonnika wtórowały organy, wydajšc tony łagodne, a słodkie, płynšce jakoby z fletni zaziemskich. Chwilami zdawały się one sšczyć jak woda w Ÿródle,to znów padały ciche a gęste, jak rzęsisty deszcz majowy. Wtem huknšł grzmot tršb i kotłów - dreszcz przebiegł serca. Zasłona obrazu rozsunęła się w dwie strony i potok brylantowego œwiatła lunšł z góry na pobożnych. Jęki, płacz i krzyki rozległy się w kaplicy. - Salve Regina! - zawrzasła szlachta - monstra Te esse matrem! - a chłopi wołali:- Panienko Najœwiętsza! Panno Złota! Królowo Anielska! ratuj, wspomóż, pociesz, zmiłuj się nad nami! I długo brzmiały te okrzyki wraz ze szlochaniem niewiast, ze skargami nieszczęœliwych, z proœbami o cud chorych lub kalek. Z Kmicica dusza nieomal wyszła; czuł tylko, że ma przed sobš niezmiernoœć, której nie pojmie i nie ogarnie, a wobec której wszystko niknie. Czymże były zwštpienia wobec tej ufnoœci, której cała istnoœć nie mogła pomieœcić; czym niedola wobec tej pociechy; czym potęga szwedzka wobec takiej obrony; czym ludzka złoœć wobec takiego patronatu?... Tu myœli w nim ustały i zmieniły się w czucia same; zapomniał się, zapamiętał, przestał rozeznawać, kim jest, gdzie jest...Zdawało mu się, że umarł, że dusza jego leci z głosami organów, mięsza się z dymami kadzielnic; ręce, przywykłe do miecza i rozlewu krwi, wycišgnšł do góry iklęczał w upojeniu, w zachwycie. Tymczasem ofiara kończyła się. Pan Andrzej sam nie wiedział, jakim sposobem znalazł się wreszcie znowu w głównej nawie koœcielnej. Ksišdz prawił naukę z kazalnicy, ale Kmicic długo jeszcze nic nie słyszał, nic nie rozumiał, jak człowiek zbudzony ze snu nie od razu miarkuje, gdzie kończy się sen, a rozpoczyna jawa. Pierwsze słowa, jakie usłyszał, były: "Tu się odmieniš serca i dusze naprawiš, ani bowiem Szwed mocy tej nie zmoże, ani w ciemnoœciach brodzšcy prawdziwego œwiatła nie zwyciężš!" "Amen!" - rzekł w duchu Kmicic i poczšł się bić w piersi, bo mu się teraz zdawało, że grzeszył ciężko, sšdzšc, że już wszystko przepadło i że znikšd nie masz nadziei. Po ukończonym nabożeństwie zatrzymał pierwszego napotkanego zakonnika i oznajmił mu, że w sprawie koœcioła i klasztoru chce się widzieć z przeorem. Przeor dał mu natychmiast posłuchanie. Był to człowiek w dojrzałym wieku, który już ku wieczorowi się zbliżał. Twarz miał niezmiernie pogodnš. Czarna gęsta broda okalała mu oblicze, a oczy miał niebieskie, spokojne i patrzšce przenikliwie. W swoim białym habicie wyglšdał po prostu jak œwięty. Kmicic ucałował go w rękaw szaty,a on œcisnšł go za głowę i spytał, kto jestiskšd przybywa? - Przybywam ze Żmudzi - odrzekł pan Andrzej - aby Najœwiętszej Pannie, utrapionej ojczyŸnie i opuszczonemu panu służyć, przeciw którym dotšd grzeszyłem,co wszystko na spowiedzi œwiętej wyznam obszernie, i o to proszę, abym dziœ jeszczelub jutro do dnia mógł być wyspowiadany, gdyż żal za winy do tego mnie skłania. Nazwisko swoje prawdziwe też powiem ci, ojcze wielebny, pod tajemnicš spowiedzi, nie inaczej, bo Ÿle do mnie ludzi uprzedza i do poprawy przeszkadzać mi może. Przed ludŸmi chcę się zwać Babiniczem, od jednej mojej majętnoœci przez nieprzyjaciela ogarniętej. Tymczasem ważnš przywożę wiadomoœć, której wysłuchaj, ojcze, cierpliwie, gdyż o ten przybytek œwięty i o klasztor chodzi! - Chwalę intencje waszmoœci i poprawy życia przedsięwzięcie - odrzekł ksišdz przeor Kordecki. - Co do spowiedzi, nieleniwie chęci twojej dogodzę, a teraz słucham. - Długom jechał - rzekł na to Kmicic - siławidziałem i namartwiłem się niemało... Wszędy umocnił się nieprzyjaciel, wszędy heretykowie głowę podnoszš, ba, sami nawet katolicy do obozu nieprzyjaciela przechodzš, który tym, jako i zdobyciem dwóch stolic uzuchwalony, na Jasnš Górę teraz œwiętokradzkš rękę podnieœć zamierza. - Od kogo masz waszmoœć tę wiadomoœć? - spytał ksišdz Kordecki. - Nocowałem ostatniej nocy w Kruszynie. Przyjechali tam Weyhard Wrzeszczowicz i cesarski poseł Lisola, który z dworu brandenburskiego wracał, a do króla szwedzkiego zdšżał. - Króla szwedzkiego nie ma już w Krakowie - odrzekł na to ksišdz patrzšc przenikliwie w oczy pana Kmicica. Lecz pan Andrzej powiek nie spuœcił i tak mówił dalej: - Nie wiem ja, czy on jest, czy go nie ma...Wiem, że Lisola do niego jechał, a Wrzeszczowicza przysłano, aby eskortę zluzował i dalej go prowadził. Obaj rozmawiali przy mnie po niemiecku, nic się mojej obecnoœci nie strzegšc, gdyż nie myœleli, abym mógł ich mowę wyrozumieć, którš ja z dzieciństwa znajšc tak dobrze jak i polskš, to wymiarkowałem, że Weyhard instygował, aby klasztor zajšć i do skarbca się dostać, na co od króla otrzymał pozwolenie. - I waszmoœć to na własne uszy słyszałeœ? - Tak, jako tu stoję. - Stanie się wola boska! - rzekł spokojnie ksišdz. Kmicic zlškł się. Sšdził, że ksišdz nazywa wolš boskš rozkaz króla szwedzkiego i o oporze nie zamyœla, więc rzekł zmieszany: - W Pułtusku widziałem koœciół w szwedzkich rękach, żołnierzy w karty w przybytku bożym grajšcych, beczki piwa naołtarzach i niewiasty bezwstydne z żołnierzami. Ksišdz wcišż patrzył prosto w oczy rycerza. - Dziwna rzecz - rzekł - szczeroœć i prawda patrzš ci z oczu... Kmicic spłonšł. - Niech tu trupem padnę, jeœli to nieprawda, co mówię! - W każdym razie ważne to wieœci, nad którymi naradzić się wypadnie. Waszmoœć pozwolisz, że poproszę tu starszych ojców i kilku zacnej szlachty tu u nas teraz mieszkajšcych, którzy nas radš w tych okrutnych czasach wspierajš. Waszmoœć pozwolisz.. - Chętnie przed nimi to powtórzę. Ksišdz Kordecki wyszedł i po kwadransie wrócił z czterema starszymi ojcami. Wkrótce potem wszedł pan Różyc-Zamoyski,miecznik sieradzki, człowiek poważny; pan Okielnicki, choršży wieluński; pan Piotr Czarniecki, młody kawaler o groŸnej, marsowej twarzy, podobien do dębu ze wzrostu i siły, i kilku innej szlachty różnego wieku. Ksišdz Kordecki prezentował im pana Babinicza ze Żmudzi, po czym powtórzył wszem wobec Kmicicowe nowiny. Oni zaœ dziwili się okrutnie i poczęli mierzyć oczyma pana Andrzeja badawczo i z niedowierzaniem, a gdy nikt pierwszy głosu nie zabierał, wówczas ksišdz Kordecki ozwał się: - Niechże mnie Bóg broni, abym tego kawalera miał o złš intencję lub o kłamstwo posšdzać, ale te nowiny, które przyniósł, tak mi się wydajš nieprawdopodobne, iż za słusznš rzecz uznałem, abyœmy je razem zbadali. W najszczerszej chęci mógł się ów kawaler omylić albo Ÿle słyszeć, albo Ÿle wyrozumieć, albo umyœlnie w błšd przez jakowych heretyków być wprowadzonym. Przestrachem serca nasze napełnić, popłoch w œwiętym miejscu wywołać, nabożeństwu przeszkodzić to dla nich radoœć niezmierna, której by pewnie żaden sobie w złoœliwoœci swej odmówić nie chciał. - Widzi mi się to bardzo do wiary podobnym- odrzekł ojciec Nieszkowski, najstarszy wzgromadzeniu. - Trzeba by naprzód wiedzieć, czy ów kawaler sam nie jest heretykiem? - rzekł Piotr Czarniecki. - Katolik jestem, jak i waćpan! - odparł Kmicic. - Zważyć nam pierwej koniunktury wypada -wtršcił pan Zamoyski. - Otóż koniunktury sš takie - odrzekł ksišdzKordecki - że chybaby Bóg i Najœwiętsza Jego Rodzicielka umyœlnie na tego nieprzyjaciela zesłali zaœlepienie, aby miaręw swych nieprawoœciach przebrał. Inaczej nigdy by on na ten œwięty przybytek nie odważył się wznieœć miecza. Nie własnš siłš on tę Rzeczpospolitš podbił, sami jej synowie do tego mu dopomogli; ale jakkolwiek naród nasz nisko upadł, jakkolwiek w grzechu brodzi, to przecie i wgrzechu samym jest pewna granica, której nie œmiałby przestšpić. Pana swego opuœcił, Rzeczypospolitej odstšpił, ale matki swej, Patronki i Królowej, czcić nie zaniechał. Szydzi z nas i pogardza nami nieprzyjaciel pytajšc, co nam z dawnych cnót pozostało. A ja odpowiem: wszystkie zginęły, jednak coœ jeszcze pozostało, bo pozostała wiara i czeœć dla Najœwiętszej Panny, na którym to fundamencie reszta odbudowanš być może. I widzę to jasno, żeniechby jedna kula szwedzka wyszczerbiła te œwięte mury, tedyby się najzatwardzialsiodwrócili od Szwedów, z przyjaciół staliby się wrogami, przeciw nim miecze by podnieœli. Ale i Szwedzi majš na własnš zgubę oczy otwarte i rozumiejš to dobrze...Przeto, jeœli Bóg, jak wspomniałem, œlepotyumyœlnej na nich nie zesłał, nigdy oni się na Jasnš Górę nie oœmielš uderzyć, bo ten dzień byłby dniem przemiany ich fortuny, aupamiętania naszego. Kmicic słuchał ze zdumieniem słów księdzaKordeckiego, które były zarazem odpowiedziš na to, co z ust Wrzeszczowicza przeciw narodowi polskiemu wyszło. Lecz ochłonšwszy ze zdziwienia, w następujšce ozwał się słowa:- Czemuż to, ojcze wielebny, nie mamy wierzyć, że właœnie Bóg zaœlepieniem nieprzyjaciół nawiedził? Zważmy ich pychę,ich chciwoœć na ziemskie dobra, zważmy nanieznoœny ucisk i podatki, jakie nawet na duchownych nakładajš, a snadnie przyjdzie zrozumieć, że przed żadnym œwiętokradztwem się nie cofnš. Ksišdz Kordecki nie odpowiedział wprost Kmicicowi, lecz zwróciwszy się do całego zgromadzenia, tak dalej mówił: - Powiada ów kawaler, że widział posła Lisolę do króla szwedzkiego jadšcego; jakżeto być może, skoro ja mam od krakowskichpaulinów niemylnš wiadomoœć, że króla nie masz już w Krakowie ani w całej Małopolsce, gdyż zaraz po poddaniu się Krakowa do Warszawy wyjechał... - Nie może to być - odrzekł Kmicic - a najlepszy dowód, że na poddanie się i na hołd kwarcianych czeka, którzy pod panem Potockim zostajš. - Hołd ma przyjmować w imieniu królewskim jenerał Duglas - odrzekł ksišdz- tak mi z Krakowa piszš. Kmicic umilkł; nie wiedział, co odpowiedzieć. - Ale przypuszczę - mówił dalej ksišdz - żekról szwedzki nie chciał widzieć cesarskiego posła i umyœlnie wolał się z nim rozminšć. Lubi tak czynić Carolus: nagleprzyjeżdżać, nagle odjeżdżać; gniewa go przy tym cesarska mediacja, chętnie więc wierzę, że pojechał, udajšc, iż o przybyciuposła nie wie. Mniej mnie i to dziwi, że hrabiego Wrzeszczowicza, tak znamienitš osobę, przeciw posłowi z eskortš wysłano,bo może chciano politykš nadrobić i zawód posłowi ucukrować, ale jak uwierzyć, aby hrabia Wrzeszczowicz zaraz się zwierzał zzamiarami baronowi Lisoli, który jest katolik, nam i całej Rzeczypospolitej, i naszemu wygnanemu królowi przychylny? - Niepodobieństwo! - rzekł ojciec Nieszkowski. - I mnie to w głowie się nie mieœci - dorzucił pan miecznik sieradzki. - Wrzeszczowicz sam katolik i nasz dobrodziej - rzekł inny pater. - I ten kawaler powiada, że słyszał to na własne uszy? - spytał szorstko pan Piotr Czarniecki. - Pomyœlcie waszmoœciowie i nad tym - dodał ksišdz przeor - że ja mam salwę-gwardię od Carolusa Gustawa, jako klasztor i koœciół majš być na zawsze od zajęcia i postoju wolne. - Przyznać trzeba - rzekł z powagš pan Zamoyski - że w tych wiadomoœciach nic sięjedno drugiego nie trzyma: Szwedom byłabystrata, nie korzyœć, na Częstochowę uderzać, króla nie ma, więc Lisola nie mógłdo niego jechać, Wrzeszczowicz nie mógł mu się zwierzać, dalej: nie heretyk to, ale katolik, nie wróg klasztoru, ale jego dobroczyńca, na koniec, choćby go i szatando napadu kusił, nie œmiałby napadać przeciw rozkazowi i salwie-gwardii królewskiej. Tu zwrócił się do Kmicica: - Cóż tedy opowiadasz, kawalerze, i dlaczego, w jakim zamiarze, chcesz wielebnych ojców i nas tu obecnych przestraszyć? Kmicic stał jak oskarżony przed sšdem. Z jednej strony, brała go rozpacz, iż jeœli mu nie uwierzš, klasztor stanie się łupem nieprzyjaciela, z drugiej wstyd go palił, bo sam widział, że wszystkie pozory przemawiajš przeciw jego wiadomoœciom i że łatwo za kłamcę poczytany być może. Na myœl o tym gniew szarpał go, rozbudzała się w nim przyrodzona popędliwoœć, grała obrażona ambicja, budził się dawny półdziki Kmicic. Ale łamałsię póty sam z sobš, aż się złamał, przywołał wszystkš cierpliwoœć i powtarzajšc sobie w duszy: "Za grzechy moje, za grzechy moje... - odrzekł z mienišcš się twarzš: - Com słyszał, powtarzam jeszcze raz: Weyhard Wrzeszczowicz ma napaœć na klasztor. Terminu nie wiem, ale myœlę, że prędko się to stanie... Ja ostrzegam, a na waszmoœciów spadnie odpowiedzialnoœć, jeœli nie usłuchacie!... Na to pan Piotr Czarniecki odrzekł z przyciskiem: - Powoli, kawalerze, powoli. Głosu nie podnoœ! Po czym pan Piotr Czarniecki przemówił do zgromadzonych: - Pozwólcie mnie, zacni ojcowie, zadać kilkapytań temu przybyszowi... - Waćpan nie masz prawa mi ubliżać! - cioła i ytępi. bozowe pieœni; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żjPc kel U lŃBc €m)Řc në7u2 krzyknšł Kmicic. - Nie mam i chęci - odrzekł zimno pan Piotr. - Ale tu o klasztor i o Najœwiętszš Pannę chodzi, o Jej stolicę. Dlatego to waćpan musisz na bok odłożyć urazę albo jeżeli nie na bok, to na czas, bo bšdŸ pewien, że ci się wszędzie sprawię. Waćpanwieœci przynosisz, my je chcemy sprawdzić, to słuszna i dziwić cię nie powinno, a jeœli nie zechcesz odpowiadać, pomyœlimy, że się boisz zaplštać. - Dobrze! pytaj waœć! - rzekł Babinicz przez zaciœnięte zęby. - Otóż to. Waćpan powiadasz, że jesteœ ze Żmudzi? - Tak jest. - I przybywasz tu, aby Szwedom i Radziwiłłowi zdrajcy nie służyć? - Tak jest. - A przecie tam sš tacy, którzy mu nie służš i przy ojczyŸnie się oponujš, sš choršgwie, które posłuszeństwo wypowiedziały, jest pan Sapieha, czemuœ todo nich nie przystał?... - To moja sprawa! - Aha! waœci sprawa! - rzekł Czarniecki. - To może mi na inne pytania odpowiesz? Ręce pana Andrzeja drżały, oczy wpiły się w ciężki miedziany dzwonek stojšcy przed nim na stole i z tego dzwonka przenosiły się na głowę pytajšcego. Brała go szalona, nieprzezwyciężona chęć porwać ów dzwon ipuœcić go na czaszkę pana Czarnieckiego. Dawny Kmicic coraz więcej brał górę nad pobożnym i skruszonym Babiniczem. Lecz się przełamał raz jeszcze i rzekł: - Pytaj! - Jeœliœ ze Żmudzi, to musisz wiedzieć, co się na dworze zdrajcy dzieje. Wymień mi tych, którzy mu do zguby ojczyzny dopomogli, wymień tych pułkowników, którzy przy nim stojš. Kmicic pobladł jak chusta, jednak wymienił kilka nazwisk. Pan Czarniecki wysłuchał i rzekł: - Mam ja przyjaciela, dworzanina królewskiego, pana Tyzenhauza, który mi jeszcze o jednym najznamienitszym powiadał. Nie wiesz nic o tym arcyłotrze?... - Nie wiem... - Jakże to? Nie słyszałeœ o tym, który braterskš krew jak Kain rozlewał?... Nie słyszałeœ, będšc ze Żmudzi, o Kmicicu? - Ojcowie wielebni! - zakrzyknšł nagle pan Andrzej trzęsšc się jak w febrze. - Niechże mnie duchowna osoba pyta, to wszystko zniosę... Ale, na Boga żywego, nie pozwólcie temu szlachetce dręczyć mnie dłużej!... - Daj waœć spokój! - rzekł ksišdz Kordecki zwracajšc się do pana Piotra. - Nie o tego kawalera tu chodzi. - Jedno tylko jeszcze pytanie - rzekł pan miecznik sieradzki. I zwróciwszy się do Kmicica spytał: - Waćpan nie spodziewałeœ się, abyœmy nie uwierzyli jego wieœciom? - Jak Bóg na niebie! - odparł pan Andrzej. - Jakiejżeœ nagrody za nie wyglšdał? Pan Andrzej, zamiast odpowiedzieć, zanurzył goršczkowo obie ręce w mały sakskórzany, który zwieszony miał na brzuchuprzy pasie, i wydobywszy je, sypnšł na stół dwie garœcie pereł, szmaragdów, turkusów i innych drogich kamieni. - Ot co!... - rzekł przerywanym głosem. - Nie po pienišdze ja tu przyszedł!... Nie po wasze nagrody!... To perły i inne kamuszki...Wszystko zdobyczne... z bojarskich kołpaków zerwane!... Macie mnie!... Zali nagrody potrzebuję?... Chciałem to Najœwiętszej Pannie ofiarować... ale dopiero po spowiedzi... z czystym sercem!...Oto sš... Tak nagrody potrzebuję... Mam i więcej... Bodaj was!... Umilkli wszyscy, zdziwieni, i widok klejnotów, tak łatwo jak kasza z worka wysypywanych, niemałe uczynił wrażenie; każdy bowiem mimo woli pytał się siebie: coby za przyczynę mógł mieć ten człowiek zmyœlać, jeœli nie o nagrodę mu chodziło? Pan Piotr Czarniecki stropił się, bo taka jest natura ludzka, że jš widok cudzej potęgi i bogactw olœniewa. Wreszcie i podejrzenia jego upadły, bo jakże przypuœcić, żeby ów wielki pan, klejnotami sypišcy, dla zysku chciał mnichów straszyć? Spoglšdali tedy po sobie obecni, a on stał nad klejnotami z podniesionš głowš, podobnš do głowy rozdrażnionego orlika, z ogniem w Ÿrenicach i rumieńcem na twarzy.Œwieża rana, idšca przez skroń i policzek, zsiniała, i straszny był pan Babinicz grożšcdrapieżnym wzrokiem Czarnieckiemu, ku któremu szczególnie zwrócił się gniew jego. - Przez sam gniew waszmoœci prawda przebija - rzekł ksišdz Kordecki - ale te klejnoty schowaj, bo nie może Najœwiętsza Panna przyjšć tego, co w gniewie, choćby i słusznym, ofiarowane. Zresztš, jakom rzekł, nie o ciebie tu chodzi, ale o wiadomoœci, które strachem i zgrozš nas przejęły. Bóg raczy wiedzieć, czy nie maszw tym jakowegoœ nieporozumienia albo pomyłki, bo jakeœ sam waszmoœć widział, nie składa się to z prawdš, co mówisz. Jakże to nam więc pobożnych wypędzać, czci Najœwiętszej Pannie ujmować i bramy dzień i noc trzymać zamknięte? - Bramy trzymajcie zamknięte! przez miłosierdzie boże! bramy trzymajcie zamknięte!... - krzyknšł pan Kmicic łamišc ręce, aż palce zatrzeszczały mu w stawach. W głosie jego tyle było prawdy i nieudanej rozpaczy, że obecni mimo woli zadrżeli, jakoby niebezpieczeństwo było już bliskie, a pan Zamoyski rzekł: - Przecie i tak pilnš uwagę mamy na okolicęireparacje w murach się prowadzš. W dzieńmożemy puszczać ludzi na nabożeństwo, aleostrożnoœć godzi się zachować choćby właœnie dlatego, że król Carolus odjechał, a Wittenberg żelaznš podobno rękš rzšdzi wKrakowie i duchownych nie mniej od œwieckich uciska. - Choć w napad nie wierzę, ale przeciw ostrożnoœci nic nie mam! - odpowiedział panPiotr Czarniecki. - A ja zakonników do Wrzeszczowicza wyœlę- rzekł ksišdz Kordecki - z zapytaniem: czyli to salwa-gwardia królewska nic już nie znaczy? Kmicic odetchnšł. - Chwała Bogu! chwała Bogu! - zawołał. - Panie kawalerze! - rzekł do niego ksišdz Kordecki - Bóg ci zapłać za dobrš intencję...Jeœliœ nas słusznie ostrzegł, wiekopomnš będziesz miał zasługę względem Najœwiętszej Panny i ojczyzny; ale się nie dziwuj, żeœmy twojš chęć z niedowierzaniem przyjęli. Nieraz nas już tutaj straszono: jedni czynili to z zawziętoœci przeciw wierze, by czci Najœwiętszej Pannie uszczknšć; drudzy z chciwoœci, aby coœ uzyskać; trzeci dlatego tylko, aby nowinę przynieœć i powagi w oczach ludzkich nabrać, a może byli i tacy, których złudzono - jako przypuszczamy, żei ciebie złudzono. Dziwnie szatan jest na to miejsce zawzięty i dokłada wszelkich starań, aby nabożeństwu tu przeszkodzić i wiernych jak najmniej do udziału w nim dopuœcić, bo nic do takiej desperacji piekielnego dworu nie przywodzi, jak widok czci dla Tej, która głowę węża starła... A teraz czas na nieszpór. Wybłagajmy Jej łaskę, polećmy się Jej opiece i niech każdy pójdzie spać spokojnie, bo gdzież ma być spokój i bezpieczeństwo, jeœli nie pod Jej skrzydłami? I rozeszli się wszyscy. Gdy nieszpór się skończył, sam ksišdz Kordecki wzišł do spowiedzi pana Andrzeja i spowiadał go długo w pustym już koœciele; po czym leżał pan Andrzej krzyżem przed zamkniętymi drzwiami kaplicy aż do północy. O północy wrócił do celi, rozbudził Sorokę i kazał się przed spoczynkiem ćwiczyć, aż mu barki i plecy krwiš spłynęły. Rozdział 13 Nazajutrz z rana dziwny i niezwykły ruch panował w klasztorze. Bramy były wprawdzie otwarte i nie tamowano przystępu pobożnym, nabożeństwo odbywało się zwykłym trybem, ale po nabożeństwie nakazano wszystkim obcym opuœcić obręb klasztoru. Sam ksišdz Kordecki, w towarzystwie pana miecznika sieradzkiego i pana Piotra Czarnieckiego, oglšdał szczegółowie blanki i skarpy podtrzymujšce mury z wewnštrz i z zewnštrz. Nakazano też tu i ówdzie poprawki; kowale w mieœcie dostali rozkaz przygotowania osęków, dzid, poosadzanych na długich dršgach, kos, sztorcem na drzewcach zatkniętych, maczug i kłod ciężkich, nabijanych hufnalami. A ponieważ wiedziano, że i tak w klasztorze był znaczny zapas podobnych narzędzi, wnet też poczęto gadać po całym mieœcie, że klasztor rychłego oczekuje napadu. Coraz nowe rozporzšdzenia zdawały się potwierdzać tę pogłoskę. Pod noc dwustu już ludzi pracowało wedle murów. Ciężkie działa przysłane jeszcze przed oblężeniem Krakowa przez pana Warszyckiego, kasztelana krakowskiego, w liczbie dwunastu, osadzono na nowych lawetach i rychtowano odpowiednio. Z lamusów klasztornych zakonnicy i pachołkowie wynosili kule, które układano w stosy przy armatach; wytaczano jaszczez prochem, rozwišzywano snopy muszkietów i rozdawano je między załogę. Na wieżach i narożnikach stanęły straże, majšce dawać dniem i nocš pilne baczenie na okolicę; oprócz tego ludzie wysłani na zwiady rozesłali się po okolicy do Przystajni, Kłobucka, Krzepic, Kruszyny i Mstowa. Do obficie i tak zaopatrzonych spiżarni klasztornych szły zapasy z miasta, z Częstochówki i innych wsi do klasztoru należšcych. Pogłoska gruchnęła jak grom po całej okolicy. Mieszczanie i chłopi poczęli się zbierać a radzić. Wielu nie chciało wierzyć,aby jakikolwiek nieprzyjaciel œmiał targnšć się na Jasnš Górę. Twierdzono, że sama tylko Częstochowa mabyć zajętš; lecz i to już wzburzyło umysły, zwłaszcza gdy inni przypominali, że przecie Szwedzi sš heretykami, których nic nie wstrzyma i którzy umyœlnie afront Najœwiętszej Pannie uczynić gotowi. Więc też wahano się, wštpiono i wierzono na przemian. Jedni łamali ręce, oczekujšc straszliwych zjawisk na ziemi i niebie, widomych znaków gniewu bożego; drudzy pogršżali się w bezradnej i niemej rozpaczy; trzecich gniew chwytał nadludzki, jakoby głowy ich zajmowały się płomieniem. A gdy raz fantazja ludzka rozwinęła skrzydła do lotu, zaraz poczęły kršżyć wieœci coraz inne, coraz bardziej goršczkowe, coraz potworniejsze. I jak gdy kto w mrowisko kij zanurzy lub żaru narzuci, natychmiast wysypujš się niespokojne roje, kłębiš się, rozbiegajš i zbiegajš, tak zawrzało miasto i wsie okoliczne. Po południu gromady mieszczan i chłopstwa, wraz z niewiastami i dziećmi, opasały mury klasztorne i trzymały je jakby w oblężeniu, płaczšc i jęczšc. O samym zachodzie słońca wyszedł ku nim ksišdz Kordecki i pogršżywszy się w ciżbę pytał: - Ludzie, czego tu chcecie! - Chcemy na załogę iœć do klasztoru, Bogarodzicielki bronić! - wołali mężczyŸni potrzšsajšc cepami, widłami i innš broniš wieœniaczš. - Chcemy na Najœwiętszš Pannę ostatni raz popatrzyć! - jęczały niewiasty. Ksišdz Kordecki stanšł na wzniesionym załomie skały i rzekł: - Bramy piekielne nie przemogš mocy niebieskich. Uspokójcie się i otuchy w sercanabierzcie. Nie wstšpi noga heretyka w te œwięte mury, nie będzie luterski ani kalwiński zabobon guseł swych odprawował w tym przybytku czci i wiary. Nie wiem zaiste, azali przyjdzie tu zuchwały nieprzyjaciel, ale to wiem, iż gdyby przyszedł, ze wstydem i hańbš odstšpić musi, bo moc jego większa moc pokruszy, złoœć jego złamie się, potęga startš będzie i odmieni się szczęœcie jego. Otuchy w serca nabierzcie! Nie ostatni raz wy tę Patronkę naszš widzicie, w większej owszem chwale oglšdać Jš będziecie i nowecuda ujrzycie. Nabierzcie otuchy, otrzyjcie łzy i wzmocnijcie się w wierze, gdyż powiadam wam - a nie ja to mówię, jeno duch boży mówi przeze mnie - że nie wejdzie Szwed do tych murów - łaska stšd spłynie i ciemnoœci tak nie zgaszš œwiatła, jako ta noc, która się dziœ zbliża, bożemu słońcu wstać nie przeszkodzi. A właœnie zachód był. Ciemnoœć powlekła już okolicę, jeno koœciół gorzał czerwono w ostatnich promieniach słońca. Widzšc to ludzie poklękali wkoło murów i otucha zaraz spłynęła w ich serca. Tymczasem nawieżach poczęto sygnować na Angelus. Ksišdz Kordecki rozpoczšł œpiewać: Anioł Pański, a za nim tłumy całe. Stojšca na murach szlachta i żołnierze z nimi swe głosy, dzwony większe i mniejsze dzwoniłydo wtóru, i zdało się, że cała góra œpiewa i brzmi jak olbrzymie organy, na cztery strony œwiata głoœne. Œpiewano do póŸna; odchodzšcych błogosławił na drogę ksišdz Kordecki, wreszcie rzekł: - Który z mężów w wojnie sługiwał, z broniš umie się obchodzić i serce czuje mężne, niech jutrzejszego rana przyjdzie do klasztoru. - Jam służył!... ja w piechocie byłem!... ja przyjdę! - wołały liczne głosy. I tłumy rozpłynęły się z wolna. Noc zeszła spokojnie. Wszyscy zbudzili się z radosnym okrzykiem: "Nie ma Szweda!" Jednakże rzemieœlnicy zwozili cały dzień zamówione roboty. Wyszedł też rozkaz do kramników, którzy zwłaszcza przy wschodnim murze majš swoje kramy, aby towar do klasztoru znieœli, a w samym klasztorze nie zaprzestano pracy przy murach. Ubezpieczano zwłaszcza tak zwane "przechody", to jest szczupłe otwory w murach, które nie były bramami, a które mogły służyć do czynienia wycieczek. Pan Różyc-Zamoyski kazał je zakładać belkami, cegłami, nawozem, tak aby w danym razie łatwo od wewnštrz mogły być rozgrodzone. Cały dzień też cišgnęły jeszcze wozy z zapasami i żywnoœciš, zjechało także kilka rodzin szlacheckich, które potrwożyła byławieœć o bliskim nadcišgnięciu nieprzyjaciela.Koło południa wrócili ludzie wysłani zeszłego dnia na zwiady, ale żaden nie widział Szwedów ani nawet nie słyszał o nich, prócz o tych, którzy najbliżej, w Krzepicach, stali. Nie zaniechano jednak w klasztorze przygotowań. Wedle rozkazu księdza Kordeckiego nadcišgnęli ci z mieszczan i chłopów, którzy poprzednio w piechocie sługiwali i ze służbš byli obznajmieni. Oddano ich w komendę panu Zygmuntowi Mosińskiemu, pilnujšcemu północno-wschodniej baszty. Pan Zamoyski zaœ cały dzień rozstawiał ludzi, przyuczał, co kto ma czynić, lub naradzał się w refektarzu z ojcami. Kmicic z radoœciš w sercu patrzył na przygotowania wojenne, na musztrujšcych się żołnierzy, na działa, stosy muszkietów,dzid i osęków. To był jego żywioł właœciwy. Wœród tych groŸnych machin, wœród krzštaniny, przygotowań i goršczki wojennej było mu dobrze, lekko i wesoło. Było tym lżej i weselej, że generalnš spowiedŸ z całego życia odbył, jak czyniš konajšcy, i nad spodziewanie własne rozgrzeszenie otrzymał, bo kapłan zważyłjego intencję, szczerš chęć poprawy i to, że już na tę drogę wstšpił. Tak więc zbył się pan Andrzej brzemienia, pod którym już prawie upadał. Pokuty zadano mu ciężkie, i co dzień grzbiet jego krwawił się pod kańczugiem Soroki; kazanomu praktykować pokorę i to było jeszcze cięższe, bo jej w sercu nie miał, przeciwnie, pychę miał i chełpliwoœć; kazano mu wreszcie uczynkami cnotliwymi poprawę stwierdzić, ale to znów było najlżejsze. Sam niczego więcej nie pragnšł,nie pożšdał. Cała dusza młoda rwała się wnim ku uczynkom, bo oczywiœcie pod uczynkami rozumiał wojnę i bicie Szwedów od rana do wieczora, bez spoczynku i miłosierdzia. A właœnie jakże piękna, jak wspaniała otwierała się do tego droga! Bić Szwedów nie tylko w obronie ojczyzny, nie tylko w obronie pana, któremu wiernoœć poprzysišgł, ale jeszcze w obronie Królowej Anielskiej, było to szczęœcie nad jego zasługę. Gdzież się podziały te czasy, gdy stał jakoby na rozdrożu, pytajšc się siebie, którędy iœć; gdzież te czasy, w których niewiedział, co poczšć, w których wszędy spotykał się ze zwštpieniem i sam poczšł tracić nadzieję? A przecie tu ludzie, te białe mnichy i ta garœć chłopów i szlachty, gotowali się po prostu do obrony, do walki na œmierć i życie. Jedyny to był kšt taki w Rzeczypospolitej i właœnie pan Andrzej do niego zajechał, jakoby go jaka szczęœliwa gwiazda prowadziła. Bo przy tym wierzył œwięcie w zwycięstwo, choćby cała potęga szwedzka miała otoczyć te mury. W sercu miał tedy modlitwę, radoœć i wdzięcznoœć. W tym usposobieniu chodził po murach z jasnš twarzš, rozpatrywał się, przyglšdał i widział, że dobrze się dzieje. Okiem znawcy wnet poznał z samych przygotowań, że czyniš je ludzie doœwiadczeni, którzy potrafiš pokazać się iwówczas, gdy przyjdzie do sprawy. Podziwiał spokój księdza Kordeckiego, dla którego głębokie powzišł uwielbienie; podziwiał statecznoœć pana miecznika sieradzkiego, a nawet panu Czarnieckiemu, choć mu mruczno na niego było, nie pokazywał krzywego oblicza. Lecz ów rycerz spoglšdał na niego surowieispotkawszy go u muru, na drugi dzień po powrocie wysłańców klasztornych, rzekł: - Jakoœ Szwedów nie widać, panie kawalerze, a jak nie nadejdš, to reputację waćpanowš psi zjedzš. - Jeœliby z ich przybycia miała jaka szkoda dla œwiętego miejsca wyniknšć, to niech mojš reputację lepiej psi zjedzš! - odpowiedział Kmicic. - Wolałbyœ ich prochu nie wšchać. Znamy się na takich rycerzach, co buty majš zajęczš skórkš podszyte! a i ytępi. bozowe pieœni; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żoP4c p„”c qZc rr+¨c s:G$ Kmicic spuœcił oczy jak panna. - Wolałbyœ kłótni poniechać - rzekł - com ci winien? Zapomniałem ja swojej urazy, zapomnij i ty swojej. - A nazwałeœ mnie szlachetkš - rzekł ostropan Piotr. - Proszę! cóżeœ sam za jeden? W czym to Babinicze od Czarnieckich lepsi?... Takiż to senatorski ród? - Mój mospanie - odrzekł wesoło Kmicic - żeby nie pokora, którš mam na spowiedzi nakazanš, żeby nie one batożki, które mi codzień za dawne burdy grzbiet porš, wnet jabym tu inaczej jeszcze waćpana nazwał, jeno mi strach, żeby w dawne grzechy nie popaœć. A co do tego, czy Babinicze, czy Czarnieccy lepsi, to się pokaże, jak Szwedzinadejdš. - A jakšż to szarżę myœlisz otrzymać?... Zali mniemasz, że cię jednym z komendantów uczyniš? Kmicic spoważniał. - Posšdziliœcie mnie, że mi o zysk chodzi, teraz waćpan o szarży gadasz. Wiedzże, iż nie po zaszczyty tu przyjechałem, bo mogłem gdzie indziej do wyższych dojœć. Prostym żołnierzem zostanę, choćby pod twojš komendš. - Czemu "choćby"? - Boœ mi krzyw i gotów byœ mi dopiekać. - Hm! Nie ma co! Pięknie to z waœci strony, że chcesz choćby prostym żołnierzem zostać, gdyż widać, że fantazja u ciebie okrutna i pokora niełatwo ci przychodzi. Rad byœ się bić? - Pokaże się to ze Szwedami, jakom już rzekł. - Ba, a jeœli Szwedzi nie przyjdš? - Tedy wiesz co, waćpan? Pójdziemy ich szukać! - rzekł Kmicic. - A to mi się podobasz! - zakrzyknšł pan Piotr Czarniecki. - Można by grzecznš partię zebrać... Tu Œlšsk niedaleko i zaraz by się żołnierzów nazbierało. Starszyzna, jako i stryj mój, słowo dali, ale prostych nawet o nie nie pytano. Siła by ich można mieć na pierwsze zawołanie! - I dobry przykład innym by się dało! - rzekł z zapałem Kmicic. - Ja mam też garœć ludzi... Obaczyłbyœ ich waćpan przy robocie! - Bo... bo... - rzekł pan Piotr - jak mi Bóg miły!... Dajże pyska! - A daj i ty! - rzekł Kmicic. I niewiele myœlšc rzucili się sobie w objęcia. Przechodził właœnie ksišdz Kordecki i widzšc, co się stało, poczšł ich błogosławić, oni zaœ wyznali mu zaraz, o co się umówili. Ksišdz jeno uœmiechnšł się spokojnie i poszedł dalej, rzekłszy do samego siebie: - Choremu zdrowie poczyna wracać. Do wieczora ukończono przygotowania i twierdza była zupełnie do obrony gotowa. Niczego jej nie brakło: ni zapasów, ni prochów, ni dział, jeno murów dostateczniesilnych i licznej załogi. Częstochowa, a raczej Jasna Góra, jakkolwiek z natury i sztukš wzmocniona, liczyła się do pomniejszych i słabszych fortec Rzeczypospolitej. A co do załogi, można było mieć na zawołanie tylu ludzi, ilu by kto chciał, ale księża umyœlnie nie przecišżali murów załogš, by zapasów na dłużej starczyło. Przeto byli i tacy, zwłaszcza między puszkarzami Niemcami, którzy byli przekonani, że Częstochowa się nie obroni. Głupi! Mniemali, że jej nic więcej prócz murów nie broni, i nie wiedzieli, co to sš serca wiarš natchnięte. Ksišdz Kordecki obawiajšc się, by nie szerzyli między ludŸmizwštpienia, wydalił ich, prócz jednego, który za mistrza w swej sztuce uchodził. Tego samego dnia przyszedł do Kmicica stary Kiemlicz wraz z synami, z proœbš, żeby ich ze służby uwolnił. Pana Andrzeja złoœć porwała. - Psy! - rzekł - dobrowolnie się takiego szczęœcia wyrzekacie i Najœwiętszej Panny nie chcecie bronić!... Dobrze, niechże tak będzie! Zapłatę za owe konie otrzymaliœcie,resztę zasług wnet odbierzecie! Tu wydobył kieskę z sepetu i rzucił im jš na ziemię. - Ot, wasza lafa! Wolicie z tamtej strony murów łupu szukać? Wolicie być zbójcami niż obrońcami Marii?!... Precz z moich oczu!Niegodniœcie tu się znajdować, niegodniœcie chrzeœcijańskiej społecznoœci, niegodniœcietakš œmierciš, jaka nas tu czeka, polec!... Precz! Precz! - Niegodniœmy - odrzekł stary rozkładajšc ręce i schylajšc głowę - niegodniœmy, by nasze œlepie spoglšdały na splendory jasnogórskie. Furto niebieska! Gwiazdo zaranna! Ucieczko grzesznych! Niegodniœmy,niegodni! Tu schylił się nisko, tak nisko, że aż zgišł się we dwoje, a zarazem wychudłš, drapieżnš rękš chwycił kieskę leżšcš na podłodze. - Ale i za murami - rzekł - nie przestaniemy służyć... Wasza miłoœć... W nagłym razie damy znać o wszystkim... Pójdziemy, gdzie trzeba... Uczynimy, co trzeba... Wasza miłoœć będzie miała za murami sługi gotowe... - Precz! - powtórzył pan Andrzej. Oni zaœ wyszli bijšc pokłony, bo ich strach dławił i szczęœliwi byli, że się tak wszystko skończyło. Pod wieczór nie było ich już w fortecy. Noc nastała ciemna i dżdżysta. Był to ósmylistopada. Nadchodziła wczesna zima i wrazz falami deszczu leciały na ziemię pierwszepłatki rozmokłego œniegu. Ciszę przerywały tylko przecišgłe głosy straży, wołajšce od baszty do baszty: "Czuwaaaj!" - w ciemnoœciach przemykał się tu i ówdziebiały habit księdza Kordeckiego. Kmicic nie spał; był na murach przy panu Czarnieckim, z którym gwarzyli o przebytych wojnach. Kmicic opowiadał przebieg wojny z Chowańskim, nic oczywiœcie nie mówišc o tym, jaki sam brałw niej udział; a pan Piotr prawił o potyczkach ze Szwedami pod Przedborzem, Żarnowcami i w okolicach Krakowa, przy czym chełpił się on nieco i tak mówił: - Robiło się, co mogło. Każdego, widzisz, Szweda, którego udało mi się rozcišgnšć, znaczyłem sobie węzełkiem na rapciach. Mam już szeœć węzełków, a Bóg da, będziewięcej! Dlatego szablę coraz wyżej pod pachš noszę... Niedługo rapcie będš na nic, ale ich nie porozwišzuję, jeno w każdy węzeł każę turkus wprawić i po wojnie jako wotum zawieszę. A waćpan maszże jużz jednego Szweda na sumieniu? - Nie! - odparł ze wstydem Kmicic. - Nie opodal Sochaczewa rozbiłem kupę, ale to było hultajstwo... - Za to hiperboreów huk pewnie mógłbyœ zakarbować? - A tych to by się znalazło. - Ze Szwedami trudniej, bo rzadko który niecharakternik... Od Finów się sztuki zażywania czarnych nauczyli i każdy ma dwóch albo trzech diabłów do posługi, a sši tacy, którzy majš po siedmiu. Ci ich w czasie potyczki okrutnie strzegš... Ale jeœli tu przyjdš, to diabli nic nie wskórajš, bo tu, w takim okręgu, z jakowego wieże widać, moc diabelska nie może nic sprawić. Waszmoœć słyszałeœ o tym? Kmicic nie odpowiedział, pokręcił głowš i poczšł nasłuchiwać pilnie. - Idš! - rzekł nagle. - Co? Na Boga! Co waćpan mówisz? - Jazdę słyszę. - To jeno wiatr z deszczem tętni. - Na rany Chrystusa! to nie wiatr, to konie!Ucho mam wprawne okrutnie. Idzie moc jazdy... i blisko już sš, jeno wiatr właœnie głuszył. Rata, rata!!! Głos Kmicica zbudził drzemišce w pobliżu i skostniałe straże, lecz jeszcze nie przebrzmiał, gdy w dole, w ciemnoœci ozwały się przeraŸliwe dŸwięki tršb i poczęły grać długo, żałoœnie, strasznie. Zerwali się wszyscy ze snu w osłupieniu, wprzerażeniu i pytali się siebie wzajem: - Zali to nie tršby na sšd grajš w tej głuchej nocy?... Po czym zakonnicy, żołnierze, szlachta poczęli wysypywać się na majdan. Dzwonnicy pobiegli do dzwonów i wkrótce ozwały się wszystkie: wielkie, mniejsze i małe, jakby na pożar, mieszajšc swe jęki zodgłosem tršb, które grać nie ustawały. Rzucono zapalone lonty do beczek ze smołš,umyœlnie przygotowanych i przywišzanych na łańcuchach, następnie pocišgnięto je korbami w górę. Czerwone œwiatło oblało podnóże skały i wówczas to jasnogórcy ujrzeli naprzód oddział konnych trębaczy, najbliżej stojšcych, z tršbami przy ustach, za nimi długie i głębokie szeregi rajtarii z rozwianymi banderiami. Trębacze grali jeszcze czas jakiœ, jakby chcieli tymi mosiężnymi dŸwiękami wypowiedzieć całš potęgę szwedzkš i do reszty przerazić zakonników; na koniec umilkli; jeden z nich oderwał się od szeregu i powiewajšc białš chustš zbliżył się do bramy. - W imieniu jego królewskiej moœci - zawołał trębacz - najjaœniejszego króla Szwedów, Gotów i Wandalów, wielkiego księcia Finlandii, Estonii, Karelii, Bremy, Werdy, Szczecina, Pomeranii, Kaszubów i Wandalii, księcia Rugii, pana Ingrii, Wismarku i Bawarii, hrabiego Paladynu Reńskiego, Juliahu, Kliwii, Bergu... otwórzcie! - Puœcić! - ozwał się głos księdza Kordeckiego. Otworzono, ale tylko furtkę w bramie. JeŸdziec zawahał się przez chwilę,wreszcie zlazł z konia, wszedł w obręb murów i spostrzegłszy gromadkę białych habitów spytał: - Który pomiędzy wami jest przełożonym zakonu? - Jam jest! - rzekł ksišdz Kordecki. JeŸdziec podał mu pismo z pieczęciami, sam zaœ rzekł: - Pan hrabia będzie u Œwiętej Barbary oczekiwał na odpowiedŸ. Ksišdz Kordecki wezwał natychmiast na naradę do definitorium zakonników i szlachtę. W drodze rzekł pan Czarniecki do Kmicica: - PójdŸ i ty! - Pójdę jeno przez ciekawoœć - rzekł pan Andrzej - bo zresztš nic tam po mnie! Nie gębš ja chcę odtšd Najœwiętszej Pannie służyć! Gdy zasiedli wszyscy w definitorium, ksišdzKordecki oderwał pieczęcie i czytał, co następuje: "Nietajno wam, zacni Ojcowie, z jakim umysłem przychylnym i z jakim sercem byłem zawsze dla tego œwiętego miejsca i dla waszego Zgromadzenia, również z jakš stałoœciš otaczałem was swš opiekš i obsypywałem dobrodziejstwy. Dlatego pragnšłbym, żebyœcie byli tego przekonania, że przychylnoœć ani życzliwoœć moja dla was nie ustały w dzisiejszych czasach. Nie jako wróg, ale jako przyjaciel dziœ przybywam, bez obawyzdajcie pod mojš opiekę wasz klasztor, jak tego wymagajš czas i dzisiejsze okolicznoœci. Tym sposobem zyskacie spokojnoœć, której pragniecie, i bezpieczeństwo. Przyrzekam wam uroczyœcie, że œwiętoœci nietknięte pozostanš, dobra wasze nie będš zniszczone, sam koszta wszelkie poniosę, anawet wam œrodków przysporzę. Rozważciezatem pilnie: ile skorzystacie, jeœli kontentujšc mnie, klasztor mi wasz powierzycie. Pamiętajcie i o tym, ażeby większe was nieszczęœcie nie poœcigło od groŸnego jenerała Millera, którego rozkazytym cięższe będš, iż jest heretykiem i wiary prawdziwej nieprzyjacielem. Wówczas, gdy on nadejdzie, musicie ulec koniecznoœci i spełnić jego wolę; i próżno żałować będziecie z bólem w duszach i ciałach, żeœcie słodkš mojš radš wzgardzili". Pamięć niedawnych dobrodziejstw Wrzeszczowicza wzruszyła silnie zakonników. Byli tacy, którzy ufali jego przychylnoœci i w jego radzie odwrócenie przyszłych klęsk i nieszczęœć widzieć chcieli. Lecz nikt nie zabierał głosu czekajšc, co powie ksišdz Kordecki; on zaœ milczał przez chwilę, tylko wargi jego poruszały się cichš modlitwš, po czym rzekł: - Zaliby prawdziwy przyjaciel podchodził porš nocnš i tak okropnym głosem surmów i tršb przerażał œpišce sługi boże? Zaliby przybywał na czele tych tysięcy zbrojnych,które teraz pod murami stojš? Przecz nie przyjechał samopięt, samodziesięć, gdy jako dobroczyńca radosnego jeno mógł się spodziewać przyjęcia? Co znaczš owe srogie zastępy, jeżeli nie groŸbę, w razie gdybyœmy klasztoru oddać nie chcieli?... Bracia najmilsi, wspomnijcie i na to, że nigdzie ów nieprzyjaciel nie dotrzymał słowa ni przysišg, ni salwy-gwardii. Toż i my mamy królewskš, którš nam dobrowolnie nadesłano, a w której wyraŸnajest obietnica, że klasztor od zajęcia wolnym ma pozostać, a przecie stojš już pod jego murami, kłamstwo własne okropnym mosiężnym dŸwiękiem otrębujšc. Bracia najmilsi! Niech każdy ku niebu serce podniesie, aby go Duch Œwięty oœwiecić raczył, i radŸcie potem, mówcie, co któremu sumienie i wzglšd na dobro œwiętego przybytku dyktuje. Nastała cisza. Wtem ozwał się głos Kmicica: - Słyszałem w Kruszynie - rzekł - jako Lisola pytał: "A czy skarbca mnichom przetrzšœniecie?" - na co Wrzeszczowicz, on, który stoi pod murami, odpowiedział: "Matka Boska talarów w przeorskej skrzyninie potrzebuje". Dziœ tenże sam Wrzeszczowicz pisze wam, ojcowie wielebni, że sam koszta będzie ponosił i jeszcze wam majętnoœci przysporzy. Zważcie szczeroœć jego! Na to odrzekł ksišdz Mielecki, jeden ze starszych w zgromadzeniu, a przy tym dawny żołnierz: - My żyjem w ubóstwie, a to grosiwo na chwałę Najœwiętszej Panny przed ołtarzami Jej płonie. Lecz choćbyœmy je z ołtarzów zdjęli, aby bezpieczeństwo œwiętemu miejscu kupić, któż nam zaręczy,że go dotrzymajš, że œwiętokradzkimi rękoma nie zedrš wotów, szat œwiętych, nie pozabierajš sprzętów koœcielnych? Zali kłamcom ufać można? - Bez prowincjała, któremuœmy posłuszeństwo winni, nic stanowić nie możemy! - rzekł ojciec Dobrosz. A ksišdz Tomicki dodał: - Wojna nie nasza rzecz, posłuchajmy więc, co powie owo rycerstwo, które się pod skrzydła Bogarodzicielki do tego klasztoru schroniło. Tu oczy wszystkich zwróciły się na pana Zamoyskiego, najstarszego wiekiem, powagš i urzędem, on zaœ powstał i w następujšce ozwał się słowa: - O wasze to losy idzie, czcigodni ojcowie. Porównajcie zatem potęgę nieprzyjaciela z tym oporem, jaki mu stawić możecie wedle sił i œrodków waszych, i idŸcie za własnš wolš. Jakiejże rady my, goœcie, udzielić wam możemy? Jednakże, ponieważ pytacie nas, wielebni ojcowie, co czynić, więc odpowiadam: póki koniecznoœć nas nie zmusi, niechże dalekš od nas będzie myœl poddania. Haniebna albowiem i niegodziwa rzecz jest sromotnš uległoœciš niepewny pokój u wiarołomnego nieprzyjaciela okupować. Schroniliœmy się tu z własnej woli z żonami i dziećmi, oddajšc się w opiekę Najœwiętszej Pannie, z niezachwianšzatem wiarš postanowiliœmy żyć z wami, a jeœli tak Bóg zechce, to i umierać razem. Zaiste, lepiej nam tak niż przyjšć haniebnš niewolę lub patrzeć na zniewagę œwiętoœci...O! zapewne ta Matka Najwyższego Boga, która natchnęła piersi nasze żšdzš bronienia Jej przeciw bezbożnym i bluŸnierczym heretykom, przybędzie w pomoc pobożnym usiłowaniom sług swoich isprawę słusznej obrony wesprze!... Tu umilkł pan miecznik sieradzki; wszyscy rozważali słowa jego, krzepišc się ich treœciš, a Kmicic, jak to wprzód zawsze czynił, niż pomyœlał, skoczył i do ust rękęstarszego męża przycisnšł. Zbudowali się tym widokiem obecni i każdy dobrej wróżby w tym młodzieńczym zapaledopatrzył, a chęć bronienia klasztoru wzrosła i ogarnęła serca. Wtem zdarzyła się i nowa wróżba; za oknem refektarza rozległ się niespodzianie drżšcy i stary głos żebraczki koœcielnej Konstancji, œpiewajšcej pieœń pobożnš: Próżno przegrażasz mi, husycie srogi,Próżno diabelskie wzywasz w pomoc rogi,Na próżno palisz i krwie nie żałujesz,Mnie nie zwojujesz!Choćby tu przyszły poganów tysišce,Choćby na smokach wojska latajšce,Nic nie wskórajš miecz, ogień ni męże,Bo ja zwyciężę! - Oto dla nas przestroga - rzekł ksišdz Kordecki - którš nam Bóg przez usta starej żebraczki zsyła.Brońmy się, bracia, bo zaprawdę takich auxiliów nigdy jeszcze oblężeni nie mieli, jakie my mieć będziemy! - Z radoœciš gardła damy! - zawołał pan Piotr Czarniecki. - Nie ufajmy wiarołomnym! Nie ufajmy heretykom ani tym z katolików, którzy u złego ducha służbę przyjęli! - wołały inne głosy, nie dopuszczajšc do słowa tych, którzy oponować chcieli. Postanowiono jeszcze wysłać dwóch księżydo Wrzeszczowicza z oœwiadczeniem, że bramy zostanš zamknięte i że oblężeni bronić się będš, do czego im salwa-gwardiakrólewska daje prawo. Ale swojš drogš mieli posłowie prosić pokornie Wrzeszczowicza, aby zamiaru zaniechał albo przynajmniej odłożył go na czas, dopóki by zakonnicy ojca Teofila Broniewskiego, prowincjała zakonu, który naówczas znajdował się na Œlšsku, o pozwolenie nie spytali. Posłowie, ojciec Benedykt Jaraczewski i Marceli Tomicki, wyszli za bramy, reszta oczekiwała ich z biciem serca w refektarzu, bo jednak tych mnichów, nieprzywykłych do wojny, strach brał na myœl, że godzina wybiła i ta chwila nadeszła, w której wybrać im trzeba pomiędzy obowišzkiem a gniewem i pomstš nieprzyjaciela. Lecz ledwie upłynęło pół godziny, dwaj ojcowie ukazali się znów przed radš. Głowyich były zwieszone na piersi, we twarzach mieli smutek i bladoœć. Milczšc podali księdzu Kordeckiemu nowe pismo Wrzeszczowicza, a ten wzišł je z ich ršk i odczytał głoœno. Było to oœm punktów kapitulacji, pod którymi Wrzeszczowicz wzywał zakonników do poddania klasztoru. Skończywszy czytać, przeor popatrzył długo w twarze zgromadzonych, na koniec rzekł uroczystym głosem: - W imię Ojca i Syna, i Ducha Œwiętego! W i ytępi. bozowe pieœni; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żtPłc uô( v÷Ác€w¸#˘cxZ2ţ Vimię Najczystszej i Najœwiętszej Bogarodzicielki! Na mury, bracia ukochani! - Na mury! na mury! - rozległ się jeden okrzyk w refektarzu. W chwilę potem jasny płomień oœwiecił podnóże klasztoru. Wrzeszczowicz kazał zapalić zabudowania przy koœciele Œwiętej Barbary. Pożar, ogarnšwszy stare domostwa, wzmagał się z każdš chwilš. Wkrótce słupy czerwonego dymu wzbiły sięku niebu, wœród których œwieciły jaskrawejęzyki ognia. Na koniec jedna łuna rozlała się na chmurach. Przy blasku ognia widać było oddziały konnych żołnierzy przenoszšcych się szybko z miejsca na miejsce. Rozpoczęły się zwykłe swawole żołnierskie. Rajtarowiewyganiali z obór bydło, które, biegajšc w przerażeniu, napełniało żałosnym rykiem powietrze; owce, zbite w gromady, cisnęłysię na oœlep do ognia. Woń spalenizny rozeszła się na wszystkie strony i dosięgławyniosłoœci murów klasztornych. Wielu z obrońców po raz pierwszy widziało krwawe oblicze wojny i tych serca zdrętwiały z przerażenia na widok ludzi gnanych przez żołnierzy i sieczonych mieczami, na widok niewiast cišganych po majdanie za włosy. A przy krwawych blaskach pożaru widać było wszystko jak na dłoni. Krzyki, a nawet słowa dochodziłydoskonale do uszu oblężonych. Ponieważ armaty klasztorne nie odezwały się dotychczas, więc rajtarowie zeskakiwaliz koni i zbliżali się do samego podnóża góry, potrzšsajšc mieczami i muszkietami. Co chwila podpadł jaki tęgi chłop przybranyw żółty kolet rajtarski i złożywszy ręce koło ust, lżył i groził oblężonym, którzy słuchali tego cierpliwie, stojšc przy działach i przy zapalonych lontach. Pan Kmicic stał obok pana Czarnieckiego właœnie wprost koœciółka i widział wszystko doskonale. Na jagody wystšpiły mu silne rumieńce, oczy stały się do dwóchœwiec podobne, a w ręku dzierżył łuk wyborny, który w spadku po ojcu dostał, aten go pod Chocimiem na jednym sławnym adze zdobył. Słuchał tedy pogróżek i wymysłów, a wreszcie, gdy olbrzymi rajtar przypadł pod skałę i poczšł wrzeszczeć, zwrócił się pan Andrzej do Czarnieckiego: - Na Boga! przeciw Najœwiętszej Pannie bluŸni... Ja niemieckš mowę rozumiem... bluŸni strasznie!... Nie wytrzymam! I zniżyłłuk, lecz pan Czarniecki uderzył po nim rękš. - Bóg go za bluŸnierstwa skarze - rzekł - aksišdz Kordecki nie pozwolił pierwszym nam strzelać, chybaby oni zaczęli. Ledwie domówił, gdy rajtar podniósł kolbę muszkietu do twarzy, strzał huknšł, a kulanie dobiegłszy murów przepadła gdzieœ między szczelinami skały. - Teraz wolno? - krzyknšł Kmicic. - Wolno! - odpowiedział Czarniecki. Kmicic, jako prawdziwy człek wojny, uspokoił się w jednej chwili. Rajtar, osłoniwszy dłoniš oczy patrzył za œladem swej kuli, a on nacišgnšł łuk, przesunšł palcem po cięciwie, aż zaœwiegotała jak jaskółka, a następnie wychylił się dobrze i zawołał: - Trup! Trup! Jednoczeœnie rozległ się żałosny œwist okrutnej strzały; rajtar upuœcił muszkiet, podniósł obie ręce do góry, zadarł głowę izwalił się na wznak. Przez chwilę rzucał się jak ryba wyjęta z wody i kopał ziemię nogami, lecz wnet wycišgnšł się i pozostał bez ruchu. - To jeden! - rzekł Kmicic. - Zawišż na rapciach! - rzekł pan Piotr. - Sznura z dzwonnicy nie wystarczy, jeżeli Bóg pozwoli! - krzyknšł pan Andrzej. Wtem przypadł do trupa drugi rajtar pragnšc zobaczyć, co mu jest, lub może kiesę zabrać, lecz strzała œwisnęła znowu i drugi padł na piersi pierwszego. W tymże czasie ozwały się polowe armatki,które Wrzeszczowicz ze sobš przyprowadził. Nie mógł on z nich burzyć fortecy, jak również nie mógł myœleć o zdobyciu jej, majšc ze sobš tylko jazdę; alena postrach księżom walić kazał. Jednakże poczštek był dany. Ksišdz Kordecki pojawił się przy panu Czarnieckim, a z nim szedł ksišdz Dobrosz,który artyleriš klasztornš w czasie pokoju zawiadywał i w œwięta na wiwaty ognia dawał, dlatego za przedniego puszkarza między zakonnikami uchodził. Przeor przeżegnał działo i wskazał je księdzu Dobroszowi, a ów rękawy zakasał ipoczšł je rychtować w lukę pomiędzy dwoma budynkami, w której wichrzyło się kilkunastu jeŸdŸców, a pomiędzy nimi oficerz rapierem w ręku. Długo celował ksišdz Dobrosz, bo chodziło o jego reputację. Wreszcie wzišł lont i przytknšł do zapału. Huk wstrzšsnšł powietrzem i dym widok zasłonił. Po chwili jednak wiatr go rozniósł. W luce między budynkami nie byłojuż ani jednego jeŸdŸca. Kilku wraz z końmileżało na ziemi, inni pierzchli. Zakonnicy zaczęli œpiewać na murach. Trzask zapadajšcych się budynków przy Œwiętej Barbarze wtórował pieœni. Uczyniłosię ciemniej, jeno nieprzejrzane roje iskier, wypchniętych w górę upadkiem belek, wzbiły się w powietrze. Tršby znów zagrały w szeregach Wrzeszczowicza, lecz odgłos ich poczšł sięoddalać. Pożar dogasał. Ciemnoœć ogarniałapodnóże Jasnej Góry. Tu i owdzie ozwało się rżenie koni, ale coraz dalsze, słabsze. Wrzeszczowicz cofał się ku Krzepicom. Ksišdz Kordecki uklškł na murze. - Mario! Matko Boga Jedynego! - rzekł silnym głosem - spraw, aby ten, który po nim nadejdzie, oddalił się również ze wstydem i próżnym gniewem w duszy. Gdy tak się modlił, chmury nagle przerwałysię nad jego głowš i jasny blask miesišca pobielił wieże, mury, klęczšcego przeora i zgliszcza spalonych przy Œwiętej Barbarze budowli. Rozdział 14 Następnego dnia spokój zapanował pod stopami Jasnej Góry, z czego korzystajšc zakonnicy tym gorliwiej zajęli się przygotowaniem do obrony. Czyniono ostatnie poprawki w murach i kortynach, przygotowywano jeszcze więcej narzędzi służšcych do odparcia szturmów. Ze Zdebowa, Krowodrzy, Lgoty i Grabówki zgłosiło się znów kilkunastu chłopów, którzy dawniej w łanowych piechotach sługiwali. Tych przyjęto i między obrońcówwmięszano. Ksišdz Kordecki dwoił się i troił. Odprawiał nabożeństwo, zasiadał na radach, nie opuszczał chórów dziennych i nocnych, a w przerwach obchodził mury, rozmawiał ze szlachtš i wieœniakami. A przy tym w twarzy i całej postawie miał taki jakiœ spokój, jaki prawie tylko kamienne posšgi mieć mogš. Patrzšc na jegooblicze, pobladłe od niewywczasów, można było sšdzić, że ten człowiek œpi snem słodkim i lekkim; lecz cicha rezygnacja i niemal wesołoœć palšca się w oczach, usta poruszajšce się modlitwš zwiastowały, że czuwa i myœli, i modli się, i ofiaruje za wszystkich. Z tej duszy, natężonej ze wszystkich sił ku Bogu, wiara płynęła spokojnym i głębokim strumieniem; wszyscy jš pili pełnymi usty i kto miał duszę chorš, ten zdrowiał. Gdzie zabielał jego habit, tam pogoda czyniła się na twarzach ludzkich, oczy się œmiały, a usta powtarzały: "Ojciec nasz dobry, pocieszyciel, obrońca, nadzieja nasza". Całowano jego ręce i habit, on zaœ uœmiechał się jak zorza i szedł dalej, a koło niego, nad nim i przed nim szła ufnoœć i pogoda. Jednak i ziemskich œrodków ratunku nie zaniedbywał; ojcowie wchodzšcy do jego celi zastawali go, jeœli nie na klęczkach, to nad listami, które na wszystkie strony rozsyłał. Pisał do Wittenberga, głównego komendanta w Krakowie, proszšc o miłosierdzie nad œwiętym miejscem; i do Jana Kazimierza, który w Opolu ostatnie czynił wysilenia, by niewdzięczny naród ratować; i do pana kasztelana kijowskiego, trzymanego przez własne słowo jakby na łańcuchu w Siewierzu; i do Wrzeszczowicza, i do pułkownika Sadowskiego, Czecha i lutra, który pod Millerem służył, a który duszę majšc szlachetnš starał się odwieœć groŸnego generała od napadu na klasztor. Dwie rady œcierały się z sobš przy Millerze. Wrzeszczowicz rozdrażniony oporem, jakiego doznał ósmego listopada, dokładał wszelkich usiłowań, aby generałaskłonić do pochodu; obiecywał w zysku skarby niezmierne, twierdził, że w całym œwiecie zaledwie jest kilka koœciołów, które by częstochowskiemu vel jasnogórskiemu w bogactwach sprostać mogły. Sadowski zaœ w następujšcy sposób oponował: - Jenerale! - mówił do Millera - waszej miłoœci, któryœ tyle znamienitych fortec zajšł, że słusznie niemieckie miasta Poliocertesem cię nazwały, wiadomo jest, ile krwi i czasu kosztować może choćby najsłabsza twierdza, jeœli oblężeni do ostatka, na œmierć i życie chcš się opierać.- Ale mnichy nie będš się opierali? - pytał Miller. - Właœnie sšdzę, że przeciwnie. Im sš bogatsi, tym zacieklej bronić się będš, ufni nie tylko w moc oręża, ale w œwiętoœć miejsca, które zabobon katolicki całego tego kraju jako inviolatum uważa. Doœć wspomnieć na wojnę niemieckš; jakże często zakonnicy dawali przykład odwagi i zawziętoœci tam nawet, gdzie sami żołnierze o obronie zwštpili! Stanie się tak iteraz, tym bardziej że twierdza nie jest tak niepoczesna, za jakš hrabia Weyhard chce jš uważać. Leży na górze skalistej, w której trudno czynić podkopy; mury, jeœli nie były nawet w dobrym stanie, to je już pewno do tej pory poprawiono, a co do zapasów broni, prochów i żywnoœci, te tak bogaty klasztor ma niewyczerpane. Fanatyzm ożywi serca i... - I myœlisz, moœci pułkowniku, że zmuszš mnie do odstšpienia? - Tego nie myœlę, mniemam jednak, że przyjdzie nam stać pod murami bardzo długo, przyjdzie posyłać po działa większeniż te, które posiadamy, a wasza miłoœć masz do Prus cišgnšć. Trzeba obliczyć, ile czasu możemy poœwięcić na Częstochowę, bo gdyby nas król jegomoœć dla pilniejszychspraw pruskich od oblężenia odwołał, mnisiniezawodnie by rozgłosili, żeœ wasza miłoœć przez nich zmuszony był do odstšpienia. A wówczas, pomyœl, wasza miłoœć, jaki uszczerbek poniosłaby twa sława Poliocertesa - nie mówišc już o tym,że w całym kraju oporni znaleŸliby zachętę!I tak... (tu zniżył głos Sadowski) sam tylkozamiar uderzenia na ów klasztor niech się jeno rozgłosi - najgorsze uczyni wrażenie. Wasza miłoœć nie wiesz, bo tego żaden cudzoziemiec i nie papista wiedzieć nie może, czym jest Częstochowa dla tego narodu. Siła nam zależy na owej szlachcie, która się tak łatwo poddała, na owych panach, na wojskach kwarcianych, które wraz z hetmanami na naszš stronę przeszły. Bez nich nie dokazalibyœmy tego, coœmy dokazali. Ich to w połowie, ba, w większej częœci, rękoma objęliœmy te ziemię, a niech jeden strzał pod Częstochowš padnie... kto wie... może jeden Polak przy nas nie zostanie... Tak wielka jest siła zabobonu!... Może nowa straszna wojna rozgorzeć! Miller przyznawał w duszy słusznoœć rozumowaniom Sadowskiego, co więcej jeszcze: zakonników w ogóle, a częstochowskich szczególniej miał za czarowników - czarów zaœ bał się ów szwedzki jenerał więcej niż dział - jednakże chcšc się podroczyć, a może dysputę przecišgnšć, rzekł: - Waszmoœć tak mówisz, jakbyœ był przeorem częstochowskim albo... jakby od waszmoœci wypłatę okupu rozpoczęli... Sadowski był żołnierz œmiały i popędliwy, a że znał swojš wartoœć, więc obrażał sięłatwo: - Ani słowa nie powiem więcej! - rzekł wynioœle. Millera z kolei obruszył ton, jakim powyższe słowa były powiedziane. - Ja też waszmoœci o więcej nie proszę! - odpowiedział - a do narady wystarczy mi hrabia Weyhard, który ten kraj zna lepiej. - Zobaczymy! - rzekł Sadowski i wyszedł z izby. Weyhard rzeczywiœcie zastšpił jego miejsce. Przyniósł on list, który tymczasemodebrał od pana krakowskiego Warszyckiego, z proœbš, aby klasztor zostawiono w spokoju; lecz z listu tego nieużyty człek wydobył wprost przeciwnš radę. - Proszš się - rzekł Millerowi - zatem wiedzš, iż się nie obroniš! W dzień póŸniej pochód na Częstochowę był w Wieluniu postanowiony. Nie trzymano go nawet w tajemnicy, skutkiem czego z wieluńskiego konwentu o. Jacek Rudnicki, profos, mógł wyruszyć na czas do Częstochowy z wiadomoœciš. Biednyzakonnik nie przypuszczał także ani przez chwilę, aby jasnogórcy mieli się bronić. Pragnšł ich tylko uprzedzić, by wiedzieli, czego się trzymać, i uzyskali dobre warunki. Jakoż wieœć przygnębiła umysły braci zakonnej. W niektórych dusze zwštlały od razu. Lecz ksišdz Kordecki pokrzepił ich, zdrętwiałych rozgrzał żarem własnego serca, dnie cudów obiecał, sam nawet widok œmierci miłym uczynił i tak zmienił ich tchnieniem ducha własnego, że mimowiednie poczęli się gotować na napad, jak zwykli byli gotować się na wielkie uroczystoœci koœcielne, zatemz radoœciš i solennie. Jednoczeœnie œwieccy naczelnicy załogi, pan miecznik sieradzki i pan Piotr Czarniecki, czynili także ostatnie przygotowania. Spalono mianowicie wszystkie kramy, które tuliły się naokół murów fortecznych, a które mogły szturmy nieprzyjaciołom ułatwiać; nie oszczędzono nawet i budowli bliższych góry, tak że przez cały dzień pierœcień płomieni otaczał twierdzę; lecz gdy z kramów, belek i tarcic zostały tylko popioły, działa klasztorne miały przed sobš puste przestrzenie, nie najeżone żadnymi przeszkodami. Czarne ich paszcze poglšdały swobodnie w dal, jakby wyglšdajšc nieprzyjaciela niecierpliwie i pragnšc go jak najprędzej swym złowrogimgrzmotem powitać. Tymczasem zimna zbliżały się szybkim krokiem. Dšł ostry północny wiatr, błoto zmieniało się w grudę, a rankami wody co płytsze œcinały się w nikłe lodowe skorupki; ksišdz Kordecki, obchodzšc mury,zacierał swe zsiniałe ręce i mówił: - Bóg mrozy w pomoc nam zeœle! Ciężko będzie baterie sypać, podkopy czynić i przytym wy będziecie się do ciepłych izb luzować, a im akwilony zbrzydzš prędko oblężenie. Lecz właœnie dla tego samego powodu Burchard Miller pragnšł skończyć prędko. Wiódł on ze sobš dziewięć tysięcy wojska, przeważnie piechoty, i dziewiętnaœcie dział.Miał także dwie choršgwie jazdy polskiej, ale na niš rachować nie mógł, raz dlatego, że jazdy do brania wzgórzystej twierdzy użyć nie mógł, a po wtóre, że ludzie szli niechętnie i z góry oœwiadczyli, że żadnego udziału w walkach nie wezmš. Szli raczej dlatego, aby w razie zdobycia twierdzy ochronić jš przed drapieżnoœciš zwycięzców. Tak przynajmniej żołnierzom mówili pułkownicy; szli wreszcie, bo Szwedrozkazywał, bo wszystkie wojska krajowe w jego były obozie i komendy musiały słuchać. Z Wielunia do Częstochowy droga krótka. W dniu 18 listopada miało się rozpoczšć oblężenie. Lecz jenerał szwedzki liczył, że nie potrwa nad parę dni i że drogš układówtwierdzę zajmie. Tymczasem ksišdz Kordecki przygotowywałdusze ludzkie. Przystępowano do nabożeństwa, jakby w wielkie i radosne œwięto, i gdyby nie niepokój i bladoœć niektórych twarzy, można by było przypuszczać, że to wesołe a solenne Alleluja! się zbliża. Sam przeor mszę celebrował, ozwały się wszystkie dzwony. Po mszy nabożeństwo nie ustawało jeszcze: wyszła bowiem wspaniała procesja na mury. Księdza Kordeckiego, niosšcego Przenajœwiętszy Sakrament, prowadził pod ręce miecznik sieradzki i pan Piotr Czarniecki. Przodem szły pacholęta w komżach, niosšce trybularze na łańcuszkach, bursztyn i mirrę. Przed i za baldachimem postępowały szeregi białej braci zakonnej ze wzniesionymi ku niebu głowami i oczyma, ludzie różnych wieków, poczšwszy od starców zgrzybiałych, skończywszy na młodzieniaszkach, którzy zaledwie do nowicjatu weszli. Żółte płomykiœwiec chwiały się na wietrze, a oni szli i œpiewali zatopieni całkiem w Bogu, jakoby niczego więcej na tym œwiecie niepamiętni. Za nimi widziałeœ podgolone głowy szlacheckie, zapłakane oblicza niewiast, alespokojne pod łzami, wiarš i ufnoœciš natchnięte. Szli i chłopi w sukmanach, długowłosi, do pierwszych chrzeœcijan podobni; małe dzieci, dziewczęta i chłopcy,zmieszani w tłumie łšczyli swe anielskie cienkie głosiki z ogólnym chorałem. I Bóg słuchał tej pieœni, tego wylania serc, tego uciekania się spod ucisków ziemskich pod jedynš ochronę skrzydeł bożych. Wiatr ucichł, uspokoiło się powietrze, niebo wybłękitniało, a słońce jesienne rozlało łagodne, bladozłote, lecz ciepłe jeszcze œwiatło na ziemię. Orszak obszedł raz mury, lecz nie wracał,nie rozpraszał się - szedł dalej. Blaski od monstrancji padały na twarz przeora, i ta twarz wydawała się od nich jakoby złota także i promienista. Ksišdz Kordecki oczy trzymał przymknięte, a na ustach miał nieziemski prawie uœmiech szczęœcia, słodyczy, upojenia; duszš był w niebie, w jasnoœciach, w odwiecznym weselu, w niezmšconym spokoju. Lecz jak gdyby tego! W i ytępi. bozowe pieœni; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żyP”czä$c{Uc|]+oc}Ě9…'~Q?"stamtšd odbierał rozkazy, aby nie zapomniał o tym ziemskim koœciele, o ludziach i o twierdzy, i o tej godzinie, któramiała nadejœć, chwilami zatrzymywał się, otwierał oczy, wznosił monstrancję i błogosławił. Więc błogosławił lud, wojsko, choršgwie kwitnšce jak kwiaty, a migotliwe jak tęcza;potem błogosławił mury i wzgórze na okolice patrzšce, potem błogosławił działamniejsze i większe, kule ołowiane, żelazne,naczynia z prochem, dylowania przy armatach, stosy srogich narzędzi do odparcia szturmu służšcych; potem błogosławił wioskom na dalekoœciach leżšcym i błogosławił północy, południu, wschodowi i zachodowi, jak gdyby chciał nacałš okolicę, na całš tę ziemię moc bożš rozcišgnšć. Biła godzina druga z południa; procesja była jeszcze na murach. A wtem na krańcach, gdzie niebo zdawało się stykać zziemiš i rozcišgały się mgły sinawe, w tych mgłach właœnie zamajaczało coœ i poczęło się poruszać, wypełzały jakieœ kształty, z poczštku mętne, które zwierajšc się stopniowo, stawały się corazwyraŸniejsze. Okrzyk nagle uczynił się na końcu procesji: - Szwedzi! Szwedzi idš! Potem zapadła cisza, jakoby serca i języki zdrętwiały; dzwony tylko biły dalej. Lecz wciszy zabrzmiał głos księdza Kordeckiego, donoœny, choć spokojny: - Bracia, radujmy się! godzina zwycięstw i cudów się zbliża! A w chwilę póŸniej: - Pod Twojš obronę uciekamy się, Matko, Pani, Królowo nasza! Tymczasem chmura szwedzka zmieniła się w niezmiernego węża, który przypełzał jeszcze bliżej. Widać już było jego straszliwe dzwona. Skręcał się, rozkręcał,czasem zamigotał pod œwiatło połyskliwš stalowš łuskš, czasem œciemniał i pełzł, pełzł, wychylał się z oddalenia... Wkrótce oczy patrzšce z murów mogły już szczegółowie wszystko rozpoznać. Naprzódszła jazda, za niš czworoboki piechoty; każdy pułk tworzył długi prostokšt, nad którym wznosił się w górze mniejszy, utworzony przez dzidy sterczšce; dalej, hen, za piechotš, wlokły się armaty z paszczami odwróconymi w tył i schylonymi ku ziemi. Leniwe ich cielska, czarne lub żółtawe, połyskiwały złowrogo w słońcu; jeszcze za nimi trzęsły się po nierównej drodze jaszcze z prochem i nieskończony szereg wozów z namiotami i wszelkiego rodzaju wojennym sprzętem... GroŸny, ale piękny to był widok tego pochodu regularnego wojska, które jakby dla postrachu przedefilowało przed oczymajasnogórców. Następnie od całoœci oderwała się jazda i szła kłusem, kolebajšc się jak poruszana wiatrem fala. Wnet rozpadła się na kilkanaœcie większychimniejszych częœci. Niektóre oddziały przysuwały się ku fortecy; inne w mgnieniuoka rozlały się po okolicznych wioskach w poœcigu za łupem; inne na koniec poczęły objeżdżać twierdzę, opatrywać mury, badać miejscowoœć, zajmować pobliższe budowle. Pojedynczy jeŸdŸcy przelatywali cišgle co koń wyskoczy od większych kup ku głębokim oddziałom piechoty, dajšc znaćoficerom, gdzie można się umieœcić. Tętent i rżenie koni, krzyki, nawoływania, szmer kilku tysięcy głosów i głuchy hurkotarmat dolatywały doskonale do uszu oblężonych, którzy dotychczas stali spokojnie na murach, jakby na widowisku, spoglšdajšc zdziwionymi oczyma na ów wielki ruch i krętaninę wojsk nieprzyjacielskich. Doszły wreszcie pułki piechotne i poczęły błškać się naokoło twierdzy, szukajšc miejsc najodpowiedniejszych do umocnienia się w pozycjach. Tymczasem uderzono na Częstochówkę, folwark przyległy klasztorowi, w którym nie było żadnego wojska, jedno chłopi pozamykani w chałupach. Pułk Finów, który doszedł był tam pierwszy, uderzył z wœciekłoœciš na bezbronne chłopstwo. Wycišgano ich za włosy z chałup i po prostu zarzynano opornych; resztę ludnoœci wypędzono z folwarku; jazda uderzyła na niš i rozegnała jš na cztery wiatry. Parlamentarz z wezwaniem Millera do poddania zatršbił jeszcze przedtem do wrót koœcielnych, ale obrońcy, na widok rzezi i srogoœci żołnierskiej w Częstochówce, odpowiedzieli ogniem działowym. Teraz bowiem, gdy ludnoœć miejscowa została wypędzona ze wszystkich pobliższych budowli, a roztasowywali się w nich Szwedzi, należało je zniszczyć co prędzej, by spoza ich zasłony nieprzyjacielnie mógł szkodzić klasztorowi. Zadymiły więc mury klasztorne naokół, jak boki okrętu otoczonego burzš i rozbójnikami. Rykdział wstrzšsnšł powietrzem, aż mury klasztorne zadrżały, a szyby w koœciele i zabudowaniach poczęły dŸwięczeć. Kule ogniste w postaci białawych chmurek, opisujšc złowrogie łuki, padały na schroniska szwedzkie, łamały krokwie, dachy, œciany - i wnet słupy dymu podniosły się z miejsc, w które kule padały. Pożar ogarniał budynki. Zaledwie roztasowane, pułki szwedzkie umykały co duchu z zabudowań, a niepewnenowych stanowisk, przewalały się w różne strony. Bezład poczšł się w nie wkradać. Usuwano nie ustawione jeszcze działa, by uchronić je przed pociskami. Miller zdumiał; nie spodziewał się takiego przyjęcia ani takich puszkarzy na Jasnej Górze. Tymczasem nadchodziła noc, a że potrzebował wprowadzić ład w wojska, więc wysłał trębacza z proœbš o zawieszenie broni. Ojcowie zgodzili się łatwo. W nocy jednak spalono jeszcze ogromny spichrz z wielkimi zapasami żywnoœci, w którym stał pułk westlandzki. Pożar ogarnšł budynek tak szybko, pociski zaœ padały jeden za drugim tak celnie, że Westlandczycy nie zdołali unieœć muszkietów ani nabojów, które też wybuchły w ogniu, roznoszšc daleko naokółpłonšce głownie. Szwedzi nie spali w nocy; czynili przygotowania, sypali baterie pod armaty, napełniali kosze ziemiš, urzšdzali obóz. Żołnierz, lubo przez tyle lat wojny i w tylu bitwach zaprawiony, a z natury dzielny i wytrwały, nie czekał radoœnie dnia następnego. Pierwszy dzień przyniósł klęskę. Armaty klasztorne wyrzšdziły tak znaczne szkody w ludziach, że najstarsi wojownicy w głowę zachodzili, przypisujšc je nieostrożnemu obejœciu fortecy i zbytniemuzbliżeniu się do murów. Lecz owo jutro, choćby przyniosło zwycięstwo, nie obiecywało sławy, bo czymże było wzięcie nieznacznej twierdzy iklasztoru dla zdobywców tylu miast znamienitych i stokroć lepiej warownych? Tylko żšdza bogatego łupu podtrzymywała ochotę, ale natomiast owa trwoga duszna, zktórš polskie sprzymierzone choršgwie postępowały pod przesławnš Jasnš Górę, udzieliła się jakoœ i Szwedom. Tylko że jedni drżeli przed myœlš œwiętokradztwa, drudzy zaœ obawiali się czegoœ nieokreœlonego, z czego sami nie zdawali sobie sprawy, a co nazywali ogólnym mianem czarów. Wierzył w nie sam Burchard Miller, jakżeż nie mieli wierzyć żołdacy? Zauważono zaraz, że gdy Miller zbliżał się do koœcioła Œwiętej Barbary, koń pod nim stanšł nagle, podał się w tył, rozwarł chrapy, stulił uszy i parskajšc trwożnie, nie chciał naprzód postšpić. Stary jenerał nie pokazał po sobie trwogi, jednak następnego dnia wyznaczył to stanowisko księciu Heskiemu, sam zaœ odcišgnšł z większymi działami w stronę północnš klasztoru, ku wsi Częstochowie. Tam przez noc sypał szańce, by z nich nazajutrz uderzyć. Ledwie tedy rozbłysło na niebie, rozpoczęła się walka artylerii; lecz tym razem pierwsze zagrały działa szwedzkie. Nieprzyjaciel nie myœlał zrazu uczynić w murach wyłomu, by przezeń do szturmu się rzucić; chciał tylko przerazić, zasypać kulami koœciół i klasztor, wzniecić pożary, podruzgotać działa, pobić ludzi, rozszerzyćtrwogę. Na mury klasztorne wyszła znów procesja,bo nic tak nie ukrzepiało walczšcych, jak widok Przenajœwiętszego Sakramentu i spokojnie z nim idšcych zakonników. Działa klasztorne odpowiadały grzmotem na grzmot, błyskawicš na błyskawicę, ile mogły, ile ludziom sił i tchu w piersi starczyło. Ziemia też zdawała się trzšœć wposadach. Morze dymu rozcišgnęło się nad klasztorem i koœciołem. Co za chwile, co za widoki dla ludzi (a wielutakich było w twierdzy), którzy nigdy w życiu nie patrzyli w krwawe oblicze wojny! Ów huk nieustajšcy, błyskawice, dymy, wycia kul rozdzierajšcych powietrze, straszliwy chychot granatów, szczękanie pocisków o bruki, głuche uderzenia o œciany, dŸwięk rozbijanych szyb, wybuchy pękajšcych kul ognistych, œwist ich skorup,chrobot i trzaskanie dylowań, chaos, zniszczenie, piekło!... W czasie tego ani chwili spoczynku, ani oddechu dla wpół zduszonych dymem piersi,coraz nowe stada kul, a wœród zamieszaniagłosy przerażajšce w różnych stronach twierdzy, koœcioła i klasztoru: - Pali się! wody! Wody! - Na dachy z bosakami!... Płacht więcej! Na murach zaœ okrzyki rozgrzanych walkš żołnierzy: - Wyżej działo!... wyżej!... pomiędzy budynki... ognia!... Około południa dzieło œmierci wzmogło się jeszcze. Zdawać się mogło, że gdy dymy opadnš, oczy szwedzkie ujrzš tylko stos kuli granatów na miejscu klasztoru. Kurzawa wapienna ze œcian obitych kulami wzbijała się i mieszajšc się z dymami, przesłaniała œwiat. Wyszli księża z relikwiami egzorcyzmować owe tumany, aby nie przeszkadzały obronie. Huk dział stał się przerywany, ale tak gęsty jak oddech zdyszanego smoka. Nagle na wieży, œwieżo odbudowanej po zeszłorocznym pożarze, ozwały się tršby wspaniałš harmoniš pobożnej pieœni. Płynęła z góry ta pieœń i słychać jš było naokół, słychać wszędy, aż na bateriach szwedzkich. Do dŸwięku tršb dołšczyły się wkrótce głosy ludzkie i wœród ryku, œwistu, okrzyków, łoskotu, grzechotania muszkietów rozlegały się słowa: Bogarodzica, Dziewica,Bogiem sławiona Maryja!... Tu wybuchło kilkanaœcie granatów; trzask dachówek i krokwi, a potem krzyk: "Wody!", targnšł słuchem i... znów pieœń płynęła dalej spokojnie: U twego Syna, hospodyna,Spuœci nam, ziœci namChlebny czas, zbożny czas. Kmicic, stojšc na murach przy dziale naprzeciw wsi Częstochowy, w której były stanowiska Millera i skšd największy szedł ogień, odtršcił mniej wprawnego puszkarza i sam pracować zaczšł. A pracował tak dobrze, że wkrótce, chociaż to był listopad i dzień chłodny, zrzucił tołub lisi, zrzucił żupan i w samych tylko szarawarach i koszuli pozostał. Ludziom nie obeznanym z wojnš rosło serce na widok tego żołnierza z krwi i koœci, dla którego to wszystko, co się działo, ów ryk armat, stada kul, zniszczenie, œmierć - zdawały się być tak zwyczajnym żywiołem jak ogień dla salamandry. Brew miał namarszczonš, ogień w oczach, rumieńce na policzkach i jakšœ dzikš radoœćw twarzy. Co chwila pochylał się na działo,cały zajęty mierzeniem, cały oddany walce, na nic niepamiętny; celował, zniżał,podnosił, wreszcie krzyczał: "Ognia!" - a gdy Soroka przykładał lont, on biegł na zršb, patrzył i od czasu do czasu wykrzykiwał: - Pokotem! Pokotem! Orle jego oczy przenikały przez dymy, kurzawę; skoro między budynkami ujrzał gdzie zbitš masę kapeluszy lub hełmów, wnet druzgotał je i rozpraszał celnym pociskiem jakby piorunem. Chwilami wybuchał œmiechem, gdy większe niż zwykle sprawił zniszczenie. Kule przelatywały nad nim i obok - on nie spojrzał na żadnš; nagle, po strzale, podskoczył na zršb, wpił oczy w dal i zakrzyknšł: - Działo rozbite!... Tam teraz jeno trzy sztuki grajš!... Do południa ani odetchnšł. Pot zlewał mu czoło, koszula dymiła, twarz miał uczernionš sadzš, a oczy œwiecšce. Sam pan Piotr Czarniecki podziwiał celnoœć jego strzałów i kilkakrotnie w przerwach rzekł mu: - Waœci wojna nie nowina! To i widać zaraz!Gdzieœ się tak wyuczył? O godzinie trzeciej na baterii szwedzkiej zamilkło drugie działo, rozbite celnym Kmicicowym strzałem. Resztę pozostałych œcišgnięto w jakiœ czas póŸniej z szańców. Widocznie Szwedzi uznali tę pozycję za niemożliwš do utrzymania. Kmicic odetchnšł głęboko. - Spocznij! - rzekł mu Czarniecki. - Dobrze! jeœć mi się chce - odpowiedział rycerz. - Soroka! daj, co masz pod rękš! Stary wachmistrz uwinšł się wprędce. Przyniósł gorzałki w blaszance i ryby wędzonej. Pan Kmicic jeœć poczšł chciwie, podnoszšc od czasu do czasu oczy i patrzšcna przelatujšce nie opodal granaty tak, jakby patrzył na wrony. A jednak leciało ich dosyć, nie od Częstochowy, ale właœnie z przeciwnej strony; mianowicie te wszystkie, które przenosiły klasztor i koœciół. - Lichych majš puszkarzów, za wysoko podnoszš działa - rzekł pan Andrzej nie ustajšc jeœć - patrzcie, wszystko przenosi i idzie na nas! Słuchał tych słów młody mniszeczek, siedmnastoletnie pacholę, które ledwie do nowicjatu wstšpiło. Podawał on cišgle poprzednio kule do nabijania i nie ustępował, chociaż każda żyłka trzęsła sięw nim ze strachu, bo pierwszy raz wojnę oglšdał. Kmicic imponował mu w niewypowiedziany sposób swym spokojem; iteraz usłyszawszy jego słowa, przygarnšłsię mimowolnym ruchem ku niemu, jakby chcšc szukać opieki i schronienia pod skrzydłami tej potęgi. - Zali mogš nas dosięgnšć z tamtej strony? - zapytał. - Czemu nie? - odpowiedział pan Andrzej. - A co, miły braciszku, także się to boisz? - Panie! - odpowiedziało drżšce pacholę - wyobrażałem sobie wojnę strasznš, alem nie myœlał, żeby była tak straszna! - Nie każda kula zabija, inaczej by już ludzinie było na œwiecie, bo matki by nie nastarczyły rodzić. - Najwięcej, panie, strach mi owych kul ognistych, owych granatów. Czemu to one rozpękajš się z takim hukiem?... Matko Boża, ratuj!... i tak okrutnie ludzi raniš?... - Jak ci wytłumaczę, zyskasz na eksperiencji, ojczyku. Owóż kula to jest żelazna, a wewnštrz dršżona, prochami naładowana. W jednym miejscu ma zaœ dziurę doœć małš, w której tuleja z papierualbo czasem z drewna siedzi. - Jezu Nazareński! tuleja siedzi? - Tak jest! zaœ w tulei kłak wysiarkowany, który się przy wystrzale zapala. Owóż kula powinna upaœć tulejš na ziemię, by jš sobie wbić do œrodka, wonczas ogień dochodzi doprochów i kulę rozrywa. Wiele wszelako kulpada nie na tuleję, ale i to nic nie szkodzi, bo przecie jak ogień dojdzie, to wybuch nastšpi... Nagle Kmicic wycišgnšł rękę i poczšł mówić szybko: - Patrz! patrz! oto! ot masz eksperyment! - Jezus! Maria! Józef! - krzyknšł braciszekna widok nadlatujšcego granatu. Granat tymczasem spadł na majdan i warczšc, wichrzšc zaczšł podskakiwać po bruku, wlokšc za sobš dymek błękitny przewrócił się raz i drugi, przytoczył aż pod mur, na którym siedzieli, wpadł w kupęmokrego piasku usypanš wysoko aż do blanków i tracšc zupełnie siłę pozostał bezruchu. Padł na szczęœcie tulejš do góry, lecz kłak nie zgasł, bo dym podniósł się natychmiast. - Na ziemię!... na twarze!... - poczęły wrzeszczeć przerażone głosy. - Na ziemię!na ziemię! Lecz Kmicic w tej samej chwili zsunšł się po kupie piasku, błyskawicznym ruchem dłoni chwycił za tuleję, szarpnšł, wyrwał i wznoszšc rękę z palšcym się kłakiem poczšł wołać: - Wstawajcie! Jakoby kto psu zęby wybrał! Już on teraz i muchy nie zabije! To rzekłszy kopnšł leżšcy czerep. Obecni zdrętwieli, widzšc ten nadludzkiej odwagi uczynek, i przez czas jakiœ nikt słowa nie œmiał przemówić; na koniec Czarniecki zakrzyknšł: - Szalony człecze! Toż gdyby pękło, na proch by cię zmieniło! A pan Andrzej rozœmiał się tak szczerze, że aż błysnšł zębami jak wilk: - Albo to nam prochów nie trzeba? Nabilibyœcie mnš armatę i jeszcze bym po œmierci napsuł Szwedów! - Niechże cię kule bijš! Gdzie u ciebie bojaŸń mieszka? Młody mniszek złożył ręce i poglšdał z niemym uwielbieniem na Kmicica. Lecz widział jego czyn i ksišdz Kordecki, który właœnie zbliżał się w tę stronę. Ten nadszedł, wzišł pana Andrzeja obu rękoma za głowę, następnie położył na niej znak krzyża. - Tacy jak ty nie poddadzš Jasnej Góry! - rzekł - aleć zakazuję żywot potrzebny narażać. Już strzały cichnš i nieprzyjaciel schodzi z pola; weŸże tę kulę, wysyp z niejproch i ponieœ jš Najœwiętszej Pannie do kaplicy. Milszy jej będzie ten podarek niŸli te perły i jasne kamuszki, któreœ jej podarował! - Ojcze! - odrzekł rozrzewniony Kmicic - cotam wielkiego!... Ja bym dla Najœwiętszej Panny... Ot! słów w gębie nie staje!... Ja bym na męki, na œmierć. Ja bym nie wiem co był gotów uczynić, byle jej służyć... I łzy błysły w oczach pana Andrzeja, a ksišdz Kordecki rzekł: - ChodŸże do niej i z tymi łzami, póki nie obeschnš. Łaska jej spłynie na ciebie, uspokoi cię, pocieszy, sławš i czciš przyozdobi! To rzekłszy wzišł go pod ramię i pieœni; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żP0 €€^c€ŢŚc‚„5cƒš,Đ c„‰:â"poprowadził do koœcioła, pan Czarniecki zaœ spoglšdał za nimi czas jakiœ, wreszcie rzekł: - Siła widziałem w życiu odważnych kawalerów, którzy za nic sobie pericula ważyli, ale ten Litwin to chyba d... Tu uderzył się w gębę dłoniš pan Piotr, abysproœnego imienia w œwiętym miejscu nie wymówić. Rozdział 15 Walka na armaty nie przeszkadzała wcale układom. Postanowili korzystać z nich ojcowie za każdym razem, chcšc łudzić nieprzyjaciela i zwłóczyć, aby przez ten czas doczekać się jakiejkolwiek pomocy albo przynajmniej zimy surowej; Miller zaœ nie przestawał wierzyć, że zakonnicy pragnš tylko najlepsze warunki wytargować. Wieczorem więc, po owej strzelaninie, wysłał znów pułkownika Kuklinowskiego z wezwaniem do poddania się. Temu Kuklinowskiemu pokazał przeor salwę-gwardię królewskš, którš od razu zamknšł mu usta. Lecz Miller miał póŸniejszy rozkaz królewski zajęcia Bolesławia, Wielunia, Krzepic i Częstochowy. - Zanieœ im waszmoœć ten rozkaz - rzekł do Kuklinowskiego - bo tak myœlę, że po okazaniu go zbraknie im materii do wykrętów. Lecz się mylił. Ksišdz Kordecki oœwiadczył, iż jeœli rozkaz obejmuje Częstochowę, niechże jš sobie jenerał szczęœliwie zajmuje, przy czym może być pewny, że ze strony klasztoru niedozna żadnej przeszkody, ale Częstochowa nie jest Jasnš Górš, ta zaœ ostatnia nie jestw rozkazie wymieniona. Usłyszawszy tę odpowiedŸ Miller poznał, że z bieglejszymi od siebie dyplomatami ma do czynienia; jemu to właœnie zabrakło racji - pozostawały tylko armaty. Jednakżeprzez noc trwało zawieszenie broni. Szwedzi pracowali usilnie nad wzniesieniem potężniejszych szańców, jasnogórcy opatrywali szkody wczorajsze i ze zdumieniem przekonali się, że ich nie było. Gdzieniegdzie połamane dachy i krokwie, gdzieniegdzie płaty tynku opadłego z murów - oto wszystko. Z ludzi nikt nie poległ, nikt nie został nawet skaleczony. Ksišdz Kordecki, obchodzšc mury, mówił z uœmiechem do żołnierzy: - Patrzcie jeno, nie tak straszny ów nieprzyjaciel i jego bombardy, jak mówiono.Po odpuœcie nieraz większe szkody się trafiajš. Opieka boska nas strzeże, ręka boża nas piastuje, ale wytrwajmy tylko, to jeszcze większe cuda zobaczymy! Nadeszła niedziela, œwięto Ofiarowania Najœwiętszej Panny. W nabożeństwie nie było przeszkody, bo Miller oczekiwał na ostatecznš odpowiedŸ, którš zakonnicy obiecali przesłać po południu. Tymczasem, pomni na słowa Pisma: jako dlaprzestraszenia Filistynów Izrael obnosił arkę Bożš koło obozu, chodzili znów procesjonalnie z monstrancjš. List wysłano o godzinie drugiej, ale nie z poddaniem się, tylko z powtórzeniem odpowiedzi danej Kuklinowskiemu, iż koœciółi klasztor zowiš się Jasnš Górš, miasto zaœCzęstochowa wcale do klasztoru nie należy. "Dlatego to błagamy usilnie Jego Dostojnoœć- pisał ksišdz Kordecki - abyœ zechciał zostawić w pokoju Zgromadzenie nasze i koœciół Bogu i Najœwiętszej Bogarodzicy poœwięcony, iżby w nim czeœć Boga na przyszłoœć pozostała, gdzie by zarazem Majestat Boski błagano o zdrowie i powodzenie Najjaœniejszego Króla. Tymczasem my, niegodni, zanoszšc nasze proœby, polecamy się najusilniej łaskawym względom Waszej Dostojnoœci, pokładajšc ufnoœć w jego dobroci, po której i na przyszłoœć wiele sobie obiecujemy... Byli przy czytaniu tego listu obecni: Wrzeszczowicz, Sadowski, Horn, gubernator krzepicki, de Fossis, znakomity inżynier, na koniec ksišżę Heski, człowiek młody, wyniosły bardzo, który, lubo podkomendny Millera, chętnie mu swš wyższoœć okazywał. Ten więc uœmiechnšł się złoœliwie i powtórzył z przyciskiem zakończenie listu: - Po dobroci waszej wiele sobie obiecujš; toprzymówka o kwestę, panie jenerale. Zadamwam jedno pytanie, moœci panowie: czy mnichy lepiej się proszš, czy lepiej strzelajš? - Prawda! - rzekł Horn. - Przez te pierwszedni straciliœmy tylu ludzi, że i dobra bitwa więcej nie weŸmie! - Co do mnie - mówił dalej ksišżę Heski - pieniędzy nie potrzebuję, sławy nie zyskam, a nogi w tych chałupach odmrożę. Co za szkoda, żeœmy do Prus nie poszli; kraj bogaty, wesoły, jedno miasto lepsze od drugiego. Miller, który czynił prędko, ale myœlał powoli, dopiero w tej chwili wyrozumiał sens listu, poczerwieniał więc i rzekł: - Mnisi drwiš z nas, moœci panowie! - Intencji nie było, ale na jedno to wychodzi! - odrzekł Horn. - Więc do szańców! Mało było wczoraj ognia i kul! Rozkazy dane przeleciały szybko z jednego końca linii szwedzkich w drugi. Szańce pokryły się sinawymi chmurami, klasztor odpowiedział wnet z całš energiš. Tym razem jednak działa szwedzkie, lepiej ustawione, większš poczęły czynić szkodę. Sypały się bomby ładowne prochem, cišgnšce za sobš warkocz płomienia. Rzucano także rozpalone pochodnie i kłęby konopi przesiškniętych żywicš. Jak czasem stada wędrownych żurawi, znużone długim lotem obsiadajš wzgórza wyniosłe, tak roje tych ognistych posłanników padały na szczyty koœcioła i na drewniane dachy zabudowań. Kto nie brał udziału w walce, kto nie był przy armatach, ten siedział na dachach. Jedni czerpali wodę w studniach, drudzy cišgnęli sznurami wiadra, trzeci tłumili pożar mokrymi płachtami. Niektóre kule łupišc belki i krokwie wpadały na strychy, i wnet dym a woń spalenizny napełniała wnętrze budynków. Lecz i na strychach czyhali obrońcy z beczkami wody. Najcięższe bomby przebijały nawet i pułapy. Mimo nadludzkich wysileń, mimo czujnoœci zdawało się, że pożoga prędzej czy póŸniejmusi ogarnšć klasztor. Pochodnie i kłęby konopne, spychane dršgami z dachów, utworzyły pod œcianami stosy gorejšce. Okna pękały od żaru, a niewiasty i dzieci zamknięte w izbach dusiły się dymem i goršcem. Ledwie pogaszono jedne pociski, ledwie wody spłynęły po zrębach, leciały nowe stada rozpalonych kul, płonšcych szmat, skier, żywego ognia. Cały klasztor był nim objęty, rzekłbyœ: niebo otworzyło się nad nim i ulewa piorunów nań spada; jednak gorzał, a nie palił się, płonšł i nie zapadałw rumowisko; co więcej, wœród tego morzapłomieni œpiewać poczšł jak ongi młodzieńcy w piecu ognistym. Albowiem tak samo jak dnia wczorajszego ozwała się pieœń z wieży z towarzyszeniemtršb. Ludziom stojšcym na murach i pracujšcym przy działach, którzy w każdejchwili mogli sšdzić, że tam już wszystko płonie i w gruzy się wali za ich plecami, pieœń ta była jakby balsam kojšcy, zwiastowała im bowiem cišgle i ustawicznie, że stoi klasztor, stoi koœciół, że płomień dotšd nie zwyciężył wysileń ludzkich. Odtšd też weszło w zwyczaj podobnš harmoniš osładzać sobie niedolę oblężenia i straszliwy krzyk srożšcego się żołnierstwa oddalać od uszu niewieœcich. Lecz i w obozie szwedzkim czyniła owa pieœń i kapela niemałe wrażenie. Żołnierze na szańcach słuchali jej naprzód z podziwem, potem z zabobonnym strachem. - Jak to? - mówili między sobš - rzuciliœmy na ów kurnik tyle żelaza i ognia, że niejedna potężna twierdza z popiołem i dymem już by uleciała, a oni sobie wygrywajš radoœnie. Co to jest?... - Czary! - odpowiadali inni. - Kule się tamtych œcian nie imajš. Z dachówgranaty staczajš się, jakobyœ bochenkami rzucał. Czary! czary! - powtarzali. - Nic nas tu dobrego nie spotka! Starszyzna nawet gotowa była przypisać tym dŸwiękom tajemnicze jakieœ znaczenie. Lecz niektórzy tłumaczyli to inaczej, i Sadowski rzekł głoœno umyœlnie, aby go Miller mógł słyszeć: - Musi się im dobrze dziać, skoro się weselš, czyli że dotšd na próżno tylko napsuliœmy tyle prochów. - Których nie mamy wiele - rzekł ksišżę Heski. - Ale za to mamy wodza Poliocertesa - odrzekł Sadowski takim tonem, że nie można było wyrozumieć, czy drwi, czy chce Millerowi pochlebić. Lecz ten wzišł to widocznie przeciw sobie, bo wšsa przygryzł. - Zobaczymy, czy za godzinę będš jeszcze grali! - rzekł zwracajšc się do swego sztabu. I rozkazał podwoić ogień. Lecz rozkazy jego spełniono zbyt gorliwie. W poœpiechu za wysoko podnoszono działa, skutkiem czego kule poczęły przenosić. Niektóre dolatywały, szybujšc nad koœciołem i klasztorem, aż do przeciwległych szańców szwedzkich; tam druzgotały dylowania, rozrzucały kosze, zabijały ludzi. Godzina jedna upłynęła, potem druga. Z wieży koœcielnej rozlegała się cišgle uroczysta muzyka. Miller stał z perspektywš w Częstochowie. Patrzył długo. Obecni zauważyli, że ręka, którš trzymał perspektywę przy oczach, drżała mu corazsilniej; na koniec zwrócił się do obecnych i zakrzyknšł: - Strzały nie szkodzš wcale koœciołowi! Tu gniew niepohamowany, szalony ogarnšł starego wojownika. Cisnšł lunetę o ziemię, aż rozbryzła się w sztuki. - Wœcieknę się od tej muzyki! - wrzasnšł. W tej chwili inżynier de Fossis przygalopował do niego. - Panie jenerale - rzekł - podkopu nie można robić. Pod warstwš ziemi skała leży.Tutaj trzeba by górników. Miller zaklšł; lecz jeszcze nie dokończył przekleństwa, gdy znowu oficer z częstochowskiego szańca przybiegł pędem isalutujšc po żołniersku, ozwał się: - Największe działo nam rozbito! Czy zacišgnšć drugie ze Lgoty? Ogień istotnie osłabł nieco - muzyka rozlegała się coraz uroczyœciej. Miller odjechał do swojej kwatery, nie rzekłszy ani słowa. Lecz nie wydał rozkazów wstrzymujšcych walkę. Postanowił zmęczyć oblężonych. Wszak tamw twierdzy zaledwie dwustu ludzi było załogi, on zaœ miał cišgle œwieżych żołnierzy do zmiany. Nadeszła noc, działa grzmiały bez ustanku; lecz klasztorne odpowiadały żywo,żywiej nawet niż w dzień, bo ognie szwedzkie wskazywały im cel gotowy. Nieraz bywało, że ledwie żołnierze obsiedliognisko i wiszšcy w nim kocieł, gdy naraz nadlatywała z ciemnoœci faskula klasztornajakby duch œmierci. Ognisko rozbryzgiwało się w drzazgi i skry, żołnierze rozbiegali się z wrzaskiem nieludzkim i albo szukali przy innych towarzyszach schronienia, albobłškali się wœród nocy, zziębli, głodni, przerażeni. Koło północy ogień klasztorny wzmocnił się tak dalece, że w promieniu strzału ani podobna było rozpalić drewek. Zdawało się,że oblężnicy mówiš mowš dział następne słowa: "Chcecie nas zmęczyć... próbujcie, sami wyzywamy!" Wybiła godzina pierwsza i druga. Poczšł mżyć drobny deszcz w postaci mgły zimneja przenikliwej, która zbijała się miejscami jakoby w słupy, kolumny a mosty, czerwienišce się od ognia. Przez owe fantastyczne słupy i arkady widać było chwilami groŸne zarysy klasztoru, który się zmieniał w oczach; razzdawał się wyższym niż zwykle, to znów jakoby zapadał w otchłań. Od szańców aż do jego murów wycišgały się jakieœ złowrogie sklepienia i korytarze utworzonez mgły i ciemnoœci, a tymi korytarzami nadlatywały kule œmierć niosšce. Chwilami całe powietrze nad klasztorem stawało sięjasne, jakby je oœwieciła błyskawica. Wówczas mury, wyniosłe œciany i wieże zarysowywały się jaskrawo, potem znów gasły. Żołnierze poczęli patrzeć przed siebie z trwogš ponurš i zabobonnš. Raz w raz też tršcił jeden drugiego i szeptał: - Widziałeœ? Ten klasztor zjawia się i znikana przemian... To nieludzka moc! - Widziałem lepiej - mówił drugi. - Celowaliœmy tym właœnie działem, co pękło, gdy nagle cała forteca poczęła skakać i drygać, jakoby jš kto na linie do góry podnosił i zniżał. Celuj tu do takiej fortecy, trafiaj! To rzekłszy żołnierz rzucił szczotkę działowš i po chwili dodał: - Nic tu nie wystoimy!... Nie powšchamy ichpieniędzy... Brr! zimno! Macie tam maŸnicę ze smołš, zapalcie, choć ręce ogrzejem! Jeden z żołnierzy poczšł rozpalać smołę zpomocš siarkowanych nici. Rozpalił naprzódkwacz, potem zaczšł go z wolna zanurzać. - Zgaœcie œwiatło! - zabrzmiał głos oficera. Lecz niemal jednoczeœnie rozległ się szum faskuli, potem krzyk krótki, urywany i œwiatło zgasło. Noc ciężkie przyniosła straty Szwedom. Naginęło mnóstwo ludzi przy ogniach; w niektórych miejscach rozegnano ich tak, że niektóre pułki, raz wpadłszy w zamieszanie, nie mogły do samego rana przyjœć do sprawy. Oblężeni, jakby chcšc okazać, że snu nie potrzebujš, strzelali coraz gęœciej. Brzask oœwiecił na murach twarze zmęczone, blade, bezsenne, ale ożywione goršczkš. Ksišdz Kordecki w nocy leżał krzyżem w koœciele; skoro œwit, pojawił się na murach i błogi głos jego rozlegał się przy działach, na kortynach, koło bram: - Bóg dzień czyni, dzieci... Niech będzie œwiatło jego błogosławione! Nie ma szkód ni w koœciele, ni w zabudowaniach... Ogień ugaszony, życia nikt nie stracił. Panie Mosiński! kula ognista wpadła pod kolebkę waszmoœcinego dziecištka i zgasła, szkody mu nijakiej nie uczyniwszy. Podziękuj Najœwiętszej Pannie i odsłuż jej! - Niech będzie Jej imię wysławione! - odrzekł Mosiński - służę, jak mogę! Przeor poszedł dalej. Œwitało już zupełnie, gdy stanšł przy Czarnieckim i Kmicicu. Kmicica nie spostrzegł, bo przelazł na drugš stronę obejrzeć dylowania, które kula szwedzka nieco uszkodziła. Ksišdz zaraz spytał: - A gdzie to Babinicz? Zali nie œpi? - Ja zaœ miałbym spać w takš noc! - odpowiedział pan Andrzej gramolšc się na mur. - Toż bym sumienia nie miał! Lepiej czuwać na ordynansie Najœwiętszej Panny. - Lepiej, lepiej, służko wierny! - odrzekł ksišdz Kordecki. Lecz pan Andrzej zobaczył w tej chwili połyskujšce z dala mdłe œwiatełko szwedzkie i zaraz zakrzyknšł: - Ogień tam, ogień! rychtuj! wyżej! w nich psubratów! Uœmiechnšł się ksišdz Kordecki jak archanioł, widzšc takš gorliwoœć, i wrócił do klasztoru, by spracowanym polewki piwnej, smakowicie kostkami sera kraszonej, podesłać. Jakoż w pół godziny potem pojawiły się niewiasty, księża i dziadkowie koœcielni niosšc dymišce garnki i dzbany. Chwycili je skwapliwie żołnierze i wkrótce wzdłuż całych murów rozległo się łakome siorbanie. Chwalili też sobie ów napitek mówišc: - Nie dzieje się nam krzywda w służbie u Najœwiętszej Panny! wikt zacny! - Gorzej Szwedom! - mówili inni - Ÿle im było warzyć strawę tej nocy, gorzej będzie przyszłej. - Majš dosyć, psiawiary! Pewnie we dnie dadzš sobie i nam odpocznienie. Już im teraz i armacięta musiały od cišgłego kichania pochrypnšć. Lecz żołnierze mylili się, bo dzień nie miał przynieœć spoczynku. Gdy rankiem oficerowie, przychodzšcy z raportami, donieœli Millerowi, że skutek nocnej strzelaniny jest żaden, że owszem, im samym przyniósł znaczne szkody w ludziach, jenerał zacišł się i kazał dalej ogień prowadzić. - Przecie się wreszcie znużš! - rzekł do księcia Heskiego. - W prochach ekspens niezmierny - odrzekłów oficer. - Przecie i oni ekspensujš? - Oni muszš mieć nieprzebrane zapasy saletry i siarki, a węgla sami im dostarczymy, jeœli uda nam się choć jednš budę zapalić. W nocy podjeżdżałem pod mury i mimo huku słyszałem wyraŸnie młyn, nie może to być inny młyn jak prochowy. - Każę do zachodu słońca strzelać tak mocno jak wczoraj. Na noc odpoczniem. Zobaczym, czyli poselstwa nie wyœlš. - Wasza dostojnoœć wiesz, że wysłali do Wittenberga? - Wiem, wyœlę i ja po największe kolubryny.Jeœli ich nie można będzie nastraszyć albo pożaru wzniecić od œrodka, trzeba będzie wyłom uczynić. - Spodziewasz się więc wasza dostojnoœć, że feldmarszałek pochwali oblężenie? - Feldmarszałek wiedział o moim zamiarze i nie mówił nic - odrzekł szorstko Miller. - Jeœli mnie tu niepowodzenie œcigać dalej będzie, to pan feldmarszałek zgani, nie pochwali, i na mnie całej winy złożyć nie omieszka. Król jegomoœć jemu odda słusznoœć, to wiem. Niemałom już ucierpiał od zgryŸliwego humoru pana feldmarszałka, jakby to moja wina była, że go, jako Włosi mówiš, mal francese trawi. - O tym, że na waszš dostojnoœć zwali winę, nie wštpię, zwłaszcza gdy się pokaże, że Sadowski ma słusznoœć. - Co za słusznoœć? Sadowski za tymi mnichami przemawia, jak gdyby był u nich na żołdzie! co on powiada? - Powiada, że te wystrzały rozlegnš się w całym kraju, od Bałtyku aż po Karpaty. - Niechże król jegomoœć każe w takim razieskórę z Wrzeszczowicza œcišgnšć i jako wotum do tego klasztoru jš poœle, bo to on instygował owo oblężenie. Tu Miller porwał się za głowę. - Ale trzeba kończyć na gwałt! Tak mi się zdaje, tak mi coœ mówi, że w nocy oni wyœlš kogoœ dla układów. Tymczasem ognia i ognia! Przeszedł więc dzień do wczorajszego amię i pieœni; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż…PĚc†ő c‡'cˆ8+‡c‰ż9™&podobny, pełen grzmotów, dymu i płomienia. Wiele jeszcze takich miało przejœć ponad Jasnš Górš. Lecz oni gasili pożary i strzelali z nie mniejszym męstwem. Połowa żołnierzy szła na spoczynek, druga połowa była na murach przy działach. Ludzie poczęli oswajać się z ustawicznym hukiem, zwłaszcza gdy przekonali się, że szkód wielkich nie ma. Mniej doœwiadczonych krzepiła wiara, ale byli pomiędzy nimi i starzy żołnierze, obeznani z wojnš, którzy służbę pełnili jak rzemiosło. Ci dodawali otuchy wieœniakom. Soroka wielkš uzyskał wœród nich powagę, bo wiele życia strawiwszy na wojnie, tak był obojętny na jej hałasy, jak stary szynkarz na krzyki pijšcych. Wieczorem, gdy strzały ucichły, opowiadałtowarzyszom o oblężeniu Zbaraża. Sam w nim nie był, ale wiedział o nim dokładnie od żołnierzy, którzy je przetrwali, i tak mówił: - Tam zwaliło się kozactwa, tatarstwa i Turków tyle, że samych kuchtów więcej było niŸli tu wszystkich Szwedów. A dlategoim się nasi nie dali. Prócz tego, tu złe duchy nie majš mocy nijakiej, a tam jeno przez pištek, sobotę i niedzielę diabli nie wspomagali hultajstwa, a przez resztę dni po całych nocach straszyli. Posyłali œmierćna okop, żeby się pokazywała żołnierzom i serce im do bitwy odejmowała. Wiem od takiego, który jš sam widział. - Widziałże jš? - pytali ciekawie chłopi kupišc się koło wachmistrza. - Na własne oczy! Szedł od kopania studni,bo im tam wody brakło, a co była w stawach, to œmierdziała. Idzie, idzie, aż patrzy, naprzeciw niego podchodzi jakaœ figura w czarnej płachcie. - W czarnej, nie w białej? - W czarnej; na wojnę w czarnš się ona ubiera. Mroczyło się. Przybliża się żołnierz: "Werdo?" - pyta - ona nic. Dopieropocišgnšł za płachtę - patrzy: koœciotrup. "A ty tu czego?" - "Ja - powiada - jestem œmierć i przyjdę po ciebie za tydzień". - Żołnierz pomiarkował, że Ÿle. "Czemu to - pyta - dopiero za tydzień? to ci prędzej niewolno?" - A ona na to: "Przed tygodniem nicci uczynić nie mogę, bo taki rozkaz". -Żołnierz myœli sobie: "Trudno! ale kiedy ona mi teraz nic zrobić nie może, to niechże jej choć za swoje odpłacę". Kiedy nie owinie jš w płachtę, kiedy nie zacznie okamienie gnatami walić! Ona w krzyk i nuż się prosić: "Przyjdę za dwa tygodnie". - "Nie może być!" - "Przyjdę za trzy, za cztery, za dziesięć po oblężeniu; za rok, zadwa, za piętnaœcie!" - "Nie może być!" - "Przyjdę za pięćdziesišt lat!" - Pomiarkował się żołnierz, bo już miał pięćdziesišt, myœli sobie: "Sto - doœć!" Puœcił jš. A sam zdrowy i żyw do tej pory; do bitwy chodzi jak w taniec, bo co mu tam!- A żeby się zalškł, to by już było po nim? - Najgorzej się œmierci bać! - odrzekł poważnie Soroka. - On żołnierz i innym dobra przysporzył, bo jak ci jš zbił, jak cijš utrudził, tak jš na trzy dni zemdliło i przez ten czas nikt w obozie nie poległ, chociaż wycieczkę czynili. - A my to nie wyjdziemy kiedy nocš na Szwedów? - Nie nasza głowa - odparł Soroka. Usłyszał ostatnie pytanie i ostatniš odpowiedŸ Kmicic, który stał nie opodal, i w głowę się uderzył. Potem popatrzył na szańce szwedzkie. Noc już była. Na szańcach od godziny panowała cisza zupełna. Strudzony żołnierz spał widocznieprzy działach. Daleko, na dwa strzelenia armat, połyskiwało kilkanaœcie ogni, ale przy samych szańcach grube panowały ciemnoœci. - Ani im to w głowie, ani nie podejrzewajš,ani mogš przypuœcić! - szepnšł do siebie Kmicic. I udał się wprost do pana Czarnieckiego, który siedzšc przy lawecie, liczył paciorki różańca i stukał jednš nogš o drugš, bo muzmarzły. - Chłodno - rzekł ujrzawszy Kmicica - i głowa cięży od tego huku przez dwa dni i jednš noc. W uszach mi cišgle dzwoni. - Komu by od takich hałasów nie dzwoniło. Ale dziœ będziem mieli spoczynek. Pospali siętam na dobre. Można by ich zejœć jak niedŸwiedzia w barłogu; nie wiem, czyby ich nawet rusznice przebudziły. - O! - rzekł Czarniecki podnoszšc głowę - oczym myœlisz? - Myœlę o Zbarażu, że tam oblężeni przez wycieczki niejednš srogš klęskę hultajstwu zadali. - A tobie, jak wilkowi po nocy, krew na myœli? - Na Boga żywego i jego rany, uczyńmy wycieczkę! Ludzi narżniemy, działa pozagważdżamy. Oni się tam niczego nie spodziewajš. Pan Czarniecki zerwał się na równe nogi. - I jutro chyba poszalejš! Myœlš może, że nas doœć nastraszyli i że o poddaniu myœlimy, będš mieli odpowiedŸ. Jak Boga kocham, to jest przednia myœl, to prawdziwie rycerska impreza! Że też to mnie do głowy nie przyszło. Trzeba tylko księdza Kordeckiego zawiadomić. On tu rzšdzi! Poszli. Ksišdz Kordecki naradzał się w definitoriumz panem miecznikiem sieradzkim. Posłyszawszy kroki, podniósł głowę i odsuwajšc na bok œwiecę, spytał: - A kto tam? Jest co nowego? - To ja, Czarniecki - rzekł pan Piotr - ze mnš zaœ jest Babinicz. Oba spać nie możemy, bo strasznie nam Szwedzi pachnš. Ten Babinicz, ojcze, to niespokojna głowa, inie może na miejscu usiedzieć. Wierci mi się, wierci, bo mu się okrutnie chce do Szwedów za wały pójœć, zapytać się ich, czyli jutro także będš strzelać albo czy teżfryszt nam i sobie jeszcze dadzš? - Jak to? - spytał nie ukrywajšc zdziwieniaksišdz Kordecki. - Babinicz chce wyjœć z fortecy?... - W kompanii, w kompanii! - odrzekł spiesznie pan Piotr - ze mnš i z kilkudziesięciu ludŸmi. Oni tam, zdaje się, œpiš na szańcu jak zabici; ogni nie widać, straży nie widać. Zbyt w naszš słaboœć dufajš. - Działa zagwoŸdzim! - dodał goršco Kmicic.- A dawajcie mi tu tego Babinicza! - zakrzyknšł pan miecznik - niech go uœciskam! Swędzi cię żšdło, szerszeniu, rad byœ i po nocy kłuł. Wielkie to jest przedsięwzięcie, które najlepszy skutek mieć może. Jednego nam Pan Bóg dał Litwina, ale wœciekłš bestię i zębatš. Ja zamiar pochwalam; nikt go tu nie zgani, i sam gotowym iœć! Ksišdz Kordecki, który zrazu aż przeraził się, bo lękał się krwi rozlewu, zwłaszcza gdy własnego życia nie wystawiał, przyjrzawszy się bliżej owej myœli, uznał jš za godnš obrońców Marii. - Dajcie mi się pomodlić! - rzekł. I klęknšwszy przed wizerunkiem Matki Boskiej, chwilę modlił się z rozłożonymi rękoma, wreszcie wstał wypogodzony. - Pomódlcie się teraz wy - rzekł - a potem idŸcie! W kwadrans póŸniej wyszli we czterech i udali się na mury. Szańce w dalekoœci spały. Noc była bardzo ciemna. - Ilu ludzi chcesz wzišć? - spytał ksišdz Kordecki Kmicica. - Ja?... - odrzekł ze zdziwieniem pan Andrzej. - Ja tu nie wódz i miejscowoœci nieznam tak dobrze jak pan Czarniecki. Pójdę zszablš, ale ludzi niech pan Czarniecki prowadzi i mnie z innymi. Chciałbym jeno, by mój Soroka poszedł, bo to rzeŸnik okrutny. Podobała się ta odpowiedŸ i panu Czarnieckiemu, i księdzu przeorowi, który w niej jawny dowód pokory widział. Lecz zabrali się zaraz raŸno do dzieła. Wybrano ludzi, nakazano ciszę największš i poczęto wysuwać belki a kamienie, a cegły z przechodu. Praca zabrała z godzinę czasu. Wreszcie otwór w murze był gotowy i ludzie poczęli się zanurzać w wšskš czeluœć. Mieli szable,pistolety, niektórzy rusznice, a niektórzy, zwłaszcza chłopi, kosy osadzone sztorcem, broń, do której najwięcej nawykli. Znalazłszy się na drugiej stronie muru policzyli się: pan Czarniecki stanšł na przedzie oddziału, Kmicic na samym końcu iruszyli wzdłuż okopu, cicho, dech tamujšc w piersiach, jak wilcy podkradajšcy się do owczarni. Jednakże czasem kosa o kosę zabrzękła, czasem kamień pod stopš zazgrzytał, i po tych odgłosach można było poznać, że wcišż posuwajš się dalej. Zeszedłszy w nizinę, pan Czarniecki zatrzymał się. Tu zostawił częœć ludzi, nie opodal już od szańców, pod wodzš Janicza, Węgrzyna, starego i wytrawnego żołnierza, którym naziemię rzucić się kazał, sam zaœ wzišł się nieco w prawo i majšc pod stopami miękkš już ziemię, na której kroki nie wydawały echa, poczšł szybciej prowadzić swój oddział. Miał on bowiem zamiar obejœć szaniec, uderzyć na uœpionych z tyłu i pędzić ich ku klasztorowi na ludzi Janicza. Tę myœl poddał mu Kmicic, który idšc teraz koło niego z szablš w ręku, szeptał: - Szaniec pewnie jest tak wysunięty, że między nim a głównym obozem jest pusta przestrzeń. Straże, jeœli jakie sš, to przedszańcem, a nie z tamtej strony... Tak więc obejdziemy ich swobodnie i wpadniemy na nich od tamtej strony, od której najmniej spodziewajš się napadu. - Dobrze - odpowiedział pan Piotr - noga niepowinna ujœć z tych ludzi. - Jeœliby się kto odezwał, jak będziem już wchodzili - mówił dalej pan Andrzej - pozwól waszmoœć, że ja odpowiem... Po niemiecku umiem szwargotać jak po polsku,więc pomyœlš, że to kto od jenerała z obozu przechodzi. - Byle straży nie było za szańcem. - Choćby i były, to hukniem i skoczym od razu. Nim się połapiš:kto i co, siędziemy imna karki. - Czas skręcać, już koniec okopu widać - rzekł pan Czarniecki. Tu zwrócił się i zawołał z cicha: - W prawo, w prawo! Milczšcy szereg poczšł zawracać. Wtem księżyc oœwiecił nieco brzeg chmury i uczyniło się jaœniej. Idšcy ujrzeli pustš przestrzeń z tyłu szańca. Straży, jak przewidywał Kmicic, nie było na tej przestrzeni wcale, po cóż by bowiemSzwedzi mieli stawiać placówki między własnymi szańcami a głównš armiš, która stała dalej. Najprzenikliwszy wódz nie mógł przypuœcić, by z tej strony mogło nadejœć jakie niebezpieczeństwo. - Teraz jak najciszej! - rzekł pan Czarniecki. - Widać już namioty. - I w dwóch jest œwiatełko... Ludzie tam jeszcze czuwajš... Pewnie starszyzna. - Wejœcie od tyłu musi być wygodne. - Oczywiœcie - odrzekł Kmicic. - Tędy armaty wtaczajš i wojska wchodzš... Ot, już nasyp się poczyna. Pilnuj teraz, by brońnie zabrzękła... Doszli już do wzniesienia usypanego starannie z tyłu szańców. Stał tam cały szereg wozów, na których podwożono prochy i kule. Ale przy wozach nie było nikogo, więc minšwszy je, poczęli wspinać się na szaniecbez trudu, jak słusznie przewidywano, bo wzniesienie było łagodne i dobrze urzšdzone. Tak doszli do samych namiotów i z gotowš broniš zatrzymali się tuż, tuż. W dwóch rzeczywiœcie błyszczały œwiatełka; więc pan Kmicic zamieniwszy parę słów z Czarnieckim rzekł: - Pójdę ja naprzód do tych, którzy nie œpiš... Czekać teraz mego wystrzału, a potem w nich! To rzekłszy ruszył. Powodzenie wycieczki było już zapewnione,więc się nawet nie starał iœć zbyt cicho. Minšł kilka namiotów pogršżonych w ciemnoœci; nikt się nie zbudził, nikt nie spytał: "werda?" Żołnierze jasnogórscy słyszeli skrzyp jegoœmiałych kroków i bicie własnych serc. On zaœ dotarł do oœwietlonego namiotu, podniósł skrzydło i wszedłszy zatrzymał się u wejœcia z pistoletem w dłoni i z szablš spuszczonš na łańcuszku. Zatrzymał się dlatego, że œwiatło cokolwiek go olœniło, na polowym bowiem stole stał œwiecznik szeœcioramienny, w którym płonęły jarzšce œwiece. Za stołem siedziało trzech oficerów schylonych nad planami. Jeden z nich, siedzšcy w poœrodku, œlęczał nad nimi tak pilnie, że aż długie jego włosy leżały na białych kartach. Ujrzawszy kogoœ wchodzšcego podniósł głowę i spytał spokojnym głosem: - A kto tam? - Żołnierz - odpowiedział Kmicic. Wówczas i dwaj inni oficerowie zwrócili oczy ku wyjœciu. - Jaki żołnierz? skšd? - spytał pierwszy. (Był to inżynier de Fossis, który głównie pracš oblężniczš kierował.) - Z klasztoru - odrzekł Kmicic. Ale było w jego głosie coœ strasznego. De Fossis podniósł się nagle i przysłonił oczy rękš. Kmicic stał wyprostowany i nieruchomy jak widmo, tylko groŸna jego twarz, podobna do głowy drapieżnego ptaka, zwiastowała nagłe niebezpieczeństwo. Jednakże myœl szybka jak błyskawica przemknęła przez głowę de Fossisa, że to może być zbieg z klasztoru, więc spytał jeszcze, ale już goršczkowo: - Czego tu chcesz? - Ot, czego chcę! - krzyknšł Kmicic. I wypalił mu w same piersi z pistoletu. Wtem krzyk straszny i wraz z nim salwa wystrzałów rozległa się na szańcu. De Fossis runšł, jak pada sosna zgruchotana piorunem, drugi oficer wpadł ze szpadš na Kmicica, ale on cišł go szablš między oczy, aż stal zgrzytnęła o koœci; trzeci oficer rzucił się na ziemię pragnšc przeœliznšć się pod œcianš namiotu, ale Kmicic skoczył ku niemu, nadeptał nogš na plecy i przygwoŸdził sztychem do ziemi. Tymczasem noc cicha zmieniła się w sšdny dzień. Dzikie wrzaski: "Bij! morduj!", zmieszały się z wyciem i przeraŸliwymi wołaniami o ratunek szwedzkich żołnierzy. Ludzie obłškani z przestrachu wypadali z namiotów, nie wiedzšc, gdzie się obrócić, wktórš stronę uciekać. Niektórzy, nie pomiarkowawszy zrazu, skšd napad przychodzi, biegli wprost na jasnogórców i ginęli od szabel, kos i siekier, nim zdołali "pardon!" zakrzyknšć. Niektórzy bodli w ciemnoœciach szpadami własnych towarzyszy; inni, bezbronni, wpółodziani, bez kapeluszy, z rękoma podniesionymi w górę, stawali nieruchomie w miejscu; niektórzy wreszcie padali na ziemię, wœród poprzewracanych namiotów. Mała garœć pragnęła się bronić, lecz oœlepły tłum porywał ich, przewracał, deptał. Jęki konajšcych, rozdzierajšce proœby o litoœć wzmagały zamieszanie. Gdy wreszcie z krzyków stało się jawnym, że napad przyszedł nie od strony klasztoru, ale z tyłu, właœnie od strony wojsk szwedzkich, wówczas prawdziwe szaleństwo ogarnęło napadniętych. Sšdzili widocznie, że to sprzymierzone polskie choršgwie uderzyły na nich znienacka. Tłumy piechurów poczęły zeskakiwać z szańca i biec ku klasztorowi, jakby w jego murach pragnęli znaleŸć schronienie. Ale wnet nowe okrzyki wskazały, że wpadli na odział Węgrzyna Janicza, który docinał ich pod samš fortecš. Tymczasem jasnogórscy siekšc, bodšc, depczšc doszli do armat. Ludzie z przygotowanymi gwoŸdziami rzucili się na nie natychmiast, inni zaœ prowadzili dalej dzieło œmierci. Chłopi, którzy nie byliby dostali wyćwiczonym żołdakom w otwartympolu, rzucali się teraz w kilku na całe gromady. Dzielny pułkownik Horn, gubernator krzepicki, starał się zebrać koło siebie rozpierzchłych knechtów, skoczywszy więcza węgieł szańca, poczšł wołać w ciemnoœci i wymachiwać szpadš. Poznali go Szwedzi i wnet poczęli się kupić, lecz na ichkarkach i razem z nimi nadlatywali napastnicy, których w pomroce trudno byłoodróżnić. Nagle rozległ się straszliwy œwist kosy i głos Horna ucichł nagle. Kupa żołnierzy rozbiegła się, jakby granatem rozegnana. Kmicic i pan Czarniecki z oddziałem kilkunastu ludzi rzucili się na nich i wycięli do szczętu. Szaniec był zdobyty. W głównym obozie szwedzkim już tršby poczęły grać arum Nagle ozwały się działa jasnogórskie i kuleogniste poczęły lecieć z klasztoru, by wracajšcym drogę oœwiecić. Oni wracali zdyszani, umazani krwiš jak wilcy, którzy uczyniwszy rzeŸ w owczarni, uchodzš przed zbliżajšcymi się odgłosami strzelców.Pan Czarniecki prowadził czoło. Kmicic pochód zamykał. W pół godziny natknšł się na oddział Janicza, lecz on nie odpowiadał na wołanie;sam jeden życiem przypłacił wycieczkę, bogdy zapędził się za jakimœ oficerem, właœni jego żołnierze zastrzelili go z rusznicy. Wycieczka weszła do klasztoru wœród hukudział i połysku płomieni. U przechodu czekał na nich już ksišdz Kordecki i liczył ich, w miarę jak głowy przesuwały się do wnętrza przez otwór. Nie brakło nikogo prócz Janicza. Wnet dwóch ludzi wyszło po niego i w pół godziny póŸniej przynieœli ciało, chciał bowiem ksišdz Kordecki przystojnym uczcićgo pogrzebem. Lecz cisza nocna, raz przerwana, nie powróciła już aż do białego dnia. Z murów grały działa, w stanowiskach zaœ szwedzkich trwało największe zamięszanie.Nieprzyjaciel nie znajšc dobrze swej klęski, nie wiedzšc, skšd nieprzyjaciel nadejœć może, uciekł z najbliższych klasztoru szańców. Całe pułki błškały się w rozpaczliwym nieładzie do rana, bioršc często swoich za nieprzyjaciół i dajšc do siebie ognia. W głównym nawet obozie żołnierze i oficerowie opuœcili namioty i stali pod gołym niebem, czekajšc, aż ta nocokropna się skończy. Trwożliwe wieœci przelatywały z ust do ust. Mówiono, że odsiecz nadeszła, inni twierdzili, że wszystkie pobliskie szańce zdobyte. Miller, Sadowski, ksišżę Heski, Wrzeszczowicz i wszyscy wyżsi oficerowień do wczorajszego amię i pieœni; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŠPÄc‹ĹcŒŮYc2,]Ž,ßc€n;czynili nadludzkie usiłowania, by doprowadzić do ładu przerażone pułki. Jednoczeœnie na strzały klasztorne odpowiedziano ognistymi kulami, aby rozproszyć ciemnoœci i pozwolić ochłonšć rozpierzchłym. Jedna z kul utkwiła w dachu kaplicy, lecz tršciwszy tylko o załamanie dachu, wróciłasię z szumem i łoskotem ku obozowi, rozrzucajšc po powietrzu potok płomieni. Nareszcie skończyła się zgiełkliwa noc. Klasztor i obóz szwedzki ucichły. Ranek poczšł bielić szczyty koœcielne, dachówki przybierały zwolna czerwonš barwę - i rozedniało. Wówczas Miller na czele sztabu podjechał do zdobytego szańca. Mogli wprawdzie z klasztoru dojrzeć go i dać ognia, lecz staryjenerał nie zważał na to. Chciał własnymi oczyma obejrzeć wszystkie szkody, policzyć poległych. Sztab jechał za nim: wszyscy stropieni, ze smutkiem i powagš wtwarzach. Dojechawszy do szańca zsiedli z koni i poczęli wstępować na górę. Œlady walki widniały wszędzie: niżej, pod działami, walały się poprzewracane namioty; niektóre stały jeszcze otwarte, puste, ciche. Stosy ciał leżały szczególniej pomiędzy namiotami; trupy półnagie, obdarte, z wytrzeszczonymi oczyma, z przerażeniem zakrzepłym w martwych Ÿrenicach, okropny przedstawiały widok. Widocznie wszyscy ci ludzie zostali pochwyceni w głębokim œnie; niektórzy nie byli obuci, mało który zaciskał rapier w martwej dłoni, żaden prawie nie miał ni hełmu, ni kapelusza. Jedni leżeli w namiotach, zwłaszcza od strony wejœcia, ci widocznie zaledwie zdołali się przebudzić; drudzy przy samych skrzydłach namiotów, chwyceni przez œmierć, w chwili gdy chcielisię ratować ucieczkš. Wszędy tyle ciał, a wniektórych miejscach takie stosy, iż można by sšdzić, że to jaki kataklizm natury pobiłowych żołnierzy, lecz rany głębokie w twarzach i piersiach, niektóre oblicza zaczernione od wystrzałów tak bliskich, żewszystek proch nie zdołał zgorzeć, œwiadczyły aż nadto jawnie, że to ręka ludzka dokonała zniszczenia. Miller wstšpił wyżej, ku działom; stały głuche, zagwożdżone, nie groŸniejsze już od pni drzewa; na jednym z nich leżało przewieszone ciało kanoniera, prawie na wpół przecięte strasznym zamachem kosy. Krew oblała lawetę i utworzyła pod niš obszernš kałużę. Miller obejrzał wszystko dokładnie, w milczeniu i ze zmarszczonš brwiš. Nikt z oficerów nie œmiał tego milczenia przerwać. Jakże tu bowiem nieœć pociechę staremu jenerałowi, który wskutek nieostrożnoœci własnej został pobity jak nowicjusz? Była to nie tylko klęska, była i hańba, bo przecie sam jenerał twierdzę owš kurnikiem nazywał i obiecywał jš między palcami rozkruszyć, bo przecie miał dziewięć tysięcy wojska, a tam ostało dwieœcie załogi, bo na koniec, jenerał ów był żołnierzem z krwi i koœci, a miał przeciw sobie mnichów. Ciężko zaczšł się dla Millera ów dzień. Tymczasem nadeszli piechurowie i poczęli ciała wynosić. Czterech z nich, niosšc na płachcie trupa, zatrzymało się przed jenerałem bez rozkazu. Miller spojrzał w płachtę i oczy zakrył. - De Fossis... - rzekł głucho. Ledwie co odeszli, nadcišgnęli drudzy; tym razem Sadowski poruszył się ku nim i zawołał z daleka, zwracajšc się do sztabu:- Horna niosš! Lecz Horn żył jeszcze i długie miał przed sobš dni mšk okropnych. Chłop, który go cišł, dosięgnšł go samym końcem kosy, aleuderzenie było tak straszne, że otwarło całš klatkę piersiowš. Jednakże ranny zachował nawet przytomnoœć. Spostrzegłszy Millera i sztab uœmiechnšł się, chciał coœ mówić, lecz zamiast głosu wydobył tylko na usta pianę różowš, po czym jšł mrugać silnie oczyma i zemdlał. - Zanieœć go do mego namiotu! - rzekł Miller - i niech mój medyk opatrzy go natychmiast! Następnie oficerowie usłyszeli, jak mówił sam do siebie: - Horn. Horn... We œnie go widziałem... zarazz wieczora... Straszna, niepojęta rzecz... I utkwiwszy oczy w ziemię, zamyœlił się głęboko; nagle z zadumy zbudził go przerażony głos Sadowskiego: - Jenerale! jenerale! Patrz wasza dostojnoœć! Tam, tam... klasztor... Miller spojrzał i zdumiał. Dzień już był zupełny i pogodny, jeno mgły wisiały nad ziemiš, ale niebo było czyste i rumiane od porannej zorzy. Biały tuman przesłaniał sam szczyt Jasnej Góry i wedle zwykłego rzeczy porzšdku powinien był zakrywać koœciół; tymczasem szczególniejszym zjawiskiem przyrody koœciół wraz z wieżš unosił się nie tylko nad skałę, ale i nad mgłę, wysoko, wysoko, zupełnie jakby oderwał się od swej podstawy i zawisł w błękitach pod niebem. Krzyki żołnierzy zwiastowały, że spostrzegli także zjawisko. - To mgła oczy łudzi! - zakrzyknšł Miller. - Mgła leży pod koœciołem! - odpowiedział Sadowski. - Zadziwiajšca rzecz, ale ten koœciół jest dziesięć razy wyżej, niż był wczoraj, i wisi w powietrzu - rzekł ksišżę Heski. - W górę jeszcze idzie! w górę, w górę! - krzyczeli żołnierze. - Z oczu niknie!... Istotnie, tuman wiszšcy na skale poczšł siępodnosić na kształt niezmiernego słupa dymu ku niebu, koœciół zaœ, osadzony jakbyna szczycie owego słupa, zdawał się wzbijać coraz wyżej, jednoczeœnie zaœ hen już pod samymi obłokami przesłaniał się coraz więcej białym oparem, rzekłbyœ: roztapiał się, rozpływał, mšcił, na koniec zniknšł zupełnie z oczu. Miller zwrócił się ku oficerom, a w oczachjego malowało się zdziwienie wraz z zabobonnym przestrachem. - Wyznaję waszmoœciom - rzekł - żem podobnego fenomenu w życiu nie widział. Całkiem to jest przeciwne naturze, i chyba to czary papistów... - Słyszałem - rzekł Sadowski - wykrzykujšcych żołnierzy: "Jak tu strzelaćdo takiej twierdzy?" Zaiste, nie wiem jak! - Ale co teraz będzie, moœci panowie! -zawołał ksišżę Heski. - Jestli ten koœciół tam we mgle, czy go już nie ma? I stali jeszcze długo, zdumieni, milczšcy, na koniec ksišżę Heski rzekł: - Chociażby to było naturalne zjawisko przyrody, w każdym razie nic nie wróży ono nam dobrego. Patrzcie, waszmoœciowie,od czasu jakeœmy tu przybyli, nie postšpiliœmy ani kroku naprzód! - Ba! - odpowiedział Sadowski - gdybyœmy to tylko nie postšpili! Ale, prawdę rzekłszy,ponosiliœmy klęskę za klęskš... a dzisiejsza noc najgorsza. Żołnierz zniechęcony traci odwagę i opieszale zaczyna działać. Nie macie, waszmoœciowie, pojęcia, co sobie opowiadajš po pułkach. Dziejš się przy tym i inne rzeczy dziwne: oto od pewnego czasunikt pojedynczo ani nawet samowtór nie może wychylić się z obozu, â kto się na to oœmieli, ten jakoby w ziemię wpadł. Rzekłbyœ: wilki kršżš koło Częstochowy. Sam niedawno posłałem choršżego z trzema ludŸmi do Wielunia po odzież ciepłš iodtšd ani słychu o nich!... - Gorzej będzie, gdy zima nadejdzie; już i teraz noce bywajš nieznoœne - dodał ksišżęHeski. - Mgła rzednie! - rzekł nagle Miller. Rzeczywiœcie, powstał wiatr i poczšł odwiewać opary. W kłębach tumanu poczęłocoœ majaczyć, na koniec słońce zeszło i powietrze stało się przezroczyste. Mury klasztorne zarysowały się z lekka, potem wychylił się koœciół, klasztor. Wszystko stało na dawnym miejscu. Twierdza była spokojna i cicha, jakby w niej ludzie nie mieszkali. - Jenerale - rzekł z energiš ksišżę Heski - próbuj wasza dostojnoœć jeszcze układów. Trzeba raz skończyć! - A jeœli układy nie doprowadzš do niczego,to waszmoœciowie radzicie oblężenia poniechać? - pytał ponuro Miller. Oficerowie umilkli. Po chwili dopiero Sadowski zabrał głos: - Wasza dostojnoœć wiesz najlepiej, co jej wypada czynić. - Wiem - odparł dumnie Miller - i to wam jeno powiem: przeklinam dzień i godzinę, w której tu przybyłem, jak również doradców(tu przeszył wzrokiem Wrzeszczowicza), którzy mi to oblężenie instygowali; wiedzciejednak, że po tym, co zaszło, nie ustšpię, póki tej przeklętej twierdzy w kupę gruzównie zmienię albo sam nie polegnę! Niechęć odbiła się na twarzy księcia Heskiego. Nigdy on nie poważał zbyt Millera, powyższe zaœ jego słowa poczytałza próżnš chełpliwoœć żołnierskš, nie na czasie wobec tego zburzonego szańca, trupów i zagwożdżonych dział; zwrócił się więc ku niemu i odpowiedział z widocznym przekšsem: - Jenerale, wasza dostojnoœć nie możesz tego przyrzekać, bo ustšpisz wobec pierwszego rozkazu króla jegomoœci albo pana marszałka Wittenberga. Czasem też i okolicznoœci umiejš rozkazywać nie gorzej królów i marszałków. Miller zmarszczył swe gęste brwi, co widzšc Wrzeszczowicz rzekł pospiesznie: - Tymczasem próbujmy układów. Oni się poddadzš. Nie może inaczej być! Dalsze jego słowa zgłuszył wesoły głos dzwonu, wzywajšcy na mszę porannš w koœciele jasnogórskim. Jenerał wraz ze sztabem odjechali z wolna ku Częstochowie,lecz nie dojechali jeszcze do głównej kwatery, gdy przypadł oficer na spienionym koniu. - To od marszałka Wittenberga! - rzekł Miller. Tymczasem oficer oddał mu list. Jenerał rozerwał szybko pieczęcie i przebiegłszy pismo oczyma, rzekł ze zmieszaniem w twarzy: - Nie! To z Poznania... złe wieœci. W Wielkopolsce szlachta się podnosi, lud łšczysię z niš... Na czele ruchu stoi Krzysztof Żegocki, który chce iœć na pomoc Częstochowie. - Przepowiedziałem, że te strzały rozlegnšsię od Karpat do Bałtyku - mruknšł Sadowski. - U tego narodu prędka odmiana. Jeszcze wy nie znacie Polaków, poznacie ich póŸniej. - Dobrze! poznamy ich! - odparł Miller. - Wolę otwartego nieprzyjaciela niż fałszywego sprzymierzeńca... Sami się poddali, a teraz broń podnoszš... Dobrze! doznajš naszej broni! - A my ich - odburknšł Sadowski. - Panie jenerale, kończmy układami z Częstochowš; przystańmy na wszelkie warunki... Nie o twierdzę chodzi, ale o panowanie jego królewskiej moœci w tym kraju. - Mnisi się poddadzš - rzekł Wrzeszczowicz. - Dziœ, jutro, poddadzš się!Tak oni ze sobš rozmawiali, a w klasztorze po rannej mszy panowała radoœć niezmierna. Ci, którzy na wycieczkę nie chodzili, wypytywali jej uczestników: jak się wszystko odbyło? Uczestnicy zaœ chełpili się strasznie, wysławiajšc swoje męstwo i klęskę, którš nieprzyjacielowi zadali. Między księżmi i niewiastami nawet ciekawoœć przemogła. Białe habity i niewieœcie szaty zaległy mury. Piękny i radosny był to dzień. Niewiasty skupiły siękoło pana Czarnieckiego, wołajšc: "Zbawcanasz! opiekun!" On zaœ bronił się, zwłaszcza gdy w ręce chciały go całować,i ukazujšc na Kmicica mówił: - Temu także dziękujcie! Babinicz on jest, ale nie baba! W ręce on się całować nie da,bo mu się jeszcze od krwi lepiš; ale jeœli która z młodszych w gębę zechce, to tak myœlę, że się nie będzie wzdragał! Młodsze rzucały istotnie wstydliwe i wabnezarazem spojrzenia na pana Andrzeja,podziwiajšc wspaniałš jego urodę;lecz on nie odpowiadał oczyma na owe nieme pytania, bo mu widok tych dziewczšt przypomniał Oleńkę. "Ej, ty moja niebogo! - pomyœlał - żebyœ choć wiedziała, że ja już u Najœwiętszej Panny na ordynansie, w jej obronie się tym nieprzyjaciołom oponuję, którym ku swojemu umartwieniu służyłem dawniej... I obiecał sobie, że zaraz po oblężeniu do niej do Kiejdan napisze i Sorokę z listem popchnie. "Przecie nie gołe słowa i obietnice jej poœlę, bo już i uczynki sš za mnš, które bez chwalby próżnej, ale akuratnie w liœcie wypiszę. Niech wie, że toona sprawiła, niech się ucieszy!" I ucieszył się sam tš myœlš tak dalece, że ani zauważył, jako dziewczęta mówiły do siebie, odchodzšc: - Grzeczny kawaler, ale widać za wojnš jeno patrzy i mruk nieużyty... Rozdział 16 Zgodnie z życzeniami swych oficerów Millerznowu rozpoczšł układy. Przybył do klasztoru z nieprzyjacielskiego obozu znamienity szlachcic polski, poważny wiekiem i wymowš. Jasnogórcy przyjęli go goœcinnie, sšdzili bowiem, że wrzekomo i z musu tylko będzie przemawiał za poddaniemklasztoru, a naprawdę doda im zachęty i potwierdzi nowiny, które już i przez mury oblężone się przedarły, o powstaniu w Wielkopolsce, o zniechęceniu wojsk kwarcianych dla Szweda, o układach Jana Kazimierza z Kozakami, którzy jakoby okazywali chęć powrotu do posłuszeństwa,wreszcie o groŸnej zapowiedzi chana tatarskiego, że idzie w pomoc wygnanemu królowi i wszystkich jego nieprzyjaciół ogniem i mieczem œcigać będzie. Lecz jakże się zawiedli zakonnicy! Personat przyniósł bowiem wprawdzie sporš wišzkę nowin, ale przerażajšcych, zdolnych największy zapał ostudzić, najniezłomniejsze postanowienie złamać, najgorętszš wiarę zachwiać. Otoczyli go księża i szlachta w definitorium,wœród ciszy i uwagi; z jego ust zaœ zdawała się płynšć sama szczeroœć i boleœć nad losami ojczyzny. Rękę często kładł na białej głowie, jak gdyby chcšc wybuch desperacji powstrzymać, patrzył na krucyfiks, łzy miał w oczach i głosem powolnym, przerywanym następujšce mówiłsłowa: - Ach! jakich to czasów doczekała się strapiona ojczyzna! Nie ma już rady! trzebaulec królowi szwedzkiemu... Zaprawdę, dla kogoż wy tu, ojcowie czcigodni, i wy, panowie bracia szlachta, chwyciliœcie za miecze? Dla kogoż nie żałujecie niewywczasów, trudu, umęczenia, krwi? Dlakogoż przez opór - niestety próżny! - narażacie siebie i œwięte miejsce na straszliwš zemstę niezwyciężonych szwedzkich zastępów?... Dla Jana Kazimierza? Lecz on sam wzgardził już naszym królestwem. Zali to nie wiecie nowiny, że wybór już uczynił i przekładajšc dostatki, wesołe uczty i spokojne uciechy nad kłopotliwš koronę, abdykował na rzecz Karola Gustawa? Wy jego nie chcecie opuœcić, a on sam was opuœcił; wy nie chcieliœcie łamać przysięgi,a on sam jš złamał; wy gotowiœcie umrzećdla niego, on zaœ o was i nas wszystkich nie dba... Prawym królem naszym jest terazKarol Gustaw! Patrzcie więc, byœcie nie œcišgnęli na głowy wasze nie tylko gniewu, zemsty, ruiny, ale i grzechu wobec nieba, wobec krzyża i tej Najœwiętszej Panny, bo nie przeciw najeŸdŸcy, ale przeciw własnemu panu ręce zuchwale podnosicie... Cisza przyjęła te słowa, jakoby œmierć przeleciała przez salę. Co mogło być bowiem straszniejszego od nowiny o abdykacji Jana Kazimierza? Była to wprawdzie wieœć potwornie nieprawdopodobna, lecz owóż ten stary szlachcic mówił jš wobec krzyża, wobec obrazu Marii i ze łzami w oczach. Ale jeœli była prawdziwš, to dalszy opór był istotnie szaleństwem. Szlachta pozakrywała oczy rękoma, mnisi nasunęli na głowy kaptury i cisza grobowa trwała cišgle; tylko ksišdz Kordecki jšł szeptać gorliwie modlitwę zbladłymi wargami, a oczy jego, spokojne, głębokie, œwietliste i przenikliwe, utkwione były nieruchomie w owego szlachcica. Ten czuł na sobie badawczy ów wzrok i Ÿlemu było pod nim, i ciężko, chciał zachowaćmiarkę powagi, dobrotliwoœci, zbolałej cnoty, życzliwoœci i nie mógł; jšł więc rzucać niespokojnie spojrzenia na innych ojców, a po chwili tak dalej mówił: - Najgorszš jest rzeczš zapalać zawziętoœćprzez długie nadużywanie cierpliwoœci. Skutkiem waszego oporu będzie zniszczenie tego œwiętego koœcioła i nałożenie wam (Boże, odwróć) okropnej i srogiej woli, której słuchać będziecie musieli. Wstręt i unikanie spraw œwiatowych jest broniš zakonników. Co macie do czynienia z wrzawš wojennš, wy, których przepisy zakonne do samotnoœci i milczenia powołujš? Bracia moi, ojcowie czcigodni i najmilsi! Nie bierzcie na serca, nie bierzciena sumienia wasze tak strasznej odpowiedzialnoœci!... Nie wy budowaliœcie ten œwięty przybytek, nie dla was jednych ma on służyć! Pozwólcie, aby kwitnšł i błogosławił tej ziemi po długie wieki, by synowie i wnuki nasze jeszcze cieszyć się nim mogły! Tu zdrajca ręce rozłożył i załzawił się zupełnie; szlachta milczała, ojcowie milczeli; zwštpienie ogarnęło wszystkich, serca były zmęczone i rozpaczy bliskie, pamięć zmarnowanych i próżnych usiłowań ołowiem zaciężyła umysłom. - Czekam waszej odpowiedzi, ojcowie! - rzekł szanowny zdrajca spuszczajšc głowęna piersi. Wtem ksišdz Kordecki powstał i głosem, w którym nie było najmniejszego wahania, żadnego zwštpienia, rzekł, jakby w proroczym widzeniu: - To, co waszmoœć mówisz, że Jan Kazimierz nas opuœcił, że już abdykował i prawa swe Karolowi przekazał - to kłamstwo! W serce wygnanego naszego pana wstšpiła nadzieja i nigdy gorliwiej, jak w tej chwili, nie pracował, by ojczyŸnie ratunek zapewnić, tron odzyskać i nam pomoc w ucisku przynieœć! Maska spadła od razu z twarzy zdrajcy; eœni; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPÝ c‘-şc’çÉc“°+ďc”Ÿ:Ç#złoœć i zawód odbiły się w niej wyraŸnie, jakoby smoki naraz wypełzły z jaskiń jegoduszy, w których kryły się dotšd. - Skšd ta wiadomoœć? Skšd ta pewnoœć? - zapytał. - Stšd! - odrzekł ksišdz Kordecki ukazujšc wielki krucyfiks zawieszony na œcianie. - IdŸ! połóż palce na przebitych nogach Chrystusowych i powtórz raz jeszcze, coœ powiedział! Zdrajca gišć się poczšł, jakby pod naciskiem żelaznej ręki; z jaskiń jego duszy nowy smok, przestrach, wypełznšł na oblicze. A ksišdz Kordecki stał cišgle wspaniały, groŸny jak Mojżesz; promienie zdawały musię strzelać ze skroni. - IdŸ, powtórz! - rzekł, nie zniżajšc ręki, głosem tak potężnym, że aż wstrzšœnięte sklepienia definitorium zadrżały i powtórzyły jakby w przerażeniu: - IdŸ, powtórz... Nastała chwila głuchego milczenia, wreszcie rozległ się przytłumiony głos przybysza: - Umywam ręce... - Jak Piłat! - dokończył ksišdz Kordecki. Zdrajca wstał i wyszedł z definitorium. Przesunšł się szybko przez podwórce klasztorne, a gdy się znalazł za bramš, poczšł biec prawie, jakby go coœ gnało od klasztoru do Szwedów. Tymczasem pan Zamoyski zbliżył się do Czarnieckiego i Kmicica, którzy w definitorium nie byli, aby im powiedzieć, co zaszło. - Zali przyniósł co dobrego ten poseł? - spytał pan Piotr - uczciwš miał twarz... - Boże nas chowaj od takich uczciwych! - odpowiedział pan miecznik sieradzki - przyniósł zwštpienie i pokusę. - Cóż mówił? - rzekł Kmicic podnoszšc nieco ku górze zapalony lont, który właœnietrzymał w ręku. - Mówił jak płatny zdrajca. - Toteż dlatego może tak umyka teraz! - rzekł pan Piotr Czarniecki. - Patrzcie, waszmoœciowie, ledwie nie pędem ku Szwedom bieży. Ej! posłałbym za nim kulę...- A dobrze! - rzekł nagle Kmicic. I przyłożył lont do zapału. Rozległ się huk działa, prędzej nim Zamoyski i Czarniecki mogli się pomiarkować, co się stało. Zamoyski za głowę się porwał. - Na Boga! - krzyknšł - coœ uczynił!... toż to poseł! - lem uczynił - odrzekł patrzšc w dal Kmicic - bom chybił! Już się podniósł i zmyka dalej. Ej! że też go przeniosło! Tu zwrócił się do Zamoyskiego: - Panie mieczniku dobrodzieju, choćbym go też był i w krzyże dosięgnšł, nie dowiedliby nam, żeœmy umyœlnie do niego strzelili, a dalibóg, nie mogłem lontu w ręku utrzymać. Sam mi opadł. Nigdy bym zaposłem Szwedem nie strzelił, ale na widok Polaków zdrajców wnętrznoœci się we mnie przewracajš! - Ej! miarkujże się, byłaby bieda i gotowi by tam naszym posłom krzywdy czynić. Lecz pan Czarniecki kontent był w duszy, bo Kmicic dosłyszał go, jak mruczał pod nosem: - Przynajmniej ten zdrajca drugi raz pewnie nie podejmie się poselstwa. Nie uszło to i ucha Zamoyskiego, bo odrzekł: - Nie ten, to znajdš się drudzy, a waszmoœciowie układom wstrętu nie czyńcie i samowolnie ich nie przerywajcie, gdyż im dłużej się wlokš, tym bardziej na naszš korzyœć wychodzš. Odsiecz, jeœli namBóg jakowš zeœle, będzie miała czas się zebrać, a i zima idzie sroga, czynišc coraz trudniejsze oblężenie. Czas dla nich stratę, dla nas korzyœć przynosi. To rzekłszy odszedł do definitorium, gdzie po odejœciu posła trwała jeszcze narada. Słowa zdrajcy przeraziły jednak umysły, idusze były zwarzone. Nie uwierzono wprawdzie w abdykację Jana Kazimierza, ale poseł przywiódł przed oczy potęgę szwedzkš, o której szczęœliwe dni poprzednie pozwoliły prawie zapomnieć. Teraz na nowo przedstawiła się ona umysłom w całej swej grozie, której ulękły się przecież nie takie twierdze, nie takie miasta. Poznań, Warszawa, Kraków, nie liczšc mnóstwa zamków, otworzyły swebramy przed zwycięzcš; jakże mogła się obronić wœród powszechnego potopu klęsk Jasna Góra? "Będziem się bronić jeszcze tydzień, dwa, trzy - myœleli sobie niektórzy ze szlachty i zakonników - ale co dalej, jaki koniec tych usiłowań?" Kraj cały był jako okręt pogršżony już w otchłani, a jeno ów klasztor sterczał jeszcze jak koniec masztu nad falami. Czyli więc mogli rozbitkowie, do tego masztu uczepieni, myœleć jeszcze nie tylko o własnym ocaleniu, ale o wydobyciu całego okrętu spod toni? Wedle ludzkich obrachowań nie mogli. A jednak, właœnie w chwili gdy pan Zamoyski wchodził z powrotem do definitorium, ksišdz Kordecki mówił: - Bracia moi! Nie œpię i ja, gdy wy nie œpicie, modlę się, gdy wy Patronki naszej o ratunek błagacie. Znużenie, trud, słaboœć czepiajš się tak samo koœci moich jak waszych; odpowiedzialnoœć tak samo, ba, więcej może na mnie niż na was cišży - dlaczegóż ja wierzę, a wy już zdajecie się wštpić?... WejdŸcie w siebie, czyli zaœlepione ziemskš potęgš oczy wasze nie widzš już większej siły od szwedzkiej? Czyli nie mniemacie, że żadna obrona już nie wystarczy, żadna ręka tamtej przemocynie zmoże? Jeżeli tak jest, bracia moi, to grzeszne wasze myœli i bluŸnicie przeciw miłosierdziu bożemu, przeciw wszechmocy Pana naszego, przeciw potędze tej Patronki, której sługami się mianujecie. Ktoz was będzie œmiał rzec, że ta Najœwiętsza Królowa nie potrafi nas zasłonić i zwycięstwa nam zesłać? Więc proœmy jej, błagajmy dniem i nocš, póki naszym wytrwaniem, naszš pokorš, naszymi łzami, ofiarowaniem ciał i zdrowianaszego nie zmiękczymy jej serca, nie przebłagamy za dawne grzechy nasze! - Ojcze! - odrzekł jeden ze szlachty - nie o własne gardła nam chodzi, nie o żony nasze i dzieci, ale drżymy na myœl o tych despektach, których obraz może doznać, jeżeli nieprzyjaciel twierdzę szturmem zdobędzie. - I nie chcemy brać na siebie odpowiedzialnoœci! - dodał drugi. - Bo nikt nie ma prawa jej brać, nawet ksišdz przeor! - dorzucił trzeci. I opozycja rosła, zyskiwała na odwadze, tym bardziej że wielu zakonników milczało. Przeor, zamiast odpowiedzieć wprost, modlić się znów poczšł: - Matko Syna Jedynego! - rzekł podniósłszyoczy i ręce ku górze - jeœliœ nas nawiedziładlatego, abyœmy w Twojej stolicy przykład wytrwania, męstwa, wiernoœci Tobie, ojczyŸnie i królowi innym dali... jeœliœ wybrała to miejsce, by przez nie rozbudzićsumienia ludzkie i cały kraj ocalić - zmiłujże się nad tymi, którzy zdrój łaski Twej chcš zahamować, Twym cudom przeszkodzić, woli Twej œwiętej się sprzeciwić... Tu chwilę pozostał w uniesieniu, następnie zwrócił się ku zakonnikom i szlachcie: - Kto takš odpowiedzialnoœć weŸmie na własne ramiona? Kto cudom Marii, łasce Jej, ratunkowi tego królestwa i wiary katolickiej zechce przeszkodzić! - W imię Ojca i Syna, i Ducha Œwiętego! - ozwało się kilka głosów - uchowaj nas Bóg!- Nie znajdzie się taki! - zawołał pan Zamoyski. A ci z zakonników, którym poprzednio nurtowało w sercach zwštpienie, poczęli się bić w piersi, bo strach ich ogarnšł niemały. I nikt z rajców nie myœlał już tego wieczora o poddaniu. Lecz chociaż serca starszych zostały wzmocnione, jednakże zgubny posiew owegosprzedawczyka wydał zatrute owoce. Wiadomoœć o abdykacji Jana Kazimierza i o niepodobieństwie odsieczy doszła przez szlachtę do niewiast, od niewiast do służby, czeladŸ rozszerzyła jš w wojsku, na którym jak najgorsze wywarła wrażenie. Mniej jej się przerazili wieœniacy, lecz właœnie doœwiadczeni żołnierze z rzemiosła, przywykli koleje wojny wedle żołnierskiej tylko modły obliczać, poczęli schodzić się ze sobš, wystawiać sobie wzajem niepodobieństwo dalszej obrony, narzekać na upór nie znajšcych rzeczy mnichów, wreszcie zmawiać się i szeptać. Pewien puszkarz, Niemiec, podejrzanej wiary, poradził, by żołnierze sami wzięli sprawę w rękę i porozumieli się ze Szwedami o wydanie twierdzy. Inni pochwycili tę myœl, lecz znaleŸli się i tacy, którzy nie tylko oparli się stanowczo zdradzie, ale dali zaraz znać o niej Kordeckiemu. Ksišdz Kordecki, który z największš ufnoœciš w siły niebieskie umiał największšziemskš zapobiegliwoœć i ostrożnoœć połšczyć, zniszczył w zarodzie bunt tajemnie się szerzšcy. Naprzód więc przywódców buntu, a na ich czele owego puszkarza, wygnał z twierdzy,nie obawiajšc się wcale tego, co Szwedom ostanie fortecy i jej słabych stronach mogli donieœć; następnie, podwoiwszy miesięcznš lafę załodze, odebrał od niej przysięgę, żedo ostatniej kropli krwi będzie klasztoru broniła. Lecz podwoił także i czujnoœć, postanowiwszy jeszcze pilniej doglšdać tak płatnego żołnierza, jak szlachtę, a nawet swoich zakonników. Starsi ojcowie przeznaczeni zostali do chórów nocnych; młodzi, prócz służby bożej, i służbę na murach zostali obowišzani odprawiać. Następnego dnia odbył się przeglšd piechoty; przeznaczono do każdej baszty jednego szlachcica z jego czeladziš, zakonników zaœ dziesięciu i dwóch puszkarzy pewnych. Wszyscy ci dzień i noc obowišzani byli powierzonych im stanowisk pilnować. Stanšł więc przy wschodnio-północnej baszcie pan Zygmunt Mosiński, żołnierz dobry, ten właœnie, którego dziecko cudownym sposobem ocalało, chociaż kula ognista padła obok jego kolebki. Z nim razem straż trzymał ojciec Hilary Sławoszewski. Przy zachodniej stanšł ojciec Mielecki, ze szlachty zaœ pan MikołajKrzysztoporski, człowiek posępny i małomówny, ale odwagi nieustraszonej. Wschodnio-południowš basztę zajęli pan Piotr Czarniecki z Kmicicem, a z nimi ojciecAdamus Stypulski, który dawniej w elearskiej choršgwi służył. Ten w razie potrzeby zakasywał chętnie habitu i działo rychtował, a z kul przelatujšcych nie więcej sobie robił od starego wachmistrza Soroki. Na koniec na zachodnio-południowš basztę wyznaczono pana Skórzewskiego i ojca Daniela Rychtalskiego, który tym się odznaczał, że przez dwie i trzy noce z rzędu mógł nie spać, bez szkody dla sił i zdrowia. Nad strażami postanowiono Dobrosza i ojcaZachariasza Małachowskiego. Niezdolnych do boju przeznaczono na dachy, a zbrojownie i wszelkie przyrzšdy wojenne objšł w nadzór ojciec Lassota. Po księdzu Dobroszu objšł on także urzšd mistrza ogniowego.W nocy musiał oœwietlać mury, aby piechota nieprzyjacielska nie mogła się pod nie zbliżać. Pourzšdzał także koszyki i kuny żelazne na wieży, w których nocš płonęło łuczywo i pochodnie. Jakoż co noc cała wieża wyglšdała jak jedna olbrzymia pochodnia. Wprawdzie ułatwiało to Szwedom strzelanie do niej, ale mogło posłużyć za znak, że twierdza broni się jeszcze, gdyby wypadkiem jakie wojsko oblężonym na pomoc przycišgało. Tak więc nie tylko zamiary poddania spełzły na niczym, ale zabrano się jeszczegorliwiej do obrony. Chodził nazajutrz ksišdz Kordecki naokół po murach jak pasterz po owczarni, widział, że wszystko jest dobrze, i uœmiechał się błogo, chwaliłnaczelników i żołnierzy, a przyszedłszy dopana Czarnieckiego rzekł rozpromieniony: - I pan miecznik sieradzki, nasz kochany wódz, raduje się w sercu na równi ze mnš,bo powiada, żeœmy teraz dwakroć mocniejsiniż na poczštku. Nowy duch wstšpił w serca, reszty łaska Najœwiętszej Panny dokona, a ja tymczasem do układów się na nowo wezmę. Będziemy zwłóczyć i marudzić, bo przez to się krew ludzka oszczędza. Kmicic zaœ na to: - Ej, ojcze wielebny, co tam po układach! Czasu szkoda! lepiej oto znowu tej nocy wycieczkę uczynić i tych psiajuchów nacišć.A ksišdz Kordecki, że to był w dobrym humorze, uœmiechnšł się, jak uœmiecha się matka do naprzykrzonego dziecka, następnie podniósł powrósło leżšce przy armacie i poczšł udawać, że bije nim Kmicica po plecach. - A będziesz mi się tu wtršcał, utrapiony Litwinie - mówił - a będziesz mi tu krwi jako wilk łaknšł, a będziesz mi tu przykładnieposłuszeństwa dawał, a masz! a masz! Kmicic zaœ, rozweselony jak żak szkolny, uchylał się to w prawo, to w lewo i umyœlnie niby się drażnišc, powtarzał: - Bić Szwedów! bić! bić! Bić! Takie to oni sobie wyprawiali uciechy majšcdusze goršce i dla ojczyzny poœwięcone. Lecz układów ksišdz Kordecki nie zaniechałwidzšc, że Miller goršco ich pragnie i za wszelki pozór chwyta. Cieszyła ta ochota księdza Kordeckiego, odgadywał bowiem łacno, że nie musi się nieprzyjacielowi dziać dobrze, skoro tak chciwie pragnie kończyć. Poczęły więc płynšć dnie jeden za drugim, w których nie milczały wprawdzie działa i rusznice, lecz głównie działały pióra. W ten sposób oblężenie przewłóczyło się, a zima nadchodziła coraz sroższa. Na szczytach Tatrów chmury wysiadywały w przepaœcistych gniazdach zawieruchę, mróz, œniegi i wytaczały się na kraj, wiodšc za sobš swe lodowate potomstwo. Nocami Szwedzi tulili się do swych ognisk, wolšc ginšć od kul klasztornych niż marznšć. Twarda ziemia utrudniała sypanie szańców i czynienie podkopów. Oblężenie nie postępowało. Nie tylko oficerowie, ale całewojsko miało na ustach jedno tylko słowo: "układy". Udawali więc księża naprzód, że się chcš poddać. Przyszli do Millera w poselstwie ojciec Marceli Dobrosz i uczony ksišdz Sebastian Stawicki. Ci uczynili Millerowi niejakš nadzieję zgody. Ledwie to usłyszał,aż ręce otworzył i gotów był porwać ich zradoœci w objęcia. Już bowiem nie o Częstochowę, już o cały kraj chodziło. Poddanie się Jasnej Góry byłoby odebrało resztkę nadziei patriotom i ostatecznie popchnęło Rzeczpospolitš w objęcia króla szwedzkiego, gdy przeciwnie opór, i to opór zwycięski, mógł zmienić serca, umysły i wywołać straszliwš nowš wojnę. Oznak naokół nie brakło. Miller wiedział o tym i czuł, w co się wdał, jak straszna zaciężyła nad nim odpowiedzialnoœć; wiedział, że albo czeka go łaska królewska, marszałkowska buława, zaszczyty, tytuły, albo ostateczny upadek. Że zaœ i sam już zaczšł przekonywać się, że tego "orzecha" nie zgryzie, przyjšł więc księży z niesłychanš uprzejmoœciš, jakby cesarskich albo sułtańskich ambasadorów. Zaprosiwszy ich na ucztę, sam pił za ich zdrowie, a również za zdrowie przeora i pana miecznika sieradzkiego, obdarzył ich rybami dla klasztoru, na koniec podał warunki poddania się tak łaskawe, iż ani na chwilę nie wštpił, że ze skwapliwoœciš zostanš przyjęte. Ojcowie podziękowali pokornie, jak na zakonników przystało; wzięli papier i odeszli. Na ósmš rano zapowiedział Miller otwarcie bram. Radoœć w obozie szwedzkimzapanowała nieopisana. Żołnierze porzucili szańce i okopy, podchodzili pod mury i poczynali rozmowy z oblężonymi. Lecz z klasztoru dano znać, że w sprawie tak wielkiej wagi musi przeor odwołać się do całego zgromadzenia, proszš więc zakonnicy jeszcze o jeden dzień zwłoki. Miller zgodził się bez wahania. Tymczasem w definitorium obradowano istotnie do póŸna w nocy. Jakkolwiek Miller starym był i wytrawnym wojownikiem, jakkolwiek nie było może w całej armii szwedzkiej jenerała, który by więcej układów od tego Poliocertesa z rozmaitymi miastami prowadził, jednakże biło mu serce niespokojnie, gdy następnegoranka ujrzał dwa białe habity zbliżajšce się do kwatery, którš zajmował. Byli to nie ci sami ojcowie; przodem szedł ksišdz Maciej Błeszyński, lektor filozofii, niosšc pismo z pieczęciš; za nim postępował ojciec Zachariasz Małachowski,z rękami skrzyżowanymi na piersiach, ze spuszczonš głowš i z twarzš lekko pobladłš. Jenerał przyjšł ich w otoczeniu sztabu i wszystkich znamienitych pułkowników, i odpowiedziawszy uprzejmie na pokorny ukłon ojca Błeszyńskiego, wyjšł mu szybko list z ręki, rozerwał pieczęcie i poczšł czytać. Lecz wnet strasznie zmieniła się twarz jego: fala krwi uderzyła mu do głowy, oczy wyszły na wierzch, kark napęczniał, istraszliwy gniew zjeżył mu włosy pod perukš. Przez chwilę mowę nawet mu odjęło, rękš tylko wskazał na list księciu Heskiemu, który przebiegł go oczyma i zwróciwszy się do pułkowników rzekł spokojnie: - Oœwiadczajš mnisi tylko tyle, że dopóty nie mogš się wyrzec Jana Kazimierza, dopóki prymas nowego króla nie ogłosi, czyli, inaczej mówišc; nie chcš uznać Karola Gustawa. Tu rozœmiał się ksišżę Heski, Sadowski utkwił szyderczy wzrok w Millerze, a Wrzeszczowicz poczšł brodę szarpać z wœciekłoœciš. GroŸny szmer oburzenia powstał wœród reszty obecnych. Wtem Miller poczšł uderzać dłoniš po kolanie i krzyczeć: - Rata! rata! Wšsate twarze czterech muszkieterów ukazały się wnet we drzwiach. - Wzišć mi te golone pałki i zamknšć! - krzyknšł jenerał. - Waœć, panie Sadowski, otršbisz mi pod klasztorem, że niech aby z jednego działa dadzš z murów ognia, warzy zdrajcy; eœni; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż•PŽc–Ţ6c—ˆc˜œ+ic™;n obudwóch mnichów każę natychmiast powiesić! Prowadzono tedy obu księży: ojca Błeszyńskiego i ojca Małachowskiego, wœród szyderstw i naigrawań się żołnierzy. Muszkietnicy zawdziewali im swekapelusze na głowy, a raczej na twarze, tak aby oczy były zasłonięte, i umyœlnie naprowadzali ich na rozmaite przeszkody, agdy który z księży potknšł się lub upadł, wówczas rozlegał się wybuch œmiechu wœród gromad żołnierstwa, upadłego zaœ podnoszono kolbami i niby podpierajšc go, tłuczono po krzyżu i ramionach. Inni rzucali na nich nawozem końskim, inni chwytali w dłonie œnieg i rozcierali go na tonsurach lub wpuszczali księżom za habity.Odczepiono sznurki od tršbek i przywišzanoojcom do szyi, po czym żołdacy chwycili zadrugi koniec i udajšc, że prowadzš bydło na jarmark, wykrzykiwali w głos ceny. Oni obaj szli cicho, z rękami złożonymi na piersiach, z modlitwš na ustach. Zamknięto ich wreszcie w stodole, drżšcych od zimna,sponiewieranych; naokoło zaœ stanęły straże z muszkietami. Pod klasztorem otršbiono już rozkaz, a raczej groŸbę Millera. Zlękli się ojcowie, zdrętwiało ze zgrozy wojsko całe. Działa umilkły; rada zebrana nie wiedziała, co poczšć. Zostawić ojców wbarbarzyńskim ręku niepodobna; posłać drugich, to ich Miller znowu zatrzyma. Wszelako w kilka godzin póŸniej sam on przysłał posłańca z zapytaniem, co mnisi myœlš uczynić. Odpowiedziano mu, że póki ojców nie uwolni, żadne układy nie mogš mieć miejsca, bo jakże zakonnicy mogš wierzyć, że jenerał dotrzyma im warunków, jeżeli wbrew kardynalnemu prawu narodów więzi posłów, których nietykalnoœć barbarzyńskie nawet ludy szanujš. Na to oœwiadczenie nie było prędkiej odpowiedzi, straszna niepewnoœć zaciężyła więc nad klasztorem i zmroziła zapał w obrońcach. Wojska zaœ szwedzkie, ubezpieczone przez zatrzymanie jeńców, pracowały Goršczkowo nad zbliżeniem się do niedostępnej dotšd twierdzy. Sypano na gwałt nowe szańce, stawiano kosze z ziemiš, ustawiano armaty. Zuchwałe żołnierstwo podsuwało się pod mury na pół strzału z rusznicy. Wygrażali koœciołowi, obrońcom. Wpółpijani żołdacy krzyczeli, wznoszšc ręce ku murom: - Poddajcie klasztor albo wiedzcie, że wasze mnichy wisieć będš! Inni bluŸnili strasznie przeciwko Bogarodzicy i wierze katolickiej. Oblężeni, ze względu na życie ojców, słuchać musielicierpliwie. Kmicicowi wœciekłoœć zapierała oddech w piersi. Darł włosy w czuprynie, szaty na sobie i łamišc ręce powtarzał do pana Piotra Czarnieckiego: - Ot, mówiłem, mówiłem, na co układy ze złodziejami! Teraz stój, cierp! a oni lezš w oczy a bluŸniš!... Matko Boża! Zmiłuj się nade mnš! Daj mi wytrwanie!... Na Boga żywego! niedługo na mury zacznš leŸć!... Trzymajcieże mnie, okujcie mnie jak zbója, bo nie wytrzymam! Tamci zaœ zbliżali się coraz bardziej i bluŸnili coraz œmielej. Tymczasem zaszedł nowy wypadek, który do rozpaczy przywiódł oblężonych. Pan kasztelan kijowski, poddajšc Kraków, wymówił sobie, że wyjdzie z całym wojskiem i pozostanie wraz z nim na Œlšskuaż do końca wojny.Siedmset piechoty z tychwojsk, gwardii królewskiej pod wodzš pułkownika Wolfa, stało tuż w pobliżu, nadgranicš i ufajšc traktatom, nie miało się nabacznoœci. Owóż Wrzeszczowicz namówił Millera, ażeby tych ludzi zagarnšł. Ten wysłał samego Wrzeszczowicza z dwoma tysišcamirajtarii, którzy nocš przeszedłszy granicę napadli na uœpionych i zabrali ich co do jednego. Sprowadzonych do obozu szwedzkiego kazał Miller umyœlnie obwodzićnaokoło muru, aby okazać księżom, że to wojsko, od którego spodziewali się odsieczy, posłuży właœnie do zdobywania Częstochowy. Widok też to był przerażajšcy dla oblężonych tej œwietnej gwardii królewskiej, wleczonej wedle murów; nikt bowiem nie wštpił, że ich pierwszych zmusiMiller do szturmu. Popłoch ukazał się znów w wojsku; niektórzy żołnierze poczęli broń łamać i wołać, że nie ma już rady, jeno trzeba się poddawać jak najprędzej. Serca upadły i w szlachcie. Niektórzy z nich znów wystšpili do Kordeckiego z proœbami, aby miał litoœć nadich dziećmi, nad œwiętym miejscem, nad obrazem i nad zgromadzeniem zakonnym. Zaledwie powaga przeora i pana Zamoyskiego starczyły do uciszenia tego rozruchu. A ksišdz Kordecki miał przede wszystkim na myœli uwolnienie uwięzionych ojców i chwycił się najlepszego sposobu, napisał bowiem list do Millera, że chętnie dla dobraKoœcioła owych braci poœwięci. Niech więc jenerał skazuje ich na œmierć; będš potem wszyscy inni wiedzieć, czego się po nim mogš spodziewać i jakš wiarę do jego przyrzeczeń przywišzywać. Miller radosny był, bo sšdził, że dopływa do końca. Nie od razu jednak uwierzył słowom Kordeckiego i jego gotowoœci poœwięcenia zakonników. Więc jednego z nich, księdza Błeszyńskiego, wysłał do klasztoru, zobowišzawszy go naprzód przysięgš, że wróci sam dobrowolnie, bez względu na to, jakš odpowiedŸ przyniesie. Zobowišzał go również przysięgš, że wystawi potęgę szwedzkš i niepodobieństwooporu. Zakonnik powtórzył wszystko wiernie, lecz oczy jego mówiły co innego, aw końcu rzekł: - Lecz życie niżej cenišc aniżeli dobro Zgromadzenia, czekam na postanowienie rady, a co wy uchwalicie, najwierniej nieprzyjacielowi z powrotem oznajmię. Kazano mu odpowiedzieć, że zakon pragnie układów, ale nie może wierzyć jenerałowi,który posłów więzi. Na drugi dzień przyszedł do klasztoru drugi z wysłanych ojców, Małachowski, i z podobnš odszedł odpowiedziš. Wówczas obaj usłyszeli wyrok œmierci. Było to w kwaterze Millera w obecnoœci sztabu i znamienitych oficerów. Wszyscy oni patrzyli pilnie w twarze zakonników, ciekawi, jakie też wyrok wywrze na nich wrażenie, i z największym zdumieniem ujrzeli na obydwóch radoœć tak wielkš, tak nieziemskš, jakby najwyższe zwiastowano im szczęœcie. Wybladłe policzki zakonników zarumieniły się nagle, oczy napełniły się œwiatłem i ojciec Małachowski rzekł drżšcym ze wzruszenia głosem: - Ach! czemuż dzisiaj nie umieramy, skoro ofiarš za Boga i króla paœć nam przeznaczono!... Miller kazał ich natychmiast wyprowadzić. Pozostali oficerowie spoglšdali jedni na drugich, na koniec któryœ ozwał się: - Z podobnym fanatyzmem trudna walka. A ksišżę Heski na to: - Podobnš wiarę mieli tylko pierwsi chrzeœcijanie... Toœ waćpan chciał rzec? Następnie zwrócił się do Wrzeszczowicza. - Panie Weyhard - rzekł - rad bym wiedzieć, co pan myœlisz o tych mnichach? - Nie potrzebuję sobie nimi głowy zaprzštać - odparł zuchwale Wrzeszczowicz - pan jenerał już o nich pomyœlał! Wtem Sadowski wystšpił na œrodek izby i stanšł przed Millerem. - Wasza dostojnoœć nie każesz tych mnichów stracić! - rzekł stanowczo. - A to czemu? - Dlatego że wówczas o jakichkolwiek układach mowy już nie będzie, że załoga twierdzy zapłonie zemstš, że ci ludzie prędzej jeden na drugim w takim razie padnš, niż się poddadzš... - Wittenberg przysyła mi ciężkie działa. - Wasza dostojnoœć nie uczynisz tego - mówił z mocš Sadowski - gdyż to sš posłowie, którzy w zaufaniu tu przybyli! - Ja też ich nie na zaufaniu każę powiesić, tylko na szubienicy. - Echo tego czynu rozlegnie się w całym kraju, wzburzy wszystkie serca i odwróci je od nas. - Daj mi waćpan pokój ze swymi echami!... Słyszałem już o nich sto razy. - Wasza dostojnoœć nie uczynisz tego bez wiedzy jego królewskiej moœci! - Waćpan nie masz prawa przypominać mi moich obowišzków względem króla! - Ale mam prawo prosić o uwolnienie ze służby, a powody jego królewskiej moœci przedstawić. Chcę być żołnierzem, nie katem!... Ksišżę Heski wystšpił z kolei na œrodek izbyi rzekł ostentacyjnie: - Panie Sadowski, daj mi twš rękę. Pan jesteœ szlachcic i uczciwy człowiek! - Co to jest? co to znaczy? - ryknšł Miller zrywajšc się z siedzenia. - Jenerale - rzekł zimno ksišżę Heski - pozwalam sobie mniemać, że pan Sadowski jest uczciwym człowiekiem, i sšdzę, że niemasz w tym nic przeciwnego dyscyplinie? Miller nie lubił księcia Heskiego, ale jak wielu ludziom niższego pochodzenia, tak i jemu imponował w najwyższy sposób ów chłodny, grzeczny, a zarazem pogardliwy sposób mówienia, właœciwy ludziom wysokiej godnoœci. Miller starał się mocno przyswoić sobie owš manierę, co mu się zresztš nie udawało. Pohamował jednak wybuch i rzekł spokojniej: - Mnichy będš jutro wisieć. - To nie moja rzecz - odrzekł ksišżę Heski - ale w takim razie każ wasza dostojnoœć dziœ jeszcze uderzyć na te dwa tysišce Polaków, którzy sš w naszym obozie, bo jak tego nie uczynisz, to oni jutro uderzš na nas... Już i tak bezpieczniej szwedzkiemużołnierzowi iœć między stado wilków jak między ich namioty. Oto wszystko, co chciałem powiedzieć, a teraz pozwalam sobie życzyć waszej dostojnoœci powodzenia. To rzekłszy wyszedł z kwatery. Miller pomiarkował, iż zapędził się zbyt daleko. Lecz rozkazów nie cofnšł i tego samego dnia jeszcze zaczęto wznosić szubienicę na oczach całego klasztoru. Jednoczeœnie żołdacy, korzystajšc z zawartego zawieszenia broni, cisnęli się jeszcze bliżej murów, nie przestajšc szydzić, uršgać, bluŸnić, wyzywać. Całe tłumy ich wdzierały się na górę; stali tak gęsto, jakoby zamierzali iœć do szturmu. Wtem pan Kmicic, którego nie okuli, jak o toprosił, nie wytrzymał istotnie i gruchnšł zdziała w największš kupę tak skutecznie, że pokotem położył tych wszystkich żołnierzy, którzy się naprzeciw wylotu znajdowali. Było to jakby hasło, bo naraz, bez rozkazów, a nawet wbrew im, zagrały wszystkie działa, huknęły rusznice i garłacze. Szwedzi zaœ, wystawieni ze wszech stron na ogień, z wyciem i rykiem uciekać poczęliod twierdzy, gęsto po drodze trupem padajšc. Czarniecki przyskoczył do Kmicica. - A wiesz, że za to kula w łeb? - Wiem, wszystko mi jedno! Niech mnie!... - To w takim razie mierz dobrze! Kmicic mierzył dobrze. Wkrótce jednak zabrakło mu celu. Wielkie poruszenie stało się tymczasem w obozie szwedzkim, lecz było tak jasnym, że pierwsi Szwedzi zgwałcili zawieszenie broni, iż Miller sam w duchu przyznawał słusznoœć jasnogórcom. Co więcej! Kmicic ani się spodziewał, że swymi strzałami uratował prawdopodobnie życie ojcom, bo wskutek nich Miller stanowczo przekonał się, że zakonnicy w ostatnim razie istotnie gotowi sš dla dobra Koœcioła i klasztoru poœwięcić dwóch współbraci. Strzały wbiły mu przy tym do głowy i tę myœl, że jeœli włos spadnie z głowy posłów, tedy już nic innego, prócz podobnych grzmotów, nie usłyszy ze stronyklasztoru. I nazajutrz zaprosił obydwóch uwięzionychzakonników na obiad, następnego zaœ dnia odesłał ich do klasztoru. Płakał ksišdz Kordecki na ich widok, wszyscy brali ich w ramiona i zdumiewali się słyszšc z ich ust, że właœnie owym wystrzałom winni sš ocalenie. Przeor, który poprzednio gniewał się na Kmicica, przywołał go zaraz i rzekł: - Gniewałem się, bo myœlałem, żeœ ich zgubił, ale ciebie widocznie Najœwiętsza Panna natchnęła. Znak to łaski, raduj się!...- Ojcze najdroższy, kochany, nie będzie jużukładów? - pytał Kmicic całujšc go po rękach. Ale ledwie to wymówił, ledwie skończył, gdy tršbka ozwała się przy bramie i nowy poseł od Millera wszedł do klasztoru. Był to pan Kuklinowski, pułkownik choršgwiwolentarskiej, włóczšcej się ze Szwedami. Najwięksi warchołowie, bez czci i wiary, służyli w tej choršgwi, a po częœci dysydenci, jako lutrowie, arianie, kalwini. Tym się tłumaczyła ich przyjaŸń dla Szwedów, lecz głównie zagnała ich do millerowskiego obozu chęć grabieży i łupów. Szajka ta, złożona ze szlachty banitów, ludzi zbiegłych z wież i ršk mistrza, a z czeladzi wisielców, urwanych od powroza, podobna była nieco do dawnej Kmicicowej partii, tylko tamci się bili jak lwy, ci woleli rabować, krzywdzić szlachcianki po dworach, rozbijać stajnie i skrzynie. Kuklinowski sam mniej był za to podobny do Kmicica. Wiek przyprószył siwiznš jego włosy, twarz miał zwiędłš, zuchwałš i bezczelnš. Oczy, nadzwyczaj wypukłe i drapieżne, zwiastowały gwałtownoœć charakteru. Był to jeden z tych żołnierzy, w których wskutek hulaszczego życia, cišgłych wojen sumieniewypaliło się do dna. Mnóstwo podobnych kręciło się wówczas po wojnie trzydziestoletniej w całych Niemczech i Polsce. Gotowi oni byli służyć każdemu i nieraz prosty wypadek rozstrzygał, po której stawali stronie. Ojczyzna, wiara, słowem, wszystkie œwiętoœci, były im zupełnie obojętne. Wyznawali jednę tylko żołnierkę, szukali w niej uciech, rozpusty, korzyœci i zapomnienia życia. Wszelako obrawszy jakiœobóz służyli mu doœć wiernie, a to przez pewien honor żołniersko-rozbójniczy i dlatego, aby nie psuć sobie i innym wziętoœci. Takim był i Kuklinowski. Sroga odwaga i niezmierna zawziętoœć wyrobiły mu mir między warchołami. Łatwo mu przychodziło werbować ludzi. Wiek życia przesłużył w różnych broniach i obozach. Był na Siczy atamanem, wodził pułki na Wołoszczyznę, w Niemczech werbował ochotników w czasie trzydziestoletniej wojny i zyskał pewnš sławę jako dowódca jazdy. Krzywe jego nogi, wygięte na kształtpałšków, znamionowały, że większš częœć życia spędził na koniu. Chudy był przy tym jak trzaska i nieco pochylony z rozpusty. Siła krwi, nie tylko w wojnach przelanej, ciężyło na nim. A jednak nie był to człowiek z natury zupełnie zły, miewał czasem szlachetniejsze popędy, był tylko do szpiku koœci zepsuty i rozzuchwalony. Sam bowiem nieraz mawiał w zaufanej kompanii po pijanemu: "Spełniło się niejeden uczynek, za który powinien był piorun trzasnšć, a nie trzasnšł". Ta bezkarnoœć sprawiła, że nie wierzył w sprawiedliwoœć bożš i karę nie tylko za życia, ale i po œmierci, inaczej mówišc: nie wierzył w Boga, wierzył jednak w diabła, w czarownice, w astrologów i w alchemię. Nosił się po polsku, gdyż uważał ten strój za najodpowiedniejszy dla kawalerzysty; jeno wšs, jeszcze czarny, podstrzygał po szwedzku i rozczapierzał w zadartych do góry końcach. Mówišc, zdrobniał wszystkiewyrazy jak dziecko, co dziwne czyniło wrażenie w ustach takiego wcielonego diabła i okrutnika żłopišcego krew ludzkš. Mówił dużo i chełpliwie, oczywiœcie miał się za znamienitš osobę i jednego z pierwszych w œwiecie pułkowników jazdy. Miller, który, lubo w szerszym zakroju, sam do podobnego gatunku ludzi należał, cenił go wielce, a zwłaszcza lubił go sadzać u swego stołu. Obecnie Kuklinowski sam narzucił mu się na pomocnika, zaręczajšc, że wymowš swš wnet księży do opamiętania przywiedzie. Poprzednio jeszcze, gdy po aresztowaniu księży pan Zamoyski, miecznik sieradzki, wybierał się sam własnš osobš do obozu Millera i żšdał zakładnika, Miller posłał Kuklinowskiego; pan Zamoyski i ksišdz Kordecki nie przyjęli go jednak, jako człekanieodpowiedniej godnoœci. Od tej pory, dotknięty w miłoœci własnej, Kuklinowski powzišł œmiertelnš urazę do obrońców Jasnej Góry i postanowił wszelkimi siłami im szkodzić. Wybrał się więc w poselstwie, raz dla samego poselstwa, a po wtóre, żeby wszystko obejrzeć i tu i owdzie złe ziarno rzucić. Ponieważ z dawna znajomy był panuCzarnieckiemu, zbliżył się zatem do bramy przez niego strzeżonej, lecz pan Czarnieckispał właœnie, Kmicic go zastępował; on teżwprowadził goœcia i zawiódł go do definitorium. Kuklinowski rzucił okiem znawcy na pana Andrzeja i wnet wpadła mu bardzo w oko nie tylko postawa, ale i wzorowy żołnierskimoderunek młodego junaka. - Żołnierzyk zaraz prawdziwego żołnierzyka odgadnie - rzekł podnoszšc rękę do kołpaka. - Nie spodziewałem się, żeby księżulkowie mieli tak grzecznych oficerów na kondycyjce. Jakże godnoœć, proszę?... W Kmicicu, który miał gorliwoœć każdego nowo nawróconego, aż dusza się wzdrygała, szczególnie na Polaków Szwedom służšcych; jednakże wspomniał na niedawne gniewy księdza Kordeckiego, nawagę, którš tenże do układów przywišzywał, więc odrzekł chłodno, ale spokojnie: - Jestem Babinicz, dawny pułkownik wojsk litewskich, a teraz wolentariusz w służbie Najœwiętszej Panny. - A ja Kuklinowski, także pułkownik, o którym musiałeœ waœć słyszeć, bo czasu niejednej wojenki o tym nazwisku i o tej szabelce (tu uderzył się po boku) wspominano nie tylko tu w Rzeczypospolitej,ale i za granicš. - Czołem! - rzekł Kmicic - słyszałem. ; eœni; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żšP{c›ËwcœBd9Ś$äc€žŠ3Ň N- No, proszę... toœ waœć z Litwy?... I tam bywajš sławni żołnierze... My to wiemy o sobie, bo też tršbę sławy słychać z jednego końca œwiata w drugi... Znałżeœ tam waszmoœć niejakiego Kmicica? Pytanie padło tak nagle, że pan Andrzej stanšł jak wryty. - A waszmoœć czemu się o niego pytasz? - Bo go miłuję, choć go nie znam; boœmy dosiebie podobni jak para butów... i to zawszepowtarzam: dwóch jest (z przeproszeniem waszmoœci) prawdziwych żołnierzy w tej Rzeczypospolitej: ja w Koronie, a Kmicic na Litwie... Para gołšbków, co?! Znałżeœ go waœć osobiœcie? " Bodaj cię zabito!" - pomyœlał Kmicic. Lecz wspomniawszy na poselski charakter Kuklinowskiego, odrzekł głoœno: - Osobiœcie go nie znałem... Ale owoż wejdŸ pan, bo tam już rada oczekuje. To rzekłszy wskazał mu drzwi, z których na przyjęcie goœcia wyszedł jeden z księży.Kuklinowski udał się z nim razem do definitorium, lecz przedtem jeszcze odwrócił się do Kmicica. - Miło mi będzie, panie kawalerze - odrzekł- jeœli i z powrotem ty mnie odprowadzisz, nie kto inny. - Zaczekam tu na waszmoœci - odpowiedziałpan Kmicic. I pozostał sam. Po chwili poczšł chodzić tam i na powrót prędkimi krokami. Wzburzyła się w nim cała dusza, a serce zalewało mu się krwiš czarnš ze złoœci. - Smoła tak nie przylega do szaty jak niesława do imienia! - mruczał. - Ten łotr, ten wyga, ten sprzedawczyk œmiele się bratem moim mianuje i za kompaniona mnie ma. Ot, czegom się doczekał! Wszyscy wisielcy się do mnie przyznajš, a nikt zacnybez abominacji nie wspomni. Małom jeszczeuczynił, mało!... Żebym przynajmniej mógł tę szelmę nauczyć... Nie może być inaczej, tylko go sobie zakarbuję... Narada w definitorium trwała długo. Uczyniło się ciemno. Kmicic czekał jeszcze. Na koniec ukazał się pan Kuklinowski. Twarzy jego nie mógł dojrzeć pan Andrzej,ale z szybkiego sapania wnosił, że misja zgoła mu się nie udała i zarazem nie przypadła do smaku, bo nawet do gawędy stracił ochotę. Szli więc czas jakiœ w milczeniu; tymczasem postanowił Kmicic dowiedzieć się prawdy, rzekł tedy udajšc umyœlnie współczucie: - Pewnie z niczym waszmoœć wracasz... Nasi księża uparci, a mówišc między nami (tu zniżył głos), Ÿle czyniš, bo przecie wieki bronić się nie możem. Pan Kuklinowski stanšł i pocišgnšł go za rękaw. - A, sšdzisz waœć, sšdzisz, że Ÿle robiš? Masz rozumek, masz! Księżulkowie pójdš naotręby - ja w tym! Kuklinowskiego nie chcš słuchać, posłuchajš jego miecza. - Widzi waœć, mnie też o nich nie chodzi - odrzekł Kmicic - ale o miejsce, które jest œwięte, nie ma co mówić!... a które im póŸniej się podda, tym kondycje sroższe być muszš... Chyba że to prawda, co mówiš,iż w kraju powstajš hałasy, że tu i owdzie poczynajš Szwedów siec i że chan w pomoccišgnie. Jeœli tak, to Miller musi odstšpić. - Waćpanu w zaufaniu powiem: ochotka na szwedzkš juszkę budzi się w kraju, a podobno i w wojsku, prawda!... O chanie także gadajš! Ale Miller nie odstšpi. Za parędni działa ciężkie nam przyjdš... Wykopiemytych lisów z jamy, a póŸniej co będzie, to będzie!... Ale waćpan rozumek masz! - Ot, i brama! - rzekł Kmicic - tu muszę waœci pożegnać... Chyba że chcesz, bym cię po pochyłoœci sprowadził? - SprowadŸ, sprowadŸ! Parę dni temu strzeliliœcie za posłem!... - At! co waœć mówisz?! - Może niechcšcy... Ale lepiej sprowadŸ waćpan... Mam ci też kilka słów rzec. - I ja waćpanu. - To i dobrze. Wyszli za bramę i pogršżyli się w ciemnoœci.Tu Kuklinowski stanšł i chwyciwszy znów Kmicica za rękaw, mówićpoczšł: - Waćpan, panie kawalerze, wydajesz mi sięroztropny i przemyœlny, a przy tym czuję w tobie żołnierzyka z krwi i z koœci... Po coci, u licha, z księżmi, nie z wojskowymi trzymać, po co księżym parobkiem być?... Lepsza u nas i weselsza kompania przy kielichach, koœciach, z dziewczętami... Rozumiesz? Co? Tu œcisnšł mu ramię palcami. - Ten dom - mówił dalej ukazujšc palcem natwierdzę - pali się... a głupi, kto z palšcegosię domu nie ucieka. Waćpan może imienia zdrajcy się boisz?... Pluń na tych, co cię tak nazwš! ChodŸ do naszej kompanii... Ja, Kuklinowski, to waœci proponuję. Chcesz, słuchaj... nie chcesz, nie słuchaj... gniewu nie będzie. Jenerał przyjmie cię dobrze, ja w tym, a mnie do serca przypadłeœ i z życzliwoœci to ci mówię. Wesoła kompanijka, wesoła! Żołnierska wolnoœć w tym, by służyć, komu się chce. Nic ci po mnichach! Jeżelić cnotka przeszkadza, to jšwycharchnij! Pamiętaj też i na to, że i uczciwi u nas służš. Tylu szlachty, tylu panów, hetmani... Co masz być lepszy? Kto tam się naszego Kazimierka trzyma? - nikt! Jeden Sapieha Radziwiłła gnębi. Kmicic zaciekawił się. - Sapieha, mówisz waćpan, Radziwiłła gnębi? - Tak jest. Srodze go tam na Podlasiu poturbował, a teraz w Tykocinie oblega. A my nie przeszkadzamy! - Jak to? - Bo król szwedzki woli, żeby się zjedli. Radziwiłł nigdy nie był pewny, o sobie jenomyœlał... Przy tym ledwie podobno już dyszy. Kto dopuœci, żeby go oblegano, to jużŸle z nim... już zginšł. - I Szwedzi nie idš mu na ratunek? - Kto ma iœć? Sam król w Prusach, bo tam sprawa najważniejsza... Elektoreczek dotšd się wykręcał, teraz się nie wykręci. W Wielkopolsce wojenka. Wittenberg potrzebnyw Krakowie, Duglas z góralami ma robotę, więc i zostawili Radziwiłła samemu sobie. Niech go tam Sapieha zje. Urósł Sapieżka, to prawda... Ale przyjdzie i na niego kolej. Nasz Karolek, byle się z Prusami ułatwił, przytrze potem rogów Sapieże. Teraz nie ma na niego rady, bo cała Litwa przy nim stoi. - A ŻmudŸ? - ŻmudŸ Pontusik de la Gardie trzyma w łapach, a ciężkie to łapy, znam go! - Także to Radziwiłł upadł, on, który potęgš królom dorównywał? - Gaœnie już, gaœnie... - Dziwne zrzšdzenie boże! - Odmienna wojny kolejka. Ale mniejsza z tym! No, co tam? Nie namyœliszże się wedletej propozycji, którš ci uczyniłem? Nie będziesz żałował! ChodŸ do nas. Jeœli ci dziœ za prędko, to się namyœl do jutra, do pojutrza, do przyjœcia wielkich dział. Oni ciwidać ufajš, skoro możesz za bramę wychodzić, jak ot, teraz... Albo z listami przyjdŸ i więcej nie wracaj... - Waćpan cišgniesz na stronę szwedzkš, boœ szwedzki poseł - rzekł nagle Kmicic - nie wypada ci inaczej, chociaż w duszy, ktowie, co tam myœlisz. Sš tacy, którzy Szwedom służš, a w sercu Ÿle im życzš. - Parol kawalerski! - odrzekł Kuklinowski - że mówię szczerze, i nie dlatego, że funkcję poselskš spełniam. Za bramš już janie poseł, i kiedy tak chcesz, to składam dobrowolnie swojš poselskš szarżę i mówięci jak prywatny: kiń do licha tę paskudnš twierdzę! - To waœć mówisz jako prywatny? - Tak jest. - I mogę ci jako prywatnemu odpowiedzieć?- Jako żywo! sam proponuję. - Tedy słuchajże mnie, panie Kuklinowski (tu Kmicic nachylił się i spojrzał w same oczy zabijaki), jesteœ szelma, zdrajca, łotr, rakarz i arcypies! Masz dosyć, czyli mam ci jeszcze w oczy plunšć?Kuklinowski zdumiał się do tego stopnia, że przez chwilę trwało milczenie. - Co to?... Jak to?... Słyszęż ja dobrze? - Masz, psie, dosyć, czyli chcesz, bym ci woczy plunšł? Kuklinowski błysnšł szablš, lecz Kmicic schwycił go swš żelaznš rękš za garœć, wykręcił ramię, wyrwał szablę, następnie trzasnšł w policzek, aż się rozległo w ciemnoœci, poprawił z drugiej strony, obrócił w ręku jak frygę i kopnšwszy z całej siły, wykrzyknšł: - Prywatnemu, nie posłowi!... Kuklinowski potoczył się na dół, jak kamieńwyrzucony z balisty, pan Andrzej zaœ spokojnie poszedł ku bramie. Działo się to w załamaniu góry, tak iż z murów trudno ich było dojrzeć. Jednakże przy bramie spotkał Kmicic czekajšcego jużksiędza Kordeckiego, który zaraz odprowadził go na bok i pytał: - A coœ tak długo robił z Kuklinowskim? - Wchodziłem z nim w konfidencję - odparłpan Andrzej. - Cóż ci mówił? - Mówił mi, że o chanie prawda. - Chwała Bogu, który serca pogan zmienić umie i z wrogów uczynić przyjaciół. - Mówił mi także, iż Wielkopolska się ruszyła... - Chwała Bogu! - Że kwarciani coraz niechętniej przy Szwedzie stojš, że na Podlasiu wojewoda witebski Sapieha zbił zdrajcę Radziwiłła, majšc wszystkich zacnych obywatelów po sobie. Jakoby cała Litwa przy nim stoi, z wyjštkiem Żmudzi, którš Pontus ogarnšł... - Chwała Bogu! Nic żeœcie więcej ze sobš nie mówili? - Owszem, namawiał mnie potem Kuklinowski, bym do Szwedów przeszedł. - Tego się spodziewałem - rzekł ksišdz Kordecki - zły to człowiek... A ty cóżeœ mu odrzekł? - Bo to, widzicie, ojcze wielebny, powiedział mi tak: "Kładę na bok mojš szarżę poselskš, która się za bramš i bez tego kończy, a namawiam cię jako prywatny człowiek". A jam go jeszcze dla pewnoœci spytał, czy mogę jako prywatnemu odpowiadać. Powiedział: "Dobrze!" - wtedy... - Co wtedy? - Wtedy dałem mu w pysk, a on się na dół pokocił. - W imię Ojca i Syna, i Ducha! - Nie gniewajcie się, ojcze... Bardzom to politycznie uczynił, a że on tam przed nikimsłowa nie piœnie, to pewno! Ksišdz milczał przez chwilę. - Z poczciwoœciœ to uczynił, wiem! - odrzekł po chwili. - To mnie jeno martwi, żeœ sobie nowego wroga napytał... To straszny człek! - E! jeden więcej, jeden mniej!... - rzekł Kmicic. Po czym pochylił się do ucha księdza. - A ksišżę Bogusław - rzekł - to mi przynajmniej wróg. Co mi tam taki Kuklinowski! Ani się na niego obejrzę. Rozdział 17 Tymczasem odezwał się groŸny Arfuid Wittenberg. Znamienity oficer przywiózł jego surowe pismo do klasztoru z rozkazemdla ojców poddania twierdzy Millerowi. "W przeciwnym razie - pisał Wittenberg - jeœli nie zaniechacie oporu i nie zechcecie ulegaćwspomnionemu panu jenerałowi, bšdŸcie przekonani, że surowa was czeka za to kara, która innym posłuży za przykład. Winę zaœ tego sobie przypiszecie". Ojcowie, po odebraniu tego listu, postanowili po staremu zwlekać, co dzień nowe trudnoœci przedstawiajšc. I znów poczęły płynšć dni, podczas których huk armat przerywał układy, i odwrotnie. Miller oœwiadczył, że tylko dla zabezpieczenia klasztoru od kup swawolnych pragnie wprowadzić doń swš załogę. Ojcowie odpowiedzieli, że skoro załoga ich okazała się dostatecznš do obrony przeciw tak potężnemu wodzowi jak pan jenerał, tym bardziej wystarczy przeciw kupom swawolnym. Błagali więc Millera na wszystko, co œwięte, na uszanowanie, jakielud ma dla tego miejsca, na Boga i czeœć Marii, aby sobie poszedł do Wielunia lub gdzie by mu się podobało. Wyczerpała się jednak i cierpliwoœć szwedzka. Ta pokora oblężonych, którzy jednoczeœnie prosili o miłosierdzie i coraz gęœciej z dział strzelali, doprowadzała do rozpaczy wodzaiwojska. Millerowi w głowie z poczštku nie mogło się pomieœcić, dlaczego, gdy cały kraj poddał się, to jedno miejsce się broni, co za moc je podtrzymuje, w imię jakich nadziei ci zakonnicy nie chcš ulegnšć, do czego dšżš, czego się spodziewajš? Lecz czas płynšcy przynosił coraz jaœniejsze na owe pytania odpowiedzi. Opór,który się tu poczšł, szerzył się jak pożar. Mimo doœć tępej głowy spostrzegł jenerał w końcu, o co księdzu Kordeckiemu chodziło, bo zresztš wytłumaczył to niezbicie Sadowski: że więc nie o owo gniazdo skaliste, nie o Jasnš Górę, nie o skarby nagromadzone w zakonie, nie o bezpieczeństwo Zgromadzenia - ale o losy całej Rzeczypospolitej. Spostrzegł Miller, że ów ksišdz cichy wiedział, co czynił, że miał œwiadomoœć swojej misji, że powstał jako prorok, aby zaœwiecić krajowi przykładem, by głosem potężnym zawołać na wschód i zachód, na północ i południe: Sursum corda! - by czy to zwycięstwem swoim, czy œmierciš i ofiarš obudzić œpišcych ze snu, obmyć z grzechów grzesznych, uczynić œwiatło w ciemnoœciach. Spostrzegłszy to ów stary wojownik po prostu zlškł się i tego obrońcy, i własnegozadania. Nagle ów "kurnik" częstochowski wydał mu się olbrzymiš górš bronionš przez tytana, a sam sobie wydał się jenerał małym, a na armię własnš spojrzał po raz pierwszy w życiu jak na garœć lichego robactwa. Imże to podnosić rękę na tę jakšœ strasznš, tajemniczš i niebotycznš potęgę? Więc zlškł się Miller i zwštpienie poczęło się wkradać do jego serca. Wiedzšc, że na niego winę złożš, sam poczšł szukać winnych, i gniew jego spadł naprzód na Wrzeszczowicza. Powstały w obozie niesnaski i niezgoda jęłajštrzyć przeciw sobie serca; prace oblężnicze musiały na tym cierpieć. Lecz Miller zbyt długo przywykł w całym życiu mierzyć ludzi i wypadki pospolitš miarš żołnierskš, aby chwilami nie miał pocieszać się jeszcze myœlš, że twierdza podda się w końcu. I bioršc rzeczy po ludzku, nie mogło się stać inaczej. Przecie Wittenberg przysyłał mu szeœć dział burzšcych najcięższego kalibru, które już pod Krakowem pokazały swš potęgę. "U licha! - myœlał Miller - takie mury nie oprš się takim kolubrynom, a gdy to gniazdostrachów, zabobonu, czarów z dymem się rozwieje, wnet rzeczy wezmš inny obrót i cały kraj się uspokoi". W oczekiwaniu więc na większe działa, kazał strzelać z mniejszych. Dni walki wróciły. Próżno jednak kule ogniste padały na dachy, próżno najdzielniejsi puszkarze nadludzkie czynili usiłowania. Ilekroć wiatr zwiał morze dymów, klasztor ukazywał sięnietknięty, wspaniały jak zawsze, wyniosły, z wieżami bodšcymi spokojnie błękit. Tymczasem zdarzały się wypadki szerzšce zabobonny przestrach między oblegajšcymi. To kule przelatywały ponad całš górš i raziły stojšcych z drugiej strony żołnierzy; to puszkarz, zajęty rychtowaniem działa, padał nagle; to dymy układały się w straszne i dziwaczne postacie; to prochy w jaszczach zapalały się nagle, jakby niewidomš rękš podpalone. Prócz tego ginęli cišgle żołnierze, którzy pojedynczo, samowtór albo samotrzeć wychylali się z obozu. Posšdzenie o to padłona polskie posiłkowe choršgwie, które, prócz pułku Kuklinowskiego, odmawiały wręcz wszelkiego udziału w pracach oblężniczych i coraz groŸniejszš przybierały postawę. Miller zagroził pułkownikowi Zbrożkowi sšdem na jego ludzi, ten zaœ odpowiedział mu w oczy wobec wszystkich oficerów: "Spróbuj, jenerale!" Natomiast towarzysze spod polskich choršgwi włóczyli się umyœlnie po szwedzkim obozie, okazujšc pogardę i lekceważenie żołnierzom, a wszczynajšc kłótnie z oficerami. Przychodziło stšd do pojedynków, w których Szwedzi, jako mniejwprawni w szermierkę, najczęœciej padali ofiarš. Miller wydał surowe rozporzšdzenieprzeciwko pojedynkom, a w końcu zabroniłtowarzystwu wstępu do obozu. Wynikło z tego, że w końcu oba wojska leżały obok siebie jak wrogie i oczekujšce tylko sposobnoœci do walki. Klasztor zaœ bronił się coraz lepiej. Okazało się, że działa nadesłane przez pana krakowskiego nie ustępujš w niczym tym, którymi rozporzšdzał Miller, a puszkarze przez swš cišgłš praktykę doszlido takiej wprawy, że każdy ich strzał powalał nieprzyjaciół. Szwedzi spędzali to na czary. Puszkarze odpowiadali wprost oficerom, że z tš siłš, która klasztoru broni, nie ich rzecz walczyć. Pewnego rana popłoch wszczšł się we wschodnio-południowym przykopie, żołnierze bowiem ujrzeli wyraŸnie niewiastę w błękitnym płaszczu, osłaniajšcš koœciół i klasztor. Na ten widok rzucili się pokotem twarzami na ziemię. Próżno nadjechał sam Miller, próżno tłumaczył im, że to mgły i dymy ułożyły się w ten sposób; próżno wreszciegroził sšdem i karami. W pierwszej chwili nikt nie chciał go słuchać, zwłaszcza że sam jenerał nie umiał ukryć przerażenia. Rozszerzyło się wnet po tym wypadku w całym wojsku mniemanie, że nikt z tych, którzy w oblężeniu brali udział, swojš œmierciš nie umrze. Wielu oficerów podzielało tę wiarę, a i Miller nie był wolnyod obaw, sprowadził bowiem ministrów luterskich i kazał im czary odczyniać. Chodzili tedy po obozie szepczšc i œpiewajšcpsalmy; przestrach jednak tak się już rozszerzył, że nieraz przyszło im usłyszeć z ust żołnierzy: "Nie wasza moc,nie wasza potęga!" Wœród strzałów armatnich nowy poseł millerowski wszedł do klasztoru i stanšł przed obliczem księdza Kordeckiego i rady. Był to pan Œladkowski, podstoli rawski, którego podjazdy szwedzkie ogarnęły, gdy z Prus powracał. Przyjęto go zimno i surowo, choć twarz miał poczciwš, a spojrzenie jak niebo pogodne, bo już się ł Kmicic - słyszałem. ; eœni; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŸPÂc ÖcĄč c˘ó,ŃcŁÄ;“byli przyzwyczaili zakonnicy do poczciwych twarzy u zdrajców. Ale on się takim przyjęciem wcale nie zmieszał i podczesujšc raŸno palcami płowego czuba na głowie ozwał się: - Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus! - Na wieki wieków! - odezwali się chórem zebrani. A ksišdz Kordecki zaraz dodał: - Niech będš błogosławieni, którzy Mu służš. - I ja Mu służę - odrzekł pan podstoli - a że szczerzej niż Millerowi, to się zaraz pokaże... Hm! pozwólcie, ojcowie czcigodni i kochani, że odchrzšknę, bo muszę naprzód paskudztwo wyplunšć... Więc tedy Miller... tfu!... przysłał mnie, mój dobry panie, do was, żebym was do poddania się... tfu!... namawiał. A ja się podjšłem dlatego, żeby wam powiedzieć: brońcie się, o poddaniu niemyœlcie, bo Szwedzi już cienko przędš i licho ich w oczach bierze. Zdumieli się zakonnicy i mężowie œwieccy widzšc takiego posła; naraz pan miecznik sieradzki zakrzyknšł: - Jak mi Bóg miły, to jakiœ uczciwy człowiek! I skoczywszy ku niemu poczšł mu rękš potrzšsać, a pan Œladkowski drugš, wolnš, znów podgarnšł czuba i mówił dalej: - Żem nie jest szelmš, to się także zaraz pokaże. Kreowałem się Millerowi posłem jeszcze i dlatego, by wam nowin udzielić, które sš tak pomyœlne, ze chciałbym je wszystkie, mój dobry panie, jednym tchem wypowiedzieć... Dziękujcie Bogu i Najœwiętszej Jego Rodzicielce, że was obrała za narzędzia do odwrócenia serc ludzkich! Waszym to przykładem, waszš obronš kraj nauczony poczyna zrzucać z siebie jarzmo szwedzkie. Co tu gadać! Bijš Szwedów w Wielkopolsce i na Mazurach, znoszš mniejsze oddziały, zalegajš drogi i pasy. W kilku już miejscach srogiego dali imłupnia. Szlachta siada na koń, chłopi, mój dobry panie, w kupy się zbierajš, a jak złapiš jakiego Szweda, to pasy z niego drš.Wióry lecš, kłaki lecš! Ot, co jest! ot, do czego przyszło! A kto to sprawił? Wy! - Anioł to, anioł powiada! - wołali zakonnicy i szlachta wznoszšc do nieba ręce. - Nie anioł, ale do usług, Œladkowski, podstoli rawski... Nic to! Słuchajcie dalej: Chan, pomny na dobrodziejstwa pana naszego, króla prawowitego Jana Kazimierza, któremu niech Bóg da zdrowie ipanowanie w najdłuższe lata, idzie z pomocš i już wszedł w granicę Rzeczypospolitej, Kozaków, którzy się oponowali, na sieczkę rozniósł i wali w sto tysięcy ordy pod Lwów, a Chmielnicki, volens nolens, z nim razem. - Dla Boga! dla Boga! - powtarzały różne głosy, jakoby przygnębione szczęœciem. A pan Œladkowski aż się zapocił i machajšc rękoma coraz żywiej, krzyczał: - Nic to jeszcze!... Pan Czarniecki, któremu Szwedzi pierwsi nie dotrzymali punktów, bomu piechotę z Wolfem porwali, czuje się wolnym od słowa i na koń już siada. Król Kazimierz wojsko zbiera i lada dzień do kraju wkroczy, a hetmani, słuchajcie, ojcowie, hetmani: pan Potocki i pan Lanckoroński, z nimi zaœ całe wojsko, czekajš tylko na wejœcie króla, by Szwedówodstšpić i przeciw nim szable zwrócić. Tymczasem z panem Sapiehš się porozumiewajš i z chanem. Szwedzi w strachu, ogień w całym kraju, wojna w całym kraju... kto żyw, w pole wychodzi! Co działo się w sercach zakonników i szlachty, trudno opisać, trudno wypowiedzieć. Niektórzy płakali, inni padalina kolana, inni powtarzali: "Nie może być, nie może być!" - co usłyszawszy pan Œladkowski zbliżył się do wielkiego krucyfiksu wiszšcego na œcianie i tak mówił: - Kładę ręce na tych nogach Chrystusowych, gwoŸdziem przybitych, i przysięgam, jako szczerš i czystš prawdę powiadam. Powtarzam wam tylko: brońcie się, nie upadajcie, nie ufajcie Szwedom, nieliczcie na to, byœcie pokorš i poddaniem się mogli jakiekolwiek bezpieczeństwo sobie zapewnić. Żadnych oni nie dotrzymujš umów, żadnych układów. Wy, tu zamknięci, nie wiecie, co się dzieje w całym kraju, jaki powstał ucisk, jakie gwałty, mordowanie księży, profanowanie œwiętoœci, wzgardzenie wszelkim prawem. Wszystko wam obiecujš, niczego nie dotrzymajš. Całe królestwo wydane zostałona łup rozpuœcie żołnierza. Nawet ci, którzy jeszcze ze Szwedem trzymajš, krzywd uniknšć nie mogš... Oto kara boża nazdrajców za niedotrzymanie wiary królowi. Zwlekajcie!... Ja, jako mnie tu widzicie, jeœlijeno żyw będę, jeżeli zdołam się Millerowi wykręcić, zaraz na Œlšsk do naszego pana ruszam. Tam mu do nóg padnę i powiem: "Miłoœciwy królu! Ratuj Częstochowę i najwierniejszych sług swoich! " Ale wy się trzymajcie, ojcowie najmilsi, bo na was zbawienie całej Rzeczypospolitej spoczywa.Tu zadrżał głos panu Œladkowskiemu i łzy pokazały mu się na rzęsach, po czym tak mówił dalej: - Będziecie mieli jeszcze ciężkie chwile: idš działa burzšce z Krakowa, które dwieœcie piechoty prowadzi... Jedna szczególniej sroga kolubryna... Nastšpiš szturmy okrutne... Ale to będš ostatnie wysiłki... Wytrzymajcie to jeszcze, bo już zbawienie idzie ku wam. Na te rany boskie, czerwone,przyjdzie król, hetmani, wojsko, cała Rzeczpospolita... na ratunek swojej Patronce... Ot, co wam powiadam... ratunek,zbawienie, sława... już, już... niedługo! Tu rozpłakał się szlachcic poczciwy i stałosię powszechne szlochanie. Ach! tej znużonej garstce obrońców, tej garstce sług wiernych a pokornych należała się już lepsza wieœć i jakowaœ pociecha z kraju! Ksišdz Kordecki powstał ze swojego miejsca, zbliżył się do pana Œladkowskiego irozłożył szeroko ramiona. Œladkowski rzucił się w nie i długo obejmowali się wzajem; inni idšc za ich przykładem poczęli padać sobie w ramiona a œciskać się i całować, a winszować sobie, jakoby Szwed już odstšpił. Na koniecksišdz Kordecki rzekł: - Do kaplicy, bracia moi, do kaplicy! I poszedł pierwszy, a za nim inni. Pozapalano wszystkie œwiece, bo już mroczyło się na dworze, i rozsunięto firanki cudownego obrazu, od którego słodkie a rzęsiste blaski rozsypały się zaraz naokoło. Ksišdz Kordecki klęknšł na stopniach, dalej zakonnicy, szlachta i lud prosty; nadeszły także niewiasty z dziećmi.Wybladłe z umęczenia twarze i zapłakane oczy wznosiły się ku obrazowi, ale spoza łez promienił się już na wszystkich uœmiech szczęœcia. Przez chwilę trwało milczenie, na koniec ksišdz Kordecki zaczšł:- "Pod Twojš obronę uciekamy się, œwięta Boża Rodzicielko..." Dalsze słowa uwięzły mu w ustach; umęczenie, dawne cierpienia, tajone niepokoje wraz z radosnš nadziejš ratunku wezbrały w nim jak fala ogromna, więc łkanie wstrzšsnęło mu piersi i ten mšż, który losy całego kraju dŸwigał na swych ramionach, pochylił się jak słabe dziecko, padł na twarz i z płaczem niezmiernym zdołał tylko zawołać: - O Mario! Mario! Mario! Płakali z nim razem wszyscy, a obraz z góry siał blaski przejasne... PóŸnš nocš dopiero rozeszli się zakonnicy i szlachta na mury, ksišdz Kordecki zaœ pozostał całš noc leżšcy krzyżem w kaplicy. Były obawy w klasztorze, ażeby znużenie z nóg go nie zwaliło, lecz on nazajutrz rano pokazał się na basztach, chodził pomiędzy żołnierstwem i załogš wesoły, wypoczęty, i tu, i owdzie powtarzał: - Dzieci! Jeszcze Najœwiętsza Panna okaże, iż od burzšcych kolubryn mocniejsza, a potem będzie koniec waszych trosk i umęczenia! Tegoż ranka Jacek Brzuchański, mieszczanin częstochowski, przebrawszy się za Szweda, podszedł pod mury, aby potwierdzić wieœć o nadcišganiu wielkich dział z Krakowa, lecz zarazem o zbliżaniu się chana z ordš. Wrzucił prócz tego list z konwentu krakowskiego, od ojca Antoniego Paszkowskiego, w którym tenże, opisujšc straszliwe okrucieństwa i łupieże Szwedów, zachęcał i błagał ojców jasnogórskich, aby nie ufali obietnicom nieprzyjaciela i wytrwale bronili œwiętego miejsca przeciw zuchwalstwu bezbożników. "Żadnej bowiem nie ma u Szwedów wiary (pisał ksišdz Paszkowski), żadnej religii. Nic boskiego ani ludzkiego nie jest dla nich œwiętym i nietykalnym; niczego ani przez układy, ani przez publiczne przyrzeczenia zabezpieczonego - dotrzymywać nie zwykli".Był to właœnie dzień Niepokalanego Poczęcia. Kilkunastu oficerów i żołnierzy z pomocniczych polskich choršgwi uzyskało natarczywymi proœbami od Millera pozwolenie udania się do twierdzy na nabożeństwo. Może liczył Miller, iż pokumajš się z załogš i przyniósłszy wieœćo działach burzšcych rozniosš trwogę, może nie chciał przez odmowę dorzucać iskry na żywioły palne, które i bez tego czyniły stosunki między Polakami a Szwedami coraz niebezpieczniejszymi - doœć, że pozwolił. Owóż z tymi kwarcianymi przybył pewien Tatar, z polskich Tatarów mahometan. Ten wœród powszechnego zdumienia zachęcał zakonników, żeby ludziom plugawym œwiętego miejsca nie poddawali, utrzymujšcz pewnoœciš, iż Szwedzi wkrótce z hańbš i upokorzeniem ustšpiš. To samo powtarzali kwarciani, potwierdzajšc we wszystkim doniesienia pana Œladkowskiego. Wszystko torazem wzięte podniosło ducha w oblężonychdo tego stopnia, że nic się nie obawiali owych olbrzymich kolubryn, a nawet żartowano sobie z nich między żołnierstwem. Po nabożeństwie rozpoczęły się obustronnestrzały. Był pewien żołnierz szwedzki, który częstokroć podchodził pod mury i tubalnym głosem bluŸnił przeciw Bogarodzicy. Częstokroć też strzelali doń oblężeni, zawsze bez skutku. Kmicicowi, gdygo raz na cel brał, pękła cięciwa, żołdak zaœ rozzuchwalał się coraz więcej i innych jeszcze odwagš swš zachęcał. Mówiono o nim, że ma siedmiu szatanów na usługi, którzy go strzegš i zasłaniajš. W dniu owym znów on przyszedł bluŸnić, lecz oblężeńcy dufajšc, że jako w dzień Niepokalanego Poczęcia czary mniejszš siłęmieć będš, postanowili koniecznie go ukarać. Strzelano doń doœć długo bezskutecznie, na koniec kula armatnia odbita od lodowego wału, podskakujšc po œniegu na kształt ptaka, uderzyła go w same piersi i rozerwała na dwoje. Ucieszylisię tym obrońcy i chełpišc się wołali: "Który jeszcze przeciw Niej bluŸnić będzie?" - atoli tamci pierzchli w popłochu aż do przykopów. Szwedzi strzelali do murów i na dachy. Leczkule ich nie zdołały przestraszyć obrońców. Stara żebraczka Konstancja, mieszkajšca wszczelinie skały, chodziła, jakoby na szyderstwo Szwedom, po całej pochyłoœci,zbierajšc w podołek pociski i przegrażajšc od czasu do czasu kosturem żołnierzom. Ci,majšc jš za czarownicę, uczuli strach, aby im złego nie przyczyniła, zwłaszcza gdy spostrzegli, że kule się jej nie imajš. Dwa całe dni zeszło na próżnej strzelaninie. Rzucano na dachy sznury okrętowe, nasycone smołš, bardzo gęsto, które leciały na kształt wężów ognistych. Lecz straż, urzšdzona wzorowo, zapobiegała na czas niebezpieczeństwu. Aż przyszła noc tak ciemna, że mimo ognisk, beczek ze smołš i ogniowych dział księdza Lassoty oblężeni nie mogli nic widzieć. Tymczasem między Szwedami panował jakiœruch niezwyczajny. Słychać było skrzyp kół, gwar głosów ludzkich, czasem rżenie koni i rozmaite inne hałasy. Żołnierze na murach odgadywali łatwo, co się dzieje. - Działa nadeszły, nie może inaczej być! - mówili jedni. - I szańce sypiš, a tu ćma taka, że palców u własnej ręki nie dojrzysz. Starszyzna obradowała nad wycieczkš, którš pan Czarniecki doradzał, lecz miecznik sieradzki oponował, twierdzšc słusznie, że przy tak ważnej robocie musiał się nieprzyjaciel dostatecznie ubezpieczyć i pewnie piechotę trzyma w pogotowiu. Dawano więc tylko ognia w stronę północnš i południowš, skšd największy gwar dochodził. Skutku w ciemnoœci nie można było rozpoznać. Na koniec ukazał się dzień i pierwsze jego blaski odkryły robotę szwedzkš. Z północy i z południa stanęły szańce, nad którymi kilka tysięcy ludzi pracowało. Sterczały one tak wysoko, iż oblężonym zdało się, żeszczyty ich leżš na równej linii z murami. Między regularnymi wycięciami wierzchołków widać było olbrzymie paszcze dział i stojšcych tuż za nimi żołnierzy, podobnych z dala do roju żółtych ós. W koœciele nie skończyło się jeszcze poranne nabożeństwo, gdy huk niezwyczajny wstrzšsnšł powietrzem, szyby zadrżały, niektóre od samego wstrzšœnięcia wypadły z opraw, rozbijajšcsię z przeraŸliwym dŸwiękiem na kamiennejposadzce, a cały koœciół wypełnił się kurzawš powstałš z opadłego tynku. Olbrzymie kolubryny przemówiły. Rozpoczšł się straszliwy ogień, jakiego jeszcze nie doznali oblężeni. Po skończonymnabożeństwie wypadli wszyscy na mury i dachy. Poprzednie szturmy wydały się tylkoniewinnš igraszkš przy tym straszliwym rozpasaniu się ognia i żelaza. Mniejsze działa grzmiały do wtóru burzšcym. Leciały olbrzymie faskule, granaty, pęki szmat przesyconych smołš, pochodnie, sznury ogniste. Dwudziestoszeœciofuntowe pociski odrywałyblanki murów, uderzały w œciany, jedne grzęzły w nich, drugie wybijały dziury olbrzymie, odrywajšc tynk, glinowanie i cegły. Mury otaczajšce klasztor poczęły się tu i owdzie rysować i rozszczepiać, a bite cišgle, bite bez przestanku coraz nowymi pociskami, groziły ruinš. Budynki klasztorne zasypywano ogniem. Grajšcy na wieży czuli chwianie się jej. Koœciół dygotał od ustawicznych wstrzšœnień; w niektórych ołtarzach œwiece wypadły z lichtarzy. Woda wylewana w niezmiernych iloœciach nawszczynajšce się pożary, na rozpłomienione pochodnie, sznury i kule ogniste utworzyła w połšczeniu się z dymem i kurzawš kłęby pary tak gęste, że œwiata spoza nich nie było widać. Poczęły się szkody w budynkach i na murach. Okrzyk "gore!" rozlegał się coraz częœciej wœród huku wystrzałów i œwistu kul. Przy północnej baszcie zgruchotano dwa koła u armaty, jedno działo uszkodzone zamilkło. Jedna kula ognista, wpadłszy do stajen, zabiła trzy konie i wszczęła pożar. Nie tylko kule, ale złamki granatów padały tak gęsto jak deszcz, na dachy, na baszty i mury. Po krótkiej chwili ozwały się jęki rannych. Szczególnym trafem poległo trzech młodzieniaszków, Janów. Przeraziło to innych obrońców toż samo imię noszšcych, lecz w ogóle obrona godna była szturmu. Wyległy na mury nawet niewiasty, dzieci i starcy. Żołnierze stali na murach, z nieustraszonym sercem w dymie, ogniu, wœród ulewy pocisków, i odpowiadali z zawziętoœciš na ogień nieprzyjacielski. Jedni imali się kół, przetaczajšc działa w miejsca najbardziej zagrożone, drudzy spychali do wyłomów w murach kamienie, drzewo, belki, nawóz, ziemię. Niewiasty z rozpuszczonymi włosami, z rozpalonš twarzš dawały przykład odwagi iwidziano takie, które goniły z konewkami wody za skaczšcymi jeszcze granatami majšcymi tuż, tuż wybuchnšć. Zapał rósł zkażdš chwilš, jakby ten zapach prochu, dymu, para, huk, fale ognia i żelaza miały własnoœć go podsycać. Wszyscy działali bez komendy, bo słowa ginęły wœród okropnego łoskotu. Tylko suplikacje, œpiewane w koœciele, górowały nawet nad głosem armat. Około południa ogień ustał. Wszyscy odetchnęli, lecz wnet przed bramš zawarczał bęben i dobosz przysłany przez Millera, zbliżywszy się do bramy, poczšł pytać, czyli ojcowie majš dosyć i czy chcš natychmiast się poddać. Odpowiedział sam ksišdz Kordecki, że się do jutra namyœlš. Zaledwie odpowiedŸ doszła do Millera, atak rozpoczšł się na nowo i ogień zdwoił się jeszcze. Od czasu do czasu głębokie szeregi piechoty podsuwały się pod ogniem ku górze, jak gdyby miały ochotę szturmu próbować, lecz dziesištkowane z dział i rusznic, wracały za każdym razem szybko i w nieładzie pod własne baterie. I jak falamorska zaleje wybrzeże, a cofajšc się zostawia na piasku porosty, małże i rozmaite szczštki pokruszone w topieli, takkażda z tych szwedzkich fal odpływajšc zostawiała po sobie trupy rozrzucone tu i owdzie po pochyłoœci. Miller nie kazał strzelać do baszt, ale w długoœć murów, gdzie opór bywa najsłabszy. Jakoż czyniły się gdzieniegdzie znaczne szczerby w murach, nie doœć jednak wielkie, aby piechota rzucić się przez nie do wnętrza mogła. Nagle zaszedł wypadek, który położył tamę szturmowi. Było to już pod wieczór; przy jednym z większych dział stał artylerzysta szwedzkiz zapalonym lontem, który właœnie miał do działa przykładać, gdy kula klasztorna ugodziła go w same piersi; lecz ponieważ przyszła nie pierwszym impetem, ale z potrójnego odbicia o lody nagromadzone na szańcu, rzuciła tylko człowieka wraz z lontem o kilkanaœcie kroków. Ten upadł na otwarty jaszcz, w częœci jeszcze się ł Kmicic - słyszałem. ; eœni; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż¤PźcĽ ŤcŚˇ1c§č+Ňc¨ş:Ż'napełniony prochem. Wnet huk straszliwy rozszedł się i masy dymu pokryły szaniec. Gdy opadły, okazało się, że pięciu artylerzystów straciło życie, koła od armaty zostały uszkodzone, resztę zaœ żołnierzy strach ogarnšł. Na razie trzeba było ogień z tego szańca zawiesić, ponieważ zaœ gęsta mgła przesyciła ciemnoœci, więc zawieszono go i na innych. Nazajutrz była niedziela. Ministrowie luterscy odprawiali po okopach swe nabożeństwo i działa milczały. Miller znów pytał bezskutecznie ojców: czyli nie majš dosyć? Odpowiedziano, że przeniosš i więcej. Tymczasem oglšdano szkody w klasztorze. Były znaczne. Oprócz ludzi zabitych, spostrzeżono, że i mur tu i owdzie został nadwštlony. Najstraszliwszš okazała się jedna olbrzymia kolubryna, od południowej strony stojšca. Zbiła ona mur do tego stopnia, naodrywała tyle kamieni, cegieł, że łatwo było przewidzieć, iż jeœli ogień potrwa jeszcze parę dni, znaczna częœć muru obsunie się i runie. Wyłomu, jaki by się w takim razie uczynił, nie można by już założyć ani belkami, ani ziemiš, ani nawozem. Toteż ksišdz Kordecki spoglšdał okiem pełnym troski na owe spustoszenia, którym nie był w stanie zapobiec. Tymczasem w poniedziałek poczęto znów atak i olbrzymie działo szerzyło dalej wyłom. Spotykały jednak i Szwedów różne klęski. O zmierzchu tego dnia szwedzki puszkarz zabił na miejscu siostrzeńca Millera, którego jenerał kochał jak własnego syna i zamierzał mu wszystko przekazać poczšwszy od nazwiska i sławy wojennej, skończywszy na fortunie. Lecz tym bardziej zapaliło się serce starego wojownika nienawiœciš. Mur przy południowej baszcie tak już był popękany, że w nocy poczęto przygotowaniado szturmu ręcznego. Żeby tym bezpieczniejpiechota mogła zbliżyć się do twierdzy, kazał Miller rzucić w ciemnoœci cały szereg małych szańców aż do samej pochyłoœci. Lecz noc była widna, a biały blask od œniegu zdradzał ruchy nieprzyjaciela. Działa jasnogórskie rozpraszały robotników zajętych ustawianiem tych parapetów, złożonych z faszyny, płotów, koszów i belek. Na œwitaniu spostrzegł pan Czarniecki gotowš maszynę oblężniczš, którš już przytaczano ku murom. Lecz oblężeni zgruchotali jš działami bez trudu; nazabijano przy tym tyle ludzi, że dzień tenmógłby zwać się dniem zwycięstwa dla oblężonych, gdyby nie owa kolubryna wštlšca cišgle mur z niepohamowanš siłš. Następnych dni nastała odwilż i mgły roztoczyły się tak gęste, że księża przypisali je działaniu złych duchów. Już nie można było dostrzec ni machin wojennych, ni przystawianych parapetów, ni prac oblężniczych. Szwedzi zbliżali się pod same mury klasztorne. Wieczorem Czarniecki, gdy przeor obchodził jak zwykle mury, wzišł go na bok i rzekł z cicha: - le, ojcze wielebny. Nasz mur dłużej niż dzień nie wytrzyma. - Może też te same mgły i im strzelać przeszkodzš - odrzekł ksišdz Kordecki - a my tymczasem szkody jakoœ naprawimy. - Im mgły nie przeszkodzš, bo owo działo,raz narychtowane, może prowadzić i po ciemku dzieło zniszczenia, a tu gruzy walš się i walš. - W Bogu nadzieja i w Najœwiętszej Pannie. - Tak jest! A żeby tak wycieczkę uczynić?... Choćby ludzi natracić, byle tego smoka piekielnego udało się zagwoŸdzić? Wtem zaczerniała jakaœ postać w tumanie iBabinicz pojawił się koło rozmawiajšcych. - Patrzę, kto mówi, bo twarzy nie można o trzy kroki rozpoznać - rzekł. - Dobry wieczór, ojcze czcigodny. A o czym mowa? - Mówimy o tym dziale. Pan Czarniecki radziwycieczkę... Te mgły szatan rozwiesza... - już nakazałem egzorcyzmy... - Ojcze kochany! - rzekł pan Andrzej. - Od czasu, jak nam trzaska mur ta kolubryna, cišgle o niej myœlę i coœ mi przychodzi do głowy... Wycieczka na nic... Ale chodŸmy gdzie do izby, to wam moje zamysły wyłuszczę. - Dobrze - odrzekł przeor - chodŸcie do mojej celi. Wkrótce potem zasiedli przy sosnowym stole w ubogiej celi przeorskiej. Ksišdz Kordecki i pan Piotr Czarniecki pilnie patrzyli w młodš twarz Babinicza, on zaœ rzekł: - Tu wycieczka na nic. Spostrzegš i odbijš. Tu jeden człowiek musi poradzić! - Jak to? - spytał pan Czarniecki. - Musi jeden człowiek pójœć i to działo prochami rozsadzić. A może to uczynić, pókitakie mgły panujš. Najlepiej, żeby poszedł w przebraniu. Tu kolety podobne do szwedzkich sš. Jak nie będzie można inaczej, to się pomiędzy Szwedów wœliŸnie, jeœli zaœ z tej strony szańca, z której pyskowej kolubryny wyglšda, nie ma ludzi, to jeszcze lepiej. - Dla Boga! cóż ten jeden człowiek uczyni? - Potrzebuje tylko puszkę z prochem działuw pysk włożyć, z nitkš prochowš wiszšcš, i nitkę podpalić. Gdy prochy buchnš, działo kaduk... chciałem powiedzieć: pęknie! - Ej, chłopcze! co też gadasz? Małoż to prochu co dzień w nie tkajš, a nie pęka? Kmicic rozœmiał się i pocałował księdza w rękaw habita. - Ojcze kochany, wielkie w was serce, bohaterskie i œwięte... - At, daj pokój! - przerwał ksišdz. - I œwięte - powtórzył Kmicic - ale się na armatach nie znacie. Inna rzecz, gdy prochy buchajš w tyle armaty, bo wtedy wyrzucajš kule i impet przodkiem wylatuje;ale gdy kto nimi wylot zatka i zapali, to nie masz takiego działa, które by ten eksperyment wytrzymać mogło. Spytajcie się pana Czarnieckiego. Toż gdy w rusznicy œniegiem się rura zapchnie, już jš przy strzale impet rozsadzi. Taka to siła szelmowska! Cóż dopiero, gdy cała puszka przy wylocie wybuchnie!... Spytajcie pana Czarnieckiego. - Tak to jest. Nie sš to żadne dla żołnierzaarkana! - rzekł Czarniecki. - Owóż, gdyby tę kolubrynę rozsadzić - mówił dalej Kmicic - wszystkie inne furda! - Widzi mi się to rzecz niepodobna - rzekł na to ksišdz Kordecki - bo naprzód, kto to się podejmie uczynić? - Okrutny jeden ladaco - odrzekł pan Andrzej - ale rezolutny kawaler, zowie się Babinicz. - Ty? - zawołali razem ksišdz i pan Piotr Czarniecki. - Ej, ojcze dobrodzieju! Toż ja u was u spowiedzi byłem i do wszystkich moich praktyk szczerze się przyznałem. Były między nimi nie gorsze od tej, którš zamierzam; jakże to możecie wštpić, czy się podejmę? Zali mnie nie znacie? - To bohater, to rycerz nad rycerze, jak miBóg miły! - zakrzyknšł Czarniecki. I chwyciwszy Kmicica za szyję mówił dalej:- Dajże gęby za samš ochotę, dajże gęby! - Pokażcie inne remedium, to nie pójdę - rzekł Kmicic - ale widzi mi się, że jakoœ tam sobie poradzę. I pamiętajcie o tym, że ja po niemiecku gadam, jakobym klepkš i wańczosami w Gdańsku handlował. To siła znaczy, bo bylem przebranie miał, niełatwoodkryjš, żem nie z ich obozu. Ale tak myœlę,że tam nikt przed wylotem armaty nie stoi, bo niezdrowo, i że robotę zrobię, nim się obejrzš. - Panie Czarniecki, co o tym waszmoœć sšdzisz? - spytał nagle przeor. - Na stu jeden chyba powróci z takiej imprezy - odrzekł pan Piotr - ale audaces fortuna juvat! - Bywało się w gorszych opałach - rzekł Kmicic - nic mi nie będzie, bo takie moje szczęœcie! Ej, ojcze kochany, i co za różnica! Dawniej człek dla pokazania się, dla próżnej sławy lazł w hazard, a teraz na czeœć Najœwiętszej Panny. Choćby też i przyszło nałożyć głowš, co mi się nie widzi, powiedzcie sami: możnali komu chwalebniejszej œmierci życzyć, jak owo zatakš sprawę?... Ksišdz długo milczał, na koniec rzekł: - Perswazjš, proœbami, błaganiem bym cię wstrzymywał, gdybyœ sobie jeno do sławy słać drogę pragnšł, ale masz słusznoœć, że tu chodzi o czeœć Najœwiętszej Panny, oten œwięty przybytek, o kraj cały! A ty, mój synu, czyli szczęœliwie wrócisz, czyli palmę osišgniesz, sławę, szczęœcie najwyższe, zbawienie osišgniesz. Przeciw sercu powiadam ci więc! idŸ, ja cię nie wstrzymuję!... Modlitwy nasze, opieka boskapójdš z tobš... - W takiej kompanii pójdę œmiele i rad zginę!- A wracaj, żołnierzyku boży, a wracaj szczęœliwie, boœmy cię tu pokochali szczerze. Niechże cię Rafał œwięty prowadzi i odprowadzi, moje dziecko, mój synaczku kochany!... - To ja zaraz przygotowania poczynię - rzekł wesoło pan Andrzej œciskajšc księdza - przebiorę się po szwedzku w kolet i koliste buty, prochy naładuję, a wy tymczasem, ojcze, egzorcyzmy jeszcze na tę noc wstrzymajcie, bo mgła potrzebna Szwedom, ale potrzebna i mnie. - A nie chceszli wyspowiadać się przed drogš? - Jakżeby inaczej! Bez tego bym nie poszedł, bo diabeł by miał przystęp do mnie. - To od tego zacznij. Pan Piotr wyszedł z celi, a Kmicic klęknšł przy księdzu i oczyœcił się z grzechów. Potem zaœ, wesoły jak ptak, poszedł czynić przygotowania. W godzinę, dwie póŸniej, wœród głębokiej już nocy, zapukał znowu do celi księdza przeora, gdzie pan Czarniecki czekał także na niego. Obaj z księdzem ledwie go poznali, taki z niego był Szwed wyœmienity. Wšsy podkręcił pod oczy i rozczapierzył na końcach, nałożył kapelusz na bakier i wyglšdał zupełnie na jakiegoœ rajtarskiego oficera znakomitego rodu. - Dalibóg, aż człek mimo woli za szablę imana jego widok! - rzekł pan Piotr. - Œwiecę z daleka! - zawołał Kmicic - coœ wam pokażę!... I gdy ksišdz Kordecki skwapliwie usunšł œwiecę, pan Andrzej położył na stole kiszkę długš na półtorej stopy, a grubš jakramię tęgiego męża, uszytš ze smolistego płótna i wyładowanš do twarda prochem. Zjednego jej końca zwieszał się długi sznurek ukręcony z kłaków przesyconych siarkš. - No! - rzekł - jak onej kolubrynie tę dryjakiew w gębę włożę i sznureczek podpalę, to jej się brzuch rozpęknie! - Lucyper by się rozpękł! - zakrzyknšł pan Czarniecki. Lecz wspomniał, że nieczystego imienia lepiej nie wymawiać, i uderzył się w gębę. - A czymże sznureczek zapalisz? - spytał ksišdz Kordecki. - W tym jest całe periculum wyprawy, bo muszę ogień krzesać. Mam krzemień grzeczny, hubkę suchš i krzesiwo z przedniej stali, ale hałas się uczyni i mogš coœ pomiarkować. Sznurka, mam nadzieję, że już nie ugaszš, bo będzie wisiał armacieu brody i ciężko go nawet będzie dostrzec, zwłaszcza że się będzie tlił chciwie, ale zamnš mogš się w pogoń puœcić, a ja prosto do klasztoru nie mogę uciekać. - Czemu nie możesz? - pytał ksišdz. - Bo wybuch by mnie zabił. Jak tylko skrę na sznurku zobaczę, muszę zaraz w bok pyżgać, co siły w nogach, i ubiegłszy z półsta kroków, pod szańcem na ziemi przypaœć. Dopiero po wybuchu będę rwał kuklasztorowi. - Boże, Boże, ileż to niebezpieczeństw! - rzekł przeor wznoszšc oczy ku niebu. - Ojcze kochany, tak jestem pewien, że do was wrócę, że się mnie nawet rzewliwoœć nie ima, która w podobnej okazji powinna mnie ułapić. Ale nic to! BšdŸcie zdrowi i módlcie się, żeby mi Pan Bóg pofortunił. OdprowadŸcie mnie jeno do bramy! - Jakże to? Zaraz chcesz iœć? - pytał pan Czarniecki. - Mamże czekać, aż rozednieje albo aż mgła opadnie? Czy to mi głowa niemiła? Lecz nie poszedł tej nocy pan Kmicic, bo właœnie kiedy doszli do bramy, jak na złoœć ciemnoœć poczęła się rozjaœniać. Słychać było przy tym jakiœ ruch przy olbrzymim dziale. Nazajutrz z rana przekonali się oblężeńcy, że przetoczono je w inne miejsce. Odebrali podobno Szwedzi jakoweœ doniesienie o wielkiej słaboœci muru nieco opodal, na zawrocie, koło południowej baszty, i tam postanowili skierować pociski.Może i ksišdz Kordecki nie był obcy tej sprawie, gdyż poprzedniego dnia widziano starš Kostuchę wychodzšcš z klasztoru, używano zaœ jej głównie, gdy chodziło o rozsiewanie między Szwedami fałszywych doniesień. BšdŸ co bšdŸ, był to z ich stronybłšd, bo oblężeńcy mogli tymczasem naprawić w dawnym miejscu mur, silnie jużnadwštlony, a czynienie nowego wyłomu musiało znów zabrać kilka dni. Noce cišgle były jasne, dni zgiełkliwe. Strzelano ze straszliwš usilnoœciš. Duch zwštpienia znów zaczšł przelatywać nad oblężonymi. Byli tacy między szlachtš, którzy po prostu chcieli się poddać; niektórzy zakonnicy stracili także serce. Opozycja nabierała siły i powagi. Ksišdz Kordecki stawiał jej czoło z niepohamowanš energiš, ale zdrowie jego poczęło szwankować. Tymczasem Szwedom nadchodziły nowe posiłki i transporta z Krakowa, mianowicie straszliwe palne pociski kształtu rur żelaznych napełnionychprochem i ołowiem. Te więcej jeszcze strachu niż szkód przyczyniły oblężonym. Kmicic, od czasu jak powzišł zamiar wysadzenia prochem kolubryny, przykrzył sobie w fortecy. Co dzień też z utęsknieniem spoglšdał na swojš kiszkę. Po namyœle uczynił jš jeszcze większš, tak żemiała blisko łokieć długoœci, a gruba była jak cholewa. Wieczorem z murów rzucał chciwe spojrzenia w stronę działa, potem niebo rozpatrywał jak astrolog. Ale księżyc jasny, rozœwiecajšcy œnieg, udaremniał cišgle jego przedsięwzięcie. Aż nagle przyszła odwilż, chmury zawaliły widnokršg i noc uczyniła się ciemna, choć oko wykol. Pan Andrzej wpadł w taki humor, jakby go kto na sułtańskiego dzianeta wsadził, i ledwie północ uderzyła,znalazł się przy panu Czarnieckim w swoimrajtarskim stroju i z kiszkš pod pachš. - Idę! - rzekł. - Czekaj, dam znać przeorowi. - A dobrze. No, panie Pietrze, daj gęby i ruszaj po księdza Kordeckiego! Czarniecki pocałował go serdecznie i zawrócił. Ledwie uszedł ze trzydzieœci kroków, zabielał przed nim ksišdz Kordecki.Domyœlał się sam, że Kmicic wyruszy, i szedł go pożegnać. - Babinicz gotów. Czeka tylko na waszš wielebnoœć. - Spieszę, spieszę! - odpowiedział ksišdz. - Matko Boska, ratujże go i wspomagaj! Po chwili stanęli obaj przy przechodzie, gdzie pan Czarniecki zostawił Kmicica, lecz pana Andrzeja nie było już ani œladu. - Poszedł!... - rzekł ze zdumieniem ksišdz Kordecki. - Poszedł! - odrzekł pan Czarniecki. - A zdrajca!... - mówił z rozrzewnieniem przeor - chciałem mu jeszcze ten szkaplerzyk na szyję włożyć... Umilkli obaj; milczenie było dokoła, bo dla zbyt ciemnej nocy nie strzelano z obu stron. Nagle pan Czarniecki szepnšł żywo: - Jak mi Bóg miły, tak nawet nie stara się iœć cicho. Słyszysz wasza wielebnoœć kroki? Œnieg chrzęœci! - Najœwiętsza Panno! osłaniajże sługę swego! - powtórzył przeor. Czas jakiœ słuchali obaj pilno, dopóki raŸne kroki i chrzęst œniegu nie ucichły. - Wie wasza wielebnoœć co? - poszepnšł Czarniecki - chwilami myœlę, że mu się uda,inic się o niego nie boję. To bestia, poszedł tak, jakby szedł pod wiechę gorzałki się napić... Co za fantazja w tym człeku! Albo on nałoży wczeœnie głowš, albo hetmanem zostanie. Hm, żebym go nie znał sługš Marii, myœlałbym, że ma... Dajże mu Boże szczęœcie, daj mu Boże, bo takiego drugiegokawalera nie masz w Rzeczypospolitej... - Tak ciemno, tak ciemno! - rzekł ksišdz Kordecki - a oni się od czasu waszej nocnejwycieczki strzegš. Może na cały szereg wpaœć, ani się obejrzy... - Tego nie myœlę; piechota stoi, to wiem, i pilnujš się bardzo, ale przecie stojš na szańcu, nie przed szańcem, nie przed wylotami własnych armat. Jeœli kroków nie usłyszš, to może się łacno pod szaniec podsunšć, a potem go sama wyniosłoœć osłoni... Uf! Tu sapnšł i urwał pan Czarniecki, bo z oczekiwania i trwogi serce poczęło mu bić jak młotem, a w piersiach tchu mu nie stało. Ksišdz poczšł żegnać ciemnoœci. Nagle trzecia osoba stanęła przy dwóch rozmawiajšcych. Był to pan miecznik sieradzki. - A co tam? - spytał. - Babinicz poszedł na ochotnika prochami kolubrynę rozsadzać. - Jak to? Co? - Wzišł kiszkę z prochem, sznur, krzesiwo... i poszedł. - Pan Zamoyski œcisnšł sobie głowę dłońmi. - Jezus Maria! Jezus Maria! - rzekł. - Sam jeden? - Sam jeden. - Kto jemu pozwolił? Toż to jest niepodobieństwo!... - Ja! Dla mocy bożej wszystko jest podobne, nawet i powrót jego szczęœliwy! - odpowiedział ksišdz Kordecki. Zamoyski umilkł. Czarniecki poczšł parskaćze wzruszenia. - Módlmy się! - rzekł ksišdz. Klękli we trzech i zaczęli się modlić. Ale niepokój podnosił włosy na głowie dwom rycerzom. Upłynšł kwadrans, potem pół godziny, potem godzina, długa jak wieki. - Już chyba nic nie będzie! - rzekł pan PiotrCzarniecki. I odetchnšł głęboko. Nagle w dalekoœci buchnšł olbrzymi słup ognia i huk, jakby wszystkie gromy nieba zwaliły się na ziemię, wstrzšsnšł murami, koœciołem i klasztorem. - Wysadził! wysadził! - poczšł krzyczeć pan Czarniecki. Nowe eksplozje przerwały mu dalsze słowa. A ksišdz rzucił się na kolana i wzniósłszy yszałem. ; eœni; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŠPs"ŞĂPc€ŤĚ cŹß  c­o.xcŽç<‹ręce do góry wołał ku niebu: - Matko Najœwiętsza! Opiekunko, Patronko, wróć go szczęœliwie! Gwar uczynił się na murach. Załoga nie wiedzšc, co się stało, chwyciła za broń. Z cel poczęli wypadać zakonnicy. Nikt już nie spał. Nawet niewiasty zerwały się ze snu. Pytania i odpowiedzi zaczęły się krzyżowaćjak błyskawice. - Co się stało? - Szturm! - Działo szwedzkie pękło! - wołał jeden z puszkarzy. - Cud! Cud! - Działo największe pękło! - Ta kolubryna! - Gdzie ksišdz Kordecki? - Na murach! Modli się! On to sprawił! - Babinicz działo wysadził! - wołał pan Czarniecki. - Babinicz! Babinicz! Chwała Pannie Najœwiętszej! Już nam nie będš szkodzili! Jednoczeœnie odgłosy zamieszania poczęły dolatywać i ze szwedzkiego obozu. Na wszystkich szańcach zabłysły ognie. Słychać było coraz większy rejwach. Przy œwietle ognisk widziano masy żołnierzy poruszajšcych się bezładnie w rozmaite strony, zagrały tršbki, bębny warczały cišgle; do murów dolatywały krzyki, w których brzmiała trwoga i przerażenie. Ksišdz Kordecki klęczał cišgle na murze. Na koniec noc poczęła blednšć, lecz Babinicz nie wracał do twierdzy. Rozdział 18 Co tedy działo się z panem Andrzejem i jakim sposobem zdołał przywieœć swój zamiar do skutku? Wyszedłszy z twierdzy postępował czas jakiœ krokiem pewnym i ostrożnym. Przy samym końcu pochyłoœci przystanšł i słuchał. Cicho było naokół, za cicho nawet, tak że kroki jego chrzęœciły wyraŸnie po œniegu. W miarę też jak oddalał się od murów, postępował coraz przezorniej. I znowu stanšł, i znowu słuchał. Bał się trochę poœliznšć i upaœć, ato aby swej drogocennej kiszki nie zamoczyć, więc wydobył rapier i wspierał się na jego ostrzu. Pomogło to wielce. Tak macajšc przed sobš drogę, po upływie pół godziny usłyszał lekki szmer wprost przed sobš. "Ha! czuwajš... Wycieczka nauczyła ich ostrożnoœci!" - pomyœlał. I szedł dalej bardzo już wolno. Cieszyło goto, że nie zbłšdził, bo ciemnoœć była taka,że końca rapieru nie mógł dojrzeć. - Tamte szańce sš znacznie dalej... więc idędobrze! - szepnšł sobie. Spodziewał się też nie zastać przed szańcem ludzi, bo właœciwie mówišc nie mieli tam nic do roboty, zwłaszcza po nocy.Mogło tylko być, że na jakieœ sto lub mniej kroków stały pojedyncze straże, ale miał nadzieję łatwo je przy takiej ciemnoœci wyminšć. W duszy było mu wesoło. Kmicic nie tylko był człowiek odważny, leczi zuchwały. Myœl rozsadzenia olbrzymiej kolubryny radowała do głębi jego duszę, nie tylko jako bohaterstwo, nie tylko jako niepożyta dla oblężonych przysługa, ale jako okrutna psota wyrzšdzona Szwedom. Wyobrażał sobie: jak się przerażš, jak Miller będzie zębami zgrzytał, jak będzie poglšdał w niemocy na owe mury, i chwilami œmiech pusty go brał. I jak sam poprzednio mówił: nie doznawał żadnej rzewliwoœci ni strachów, niepokojów, ani mu do głowy nie przychodziło, na jak straszne sam naraża się niebezpieczeństwo. Szedł tak, jak idzie żak do cudzego ogrodu szkodę w jabłkach czynić. Przypomniały mu się dawne czasy, kiedy to Chowańskiego podchodził i nocami wkradał się do trzydziestotysięcznego obozu w dwieœcie takich jak sam zabijaków.Kompanionowie stanęli mu na myœli: Kokosiński, olbrzymi Kulwiec-Hippocentaurus, cętkowaty Ranicki zsenatorskiego rodu i inni, więc westchnšł na chwilę za nimi. "Zdaliby się teraz szelmy! - pomyœlał - można by jednej nocy ze szeœć armat rozsadzić". Tu trochę œcisnęło go uczucie samotnoœci, lecz na krótko. Wnet pamięć przywiodła muprzed oczy Oleńkę. Miłoœć ozwała się w nim z niezmiernš siłš... Rozczulił się. Żeby choć ta dziewczyna mogła go widzieć, dopiero by uradowało się w niej serce. Myœli ona może jeszcze, że on Szwedom służy... A pięknie służy! zaraz im się przysłuży! Co to będzie, jak ona się dowie o tych wszystkich jego hazardach?... Co onasobie pomyœli? Pomyœli pewnie: "Wicher on jest, ale jak przyjdzie do rzeczy, czego inny nie uczyni, to on uczyni; gdzie inny nie pójdzie, on pójdzie!... Taki to ten Kmicic". - Jeszcze ja nie tyle dokażę! - rzekł sobie pan Andrzej i chełpliwoœć owładnęła go zupełnie. Jednakże mimo tych myœli nie zapomniał, gdzie jest, dokšd idzie, co zamierza czynić,i poczšł iœć jak wilk na nocne pastwisko. Obejrzał się za siebie raz i drugi. Ni koœcioła, ni klasztoru. Wszystko pokryła gruba, nieprzenikniona pomroka. Miarkowałjednak po czasie, że musiał już dojœć daleko i że szaniec może być tuż, tuż. "Ciekawym, czy straże sš?" - pomyœlał. Lecz nie zdołał ujœć jeszcze dwóch krokówod chwili, w której sobie zadał to pytanie, gdy nagle przed nim rozległ się tupot miarowych kroków i kilka naraz głosów spytało w różnych odległoœciach: - Kto idzie? Pan Andrzej stanšł jak wryty. Uczyniło mu się nieco ciepło. - Swój - odezwały się inne głosy. - Hasło? - Upsala! - Odzew? - Korona!... Kmicic zmiarkował w tej chwili, że to straże się zmieniajš. - Dam ja wam Upsalę i koronę! - mruknšł. I uradował się. Była to istotnie dla niego okolicznoœć nader pomyœlna, bo mógł linie straży przejœć właœnie w chwili zmiany wart, gdy stšpania żołnierzy głuszyły jegowłasny krok. Jakoż tak uczynił bez najmniejszej trudnoœci i szedł za wracajšcymi żołnierzami doœć œmiało, aż do samego szańca. Tam oni wykręcili, by go obejœć, onzaœ posunšł się szybko ku fosie i ukrył sięw niej. Tymczasem rozwidniło się cokolwiek. Pan Andrzej i za to podziękował niebu, inaczej bowiem nie mógłby po omacku znaleŸć upragnionej kolubryny. Teraz, zadzierajšc zrowu głowę do góry i wytężajšc wzrok, ujrzał nad sobš czarnš linię oznaczajšcš brzeg szańca i równie czarne zarysy koszów, między którymi stały działa. Mógł nawet dojrzeć ich paszcze wysunięte nieco nad rowem. Posuwajšc się z wolna wzdłuż rowu, odkrył nareszcie swojš kolubrynę. Wówczas stanšł i poczšł nasłuchiwać. Z szańca dochodził szmer. Widocznie piechota stała wedle dział w gotowoœci. Alesama wyniosłoœć szańca zakrywała Kmicica; mogli go usłyszeć, nie mogli zobaczyć. Teraz chodziło mu tylko o to, czyz dołu potrafi dostać się do otworu armaty, która wznosiła się wysoko nad jego głowš. Na szczęœcie, boki rowu nie były zbyt spadziste, a oprócz tego nasyp œwieżo uczyniony, lubo polewany wodš, nie zdołał zamarznšć, gdyż od niejakiego czasu panowała odwilż. Wymiarkowawszy to wszystko Kmicic poczšł dršżyć cicho dziury w pochyłoœci szańca i pišć się z wolna ku armacie. Po kwadransie pracy zdołał rękš chwycić się za otwór armaty. Przez chwilę zawisnšłw powietrzu, lecz niepospolita jego siła pozwoliła mu utrzymać się tak, dopóki nie zasunšł kiszki w paszczę armaty. - Naœci, piesku, kiełbasy! - mruknšł - tylkosię niš nie udław. To rzekłszy spuœcił się na dół i poczšł szukać sznurka, który przyczepiony do zewnętrznego końca kiszki, zwieszał się wrów. Po chwili zmacał go rękš. Lecz teraz przychodziła największa trudnoœć, bo należało skrzesać ognia i sznurek zapalić. Kmicic zatrzymał się przez chwilę, czekajšc, aż szmer nieco większy uczyni się między żołnierzami na szańcu. Na koniec poczšł uderzać z lekka krzesiwkiem w krzemień. Lecz w tej chwili nad głowš jego rozległo się w niemieckim języku pytanie: - A kto tam w rowie? - To ja, Hans! - odrzekł bez wahania Kmicic- stempel mi diabli do rowu wzięli, więc krzeszę ogień, by go znaleŸć. - Dobrze, dobrze - odrzekł puszkarz. - Szczęœcie, że się nie strzela, bo samo powietrze łeb by ci urwało. "Aha! - pomyœlał Kmicic - więc kolubrynka, prócz mego naboju, ma jeszcze swój własny. Tym lepiej". W tej chwili wysiarkowany sznurek zajšł się i delikatne iskierki poczęły biec ku górze po jego suchej powierzchni. Czas był zmykać. Kmicic więc puœcił się, nie tracšc minuty, wzdłuż rowu, co sił w nogach, nie bardzo już zważajšc na hałas, jaki czynił. Lecz gdy ubiegł jakieœ dwadzieœcia kroków, ciekawoœć przemogła w nim poczucie straszliwego niebezpieczeństwa. "Nuż sznurek zgasł, wilgoć jest w powietrzu!" - pomyœlał. I zatrzymał się. Rzuciwszy za siebie spojrzenie ujrzał jeszcze iskierkę, ale już nierównie wyżej, niż jš zostawił. "Ej, czy ja nie za blisko?" - rzekł sobie i strach go zdjšł. Puœcił się znowu całym pędem; nagle trafiłna kamień - upadł. Wtem huk straszliwy rozdarł powietrze; ziemia zakolebała się, rozrzucone szczštki drzewa i żelaza, kamienie, bryły lodu, ziemi zaœwistały mu koło uszu i tu skończyły się jego wrażenia.Potem rozległy się nowe, kolejne wybuchy. To jaszcze z prochem, stojšce w pobliżu kolubryny, eksplodowały od pierwszego wstrzšœnienia. Lecz pan Kmicic już tego nie słyszał, leżałbowiem jak martwy w rowie. Nie słyszał również, jak po chwili głuchej ciszy rozległy się jęki ludzkie, krzyki i wołania na pomoc; jak na miejsce wypadku zbiegła się blisko połowa wojsk szwedzkichi sprzymierzonych, jak następnie przyjechał sam Miller w towarzystwie całego sztabu. Harmider i zamieszanie trwały długo, zanim z chaosu zeznań wydobył jenerał szwedzki prawdę, że kolubryna została umyœlnie przez kogoœ rozsadzona. Nakazanonatychmiast poszukiwania. Jakoż nad ranemszukajšcy żołnierze odkryli leżšcego w rowie Kmicica. Pokazało się, że był tylko ogłuszony i od wstrzšœnienia stracił poczštkowo władzę w rękach i nogach. Cały dzień następny trwała ta niemoc. Leczono go najstaranniej.Wieczorem odzyskał prawie zupełnie siły. Miller kazał go natychmiast stawić przed sobš. Sam zajšł miejsce œrodkowe za stołem w swej kwaterze, obok niego zasiedli ksišżę Heski, Wrzeszczowicz, Sadowski, wszyscy znamienitsi oficerowie szwedzcy, a z polskich Zbrożek, Kaliński i Kuklinowski. Ten ostatni na widok Kmicica posiniał i oczyzaœwieciły mu się jak dwa węgle, a wšsy poczęły drgać. Więc nie czekajšc na pytaniajenerała rzekł: - Ja tego ptaka znam... To z załogi częstochowskiej. Zwie się Babinicz!Kmicic milczał. Bladoœć i znużenie widne były na jego obliczu, ale wzrok miał hardy, twarz spokojnš. - Ty rozsadziłeœ kolubrynę? - spytał Miller.- Ja - odrzekł Kmicic. - Jakim sposobem to uczyniłeœ? Kmicic opowiedział pokrótce, nic nie zataił.Oficerowie spoglšdali po sobie ze zdumieniem. - Bohater!... - szepnšł Sadowskiemu ksišżę Heski. A Sadowski pochylił się do Wrzeszczowicza:- Hrabio Weyhard - spytał - jakże? zdobędziemy tę fortecę przy takich obrońcach?... Co waćpan myœlisz? poddadzš się? Lecz Kmicic rzekł: - Więcej jest nas w fortecy do takich uczynków gotowych. Nie wiecie dnia i godziny! - Mam też więcej niż jeden stryczek w obozie! - odparł Miller. - To i my wiemy. Ale Jasnej Góry nie zdobędziecie, dopóki tam jeden człowiek przy życiu! Nastała chwila milczenia. Następnie Miller indagował dalej: - Zowiesz się Babinicz? Pan Andrzej pomyœlał, że po tym, co uczynił, i wobec bliskiej œmierci, nastał czas, w którym nie ma potrzeby dłużej ukrywać swego właœciwego nazwiska. Niechże ludzie zapomnš o winach i występkach z nim połšczonych, niech opromieni je sława i poœwięcenie. - Nie nazywam się Babinicz - odrzekł z pewnš dumš - nazywam się Andrzej Kmicic, byłem zaœ pułkownikiem swojej własnej choršgwi w litewskim kompucie. Ledwie usłyszał to Kuklinowski, zerwał sięjak opętany, oczy wytrzeszczył, usta otworzył, rękami jšł bić się po bokach, na koniec zakrzyknšł: - Jenerale, proszę na słowo! jenerale, proszę na słowo! bez zwłoki, bez zwłoki! Szmer się stał jednoczeœnie między polskimi oficerami, którego Szwedzi słuchali ze zdziwieniem, bo dla nich nic nie mówiło nazwisko Kmicica. Lecz zaraz pomiarkowali, że to nie lada musi być żołnierz, gdy Zbrożek powstał i zbliżywszysię do więŸnia rzekł: - Moœci pułkowniku! W opresji, w jakiej sięznajdujesz, nic pomóc ci nie mogę, ale proszę, podaj mi rękę!... Lecz Kmicic podniósł głowę do góry i nozdrzami parskać poczšł. - Nie podaję ręki zdrajcom, którzy przeciwojczyŸnie służš! - odrzekł. Zbrożka twarz oblała się krwiš. Kaliński, który stał tuż za nim, cofnšł się także; szwedzcy oficerowie otoczyli ich zaraz, wypytujšc, co by to za jeden był ówKmicic, którego nazwisko takie uczyniło wrażenie. Tymczasem w sšsiedniej izbie Kuklinowski przyparł Millera do okna i mówił: - Wasza dostojnoœć! dla waszej dostojnoœci nic to nazwisko: Kmicic! a to jest pierwszy żołnierz i pierwszy pułkownik w całej Rzeczypospolitej. Wszyscy o nim wiedzš, wszyscy to imię znajš! Radziwiłłowi niegdyœ służył i Szwedom, teraz widać przeszedł do Jana Kazimierza. Nie masz murównego między żołnierzami, chyba ja. Toż on tylko mógł to uczynić, żeby pójœć samemu i owo działo rozsadzić. Z tego jednego uczynku można by go poznać. On to Chowańskiego podchodził tak, że aż nagrodę na jego głowę wyznaczono. On w dwieœcie czy trzysta ludzi całš wojnę trzymał po szkłowskiej klęsce na sobie, póki się inni nie opatrzyli i œladem jego nie zaczęli urywać nieprzyjaciół. To najniebezpieczniejszy człowiek w całym kraju. - Czego mi waœć œpiewasz jego pochwały? -przerwał Miller. - Że niebezpieczny, przekonałem się z własnš niepowetowanš szkodš. - Co wasza dostojnoœć zamierzasz z nim uczynić? - Kazałbym go powiesić, alem sam żołnierziodwagę a fantazję cenić umiem... Przy tym to szlachcic wysokiego rodu... Każę go rozstrzelać dziœ jeszcze. - Wasza dostojnoœć... Nie mnie uczyć najznamienitszego żołnierza i statystę nowych czasów, ale pozwolę sobie powiedzieć, że to człowiek zbyt sławny. Jeœli wasza dostojnoœć to uczynisz, choršgwie Zbrożka i Kalińskiego pójdš sobie, co najmniej, precz tego samego dnia i przejdš do Jana Kazimierza. - Jeœli tak, to każę je w pień wycišć przed odejœciem! - zakrzyknšł Miller. - Wasza dostojnoœć, odpowiedzialnoœć okrutna, bo gdy się to rozgłosi, a wycięcia dwóch choršgwi trudno ukryć, całe wojskopolskie odstšpi Karola Gustawa. Waszej dostojnoœci wiadomo, że oni się i tak w wiernoœci chwiejš... Hetmani sami niepewni. Pan Koniecpolski z szeœciu tysišcami najlepszej jazdy jest przy boku naszego pana... To nie żarty... Boże uchowaj, gdyby ici się przeciw nam zwrócili, przeciw osobiejego królewskiej moœci!... A oprócz tego ta twierdza się broni, prócz tego wycišć choršgwie Zbrożka i Kalińskiego niełatwo, bo jest tu i Wolf z piechotš. Mogliby się porozumieć z załogš twierdzy... - Do stu rogatych diabłów! - przerwał Miller - czego ty chcesz, Kuklinowski, czy żebym temu Kmicicowi życie darował? To nie może być! - Ja chcę - odrzekł Kuklinowski - żebyœ wasza dostojnoœć mnie go darował. - A ty co z nim uczynisz? - A ja... go ze skórki żywcem obłupię... - Nie wiedziałeœ nawet jego właœciwego nazwiska, więc go nie znałeœ. Co masz przeciw niemu? - Poznałem go dopiero w Częstochowie, gdym powtórnie od waszej dostojnoœci do mnichów posłował. - Maszli jakie powody do zemsty? - Wasza dostojnoœć! Chciałem go prywatnie do naszego obozu namówić... On zaœ, korzystajšc z tego, żem moje poselstwo odłożył na stronę, znieważył mnie, Kuklinowskiego, tak jak nikt w życiu mnie nie znieważył. - Co ci uczynił? Kuklinowski zatrzšsł się i zębami zazgrzytał. - Lepiej o tym nie mówić... Daj mi go wasza dostojnoœć... On œmierci przeznaczon i tak, a ja chciałbym się przedtem trochę z nim pobawić... Och! tym bardziej że to jest Kmicic, któregom poprzednio wenerował, a który tak mi się odpłacił... Daj mi go waszadostojnoœć! Będzie i dla waszej dostojnoœci lepiej, bo gdy ja go zgładzę, wówczas Zbrożek i Kaliński, a z nimi wszystko polskie rycerstwo nie obruszy się na waszšdostojnoœć, tylko na mnie, a ja sobie radeczki dam... Nie będzie gniewów, dšsów,buntów... Będzie moja prywatna spraweczkao Kmicicowš skórkę, z której bęben każę uczynić... Miller zamyœlił się; nagle podejrzenie błysło mu w twarzy. - Kuklinowski! - rzekł - może ty chcesz go ocalić? Kuklinowski rozœmiał się cicho, ale był to œmiech tak straszny i szczery, że Miller przestał wštpić. - Może i słusznie radzisz! - rzekł. - Za wszystkie moje zasługi o tę jednš proszę nagrodę! - Więc go bierz! Po czym weszli obaj do izby, w której byłazgromadzona reszta oficerów. Miller zwrócił się do nich i rzekł: - Za zasługi pana Kuklinowskiego oddaję mujeńca do dowolnego rozporzšdzenia. Nastała chwila milczenia, po czym pan Zbrożek wzišł się w boki i spytał go z ; eœni; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŻP¸ c°ĺ cąíTc˛A*Ü cł8É´ć8‡,€pewnym akcentem pogardy: - A co pan Kuklinowski zamierza z jeńcem uczynić? Kuklinowski, zwykle pochylony, rozprostował się nagle, usta jego rozszerzyły się złowrogim uœmiechem, a Ÿrenice oczu poczęły drgać. - Komu się nie podoba to, co z jeńcem uczynię - rzekł - ten wie, gdzie mnie szukać. I trzasnšł z cicha szablš. - Parol, panie Kuklinowski! - rzekł Zbrożek. - Parol, parol! To rzekłszy zbliżył się do Kmicica. - ChodŸ, robaczku, ze mnš, chodŸ, przesławny żołnierzyku... Słabyœ trochę, potrzeba ci pielęgnacyjki... Ja cię popielęgnuję! - Rakarz! - odrzekł Kmicic. - Dobrze, dobrze! harda duszyczko... Tymczasem chodŸ. Oficerowie zostali w izbie, Kuklinowski zaœ siadł na koń przed kwaterš. Majšc ze sobštrzech żołnierzy, kazał jednemu z nich wzišć Kmicica na arkan i wszyscy razem udali się ku Lgocie, gdzie stał pułk Kuklinowskiego. Kmicic przez drogę modlił się żarliwie. Widział, że œmierć nadchodzi, i polecał się Bogu z całej duszy. Tak zaœ zatopił się w modlitwie i w swym przeznaczeniu, że nie słyszał, co do niego mówił Kuklinowski; niewiedział nawet, jak długo droga trwała. Zatrzymali się na koniec w pustej, na wpół rozwalonej stodółce, stojšcej nieco opodal od kwater pułku Kuklinowskiego, w szczerym polu. Pułkownik kazał wprowadzić do niej Kmicica, sam zaœ zwrócił się do jednego z żołnierzy. - Ruszaj mi do obozu - rzekł - po sznury i płonšcš maŸnicę ze smołš. Żołnierz skoczył co tchu w koniu i po kwadransie z tš samš chyżoœciš powrócił nazad z drugim jeszcze towarzyszem. Obaj przywieŸli żšdane przedmioty. - Rozebrać tego gaszka do naga - rzekł Kuklinowski - zwišzać mu linkš z tyłu ręce inogi, a potem podcišgnšć go na belkę! - Rakarz! - powtórzył Kmicic. - Dobrze, dobrze! pogadamy jeszcze, mamy czas... Tymczasem jeden z żołnierzy wlazł na belkę, a inni zwłóczyli szaty z Kmicica. Gdy to uczyniono, trzej oprawcy położyli go twarzš do ziemi, zwišzali mu ręce i nogi długš linš, następnie, okręciwszy go jeszcze niš wpół ciała, rzucili drugi jej koniec żołnierzowi siedzšcemu na belce. - Teraz podnieœć go w górę, a tamten niechzakręci linę i zawišże! - rzekł Kuklinowski. W minutę rozkaz był spełniony. - Puœcić! - rozległ się głos pułkownika. Lina skrzypnęła, pan Andrzej zawisnšł poziomo kilka łokci nad klepiskiem. Wówczas Kuklinowski umoczył kwacz w płonšcej maŸnicy, podszedł ku niemu i rzekł: - A co, panie Kmicic?... Mówiłem, że dwóch jest pułkowników w Rzeczypospolitej, dwóch tylko: ja i ty! A tyœ się właœnie do kompanijki z Kuklinowskim nie chciał przyznać i kopnšłeœ go?... Dobrze, robaczku, miałeœ słusznoœć! Nie dla ciebie kompanijka Kuklinowskiego, bo Kuklinowski lepszy. Ejże, sławny pułkowniczek pan Kmicic, a Kuklinowski ma go w ręku i Kuklinowski mu boczków przypiecze... - Rakarz! - powtórzył po raz trzeci Kmicic. - Ot, tak... boczków przypiecze! - dokończyłKuklinowski. I dotknšł płonšcym kwaczem Kmicicowego boku, po czym rzekł: - Nie za wiele od razu, z lekka, mamy czas... Wtem tętent kilku koni rozległ się przy wierzejach stodółki. - Kogo tam diabli niosš? - spytał pułkownik.Wierzeje skrzypnęły i wszedł żołnierz. - Moœci pułkowniku - rzekł - jenerał Millerżyczy sobie natychmiast widzieć waszš miłoœć! - A to ty, stary! - odrzekł Kuklinowski. - Co za sprawa? kiej diabeł? - Jenerał prosi, by wasza miłoœć natychmiast do niego pojechał. - Kto był od jenerała? - Był szwedzki oficer, już odjechał. Ledwietchu z konia nie wyparł! - Dobrze! - rzekł Kuklinowski. Po czym zwrócił się do Kmicica: - Było ci ciepło, ochłodnij teraz, robaczku,ja wrócę niebawem, pogawędzimy jeszcze! - A co z jeńcem uczynić? - zapytał jeden z żołnierzy. - Zostawić go tak. Zaraz wracam. Niech jeden jedzie za mnš! Pułkownik wyszedł, a z nim razem ów żołnierz, który poprzednio siedział na belce. Zostało tylko trzech, ale niebawem trzech nowych weszło do stodoły. - Możecie iœć spać - rzekł ów, który Kuklinowskiemu o rozkazie Millera doniósł -nam pułkownik polecił straż trzymać. Kmicic drgnšł na dŸwięk tego głosu. Wydało mu się, że go zna. - Wolimy zostać - odrzekł jeden z trzech pierwszych żołnierzy - żeby na dziwo patrzeć, bo takiego... Nagle urwał. Jakiœ straszny, nieludzki głos wydobył mu się z gardzieli, podobny do piania zarzynanego koguta. Ręce rozłożył i padł jak gromem rażony. Jednoczeœnie krzyk: "Prać!", rozległ się w stodółce i dwaj inni nowo przybyli rzucili się na kształt rysiów na dwóch dawniejszych. Zawrzała walka, straszna, krótka, oœwiecona blaskami płonšcej maŸnicy. Po chwili dwa ciała padły w słomę, przez sekundę jeszcze słychać było rzężenie konajšcych, po czym rozległ się ów głos, który Kmicicowi poprzednio wydał się znanym: - Wasza miłoœć, to ja, Kiemlicz, i moi synowie! My od rana już czekali na sposobnoœć. Od rana wypatrujem! Tu stary zwrócił się do synów: - Nuże, szelmy, odcišć pana pułkownika, duchem, żywo! I nim Kmicic zdołał zrozumieć, co się dzieje, pojawiły się koło niego dwie rozczochrane czupryny Kosmy i Damiana, podobne do dwóch olbrzymich kšdzieli. Wnetwięzy były rozcięte i Kmicic stanšł na nogach. Zachwiał się z poczštku. Œcišgnięte jego wargi zaledwie zdołały wymówić: - To wy?... Dziękuję... - To my! - odrzekł straszny starzec. - Matko Boska! o!... niech się wasza miłoœć ubiera. Żywo, szelmy! I poczšł Kmicicowi podawać ubranie. - Konie stojš za wierzejami - mówił. - Stšd droga wolna. Straże sš; może by nie wpuœciły nikogo, ale wypuœcić, wypuszczš. Wiemy hasło. Jak się wasza miłoœć czuje? - Bok mi przypiekł, ale jeno trochę. W nogach mi słabo... - Niech się wasza miłoœć gorzałki napije. Kmicic chwycił chciwie manierkę, którš stary mu podał, i wychyliwszy jš do połowy, rzekł: - Zzišbłem. Zaraz mi lepiej. - Na kulbace się wasza miłoœć rozgrzeje. Konie czekajš. - Zaraz mi lepiej - powtórzył Kmicic. - Bok trochę pali... Nic to!.. Całkiem mi dobrze! I siadł na krawędzi sšsieka. Po chwili rzeczywiœcie odzyskał siły i spoglšdał z zupełnš przytomnoœciš na złowrogie twarze trzech Kiemliczów oœwiecone żółtawymi płomykami palšcej sięsmoły. Stary stanšł przed nim: - Wasza miłoœć, pilno! Konie czekajš! Lecz w panu Andrzeju obudził się już całkiem dawny Kmicic. - O! nie może być! - zakrzyknšł nagle - teraz ja na tego zdrajcę poczekam! Kiemlicze spojrzeli na siebie ze zdumieniem,ale żaden nie pisnšł ani słowa, tak œlepo przywykli z dawnych czasów słuchać tego wodza. Jemu zaœ żyły wystšpiły na czoło, oczy w ciemnoœci œwieciły jak dwie gwiazdy, taka tlała w nich zawziętoœć i chęć zemsty. To, co czynił teraz, było szaleństwem, które mógł życiem przypłacić. Ale właœnie życie jego składało się z szeregu takich szaleństw. Bok dolegał mu okrutnie, tak że co chwila mimo woli chwytał się zań rękš, ale myœlał tylko o Kuklinowskim i gotów byłczekać go choćby do rana. - Słuchajcie! - rzekł - czy jego Miller naprawdę wzywał? - Nie - odrzekł stary. - To ja wymyœliłem, żeby łatwiej z tamtymi się sprawić. Z pięcioma trudno by nam było we trzech, boktórykolwiek krzyk by uczynił. - To dobrze. On tu wróci sam albo w kompanii. Jeœli będzie z nim kilku ludzi, tedyzaraz na nich uderzyć... Jego mnie zostawcie. Potem do koni... Ma który pistolety? - Ja mam - odrzekł Kosma. - Dawaj! Nabity? Podsypany? - Tak jest. - Dobrze. Jeœli wróci sam, wówczas natychmiast, jak wejdzie, skoczyć na niego i zatkać mu pysk. Możecie mu własnš jego czapkę w pysk wcisnšć. - Wedle rozkazu! - rzekł stary. - Wasza miłoœć pozwoli teraz tamtych obszukać? My chudopachołki... To rzekłszy wskazał na trupy leżšce w słomie. - Nie! Trzymać się w gotowoœci. Co przy Kuklinowskim znajdziecie, to będzie wasze! - Jeżeli on sam wróci - rzekł stary - tedy niczego się nie boję. Stanę za wierzejami i choćby kto od kwater nadszedł, powiem, żepułkownik nie kazał puszczać... - Tak będzie. Pilnuj!... Tętent konia rozległ się za stodołš. Kmicic zerwał się i stanšł w cieniu przy œcianie. Kosma i Damian zajęli miejsca tuż przy wejœciu, jak dwa koty na mysz czyhajšce. - Sam! - rzekł stary zacierajšc ręce. - Sam! - powtórzyli Kosma i Damian. Tętent zbliżył się tuż i nagle ustał, natomiast za wierzejami rozległ się głos: - WyjdŸ tam który konia potrzymać! Stary skoczył żywo. Nastała chwila ciszy, po czym czyhajšcych w stodole doszła następujšca rozmowa: - To ty, Kiemlicz? Co, u pioruna! czyœ się wœciekł, czyœ zgłupiał?!.. Noc! Miller œpi. Straż nie chce puszczać, mówiš, że żaden oficer nie wyjeżdżał!... Co to jest? - Oficer tu czeka w stodole na waszš miłoœć. Przyjechał zaraz po odjeŸdzie waszej miłoœci... i powiada, że się z waszš miłoœciš zminšł, więc czeka. - Co to wszystko znaczy?... A jeniec? - Wisi. Wierzeje skrzypnęły i Kuklinowski wsunšł się do stodoły, lecz zanim krok postšpił, dwie żelazne ręce porwały go za gardło i zdusiły krzyk przerażenia. Kosma i Damian z wprawš prawdziwych zbójców rzucili go na ziemię, klękli mu na piersiach gniotšc je tak, aż żebra poczęły trzeszczeć, i w mgnieniu oka zakneblowali mu usta. Wówczas Kmicic wysunšł się naprzód i poœwieciwszy mu kwaczem w oczy, rzekł: - Ach, to pan Kuklinowski!... Teraz ja mam zwaœciš do pogadania! Twarz Kuklinowskiego była sinš, żyły wytężone tak, iż zdawało się, że pęknš lada chwila, ale w jego wyszłych na wierzch i nabranych krwiš oczach przynajmniej tyle było zdumienia, ile przerażenia. - Rozebrać go i na belkę! - zawołał Kmicic. Kosma i Damian poczęli go rozbierać tak gorliwie, jakby i skórę razem z szatami chcieli z niego zedrzeć. Po upływie kwadransa Kuklinowski wisiał już skrępowany za ręce i za nogi, na kształt półgęska, na belce. Wówczas Kmicicwzišł się w boki i poczšł się chełpić straszliwie. - Cóż, panie Kuklinowski - rzekł - kto lepszy: Kmicic czy Kuklinowski?... Wtem porwał palšcy się kwacz i postšpił krok bliżej. - Toż twój obóz o strzelenie z łuku, twój tysišc złodziejów na zawołanie... Toż twój jenerał szwedzki opodal, a ty na tej samej belce wisisz, na której mnie myœlałeœ przypiekać... Poznajże Kmicica! Ty chciałeœ się z nim równać, do kompanii jego należeć,w paragon z nim wchodzić?... Ty rzezimieszku! ty podłoto!... ty strachu na stare baby!... ty wyskrobku ludzki!... ty panie Szelmowski z Szelmowa! ty kutergębo!ty chamie! ty niewolniku!... Mógłbym cię kozikiem kazać zarżnšć jak kapłona, ale wolę cię żywcem przypiec, jak ty mnie chciałeœ. To rzekłszy podniósł kwacz i przyłożył godo boku nieszczęsnego wisielca, lecz trzymał go dłużej, dopóki swšd spalonego ciała nie poczšł się rozchodzić po stodole. Kuklinowski skurczył się, aż lina poczęła się z nim kołysać. Oczy jego, utkwione w Kmicica, wyrażały straszny ból i nieme błaganie o litoœć, z zatkanych ust wydobywały się jęki żałosne, lecz wojny zatwardziły serce pana Andrzeja i nie byłow nim litoœci, zwłaszcza dla zdrajców. Więc odjšwszy wreszcie kwacz od boku Kuklinowskiego, przyłożył mu go na chwilę pod nos; osmalił wšsy, rzęsy, i brwi, po czym rzekł: - Daruję cię zdrowiem, abyœ mógł jeszcze o Kmicicu rozmyœlać. Powisisz tu do rana, ateraz proœ Boga, by cię ludzie, nim zmarzniesz, znaleŸli. Tu zwrócił się do Kosmy i Damiana. - Na koń! - krzyknšł. I wyszedł ze stodoły. W pół godziny póŸniej roztoczyły się naokół czterech jeŸdŸców wzgórza ciche, milczšce i pola puste. Œwieże powietrze, nieprzesycone dymem prochowym, wchodziło do ich płuc. Kmicic jechał na przedzie, Kiemlicze za nim. Oni rozmawiali z cicha, onmilczał, a raczej odmawiał z cicha pacierze poranne, bo już do œwitu było niedaleko. Od czasu do czasu syknięcie albo nawet cichy jęk wyrywał mu się z ust, gdyż sparzony bok dolegał mu mocno. Lecz jednoczeœnie czuł się na koniu i wolnym, a myœl, że rozsadził największš kolubrynę, ado tego jeszcze wyrwał się z ršk Kuklinowskiego i zemsty nad nim dokonał, napełniała go takš uciechš, że niczym był ból przy niej. Tymczasem cicha rozmowa między ojcem i synami zmieniła się w głoœnš rozterkę. - To trzos, dobrze! - mówił gderliwie stary- a gdzie pierœcienie? Na palcach miał pierœcienie, w jednym był kamień wart ze dwadzieœcia czerwonych. - Zapomnielim zdjšć! - rzekł Kosma. - Bodaj was zabito! Ty, stary, o wszystkim myœl, a te szelmy za szelšg rozumu nie majš! Zapomnieliœcie, zbóje, o pierœcieniach?... Łżecie jak psy! - To się ociec wróć i obacz! - mruknšł Damian. - Łżecie, szelmy, klimkiem rzucacie! Starego ojca krzywdzić? tacy synowie! Bodajem was był nie spłodził! Bez błogosławieństwa pomrzecie!... Kmicic wstrzymał nieco konia. - A pójdŸcie no tu! - rzekł. Swary ustały. Kiemlicze posunęli się żywo i dalej jechali szeregiem we czterech. - A wiecie drogę do œlšskiej granicy? - spytał pan Andrzej. - Oj, oj! Matko Boska! wiemy, wiemy! - rzekł stary. - Szwedzkich oddziałów po drodze nie masz? - Nie, bo wszyscy pod Częstochowš stojš... Chybaby pojedynczych można napotkać, ale to Boże daj! Nastała chwila milczenia. - To wyœcie u Kuklinowskiego służyli? - spytał znów Kmicic. - Tak jest, boœmy myœleli, że będšc w pobliżu, można się będzie œwiętym zakonnikom i waszej miłoœci przysłużyć. Jakoż się zdarzyło... My przeciw fortecy nie służyli, niech nas Bóg broni! żołdu nie brali, chyba się coœ przy Szwedach znalazło. - Jak to przy Szwedach? - Bo my chcieli choć i za murami Najœwiętszej Pannie służyć... więceœmy nocami koło obozu jeŸdzili, albo i we dnie, jak Pan Bóg dał, i jak się który Szwed pojedynczo popadł, to my go... tego... Ucieczko grzesznych!... my go... - Pralim! - dokończyli Kosma i Damian. Kmicic uœmiechnšł się. - Dobrych Kuklinowski miał z was sług! - rzekł. - A onże wiedział o tym? - Były komisje, dochodzili... On wiedział i - złodziej! - kazał nam talara z głowy płacić. Inaczej groził, że wyda... Taki zbój,ubogich ludzi krzywdził!... My też wiary dochowali waszej miłoœci, bo to nie taka służba... Wasza miłoœć swoje jeszcze odda,a on po talarze z głowy, za nasz trud, za naszš pracę... Bodaj go!... - Hojnie was nagrodzę za to, coœcie uczynili! - odrzekł Kmicic. - Nie spodziewałem się tego po was... Wtem daleki huk dział przerwał mu dalsze słowa. To Szwedzi rozpoczęli widocznie strzelaninę równo z pierwszym brzaskiem. Po chwili huk powiększył się. Kmicic zatrzymał konia; zdawało mu się, że rozróżnia głosy armat fortecznych od armat szwedzkich, więc zacisnšł pięœć i grożšc niš w stronę nieprzyjacielskiego obozu, rzekł: - Strzelajcie, strzelajcie! Gdzie wasza największa kolubryna?! Rozdział 19 Rozsadzenie olbrzymiej kolubryny uczyniło istotnie pognębiajšce na Millerze wrażenie, gdyż jego wszystkie nadzieje wspierały siędotšd na tym dziale. Już i piechota była do szturmu gotowa, już przygotowano drabiny i stosy faszyn, teraz trzeba było wszelkš myœl szturmu porzucić. Zamiar wysadzenia klasztoru w powietrze za pomocš podkopów spełznšł także na niczym. Sprowadzeni poprzednio górnicy z Olkusza łupali wprawdzie skałę zbliżajšc się na ukos ku klasztorowi, lecz robota szła tępo. Robotnicy mimo wszelkich ostrożnoœci padali gęstym trupem od wystrzałów koœcielnych, a pracowali niechętnie. Wielu wolało ginšć niż przyczyniać się do zguby œwiętego miejsca. Miller czuł co dzień wzrastajšcy opór; mrozy odbierały resztę odwagi zniechęconemu wojsku, między którym szerzył się z dnia na dzień przestrach i wiara, że zdobycie tego klasztoru nie leży w mocy ludzkiej. Wreszcie i sam Miller poczšł tracić nadzieję, a po wysadzeniu kolubryny po prostu zdesperował. Ogarnęło go uczucie zupełnej niemocy i bezwładnoœci. Nazajutrz, skoro dzień, zwołał więc radę,ale pono dlatego tylko, by od oficerów usłyszeć zachętę do opuszczenia fortecy. Poczęli się zbierać, wszyscy znużeni i posępni. W niczyich oczach nie było już nadziei ani wojskowej fantazji. Milczšc zasiedli koło stołu w ogromnej i zimnej izbie, w której para oddechów poprzesłaniała im twarze, i patrzyli spoza niej jakby spoza chmur. Każdy w duszy czuł wyczerpanie i znużenie, każdy mówił sobie w duchu, że nie ma żadnej rady do udzielenia, chyba takš, z którš lepiej się pierwszemu nie wyrywać. Wszyscy czekali na to, co powie Miller; on zaœ kazał przedeo z ; eœni; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żľPň cśB cˇLc¸Ű*&cš9R*şS?'wszystkim przynieœć obficie wina grzanego,dufajšc, że pod wpływem goršcego napitkułatwiej wydobędzie szczerš myœl z tych milczšcych postaci i zachętę do odstšpienia od onej fortecy. Na koniec, gdy sšdził, że wino skutek swójjuż uczyniło, w następujšce ozwał się słowa: - Czy uważacie, waszmoœciowie, że żaden zpanów polskich pułkowników nie przyszedł na tę naradę, chociaż posłałem wszystkim wezwanie? - Waszej dostojnoœci zapewne wiadomo, że pachołkowie polskich choršgwi znaleŸli przyłowieniu ryb srebro klasztorne i że pobili się o nie z naszymi żołnierzami. Kilkunastu ludzi na œmierć usieczono. - Wiem. Częœć tego srebra zdołałem wyrwać z ich ršk, nawet większš częœć. Jest ona teraz tu, i namyœlam się, co z niš uczynić. - Stšd zapewne gniewy panów pułkowników.Powiadajš, że skoro Polacy to srebro znaleŸli, to się Polakom należy. - O, to racja! - zawołał Wrzeszczowicz. - Według mego zdania, jest pewna racja - odpowiedział Sadowski - i tak myœlę, że gdybyœ waszmoœć, panie hrabio, je znalazł,nie uważałbyœ za potrzebne dzielić się nim nie tylko z Polakami, ale nawet i ze mnš, który jestem Czechem... - Przede wszystkim, panie, nie dzielę twojej życzliwoœci dla nieprzyjaciół naszego króla - odparł chmurno Wrzeszczowicz. - Ale my, panie, dzięki tobie musimy podzielić się z tobš wstydem i hańbš, nie mogšc nic wskórać przeciw fortecy, pod którš nas namówiłeœ. - Tak więc pan straciłeœ już wszelkš nadzieję? - A pan, czy jš masz jeszcze do podziału? - Jakbyœ pan wiedział, i sšdzę, że ci panowie chętniej podzielš się ze mnš mojš nadziejš niż z panem jego bojaŸniš. - Czy czynisz mnie tchórzem, panie Wrzeszczowicz? - Nie przypisuję panu więcej odwagi niż okazujesz! - Ja zaœ przypisuję panu mniej! - A ja - rzekł Miller, który od niejakiego czasu niechętnie spoglšdał na Wrzeszczowicza, jako na instygatora nieszczęsnej wyprawy - postanawiam srebro odesłać do klasztoru. Może dobroć iłaska więcej wskóra przeciw tym nieużytym mnichom niż kule i armaty. Niechzrozumiejš, że chcemy opanować fortecę, nie ich skarby. Oficerowie ze zdziwieniem spojrzeli na Millera, tak mało przywykli do podobnej wspaniałomyœlnoœci z jego strony. Wreszcie Sadowski rzekł: - Nic lepszego nie można uczynić, bo zarazem zamknie się gębę polskim pułkownikom, którzy do srebra pretensje roszczš. W twierdzy uczyni to także z pewnoœciš dobre wrażenie. - Najlepsze wrażenie uczyni œmierć owego Kmicica - odparł Wrzeszczowicz. - Spodziewam się, że tam Kuklinowski już go ze skóry obłupił. - Mniemam i ja, że już nie żyje - odpowiedział Miller. - Ale nazwisko owo przypomina mi naszš stratę niczym nie wynagrodzonš. Było to największe działo wcałej artylerii jego królewskiej moœci. Nie ukrywam panom, że wszystkie nadzieje moje na nim polegały. Wyłom już był uczyniony, strach w twierdzy szerzył się. Jeszcze parę dni, a bylibyœmy ruszyli do szturmu. Teraz za nic cała praca, za nic wszystkie wysilenia. Mur jednego dnia naprawiš. A te działa, którymi jeszcze rozporzšdzamy, nie lepsze od fortecznych iłatwo porozbijane być mogš. Większych nie ma skšd wzišć, bo ich i pan marszałek Wittenberg nie posiada. Moœci panowie! Im dłużej się nad tym zastanawiam, tym klęska wydaje mi się straszniejszš!... I pomyœleć, że jeden człowiek jš zadał!... Jeden pies! Jeden szatan!... Oszaleć przyjdzie! do wszystkich rogatych diabłów!... Tu Miller uderzył pięœciš w stół, bo go gniew niepohamowany pochwycił, tym okrutniejszy, że bezsilny. Po chwili zakrzyknšł: - A co jego królewska moœć powie, gdy go wieœć o tej stracie dojdzie?!... Po chwili znów: - A co my poczniem?... Zębami tej skały nie zgryziem! Bogdaj zaraza tych zabiła, którzy mnie pod tę twierdzę namawiali!... To rzekłszy porwał puchar kryształowy i w uniesieniu grzmotnšł nim o podłogę, aż kryształ rozbił się na proch. Oficerowie milczeli. Nieprzystojne uniesienie jenerała, właœciwsze chłopu niżwojownikowi tak wysokš piastujšcemu godnoœć, zraziło doń serca i skwasiło do reszty humory. - RadŸcie, panowie! - zakrzyknšł Miller. - Radzić można tylko spokojnie - odparł ksišżę Heski. Miller poczšł sapać i wyparskiwać gniew nozdrzami. Po niejakim czasie uspokoił się iwodzšc oczyma po obecnych, jakby zachęcajšc ich wzrokiem, rzekł: - Przepraszam waszmoœciów, ale gniew mójnie dziwota. Nie będę wspominał tych miast, którem, objšwszy komendę po Torstensonie, zdobył, bo nie chcę wobec teraŸniejszej klęski dawnš fortunš się chlubić. Wszystko to, co się pod tš twierdzšdzieje, ludzki rozum po prostu przechodzi. Jednakże radzić trzeba... Po to waćpanów wezwałem. Obradujcie więc... i co większoœciš na radzie postanowimy, to spełnię. - Niech wasza dostojnoœć da nam przedmiotdo obrady - rzekł ksišżę Heski. - Mamy-li obradować jedynie nad zdobyciem fortecy czy też i nad tym, czy nie lepiej ustšpić? Miller nie chciał stawiać kwestii tak jasno, a przynajmniej nie chciał, aby owo: albo - albo, wyszło po raz pierwszy z jego ust, dlatego rzekł: - Niech każdy z panów mówi szczerze, co myœli. Wszystkim nam o dobro i chwałę jego królewskiej moœci chodzić powinno.Lecz żaden z oficerów nie chciał także pierwszy z propozycjš odstšpienia występować, więc znów nastało milczenie. - Panie Sadowski! - rzekł po chwili Miller głosem, który starał się uczynić przyjaznym i łaskawym - pan szczerzej mówisz od innych, co myœlisz, bo reputacjapańska zabezpiecza go od wszelkich podejrzeń... - Myœlę, jenerale - odparł pułkownik - że ów Kmicic był jednym z największych tegoczesnych żołnierzy i że położenie nasze jest desperackie... - Wszakże pan byłeœ za odstšpieniem od twierdzy?... - Za pozwoleniem waszej dostojnoœci, byłem tylko za tym, aby nie rozpoczynać oblężenia... To wcale inna rzecz. - Więc co pan teraz radzisz? - Teraz odstępuję głos panu Wrzeszczowiczowi... Miller zaklšł jak poganin. - Pan Weyhard będzie za całš tę nieszczęsnš wyprawę odpowiadał! - rzekł. - Nie wszystkie moje rady spełniono - odpowiedział zuchwale Wrzeszczowicz - mógłbym też œmiało zrzucić z siebie odpowiedzialnoœć. Byli tacy, którzy je krzyżowali. Byli tacy, którzy dziwnš zaiste iniewytłumaczonš żywišc dla księży życzliwoœć, odmawiali jego dostojnoœć od wszelkich surowszych œrodków. Radziłem, żeby owych księży posłujšcych powiesić, i jestem przekonany, że gdyby to się stało, postrach otworzyłby nam już bramy tego kurnika. Tu Wrzeszczowicz poczšł patrzeć na Sadowskiego, lecz nim ten zdobył się na odpowiedŸ, wmieszał się ksišżę Heski. - Nie nazywaj, hrabio, tej twierdzy kurnikiem - rzekł - bo im bardziej zmniejszasz jej znaczenie, tym bardziej powiększasz naszš hańbę. - Niemniej radziłem, by posłów powiesić. Postrach i zawsze postrach, oto com od rana do wieczora powtarzał, lecz pan Sadowski pogroził dymisjš i księża odeszli bezpiecznie. - IdŸ, panie hrabio, dzisiaj do fortecy - odpowiedział Sadowski - wysadŸ prochami największš ich armatę, jak to uczynił z naszš ów Kmicic, a ręczę ci, że to większy rozszerzy postrach niż zbójeckie posłów mordowanie!... Wrzeszczowicz zwrócił się wprost do Millera: - Wasza dostojnoœć! Sšdzę, żeœmy się tu nanaradę, nie na krotofile zebrali! - Czy masz waszmoœć co, prócz czczych wyrzutów, do powiedzenia? - spytał Miller. - Mam, pomimo wesołoœci tych panów, którzy mogliby swój humor do lepszych czasów zachować. - O Laertiadesie, z fortelów swych znany! -zakrzyknšł ksišżę Heski. - Panowie! - Odpowiedział Wrzeszczowicz - wiadomo powszechnie, że nie Minerwa jest waszym opiekuńczym bóstwem, a ponieważ Mars wam nie dopisał i zrzekliœcie się waszych głosów, pozwólcie mnie mówić. - Góra stękać poczyna, zaraz ujrzymy mysiogonek! - dorzucił Sadowski. - Proszę o milczenie! - rzekł surowo Miller.- Mów, panie hrabio, pamiętaj tylko, że dotšd rady twoje wydały gorzkie owoce. - Które mimo zimy spożywać musimy na kształt zapleœniałych sucharów! - wtršcił ksišżę Heski. - Tym się tłumaczy, dlaczego wasza ksišżęca moœć pijesz tyle wina - odparł Wrzeszczowicz - a choć wino nie zastšpi przyrodzonego dowcipu, pomaga ci za to dowesołego strawienia nawet hańby. Lecz mniejsza o to! Wiem dobrze, iż w fortecy jest partia, która od dawna poddać się pragnie, i tylko nasza niemoc z jednej, a nadludzki upór przeora z drugiej strony utrzymuje jš w karbach. Nowy postrach doda jej nowych sił, dlatego należy nam okazać, że nic sobie nie robimy ze straty działa, i szturmować tym usilniej. - Czy to już wszystko? - Choćby to było wszystko, sšdzę, że podobna rada zgodniejszš jest z honorem szwedzkich żołnierzy niż jałowe z niej drwiny przy kielichach i niż wysypianie się po pijatyce. Ale to nie wszystko. Należy rozpuœcić między naszymi żołnierzami, a zwłaszcza między polskimi wieœć, że górnicy, którzy teraz nad założeniem miny pracujš, odkryli stary przechód podziemny,cišgnšcy się pod sam klasztor i koœciół... - Masz waszmoœć słusznoœć, to dobra rada! - rzekł Miller. - Gdy wieœć ta między naszymi i polskimi żołnierzami się rozszerzy, sami Polacy będš namawiać mnichów do poddania się, boi im chodzi, równie jak mnichom, aby to gniazdo zabobonów ocalało. - Jak na katolika, to nieŸle! - mruknšł Sadowski. - Gdyby służył Turkom, nazywałby Rzym gniazdem zabobonów! - odpowiedział ksišżę Heski. - Wtedy Polacy wyœlš niezawodnie od siebie posłów do księży - mówił dalej Weyhard - owa partia w klasztorze, która dawno się chce poddać, pod wpływem przerażenia ponowi swe usilnoœci, i kto wie, czy nie zmuszš przeora i opornych do otworzenia bram. - "Zginie miasto Priama przez podstęp boskiego Laertydy..." - poczšł deklamować ksišżę Heski. - Dalibóg, czysta historia trojańska, a jemusię zdaje, że coœ nowego wymyœlił! - odpowiedział Sadowski. Lecz Millerowi rada podobała się, bo w samej rzeczy nie była złš. Partia, o którejWrzeszczowicz wspominał, istniała w klasztorze. Nawet niektórzy księża słabszego ducha do niej należeli. Prócz tegoprzestrach mógł się rozszerzyć pomiędzy załogš, ogarnšć nawet tych, którzy dotšd chcieli się bronić do ostatniej kropli krwi. - Popróbujemy, popróbujemy! - mówił Miller, który jak tonšcy chwytał się każdejdeski i łatwo od rozpaczy przechodził do nadziei. - Ale czy Kaliński albo Zbrożek zgodzš się jeszcze posłować do klasztoru, czy uwierzš w ów podkop i czy zechcš księżom o nim oznajmić? - W każdym razie Kuklinowski zgodzi się - odrzekł Wrzeszczowicz - ale lepiej będzie, żeby i on wierzył naprawdę w istnienie przechodu. Wtem tętent rozległ się przed kwaterš. - Owóż i pan Zbrożek przyjechał - rzekł ksišżę Heski spoglšdajšc przez okno. Po chwili w sieni zabrzęczały ostrogi i Zbrożek wszedł, a raczej wpadł do izby. Twarz jego była blada, wzburzona, i zanim oficerowie zdšżyli spytać o powody tego pomieszania, pułkownik zakrzyknšł: - Kuklinowski nie żyje! - Jak to? Co waœć mówisz? Co się stało? - spytał Miller. - Pozwólcie mi odetchnšć - rzekł Zbrożek - bo to, com widział, imaginację przechodzi...- Mów prędzej! Zamordowano-li go? - zawołali wszyscy. - Kmicic! - odparł Zbrożek. Oficerowie zerwali się wszyscy ze swych miejsc i poczęli patrzyć na Zbrożka jak na szalonego; on zaœ, wyrzucajšc nozdrzami szybkie kłęby pary, tak mówił: - Gdybym nie widział, oczom bym nie wierzył, bo to nieludzka moc. Kuklinowski nieżywy, trzech żołnierzy zabitych, a Kmicica ani œladu. Wiedziałem, że to straszny człowiek. Reputacja jego w całymkraju znana... Żeby jednak, będšc jeńcem, zwišzanym, nie tylko się wyrwać, ale pobić żołnierzy i Kuklinowskiego storturować... tego człowiek nie mógł dokonać, to chyba diabeł! - Coœ podobnego nigdy się nie przygodziło... To niepodobne do wiary! - szepnšł Sadowski. - Pokazał ten Kmicic, co umie! - odrzekł ksišżę Heski. - A nie wierzyliœmy wczoraj Polakom, gdy nam mówili, co to za ptak; myœleliœmy, że koloryzujš, jak oni zwykle. - Oszaleć! - krzyknšł Wrzeszczowicz. Miller trzymał się rękami za głowę i nic nie mówił. Gdy wreszcie podniósł oczy, błyskawice gniewu krzyżowały się w nich zbłyskawicami podejrzeń. - Panie Zbrożek - rzekł - choćby to był szatan, nie człowiek, bez pomocy, bez jakowejœ zdrady nie mógłby on tego dokonać. Kmicic miał tu swoich admiratorów, a Kuklinowski swych wrogów i waszmoœć należałeœ do ich liczby. Zbrożek był to w całym znaczeniu tego słowa zuchwały żołnierz, dlatego usłyszawszy zarzut do siebie wymierzony, przybladł jeszcze mocniej, zerwał się z miejsca, zbliżył się do Millera i zastšpiwszy mu drogę spojrzał wprost w oczy. - Czy wasza dostojnoœć mnie posšdzasz?... -zapytał. Nastała bardzo ciężka chwila. Wszyscy obecni nie mieli najmniejszej wštpliwoœci, iżjeœli Miller da odpowiedŸ twierdzšcš, nastšpi niechybnie coœ strasznego i niesłychanego w dziejach wojskowych. Wszystkie ręce spoczęły na rękojeœciach rapierów. Sadowski obnażył nawet swój zupełnie. Lecz w tej chwili oficerowie ujrzeli przez okna, iż podwórzec zaroił się od polskich jeŸdŸców. Prawdopodobnie przybywali oni także z wieœciami o Kuklinowskim, wszelakow razie zajœcia stanęliby niechybnie po stronie Zbrożka. Widział ich i Miller, a lubo bladoœć wœciekłoœci wystšpiła mu na twarz, jednak pohamował się i udajšc, że nie spostrzega nic wyzywajšcego w postępowaniu Zbrożka, odparł głosem, który starał się uczynić naturalnym: - Opowiedz nam wasza moœć szczegółowo, jak się to stało? Zbrożek stał jeszcze czas jakiœ z rozdętymi nozdrzami, lecz opamiętał się także, a przy tym myœl jego zwróciła się winnš stronę, gdyż towarzysze, którzy właœnie nadjechali, weszli do izby. - Kuklinowski zamordowan! - powtarzali jeden za drugim. - Kuklinowski zabit! - Oddział jego rozprasza się! Żołnierze jego szalejš! - Pozwólcie, panowie, przyjœć do słowa panu Zbrożkowi, który pierwszy przyniósł nowinę! - zawołał Miller. Po chwili uciszyło się i pan Zbrożek tak mówić poczšł: - Wiadomo panom, żem na ostatniej naradzie wyzwał Kuklinowskiego na kawalerski parol. Byłem admiratorem Kmicica, prawda, bo i wy, choć jego nieprzyjaciele, musicie przyznać, że nie lada kto mógł spełnić takie dzieło, jak oworozsadzenie tej armaty. Odwagę i w nieprzyjacielu cenić należy, dlatego podałem mu rękę, ale on mi swej umknšł i zdrajcš mnie nazwał. Więc pomyœlałem sobie: niech Kuklinowski czyni z nim, co chce... Chodziło mi jeno o to, żeby jeœli Kuklinowski postšpi sobie z nim przeciwnie rycerskiemu honorowi, niesława tego uczynku na wszystkich Polaków, a między innymi i na mnie, nie spadła. Dlatego to chciałem się koniecznie z Kuklinowskim bić,idziœ rano wzišwszy dwóch towarzyszów pojechałem do jego obozu. Przyjeżdżamy dokwatery... Powiadajš: "Nie masz go!" Posyłam tu, nie masz go!... W kwaterze mówiš, że i na noc wcale nie wracał, ale nie byli niespokojni, bo myœleli, że u waszejdostojnoœci został. Aż jeden żołnierz powiada, że w nocy pojechał z Kmicicem w pole do stodółki, w której miał go przypiekać. Jadę do stodółki, wierzeje otwarte. Wchodzę, widzę: wisi nagie ciało na belce... Pomyœlałem, że Kmicic, aż gdy oczy do mroku przywykły, patrzę, że trup jakiœ chudy i koœcisty, a tamten wyglšdał jak Herkules... Dziwno mi było, żeby się mógł tak skurczyć przez jednš noc... Zbliżam się tuż - Kuklinowski! - Na belce? - spytał Miller. - Tak jest! Przeżegnałem się... Myœlę: czary, omam czy co?... Dopiero jakem zobaczył trupy trzech żołnierzy, prawda stanęła przede mnš jako żywa. Ten straszny człek pobił tamtych, tego powiesił i przypiekł po katowsku, a sam uszedł! - Do œlšskiej granicy niedaleko! - rzekł Sadowski. Nastała chwila milczenia. Wszelkie podejrzenie co do udziału Zbrożkazgasło w duszy Millera. Lecz sam wypadek zmieszał go, przeraził i napełnił jakimœ nieokreœlonym niepokojem. Widział naokoło piętrzšce się niebezpieczeństwa, a raczej groŸne ich cienie, przeciw którym ani wiedział, jak walczyć; czuł, że otoczył go jakiœ łańcuch niepomyœlnoœci. Pierwsze ogniwa leżały przed jego oczyma, lecz dalsze otaczał jeszcze mrok przyszłoœci. Opanowało go takie uczucie, jakby mieszkałw popękanym domu, który lada chwila mógłmu się zwalić na głowę. Niepewnoœć przygniotła go nieznoœnym ciężarem, i ; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żťP; cź‹ <c˝ÇYcž *‡cż§8­/ŔT?$pytał sam siebie, do czego ma ršk przyłożyć? Wtem Wrzeszczowicz uderzył się w czoło. - Na Boga! - rzekł. - Od wczoraj, jakem tego Kmicica ujrzał, wydawało mi się, że ja go kiedyœ znałem. Teraz znów widzę przed sobš tę twarz, przypominam sobie dŸwięk mowy. Musiałem go chyba spotkać na krótko i po ciemku, wieczorem, ale mi po głowie chodzi... chodzi... Tu poczšł trzeć rękš czoło. - Co nam z tego? - rzekł Miller - nie skleisz, panie hrabio, armaty, choćbyœ sobie przypomniał; nie wskrzesisz Kuklinowskiego! Tu zwrócił się do oficerów: - Komu wola, panowie, za mnš na miejsce wypadku! Wszyscy chcieli jechać, bo wszystkich podniecała ciekawoœć. Podano więc konie i ruszyli rysiš, a jenerałna czele. Zbliżywszy się do stodółki ujrzeli kilkudziesięciu jeŸdŸców polskich, rozrzuconych naokoło owego zabudowania na drodze i po polu. - Co to za ludzie? - spytał Zbrożka Miller. - To muszš być Kuklinowskiego. Mówię waszej dostojnoœci, że ta hołota po prostu poszalała... To rzekłszy Zbrożek poczšł kiwać na jednego z jeŸdŸców. - Bywaj, bywaj! Żywo! Żołnierz podjechał. - Wy spod Kuklinowskiego? - Tak jest. - A gdzie reszta pułku? - Rozbieżeli się. Mówiš, że nie chcš dłużej służyć przeciw Jasnej Górze. - Co on mówił? - spytał Miller. Zbrożek wytłumaczył. - Spytaj go waœć, dokšd poszli? - rzekł jenerał. Zbrożek powtórzył pytanie. - Nie wiadomo - odrzekł żołnierz. - Niektórzy poszli na Œlšsk. Inni mówili, że samemu Kmicicowi idš służyć, bo takiego drugiego pułkownika nie masz ani między Polaki, ani między Szwedami. Miller, gdy Zbrożek znów mu wytłumaczył słowa żołnierza, zamyœlił się. Rzeczywiœcie, tacy ludzie, jakich miał Kuklinowski, gotowi byli bez wahania przejœć pod komendę Kmicica. Ale wówczas mogli się stać groŸni, jeœli nie dla armii Millera, to przynajmniej dla jego dowozów ikomunikacyj. Fala niebezpieczeństw piętrzyła się coraz wyżej naokoło zaklętej fortecy. Zbrożkowi toż samo musiało przyjœć do głowy, bo jakby odpowiadajšc na owe myœliMillera rzekł: - To pewna, że wszystko burzy się w naszej Rzeczypospolitej. Niech jeno taki Kmicic krzyknie, a setki i tysišce go otoczš,zwłaszcza po tym, co uczynił. - I co wskóra? - pytał Miller. - Wasza dostojnoœć niech zechce pamiętać, że ten człowiek do desperacji przywiódł Chowańskiego, a Chowański miał, liczšc z Kozakami, szeœć razy tyle ludzi co my... Ani jeden transport nie przyjdzie nam bez jego pozwolenia, a folwarki poniszczone i zaczyna nam być głodno. Prócz tego Kmicic może się połšczyć z Żegockim i Kuleszš - wówczas kilka tysięcy szabel będzie miał na zawołanie. To ciężki człowiek i może stać się molestissimus. - A waszmoœć pewien jesteœ swoich żołnierzy? - Więcej niż siebie samego - odpowiedział zszorstkš otwartoœciš Zbrożek. - Jak to więcej? - Bo, mówišc prawdę, doœć mamy wszyscy tego oblężenia! - Ufam, że ono wkrótce się skończy. - Tylko pytanie: jak? Zresztš, wzišć tę twierdzę jest teraz takš samš klęskš, jak od niej odstšpić. Tymczasem dojechali do stodółki. Miller zsiadł z konia, za nim wszyscy oficerowie,iweszli do wnętrza. Kuklinowskiego zdjęli jużżołnierze z belki i okrywszy kilimkiem położyli na wznak na resztkach słomy. Trzy ciała żołnierskie leżały wpodle, ułożone równo obok siebie. - Tych pomordowano nożami - szepnšł Zbrożek. - A Kuklinowski? - Na Kuklinowskim ran nie masz, jeno bok ma spieczony i osmalone wšsy. Musiał zmarznšć albo zatchnšł się, bo własnš czapkę dotychczas w zębach trzyma. - Odkryć go! Żołnierz podniósł róg kilimka i okazała się twarz straszna, nabrzmiała, z wytrzeszczonymi oczyma. Na resztkach osmalonych wšsów sople, powstałe ze zlodowaciałego oddechu, pomieszały się z kopciem i utworzyły jakby kły sterczšce z ust. Twarz to była tak ohydna, że Miller, lubo przyzwyczajony do wszelkiego rodzajuokropnoœci, wzdrygnšł się i rzekł: - Zakryj co prędzej! Straszne! Straszne! Posępna cisza zapanowała w stodółce. - Po coœmy tu przyjechali? - pytał spluwajšc ksišżę Heski - przez cały dzień nie tknę jedzenia. Nagle Millera opanowało nadzwyczajne jakieœ rozdrażnienie graniczšce prawie z obłędem. Twarz mu zsiniała, Ÿrenice rozszerzyły się, zęby poczęły zgrzytać. Owładnęło go dzikie pragnienie krwi, zemsty nad kimkolwiek, więc zwróciwszy się do Zbrożka, zakrzyknšł: - Gdzie ów żołnierz, który widział, że Kuklinowski był w stodółce? Dawajcie go! to musi być wspólnik! - Nie wiem, czyli ten żołnierz tu jeszcze jest - odrzekł Zbrożek. - Wszyscy ludzie Kuklinowskiego rozbiegli się jak wyjarzmione byki! - To go łap! - zaryczał w furii Miller. - To go wasza dostojnoœć sam łap! - krzyknšł z równš furiš Zbrożek. I znów straszliwy wybuch zawisnšł, jakby na nici pajęczej, nad głowami Szwedów i Polaków. Ci ostatni poczęli się cisnšć do Zbrożka, ruszać groŸnie wšsiskami i trzaskać w szable. Wtem gwar, echa strzałów i tętent kilku koni rozległ się na zewnštrz i do stodółki wpadł oficer szwedzkich rajtarów. - Jenerale! - krzyknšł - wycieczka z klasztoru. Górnicy kopišcy minę wybici do nogi! Oddział piechoty rozproszony. - Oszaleję! - wrzasnšł Miller chwytajšc się za włosy peruki - na koń! Po chwili mknęli wszyscy jak wicher ku klasztorowi, aż grudy œniegu sypały się jakgrad spod kopyt koni. Sto jazdy Sadowskiego, pod komendš jego brata, przyłšczyło się do osoby Millera i biegło wpomoc. Po drodze widzieli oddziały piechoty, przerażone, uciekajšce w nieładzie i popłochu, tak bardzo upadły jużserca niezrównanych skšdinšd żołnierzy szwedzkich. Opuszczano nawet szańce, którym żadne nie groziło niebezpieczeństwo. Kilkunastu stratowali pędzšcy oficerowie i rajtarzy. Dopadli wreszcie o staję od fortecy, lecz po to tylko, by na wzniesieniu, widnym jak na dłoni, ujrzeć wracajšcych szczęœliwie do klasztoru napastników. Œpiewy, okrzyki radosne i œmiechy dochodziły od nich do uszu Millera. Pojedynczy przystawali nawet i grozili w stronę sztabu krwawymi szablami. Polacy, znajdujšcy się przy boku szwedzkiego jenerała, poznali samego Zamoyskiego, który osobiœcie przywodził tej wycieczce, a który teraz, dojrzawszy sztab, przystanšł i kłaniał mu się z powagš czapkš. Nie dziwota! Czuł się już bezpieczny pod zasłonš dział fortecznych. Jakoż na wałach zadymiło i żelazne ptastwo kul przeleciało ze straszliwym œwistem między oficerami. Kilku rajtarów zachwiało się na kulbakach i jęk odpowiedział œwistowi. - Pod ogniem jesteœmy, cofać się! - zakomenderował Sadowski. Zbrożek chwycił za cugle Millerowego konia. - Jenerale, cofamy się! Tu œmierć! Miller był jakby odrętwiały, nie odrzekł ni słowa, pozwolił wywieœć się z promienia pocisków. Wróciwszy do swej kwatery, zamknšł się w niej i cały dzień nie chciał nikogo widzieć. Rozmyœlał zapewne o swej sławie Poliocertesa. Tymczasem Wrzeszczowicz wzišł w ręce całš władzę i z niezmiernš energiš poczšł czynić przygotowania do szturmu. Sypano nowe szańce, żołnierze łamali w dalszym cišgu po górnikach skałę dla założenia miny. Ruch goršczkowy trwał w całym obozie szwedzkim; zdawało się, że nowy duch wstšpił w oblegajšcych lub że im œwieże posiłki przybyły. W kilka dni póŸniej wieœć gruchnęła po obozie szwedzkim i sprzymierzonym polskim, że kopacze znaleŸli przechód podziemny, idšcy pod sam koœciół i klasztor, i że tylko od dobrej woli jenerałazależy wysadzić całš twierdzę w powietrze. Radoœć niezmierna ogarnęła znużonych mrozami, głodem i bezowocnš pracš żołnierzy. Okrzyki: "Mamy Częstochowę!... Wysadzimy ten kurnik!" - przebiegały z ust do ust. Rozpoczęły się uczty i pijatyka. Wrzeszczowicz był wszędzie, zachęcał żołnierzy, utrzymywał w wierze, potwierdzał sto razy dziennie wieœć o znalezieniu przechodu, podniecał uczty i hulanki. Echa tej radoœci doszły na koniec i do twierdzy. Wiadomoœć o minach już założonych i gotowych do wybuchu rozbiegła się z szybkoœciš błyskawicy z jednego końca wałów na drugi. Najodważniejsi nawet zlękli się. Niewiasty z płaczem poczęły oblegać mieszkanie przeora, wycišgać ku niemu dzieci, gdy ukazywał się na chwilę, i wołać: - Nie gub niewinnych!... Krew ich spadnie naciebie!... Im kto większym był tchórzem, z tym większš odwagš nacierał teraz na księdza Kordeckiego, by nie narażał na zgubę œwiętego miejsca, stolicy Najœwiętszej Panny. Nastały tak ciężkie chwile i tak bolesne dlanieugiętej duszy owego bohatera w habicie, jakich nigdy dotšd nie bywało. Szczęœciem, że i Szwedzi zaniechali szturmów, aby tym dowodniej okazać oblężonym, że już nie potrzebujš ni kul, ni armat, że doœć im jednš nitkę prochowš zapalić. Lecz dla tych samych powodów przerażenie rosło w klasztorze. W czasie głuchych nocy niektórym najtchórzliwszym wydawało się, że słyszš już pod ziemiš jakieœ szmery, jakieœ ruchy, że Szwedzi sš już pod samymklasztorem. Upadła wreszcie na duchu i znaczna częœć zakonników. Ci, z ojcem Stradomskim na czele, udali się do przeora,by niezwłocznie rokowania o poddanie się rozpoczšł. Z nimi razem poszła większoœć żołnierzy i kilku szlachty. Wówczas ksišdz Kordecki wyszedł na podwórze, a gdy tłum otoczył go œciœniętym kołem, tak mówić poczšł: - Zali nie przysięgliœmy sobie, że do ostatniej kropli krwi bronić œwiętego przybytku będziemy? Zaprawdę, powiadam wam, jeœli prochy nas wyrzucš, to tylko liche ciała nasze, tylko doczesne zwłoki opadnš z powrotem na ziemię, a dusze już nie wrócš... ...Niebo otworzy się nad nimi i tam wejdš wwesele, w szczęœliwoœć, jako morze bez granic. Tam Jezus Chrystus je przyjmie i taMatka Najœwiętsza, i wyjdzie przeciw nich,a one jako pszczoły złote siędš na Jej płaszczu i w œwiatłoœci się zanurzš, i w oblicze Boga patrzeć będš... Tu blask tej œwiatłoœci zaœwitał na twarzy jego, oczy natchnione wzniósł w górę i mówił dalej z powagš i spokojem zaziemskim: - Panie, który œwiatami rzšdzisz, Ty patrzysz w serce moje i wiesz, że nie kłamię temu ludowi mówišc, iż gdybym własnej szczęœliwoœci tylko pragnšł, tedybym ręce wycišgnšł ku Tobie i wołałbym z głębi duszy mojej: "Panie! spraw, aby te prochy były, aby wybuchły, bo w takiej œmierci jest odkupienie win i grzechów, bo jest odpoczynek wieczny, a sługa Twój znużon i spracowan już bardzo..."I któż by nie chciał takiej nagrody za œmierć bez męki, jako mgnienie oka krótkš, jako błyskawica na niebie przemijajšcš, po której wiecznoœć niezmienna, szczęœcie nieprzebrane, radoœćbez końca!... Lecz Ty mi kazałeœ strzec przybytku Twego, więc mi odejœć nie wolno; Tyœ mnie na straży postawił, więc wlałeœ we mnie moc Twojš, i wiem to, Panie, i widzę, i czuję, że choćby złoœć nieprzyjacielska aż pod ów koœciół dotarła, choćby wszystkie prochy i niszczšce saletry pod nim złożono,doœć by mi było je przeżegnać, ażeby nie wybuchły... Tu zwrócił się do zgromadzonych i tak mówił dalej: - Bóg mi dał tę moc, lecz wy zdejmijcie strach z serc waszych! Duch mój przenika ziemię i powiada wam: Kłamiš nieprzyjacielewasi i nie ma prochowych smoków pod koœciołem!... Wy, ludzie trwożliwych serc, wy, w których przestrach wiarę potłumił, nie zasłużyliœcie na to, aby dziœ jeszcze wejœć do królestwa łaski i odpocznienia - więc nie masz prochów pod stopami waszymi! Bóg chce ocalić ten przybytek, aby jako arka Noego unosił się nad potopem klęsk i niedoli, więc w imię Boga poraz trzeci powiadam wam: nie masz prochów pod koœciołem! A gdy w Jego imieniu mówię, kto będzie œmiał mi przeczyć, kto wštpić się jeszcze odważy?...To rzekłszy umilkł i patrzył na tłum zakonników, szlachty i żołnierzy. Lecz takabyła niezachwiana wiara, pewnoœć i siła w jego głosie, że oni milczeli także i nikt nie wystšpił. Przeciwnie, otucha poczęła wstępować w serca, aż na koniec jeden z żołnierzy, chłop prosty, rzekł: - BšdŸ pochwalone imię Pańskie!... Od trzechdni mówiš, iż mogš fortecę wysadzić, czemuż nie wysadzajš? - Chwała Najœwiętszej Pannie! Czemu nie wysadzajš? - powtórzyło kilkanaœcie głosów. Wtem uczynił się dziwny znak. Oto nagle naokół rozległ się szum skrzydeł i całe stada zimowych ptaszyn pojawiły się na podwórzu fortecznym, i coraz nowe nadlatywały z okolicznych ogłodzonych folwarków: więc szare œmieciuszki, trznadle o złotej piersi, ubogie wróble, zielone sikorki, krasne gile poobsiadały załamania dachów, węgły, odrzwia, gzymsy koœcielne; inne kręciły się różnobarwnym wieńcem nad głowš księdza,furkajšc skrzydełkami, œwiegocšc żałoœnie, jakoby o jałmużnę prosiły, i nic nie obawiajšc się ludzi. Zdumieli się na ten widok obecni, a ksišdz Kordecki modlił się przez chwilę, wreszcie rzekł: - Oto ptaszkowie leœni pod opiekę Matki Bożej się udajš, a wy zwštpiliœcie o Jej mocy? Otucha i nadzieja wróciły już do serc, zakonnicy bijšc się w piersi udali się do koœcioła, a żołnierze na mury. Niewiasty wyszły sypać ziarno ptaszętom, które poczęły dziobać je chciwie. Wszyscy tłumaczyli pojawienie się owych drobnych leœnych mieszkańców sobie na pomyœlnoœć, nieprzyjacielowi na szkodę. - Srogie œniegi muszš leżeć, gdy owe ptaszyny już i na wystrzały, i na huk armatni nie uważajš, jeno do zabudowań się cisnš - mówili żołnierze. - A czemu to od Szwedów do nas uciekajš? - Bo i najlichsze stworzenie ma ten dowcip,że nieprzyjaciela od swojego odróżni. - Nie może to być - odrzekł inny żołnierz -przecie i w szwedzkim obozie sš Polacy; aleto znaczy, że tam już głodno być musi i obroków dla koni wcale brakuje. - Znaczy to jeszcze lepiej - mówił trzeci - bo pokazuje się, że co prawiš o tych prochach, to wierutne łgarstwo. - Jakże to? - spytali wszyscy naraz. - Starzy ludzie powiadajš - odrzekł żołnierz - że niech jeno jaki dom ma się zawalić, zaraz jaskółki i wróblowie, gniazda wiosnš pod dachem majšcy, wyprowadzajš się precz na dwa i trzy dni przedtem; taki każda bestia ma rozum, że naprzód wie o niebezpieczeństwie. Owóż, gdyby pod klasztorem były prochy, to by teptaki tu nie przyleciały. - Prawda-li to? - Jako amen w pacierzu! - Chwała Najœwiętszej Pannie! le tedy ze Szwedami! W tej chwili głos tršbki dał się słyszeć przy południowo-zachodniej bramie; wszyscy pobiegli patrzeć, kto przybywa. Był to trębacz szwedzki, który przywiózł list z obozu. Zakonnicy zgromadzili się zaraz w definitorium. List był od Wrzeszczowicza i oznajmiał, iż jeœli twierdza nie podda się do jutra, zostanie w powietrze wysadzona. Lecz ci nawet, którzy poprzednio upadli podbrzemieniem bojaŸni, nie uwierzyli teraz temu wezwaniu. - Próżne to strachy! - wołali razem księża iszlachta. - Napiszmy im tedy, żeby nas nie żałowali. Niech wysadzajš! I istotnie odpisano w ten sposób. Tymczasem żołnierze, którzy zgromadzili się przy trębaczu, odpowiadali również œmiechem na jego ostrzeżenia. - Dobrze! - mówili mu. - Czemu macie nas szczędzić? Prędzej pójdziem do nieba! Ten zaœ, który wręczał posłańcowi list z odpowiedziš, rzekł mu: - Nie traćcie próżno słów i czasu!... Samych was nędza gryzie, a nam, chwała Bogu, na niczym nie zbywa. Ptaki nawet od was uciekajš. W ten sposób spełzł na niczym ostatni fortel Wrzeszczowicza. A gdy upłynšł jeszcze dzień, okazało się zupełnie dowodnie, jak czczymi były obawyoblężonych, i spokój powrócił w klasztorze.Nazajutrz zacny mieszczanin częstochowski, Jacek Brzuchański, podrzucił znowu list ostrzegajšcy o szturmie, lecz zarazem o wyruszeniu Jana Kazimierza ze Œlšska i o powstaniu całej Rzeczypospolitej przeciw Szwedom. Zresztšmiał to być, według wieœci kršżšcych za murami, szturm ostatni. Brzuchański podrzucił list wraz z workiem ryb dla księży na Wilię, a zbliżył się do murów przebrany za szwedzkiego żołnierza. Na nieszczęœcie, poznano go i schwytano. Miller kazał go rozcišgnšć na torturach, lecz starzec miał w czasie mšk widzenia niebieskie i uœmiechał się słodko jak dziecię, a zamiast bólu malowała się na jego twarzy niewysłowiona radoœć. Jenerałsam był obecny przy katuszy, jednakże zeznań żadnych z męczennika nie wydobył; wydobył tylko rozpaczliwe przekonanie, że tych ludzi nic nie zachwieje, nic ich nie złamie, i zniechęcił się do reszty. Tymczasem nadeszła stara żebraczka Kostucha z listem od księdza Kordeckiego, proszšcym pokornie, aby zawieszono ; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żÁPYcŠtcĂv cē*< cĹĎ7Ş8szturm na czas nabożeństwa w dniu BożegoNarodzenia. Straże i oficerowie przyjęli żebraczkę ze œmiechami i z uršganiem z takiego posła, lecz ona wręcz im odrzekła:- Nikt inny nie chciał pójœć, bo wy posłów jako zbóje traktujecie, a ja się za kawałekchleba podjęła... Niedługo mi już na œwiecie, więc się was nie boję, a jeœli nie wierzycie, to macie mnie w ręku. Lecz nie uczyniono jej nic złego. Co więcej,Miller, pragnšc raz jeszcze drogi zgody próbować, przystał na żšdanie przeora; przyjšł nawet okup za nie domęczonego Jacka Brzuchańskiego; odesłał za jednš drogš i owš częœć srebra znalezionego przez pachołków szwedzkich. To ostatnie uczynił na złoœć Wrzeszczowiczowi, który po chybionym fortelu z minami w nowš popadł niełaskę. Przyszedł wreszcie wieczór wigilijny. O pierwszej gwiaŸdzie zamigotały œwiatła i œwiatełka w całej fortecy. Noc była spokojna, mroŸna, lecz pogodna. Szwedzcy żołnierze, kostniejšc z zimna na szańcach,spoglšdali z dołu na czarne mury niedostępnej fortecy i na myœl przychodziłyim ciepłe, mchami utkane chaty skandynawskie, żony, dzieci, choinowe drzewka płonšce od œwieczek, i niejedna żelazna pierœ wezbrała westchnieniem, żalem, tęsknotš, rozpaczš. A w twierdzy, przy stołach okrytych sianem, oblężeni łamali się opłatkami. Cicha radoœć płonęła na wszystkich twarzach, bo każdy miał przeczucie, pewnoœć prawie, że czasy niedoli minš już rychło. - Jutro szturm jeszcze, ale to już ostatni -powtarzali sobie księża i żołnierze. - Komu Bóg œmierć zapisze, niech dziękuje, że przedtem nabożeństwa zażyć mu pozwoli i tym pewniej bramy niebieskie mu otworzy, bo kto w dzień Bożego Narodzenia za wiaręzginie, ten do chwały przyjęty być musi. Życzyli sobie tedy wzajem pomyœlnoœci, długich lat lub niebieskiej korony i taka ulgaspadła na wszystkie serca, jakby już biedaminęła. A było przy przeorze jedno krzesło próżne, przed nim stał talerz, na którym bielała paczka opłatków, niebieskš wstšżeczkš obwišzana. Gdy wszyscy zasiedli, owego zaœ miejsca nikt nie zajšł, pan miecznik rzekł: - Widzę, ojcze wielebny, że starym zwyczajem i dla zagórskich panów miejsce gotowe? - Nie dla zagórskich to panów - odrzekł ksišdz Augustyn - ale dla wspomnienia owego młodzieniaszka, któregoœmy jak syna wszyscy kochali, a którego dusza patrzy teraz z uciechš na nas, żeœmy pamięć wdzięcznš o nim zachowali. - Dla Boga - rzekł miecznik sieradzki - lepiej teraz jemu niż nam! Słusznš winniœmy mu wdzięcznoœć! Ksišdz Kordecki miał łzy w oczach, a pan Czarniecki ozwał się: - O mniejszych w kronikach piszš. Jeœli mi Bóg życia pozwoli, a ktokolwiek spyta mnie póŸniej, który był między wami żołnierz starożytnym bohaterom równy, powiem: Babinicz. - On się nie nazywał Babinicz - odrzekł ksišdz Kordecki. - Jak to, nie nazywał się Babinicz? - Od dawna wiedziałem jego prawdziwe nazwisko, ale pod tajemnicš spowiedzi... I dopiero, wychodzšc przeciw owej kolubrynie, rzekł mi: "Jeœli zginę, niechajżewiedzš, ktom jest, ażeby uczciwa sława przy moim nazwisku została i dawne grzechy starła". Poszedł, zginšł, więc teraz mogę waćpanom powiedzieć: to był Kmicic! - Ów litewski przesławny Kmicic? - zakrzyknšł porwawszy się za czuprynę panCzarniecki. - Tak jest! Tak łaska boża zmienia serca! - Dla Boga! Teraz rozumiem, że on się podjšł tej wyprawy! Teraz rozumiem, skšd się taka fantazja w nim brała, skšd ta odwaga, którš wszystkich przewyższał! Kmicic, Kmicic! ów straszny Kmicic, któregoLitwa sławi! - Inaczej go odtšd sławić będzie nie tylko Litwa, ale cała Rzeczpospolita. - On to nas pierwszy ostrzegł przed Wrzeszczowiczem! - Z jego to przyczyny bramyœmy doœć wczeœnie zamknęli i przygotowania uczynili! - On pierwszego Szweda z łuku ustrzelił. - A ilu ich z armat napsuł! A de Fossisa kto położył? - A owa kolubryna! Jeœli nam nie strach jutrzejszego szturmu, któż to sprawił? - Niechże każdy z czciš wspomina i wysławia, gdzie może, imię jego, ażeby sprawiedliwoœć się stała - rzekł ksišdz Kordecki - a teraz: "Wieczny odpoczynek racz mu dać, Panie!" - "A œwiatłoœć wiekuista niechaj mu œwieci!" - odpowiedział jeden chór głosów.Lecz pan Czarniecki długo nie mógł się uspokoić i myœl jego ustawicznie zwracała się do Kmicica: - To mówię waszmoœciom - rzekł - było w nim coœ takiego, że choć jak prosty żołnierz służył, zaraz komenda sama mu do ršk właziła. Aż mi dziwno było, że ludzie mimo woli słuchali takiego młodzika...W rzeczy, na onej baszcie on komenderował i ja sam go słuchałem. Gdybym to choć był wiedział, że to Kmicic! - Wszelako dziwno mi to - rzekł pan miecznik sieradzki - że Szwedzi nie pochwalili się jego œmierciš. Ksišdz Kordecki westchnšł: - Musiały go prochy na miejscu rozerwać! - Dałbym sobie rękę ucišć, żeby żył! - krzyknšł pan Czarniecki. - Ale żeby taki Kmicic pozwolił się prochom wysadzić!... - Dał swoje życie za nasze! - odrzekł ksišdz Kordecki. - To pewno - odpowiedział miecznik - że gdyby ta kolubryna leżała na szańcu, nie myœlałbym tak wesoło o jutrze. - Jutro Bóg nam da nowe zwycięstwo! - rzekł ksišdz Kordecki - albowiem arka Noego nie może zginšć w potopie! Tak oni ze sobš rozmawiali przy Wilii, a potem porozchodzili się, zakonnicy do koœcioła, żołnierze na cichy postój i strażowanie przy bramach i murach. Lecz wielka czujnoœć była zbyteczna; i w szwedzkim obozie panowała niezamšcona spokojnoœć. Sami oni oddali się spoczynkowiirozmyœlaniom, bo i dla nich zbliżało się najuroczystsze ze œwišt. Noc była także uroczysta. Roje gwiazd œwieciły na niebie, mienišc się różowo i błękitno. Blask księżyca barwił na zielono całuny œnieżne, rozcišgnięte między fortecš a nieprzyjacielskim obozem. Wiatr nie wiał i taka była cisza, jakiej od poczštku oblężenia pod tym klasztorem nie bywało. O północy żołnierze szwedzcy usłyszeli płynšce łagodnie z wyniosłoœci tony organów, potem głosy ludzkie dołšczyły się do nich, potem dŸwięki dzwonów i dzwonków. Wesele, otucha i wielki spokój były w tych dŸwiękach, i tym większe zwštpienie, tym większe uczucie niemocy œcisnęło serca szwedzkie. Żołnierze polscy spod komendy Zbrożka i Kalińskiego, nie pytajšc o pozwolenie, podeszli pod same mury. Nie puszczono ich do œrodka, w obawie jakowej zasadzki, którš noc mogła ułatwić, lecz pozwolono stać blisko przy murach. Oni też zebrali się całš gromadš. Jedni poklękali na œniegu, inni kiwali żałoœnie głowami, wzdychajšc nad własnš dolš, albo bili się w piersi œlubujšc sobie poprawę, a wszyscy słuchaliz rozkoszš i ze łzami w oczach muzyki i pieœni, wedle starożytnego zwyczaju œpiewanych. Tymczasem strażnicy na murach, którzy niemogli być w koœciele, chcšc sobie owš stratę wynagrodzić, poczęli także œpiewać iwkrótce rozległa się po całym okręgu murów kolęda: W żłobie leży, Któż pobieży Kolędować małemu... Nazajutrz po południu huk dział zgłuszył na nowo wszystkie inne odgłosy. Szańce, ile ich było, zadymiły naraz, ziemia drżaław posadach, leciały po staremu na dach koœcielny ciężkie faskule i bomby, i granaty, i pochodnie w rury oprawne, lejšce deszcz roztopionego ołowiu, i pochodnie bez oprawy, i sznury, i szmaty. Nigdy huk nie był tak nieustajšcy, nigdy dotšd taka fala ognia i żelaza nie zwaliła się na klasztor, lecz między działami szwedzkimi nie było owej kolubryny, która sama jedna mogła pokruszyć mur i wyłomypotrzebne do ataku uczynić. Zresztš oblężeni tak już przywykli do ognia,tak każdy wiedział, co mu czynić należy, żebez komendy obrona szła zwykłym trybem.Na ogień odpowiadano ogniem, na pocisk pociskiem, jeno wymierzonym trafniej, bo spokojniej. Pod wieczór wyjechał Miller, aby przy ostatnich błyskach zachodzšcego słońca skutki dobrze obejrzeć, i wzrok jego padł na wieżę rysujšcš się spokojnie na tle błękitu. - Ten klasztor wieki wieków stać będzie! - zakrzyknšł w uniesieniu. - Amen! - odpowiedział spokojnie Zbrożek.Wieczorem zebrała się znów w jeneralnej kwaterze narada, jeszcze posępniejsza niż zwykle. Zagaił jš sam Miller. - Szturm dzisiejszy - rzekł - żadnych nie przyniósł rezultatów. Prochy nasze się kończš, lud zmarniał w połowie, reszta, zniechęcona, klęski, nie zwycięstwa, wyglšda. Zapasów już nie mamy, posiłków nie możem się spodziewać. - A klasztor jako pierwszego dnia oblężenia nienaruszony stoi! - dodał Sadowski. - Co nam pozostaje? - Hańba... - Odebrałem rozkazy - rzekł jenerał - bymprędzej kończył lub odstšpił i szedł do Prus. - Co nam pozostaje?... - powtórzył ksišżę Heski. Wszystkie oczy zwróciły się na Wrzeszczowicza, ten zaœ rzekł: - Ratować honor! Œmiech krótki, urywany, podobniejszy do zgrzytu zębów, wydobył się z ust Millera, którego Poliocertesem zwano. - Pan Wrzeszczowicz chce nas nauczyć, jakwskrzeszać zmarłych - rzekł. Wrzeszczowicz udał, że nie słyszy. - Honor uratowali tylko polegli - rzekł Sadowski. Miller poczšł tracić zimnš krew. - I ten klasztor stoi tam jeszcze?... Ta Jasna Góra, ten kurnik?!... I ja go nie zdobyłem?!... I my odstępujemy?... Czyli to sen, czy mówię na jawie?... - Ten klasztor, ta Jasna Góra stoi tam jeszcze - powtórzył słowo w słowo ksišżęHeski - i my odstępujemy... pobici!... Nastała chwila milczenia; zdawało się, że wódz i jego podwładni znajdujš dzikš rozkosz w rozpamiętywaniu własnego upokorzenia i wstydu. Wtem Wrzeszczowicz głos zabrał i mówił z wolna i dobitnie: - Nieraz trafiało się - rzekł - we wszystkich wojnach, że oblężona forteca okupowała się oblegajšcym, a wówczas ci odchodzili jak zwycięzcy, bo kto składa okup, ten tym samym zwyciężonym się uznaje. Oficerowie, którzy z poczštku ze wzgardš ilekceważeniem słuchali słów mówišcego, teraz poczęli słuchać uważnie. - Niech ten klasztor złoży nam jakikolwiek okup - mówił dalej Wrzeszczowicz - wówczas nikt nie powie, żeœmy go zdobyć nie mogli, jeno żeœmy nie chcieli. - Ale czy oni się zgodzš? - spytał ksišżę Heski. - Mojš głowę w zakład stawię - odparł Weyhard - i więcej nad to: mój honor żołnierski! - Może to być! - rzekł nagle Sadowski. - Mamy doœć tego oblężenia my, ale majš go doœć i oni. Co wasza dostojnoœć o tym myœli? Miller zwrócił się do Wrzeszczowicza: - Niejednš ciężkš, cięższš niż kiedykolwiek w życiu chwilę przebyłem z przyczyny waszych rad, panie hrabio, jednak za tę ostatniš dziękuję i wdzięcznoœć zachowam. Wszystkie piersi lżej odetchnęły. Rzeczywiœcie, nie mogło już chodzić o nic innego jak o wycofanie się z honorem. Nazajutrz, w dzień œwiętego Szczepana, oficerowie zgromadzili się co do jednego, aby wysłuchać odpowiedzi księdza Kordeckiego na list Millera, który obejmował propozycję okupu, a był wysłany od rana. Przyszło długo czekać. Miller udawał wesołoœć, ale przymus był widoczny w jego twarzy. Nikt z oficerów nie mógł usiedzieć na miejscu. Wszystkie serca biły niespokojnie. Ksišżę Heski i Sadowski stali pod oknem, rozmawiajšc z cicha. - Co waszmoœć myœlisz? zgodzš się? - zapytał pierwszy. - Wszystko za tym mówi, że się zgodzš. Ktoby nie chciał pozbyć się tak straszliwego bšdŸ co bšdŸ niebezpieczeństwa za cenę kilkunastu tysięcy talarów, zwłaszcza że mnisi œwiatowych ambicyj i żołnierskich honorów nie majš, a przynajmniej mieć nie powinni. Boję się tylko, czy jenerał za wiele nie zażšdał. - Ile zażšdał? - Czterdzieœci tysięcy talarów od mnichów, a dwadzieœcia od szlachty. No! ale w najgorszym razie będš się chcieli potargować. - Ustępujmy, na Boga, ustępujmy! Gdybym wiedział, że nie majš pieniędzy, wolałbym im ze swoich pożyczyć, byle chociaż z pozorem honoru pozwolili nam odejœć. - A ja powiem waszej ksišżęcej moœci, że lubo tym razem uznaję radę Wrzeszczowicza za dobrš i wierzę w to, żesię okupiš, taka mnie goršczka trawi, że wolałbym dziesięć szturmów niż to oczekiwanie. - Uf! masz waszmoœć słusznoœć. Ale ten Wrzeszczowicz jednak... może zajœć wysoko... - Choćby na szubienicę. Rozmawiajšcy nie odgadli. Hrabiego Weyharda Wrzeszczowicza czekał bowiem gorszy los nawet od szubienicy. Lecz tymczasem huk wystrzałów przerwałim dalszš rozmowę. - Co to jest? strzały z fortecy?! - krzyknšł Miller. I zerwawszy się jak opętany, wybiegł z izby. Wybiegli za nim wszyscy i poczęli nasłuchiwać. Odgłos regularnych salw dochodził istotnie z fortecy. - Dla Boga! jakie to może mieć znaczenie?... Bijš się w œrodku czy co?! - wołał Miller - nie rozumiem! - Ja to waszej dostojnoœci wytłumaczę - rzekł Zbrożek - dziœ œwięty Szczepan, imieniny panów Zamoyskich, ojca i syna, na ich to czeœć strzelajš. Wtem i okrzyki wiwatowe doszły z fortecy,a za nimi nowe salwy. - Doœć majš prochów! - rzekł ponuro Miller.- To nowa dla nas wskazówka. Lecz los nie oszczędził mu i drugiej, bardziej bolesnej wskazówki. Oto żołnierze szwedzcy tak już byli zniechęceni i na duchu upadli, że na odgłos strzałów fortecznych oddziały pilnujšce najbliższychszańców opuœciły je w popłochu. Miller widział cały jeden regiment wybornych strzelców smalandzkich, który w zamieszaniu schronił się aż pod jego kwaterę; słyszał także, jak oficerowie powtarzali między sobš na ten widok: - Czas, czas, czas odstšpić! Lecz powoli uspokoiło się wszystko - jedno wrażenie pognębiajšce zostało. Wódz, a za nim podkomendni weszli znów do izby i czekali, czekali niecierpliwie; nawet nieruchoma aż dotšd twarz Wrzeszczowiczazdradzała niepokój. Na koniec brzęk ostróg rozległ się w sieni i wszedł trębacz, cały zarumieniony od mrozu, z wšsami okrytymi szronem oddechu. - OdpowiedŸ z klasztoru! - rzekł oddajšc sporš paczkę, obwiniętš w chustkę kolorowš, zwišzanš sznurkiem. Millerowi drżały nieco ręce i wolał przecišć sznurek puginałem niż odwišzywaćgo z wolna. Kilkanaœcie par oczu utkwionychbyło nieruchomie w paczkę, oficerowie oddech wstrzymali. Jenerał odwinšł jeden skład chusty, drugi,trzeci i odwijał coraz spieszniej, aż wreszcie na stół wypadła paczka opłatków. Wówczas pobladł i choć nikt nie potrzebował objaœnienia, co znajdowało sięw chustce, rzekł: - Opłatki!... - Nic więcej? - spytał ktoœ z tłumu. - Nic więcej - odpowiedział jak echo jenerał. Nastała chwila milczenia, przerywana tylkogłoœnymi oddechami, czasem też rozległ się zgrzyt zębów, czasem trzaœnięcie rapierem. - Panie Wrzeszczowicz - rzekł wreszcie Miller strasznym i złowrogim głosem. - Nie ma go już! - odpowiedział jeden z oficerów. I znów nastało milczenie. Natomiast w nocy zapanował ruch w całymobozie. Ledwie œwiatła dzienne zagasły, słychać było głosy komendy, przebieganie znacznych oddziałów jazdy, odgłos regularnych kroków piechoty, rżenie koni, skrzyp wozów, głuchy turkot dział, zgrzytanie żelastwa, dŸwięk łańcuchów, szum, gwar i wrzenie. - Czy nowy szturm na jutro? - mówili strażnicy przy bramach. Lecz nie mogli nic widzieć, bo z wieczora niebo zawlokło się chmurami i poczšł padaćœnieg obfity. Gęste jego płaty przesłaniały œwiat. Około pištej w nocy wszystkie odgłosy ucichły, lecz œnieg padał coraz gęstszy. Na murach i blankach wież tworzył nowe mury, nowe blanki. Pokrył cały klasztor i koœciół, jakby go chciał ukryć przed wzrokiem najezdników, otulić i osłonić przed ognistymi pociskami. Na koniec poczęło szarzeć i dzwonek ozwał się już na jutrznię, gdy żołnierze strażujšcy przy południowej bramie usłyszeli parskanie konia. Przed bramš stał chłop, cały zasypany œniegiem; za nim widać było na wjazdowej drodze niskie, małe sanki drewniane, zaprzężone w chudš i poszerszeniałš szkapę. Chłop poczšł "zabijać" ręce, przestępować z nogi na nogę i wołać: - Ludzie, a otwórzcie tam! - Kto żywie? - zapytano z murów. - Swój, ze Dzbowa!... Przywiozłem dobrodziejom zwierzynę. - A jakże cię to Szwedy puœcili? - Jakie Szwedy? - Którzy koœciół oblegajš. - Oho, nie masz już nijakich Szwedów! - Wszelki duch Boga chwali! Odeszli? - Juże za nimi i œlady zasypało! Wtem gromady łyczków i chłopów zaczerniały na drodze: jedni jechali konno, drudzy szli piechotš, były i niewiasty, a wszyscy z daleka już wołać poczęli: - Nie masz Szwedów! nie masz! - Poszli do Wielunia! - Otwórzta tam bramy! Ni człeka w obozie! - Szwedzi odeszli! Szwedzi odeszli! - poczęto wołać na murach i wieœć piorunem ; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żĆPe,ÇľÝc€Č’ŮcÉk$+cʖ2ŕ Vrozbiegła się w okršg. Żołnierze dopadli dzwonów i uderzyli we wszystkie jakby na alarm. Kto żył, wypadałz cel, mieszkań, z koœcioła. Wieœć brzmiała cišgle. Podwórzec zaroił się zakonnikami, szlachtš, żołnierstwem, niewiastami i dziećmi. Radosne okrzyki rozległy się dokoła. Jedni wypadali na mury, aby pusty obóz obejrzyć, inni wybuchali œmiechem lub szlochaniem. Niektórzy nie chcieli wierzyć jeszcze; lecz napływały coraz nowe gromady tak chłopstwa, jako i mieszczaństwa. Szli tedy z miasta Częstochowy i z wiosek okolicznych, i z lasów pobliskich, gwarno, wesoło i ze œpiewaniem. Krzyżowały się coraz nowe wieœci; każdy widział odchodzšcych Szwedów i opowiadał, dokšd odchodzili. W kilka godzin póŸniej pełno było ludzi na pochyłoœci i na dole pod górš. Bramy klasztoru otwarły się szeroko, jako zwyczajnie bywały przed wojnš otwarte, jeno wszystkie dzwony biły, biły, biły... a owe głosy tryumfu leciały w dal i słyszałaje cała Rzeczpospolita. Œnieg zasypywał cišgle œlady Szwedów. O południu dnia tego koœciół był tak nabity, że jako na brukowanych ulicach miejskich kamień leży jeden obok drugiego, tak tam głowa była przy głowie. Sam ksišdz Kordecki miał mszę dziękczynnš, a tłumom ludzkim zdawało się, że to biały anioł jš odprawia. I zdawało się także, że duszę wyœpiewa w tej wotywie lub że z dymami kadzideł uniesie się ku górze i rozwieje Bogu na chwałę. Huk dział nie wstrzšsał już murów ani szyb w oknach, nie zasypywał kurzawš ludu, nie przerywał modlitw ani tej dziękczynnej pieœni, którš wœród uniesienia i płaczu powszechnego zaintonował œwięty przeor: Te Deum laudamus!... Rozdział 20 Kmicica i Kiemliczów szparko konie niosły do granicy œlšskiej. Jechali ostrożnie, by się z jakim podjazdem szwedzkim nie spotkać, bo jakkolwiek chytrzy Kiemlicze mieli "passy", wydane przez Kuklinowskiego, a podpisane przez Millera, jednakże żołnierzy, nawet zaopatrzonych wpodobne dokumenta, poddawano zwykle badaniu, takie badanie zaœ mogło Ÿle wypaœć dla pana Andrzeja i jego towarzyszów. Jechali więc pospiesznie, by granicę przejœć jak najprędzej i w głšb cesarskiego kraju się zasunšć. Same brzegigraniczne nie były także od "grasantów" szwedzkich bezpieczne, a częstokroć i całeoddziały rajtarów zapuszczały się na Œlšsk, by imać tych, którzy się do Jana Kazimierza przebierali. Ale Kiemlicze, przez czas postoju pod Częstochowš zatrudnieni ustawicznie łowami na pojedynczych Szwedów, przeznali już na wskróœ całš okolicę, wszystkie graniczne drogi, œcieżki iprzechody, na których połów bywał najobfitszy, i byli jakby we własnym kraju.Przez drogę opowiadał stary Kiemlicz panu Andrzejowi, co słychać w Rzeczypospolitej,pan Andrzej zaœ, zamknięty przez tak długiczas w fortecy, słuchał tych nowin chciwie i o bólu własnym zapomniał, gdyż były one nader dla Szwedów niepomyœlne i zwiastowały bliski już koniec panowania szwedzkiego w Polsce. - Wojsko już sobie przykrzy szwedzkš fortunę i szwedzkš kompanię - mówił staryKiemlicz - a co dawniej żołnierze gardłem hetmanom grozili, gdyby się nie chcieli ze Szwedem połšczyć, tak teraz sami do pana Potockiego instancję wnoszš i deputację wysyłajš, żeby Rzeczpospolitę z opresji ratował, przysięgajšc wszyscy do gardła przy nim stać. Niektórzy też pułkownicy naswojš rękę poczęli Szwedów podjeżdżać. - Którenże pierwszy poczšł? - Jest pan Żegocki, starosta babimostski, z panem Kuleszš. Ci w Wielkopolsce rozpoczęlii znacznie Szwedów konfundujš; siła mniejszych oddziałów jest w całym kraju, ale nazwisk przywódców ciężko wiedzieć, gdyż oni umyœlnie ich nie powiadajš, a to dlatego, by swoje rodziny i substancje od pomsty szwedzkiej uchronić. Z wojska pierwszy się podniósł ten pułk, któremu pan Wojniłłowicz pułkownikuje. - Gabriel?... Toż to mój krewny, chociaż go nie znam! - Szczery to żołnierz. On to partię zdrajcy Prackiego starł, która Szwedom służyła, i samego rozstrzelał, a teraz ku górom srogim poszedł, które za Krakowem leżš; tam oddział szwedzki zniósł i góralów ratował, w ucisku od Szwedów będšcych... - To zaœ i górale Szwedów już bijš? - Oni najpierwsi zaczęli; jeno, jako to głupie chłopstwo, chcieli zaraz Kraków siekierkami odbierać, których jenerał Duglas rozprószył, gdyż oni w równinach eksperiencji żadnej nie majš, ale co w góryza nimi kilka partii posłali, to z tych żaden człowiek nie wrócił. Teraz pan Wojniłłowicz one chłopstwo wspomógł, sam zaœ do pana marszałka do Lubowli poszedł i z jego się wojskami połšczył. - Zali pan marszałek Lubomirski przeciw Szwedom stoi? - Różnie o nim gadali, że się i na tę, i na tę stronę namyœlał, ale jak już poczęto w całym kraju na koń siadać, tak i on się na Szwedów zawzišł. Możny to pan i siła złego może im uczynić! Sam on jeden mógłby z królem szwedzkim wojować. Powiadajš też ludzie, że do wiosny ani jednego Szweda w Rzeczypospolitej nie będzie... - Da Bóg, że się to stanie! - Jakże ma być inaczej, wasza miłoœć, skoro za oblężenie Częstochowy wszyscy się przeciw nim zawzięli. Wojsko się buntuje, szlachta bije ich już, gdzie może, chłopstwo się w kupy zbiera, a do tego Tatarzy idš, idzie chan własnš osobš, któryChmielnickiego i Kozaków pobił i obiecał ichze szczętem zetrzeć, chyba że na Szwedówruszš. - Ale i Szwedzi majš jeszcze znacznych stronników między panami a szlachtš? - Ten się ich jeno trzyma, kto musi, a i tacy pory tylko wyczekujš. Jeden ksišżę wojewoda wileński szczerze do nich przystšpił, toteż na złe mu to wyszło. Kmicic aż konia wstrzymał i jednoczeœnie za bok się uchwycił, bo go ból srogi przeszył. - Na Boga! - zawołał stłumiwszy jęk - gadajże mi, co się z Radziwiłłem dzieje? Zali cišgle siedzi w Kiejdanach? - Bramo z koœci słoniowej! - rzekł stary - tyle ja wiem, co ludzie gadajš, a Bóg wie, czego nie gadajš. Mówiš jedni, że ksišżę wojewoda już nie żywie, inni, że się jeszcze panu Sapieże broni, ale ledwie tchnie. Podobno na Podlasiu się ze sobš mocowali i pan Sapieha zmógł, bo Szwedzi nie mogli księcia wojewody ratować... Terazprawiš, że w Tykocinie przez pana Sapiehę oblężon i że już po nim. - Chwała Bogu! Zacni tryumfujš nad zdrajcami!... Chwała Bogu! Chwała Bogu! Kiemlicz popatrzył spode łba na Kmicica i sam nie wiedział, co ma myœleć. Przecie wiadomo było w całej Rzeczypospolitej, że jeżeli Radziwiłł zatriumfował z poczštku nad swymi własnymi wojskami i nad szlachtš, która szwedzkiego panowania nie chciała, to stało się to w znacznej częœci dzięki Kmicicowi i jego ludziom. Lecz z tš myœlš stary nie zdradził się przed swym pułkownikiem i jechali dalej w milczeniu. - A co się dzieje z księciem koniuszym? - spytał wreszcie pan Andrzej. - Nie słyszałem o nim nic, wasza miłoœć - odrzekł Kiemlicz. - Może jest w Tykocinie, a może u elektora. Teraz tam wojna i król szwedzki osobš własnš do Prus wyruszył, a my tymczasem naszego pana wyglšdamy. Daj go Bóg! bo niechby się tylko pokazał, wszyscy by co do jednego człeka przy nim stanęli i wojsko by zaraz Szwedów opuœciło. - Pewnież tak? - Wasza miłoœć! ja wiem tylko to, co ci żołnierze mówili, którzy ze Szwedami pod Częstochowš stać musieli. Jest tam grzecznej jazdy na kilka tysięcy pod panem Zbrożkiem, pod panem Kalińskim i innymi pułkownikami. Œmiem powiedzieć waszej miłoœci, że żaden tam z dobrej woli nie służy, chyba grasanci Kuklinowskiego, bo cichcieli się skarbami jasnogórskimi obłowić. Ale co zacni żołnierze, to tylko lamentowaliijeden przed drugim narzekał: "Doœć nam tej służby żydowskiej! Niech jeno pan nasznogš granicę przestšpi, wraz szable na Szwedów obrócimy, ale póki go nie ma, jak nam poczynać? gdzie iœć?" Tak oni narzekali, a po innych pułkach, które sš pod hetmanami, gorzej jeszcze. To wiem pewno, bo przyjeżdżali od nich deputaci do pana Zbrożka z namowami i tam sekretnie po nocach radzili, o czym Miller nie wiedział, chociaż i on czuł, że Ÿle koło niego. - A ksišżę wojewoda wileński w Tykocinie oblężon? - spytał pan Andrzej. Kiemlicz znów spojrzał niespokojnie na Kmicica, bo pomyœlał, że go chyba goršczkachwyta, skoro dwa razy każe sobie jednę i tęż samš wiadomoœć powtarzać, o której dopiero co była mowa - jednakże odpowiedział: - Oblężon przez pana Sapiehę. - Sprawiedliwe sšdy boże! - rzekł Kmicic. - On, który mógł potęgš z królami się równać!... Niktże przy nim nie został? - W Tykocinie jest załoga szwedzka. A przyosobie księcia wojewody tylko się pono trochę dworzan co wierniejszych zostało. Kmicica pierœ napełniła się radoœciš. Bał się pomsty strasznego magnata nad Oleńkš,a chociaż zdawało mu się, że tej pomœcie pogróżkami swymi zapobiegł, cišgle przecietrapiła go ta myœl, że lepiej i bezpieczniej byłoby Oleńce i wszystkim Billewiczom mieszkać w lwiej jamie niż w Kiejdanach, pod rękš księcia, który nigdy nikomu nie przebaczył. Teraz jednak, gdy on upadł, musieli tym samym przeciwnicy jego tryumfować; teraz, gdy go pozbawiono sił,znaczenia, gdy był panem jednego tylko lichego zameczku, w którym życia własnego i wolnoœci bronił, nie mógł przecie myœleć o zemœcie; ręka jego przestała ciężyć nad nieprzyjacioły. - Chwała bšdŸ Bogu! chwała bšdŸ Bogu! - powtórzył Kmicic. I tak miał głowę zaprzštniętš tš zmianš radziwiłłowskich losów i tym, co się przezcały czas jego pobytu w Częstochowie zdarzyło, i tym, gdzie jest ta, którš pokochało jego serce, i tym, co się z niš stało - że po raz trzeci spytał Kiemlicza: - Mówisz tedy, że ksišżę złaman? - Złaman ze szczętem - odpowiedział stary.- Czy wasza miłoœć nie chory? - Bok jeno piecze. Nic to! - odrzekł Kmicic. I znów jechali w milczeniu. Strudzone koniezwalniały stopniowo kroku, aż wreszcie poczęły iœć stępa. Jednostajny ruch ten uœpił znużonego na œmierć pana Andrzeja - i spał długo, kiwajšc się na kulbace. Zbudziło go dopiero białe œwiatło dzienne. Obejrzał się ze zdziwieniem dokoła, bo zdało mu się w pierwszej chwili, że wszystko, co tej nocy przeszedł, to był tylko sen; wreszcie spytał: - To wy, Kiemlicze? My spod Częstochowy jedziem? - A jakże, wasza miłoœć! - A gdzie jesteœmy? - Oho! już w Œlšsku. Już nas tu Szwedzi nie dostanš! - To dobrze! - rzekł Kmicic oprzytomniawszy zupełnie. - A gdzie nasz miłoœciwy król rezyduje? - W Głogowej. - Tam też pojedziemy panu do nóg się pokłonić, służby ofiarować. Ale słuchaj no,stary! - Słucham, wasza miłoœć! Lecz Kmicic zamyœlił się i nie od razu mówić poczšł. Widocznie coœ w głowie układał, wahał się, rozważał, na koniec rzekł: - Nie może być inaczej! - Słucham, wasza miłoœć! - powtórzył Kiemlicz. - Ni królowi, ni nikomu z dworskich nie pisnšć, ktom jest!... Zwę się Babinicz, a jedziem z Częstochowy. O kolubrynie i o Kuklinowskim możecie mówić... Ale nazwiskamego nie wspominać, żeby tam moich intencyj na wspak nie wzięto i za zdrajcę mnie nie poczytano, bom ja w zaœlepieniu księciu wojewodzie wileńskiemu służył i jeszcze mu pomagał, o czym na dworze mogli słyszeć. - Panie pułkowniku! Po tym, czego wasza miłoœć pod Częstochowš dokonał... - A kto da œwiadectwo, że to prawda, póki klasztor oblężony? - Stanie się wedle rozkazu. - Nadbieży czas, że prawda na wierzch wyjdzie - rzekł jakby do siebie Kmicic - alepierwej musi się pan nasz miłoœciwy sam przekonać... On też da mi póŸniej œwiadectwo! Na tym urwała się rozmowa. Tymczasem uczynił się dzień zupełny. Stary Kiemlicz poczšł œpiewać godzinki, a Kosma i Damian wtórowali mu basem. Droga była ucišżliwa, bo mróz trzymał trzaskajšcy, a przy tym ustawicznie zatrzymywano na drodze jadšcych i wypytywano o nowiny, zwłaszcza zaœ o to, czy Częstochowa bronisię jeszcze. Kmicic odpowiadał, że się bronii obroni, lecz pytaniom nie było końca. Goœcińce roiły się od podróżnych, gospody wszędzie po drodze pozajmowane. Jedni chronili się w głšb kraju z pogranicznych ziem Rzeczypospolitej przed uciskiem szwedzkim, drudzy pomykali ku granicom powieœci z kraju; raz w raz spotykano szlachtę, która majšc doœć Szwedów jechała, tak jak i Kmicic, służby wygnanemu panu ofiarować. Czasem trafiały się i poczty pańskie, czasem większe lub mniejsze oddziały żołnierzy z tych wojsk, które bšdŸ to dobrowolnie, bšdŸ na mocy układów ze Szwedami przeszły granice, jak na przykład wojska pana kasztelana kijowskiego. Wieœci z krajujuż były ożywiły nadzieje tych exulów i wielu gotowało się do zbrojnego powrotu. W całym Œlšsku, a zwłaszcza w księstwachraciborskim i opolskim, gotowało się jak w garnku; posłańcy latali z listami do króla i od króla do pana kasztelana kijowskiego, doprymasa, do pana kanclerza Korycińskiego, do pana Warszyckiego, kasztelana krakowskiego, pierwszego senatora Rzeczypospolitej, który ani na chwilę nie opuœcił sprawy Jana Kazimierza. Panowie ci, w porozumieniu z wielkš królowš, niezachwianš w nieszczęœciu, porozumiewali się i ze sobš, i z krajem, i zprzedniejszymi w nim ludŸmi, o których wiedziano, że radzi by do wiernoœci prawemu panu powrócić. Swojš drogš słał gońców i pan marszałek koronny, i hetmani, i wojsko, i szlachta gotujšca się do chwycenia za broń. Była to wilia do powszechnej wojny, która w niektórych miejscach już wybuchła. Szwedzi tłumili te miejscowe porywy bšdŸ orężem, bšdŸ siekierš kata, lecz ogień, zgaszony w jednym miejscu, natychmiast zapalał się w drugim. Burza straszliwa zawisła nad głowami skandynawskich najezdników; ziemia sama, lubo pokryta œniegami, poczęła parzyć ich stopy; groŸbaipomsta otaczały ich ze wszystkich stron, straszyły ich cienie własne. Więc chodzili jak błędni. Niedawne pieœni tryumfu zamarły im na ustach i sami pytalisiebie z największym zdumieniem: "Jestli toten sam naród, który wczoraj jeszcze opuœcił własnego pana, poddał się bez boju?" - Jakże! panowie, szlachta, wojsko niebywałym w dziejach przykładem przeszło do zwycięzcy; miasta i zamki otwierały bramy; kraj był zajęty. Nigdy podbój nie kosztował mniej sił i krwi. SamiSzwedzi dziwišc się tej łatwoœci, z jakš zajęli potężnš Rzeczpospolitę, nie mogli ukryć pogardy dla zwyciężonych, którzy za pierwszym połyskiem szwedzkiego miecza wyparli się króla, ojczyzny, byle życia i dostatków w spokoju zażywać albo nowych w zamieszaniu nabyć. To, co w swoim czasie mówił cesarskiemu posłowi Lisoli Wrzeszczowicz, powtarzał sam król i wszyscy jenerałowie szwedzcy: "Nie ma wtym narodzie męstwa, nie ma stałoœci, nie ma ładu, nie ma wiary ani patriotyzmu! - muszš zginšć!" Zapomnieli, że ten naród ma jeszcze jedno uczucie, to właœnie, którego ziemskim wyrazem była Jasna Góra. I w tym uczuciu było jego odrodzenie. Więc huk dział, który odezwał się pod œwiętym przybytkiem, odezwał się zarazemwe wszystkich sercach magnackich, szlacheckich, mieszczańskich i chłopskich. Okrzyk zgrozy rozległ się od Karpat do Bałtyku i olbrzym rozbudził się z odrętwienia. - To inny naród! - mówili ze zdumieniem jenerałowie szwedzcy. I poczšwszy od Arfuida Wittenberga, a skończywszy na komendantach pojedynczych zamków, wszyscy słali do bawišcego w Prusach Karola Gustawa wieœcipełne przerażenia. Ziemia usuwała im się spod nóg; zamiast dawnych przyjaciół, potykali wszędy wrogów; zamiast poddania się, opór; zamiast obawy, dzikš i gotowš na wszystkoodwagę; zamiast miękkoœci, okrucieństwo; zamiast cierpliwoœci, zemstę. A tymczasem z ršk do ršk przelatywał tysišcami w całej Rzeczypospolitej manifest Jana Kazimierza, który poprzednio, już ze Œlšska wydany, zrazu nie budził echa. Teraz przeciwnie, widywano go po zamkach jeszcze nie zajętych. Gdzie tylko nie cięży ta szwedzka ręka, tam szlachta zbierała się w kupy i kupki i biła się w piersi słuchajšc wzniosłych słów wygnanego króla, który wytykajšc błędy i grzechy rozkazywał nie tracić nadziei i do ratunku upadłej Rzeczypospolitej się zrywać. "Nie minšł jednak czas (pisał Jan Kazimierz), chociaż tak już daleko postšpił nieprzyjaciel, abyœmy utraconych prowincyji miast odzyskać nie mogli i Bogu powinnej chwały powrócić, sprofanowane koœcioły krwiš nieprzyjacielskš nasycić, a wolnoœci iprawa dawne w klubę zwyczajnš i staropolskie postanowienie wprowadzić nie mogli; byle się tylko ta staropolska cnota i m ; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żËP7ċ¸<Í?Űc€Î'ŢcĎř5x Dona starożytnych przodków Uprzejmoœci i Wiernoœci waszych ku Panu observantia, i miłoœć, z jakowej się przed różnymi narodami nasz dziad Zygmunt Pierwszy szczycił, powróciła. Przystšpiła już tedy pierwszych występków odmiana ku cnocie. Komu Bóg i wiara Jego œwięta pierwsza nadwszystko dobro, przeciwko temu szwedzkiemu nieprzyjacielowi Uprzejmoœci iWiernoœci wasze powstańcie. Nie czekajcie wodzów i wojewód albo takiego porzšdku, jaki w pospolitym prawie opisany. Już terazmiędzy Uprzejmoœciami i Wiernoœciami waszymi nieprzyjaciel wszystkie te rzeczy pomięszał; ale jeden do drugiego, trzeci dodwu, czwarty do trzech, pišty do czterech i tak per consequens, by też każdy i z własnymi poddanymi zgromadŸcie się, a gdzie słuszna, na jaki opór zwiedŸcie się. Tam sobie wodza obierzecie dopiero. Jedna do drugiej kupy wišżcie się i słuszne już z siebie wojsko uczyniwszy, wodza nad nim wiadomego obrawszy, osoby naszej poczekajcie, nie opuszczajšc okazji, gdyby się trafiła, do porażenia nieprzyjaciela. My, bylebyœmy o okazji i gotowoœci, i skłonnoœci ku nam Uprzejmoœci i Wiernoœci waszych usłyszeli, zaraz natychmiast przybędziemy i zdrowie nasze tam położymy, gdzie zaszczycenie całoœci ojczyzny potrzebować będzie". Uniwersał ten odczytywano nawet w obozieKarola Gustawa, nawet po zamkach szwedzkie załogi majšcych, i wszędzie, gdzie się tylko polskie choršgwie znajdowały. Szlachta łzami oblewała każdesłowo królewskie, dobrego pana żałujšc, i zaprzysięgała sobie na krzyżach, na wizerunkach Najœwiętszej Panny i szkaplerzach woli jego uczynić zadoœć. Żebyzaœ gotowoœci swej złożyć dowód, póki zapał tlał w sercach a łzy nie obeschły, siadano, nie czekajšc długo, tu i owdzie na koń i rzucano się jeszcze "za ciepła" na Szwedów. W ten sposób mniejsze oddziały szwedzkie topnieć i ginšć poczęły. Działo się to na Litwie, Żmudzi, Mazowszu, Wielko- i Małopolsce. Nieraz szlachta zebrawszy się u sšsiada na chrzciny, imieniny, na wesele lub kulig, bez żadnych wojowniczych zamiarów, kończyła na tym zabawę, że popiwszy uderzała jak grom i wycinała w pień pobliskš szwedzkš komendę. Po czym kulig wœród pieœni i okrzyków, przybierajšcpo drodze tych, który się "ochocić" chcieli,jechał dalej, zmieniał się w tłum chciwy krwi, z tłumu w "partię", która już stałš rozpoczynała wojnę. Poddani chłopi i czeladŸ całymi tłumami garnęli się do zabawy; inni donosili o pojedynczych Szwedach lub pomniejszych oddziałach, po wsiach nieostrożnie roztasowanych. I liczba"kuligów" i "maszkar" zwiększała się z dniem każdym. Wesołoœć i fantazja, właœciwa narodowi, mieszała się do tych krwawych zabaw. Chętnie przebierano się za Tatarów, których samo imię napełniało trwogš Szwedów, dziwne bowiem kršżyły między nimi wieœci i bajki o dzikoœci i straszliwym a okrutnym męstwie tych synów krymskich stepów, z którymi Skandynawowie nie spotkali się dotšd nigdy. Że zaœ wiedziano powszechnie, iż chan w sto tysięcy, okršgło, ordy idzie w pomoc Janowi Kazimierzowi, a szlachta hałasowała napadajšc na komendy, powstało stšd dziwne zamieszanie. Pułkownicy i komendanci szwedzcy w wielu miejscach byli istotnie przekonani, że Tatarzy już nadeszli, i cofali się na gwałt do większych fortec lub obozów, roznoszšcwszędzie wieœć fałszywš i trwogę. Tymczasem okolice, które pozbyły się w ten sposób nieprzyjaciela, mogły się zbroićiniesforne tłuszcze w rzędniejsze wojsko zamieniać. Lecz groŸniejsze jeszcze dla Szwedów od kuligów szlacheckich i od samych Tatarów były ruchy chłopskie. Od dawna, od pierwszego dnia oblężenia Częstochowy, poczęło wrzeć pomiędzy ludem i spokojni a cierpliwi dotšd oracze jęli tu i owdzie stawiać opór, i tu i owdzie chwytać za kosyi cepy, a szlachcie pomagać. Bystrzejsi jenerałowie szwedzcy z największš obawš patrzyli na te chmury, które lada chwila mogły się zmienić w potop prawdziwy i pochłonšć bez ratunku najeŸdŸców. Postrach wydawał im się najwłaœciwszym œrodkiem, by zgnieœć w zarodzie straszne niebezpieczeństwo. Karol Gustaw głaskał jeszcze i pochlebnymi słowy utrzymywał techoršgwie polskie, które za nim do Prus poszły. Nie szczędził też pochlebstw panu choršżemu Koniecpolskiemu, słynnemu regimentarzowi spod Zbaraża. Ten stał przy jego boku z szeœciu tysišcami niezrównanej jazdy, która przy pierwszym nieprzyjacielskim starciu z elektorem taki postrach i zniszczenie rozniosła między Prusakami, że elektor, zaniechawszy boju, co prędzej na układy się zgodził. Słał król szwedzki także listy do hetmanów, do magnatów i szlachty, pełne łaski, obietnic i zachęcań, by mu wiernoœcidochowali. Lecz jednoczeœnie wydał rozkazy swym jenerałom i komendantom niszczenia ogniem i mieczem wszelkiego oporu wewnštrz kraju, a zwłaszcza wycinania w pień kup chłopskich. Rozpoczšłsię tedy okres żelaznych rzšdów żołnierskich. Szwedzi porzucili pozory przyjaŸni. Miecz, ogień, rabunek, ucisk zastšpiły dawnš udawanš życzliwoœć. Z zamków komenderowano potężne oddziały jazdy i piechoty w poœcigu za kuligami. Równano z ziemiš całe wsie, palono dwory,koœcioły i plebanie. Jeńców szlachtę oddawano w ręce katom, chłopom wziętym w niewolę obcinano prawe ręce i puszczanodo domów. Szczególnie srożyły się owe oddziały w Wielkopolsce, która jak najpierwsza się poddała, tak też najpierwsza podniosła się przeciw obcemu panowaniu. Komendant Stein rozkazał tam pewnego razu poucinać ręce przeszło trzystu chłopom pochwyconym z broniš w ręku. Po miasteczkach pobudowano stałe szubienice i co dzień ubierano je nowymi ofiarami. Toż samo czynił Magnus de la Gardie na Litwie i Żmudzi, gdzie naprzód zaœcianki, a za nimi i chłopstwo broń chwyciło. Że zaœ w ogóle w zamieszaniu trudno było Szwedom odróżnić własnych obrońców od nieprzyjaciół, przeto nie szczędzono nikogo. Lecz ogień podsycany krwiš, zamiast gasnšć, wzmagał się coraz więcej i rozpoczęła się wojna, w której obu stronom nie chodziło już o same zwycięstwa, o zamki i miasta lub prowincje, ale o œmierć i życie. Okrucieństwo wzmagało nienawiœć, i poczęto nie walczyć, lecz tępić się wzajemnie bez miłosierdzia. Rozdział 21 Ta wojna wytępienia była dopiero w poczštku, gdy pan Kmicic wraz z trzema Kiemliczami dotarł po trudnej, ze względu na jego nadwerężone zdrowie, podróży do Głogowej. Przyjechali nocš. Miasto było przepełnione od wojska, panów, szlachty, sług królewskich i magnackich, a gospody tak pozajmowane, że stary Kiemlicz z największym trudem wystarał się o kwaterę dla pana Andrzeja u powroŸnika mieszkajšcego już za miastem. Dzień ten przeleżał pan Andrzej w bólu i w goršczce od oparzenia. Chwilami myœlał, żeprzyjdzie mu ciężko, obłożnie zachorować. Ale żelazna natura przemogła. Następnej nocy uczyniło mu się lżej, a œwitaniem ubrał się już i poszedł do farnego koœciołaBogu za cudowne swe ocalenie podziękować.Szary i œnieżny zimowy ranek zaledwie rozprószył ciemnoœci. Miasto jeszcze spało, ale przez drzwi koœcioła widać już było œwiatło w ołtarzu i dochodziły go głosy organów.Kmicic wszedł do œrodka. Ksišdz przed ołtarzem odprawiał wotywę, w koœciele mało jeszcze było modlšcych się. W ławkach klęczało kilkanaœcie postaciz twarzami ukrytymi w dłoniach, a oprócz nich ujrzał pan Andrzej, gdy oczy jego oswoiły się z ciemnoœciš, jakšœ postać leżšcš krzyżem przed samymi stallami, na rozcišgniętym na ziemi kobierczyku. Za nim klęczało dwóch wyrostków o rumianych i prawie anielskich dziecinnych twarzach. Człowiek ten leżał bez ruchu i tylko z piersi, poruszanych ustawicznie ciężkimi westchnieniami, można było poznać, że nie œpi, że modli się gorliwie i całš duszš. Kmicic również pogršżył się w modlitwie dziękczynnej, lecz po ukończonych pacierzach oczy jego mimo woli zwróciły się na leżšcego krzyżem męża i nie mogły się już od niego oderwać, tak je coœ przykuwało do niego. Westchnienia podobne do jęków, głoœne w ciszy koœcielnej, wstrzšsały cišgle tę postać. Żółte blaski œwiec zapalonych przed ołtarzem, wraz ze œwiatłem dziennym, bielejšcym w szybach, wydobywały jš z mroku i czyniły coraz widniejszš. Pan Andrzej zaraz domyœlił się z ubioru, żeto musi być ktoœ znaczny, gdyż i wszyscy obecni, nie wyłšczajšc księdza odprawiajšcego wotywę, spoglšdali nań ze czciš i uszanowaniem. Nieznajomy przybrany był cały w czarny aksamit podbity sobolami, tylko na ramionach miał odwinięty biały koronkowy kołnierz, spod którego przeglšdały złote ogniwa łańcucha; czarny z takimiż piórami kapelusz leżał obok, jeden zaœ z paziów, klęczšcych za kobierczykiem, trzymał rękawice i szmelcowanš na błękitno szpadę.Twarzy nieznajomego nie mógł pan Kmicic widzieć, gdyż była ukryta w fałdach kobierczyka, a przy tym zasłaniały jš zupełnie rozproszone naokoło głowy loki nadzwyczaj obfitej peruki. Pan Andrzej przysunšł się do samej stalli tak, aby gdy nieznajomy się podniesie, mógłdojrzeć jego twarz. Tymczasem wotywa miała się ku końcowi. Ksišdz œpiewał już Pater noster. Ludzie, którzy chcieli być na następnej mszy, napływali przez główne drzwi wchodowe. Koœciół zapełnił się z wolna postaciami o podgolonych głowach, przybranymi w delie, w żołnierskie burki, w szuby i altembasowe kapoty. Uczyniło siędoœć ciasno. Wówczas Kmicic tršcił w łokieć stojšcego obok szlachcica i szepnšł: - Przebacz wasza moœć, że go w nabożeństwie inkomoduję, ale ciekawoœć mocniejsza. Kto też to jest? Tu wskazał oczyma na leżšcego krzyżem pana. - Chybaœ waœć z daleka przyjechał, że nie wiesz, kto to jest? - odparł szlachcic. - Pewnie, żem z daleka przyjechał, i dlatego pytam, w nadziei, że gdy na kogo politycznego trafię, to mi nie poskšpi odpowiedzi. - To jest król. - Na Boga żywego! - zawołał Kmicic. Lecz w tej chwili król się podniósł, bo ksišdz zaczynał właœnie czytać Ewangelię. Pan Andrzej ujrzał twarz wymizerowanš, żółtš i przezroczystš jak wosk koœcielny. Oczy królewskie były wilgotne, a powieki zaczerwienione. Rzekłbyœ, całe losy kraju odbiły się na tej szlachetnej twarzy, tyle wniej było bólu, cierpienia, troski. Noce bezsenne, rozdzielane między modlitwę a zmartwienie, zawody okrutne, tułactwo, opuszczenie, upokorzony majestat tego syna, wnuka i prawnuka potężnych królów, gorycz, którš tak obficie napawali go właœni poddani, niewdzięcznoœć kraju, dla którego gotów był krew i życie poœwięcić, wszystko to można było jak w księdze w tym obliczu wyczytać. A jednak biła z niegonie tylko rezygnacja zdobyta przez wiarę i modlitwę, nie tylko majestat króla i bożego pomazańca, ale taka dobroć wielka, niewyczerpana, iż widać było, że doœć będzie największym odstępcom, najbardziejwinnym wycišgnšć tylko ręce do tego ojca, a ten ojciec przyjmie, przebaczy i krzywd własnych zapomni. Kmicicowi na jego widok zdawało się, że ktoœ mu żelaznš dłoniš œcisnšł serce. Żal zawrzał w goršcej duszy junaka. Skrucha, litoœć i czeœć oddech zaparły mu w gardle, poczucie winy niezmiernej podcięło mu kolana, aż drżeć poczšł na całym ciele, i nagle nowe, nieznane uczucie powstało mu w piersi. Oto w jednej chwili pokochał tak ten bolesny majestat, że uczuł, iż nie ma nic droższego na ziemi całej od tego ojca i pana, że gotów za niego poœwięcić krew, życie, znieœć torturę i wszystko w œwiecie.Chciałby się do tych nóg rzucić, kolana objšć i prosić o odpuszczenie win. Szlachcic, zuchwały warchoł, zmarł w nimw jednej chwili, a urodził się regalista, oddany duszš całš swemu królowi. - To nasz pan! nasz pan nieszczęsny! - powtarzał sobie, jakby ustami chciał dać œwiadectwo temu, co widziały jego oczy, a czuło serce. Tymczasem Jan Kazimierz po ewangelii klęknšł znowu, ręce rozłożył, oczy wzniósł ku górze i pogršżył się w modlitwie. Ksišdz wreszcie odszedł, poczšłsię ruch w koœciele, król klęczał cišgle. Aż ów szlachcic, którego Kmicic zaczepił, tršcił teraz w bok pana Andrzeja. - A coœ waćpan za jeden? - spytał. Kmicic nie od razu zrozumiał pytanie i nie zaraz odpowiedział, tak dalece serce jego iumysł były osobš królewskš zajęte. - A coœ waćpan za jeden? - powtórzył ów personat. - Szlachcic jako i waszmoœć! - odrzekł pan Andrzej zbudziwszy się jakby ze snu. - Jakże cię zowiš? - Jak mnie zowiš? Zwę się Babinicz, a jestem z Litwy, spod Witebska. - A jam jest Ługowski, dworski królewski!...Proszę, to waćpan aż z Litwy, spod Witebska jedziesz? - Nie... Jadę z Częstochowy. Pan Ługowski aż zaniemówił na chwilę ze zdziwienia. - A jeżeli tak, to bywajże waćpan, bywaj, bo nam nowin udzielisz! Mało już króla miłoœciwego nie umorzył frasunek, że przez trzy dni żadnej pewnej wieœci nie miał. Jakże to? Spod choršgwi Zbrożka może albo Kalińskiego, albo Kuklinowskiego?Spod Częstochowy? - Nie spod Częstochowy, ale z samego klasztoru, wprost! - Chyba waœć żartujesz? Co tam? co słychać? Broniże się jeszcze Jasna Góra? - I broni się, i będzie broniła. Szwedzi już na odstšpieniu! - Dla Boga! Król ozłoci waszmoœci! Z samegoklasztoru, powiadasz, jedziesz?... Jakże cięto Szwedzi puœcili? - Jam ich o permisję nie prosił, ale wybaczaj waćpan, że w koœciele obszerniejszej relacji dać nie mogę. - Słusznie, słusznie - odparł pan Ługowski.- Bóg miłosierny!... Z nieba nam spadłeœ!... W koœciele nie przystoi... słusznie! Czekajżewaćpan. Zaraz się król podniesie, œniadać przed sumš pojedzie... Dziœ niedziela... ChodŸwaœć, staniesz wraz ze mnš przy drzwiachiwraz u wejœcia przedstawię waćpana królowi... ChodŸ, chodŸ, bo nie ma czasu! To rzekłszy ruszył naprzód, a Kmicic za nim. Zaledwie ustawili się przy drzwiach, gdy ukazało się naprzód dwóch paziów, a za nimi wyszedł z wolna Jan Kazimierz. - Miłoœciwy królu! - zakrzyknšł pan Ługowski - sš wieœci z Częstochowy! Woskowa twarz Jana Kazimierza ożywiła się nagle. - Co? gdzie? kto jest? - spytał. - Ten oto szlachcic! Powiada, że z samego klasztoru jedzie. - Zali klasztor już zdobyty? - zakrzyknšł król. Wtem pan Andrzej rymnšł jak długi do nóg pańskich. Jan Kazimierz pochylił się i poczšł podnosićgo za ramiona. - Na potem - wołał - na potem!... Wstań waœć, na Boga, wstań! mów prędzej... Klasztor zdobyty? Kmicic zerwał się ze łzami w oczach i krzyknšł z zapałem: - Nie zdobyty, miłoœciwy panie, i nie będzie! Szwedzi pobici! Największa armata wysadzona! Strach między nimi, głód, mizeria! O odstšpieniu myœlš!... - Chwała! Chwała Tobie, Królowo Anielska i nasza! - rzekł król. To rzekłszy odwrócił się ku drzwiom koœcielnym, zdjšł kapelusz i nie wchodzšc do œrodka, klęknšł na œniegu przy drzwiach. Głowę oparł o ramę kamiennš i pogršżył się w milczeniu. Po chwili łkanie poczęło nim wstrzšsać. Rozczulenie ogarnęło wszystkich. Pan Andrzej ryczał jak żubr. Król pomodliwszy się i wypłakawszy wstał uspokojony, z twarzš wiele pogodniejszš. Zaraz spytał Kmicica o nazwisko, a gdy tenpowiedział mu swe przybrane miano, rzekł:- Niechże cię pan Ługowski zaraz do naszejkwatery prowadzi. Nie zażyjemy rannego posiłku inaczej, jak słuchajšc o obronie! I w kwadrans póŸniej Kmicic stanšł w komnacie królewskiej przed dostojnym zebraniem. Król czekał tylko na królowę, byzasišœć do rannej polewki; jakoż Maria Ludwika pojawiła się za chwilę. Jan Kazimierz, ledwie jš ujrzał, zaraz zakrzyknšł: - Częstochowa wytrzymała! Szwedzi ustępujš! Oto jest pan Babinicz, który stamtšd przyjeżdża i tę wieœć przynosi! Czarne oczy królowej spoczęły badawczo na młodej twarzy junaka i widzšc jej szczeroœć, rozjaœniły się radoœciš; on zaœ,oddawszy niski ukłon, patrzył także na niš œmiele, jako prawda i uczciwoœć patrzeć umiejš. - Moc boska! - rzekła królowa - ciężar okrutny zdjšłeœ nam waćpan z serca i da Bóg, że to będzie poczštek odmiany fortuny.Wprostże spod Częstochowy jedziesz? - Nie spod Częstochowy, ale powiada, że z samego klasztoru, to jeden z obrońców! - zawołał król. - Złoty goœć!... Bodaj tacy co dzień przybywali; ale pozwólcieże mu przyjœć do słowa... Opowiadaj, bracie, opowiadaj, jakeœcie się bronili i jak was ręka boska piastowała? - Pewnie, miłoœciwi państwo, że nic więcej, jeno opieka boska i cuda Najœwiętszej Panny, na które co dzień własnymi oczyma patrzyliœmy. Tu pan Kmicic zabierał się już do ta i m ; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żĐP{cŃËÎ cҙecÓţ*ĚcÔĘ9•'opowiadania, gdy wtem coraz nowi dygnitarze zaczęli się schodzić. Przyszedł więc nuncjusz papieski, potem ksišdz prymas Leszczyński, za nim ksišdz Wydżga,złotousty kaznodzieja, który był kanclerzem królowej, a póŸniej biskupem warmińskim, potem zaœ jeszcze prymasem.Wraz z nim wszedł kanclerz koronny pan Koryciński i Francuz de Noyers, przyboczny królowej, za nim nadchodzili kolejno inni dygnitarze, którzy pana nie opuœcili w nieszczęœciu, ale woleli z nim gorzki, wygnańczy chleb dzielić niż wiarę zaprzysiężonš złamać. Królowi zaœ pilno było, więc odrywał się cochwila od posiłku i powtarzał: - Słuchajcie, wasze moœcie! słuchajcie, goœć z Częstochowy! dobra wieœć, słuchajcie!... Z samej Jasnej Góry!... Na to dygnitarze spoglšdali z ciekawoœciš na Kmicica, stojšcego jakoby przed sšdem, lecz on, œmiały z natury i przywykły do obcowania z wielkimi, wcale się widokiem tylu znamienitych ludzi nie strwożył i gdy zasiedli wszyscy miejsca, poczšł o całym oblężeniu opowiadać. Prawdę znać było w jego słowach, bo mówił jasno, dobitnie, jak żołnierz. który sam na wszystko patrzył, wszystkiego się dotknšł, wszystko przebył. Mówił o księdzu Kordeckim, jako o proroku œwiętym, wychwalał pod niebiosa pana Zamoyskiego i pana Czarnieckiego, wysławiał innych ojców, nikogo, prócz siebie, nie pomijał; lecz całš obronę bez ogródki Najœwiętszej Pannie, Jej łasce i cudom przypisywał. Słuchali go w zdumieniu król i dygnitarze. Ksišdz pospiesznie wszystko nuncjuszowi tłumaczył, inni panowie za głowy się chwytali, inni modlili się lub bili w piersi. Wreszcie, gdy Kmicic doszedł do ostatnich szturmów, gdy poczšł opowiadać, jak Miller sprowadził ciężkie działa z Krakowa,a między nimi takš kolubrynę, której nie tylko częstochowskie, ale żadne w œwiecie mury oprzeć się nie mogły - cisza uczyniłasię jak makiem siał i wszystkie oczy spoczęły na jego ustach. Lecz Kmicic urwał nagle i poczšł oddychać szybko; jasne rumieńce wystšpiły mu na twarz, zmarszczył brwi, podniósł głowę i rzekł hardo: - Teraz muszę mówić o sobie, choć wolałbym milczeć... A jeżeli coœ powiem, cona pochwałę wypadnie, Bóg mi œwiadek, nieuczynię tego dla nagród, bo ich nie potrzebuję, gdyż największa nagroda dla mnie za majestat krew przelać... - Mów œmiele, wierzym ci! - rzekł król. - Cóż owa kolubryna?... - Tę kolubrynę... ja, wykradłszy się w nocyz fortecy, prochami w drzazgi rozsadziłem! - Na miły Bóg! - zakrzyknšł król. Lecz po tym wykrzykniku nastała cisza, takie zdumienie ogarnęło słuchajšcych. Wszyscy patrzyli jak w tęczę w junaka, który stał z iskrzšcymi się oczyma, z rumieńcem na twarzy i z hardo podniesionšgłowš. A tyle w nim było w tej chwili jakiejœ grozy i dzikiego męstwa, że każdemu przyszło mimo woli na myœl, iż taki człowiek mógł na podobny uczynek się zdobyć. Toteż po chwili milczenia ksišdz prymas odezwał się: - Patrzy na to ten człowiek! - Jakżeœ to uczynił? - zawołał król. Kmicic opowiedział, jak było. - Uszom się nie chce wierzyć! - rzekł pan kanclerz Koryciński. - Moœci panowie! - odezwał się z powagš król - nie wiedzieliœmy, kogo mamy przed sobš. Żywie jeszcze nadzieja, że nie zginęła ta Rzeczpospolita, póki takich kawalerów i obywateli wydaje. - Ten może o sobie powiedzieć: Si fractus illabatur orbis, impavidum ferient ruinae! - rzekł ksišdz Wydżga, który lubił autorów przy każdej sposobnoœci cytować. - Prawie to niepodobne rzeczy - ozwał się znów kanclerz. - Powiedzże, panie kawalerze, jakim sposobem żywot uniosłeœ z tego terminu i jak przez Szwedów się przedostałeœ? - Huk ogłuszył mnie - rzekł Kmicic - i dopiero nazajutrz znaleŸli mnie Szwedzi przy okopie, jakoby bez duszy leżšcego. Zaraz mnie tam pod sšd oddali i Miller skazał mnie na œmierć. - Ty zaœ uciekłeœ? - Niejaki Kuklinowski wyprosił mnie u Millera, żeby sam mógł mnie zgładzić, bo miał przeciw mnie zawziętoœć okrutnš... - Znany to warchoł i zbój, słyszeliœmy tu onim - rzekł kasztelan Krzywiński. - Jego pułk z Millerem pod Częstochowš stoi... Prawda! - Ów Kuklinowski posłował wprzódy od Millera do klasztoru i raz mnie prywatnie do zdrady namawiał, gdym go do bramy odprowadzał. Ja zaœ trzasnšłem go w gębęi skopałem nogami... Za to urazę do mnie powzišł. - A to, widzę, z ognia i siarki szlachcic! - zawołał rozweselony król. - Takiemu w drogę nie wchodŸ!... Miller oddał cię tedy Kuklinowskiemu? - Tak jest, miłoœciwy panie!... On zaœ zamknšł się ze mnš w pustej stodółce z kilkoma ludŸmi... Tam mnie do belki powrozami przywišzał i męczyć poczšł, i ogniem boki palił. - Na Boga żywego! - Wtem go odwołano do Millera, a tymczasem przyszło trzech szlachty, niejakich Kiemliczów, jego żołnierzy, którzy wpierw u mnie służyli. Ci pobili strażników i odwišzali mnie od belki. - I uciekliœcie. Teraz rozumiem! - rzekł król. - Nie, miłoœciwy panie. Zaczekaliœmy na powrót Kuklinowskiego. Wówczas ja go kazałem do tej samej belki przywišzać i lepiej ogniem przypiekłem. To rzekłszy pan Kmicic, podniecony wspomnieniem, zaczerwienił się na nowo i oczy błysły mu jak wilkowi. Lecz król, który łatwo od zmartwienia do wesołoœci, od powagi do żartu przechodził,poczšł bić dłoniš w stół i wołać ze œmiechem: - Dobrze mu tak! Dobrze mu tak! Nie zasłużył taki zdrajca na lepszy traktament!- Zostawiłem go żywego - odrzekł Kmicic - lecz do rana musiał ostygnšć. - To sztuka, co swego nie daruje! Więcej nam takich! - wołał król, zupełnie już rozbawiony. - Sam zaœ z tymi żołnierzami tu przybyłeœ? Jak ich zowiš? - Kiemlicze; jest ojciec i dwóch synów. - Mater mea de domo Kiemliczówna est - rzekł z powagš ksišdz kanclerz królowej, Wydżga. - To widać sš Kiemlicze wielcy i mali - odparł wesoło Kmicic - a ci nie tylko sš mali, ale i w rzeczy hultaje, jeno żołnierzeokrutni i mnie wierni. Tymczasem kanclerz Koryciński szeptał coœod niejakiego czasu do ucha księdza arcybiskupa gnieŸnieńskiego, wreszcie rzekł: - Wielu tu przyjeżdża takich, którzy dla własnej chwalby albo spodziewanej nagrodyradzi klimkiem rzucajš. Ci wieœci fałszywe i bałamutne przywożš, często i przez nieprzyjaciół namówieni. Uwaga ta zmroziła wszystkich obecnych. Kmicica twarz pokryła się purpurš. - Nie znam ja godnoœci waszmoœć pana - odrzekł - która jak tuszę, musi być znaczna... więc nie chcę jej ubliżyć, ale tak myœlę, że nie masz takiej godnoœci, która by pozwalała szlachcicowi bez racji łgarstwo zadawać. - Człowieku! do kanclerza wielkiego koronnego mówisz! - rzekł pan Ługowski. Kmicic wybuchnšł gniewem: - Kto mi łgarstwo zadaje, choćby był kanclerzem, temu powiem: łatwiej łgarstwo zadawać niż gardła nadstawiać, łatwiej pieczętować woskiem niż krwiš! Lecz pan Koryciński nie rozgniewał się wcale, tylko odrzekł: - Nie zadaję ci kłamstwa, panie kawalerze,ale jeżeli prawda, coœ mówił, to powinieneœmieć bok spalony. - PójdŸże wasza wielmożnoœć gdzie na stronę, to ci go pokażę! - huknšł Kmicic. - Nie potrzeba - rzekł król - wierzym ci tak! - Nie może być, miłoœciwy królu! - zakrzyknšł pan Andrzej - sam tego chcę, jak o łaskę o to proszę, żeby mnie tu nikt, choćby nie wiem jak dostojny, kolorystš nieczynił! Ÿle by mi się nagrodziła męka, miłoœciwe państwo! Nie chcę nagrody, chcę, żeby mi wierzono, niechże niewierni Tomasze dotknš ran moich! - U mnie masz wiarę! - rzekł król. - Sama prawda była w jego słowach - dodała Maria Ludwika - ja się na ludziach nie mylę. Lecz Kmicic ręce złożył. - Miłoœciwe państwo, pozwólcie! Niechże ktokolwiek idzie ze mnš na stronę, bo ciężko by mi tu było żyć w podejrzeniach. - Ja pójdę - rzekł pan Tyzenhauz, młody dworzanin królewski. To rzekłszy odprowadził Kmicica do drugiejkomnaty, a po drodze mówił do niego: - Nie dlatego idę, bym nie wierzył, bo wierzę, ale by z waszmoœciš pogadać. My się gdzieœ na Litwie widzieli... Nazwiska sobie nie mogę przypomnieć, bo być może, iżem waszmoœci wyrostkiem jeszcze widział i sam wtedy wyrostkiem byłem. Kmicic odwrócił nieco twarz, by ukryć nagłe pomieszanie. - Może na sejmiku jakim. Często mnie nieboszczyk rodzic brał ze sobš, bym się praktyce publicznej przypatrywał. - Może być... Twarz waćpańska pewno mi nieobca, chociażeœ wtedy tej kresy nie miał. Patrz jednak waćpan, jako memoria fragilis est, toż mnie się przewiduje, że cięwtedy inaczej zwali? - Bo lata pamięć mšcš - odparł pan Andrzej.Za czym weszli do innej komnaty. Po chwili pan Tyzenhauz wrócił przed oblicze królewskie. - Upieczon, miłoœciwy królu, jako na rożnie!- rzekł. - Cały bok ze szczętem przypalony!Więc gdy z kolei i Kmicic wrócił, król wstał, œcisnšł go za głowę i rzekł: - Nigdy byœmy nie wštpili, że prawdę mówisz, i zasługa twoja ani ból darmo nie przeminie. - Dłużnikami twymi jesteœmy - dodała królowa wycišgajšc doń rękę. Pan Andrzej przyklęknšł na jedno kolano i ucałował ze czciš dłoń królowej, która gojeszcze pogładziła jako matka po głowie. - Ale jużże się na pana kanclerza nie gniewaj - rzekł znowu król. - Po prawdzie, niemało tu było zdrajców albo takich, którzy pletli trzy po trzy, a do urzędu kanclerskiego należy, żeby prawdę de publicis wydobyć. - Co by tam mój chudopacholski gniew znaczył dla tak wielkiego człowieka - odpowiedział pan Andrzej. - I nie œmiałbymnawet mruczeć na zacnego senatora, który przykład wiernoœci i miłoœci do ojczyzny wszystkim daje. Kanclerz uœmiechnšł się dobrotliwie i wycišgnšł rękę. - No, niechże będzie zgoda! Przymówiłeœ miteż szpetnie o tym wosku, ale wiedz o tym,że i Korycińscy często krwiš, nie samym woskiem pieczętowali... Król rozweselony był zupełnie. - Udał nam się ten Babinicz - rzekł do senatorów. - Taknam do serca przypadł, jak mało kto... Jużcię też od boku naszego nie puœcim i da Bóg, razem niedługo do miłej ojczyzny powrócimy. - O najjaœniejszy królu! - zakrzyknšł w uniesieniu Kmicic - chociażem był w twierdzy zamknięty, wiem to od szlachty, od wojska, od tych nawet, co pod panem Zbrożkiem i Kalińskim służšc, Częstochowę oblegali, że wszyscy dnia i godziny twego powrotu wyglšdajš. Ukaż się tylko, miłoœciwy panie, a tego samego dnia cała Litwa, Korona i Ruœ jako jeden mšż przy tobie stanš! Pójdzie szlachta, pójdzie nawetchłopstwo nikczemne przy panu swoim się oponować. Wojsko pod hetmanami ledwie jużdysze, tak chce na Szwedów... Wiem i to, żepod Częstochowę przyjeżdżali od hetmańskich wojsk deputaci, żeby Zbrożka,Kalińskiego i Kuklinowskiego przeciw Szwedom ekscytować. Stań dziœ, miłoœciwypanie, w granicach, a za miesišc jednego Szweda już nie będzie, jeno przybšdŸ, jeno się ukaż, boœmy tam jako owce bez pasterza!... Kmicicowi skry szły z oczu, gdy to mówił, i tak wielki zapał go ogarnšł, że klęknšł naœrodku sali. Zapał jego udzielił się też samej nawet królowej, która nieustraszonej odwagi będšc, dawno króla do powrotu namawiała. Więc zwróciwszy się teraz do Jana Kazimierza, rzekła z siłš i stanowczoœciš: - Głos całego narodu przez usta tego szlachcica słyszę!... - Tak jest! tak jest! Miłoœciwa pani!... matkonasza!... - zakrzyknšł Kmicic. Lecz kanclerza Korycińskiego i króla uderzyły niektóre słowa w tym, co mówił Kmicic. - Zawsze - rzekł król - gotowiœmy ponieœć w ofierze zdrowie i życie nasze, i nie na coinnego, jeno na poprawę poddanych naszychczekaliœmy aż dotšd. - Ta poprawa już się spełniła - rzekła Maria Ludwika. - Majestas infracta malis! - rzekł, spoglšdajšc na niš z uwielbieniem, ksišdz Wydżga. - Ważne to sš rzeczy - przerwał ksišdz arcybiskup Leszczyński - zali istotnie deputacje od wojsk hetmańskich przychodziły pod Częstochowę? - Wiem to od moich ludzi, tychże Kiemliczów! - odparł pan Andrzej. - U Zbrożka i Kalińskiego wszyscy głoœno o tymmówili, nic na Millera i Szwedów nie uważajšc. Kiemlicze owi nie byli zamknięci, mieli ze œwiatem relacje, z żołnierzami i szlachtš... Tych mogę przed obliczem majestatu i waszych dostojnoœci postawić, aby sami opowiedzieli, jako w całym kraju wre jak w garnku. Hetmani z musu tylko do Szweda przystali, bo zły duch wojsko opętał, a teraz samo owo wojsko chce na powrót do powinnoœci wrócić. Szlachtę i duchownych Szwedzi bijš, rabujš, przeciw wolnoœci dawnej bluŸniš, toż i dziwu nie ma, że każdy jeno pięœci œciska i na szablę łakomie spoglšda. - Mieliœmy już i my od wojsk wiadomoœci - rzekł król - byli tu także tajni wysłańcy, którzy nam ochotę powszechnš powrotu do dawnej wiernoœci i czci oznajmiali... - I to schodzi się z tym, co ów kawaler powiada - rzekł kanclerz. - Ale jeżeli deputacje i między pułkami chodzš, to ważne jest, bo znaczy to, że owoc już dojrzał, że nasze starania nie zmarniały i robota gotowa, a zatem czas nadszedł... - A Koniecpolski? - rzekł król - a tylu innych, którzy jeszcze przy boku najezdnika stojš, w oczy mu patrzš i o swej wiernoœci zaręczajš? Na to umilkli wszyscy, a król zasępił się nagle i jako gdy słońce za chmurę zajdzie, mrok od razu cały œwiat pokrywa, tak i jemu twarz pociemniała. I po chwili tak mówić poczšł: - Bóg patrzy w serca nasze, żeœmy choć dziœ gotowi wyruszyć i że nie potencja szwedzka nas wstrzymuje, ale nieszczęsna zmiennoœć naszego narodu, który jako Proteusz coraz nowš postać na się przyjmuje. Zali możemy zaufać, że to nawrócenie szczere, ochota nie zmyœlona, gotowoœć nie zdradliwa? Zali możemy zawierzyć temu narodowi, który tak niedawno nas opuœcił i z tak lekkim sercemz najezdnikiem się połšczył przeciw własnemu królowi, przeciw własnej ojczyŸnie, przeciw własnym wolnoœciom? Boleœć œciska nam serce i wstyd nam za naszych poddanych! Gdzież dzieje podajš podobne przykłady? Którenże król tyle doznał zdrad i nieżyczliwoœci, któren tak był opuszczony? Przypomnijcie sobie jeno, uprzejmoœci wasze, iżeœmy wœród naszego wojska, wœród tych, którzy krew za nas winni byli przelać, bezpieczeństwa - i - zgroza powiedzieć! - życia nawet nie byli pewni. A jeœliœmy ojczyznę opuœcili i tu schronienia szukać musieli, to nie z bojaŸni przed owym szwedzkim nieprzyjacielem, aleby własnych poddanych, własne dzieci, od straszliwego występku królobójstwa i ojcobójstwa uchronić. - Miłoœciwy panie! - krzyknšł Kmicic - ciężko zawinił nasz naród, grzeszny jest i słusznie chłoszcze go ręka boża, ale przecie na rany Chrystusa! nie znalazł się w tym narodzie i da Bóg, po wieki nie znajdzie się taki, który by rękę na œwiętš osobę pomazańca boskiego œmiał podnieœć! - Ty w to nie wierzysz, boœ poczciwy - odrzekł król - ale my mamy listy i dowody. Już to gorzko odpłacili nam się Radziwiłłowie za dobrodziejstwa, którymiœmy ich obsypali, a jednak Bogusława, choć zdrajcę, sumienie ruszyło, i nie tylko nie chciał do zamachu na nas ręki przyłożyć, ale pierwszy nam o nim doniósł. - Do jakiego zamachu? - zawołał zdumiony Kmicic. - Doniósł nam - rzekł król - iż znalazł się taki, który mu się za sto czerwonych złotych ofiarował porwać nas i żywego lubumarłego Szwedom dostawić. Dreszcz przeszedł całe zgromadzenie na te słowa królewskie, a pan Kmicic zaledwie zdołał wyjškać pytanie: - Kto to był taki?... kto to był?... - Niejaki Kmicic - odrzekł król. Fala krwi uderzyła nagle panu Andrzejowi do głowy, w oczach mu pociemniało, rękoma schwycił za czuprynę i strasznym, obłškanym głosem zakrzyknšł: - To łgarstwo! Ksišżę Bogusław łże jak pies! Miłoœciwy królu, panie mój! nie wierz temu zdrajcy, umyœlnie on to uczynił, by wroga zhańbić, a ciebie przerazić, królu mój, panie!... to zdrajca!... Kmicic by nie ważył się na to... Tu nagle zakręcił się pan Andrzej na miejscu. Siły jego, sterane oblężeniem, podcięte wybuchem prochów w kolubrynie i mękš zadanš przez Kuklinowskiego, opuœciły go zupełnie - i runšł bez przytomnoœci do nóg królewskich. Podniesiono go i medyk królewski poczšł gocucić w przyległej izbie. Lecz w zgromadzeniu dygnitarzy nie umiano sobie wytłumaczyć, czemu słowa królewskie podobnie straszne uczyniły na młodym szlachcicu wrażenie. - Albo tak poczciwy, że sama abominacja z nóg go zwaliła, albo jaki tego Kmicica krewny - rzekł pan kasztelan krakowski. - Trzeba się będzie tego dopytać - odpowiedział kanclerz Koryciński. - Oni tamerał się już do ta i m ; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŐPacÖąň$ףĹc€Řh#cŮn2ţ Uwszyscy sobie na Litwie krewni, jako zresztš i u nas. Na to pan Tyzenhauz: - Miłoœciwy panie! Niech mnie Bóg broni, żebym chciał co złego o tym szlachcicu mówić - ale... nie trzeba jeszcze zbytecznieufać... Że służył w Częstochowie, to pewno; bok ma spalony, czego by w żadnymrazie mnisi nie uczynili, bo oni jako słudzy boży wszelkš klemencję nawet dla jeńców izdrajców mieć muszš, ale jedno mi wcišż po głowie chodzi i ufnoœć do niego psuje... Owo ja go kiedyœ na Litwie spotkałem... wyrostkiem jeszcze, na sejmiku czy na kuligu... nie pomnę... - I co z tego? - rzekł król. - I on... cišgle mi się widzi... że nie nazywałsię Babinicz. - Nie powiadaj byle czego! - rzekł król - młody jesteœ i nieuważny, w głowie łacno ci się mogło pomieszać. Babinicz czy nie Babinicz, czemu ja jemu nie mam ufać? Szczeroœć i prawdę ma na gębie wypisane, a serce widać złote. Sobie bym chyba nie ufał, gdybym takiemu żołnierzowi nie miał ufać, któren krew za nas i ojczyznę przelewał. - Więcej on na ufnoœć zasługuje aniżeli list księcia Bogusława - rzekła nagle królowa -ipolecam to uwadze waszych dostojnoœci, żew tym liœcie może nie być i słowa prawdy. Siła mogło zależeć Radziwiłłom birżańskim, żebyœmy zgoła na duchu upadli,a łacno przypuœcić, że ksišżę Bogusław chciał przy tym jakowego wroga swego pogršżyć i sobie furtkę otwartš w razie odmiany fortuny zostawić. - Gdybym nie przywykł do tego - rzekł prymas - że z ust miłoœciwej królowej jejmoœci sama mšdroœć wychodzi, zdumiewałbym się nad bystroœciš tych słów, najbieglejszego statysty godnych. - ...curasque gerens, animosque viriles... - przerwał z cicha ksišdz Wydżga. Podniesiona tymi słowy królowa wstała z krzesła i tak mówić poczęła: - Nie o Radziwiłłów birżańskich mi chodzi, bo ci, jako heretycy, łacnie podszeptów nieprzyjaciela rodu ludzkiego usłuchali, ani też o list księcia Bogusława, prywatę możezacierajšcy... Ale najbardziej mnie bolš desperackie słowa króla, pana i małżonka mojego, przeciw temu narodowi wyrzeczone. Któż bowiem go oszczędzi, jeœli go własny król potępia? A przecie, gdyrozejrzę się po œwiecie, próżno pytam, gdzie jest taki drugi naród, w którym by chwała Boga starożytnej szczeroœci trybemtrwała i pomnażała się coraz bardziej... Próżno patrzę, gdzie drugi naród, w którymtak otwarty kandor żyje; gdzie państwo, wktórym by o tak piekielnych bluŸnierstwach,subtelnych zbrodniach i nigdy nie przejednanych zawziętoœciach, jakich pełnesš obce kroniki, nigdy nikt nie słyszał... Niechże mi pokażš ludzie, w dziejach œwiata biegli, inne królestwo, gdzie by wszyscy królowie własnš spokojnš œmierciš umierali. Nie masz tu nożów i trucizn, nie masz protektorów, jako u Angielczyków... Prawda, mój panie, zawinił ten naród ciężko, zgrzeszył przez swawolęi lekkoœć... Ale któryż to jest naród nigdy nie błšdzšcy i gdzie jest taki, który by tak prędko winę swš uznał, pokutę i poprawę rozpoczšł? Oto już się obejrzeli, już przychodzš, bijšc się w piersi, do twego majestatu... już krew przelać, życie oddać, fortuny poœwięcić dla ciebie gotowi... A ty zali ich odepchniesz? zali żałujšcym nie przebaczysz, poprawionym i pokutujšcym nie zaufasz?... dzieciom, które zbłšdziły, ojcowskiego afektu nie wrócisz?... Zaufaj im, panie, bo oto tęskniš już za swš krwiš jagiellońskš i za ojcowskimi rzšdami twymi... JedŸ między nich... Ja, ja niewiastanie lękam się zdrady, bo widzę miłoœć, bo widzę żal za grzechy i restaurację tego królestwa, na które cię po ojcu i bracie powołano. Ani mi się też podobna rzecz zdawa, by Bóg miał zgubić tak znacznš Rzeczpospolitę, w której œwiatło prawdziwej wiary płonie. Do krótkiego czasu œcišgnęła boska sprawiedliwoœć rózgę swojš na ukaranie, nie na zgubienie dziatek swoich, a zaœ wkrótce potem utuli ich i pocieszy ojcowska tegoż niebieskiego Pana dobroć. Lecz ty nie gardŸ nimi, królu, i powierzyć się ich synowskiej dyskrecji nielękaj, bo tylko tym sposobem złe w dobre, zmartwienia w pociechy, klęski w tryumfy zmienić się mogš. To rzekłszy siadła królowa, jeszcze z ogniem w Ÿrenicach i falujšcš piersiš; wszyscy spoglšdali na niš z uwieibieniem, a ksišdz kanclerz Wydżga zaczšł mówić echowym głosem: Nulla sors longa est, dolor et voluptas Invicem cedunt. Ima permutat brevis hora summis... Lecz nikt go nie słuchał, bo zapał bohaterskiej pani udzielił się wszystkim sercom. Sam król zerwał się z rumieńcami na pożółkłej twarzy i zakrzyknšł: - Nie straciłem jeszcze królestwa, skoro mam takš królowę!... Niechże się stanie jej wola, bo w natchnieniu proroczym mówiła. Im prędzej wyruszę i stanę inter regna, tym będzie lepiej!... Na to ozwał się z powagš prymas: - Nie chcę ja woli miłoœciwych państwa moich negować ani od przedsięwzięcia odwodzić, w którym jest hazard, ale może być i zbawienie. Wszelako za roztropnš rzecz uważałbym jeszcze raz w Opolu, gdzie większoœć senatorów przebywa, zebrać się i tam konceptów zebranych posłuchać, które jeszcze lepiej i obszerniejsprawę wywieœć i rozważyć mogš. - Zatem do Opola! - zakrzyknšł król - a potem w drogę, i co Bóg da! - Bóg da powrót szczęœliwy i zwycięstwo! - rzekła królowa. - Amen! - rzekł prymas. Rozdział 22 Pan Andrzej ciskał się jak ranny żbik w swej gospodzie. Piekielna zemsta BogusławaRadziwiłła przywiodła go niemal do szaleństwa. Nie doœć, że ów ksišżę wyrwał się z jego ršk, pobił mu ludzi, jegosamego niemal życia nie zbawił, nadto takš go okrył sromotš, pod jakš nie tylko nikt z jego rodu, ale żaden Polak od poczštku œwiata nie jęczał. Toteż były chwile, że Kmicic chciał się wyrzec wszystkiego: sławy, która się przed nim otwierała, służby królewskiej, alecieć i mœcić się na tym magnacie, któregoby pragnšł pożreć na surowo. Lecz z drugiej strony, mimo całej wœciekłoœci i wichru w głowie, przychodziło mu na myœl, że póki ksišżę żyw, zemsta nie uciecze, a najlepsza sposobnoœć, jedyna droga zadać mu kłam i całš bezecnoœć oskarżenia na jaw wywieœć, to właœnie służba królewska, w niej bowiem mógł œwiatu okazać, że nie tylko na œwiętš osobę ręki podnieœć nie zamierzał, ale że pomiędzy wszystkš szlachtš Korony i Litwy nie mógłby król wierniejszego sługi nad Kmicica znaleŸć. Zgrzytał jednak zębami, kipiał jak war, szarpał na sobie odzież i długo, długo nie mógł się uspokoić. Lubował się myœlš o zemœcie. Widział znów księcia w swoich rękach; przysięgał sobie na pamięć rodzica, iż musi go dostać, choćby go za toœmierć i męki czekały. I jakkolwiek ksišżę Bogusław potężny był pan, którego nie tylko zemsta prostego szlachcica, ale i królewska niełatwo mogła dosięgnšć, przecie, gdyby tę niepohamowanš duszę znał lepiej, nie byłby sypiał spokojnie i nieraz zadrżałby przed jego œlubami. A przecie nie wiedział jeszcze pan Andrzej,że ksišżę nie tylko okrył go sromotš i nie tylko sławę mu wydarł. Tymczasem król, który od razu polubił niezmiernie młodego junaka, przysłał po niego pana Ługowskiego tego samego dnia, anazajutrz kazał mu ze sobš jechać do Opola, gdzie na walnym zebraniu senatorów miano obradować nad powrotem króla do kraju. Jakoż było nad czym obradować: otopan marszałek koronny nadesłał znów drugi list, donoszšcy, że wszystko w kraju do powszechnej wojny gotowe, i naglšcy pilnie do powrotu. Prócz tego rozeszła się wieœć o jakimœ zwišzku szlachty i wojska na obronę króla i ojczyzny, o którym istotnie od dawna w kraju myœlano, ale który, jak się potem pokazało, zawarty został pod imieniem konfederacji tyszowieckiej póŸniej nieco. Na razie jednak wszystkie umysły były nadzwyczaj tymi wieœciami zajęte i zaraz po mszy solennej udano się na tajemnš obradę, na którš i Kmicic, za przyczynš królewskš, jako przywożšcy wieœci z Częstochowy, dopuszczony został. Poczęto więc roztrzšsać, czy powrót zarazma nastšpić, czy go lepiej odłożyć aż do tej chwili, w której wojska nie tylko chęciš, ale i czynem opuszczš Szweda. Jan Kazimierz położył koniec tym rozprawom rzekłszy: - Nie o powrocie, wasze dostojnoœcie, radŸcie ani o tym, jeżeli nie lepiej zwłóczyć jeszcze, bo jam się już o tym z Bogiem i Najœwiętszš Pannš naradzał... Zatem oœwiadczam waszym dostojnoœciom, że co bšdŸ ma nas spotkać, w tych dniach nieodmiennie osobš naszš wyruszamy... Wasze dostojnoœcie zaœ wysilajcie jeno koncepty i rad nie skšpcie, jak najbezpieczniej i najsłuszniej powrót uskutecznić. Rozmaite więc były zdania. Jedni mówili, aby nie ufać zbytnio panu marszałkowi koronnemu, który raz już wahanie i nieposłuszeństwo okazał, gdy korony, zamiast cesarzowi do przechowania wedługrozkazu królewskiego oddać, do Lubowli uwiózł. - Wielka (mówili) jest pycha i ambicja tego pana, a gdy jeszcze osobę królewskš w swym zamku mieć będzie, kto wie, co pocznie, czego za swe usługi nie zażšda i czy całej władzy w ręce swe uchwycić nie zechce, aby nad wszystkimi górować, i nie tylko całego kraju, ale i majestatu być protektorem. Ci tedy radzili, aby król, poczekawszy na odstšpienie Szwedów, do Częstochowy się udał, jako do miejsca, z którego łaska i odrodzenie spłynęły na kraj. Lecz inni odmienne wygłaszali zdania. - Jeszczeć Szwedzi stojš pod Częstochowš,a choć jej za łaskš bożš nie zdobędš, przecie dróg wolnych nie ma. Tamte okolice wszystkie w rękach szwedzkich. Stoi nieprzyjaciel w Krzepicach, w Wieluniu, w Krakowie, nad granicš także znaczne siły sš rozłożone. A w górach, na węgierskiej rubieży, gdzie Lubowla jest położona, nie masz innych wojsk, prócz wojsk marszałka, i Szwedzi nigdy tam nie zapuszczali się dotšd, nie majšc na to doœć ludzi ani odwagi. Z Lubowli bliżej przy tym na Ruœ, która od zajęcia nieprzyjacielskiegowolna, do Lwowa, który nie przestał być królowi wierny, i do Tatarów, którzy wedlewiadomoœci w pomoc idšc, tam właœnie na rezolucję królewskš czekajš. - Quod attinet pana marszałka (mówił biskup krakowski), ambicja jego już tym nasycona będzie, iż pierwszy króla w swoim starostwie spiskim przyjmie i pierwszy opiekš go otoczy. Władza przy królu pozostanie, a pana marszałka sama nadzieja tak wielkich przysług zadowolni; jeżeli zaœ zechce wiernoœciš nad wszystkimi górować, to czyli wiernoœć jegoz ambicji, czy też z miłoœci ku panu i ojczyŸnie wypłynie, zawsze majestat znaczne korzyœci stšd odniesie. To zdanie zacnego i doœwiadczonego biskupawydało się najsłuszniejsze; uchwalono więc, że król przez góry do Lubowli, a stamtšd do Lwowa, lub gdzie by kazały okolicznoœci, wyruszy. Obradowano także i nad dniem powrotu, ale wojewoda łęczycki, który właœnie od cesarza był wrócił, do którego w poselstwie o pomoc był wysyłany, uczynił uwagę, że lepiej jest terminu œcisłego nie wyznaczać i samemu królowi decyzję zostawić, a to dlatego, ażeby wieœć się nie rozeszła i nieprzyjaciele nie zostali przestrzeżeni. Stanęło tylko na tym, że król wyruszy w trzysta koni wybranej dragonii pod wodzš pana Tyzenhauza, który choć młody, miał już reputację wielkiego żołnierza. Lecz niemal ważniejsza jeszcze była druga częœć obrad, na której z powszechnš zgodšzawotowano, iż po przybyciu do kraju cała władza i kierunek wojny przejdzie w ręce króla, któremu szlachta, wojsko i hetmani we wszystkim posłuszni być majš. Mówionoteż o przyszłoœci i przytaczano powody tych nagłych nieszczęœć, które jako potop w tak krótkim czasie cały kraj zalały. I sam prymas nie innš tego podawał przyczynę, jak nierzšd, brak posłuchu i zbytnie sponiewieranie władzy i majestatu królewskiego. Słuchano go w głębokim milczeniu, bo każdy rozumiał, że tu o losy Rzeczypospolitej chodzi i o wielkie, niebywałe dotšd w niej zmiany, które by mogły jej dawnš potęgę przywrócić, a których zwłaszcza od dawna pragnęła mšdra i miłujšca przybranš ojczyznę królowa. Płynęły więc z ust dostojnego księcia Koœcioła słowa jak grzmoty, a w słuchaczach dusze otwierały się prawdzie,jako kwiaty otwierajš się słońcu. - Nie przeciw starodawnym wolnoœciom się oponuję - mówił prymas - ale przeciw onej swawoli, która własnymi rękoma własnš ojczyznę zarzyna... Zaiste, zapomniano już w tym kraju różnicy między wolnoœciš i swawolš, i oto, jak zbytnia rozkosz boleœciš, tak wyuzdana wolnoœć niewolš się zakończyła. Do jakiegoż obłędu doszliœcie, obywatele tej przeœwietnej Rzeczypospolitej, iż ten tylko między wami za obrońcę wolnoœci uchodzi, który hałas czyni, sejmy rwie i majestatowi się przeciwi, nie wtedy, gdy trzeba, ale wtedy,gdy temuż majestatowi o zbawienie ojczyzny chodzi? W skarbie naszym dno skrzyni widać, żołnierz, niepłatny, u nieprzyjaciela lafy szuka; sejmy, jedyny fundament tej Rzeczypospolitej, na niczym się rozchodzš, bo jeden swawolnik, jeden zły obywatel, dla prywaty swej, rady pomieszać może. Jakaż to wolnoœć, która jednemu przeciw wszystkim oponować pozwala?... Zali ta wolnoœć dla jednego nie jest niewolš dla wszystkich? I gdzieżeœmy to doszli w zażywaniu tej wolnoœci, jakież to ona smakowite fructa wydała?... A oto jeden słaby nieprzyjaciel, nad którym przodkowie nasi tyle œwietnych wiktoryj odnieœli, teraz sicut fulgur exit ab occidente et paret usque ad orientem. Nikt mu się nie oparł, zdrajcy heretycy mu pomogli i wszystko posiadł, wiarę przeœladuje, koœcioły hańbi, i gdy mu o wolnoœciach waszych prawicie, on miecz wam pokazuje!... Oto na co wam wyszły wasze sejmiki, wasze wetowanie, wasza swawola, wasze konfundowanie na każdym kroku majestatu!... Króla, przyrodzonego obrońcę ojczyzny, naprzód uczyniliœcie bezsilnym, a potem zasię narzekaliœcie, iż was nie broni!... Nie chcieliœcie swojego rzšdu, a teraz nieprzyjaciel wami rzšdzi... I kto, pytam, może z tego upadku nas ratować, kto dawny blask tej Rzeczypospolitej przywrócić, jeœli nie ten, który tyle zdrowia i wczasu już poœwięcił, gdy ten kraj nieszczęsna domowa z Kozaki szarpała wojna; który na takowe niebezpieczeństwa poœwięconš swš osobę podawał, jakich żaden monarcha w naszychczasach nie doznał; który pod Zborowem, pod Beresteczkiem i pod Żwańcem jako prosty żołnierz walczył, nad stan swój królewski trudy i niewygody ponoszšc... Jemu to teraz się powierzmy, jemu Rzymianstarożytnych przykładem dyktaturę w ręceoddajmy, sami zaœ radŸmy, jak w przyszłoœci ojczyznę tę od wewnętrznego nieprzyjaciela, od rozpusty, swawoli, nieładu i bezkarnoœci ratować, a powagę rzšdu i majestatu należytš przywrócić!... Tak przemawiał prymas, a nieszczęœcie i ostatnich czasów doœwiadczenie do tego stopnia przerodziły słuchaczy, że nikt nie protestował, wszyscy bowiem widzieli jasno, że albo władza królewska musi być wzmocniona, albo Rzeczpospolita zginie niechybnie. Rozpoczęły się więc różne deliberacje, jak najlepiej rady księdza prymasa do skutku przywieœć, a królestwo słuchali ich chciwie i z radoœciš, głównie królowa, która od dawna i usilnie nad wprowadzeniem ładu do Rzeczypospolitej pracowała. Wracał więc król do Głogowej wesół i zadowolony, tam zaœ zwoławszy do swej komnaty kilku zaufanych oficerów, a między nimi i Kmicica, rzekł im: - Pilno mi już i pali mnie pobyt w tej ziemi, chciałbym choć jutro wyruszyć, przeto wezwałem waszmoœciów, ażebyœcie, jako ludzie wojskowi i doœwiadczeni, prędkie sposoby obmyœlili. Szkoda nam czasu tracić,skoro nasza obecnoœć znacznie wojnę powszechnš przyspieszyć może. - Pewnie - rzekł pan Ługowski - jeœli taka waszej królewskiej moœci wola, to i po co zwłóczyć? Im prędzej, tym lepiej! - Póki się rzecz nie rozgłosi i nieprzyjaciel bacznoœci nie podwoi - dodał pułkownik Wolf. - Nieprzyjaciel już się ma na bacznoœci i szlaki poobsadzał, ile mógł - rzekł Kmicic. - Jak to? - spytał król. - Miłoœciwy panie, zamierzony powrót waszej królewskiej moœci dla Szwedów nie nowina! Ledwie nie co dzień rozchodzi się wieœć po całej Rzeczypospolitej, żeœ waszakrólewska moœć już w drodze albo już interregna. Dlatego trzeba największš ostrożnoœć zachować i cichaczem wšwozami się przemknšć, bo na drogach czyhajš Duglasowe podjazdy. - Najlepsza ostrożnoœć - rzekł patrzšc na Kmicica pan Tyzenhauz - to trzysta wiernych szabel, a skoro mnie pan miłoœciwy komendę nad nimi powierza, to go przeprowadzę w zdrowiu, choćby po do ta i m ; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żÚPŇ cŰ".cÜPŠcÝÚ*€ŢZ-c€ßŮ;—brzuchach Duglasowych podjazdów. - Przeprowadzisz waszmoœć pan, jeœli również trzysta, a dajmy na to szeœćset albo i tysišc ludzi napotkasz, ale jak trafiszna większš siłę w zasadzce czyhajšcš, to co się stanie? - Powiedziałem: trzysta - odparł Tyzenhauz- bo się o trzystu mówiło. Jeœli to jednak mało, to się o pięćset i więcej można postarać. - Niechże Bóg broni! Im większa kupa, tym o niej głoœniej! - rzekł Kmicic. - Ba! Myœlę przecie, że pan marszałek koronny wyskoczy nam ze swymi choršgwiami na spotkanie - wtršcił król. - Pan marszałek nie wyskoczy - odpowiedział Kmicic - bo dnia i godziny nie będzie wiedział, a choćby wiedział, to mogš w drodze zwłoki zajœć, jako zwyczajnie, trudno wszystko przewidzieć... - Żołnierz to mówi, żołnierz prawdziwy! - rzekł król. - Widać waszmoœci wojna nieobca. Kmicic uœmiechnšł się, bo wspomniał o swoich przeciw Chowańskiemu podchodach. Któż lepiej od niego znał się na takich sprawach! Komu słuszniej można by przeprowadzenie króla powierzyć? Ale pan Tyzenhauz widocznie innego od królewskiego był zdania, bo zmarszczył brwi i rzekł z przekšsem do Kmicica: - Czekamy tedy doœwiadczonej rady waœcinej... Kmicic poczuł niechęć w pytaniu, więc utkwił Ÿrenice w Tyzenhauzie i odrzekł: - Moje zdanie jest, że im mniejsza kupa będzie, tym łatwiej się przemknie. - Więc jak ma być? - Miłoœciwy panie! - rzekł Kmicic. - Wolna waszej królewskiej moœci wola uczynić, jakzechce, ale mnie rozum tak uczy: niech pan Tyzenhauz naprzód z dragoniš ruszy, głoszšc umyœlnie, że króla prowadzi, aby na siebie œcišgnšć nieprzyjaciół. Jego rzecztak się wywijać, aby z matni wyjœć cało. A my w niewielkiej kupie z osobš waszej królewskiej moœci w dzień albo we dwa za nim ruszymy, i gdy bacznoœć nieprzyjaciela w innš zwróci się stronę, łatwo nam będzieprzedostać się aż do Lubowli. Król poczšł klaskać w ręce w uniesieniu. - Bóg nam zesłał tego żołnierzyka! - wołał. - Salomon lepiej by nie poradził! Całkiem votum za tym zdaniem daję i nie ma inaczej być! Będš króla między dragonami łapać, a król im pod nosem przejedzie. Dla Boga, nie może być nic lepszego! - Moœci królu! to krotochwila!... - zawołał Tyzenhauz. - Żołnierska krotochwila! - odrzekł król. - Wreszcie niech będzie, co chce, od tego nieodstšpię! Kmicicowi oczy jarzyły się od radoœci, że jego zdanie przemogło, lecz Tyzenhauz porwał się z siedzenia. - Miłoœciwy panie! - rzekł - zrzekam się komendy nad dragonami. Niech ich kto inny prowadzi! - A to czemu? - spytał król. - Bo jeœli bez obrony, miłoœciwy panie, pójdziesz wydany na igrzysko fortuny, na wszystkie zgubne terminy, jakie się przygodzić mogš, to i ja chcę przy twej osobie być, piersi za ciebie nadstawić i polec w potrzebie. - Dziękujem za szczerš intencję - odrzekł Jan Kazimierz - ale uspokójże się, bo właœnie w taki sposób, jaki radzi Babinicz, najmniej narażeni będziemy. - Co radzi pan... Babinicz, czy jak się tam nazywa, niech bierze na własnš odpowiedzialnoœć! Może mu zależy co na tym, byœ wasza królewska moœć bez obronyw górach się zabłškał... Ja Boga i tu obecnych towarzyszów na œwiadki biorę, żem z duszy odradzał! Zaledwie skończył mówić, gdy i Kmicic porwał się, i stanšwszy panu Tyzenhauzowitwarzš w twarz, zapytał: - Co waćpan rozumiesz przez te słowa? Lecz Tyzenhauz zmierzył go dumnie oczymaod stóp do głowy. - Nie sięgaj do mnie głowš, mopanku, bo nie dosięgniesz! A na to Kmicic już z błyskawicami w oczach: - Nie wiadomo, komu to byłoby za wysoko, gdyby... - Gdyby co? - spytał patrzšc na niego bystro Tyzenhauz. - Sięgałem do wyższych niż waszmoœć! Tyzenhauz rozœmiał się. - A gdzieœ ich waszmoœć szukał? - Zamilknijcie! - rzekł nagle król zmarszczywszy brwi. - Nie rozpoczynać mitutaj swarów!... Jan Kazimierz czynił wrażenie takiej powagi na wszystkich otaczajšcych, że obajmłodzi umilkli i zmieszali się wspomniawszy, że to w obecnoœci królewskiej wymknęły im się słowa tak nieskładne. Król zaœ rzekł: - Nad tego kawalera, który kolubrynę wysadził i ze szwedzkich ršk się wydostał,nikt nie ma prawa się wynosić, choćby ojciec jego w zaœcianku mieszkał, co jak widzę, nie jest, bo ptaka z pierza, a krew z uczynków poznać łatwo. Zaniechajcie do siebie urazy. (Tu król zwrócił się do Tyzenhauza.) Ty chcesz, to przy osobie naszej zostań. Tego nam ci odmówić się niegodzi. Dragonów Wolf albo Denhoff poprowadzi. Ale i Babinicz zostanie, i za jego radš pójdziemy, bo nam do serca przypadła. - Umywam ręce! - rzekł Tyzenhauz. - Zachowajcie tylko waszmoœciowie tajemnicę. Dragoni niech dziœ wyjdš do Raciborza... i wraz puœcić jak najszerzej wieœć, że i my znajdujem się między nimi... a na potem czuwajcie, bo nie wiecie dnia ani godziny... Tyzenhauz! idŸ, wydaj rozkaz kapitanowi dragonii. Tyzenhauz wyszedł, ręce łamišc z gniewu iżalu, za nim rozeszli się inni oficerowie. Tego samego dnia gruchnęła wieœć po całejGłogowej, że majestat króla Jana Kazimierza wyruszył już do granic Rzeczypospolitej. Wielu nawet znacznych senatorów myœlało, że wyjazd istotnie miałmiejsce. Gońcy, umyœlnie rozesłani, powieŸli nowinę do Opola i ku szlakom granicznym. Tyzenhauz, chociaż oœwiadczył, że umywa ręce, nie dał jednak za wygranš; że zaœ jako rękodajny królewski, miał przystęp w każdej chwili do osoby monarchy ułatwiony,tego samego więc dnia, już po wyruszeniu dragonów, stanšł przed obliczem Jana Kazimierza, a raczej obojga królestwa, bo iMaria Ludwika była obecna. - Przyszedłem po rozkazy - rzekł - kiedy wyruszamy? - Pojutrze do dnia - rzekł król. - Siła ludzi ma jechać? - Pojedziesz ty, Babinicz, Ługowski, z żołnierzy. Pan kasztelan sandomierski rusza także ze mnš; prosiłem go, by jak najmniej ludzi brał z sobš, ale bez kilkunastu się nie obejdzie; pewne to i doœwiadczone szable. Nadto jego œwištobliwoœć nuncjusz chce także mi towarzyszyć, którego obecnoœć doda powagi sprawie i wszystkich wiernych prawdziwemu Koœciołowi poruszy. Nie wahasię przeto swej poœwięconej osoby na hazard wyprawić. Ty pilnuj, aby nie było nad czterdzieœci koni, bo tak Babinicz radził. - Miłoœciwy panie! - rzekł Tyzenhauz. - A czego jeszcze chcesz? - Na kolanach o jednš łaskę błagam. Stało się już... dragoni wyszli... pojedziem bez obrony... i pierwszy podjazd z kilkudziesięciu koni może nas ogarnšć. Niechże wasza królewska moœć przychyli się do błagania sługi swego, na którego wiernoœć Bóg patrzy, i niech nie ufa ze wszystkim temu szlachcicowi. Obrotny to człek, skoro się potrafił w tak krótkim czasie wkraœć do serca i łaski waszej królewskiej moœci, ale... - Zali już mu zazdroœcisz? - przerwał król.- Nie zazdroszczę mu, miłoœciwy panie, niechcę nawet o zdradę go stanowczo posšdzać, ale przysišgłbym, że nie nazywa się Babinicz. Czemu tedy prawdziwe nazwisko ukrywa? Czemu jakoœ mu niesporomówić, co robił przed oblężeniem Częstochowy? Czemu zwłaszcza tak napierał na to, by dragoni naprzód wyszli i by wasza królewska moœć bez eskorty jechała?Król zamyœlił się nieco i poczšł swoim zwyczajem usta raz po raz nadymać.- Gdyby chodziło o jakowšœ zmowę ze Szwedami - rzekł wreszcie - co znaczy trzysta dragonów! Jakaż to siła i jaka zasłona?... Potrzebowałby tylko ów Babiniczdać znać Szwedom, aby kilkaset piechoty podrogach zasadzili, to i tak ujęliby nas jako w sieci. Ale się jeno zastanów, czy tu o zdradzie może być mowa? Musiałby naprzód wiedzieć termin i mieć czas do ostrzeżenia Szwedów w Krakowie, a jakże to być może, skoro pojutrze ruszamy? Nie mógł i tego odgadnšć, że pójdziem za jego racjami, bo moglibyœmy tak samo pójœć za twymi albo innych... Z poczštku było przeciepostanowione, że razem z dragonami ruszymy, więc gdyby chciał się ze Szwedami umawiać, to właœnie takie osobneruszenie pomięszałoby mu szyki, gdyż musiałby znowu gońców wysyłać i ostrzegać. Wszystko to sš niezbite racje. A przy tym nie upierał się on wcale przy swoim zdaniu, jak mówisz, jeno tak gadał, jako inni, co mu się najlepszym wydało. Nie, nie! Szczeroœć patrzy z oczu tego szlachcica, a spalony bok œwiadczy, że gotów i na mękę nie zważać. - Jego królewska moœć ma słusznoœć - rzekła nagle królowa - to sš niezbite racje,a rada była i jest dobra. Tyzenhauz wiedział z doœwiadczenia, że gdykrólowa zdanie swe wyrzecze, to próżno byod niego do króla apelować, tak ufał Jan Kazimierz jej bystroœci i rozumowi. Chodziło też teraz młodemu panu tylko o to, by król potrzebne ostrożnoœci zachował. - Nie moja rzecz - odpowiedział - miłoœciwemu państwu negować. Jeżeli jednak mamy pojutrze wyruszyć, niechże ów Babinicz nie wie o tym, aż w godzinę wyjazdu. - To może być! - odparł król. - A w drodze ja sam będę go miał na oku i broń Boże przygody, nie ujdzie żyw z moichršk! - Nie będzie potrzeby - rzekła królowa - Słuchaj waszmoœć: króla od złej przygody w drodze i od zdrad, i od sideł nieprzyjacielskich nie waszmoœć będziesz strzegł, nie Babinicz ani dragoni, ani moce ziemskie, ale Opatrznoœć boża, której oko ustawicznie na pasterzów narodów i pomazańców bożych jest zwrócone. Ona to go będzie pilnować, ona go uchroni i szczęœliwie doprowadzi, a w razie potrzebyzeœle mu takš pomoc, jakiej się nawet nie domyœlacie, wy, którzy w ziemskš tylko moc wierzycie. - Najjaœniejsza pani! - odrzekł Tyzenhauz -wierzę i ja, że bez woli bożej nikomu włos z głowy nie spadnie, a że przez troskliwoœć o królewska osobę zdrajców się boję, to nie grzech. Maria Ludwika uœmiechnęła się łaskawie. - Ale zbyt spiesznie przesšdzasz i hańbę nacały naród przez to rzucasz, w którym, jako ten Babinicz mówił, nie znalazł się jeszcze taki, co by przeciwko własnemu królowi dłoń podniósł. Niechże ci to nie będzie dziwno, że po takim opuszczeniu, po takim złamaniu przysięgi i wiary, jakiej obojeœmy z miłoœciwym królem doœwiadczyli, ja przecie mówię, że na tak straszny występek nikt by się nie odważył,nawet z tych, którzy dziœ jeszcze Szwedomsłużš. - A list księcia Bogusława, miłoœciwa pani? - List nieprawdę mówi! - rzekła stanowczo królowa. - Jeœli jest jaki człowiek w Rzeczypospolitej gotowy zdradzić nawet króla, to może właœnie jeden ksišżę koniuszy, bo on jeno z nazwiska do tego narodu należy. - Krótko mówišc, nie posšdzaj Babinicza - rzekł król - gdyż i co do jego nazwiska musiało ci się w głowie podwoić. Można by go zresztš wybadać, ale jak mu tu i powiedzieć?... Jak go spytać: "Jeœli nie zwiesz się Babinicz, to jak się zwiesz?" Srodze może uczciwego człeka zaboleć takie pytanie, a głowę stawię, że on uczciwy. - Za takš cenę nie chciałbym się, miłoœciwypanie, o jego uczciwoœci przekonać. - Dobrze, już dobrze! Wdzięczni ci jesteœmyza troskliwoœć. Jutrzejszy dzień na modlitwę i pokutę, a pojutrze w drogę! w drogę! Tyzenhauz cofnšł się z westchnieniem i tegoż jeszcze dnia rozpoczšł w największej tajemnicy przygotowania do odjazdu. Nawet dygnitarze, którzy mieli towarzyszyć królowi, nie wszyscy byli ostrzeżeni o terminie. Służbie powiedziano tylko, żeby konie miała gotowe, bo lada dzień wyruszš z panami do Raciborza. Król cały następny dzień nie pokazywał sięnigdzie, nawet i w koœciele, ale za to u siebie w mieszkaniu do nocy krzyżem przeleżał, poszczšc i Króla królów błagajšc o wspomożenie, nie dla siebie, ale dla Rzeczypospolitej. Maria Ludwika wraz z pannami trwała także na modlitwie. Następnie noc pokrzepiła siły strudzonych i gdy w ciemnoœciach jeszcze dzwon głogowskiego koœcioła ozwał się na jutrznię, wybiła godzina rozstania. Rozdział 23 Przez Raciborz przejechano, koniom tylko popasłszy. Nikt króla nie poznał, nikt na orszak nie zwrócił zbytniej uwagi, bo wszyscy byli zajęci niedawnym przejœciem dragonów, między którymi, wedle powszechnego mniemania, monarcha polski miał się znajdować. Orszak ten jednak wynosił około pięćdziesięciu koni, gdyż królowi towarzyszyło kilku dygnitarzy, pięciu samych biskupów, a pomiędzy innymi nuncjusz odważył się dzielić z nim trudy niebezpiecznej wyprawy. Droga jednak w granicach cesarstwa nie przedstawiała żadnego niebezpieczeństwa. W Oderbergu, niedaleko ujœcia Olszy do Odry, wjechano w granice Morawy. Dzień był chmurny i œnieg walił tak gęsto, że na kilkanaœcie kroków nie było można dojrzeć drogi przed sobš. Ale król był wesół i pełen dobrej myœli, bo zdarzył się znak, który wszyscy za najpomyœlniejszš poczytywali wróżbę, a którego współczeœnihistorycy nie omieszkali nawet w kronikach zapisać. Oto przy samym wyruszeniu króla z Głogowy pojawiła się przed koniem biała całkiem ptaszyna i poczęła kršżyć, wzbijaćsię chwilami w górę, chwilami zniżać nad samš głowš monarszš, kwilšc przy tym i œwiegocšc radoœnie. Wspomniano, że podobny ptak, ale czarny, kręcił się nad królem, gdy w swoim czasie z Warszawy przed Szwedami ustępował. Owa zaœ biała całkiem wielkoœciš i kształtem była do jaskółki podobna, co obudziło tym większy podziw, że zima byłagłęboka i jaskółki nie myœlały jeszcze o powrocie. Uradowali się jednak wszyscy, król zaœ przez pierwsze dni o niczym innymnie mówił i najpomyœlniejszš sobie przyszłoœć obiecywał. Również zaraz z poczštku drogi okazało się, jak dobrš była rada Kmicica, aby jechać osobno. Wszędzie na Morawie opowiadano o niedawnym przejeŸdzie króla polskiego. Niektórzy twierdzili, że widzieli go na własne oczy, całego w zbroi, z mieczem wręku i koronš na głowie. Różne też już chodziły wieœci o sile, jakš ze sobš prowadził, i w ogóle przesadzano do bajecznych rozmiarów liczbę dragonów. Bylii tacy, którzy widzieli z dziesięć tysięcy, iżsię końca szeregów, koni, ludzi, choršgwi iznaków doczekać nie mogli. - Pewnie - mówiono - Szwedzi zaskoczš im drogę, ale czy poradzš takowej potędze, nie wiadomo. - A co? - pytał Tyzenhauza król - nie miał Babinicz racji? - Jeszczeœmy nie stanęli w Lubowli, miłoœciwy panie - odpowiedział młody magnat. Babinicz zaœ kontent był z siebie i z podróży. Wraz z trzema Kiemliczami trzymał się zwykle naprzód przed orszakiem królewskim, rozpatrujšc drogę; czasem jechał ze wszystkimi, zabawiajšc króla opowiadaniem pojedynczych wypadkówz oblężenia Częstochowy, których Janowi Kazimierzowi nigdy nie było dosyć. I z każdš niemal godzinš przypadał lepiej królowi do serca ów junak wesół, dziarski,do młodego orła podobny. Czas schodził monarsze to na modlitwie, to na pobożnych rozmyœlaniach o życiu wiekuistym, to na rozmowach o wojnie przyszłej i pomocy spodziewanej od cesarza, to wreszcie na przypatrywaniu się zabawom rycerskim, którymi towarzyszšcy żołnierze starali się czas podróży skrócić. Miał to bowiem w swej naturze Jan Kazimierz, że umysł jegołatwo przechodził od powagi do pustoty niemal i od ciężkiej pracy do rozrywek, którym, gdy przyszła na niego taka chwila,oddawał się duszš całš, jakby żadna troska, żadne zmartwienie nie obcišżało gonigdy. Popisywali się tedy żołnierze, czym który umiał; młodzi Kiemlicze, Kosma i Damian, bawili króla swymi ogromnymi i niezgrabnymi postawami i łamaniem podkówjako trzcin, on zaœ kazał im za każdš po talarze dawać, chociaż w sakwach doœć było pusto, bo wszystkie pienišdze, nawet klejnoty i "parafanały" królowej poszły nawojsko. Pan Andrzej popisywał się rzucaniem ciężkiego obuszka, który tak silnie w górę puszczał, że prawie go widać nie było, a on nadlatywał koniem i chwytał go w lot zarękojeœć. Król na ów widok aż w ręce klaskał. - Widziałem - mówił - jak to pan Słuszka, brat pani podkanclerzyny, czynił, ale i on nie miotał przez pół tak wysoko. - U nas to we zwyczaju na Litwie - odpowiedział pan Andrzej - a gdy się człek z dzieciństwa wprawia, to i do biegłoœci dojdzie. - Skšdże to masz tę kresę przez gębę? - spytał pewnego razu król pokazujšc na bliznę Kmicica. - Dobrze cię ktoœ szablš przejechał. - To nie od szabli, miłoœciwy panie, jedno od kuli. Strzelono do mnie, lufę mi do gęby przyłożywszy. - Nieprzyjaciel czyli swój? - Swój, ale nieprzyjaciel, którego do porachunku jeszcze wezwę, i póki się to niestanie, mówić mi się o tym nie godzi. - Takiżeœ to zawzięty? - Nie mam ja żadnej zawziętoœci, miłoœciwy panie, bo oto na łbie głębszš ta i m ; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŕP` cá° Żcâ_Ö că5*‹ cäŔ7–3jeszcze szczerbę od szabli noszę, którš szczerbš mało dusza ze mnie nie uszła, ależe mi jš zacny człowiek uczynił, przeto urazy do niego nie żywię. To rzekłszy Kmicic zdjšł czapkę i ukazał królowi głębokš bruzdę, której białawe brzegi widne były doskonale. - Nie wstyd mi tej rany - rzekł - bo mi jš zadał taki mistrz, jak nie masz drugiego w Rzeczypospolitej. - Którenże to jest taki mistrz? - Pan Wołodyjowski. - Dla Boga! Toż ja go znam. Cudów on pod Zbarażem dokazywał. A potem byłem na weselu towarzysza jego, Skrzetuskiego, który mi pierwszy z oblężonego Zbaraża wieœci przywiózł. Wielcy to kawalerowie! A był z nimi i trzeci; tego całe wojsko sławiło jako największego rycerza. Gruby szlachcic, a tak krotochwilny, żeœmy na weselu mało boków od œmiechu nie pozrywali. - To pan Zagłoba, zgaduję! - rzekł Kmicic - człek to nie tylko mężny, ale dziwnych fortelów pełen. - Cóż oni teraz czyniš, nie wiesz? - Wołodyjowski u księcia wojewody wileńskiego dragonami dowodził. Król zasępił się. - I razem z księciem wojewodš Szwedom teraz służy? - On? Szwedom? On jest przy panu Sapieże. Sam widziałem, jak po zdradzie księcia wojewody buławę mu pod nogi cisnšł. - O, to godny żołnierz! - odrzekł król. - Od pana Sapiehy mieliœmy wiadomoœci z Tykocina, w którym księcia wojewodę obległ. Niech mu Bóg szczęœci! Gdyby wszyscy byli do niego podobni, już by nieprzyjaciel szwedzki pożałował swojej imprezy. Tu Tyzenhauz, który słyszał całš rozmowę, spytał nagle: - Toœ waœć był w Kiejdanach u Radziwiłła? Kmicic zmieszał się nieco i zaczšł podrzucać swój obuszek. - Byłem. - Daj pokój obuszkowi - mówił dalej Tyzenhauz. - A cóżeœ to porabiał na ksišżęcym dworze? - Goœciem byłem - odrzekł niecierpliwie panKmicic - i ksišżęcy chleb jadłem, póki mi nie obrzydł po zdradzie. - A czemuœ to z innymi zacnymi żołnierzamido pana Sapiehy nie poszedł? - Bom sobie œlub do Częstochowy uczynił, co tym łatwiej waszmoœć zrozumiesz, gdy ci powiem, że nasza Ostra Brama była przez Septentrionów zajęta. Pan Tyzenhauz poczšł głowš kręcić i cmokać, aż to zwróciło uwagę króla, tak że i sam poczšł patrzeć badawczej na Kmicica. Ten zaœ, zniecierpliwiony, zwrócił się do Tyzenhauza i rzekł: - Mój moœci panie! Czemu to ja się waćpananie wypytuję, gdzieœ przebywał i coœ robił? - Wypytuj waœć - odrzekł Tyzenhauz. - Ja nie mam nic do ukrywania. - Ja też nie staję przed sšdem, a jeœli stanę kiedy, to nie waœć będziesz moim sędziš. Zaniechaj mnie tedy, abym zaœ cierpliwoœci nie stracił. To rzekłszy wyrzucił obuch tak szparko, że aż zmalał na wysokoœci, król oczy za nim podniósł i w tej chwili nie myœlał już oniczym innym jak tylko o tym, czy Babinicz uchwyci go w lot, czy nie uchwyci... Babinicz spišł konia, skoczył i uchwycił. Lecz tego samego wieczora Tyzenhauz rzekł do króla: - Miłoœciwy panie, coraz mniej mi się ten szlachcic podoba!... - A mnie coraz więcej! - rzekł, wydymajšc usta, król. - Słyszałem dziœ, jak jeden z jego ludzi nazwał go pułkownikiem, a on tylko spojrzał groŸnie i zaraz tamtego skonfundował. W tym coœ jest! - I mnie się czasem widzi - rzekł król - że on nie chce wszystkiego gadać, ale to jego sprawa. - Nie, miłoœciwy panie! - zawołał gwałtownie Tyzenhauz - to nie jego sprawa, to sprawa nasza i całej Rzeczypospolitej... Bo jeœli to jaki przedawczyk, który zgubę waszej królewskiej moœci albo niewolę gotuje, to zginš razem z waszš królewskš moœciš wszyscy ci, którzy w tej chwili oręż podnoszš, zginie cała Rzeczpospolita, któršty jeden, miłoœciwy panie, ratować możesz.- To go jutro sam wypytam. - Bogdajbym był fałszywym prorokiem, alejemu nic dobrego z oczu nie patrzy. Nadto on szparki, nadto œmiały, zbyt wielkirezolut, a tacy ludzie na wszystko się ważš. Król zafrasował się. Nazajutrz dzień, gdy ruszono w drogę, kiwnšł na Kmicica, by zbliżył się ku niemu. - Gdzieœ ty był pułkownikiem? - spytał królnagle. Nastała chwila milczenia. Kmicic walczył sam ze sobš; paliła go chęćzeskoczyć z konia, upaœć do nóg królewskich i raz zrzucić z siebie ten ciężar, który dŸwigał, raz powiedzieć całšprawdę. Lecz ze zgrozš pomyœlał znowu, jak straszne wrażenie musi uczynić to nazwisko: Kmicic, zwłaszcza po liœcie księcia Bogusława Radziwiłła. Jakże on, niegdyœ prawa ręka księcia wojewody wileńskiego, on, który przewagę jego utrzymał, do rozbicia nieposłusznych choršgwi dopomógł, w zdradzie sekundował; jakże on, posšdzony i oskarżony o najstraszniejszš zbrodnię zamachu na wolnoœć królewskš, zdoła teraz przekonać króla, biskupów i senatorów, że się poprawił, że się przerodził i krwiš za swe winy odpokutował?... Czym zdoła swych szczerych intencji dowieœć, jakie dowody, prócz gołych słów, może złożyć?... Dawne winy œcigajš go cišgle i nieubłaganie,jako psy zażarte œcigajš zwierza w kniei. Więc postanowił zamilczeć. Ale uczuł jednoczeœnie niewypowiedziany wstręt i obrzydzenie do wykrętów. Zali miałby temu panu, tak ze wszystkich sił duszy kochanemu, rzucać piasek w oczy i wymyœlonymi historiami go zwodzić? Czuł, że do tego zabraknie mu sił. Więc po chwili tak mówić poczšł: - Miłoœciwy królu! Przyjdzie czas, może niedługo, że będę mógł waszej królewskiejmoœci całš duszę jako księdzu na spowiedziotworzyć... Ale chcę, żeby pierwej za mnie,za mojš szczerš intencję, za wiernoœć i za miłoœć do majestatu uczynki jakowe, nie gołe słowa, zaręczały. Grzeszyłem, miłoœciwy panie, grzeszyłem przeciw tobieiojczyŸnie, a za mało mam jeszcze pokuty, więc takiej służby szukam, w której by poprawę łatwo znaleŸć. Kto wreszcie nie grzeszył? Kto nie potrzebuje bić się w piersi w całej tej Rzeczypospolitej? Być to może, żem ciężej zawinił od innych, alem się też i pierwej obejrzał... Nie pytaj, miłoœciwy panie, o nic, póki cię teraŸniejsza służba o mnie nie przekona; nie pytaj, bo nie mogę nic powiedzieć, aby sobie drogi i zbawienia nie zamknšć, bo Bógmi œwiadek i Najœwiętsza Panna, Królowa nasza, żem tego nie zmyœlił, iż ostatniš kroplę krwi gotowym za ciebie oddać... Tu oczy pana Andrzeja zwilgotniały, a taka szczeroœć i żal rozœwieciły mu twarz, że oblicze silniej jeszcze od słów go broniło. - Bóg patrzy na intencje moje - mówił dalej- i na sšdzie mi je policzy... Ale jeœli mi, miłoœciwy panie, nie ufasz, to mnie wypędŸ, to oddal mnie od osoby swojej. Pojadę za œladem twoim, opodal, aby w jakiej ciężkiej chwili przybyć, choć i bez zawołania, i głowę położyć za ciebie. A wówczas, miłoœciwy panie, uwierzysz, żemnie zdrajca, ale jeden z takich sług, jakich nie masz, miłoœciwy panie, wielu, nawet między tymi, którzy na innych podejrzenia rzucajš. - Ja ci i dziœ wierzę - rzekł król. - Zostań po staremu przy osobie naszej, bo nie zdrada tak przemawia. - Dziękuję waszej królewskiej moœci! - rzekł Kmicic. I powstrzymawszy nieco konia, wycofał się między ostatnie szeregi orszaku. Lecz Tyzenhauz nie ograniczył się na udzieleniu swych podejrzeń samemu tylko królowi, skutkiem czego wszyscy poczęli zezem na Kmicica spoglšdać. Głoœniejsze rozmowy ustawały, gdy się zbliżył, a poczynały się szepty. Œledzono każdy jego ruch, rozważano każde słowo. Spostrzegł to pan Andrzej i uczyniło mu się Ÿle międzytymi ludŸmi. Nawet król, chociaż nie odebrał mu zaufania, nie miał już dla niego tak wesołego jak dawniej oblicza. Więc młody junak stracił fantazję, sposępniał, żal i gorycz opanowały mu serce. Dawniej na przedzie między pierwszymi zwykł był toczyć koniem, teraz wlókł się o kilkaset kroków za kawalkatš, z głowš spuszczonš iponurymi myœlami w głowie. Aż wreszcie zabielały przed jeŸdŸcami Karpaty. Œniegi leżały na ich skłonach, chmury rozkładały swe ociężałe cielska naszczytach, a gdy wieczór zdarzył się pogodny, wówczas przy zachodzie przywdziewały owe góry szaty płomienne, i blaski szły od nich okrutne, póki nie zagasły w mrokach cały œwiat obejmujšcych. Patrzył więc Kmicic na owe cuda natury, których dotšd nigdy jeszcze wżyciu nie widział, i choć wielce stroskany, o troskach z podziwu zapomniał. Z każdym dniem olbrzymy owe stawały się większe, potężniejsze. Aż wreszcie dojechał do nich orszak królewski i zapuœcił się w wšwozy, które nagle jakoby bramy otworzyły się przed nim. - Granica musi być już niedaleko - rzekł ze wzruszeniem król. Wtem dostrzeżono wózek zaprzężony w jednego konia, a w wózku człeka. Królewscy ludzie zatrzymali go zaraz. - Człeku - spytał Tyzenhauz - a czy my to już w Polsce? - Tam on za tš skałš i za rzeczkš cesarskagranica, a wy już na królewskiej ziemi stoicie. - Którędy zaœ do Żywca? - Prosto tędy do drogi się dostaniecie: I góral zacišł szkapinę. Tyzenhauz zaœ skoczył do stojšcego opodal orszaku. - Miłoœciwy panie - zakrzyknšł z uniesieniem - stanšłeœ już inter regna, bo oto twoje od onej rzeczułki królestwo! Król nie odrzekł nic, skinšł tylko, aby mu konia potrzymano, sam zaœ zsiadł i rzucił się na kolana, podniósłszy oczy i ręce w górę. Na ten widok zsiedli wszyscy i poszli za jego przykładem; ów król zaœ, tułacz, padł po chwili krzyżem w œnieg i poczšł całować tę ziemię tak ukochanš, a tak niewdzięcznš, która w chwili klęski schronienia jego królewskiej głowie odmówiła. Nastała cisza i tylko westchnienia jš mšciły. Wieczór był mroŸny, pogodny, góry i szczyty pobliskich jodeł płonęły purpurš, adalsze w ciemne już poczęły się ubierać fiolety, lecz droga, na której leżał król, mieniła się niby czerwona i złota wstęga; blaski te padały na króla, biskupów i dygnitarzy. Wtem ze szczytów wstał wiatr i niosšc na skrzydłach skry œnieżne, zleciał do doliny. Więc jodły pobliskie poczęły pochylać pokryte okiœciš czuby i kłaniać się panu, i szumieć gwarno a radoœnie, jakby œpiewałyonš dawnš pieœń: - Witajże nam, witaj, miły hospodynie!... Mrok już nasycał powietrze, gdy orszak królewski ruszył dalej. Za wšwozem roztoczyła się szersza dolina, której drugi koniec gubił się w oddaleniu. Blaski gasły naokoło, tylko w jednym miejscu niebo œwieciło się jeszcze czerwono. Król poczšł odmawiać Ave Maria, za nim inni w skupieniu ducha powtarzali pobożne słowa. Ziemia rodzinna, dawno nie widziana, góry pokrywajšce się nocš, gasnšce zorze, modlitwy, wszystko to nastroiło uroczyœcieserca i umysły, więc po ukończonych modlitwach jechali w milczeniu król, dygnitarze i rycerze. Następnie noc zapadła, jeno we wschodniejstronie niebo œwieciło się coraz czerwieniej. - Pojedziem ku tym zorzom - rzekł wreszcie król - dziw, że jeszcze œwiecš. Wtem przycwałował Kmicic. - Miłoœciwy panie! to pożar! - zakrzyknšł. Zatrzymali się wszyscy. - Jakże to? - pytał król - mnie się widzi, żeto zorza!... - Pożar, pożar! Ja się nie mylę! - wołał panKmicic. I istotnie, ze wszystkich towarzyszów królewskich on znał się na tym najlepiej. Wreszcie nie było można dłużej wštpić, gdyż ponad owš mniemanš zorzš podnosiły się jakby chmury czerwone i kłębiły się, jaœniejšc i ciemniejšc na przemian. - To chyba Żywiec się pali! - zawołał król. -Nieprzyjaciel może tam grasować! Nie skończył jeszcze, gdy do uszu patrzšcych doleciał gwar ludzki, parskanie koni i kilkanaœcie ciemnych postaci zamajaczyło przed orszakiem. - Stój! Stój! - poczšł wołać Tyzenhauz. Postacie owe zatrzymały się, jakby niepewne, co dalej majš czynić. - Ludzie! kto wy? - pytano dalej z orszaku. - To swoi! - ozwało się kilka głosów. - Swoi! My z Żywca gardła unosim; Szwedzi Żywiec palš i ludzi mordujš! - Stójcie na Boga!... co gadacie?... Skšd oni się tam wzięli? - Oni, panoczku, na naszego króla czatowali.Siła ich, siła! Niechże go Matka Boska ma w swej opiece! Tyzenhauz stracił na chwilę głowę. - Ot, co jechać w małej kupie! - krzyknšł na Kmicica - bogdaj cię za takowš radę zabito! Lecz Jan Kazimierz poczšł sam wypytywać uciekajšcych. - A gdzie król? - spytał. - Król poszedł w góry z wielkim wojskiem i dwa dni temu przez Żywiec przejeżdżał, ale oni go naœcigli i tam się gdzieœ wedle Suchej bili... Nie wiemy, czy go dostali, czy nie, ale dziœpod wieczór do Żywca wrócili i palš, mordujš... - JedŸcie z Bogiem, ludzie! - rzekł Jan Kazimierz. Uciekajšcy przemknęli szybko. - Ot, co by nas było spotkało, gdybyœmy z dragonami jechali! - zawołał Kmicic. - Miłoœciwy królu! - ozwał się ksišdz biskup Gębicki - nieprzyjaciel przed nami... Co nam czynić? Wszyscy otoczyli króla naokoło, jakby go chcieli osobami swymi od nagłego niebezpieczeństwa zasłonić, lecz on spoglšdał na łunę, która odbijała się w jego Ÿrenicach, i milczał; nikt też pierwszynie wyrywał się ze zdaniem, tak ciężko było coœ dobrego poradzić. - Gdym wyjeżdżał z ojczyzny, œwieciła mi łuna - rzekł wreszcie Jan Kazimierz - gdy wjeżdżam, druga mi œwieci... I znowu nastało milczenie, tylko dłuższe jeszcze niż poprzednio. - Kto ma jakowš radę? - spytał na koniec ksišdz Gębicki. Wtem zabrzmiał głos Tyzenhauza, pełen goryczy i uršgania: - Kto się nie wahał osoby pańskiej na szwank wystawić, kto namawiał, by król bez straży jechał, ten niech teraz rady udzieli! W tej chwili jeden jeŸdziec wysunšł się z koła; był to Kmicic. - Dobrze - rzekł. I podniósłszy się w strzemionach, krzyknšł, zwróciwszy się ku stojšcej opodal czeladzi: - Kiemlicze, za mnš! To rzekłszy puœcił konia w cwał, a za nim trzech jeŸdŸców pomknęło co tchu w piersiach końskich. Krzyk rozpaczy wydobył się z piersi pana Tyzenhauza. - To zmowa! - rzekł - zdrajcy znać dadzš! Moœci królu, ratuj się, póki czas, bo i wšwóz wkrótce nieprzyjaciel zamknie! Moœci królu, ratuj się! nazad! nazad! - Wracajmy, wracajmy! - zawołali jednogłoœnie biskupi i dygnitarze. Lecz Jan Kazimierz zniecierpliwił się, z óczpoczęły iœć mu błyskawice, nagle wydobył szpadę z pochwy i zawołał: - Nie daj Bóg, abym z własnej ziemi drugi raz miał uchodzić! Niech się stanie, co ma być, dosyć mi tego! I spišł konia ostrogami, aby ruszyć naprzód, lecz sam nuncjusz pochwycił za lejce. - Wasza królewska moœć - rzekł z powagš - losy ojczyzny i Koœcioła katolickiego dŸwigasz na sobie, więc ci nie wolno osoby swej narażać. - Nie wolno! - powtórzyli biskupi. - Nie wrócę na Œlšsk, tak mi dopomóż œwięty Krzyż! - odpowiedział Jan Kazimierz.- Miłoœciwy panie! wysłuchaj próœb twych poddanych! - rzekł składajšc ręce kasztelan sandomierski. - Jeżeli żadnš miarš nie chcesz do cesarskich krajów się nakłonić, to nawróćmy przynajmniej z tegomiejsca i ku granicy węgierskiej się skierujmy albo przejdŸmy nazad ów wšwóz,aby nam powrotu nie przecięto. Tam czekaćbędziem. W razie nadejœcia nieprzyjaciela wkoniach ratunek zostanie, ale przynajmniej nas jako w pułapce nie zamknš. - Niechże i tak będzie - rzekł łagodniej król. - Nie odrzucam ja rozumnej rady, ale na tułactwo drugi raz nie pójdę. Jeœli tędy nie można się będzie przedostać, to indziej się przedostaniem. Wszelako tak myœlę, że waszmoœciowie na próżno się strachacie. Skoro ci Szwedzi nas między dragonami szukali, jako ludzie z Żywca mówili, to właœnie dowód, że o nas nie wiedzš i że zdrady ani zmowy nijakiej nie było. WeŸcie,waszmoœciowie, to na rozum, jesteœcie ludzie doœwiadczeni. Nie zaczepialiby ci Szwedzi dragonów, nie wystrzeliliby do nichni razu, gdyby mieli wiadomoœć, że za dragonami jedziemy. Uspokójcie się, waszmoœciowie! Babinicz ze swymi pojechałpo wieœci i pewnie niebawem powróci. To rzekłszy król nawrócił konia ku wšwozowi, za nim towarzysze. Zatrzymali się tam, gdzie im pierwszy przejezdny góral samš granicę wskazywał. Upłynšł kwadrans, po czym pół godziny i godzina. - Czy uważacie, wasze dostojnoœci - ozwał się nagle wojewoda łęczycki - iż łuna zmniejsza się? - Gaœnie, gaœnie prawie w oczach - odrzekło kilka głosów. - To dobry znak! - zauważył król. - Pojadę ja naprzód z kilkunastoma ludŸmi -ozwał się Tyzenhauz. - O staję stšd staniemy i gdyby Szwedzi nadcišgali, to ich zatrzymamy na sobie, dopóki nie polegniem. W każdym razie będzie czas o bezpieczeństwie osoby pańskiej pomyœleć. - Trzymaj się kupy, zakazuję ci jechać! - rzekł król. A na to Tyzenhauz: - Miłoœciwy panie! każesz mnie póŸniej za nieposłuszeństwo rozstrzelać, ale teraz , bo oto na łbie głębszš ta i m ; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żĺPŸ cćď p Pç_ßc€č>(ecéŁ6Ě=pojadę, bo tu o ciebie chodzi! I skrzyknšwszy kilkunastu żołnierzy, którym można było zaufać w każdej potrzebie, ruszył naprzód. Stanęli u drugiego wyjœcia wšwozu w dolinę - i stali cicho z gotowymi rusznicami, nadstawiajšc uszu na każdy szelest. Długi czas trwało milczenie, na koniec doleciał ich chrzęst œniegu tratowanego kopytami. - Jadš! - szepnšł jeden z żołnierzy. - Nie żadna to kupa, kilka tylko koni słychać - odpowiedział drugi. - Pan Babiniczwraca! Tymczasem nadjeżdżajšcy zbliżyli się w ciemnoœciach na kilkadziesišt kroków. - Werdo? - zakrzyknšł Tyzenhauz. - Swoi! nie strzelać tam! - zabrzmiał głos pana Kmicica. W tejże chwili on sam pojawił się przed Tyzenhauzem i nie poznawszy go w ciemnoœci, spytał: - A gdzie król? - Tam, opodal, za wšwozem! - odrzekł uspokojony Tyzenhauz. - Kto mówi, bo nie można rozeznać? - Tyzenhauz! A co to takiego wielkiego wieziesz waszmoœć przed sobš? To rzekłszy ukazał na jakiœ ciemny kształtzwieszajšcy się przed Kmicicem na przodkukulbaki. Lecz pan Andrzej nie odpowiedział nic i przejechał mimo. Dotarłszy do orszaku królewskiego, rozeznał osobę króla, bo za wšwozem daleko było jaœniej, i zawołał: - Miłoœciwy panie, wolna droga! - Nie masz już w Żywcu Szwedów? - Odcišgnęli ku Wadowicom. To był niemieckioddział najemny. Ot, zresztš jest tu jeden, sam go, miłoœciwy panie, wybadaj! I nagle pan Andrzej cisnšł na ziemię z kulbaki ów kształt, który trzymał przed sobš, aż jęk rozległ się w ciszy nocnej. - Co to jest? - pytał zdumiony król. - To? Rajtar! - Na miły Bóg! Toœ i języka przywiózł? Jakże to? Powiadaj! - Miłoœciwy panie! Gdy wilk nocš za stadem owiec idzie, łatwo mu jednš sztukę porwać, a zresztš, żeby prawdę rzec, to mi taka sprawa nie pierwszyzna. Król ręce do głowy podniósł. - Ale to żołnierz ten Babinicz, niech go kulebijš! Imainujcie, waszmoœciowie... Widzę, żemajšc takich sług, mogę choćby w œrodek Szwedów jechać! Tymczasem otoczyli wszyscy rajtara, któryjednak nie podnosił się z ziemi. - Pytaj go, miłoœciwy panie - odpowiedział nie bez pewnej chełpliwoœci w głosie Kmicic - choć nie wiem, czy będzie mógł odpowiadać, bo trochę przyduszon, a nie masz tu, czym by go przypiec. - Wlejcie mu gorzałki w gardło - rzekł król. I istotnie lepiej to lekarstwo pomogło od przypiekania, bo rajtar wkrótce odzyskał siły i głos. A wówczas pan Kmicic, przyłożywszy mu sztych do gardła, kazał opowiadać całš prawdę. Zeznał tedy ów jeniec, że należy do regimentu pułkownika Irlehorna, że mieli wiadomoœć o przejeŸdzie króla z dragonami, więc napadli na nich koło Suchej, ale wzišwszy wstręt należyty, musieli się cofnšć do Żywca, skšd pocišgnęli do Wadowic i Krakowa, bo takie mieli rozkazy. - Zali w górach nie ma innych oddziałów szwedzkich? - pytał po niemiecku Kmicic pociskajšc nieco silniej gardło rajtara. - Może sš jakowe - odpowiedział przerywanym głosem rajtar - jenerał Duglas porozsyłał podjazdy, ale się wszystkie cofajš, bo chłopstwo w wšwozach na nie napada. - A w pobliżu Żywca wyœcie jedni byli? - My jedni. - I wiecie, że król polski już przejechał? - Przejechał z tymi dragonami, którzy się onas w Suchej obtarli. Wielu go widziało. - Czemuœcie go nie œcigali? - Baliœmy się góralów. Tu Kmicic ozwał się znów po polsku: - Miłoœciwy panie! Droga wolna, a i nocleg w Żywcu się znajdzie, bo jeno częœć osady spalona. Lecz nieufny Tyzenhauz rozmawiał przez ten czas z panem kasztelanem wojnickim i tak mówił: - Albo to jest żołnierz wielki i szczery jak złoto, albo zdrajca kuty na cztery nogi... Zważ, wasza dostojnoœć, że to wszystko może być symulowane, od wzięcia tego rajtara aż do jego zeznań. A jeœli to umyœlne? Jeœli Szwedzi siedzš przyczajeni w Żywcu? Jeœli król pojedzie i wpadnie jakow matnię?... - Bezpieczniej się przekonać - odrzekł kasztelan wojnicki. Więc pan Tyzenhauz odwrócił się do króla i rzekł głoœno: - Pozwól, miłoœciwy panie, żebym ja naprzód do Żywca ruszył i przekonał się, czyli to prawda, co ów kawaler i ów rajtarpowiadajš. - Niechże tak będzie! Pozwól, miłoœciwy panie, niech jedzie! - zawołał Kmicic. - JedŸ - rzekł król - ale i my ruszymy nieco naprzód, bo zimno. Pan Tyzenhauz ruszył z kopyta, a orszak królewski jšł posuwać się za nim z wolna. Król odzyskał dobry humor i wesołoœć i po niejakim czasie rzekł do pana Kmicica: - Ale to z tobš można by jako z sokołem naSzwedów polować, bo z góry uderzasz! - Tak to i było - odrzekł pan Andrzej. - Jakwasza królewska moœć zechce zapolować, to sokół zawsze gotów. - Powiadaj, jakżeœ go ucapił? - To nietrudno, miłoœciwy panie! Zwyczajnie, gdy pułk idzie, zawsze kilkunastu ludzi w tyle się wlecze, a ten sięna pół stajania został. Podjechałem za nim; on myœlał, że swój, nie strzegł się i nim się opamiętał, jużem go porwał, gębę mu przydusiwszy, ażeby nie krzyczał. - Mówiłeœ, że ci to nie pierwszyzna. Zaliżeœto już kiedy pierwej praktykował? Kmicic rozœmiał się. - Oj, oj! miłoœciwy panie! praktykowałem i to, i co lepszego! Niech wasza królewska moœć jeno rozkaże, a znowu skoczę, dognam ich, bo konie majš zdrożone, i jeszcze jednego ucapię, i Kiemliczom moim każę ucapić. Czas jakiœ jechali w milczeniu, nagle tętent konia rozległ się i nadleciał Tyzenhauz. - Moœci królu! - rzekł - droga wolna i nocleg zamówiony. - A nie mówiłem?! - zawołał Jan Kazimierz.- Niepotrzebnieœcie się waszmoœciowie troskali... JedŸmy teraz, jedŸmy, bo nam się spoczynek należy! Wszyscy ruszyli rysiš, raŸno, wesoło, i w godzinę póŸniej zasnšł utrudzony król bezpiecznym snem na własnej ziemi. Tegoż wieczora pan Tyzenhauz zbliżył się do pana Kmicica. - Wybacz waszmoœć - rzekł - z miłoœci to do pana cię podejrzewałem. Lecz Kmicic umknšł mu ręki. - O, nie może być! - odrzekł. - Zdrajcš i przedawczykiem mnie czyniłeœ... - Byłbym i więcej uczynił, bo byłbym waœciw łeb strzelił - rzekł Tyzenhauz - ale gdym się przekonał, żeœ zacny człowiek i króla miłujesz, rękę ci wycišgnšłem. Chcesz, przyjmij - nie chcesz, nie przyjmuj... Wolałbym z tobš jeno w przywišzaniu do osoby pańskiej emulować...Ale i innej emulacji się nie przestraszę. - Tak waszmoœć myœlisz?... Hm! może masz isłusznoœć, ale mi na waćpana mruczno. - To przestań mruczeć... Tęgi z waszmoœci żołnierz! No! a dawaj no gęby, byœmy się wnienawiœci spać nie układli. - Niechże tak będzie - rzekł Kmicic. I padli sobie w objęcia. Rozdział 24 Orszak królewski póŸnš nocš dotarł do Żywca i prawie nie zwrócił uwagi w miasteczku, przerażonym niedawnym napadem szwedzkiego oddziału. Król nie zajeżdżał do zamku, który poprzednio już był spustoszony od Szwedów, a w częœci spalony, ale stanšł w plebanii. Tam Kmicic rozpuœcił wiadomoœć, iż to poseł cesarski ze Œlšska udaje się do Krakowa. Jakoż nazajutrz wyruszyli ku Wadowicom i dopiero znacznie za miastem skręcili do Suchej. Stamtšd przez Krzeczonów mieli jechać do Jordanowa, stamtšd do Nowego Targu, i gdyby się okazało, że nie ma podjazdów szwedzkich pod Czorsztynem, todo Czorsztyna, gdyby zaœ były, to skręcić mieli do Węgier i węgierskš ziemiš cišgnšć aż do Lubowli. Spodziewał się też król, że pan marszałek wielki koronny, który rozporzšdzał tak znacznymi siłami, jakich nie miał niejeden ksišżę panujšcy, poubezpiecza drogi, sam przeciw panu wyskoczy. Mogło mu pomieszać szyki tylko to, że nie wiedział, którędy król cišgnie, ale przecież między góralami nie brakło wiernych ludzi, gotowych zanieœć panu marszałkowi umówione słowa. Nie potrzeba im było nawet tajemnicy powierzać, bo szli chętnie, skoro im powiedziano, że o służbę królewskš idzie. Był to bowiem lud duszš i sercem królowi oddany, chociaż ubogi i pół jeszcze dziki, mało albo wcale uprawš niewdzięcznej roli się nie trudnišcy, żyjšcy z chowu bydła, pobożny i nienawidzšcy heretyków. Oni to pierwsi, gdy rozeszła się wieœć o wzięciu Krakowa, a zwłaszcza o oblężeniu Częstochowy, do której pobożne pielgrzymkiodbywać zwykli, porwali za toporzyska swoich siekier i ruszyli się z gór. Jenerał Duglas, znakomity wojownik, opatrzony w działa i strzelby, rozproszył ich wprawdzie z łatwoœciš w równinach, na których bić się nie przywykli; natomiast Szwedzi z największymi tylko ostrożnoœciami zapuszczali się we właœciwe ich siedziby, w których dosięgnšćich było niepodobna, a ponieœć klęskę łatwo. Zginęło też kilka pomniejszych oddziałów, które się nieopatrznie w labirynt gór zapędziły. I teraz wieœć o przejeŸdzie króla z wojskiem uczyniła już swoje, wszyscy bowiem jak jeden mšż zerwali się, by go bronić i towarzyszyć mu ze swymi "ciupagami", choćby na kraj œwiata. Mógł Jan Kazimierz, gdyby tylko odkrył, kto jest, otoczyć się w jednej chwili tysišcami półdzikich "gazdów", lecz on słusznie mniemał, że w takim razie wieœć rozebrzmiałaby wnet, razem z wichrami, po całej okolicy i że Szwedzi mogliby także wysłać znaczne wojska na jego spotkanie, więc wolał cišgnšć nie poznany nawet od górali. Znajdowano jednak wszędy pewnych przewodników, którym doœć było powiedzieć, że prowadzš biskupów i panów pragnšcych się szwedzkiej ręki uchronić. Prowadzili ich więc wœród œniegów, skał, wichrów i przełęczy, sobie tylko znanymi "pyrciami", przez miejsca tak niedostępne, że - rzekłbyœ - i ptak nie mógłby przez nieprzelecieć. Nieraz król i dostojnicy mieli chmury pod nogami, a jeżeli chmur nie było, to wzrok ich leciał w bezbrzeżnš, białymi œniegami okrytš przestrzeń, która tak wydawała sięszerokš, jak kraj cały szeroki; nieraz zapuszczali się w gardziele górskie, ciemneprawie, œniegami przysłonięte, w których chyba tylko zwierz dziki mógł mieć legowiska. Lecz omijano dostępne dla nieprzyjaciela miejsca, skracano drogę, i bywało że osada jaka, do której ledwie za pół dnia spodziewano się dostać, pojawiałasię nagle pod nogami, a w niej spoczynek czekał i goœcinnoœć, choć w kurnej chacie, w zadymionej œwietlicy. Król był cišgle wesół, innym odwagi do znoszenia nadzwyczajnych trudów dodawał i uręczał, że takimi drogami się przebierajšc, pewno równie szczęœliwie jakniespodzianie do Lubowli się dostanš. - Pan marszałek ani się spodziewa, kiedy mu na kark spadniem! - powtarzał cišgle. A nuncjusz odpowiadał: - Czymże był powrót Ksenofonta w porównaniu z tš naszš podróżš w chmurach? - Im wyżej się wzniesiem, tym szwedzka fortuna upadnie niżej - twierdził król. Tymczasem dojechano do Nowego Targu. Zdawało się, że wszelkie niebezpieczeństwo minęło, jednakże górale twierdzili, że jakieœ obce wojska kręcš się wedle Czorsztyna i po okolicy. Król przypuszczał, iż może to być niemiecka rajtaria pana marszałka koronnego, której miał dwa pułki, albo że jego własnych dragonów, wysłanych przodem, poczytano za nieprzyjacielskie podjazdy. Więc gdy i w Czorsztynie była załoga biskupa krakowskiego, podzieliły się zdania w królewskim orszaku: jedni chcieli jechać traktem do Czorsztyna, a stamtšd cišgnšć samš granicš do ziemi spiskiej; inni radzili zaraz wykręcić do Węgier, które tu klinem aż pod Nowy Targ dochodziły, i znowu przedzierać się przez wirchy i wšwozy, bioršc wszędy przewodników, najniebezpieczniejsze przejœcia znajšcych. To ostatnie zdanie przemogło, albowiem w ten sposób spotkanie się ze Szwedami stawało się prawie niepodobnym, i zresztš króla bawiła ta "orłowa" droga przez przepaœci i przez chmury. Wyruszono więc z Nowego Targu nieco na zachód i południe, zostawiajšc po prawej ręce Biały Dunajec. Poczštkowa droga szła okolicš dosyć otwartš i rozległš, lecz w miarę jak postępowano naprzód, góry poczęły się zbiegać, doliny zacieœniać. Jechano drogami, po których konie ledwie mogły postępować. Czasem trzeba było zsiadać i w ręku je prowadzić, a i to nierazjeszcze opierały się, tulšc uszy i wycišgajšc otwarte, dymišce nozdrza ku przepaœciom, z których głębi œmierć zdawała się wyglšdać. Górale, przywykli do urwisk, uznawali często za dobre takie drogi, na których nieobyłym ludziom szumiało i kręciło się wgłowach. Wjechali na koniec w jakšœ szczelinę skalnš, długš i prostš, a tak wšskš, że zaledwie trzech ludzi mogło jechać wedle siebie. Wšwóz to był jakoby korytarz niezmierny. Dwie wysokie skały zamykały go z prawej ilewej strony. Gdzieniegdzie jednak krawędzie ich rozchylały się tworzšc mniejstrome pochyłoœci pokryte zaspami œniegu, na zrębach obramowane czarnym borem. Wichry wywiały natomiast œnieg z dna wšwozu i kopyta końskie szczękały wszędypo kamienistym podkładzie. Lecz w tej chwili wiatr nie wiał i cisza panowała tak głucha, że aż w uszach dzwonišca. Tylko wgórze, kędy między lesistymi krawędziami widniał błękitny pas nieba, przelatywało odczasu do czasu czarne ptactwo, łopocšc skrzydłami i kraczšc. Orszak królewski stanšł dla wypoczynku. Z koni podnosiły się kłęby pary, a i ludzie byli pomęczeni. - Czy to Polska, czy Węgry? - spytał po chwili przewodnika król. - To jeszcze Polska. - A czemu nie wykręciliœmy zaraz do Węgier? - Bo nie można. On wšwóz zakręci się opodal, potem będzie siklawa, za siklawš pyrć do traktu idzie. Tam nawrócimy, przejdziem jeszcze jeden wšwóz i dopiero będzie węgierska strona. - To widzę, że lepiej było od razu traktem jechać - rzekł król. - Cichajcie!... - odpowiedział nagle góral. I przyskoczywszy do skały, przyłożył do niej ucho. Wszyscy utkwili w niego oczy, a jemu twarz zmieniła się w jednej chwili i rzekł: - Za zakrętem wojsko idzie od potoku!... Dla Boga! czy nie Szwedy?! - Gdzie? jak? co?... - poczęto pytać ze wszystkich stron. - Nic nie słychać!... - Bo tam œnieg leży. Na rany boskie! Już sš blisko!... Zaraz się ukażš!... - Może pana marszałka ludzie? - rzekł król. Kmicic w tej chwili ruszył koniem. - Pojadę zobaczyć! - rzekł. Kiemlicze ruszyli zaraz za nim, jak psy myœliwe za łowcem, lecz ledwie posunęli się z miejsca, gdy zakręt gardzieli, o sto kroków przed nimi leżšcy, zaciemnił się od ludzi i koni. Kmicic spojrzał... i dusza zatrzęsła się w nim z przerażenia. Byli to Szwedzi. Ukazali się tak blisko, że cofać się było niepodobna, zwłaszcza iż orszak królewski miał konie pomęczone. Pozostawało tylko przebić się lub zginšć albo pójœć w niewolę.Zrozumiał to w jednej chwili nieustraszony król, więc chwycił za rękojeœć szpady. - Osłonić króla i nazad! - krzyknšł Kmicic. Tyzenhauz z dwudziestu ludŸmi w mgnieniu oka wysunšł się na czoło, lecz Kmicic, zamiast złšczyć się z nimi, ruszył drobnymkłusem przeciw Szwedom. Miał zaœ na sobie szwedzki strój, ten sam,w któren przebrał się wychodzšc z klasztoru, więc owi Szwedzi teraz nie pomiarkowali, co to za jeden. Widzšc dšżšcego przeciw sobie w takim stroju jeŸdŸca, prawdopodobnie poczytali cały orszak królewski za jakiœ własny podjazd, bo nie przyspieszyli kroku, tylko kapitan dowodzšcy wysunšł się przed pierwszš trójkę. - A co za ludzie? - spytał po szwedzku, patrzšc na groŸnš i bladš twarz zbliżajšcego się junaka. Kmicic najechał nań tak blisko, że prawie tršcili się kolanami, i nie odrzekłszy ni słowa, wypalił mu w samo ucho z pistoletu.Okrzyk zgrozy wyrwał się z piersi rajtarów, ale potężniej jeszcze zabrzmiał głos pana Andrzeja: - Bij! I jako skała oderwana od opoki, toczšc sięw przepaœć, druzgoce wszystko w biegu, tak i on runšł na pierwszy szereg niosšc œmierć i zniszczenie. Dwaj młodzi Kiemlicze, podobni do dwóch niedŸwiedzi, skoczyli za nim w zamęt. Stukot szabel o pancerze i hełmy rozległ się jak huk młotów, a wnet zawtórowały mu wrzaski ijęk. Przerażonym Szwedom zdawało się w pierwszej chwili, że to trzech wielkoludów napadło ich w dzikim parowie górskim. Pierwsze trójki cofnęły się, zmieszane, przed strasznym mężem, a gdy ostatnie wydobywały się dopiero spoza zakrętu, œrodek stłoczył się i zwichrzył. Konie poczęły gryŸć się i wierzgać. Żołnierze z dalszych trójek nie mogli strzelać, nie mogliiœć na ratunek przodowym, którzy ginęli bez ratunku pod ciosami trzech olbrzymów. Próżno się złożš, próżno sztychów nadstawiš, tamci łamiš szable, przewracajš ludzi i konie. Kmicic zdarł konia, że aż kopyta jego zwisły nad głowami rajtarskich rumaków, sam zaœ szalał, siekł, bódł. Krew zbroczyła mu ta i m ; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żęP[cëŤPcěűş4íľ#ëc€î 2Ď Xtwarz, z oczu szedł ogień, wszystkie myœliw nim zgasły, została tylko jedna, że zginie, lecz Szwedów musi zatrzymać. Ta myœl przerodziła się w dzikie jakieœ uniesienie, więc siły jego potroiły się, ruchy stały się podobne do ruchów rysia: wœciekłe, jak błyskawice szybkie. I nadludzkimi ciosami szabli kruszył ludzi, jak piorun kruszy młode drzewa; dwaj Kiemlicze młodzi szli tuż, a stary, stojšc nieco z tyłu, co chwila wsuwał rapier między synów, tak szybko, jak wšż żšdło wysuwa, i wycišgał krwawy. Tymczasem koło króla powstał rozruch. Nuncjusz, jako pod Żywcem tak i teraz, trzymał za cugle jego konia, z drugiej strony chwycił je biskup krakowski i ze wszystkich sił cofali w tył rumaka, król zaœ parł go ostrogami, aż dzianet dęba stawał. - Puszczajcie!... - wołał król. - Na Boga! Przejedziem przez nieprzyjaciół! - Panie, myœl o ojczyŸnie! - wołał biskup krakowski. I król nie mógł wydrzeć się z ich ršk, zwłaszcza że od przodu zatarasował mu drogę młody Tyzenhauz ze wszystkimi ludŸmi. Nie szedł on w pomoc Kmicicowi, poœwięciłgo, pragnšł tylko króla ratować. - Na mękę Pana naszego! - krzyczał z rozpaczš - tamci zaraz polegnš!... Miłoœciwy panie, ratuj się, póki czas! Ja ich tu jeszcze zatrzymam! Lecz upór królewski, gdy go raz rozdrażniono, nie liczył się z niczym i z nikim. Jan Kazimierz wsparł jeszcze silniej rumaka ostrogami i zamiast cofać się, posuwał się naprzód. A czas płynšł i każda chwila dłużej mogła zgubę za sobš pocišgnšć. - Zginę na mojej ziemi!... Puszczajcie!... - wołał król. Szczęœciem, przeciw Kmicicowi i Kiemliczom, dla ciasnoty miejsca, mała tylko liczba ludzi mogła od razu działać, skutkiem czego mogli się trzymać dłużej. Lecz z wolna i ich siły poczęły się wyczerpywać. Kilkakroć rapiery szwedzkie dotknęły się ciała Kmicica i krew jęła z niego uchodzić. Oczy przesłaniały mu się jakby mgłš. Dech ustawał w piersiach. Uczuł zbliżanie się œmierci, więc pragnšł tylko życie sprzedać drogo. "Jeszcze choć jednego!" - powtarzał sobie i puszczał płytkie żelazo na głowę lub ramię najbliższego rajtara, i znów zwracał się kuinnemu; Szwedom wszelako, po pierwszej chwili zamieszania i strachu, wstyd widocznie uczyniło się, że czterech mężów zdołało ich zatrzymać tak długo, i natarli z furiš; wnet samym ciężarem ludzi i koni zepchnęli ich w tył i spychali coraz silniej iszybciej. Wtem koń Kmicica padł i fala zakryła jeŸdŸca. Kiemlicze rzucali się jeszcze czas jakiœ, podobni do pływaków, którzy widzšc, że tonš, usiłujš jak najdłużej głowy nad powierzchniš roztoczy morskiej utrzymać, lecz wkrótce zapadli i oni... Wówczas Szwedzi jak wicher ruszyli ku orszakowi królewskiemu. Tyzenhauz zaœ ze swymi ludŸmi skoczył ku nim i uderzyli się tak, że aż łoskot rozległ się po górach. Lecz cóż znaczyła ta nowa tyzenhauzowskagarstka przeciw potężnemu podjazdowi, blisko trzysta koni liczšcemu. Nie było już wštpliwoœci, że dla króla i jego orszaku musi nieubłaganie wybić fatalna godzina zguby lub niewoli. Jan Kazimierz, wolšc widocznie pierwszš oddrugiej, wyswobodził na koniec lejce z ršk trzymajšcych je biskupów i posunšł się szybko za Tyzenhauzem. Nagle stanšł jak wryty. Stało się coœ nadzwyczajnego. Patrzšcym wydało się, że same góry przychodzš w pomoc prawemu królowi i panu. Oto nagle krawędzie wšwozu zadrgały, jak gdyby ziemia wzruszyła się z posad, jak gdyby bór rosnšcy w górze chciał wzišć udział w walce, i pnie drzewne, bryły œniegu, lodu, kamienie i okruchy skał jęły toczyć się ze straszliwym trzaskiem i łoskotem na zaciœnięte na dnie szeregi szwedzkie; jednoczeœnie nieludzkie wycie rozległo się po obu stronach parowu. Na dole zaœ, w szeregach, wszczšł się zamęt, ludzkš wyobraŸnię przechodzšcy. Szwedom zdało się, że góry runęły i zsypujš się na nich. Powstały krzyki, lament druzgotanych mężów, rozpaczliwe wołania o pomoc, kwik koński, zgrzyt i straszliwy dŸwięk skalnych obłamów o pancerze. Na koniec ludzie i konie utworzyli jednš kupę kłębišcš się konwulsyjnie, gniotšcš, pełnš jęków, rozpaczliwš, strasznš. A kamienie i złamy skał miażdżyły jš cišgle, toczšc się nieubłaganie na bezkształtne już masy ciał końskich i ludzkich. - Górale! górale! - zaczęto krzyczeć w orszaku królewskim. - Ciupagami psubratów! - ozwały się głosy na górze. I w tej chwili po obu krawędziach skalistych ukazały się długowłose głowy, przybrane w okršgłe skórzane kapelusze, za nimi wychyliły się ciała i kilkaset dziwnych postaci poczęło spuszczać się w dół po pochyłoœciach œnieżnych. Ciemne i białe gunie, unoszšce się nad ramionami, nadawały im pozór jakichœ strasznych ptaków drapieżnych. Zsunęli się w mgnieniu oka; œwist siekierek zawtórował złowrogo ich dzikim okrzykom i jękom dobijanych Szwedów. Sam król chciał rzeŸ powstrzymać; niektórzy rajtarowie, żywi jeszcze, rzucali się na kolana i wznoszšc bezbronne ręce błagali oratunek. Nic nie pomogło, nic nie wstrzymało mœciwych siekier i w kwadranspóŸniej nie było już ani jednego żywego Szweda w parowie. Potem krwawi górale poczęli się sypać ku orszakowi królewskiemu. Nuncjusz ze zdumieniem patrzył na tych nie znanych sobie ludzi, rosłych, silnych, pokrytych częœciš w skóry owcze, ubroczonych krwiš i potrzšsajšcych dymišcymi jeszcze siekierkami. Lecz oni na widok biskupów poodkrywali głowy. Wielu poklękało w œniegu. Biskup krakowski podniósł załzawionš twarz ku niebu. - Oto pomoc boska, oto Opatrznoœć, która czuwa nad majestatem. Następnie zwrócił się do górali i rzekł: - Ludzie, coœcie za jedni? - Tutejsi! - odpowiedziano z tłumu. - Czy wiecie, komuœcie przyszli w pomoc... Oto król i pan wasz, któregoœcie uratowali! Na te słowa krzyk uczynił się w tłumie: "Król! król! Jezusie, Mario, król!" - Wierni górale poczęli się cisnšć do pana i tłoczyć. Z płaczem opadli go zewszšd, z płaczem całowali jego nogi, strzemiona, nawet kopyta jego konia. Zapanowało takie uniesienie, taki krzyk i szlochanie, że aż biskupi z obawy o osobę królewskš musieli zbytni zapał hamować. Król zaœ stał wœród wiernego ludu, jak pasterz wœród owiec, i łzy wielkie, jasne jak perły, spływały mu po twarzy. Po czym oblicze jego rozjaœniło się, jakby jakaœ przemiana spełniła się nagle w jego duszy, jakby nowa wielka myœl, z nieba rodem, zaœwieciła mu w głowie, i skinšł rękš, że chce mówić, a gdy uciszyło się, rzekł podniesionym głosem, tak iż słyszał go tłum cały: - Boże! któryœ mnie przez ręce prostego ludu wybawił, przysięgam ci na mękę i œmierć Syna Twego, że i jemu ojcem odtšd będę! - Amen! - powtórzyli biskupi. I czas jakiœ trwało uroczyste milczenie, potem zaœ nowa radoœć wybuchła. Poczęto wypytywać górali, skšd się wzięli w wšwozach i jakim sposobem tak w porę dla ratunku królowi się znaleŸli. Okazało się, że znaczne podjazdy szwedzkie kręciły się koło Czorsztyna i niedobywajšc samego zamku, zdawały się szukać kogoœ i czekać. Górale słyszeli także o bitwie, którš podjazdy te stoczyły z jakimœ wojskiem, między którym miał sięisam król znajdować. Wówczas to postanowili wcišgnšć Szwedów w zasadzkę inasławszy im fałszywych przewodników, umyœlnie zwabili ich do tego parowu. - Widzieliœmy - mówili górale - jako onych czterech rycerzy uderzyło na tych psiajuchów, chcieliœmy im iœć w pomoc, ale baliœmy się spłoszyć za wczeœnie psu bratów. Tu król porwał się za głowę. - Matko Jedynego Syna! - krzyknšł - szukaćmi Babinicza! Niechaj mu choć pogrzeb wyprawimy!... i tego to człowieka za zdrajcę poczytano, który pierwszy krew zanas wylał! - Zawiniłem, miłoœciwy panie! - ozwał się Tyzenhauz. - Szukać go, szukać! - wołał król. - Nie odjadę stšd, póki mu w twarz nie spojrzę i nie pożegnam. Skoczyli więc żołnierze wraz z góralami namiejsce pierwszej walki i wkrótce spod stosu trupów końskich i ludzkich wydobyli pana Andrzeja. Twarz jego była blada, całazabryzgana krwiš, której grube sople zakrzepły mu na wšsach; oczy miał przymknięte; pancerz powyginany od razówmieczów i kopyt końskich. Ale ten pancerz właœnie uchronił go od zmiażdżenia, i żołnierzowi, który go podniósł, wydawało się, że usłyszał cichy jęk. - Dla Boga! Żyw! - zakrzyknšł. - Zdjšć mu pancerz! - wołali inni. Wnet przecięto rzemienie.Kmicic odetchnšł głębiej. - Dycha! dycha! Żyw! - powtórzyło kilka głosów. On zaœ leżał czas jakiœ nieruchomie, po czym otworzył oczy. Wówczas jeden z żołnierzy wlał mu do ust nieco gorzałki, inni zaœ podnieœli go pod ramiona. W tej chwili nadjechał pędem sam król, do którego uszu doszedł okrzyk powtarzany przez wszystkie usta. Żołnierze przywlekli przed niego pana Andrzeja, który ciężył im ku ziemi i leciał przez ręce. Jednakże na widok króla przytomnoœć wróciła mu na chwilę, uœmiech prawie dziecinny przebłysnšł mu na twarzy, a blade jego wargi wyszeptały wyraŸnie: - Mój pan, mój król żywie... wolny... I łzy błysły mu w Ÿrenicach. - Babinicz! Babinicz! Czym cię nagrodzę?! - wołał król. - Jam nie Ba-bi-nicz, jam Kmi-cic! - szepnšłrycerz. To rzekłszy zwisł jak martwy na rękach żołnierzy. Rozdział 25 Ponieważ górale zapewnili, że na drodze do Czorsztyna o żadnych innych oddziałach szwedzkich nie słychać, orszak królewski wykręcił więc ku temu zamkowi i wkrótce znalazł się na trakcie, po którym podróż była łatwiejsza i mniej nużšca. Jechali wœród pieœni góralskich i okrzyków: "Król jedzie! Król jedzie!" - a po drodze łšczyły się z nimi coraz nowe kupy ludu zbrojnego w cepy, kosy, widły i strzelby, tak że Jan Kazimierz stanšł wkrótce na czele znacznego oddziału ludzi, nie wyćwiczonychwprawdzie, ale gotowych w każdej chwili iœć z nim choćby na Kraków i krew przelać za swego pana. Pod Czorsztynem przeszło już tysišc "gazdów" i półdzikich juhasów otaczało króla. Aż też zaczęła napływać szlachta spod Nowego i Starego Sšcza. Ci donieœli, że tegoż ranka pułk polski pod wodzš Wojniłłowicza zbił przy samym mieœcie Nowym Sšczu znaczny podjazd szwedzki, z którego wszyscy niemal ludzie zginęli lub potopili się w Kamiennej i w Dunajcu. Jakoż okazało się to prawdš, gdyż wkrótcena trakcie zamigotały proporczyki, za czymsam Wojniłłowicz z pułkiem wojewody bracławskiego nadjechał. Radoœnie król powitał znakomitego, a z dawna sobie znajomego rycerza i wœród ogólnego zapału ludu i wojska jechał z nim dalej na Spisz. Tymczasem skoczyli co tchu w koniach jezdni dać naprzód znać panu marszałkowi, że król się zbliża, aby był gotów na przyjęcie. Wesoło i gwarno szła dalsza podróż. Napływały coraz nowe tłumy. Nuncjusz, który z obawš o własne i królewskie losy ze Œlšska wyjechał, którš obawę poczštek podróży jeszcze powiększył, nie posiadał się teraz z radoœci, bo już był pewien, że przyszłoœć niezawodnie zwycięstwo królowi, a z nim i Koœciołowi, nad heretykami przyniesie. Biskupi podzielali jego radoœć, dygnitarze œwieccy twierdzili, że cały naród od Karpat do Bałtyku, tak samo jak owe tłumy, za broń chwyci. Wojniłłowicz zaœ zapewniał, że po większej częœci już się to stało. I opowiadał, co w kraju słychać, jaki postrach padł na Szwedów, jak już nie œmiš się w mniejszej liczbie z murów wychylać, jak nawet mniejsze zameczki opuszczajš i palš, do potężniejszych chronišc się fortec. - Wojsko jednš rękš w piersi się bije, a drugš Szwedów bić zaczyna - mówił. - Wilczkowski, który nad husarskim pułkiem waszej królewskiej moœci porucznikuje, podziękował już Szwedom za służbę, a to w ten sposób, że ich pod Zakrzewem, w komendzie pułkownika Attenberga będšcych,napadł i siła nacišł, ledwie nie wszystkich zniósł... Ja z pomocš bożš z Nowego Sšcza ich wyparłem i Bóg dał znacznš wiktorię, bo nie wiem, czy jeden żywy wyszedł... PanFelicjan Kochowski z piechotš nawojowskš mocno mi dopomógł, i tak się im przynajmniej za owych dragonów, dwa dni temu poszarpanych, odpłaciło. - Za jakich dragonów? - spytał król. - A za tych, których wasza królewska moœćze Œlšska przed sobš wysłał. Szwedzi znienacka ich napadli i chociaż rozproszyć nie zdołali, bo się okrutnie bronili, przecie szkodę uczynili w nich znacznš... A myœmy mało nie pomarli z desperacji, boœmy myœleli, że się wasza królewska moœć osobš własnš między tymi ludŸmi znajduje, i baliœmy się, żeby jakowa zła przygoda majestatu nie spotkała. Bóg to natchnšł waszš królewskš moœć do wysłania przodem dragonii. Zaraz się o niej Szwedzi zwiedzieli i wszędy drogi pozajmowali. - Słyszysz, Tyzenhauz? - pytał król. - Żołnierz to doœwiadczony mówi. - Słyszę, miłoœciwy panie - odparł młody magnat. Król zwrócił się do Wojniłłowicza: - A co więcej? Co więcej? Powiadaj! - Co wiem, pewnie tego nie ukryję. W Wielkopolsce Żegocki i Kulesza dokazujš. PanWarszycki Lindorma z zamku pileckiego wysadził, Danków się obronił, Lanckorona w naszym ręku, a na Podlasiu pan Sapieha pod Tykocinem co dzień w siłę roœnie. Gorzejš już Szwedzi w zamku, a z nimi razem zgorzeje i ksišżę wojewoda wileński.Co do hetmanów, ci się już spod Sandomierza w Lubelskie ruszyli, jawnie tym okazujšc, że z nieprzyjacielem zrywajš. Jest tam z nimi i wojewoda czernihowski, a z okolicy cišgnie ku nim, kto żyw i kto szablę w garœci utrzymać może. Powiadajš, że się tam ma jakiœ zwišzek przeciwko Szwedom formować, w czym i pana Sapiehy jest ręka, i pana kasztelana kijowskiego. - To kasztelan kijowski także teraz w Lubelskiem? - Tak jest, wasza królewska moœć! Ale on dziœ tu, jutro tam... Mam i ja do niego cišgnšć, ale gdzie go szukać, tego nie wiem.- Głoœno o nim będzie - rzekł król - nie będziesz potrzebował o drogę pytać. - Tak i ja myœlę, miłoœciwy panie - odrzekłWojniłłowicz. Na podobnych rozmowach schodziła droga. Tymczasem niebo wypogodziło się zupełnie,tak że błękitu nie plamiła żadna chmurka; œniegi lœniły się w promieniach słońca. Góry spiskie roztaczały się wspaniale i wesoło przed jadšcymi i sama natura zdawała się do pana uœmiechać. - Miła ojczyzno! - rzekł król - bodajem ci mógł spokój przywrócić, nim koœci moje w twej ziemi spocznš! Wjechali na wysokie wzgórze, z którego widok otwarty był i daleki, bo z drugiej strony obszerna stała u stóp jego nizina. Tam ujrzeli w dole i w wielkim oddaleniu poruszajšce się jakieœ mrowisko ludzkie. - Wojska pana marszałka idš! - zawołał Wojniłłowicz. - Jeœli nie Szwedzi? - rzekł król. - Nie, miłoœciwy panie! Szwedzi nie moglibyod Węgier, z południa cišgnšć. Widzę już husarskie proporczyki. Jakoż po chwili z sinawej oddali wysunšł się las włóczni, barwne proporce chwiały się jakby kwiaty wiatrem poruszane; powyżej groty lœniły się na kształt płomyków. Słońce grało na pancerzach i hełmach. Tłumy towarzyszšce królowi wydały okrzyk radosny; dosłyszano go z dala, bo masa koni, jeŸdŸców, choršgwi, buńczuków, proporczyków poczęła poruszać się szybciej, widocznie tam ruszono z kopyta, bo pułki stawały się coraz wyraŸniejsze i rosły w oczach z niepojętš szybkoœciš. - Ostańmy tu, na tym wzgórzu! Tu pana marszałka czekać będziem - rzekł król. Orszak zatrzymał się; jadšcy naprzeciw pędzili jeszcze szybciej. Chwilami zakrywały ich przed oczyma skręty drogi lub maluœkie pagórki i skały rozsiane po nizinie, lecz wnet znowu ukazywali się oczom jako wšż o skórze grajšcej barwami, przepysznej. Na koniec dotarli o ćwierć stai od wzgórza i zwolnili pędu. Oko mogło ich już doskonale objšć i nacieszyć się nimi. Szła więc naprzód choršgiew husarska, pana marszałka własna, bardzo okryta i tak wspaniała, że każdy król mógłby się podobnym wojskiem poszczycić. Służyła w tej choršgwi sama szlachta górska: ludzie dobrani, chłop w chłopa, pancerze na nich z jasnej blachy, mosišdzem nabijane ryngrafy z Najœwiętszš Pannš Częstochowskš, hełmy okršgłe z żelaznymi nausznikami, grzebieniaste na wierzchu, u ramion skrzydła sępie i orle, na plecach skóry tygrysie i lamparcie, u starszyzny wilcze wedle obyczaju. Las zielonych z czarnymi proporczyków chwiał się nad nimi; przodem jechał porucznik Wiktor, za nim kapela janczarskaz dzwonkami, litaurami, kotłami i piszczałkami, dalej œciana piersi końskich iludzkich w żelazo zakutych. Rozpływało się na ten widok wspaniały serce królewskie. Wraz za husariš ta i m ; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żďPLcđœ…cń!°cňŃ,_có0;óô#>Q €następował znak lekki, jeszcze liczniejszy, z gołymi szablami w ręku i łukami na plecach; potem trzy sotnie semenów, barwnych jak mak kwitnšcy, zbrojnych w spisy i samopały; potem dwieœcie dragonii w czerwonych koletach; potem poczty panów różnych, już w Lubowli bawišcych, czeladŸ strojna jak na wesele, trabanci, hajducy, pajucy, węgrzynkowie i janczarowie do służby przy osobach pańskich przeznaczeni. A mieniło się to jak tęcza, a nadjeżdżało gwarnie i szumno, wœród rżenia koni, chrzęstu zbroi, huku kotłów, warczenia bębnów, dŸwiękania litaurów i krzyków tak gromkich, iż zdawało się, że œnieg od nich z gór opadnie. W końcu za wojskami widać było karety i kolasy, w których widocznie jechali œwieccy i duchowni dygnitarze. Następnie wojska ustawiły się w dwa szeregi wzdłuż drogi, a zaœ w œrodku ukazał się na białym jak mleko koniu sam pan marszałek koronny, Jerzy Lubomirski. Leciał on jak wicher owš ulicš, a za nim dwóch masztalerzy kapišcych od złota. Dojechawszy do wzgórza, zeskoczył z konia i rzuciwszy lejce jednemu z masztalerzów, sam szedł piechotš na wzgórze, ku stojšcemu tam królowi. Czapkę zdjšł i zasadziwszy jš na rękojeœć szabli, szedł z gołš głowš, podpierajšc sięobuszkiem, całym perłami okrytym. Ubranybył po polsku, w stroju wojennym; na piersiach miał pancerz ze srebrnej blachy, gęsto na brzegach kamieniami wysadzany, apolerowany tak, iż zdawało się, że słońce na piersiach niesie; przez lewe ramię zwieszała mu się delia barwy ciemnej, przechodzšcej w fiolet purpury, z weneckiego aksamitu. Trzymał jš pod szyjšsznur zaczepiony o agrafy brylantowe, którymi cała delia była naszyta; również brylantowe trzęsienie chwiało mu się u czapki, a one klejnoty migotały jako skry różnokolorowe naokół całej jego postaci, i oczy ćmił, takie od niego biły blaski. Był to mšż w sile wieku, postawy wspaniałej. Głowę miał podgolonš, czuprynę doœć rzadkš, siwiejšcš, w kosmy na czole ułożonš, wšs czarny jak skrzydłokruka, w cienkich końcach po obu stronach ust opadajšcy. Wyniosłe czoło i rzymski nos dodawały pięknoœci jego obliczu, lecz szpeciły je cokolwiek zbyt wypukłe policzkii oczy małe, czerwonš obwódkš okolone. Wielka powaga, ale przy tym niesłychana pycha i próżnoœć malowały się w tej twarzy. Zgadłeœ łatwo, że ów magnat chciał wiecznie zwracać na się oczy całegokraju, ba! całej Europy. Jakoż tak i było wistocie. Gdzie tylko Jerzy Lubomirski nie zdołał zajšć najwybitniejszego miejsca, gdzie mógł tylko dzielić się z innymi sławš i zasługš, tam rozdrażniona jego duma gotowa była położyć się w poprzek i popsuć, złamać wszelkie zabiegi, choćby o zbawienie ojczyzny chodziło. Był to wódz szczęœliwy i biegły, ale i pod tym względem przewyższali go inni niezmiernie, a w ogóle zdolnoœci jego, lubo niepospolite, nie szły w parze z ambicjš i chęciš znaczenia. Stšd wieczny niepokój wrzał w jego duszy, stšd wyrodziła się podejrzliwoœć, zazdroœć, które póŸniej doprowadziły go do tego, że dla Rzeczypospolitej stał się nawet od strasznego Janusza Radziwiłła zgubniejszym. Czarny duch, który mieszkał w Januszu, był zarazem i wielki, nie cofał się przed nikim i przed niczym; Janusz pragnšł korony i œwiadomie szedł do niej przez groby i ruinę ojczyzny. Lubomirski byłby jš przyjšł, gdyby ręce szlacheckie włożyły mu jš na głowę, ale mniejszš duszę majšc, jasno i wyraŸnie jej pożšdać nie œmiał. Radziwiłł był jednym z takich mężów, których niepowodzenie do rzędów zbrodniarzy stršca, powodzenie do rzędu półbogów wynosi; Lubomirski był to wielki warchoł, który prace dla zbawienia ojczyzny, w imię swej podrażnionej pychy, popsuć był zawsze gotów, nic w zamian zbudować, nawet siebie wynieœć nie œmiał, nie umiał; Radziwiłł zmarł winniejszym, Lubomirski szkodliwszym. Lecz wówczas, gdy w złocie, aksamitach i klejnotach szedł przeciw królowi, duma jego nasyconš była dostatecznie. On to przecie pierwszy z magnatów przyjmował swego króla na swojej ziemi; on go pierwszy brał niejako w opiekę, on go na tron zburzony miał prowadzić, on nieprzyjaciela wyżenšć, od niego król i krajcały wszystkiego oczekiwali, na niego wszystkie oczy były zwrócone. Więc gdy zgadzało się z jego miłoœciš własnš, a nawet pochlebiało jej wiernoœć i służby okazywać, gotów był istotnie na ofiary i poœwięcenia, gotów był nawet miarę w objawach czci i wiernoœci przebrać. Jakoż doszedłszy do wpół wzgórza, na którym stał król, zerwał czapkę z rękojeœci i poczšł, kłaniajšc się, œnieg jej brylantowym trzęsieniem zamiatać. Król ruszył koniem nieco ku dołowi, następnie zatrzymał go, aby zsišœć dla powitania. Widzšc to pan marszałek skoczył strzemienia swymi dostojnymi rękoma potrzymać i w tej chwili szarpnšwszy za delię zerwał jš z pleców i za przykładem angielskiego dworaka rzuciłpod nogi królewskie. Rozrzewniony król otworzył mu ramiona i chwycił go jak brata w objęcia. Przez chwilę nic obaj nie mogli przemówić, lecz na ten wspaniały widok zawrzało jednym głosem wojsko, szlachta, lud, i tysišce czapek wyleciało w powietrze, huknęły wszystkie muszkiety, samopały i piszczele, działa z Lubowli ozwały się dalekim basem, aż zatrzęsły się góry, zbudziły wszystkie echa i poczęły biegać wokół, obijać się o ciemne œciany borów, oskały i urwiska i lecieć z wieœciš do dalszych gór, dalszych skał... - Panie marszałku - rzekł król - tobie restaurację królestwa będziem zawdzięczać! - Miłoœciwy panie! - odpowiedział Lubomirski - fortunę moję, życie, krew, wszystko składam u nóg waszej królewskiej moœci! - Vivat! Vivat Joannes Casimirus rex!... - grzmiały okrzyki. - Niech żyje król, ociec nasz! - wołali górale. Tymczasem panowie jadšcy z królem otoczyli marszałka, lecz on nie odstępowałosoby pańskiej. Po pierwszych powitaniach król znowu siadł na koń, a pan marszałek,nie chcšc znać granic w goœcinnoœci i czci dla majestatu, chwycił za lejce i sam idšc pieszo prowadził króla wœród szeregów wojsk i głuszšcych okrzyków aż do pozłocistej, zaprzężonej w oœm tarantów karety, do której majestat pański siadł wraz z nuncjuszem papieskim Widonem. Biskupi i dygnitarze pomieœcili się w następnych, po czym ruszono z wolna ku Lubowli. Pan marszałek jechał przy oknie królewskiej karety, pyszny i rad z siebie, jakby go już ojcem ojczyzny okrzyknięto. Po dwóch bokach szły gęsto wojska œpiewajšc pieœń, brzmišcš w następnych słowach: Sieczże Szwedów, siecz, Wyostrzywszy miecz. Bijże Szwedów, bij, Wzišwszy tęgi kij. Walże Szwedów, wal, Wbijaj ich na pal. Męczże Szwedów, męcz I jak możesz dręcz. Łupże Szwedów, łup I ze skóry złup. Tnijże Szwedów, tnij, To ich będzie mniej. Topże Szwedów, top, Jeœliœ dobry chłop. Niestety, wœród powszechnej radoœci i uniesienia, nie przewidywał nikt, że póŸniejtę samš pieœń, zmieniwszy Szwedów na Francuzów, będš œpiewały też same wojskaLubomirskiego, zbuntowane przeciw swemu prawowitemu królowi i panu. Ale teraz było jeszcze do tego daleko. W Lubowli huczały działa na powitanie, aż wieże i blanki pokryły się dymem, dzwony biły jakby na pożar. Dziedziniec, na którym wysiadł król, krużganek i schody zamkowe wysłane były suknem czerwonym. W wazach z Włoch sprowadzonych paliły się wschodnie aromaty. Większš częœć skarbówLubomirskich: kredensów złotych i srebrnych, makat, kobierców, gobelinów misternie flamandzkimi rękoma tkanych, statui, zegarów, szaf klejnotami zdobnych, biur perłowš macicš i bursztynem wykładanych, sprowadzono już wczeœniej do Lubowli, aby je uchronić przed drapieżnoœciš szwedzkš; teraz zaœ wszystko to było rozstawione, rozwieszone, ćmiło oczy i zmieniało ów zamek w jakšœ czarodziejskš rezydencję. Ipan marszałek umyœlnie roztoczył taki, sułtana godny, przepych, aby okazać królowi, że chociaż wraca jako wygnaniec, bez pieniędzy, bez wojska, nie posiadajšc prawie szat do zmiany, przecie jest panem potężnym, majšc sług tak potężnych i równie wiernych. Zrozumiał owš intencję król i serce wezbrało mu wdzięcznoœciš, co chwila więc brał marszałka w ramiona, œciskał go za głowę a dziękował. Nuncjusz, lubo przepychów zwyczajny, zdumiewał się głoœno nad tym, co widział, i słyszano go, jak mówił do hrabiego Apotyngen, że dotšd nie miał pojęcia o potędze króla polskiego i że widzi, iż poprzednie klęski były tylko chwilowš odmianš fortuny, która wprędce zmienić sięmusi. Do uczty, która po wypoczynku nastšpiła, król zasiadł na wywyższeniu, a pan marszałek sam mu usługiwał, nie pozwalajšc nikomu się zastšpić. Po prawicy króla wzišł miejsce nuncjusz Widon, po lewicy ksišżę prymas Leszczyński, dalej poobu stronach dygnitarze duchowni i œwieccy, jako ksišdz biskup krakowski, poznański, ksišdz arcybiskup lwowski, dalejłucki, przemyski, chełmiński, ksišdz archidiakon krakowski, dalej pieczętarze koronni i wojewodowie, których oœmiu się zebrało, i kasztelani, i referendarze, a z oficerów zasiadł do uczty pan Wojniłłowicz, pan Wiktor, pan Stabkowski ipan Baldwin Szurski, lekkiego znaku imienia Lubomirskich przywódca. W drugiej sali stół był zastawiony dla szlachty pomniejszej, a obszerny cekhauz dla ludu prostego, wszyscy bowiem mieli sięw dzień przybycia pańskiego weselić. A przy wszystkich stołach nie było o niczym innym rozmowy, tylko o powrocie króla, o strasznych przygodach, które w drodze zaszły i w których ręka boża króla broniła. Sam Jan Kazimierz poczšł mówić obitwie w wšwozie i wysławiać owego kawalera, który pierwszy impet szwedzki powstrzymał. - A jakże mu tam? - pytał pana marszałka. - Medyk go nie odstępuje i za żywot jego ręczy, a przy tym i panny z fraucymeru wzięły go w opiekę i pewnie duszy jego wyjœć z ciała nie pozwolš, bo ciało młode,gładkie! - odpowiedział wesoło marszałek. - Chwała Bogu! - zawołał król. - Słyszałemja z ust jego coœ, czego waszmoœciom nie powtórzę, bo mi się samemu zdaje, żem sięprzesłyszał albo że on w delirium tak mówił, ale jeœli się to pokaże, dopiero waszmoœciowie będziecie się zdumiewać. - Byle nic takiego nie było - rzekł - co by waszš królewskš moœć zasępić mogło? - Zgoła nic takiego! - rzekł król - owszem, ucieszyło nas to niepomiernie, bo się okazuje, że ci nawet, których za największych nieprzyjaciół mieliœmy rację uważać, krew w przygodzie za nas przelać gotowi. - Miłoœciwy panie! - zakrzyknšł pan marszałek - czas poprawy nadszedł, ale pod tym dachem wasza królewska moœć między takimi się znajduje, którzy nigdy nawet i myœlš przeciw jej majestatowi nie zgrzeszyli. - Prawda, prawda! - odpowiedział król - a wy, panie marszałku, w pierwszym rzędzie! - Sługam lichy waszej królewskiej moœci! Przy stole z wolna poczšł powstawać gwarcoraz większy. Nastšpiły rozmowy o koniunkturach politycznych, o spodziewanej dotšd na próżno pomocy cesarza niemieckiego, o posiłkach tatarskich i przyszłej wojnie ze Szwedami. Nowa nastšpiła radoœć, gdy pan marszałek oœwiadczył, iż wysłany przez niego umyœlnie poseł do chana powrócił właœnie przed paroma dniami i sprawił, że czterdzieœci tysięcy ordy stoi w gotowoœci,a może być i sto, jak tylko król zjedzie do Lwowa i układ z chanem zawrze. Tenże sam poseł doniósł, że i kozactwo pod grozš Tatarów nawróciło się do posłuszeństwa. - O wszystkim myœleliœcie, panie marszałku- rzekł król - tak jak i my sami lepiej byœmy nie myœleli! Wtem porwał za kielich i zawołał: - Zdrowie pana marszałka koronnego, naszego gospodarza i przyjaciela! - Nie może być, miłoœciwy panie! - krzyknšł marszałek - niczyje tu zdrowie nie może być pierwej pite od zdrowia waszej królewskiej moœci! Wszyscy powstrzymali do pół już wzniesione puchary, zaœ Lubomirski, rozradowany, spotniały, skinšł na swego własnego marszałka-kredencerza. Na ten znak skoczyła służba rojšca się po sali i poczęła rozlewać na nowo małmazję czerpanš złoconymi konwiami ze szczerosrebrnej beczki. Ochota zaraz uczyniła się jeszcze większa i wszyscy czekali tylko na toast pana marszałka. Mistrz-kredencerz przyniósł tymczasem dwa puchary z weneckiego kryształu, roboty tak cudnej, że za ósmy cud œwiata mogły uchodzić. Kryształ ich, dršżony i polerowany do cienka może przez lata całe,rzucał iœcie diamentowe blaski; nad oprawšpracowali mistrze włoscy. Podstawy były ze złota rzeŸbionego w drobne figurki, przedstawiajšce wjazd zwycięskiego wodzana Kapitol. Jechał więc wódz w rydwanie złocistym, po drodze moszczonej perełkami. Za nim szli jeńcy ze skrępowanymi rękoma, król jakiœ w zawojuz jednego szmaragda uczynionym, dalej cišgnęli legioniœci, ze znakami i orłami. Przeszło pięćdziesišt figurek mieœciło się na każdej podstawie, drobniutkich wzrostem na orzech laskowy, ale wyrobionych tak cudnie, że rysy twarzy i uczucia każdej mogłeœ odgadnšć, dumę zwycięzców i pognębienie zwyciężonych. Łšczyły podstawę z kielichem filigrany złote, jako włosy cienkie, powyginane dziwnym kunsztem w liœcie winne, grona i rozmaite kwiaty. Owe filigrany wiły się naokoło kryształu, łšczšc się w górze w jedno koło, ršbek pucharu stanowišce, kamieniami o siedmiu kolorach sadzone. Podał więc mistrz-kredencerz jeden taki puchar królowi, drugi marszałkowi, oba napełnione małmazjš. Wówczas powstali wszyscy ze swoich miejsc, a pan marszałek wzniósł puchar i krzyknšł, ile mu głosu w piersiach starczyło: - Vivat Joannes Casimirus rex! - Vivat! vivat! Vivat! W tej chwili znów huknęły działa, aż œcianyzamkowe się zatrzęsły. Szlachta ucztujšca w drugiej sali wpadła z kielichami; chciał pan marszałek perorować, nie było sposobu, bo słowa ginęły w ustawicznym krzyku: Vivat! vivat! Vivat! Marszałka taka opanowała radoœć, takie uniesienie, że aż dzikoœć błysnęła mu w oczach, i wychyliwszy swój kielich, krzyknšł tak, że nawet wœród powszechnego rozgardiaszu było go słychać: - Ego ultimus!...To rzekłszy palnšł się owymbez ceny kielichem w głowę, aż kryształ rozprysnšł się w setne okruchy, które z dŸwiękiem upadły na podłogę, a skronie magnata krwiš się oblały. Zdumieli się wszyscy; król zaœ rzekł: - Panie marszałku, szkoda nam nie kielicha,ale głowy... Siła nam na niej zależy! - Za nic mi skarby i klejnoty! - zawołał marszałek - gdy mam honor waszš królewskš moœć w domu moim przyjmować.Vivat Joannes Casimirus rex! Tu kredencerz podał mu drugi kielich. - Vivat! vivat! Vivat! - brzmiało cišgle i bez ustanku.DŸwięk rozbijanego szkła mieszał się z okrzykami. Tylko biskupi nie poszli œladem marszałka, bo powaga duchowna broniła. Lecz nuncjusz papieski, nieœwiadom owego zwyczaju tłuczenia szkła o głowy, pochyliłsię do siedzšcego obok księdza biskupa poznańskiego i rzekł: - Dla Boga! zdumienie mnie ogarnia... Toż w skarbie waszym pustki, a za taki jeden kielich można by dwa słuszne regimenty wojska wystawić i utrzymać! - Tak u nas zawsze - odrzekł kiwajšc głowš ksišdz biskup poznański - kiedy ochota w sercach wzbierze, to i miary w niczym nie masz. Jakoż ochota coraz była większa. Przy końcu uczty jaskrawa łuna uderzyła w okna zamku. - Co to jest? - spytał król. - Miłoœciwy panie! Proszę na widowisko! - rzekł marszałek. I chwiejšc się nieco, prowadził pana do okna. Tam cudny widok uderzył ich oczy. Dziedziniec oœwiecony był jak w dzień. Kilkadziesišt beczek ze smołš rzucało jasnożółte blaski na bruk wyprzštnięty ze œniegu i wysypany igłami œwierków górskich. Gdzieniegdzie paliły się i kufy okowity, rzucajšce œwiatło błękitne; do niektórych sól wsypywano, by œwieciły czerwono. Rozpoczęło się widowisko: naprzód œcinali rycerze głowy tureckie, gonili do pierœcienia i ze sobš na ostre; potem psy liptowskie zażerały niedŸwiedzia; potem góral jeden, rodzaj górskiego Samsona, rzucał kamieniem młyńskim i takowy w powietrzu chwytał. Północ położyła dopiero koniec tym zabawom. Tak wystšpił pan marszałek koronny, chociaż Szwedzi byli jeszcze w kraju. Rozdział 26 Wœród uczt i wœród natłoku zjeżdżajšcych się coraz nowych dygnitarzy, szlachty i rycerstwa nie zapomniał jednak dobry król o swym wiernym słudze, który w wšwozie górskim tak œmiele na miecze szwedzkie pierœ nadstawił, i na drugi dzień po przybyciu do Lubowli odwiedził rannego pana Andrzeja. Zastał go przytomnym i m ; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żőPcö^kc÷É cřé+ôcůÝ:niemal wesołym, choć bladym jak œmierć, gdyż szczęœliwym trafem młody junak żadnej ciężkiej rany nie otrzymał i tylko krwi z niego dużo uszło. Na widok pana podniósł się nawet Kmicic nałożu i usiadł, a choć król poczšł nalegać, by się położył znowu, przecie nie chciał tego uczynić. - Miłoœciwy panie - rzekł - za parę dni już i na koń siędę, i z waszš królewskš moœciš, za łaskawym pozwoleniem, dalej pojadę, gdyż sam to czuję, że mi nic nie jest. - Musieli cię przecie okrutnie poszczerbić... Jakoż to niesłychana rzecz, ażeby jeden natylu uderzał. - Nieraz mi się już to trafiało, bo tak mniemam, że w złym razie szabla i rezolucja to grunt!... Ej, miłoœciwy panie! już by tych szczerb, które na mojej skórzeprzyschły, i na wołowej nie zliczyć. Takie moje szczęœcie! - Na szczęœcie nie narzekaj, bo widać, leziesz na oœlep tam, gdzie nie tylko szczerby, ale i œmierć rozdajš. Od jakże to dawna wojenny proceder praktykujesz? Gdzieœ się przedtem popisywał? Przelotny rumieniec zabarwił bladš twarz pana Kmicica. - Miłoœciwy panie! Jam to przecie Chowańskiego podchodził, gdy wszyscy już ręce opuœcili, i cena za mojš głowę była naznaczona. - Słuchaj no - rzekł nagle król - powiedziałeœ mi dziwne słowo w owym wšwozie, alem myœlał, że cię delirium chwyciło i rozum ci się pomieszał. Teraz znów mówisz, żeœ to ty Chowańskiego podchodził. Ktoœ ty jest? Zaliœ ty naprawdę nie Babinicz? Wiadomo nam, kto Chowańskiego podchodził! Nastała chwila milczenia; wreszcie młody rycerz podniósł wynędzniałš twarz i rzekł:- Tak jest, miłoœciwy panie!... Nie delirium przeze mnie mówi, jeno prawda; jam to Chowańskiego szarpał, od której wojny imię moje w całej Rzeczypospolitej zasłynęło... Jam jest Andrzej Kmicic, choršży orszański... Tu pan Kmicic przymknšł oczy i bladł corazwięcej, lecz gdy król milczał zdumiony, takdalej mówić poczšł: - Jam, miłoœciwy panie, ów banit, przez Boga i ludzkie sšdy potępion za zabójstwa i swawolę, jam to Radziwiłłowi służył i wraz z nim ciebie, miłoœciwy panie, i ojczyznę zdradził, a teraz rapierami skłuty, końskimi kopytami stratowan, podnieœć się niemocen, biję się w piersi, powtarzam: "Mea culpa! mea culpa!", i miłosierdzia twego ojcowskiego błagam... Przebacz mi, panie, bom sam własne dawneuczynki przeklšł i z tej piekielnej drogi dawno nawrócił. I łzy puœciły się z oczu rycerza, a drżšcymi rękoma poczšł szukać dłoni królewskiej. Jan Kazimierz zaœ dłoni wprawdzie nie cofnšł, lecz sposępniał i rzekł: - Kto w tym kraju koronę nosi, niewyczerpanš winien mieć przebaczenia gotowoœć, przeto i tobie, zwłaszcza żeœ w Jasnej Górze i nam w drodze wiernie służył, a piersi nadstawiał, gotowiœmy winy odpuœcić. - Więc odpuœć, miłoœciwy panie! Skróć mojšmękę! - Jednego tylko nie możem ci zapomnieć, żeœ wbrew cnocie tego narodu, podniesieniem ręki na majestat dotšd nieskalanej, ofiarował się księciu Bogusławowi porwać nas i żywych lub umarłych w szwedzkie ręce wydać! Kmicic, choć przed chwilš sam mówił, że podnieœć się niemocen, zerwał się z łoża, chwycił wiszšcy nad nim krucyfiks i z wypiekami na twarzy, z oczyma płonšcymi goršczkš, dyszšc szybko, tak mówić poczšł: - Na zbawienie duszy rodzica mego i mojej matki, na te rany Ukrzyżowanego, to nieprawda!... Jeœli do tego grzechu się poczuwam, niech Bóg mnie zaraz nagłš œmierciš i wiecznym ogniem ukarze! Panie mój, jeżeli mi nie wierzysz, to zedrę owe bandaże, niech się krew moja wyleje, której reszty Szwedzi nie wypuœcili. Nigdymsię nie ofiarował. Nigdy taka myœl w głowie mojej nie postała... Za królestwa œwiata tego nie byłbym nigdy podobnego uczynku się dopuœcił... Amen! na tym krzyżu, amen, amen! I cały poczšł się trzšœć z uniesienia i goršczki. - Więc ksišżę zmyœlił? - zapytał zdumiony król - dlaczego? po co? - Tak, miłoœciwy panie, zmyœlił... To jego pomsta piekielna na mnie za to, com mu uczynił. - Cóżeœ mu uczynił? - Porwałem go spoœród jego dworu, spoœród wszystkiego wojska i chciałem zwišzanego do nóg waszej królewskiej moœci rzucić. Król przecišgnšł dłoniš po czole. - Dziw, dziw! - rzekł - wierzę ci, ale nie pojmuję. Jakże to? Januszowi służyłeœ, a Bogusława porywałeœ, któren mniej zawinił, i chciałeœ go zwišzanego do mnie przywozić?... Kmicic chciał odpowiedzieć, lecz król spostrzegł w tej chwili bladoœć jego i zmęczenie, więc rzekł: - Odpocznij, a póŸniej mów wszystko od poczštku. Wierzym ci, oto nasza ręka! Kmicic przycisnšł jš do ust i przez jakiœ czas milczał, bo mu tchu brakło, patrzył tylko w oblicze pana z niezmiernš miłoœciš,lecz wreszcie zebrał siły i tak mówić poczšł: - Opowiem wszystko od poczštku. Wojowałem z Chowańskim, ale i swoim byłem ciężki. W częœci musiałem ludzi krzywdzić i co mi było potrzeba brać, w częœci czyniłem to ze swawoli, bo się krewburzyła we mnie... Kompanionów miałem, godnš szlachtę, ale nie lepszych ode mnie... Tu i owdzie kogoœ się usiekło, tu i owdzie zdymem puœciło... tu i owdzie batożkami po œniegu pognało... Wszczęły się hałasy. Gdzie jeszcze nieprzyjaciel nie dosięgnšł, tam do sšdów się udawano. Przegrywałem zaocznie. Wyroki zapadały jeden po drugim,alem sobie z tego nic nie robił, jeszcze diabeł mi pochlebiał i szeptał, żeby pana Łaszcza przewyższyć, któren wyrokami ferezję sobie podbić kazał, a przecie sławion był i dotšd imię jego sławne. - Bo pokutował i umarł pobożnie - zauważył król. Kmicic, spoczšwszy nieco, tak dalej mówił: - Tymczasem pan pułkownik Billewicz - wielki to ród na Żmudzi ci Billewicze - wyzuł znikomš postawę i na lepszy œwiat się przeniósł, a mnie wioskę i wnuczkę zapisał. Nie dbam o wioskę, bo w ustawicznych podchodach pod nieprzyjacielaniemało się złupiło, i nie tylko żem zagarniętš przez inkursję nieprzyjacielskš fortunę restaurował, alem jej i przysporzył. Mam jeszcze w Częstochowie z tego tyle, że i dwie takie wioski mógłbymkupić, i nikogo o chleb nie potrzebuję prosić... Gdy jednak partia mi się sterała, pojechałem na zimowe leże w laudańskš stronę. Tam dziewka nieboga tak mi do serca przywarła, żem o œwiecie bożym zapomniał. Cnota i uczciwoœć jest w tej pannie taka, że mi wstyd było wobec niej dawniejszych uczynków. Ona też, do grzechu wrodzonš abominację majšc, poczęła nastawać, abym dawny żywot porzucił, hałasy uciszył, krzywdy nagrodził i poczciwie żyć poczšł... - I poszedłeœ za jej radš? - Gdzie tam, miłoœciwy panie! Chciałem, co prawda, Bóg widzi, chciałem... Ale stare grzechy człowieka œcigajš. Naprzód mi w Upicie żołnierzy poszarpano, za com miastoz dymem puœcił... - Na Boga! Toż to kryminał! - rzekł król. - Nic to jeszcze, miłoœciwy panie! Potem mikompanionów, godnych kawalerów, chociaż swawolników, laudańska szlachta wysiekła.Nie mogłem nie pomœcić, więcem tej samejnocy zaœcianek Butrymów napadł i ogniem i mieczem zabójstwo ukarałem... Ale mnie pobito, bo ich tam kupa szaraków siedzi. Musiałem się kryć. Dziewka już i patrzeć na mnie nie chciała, bo owi szaraczkowie byli jej ojcami i opiekunami, testamentem postanowionymi. A mnie serce tak do niej cišgnęło, że choć ty łbem tłucz! Nie mogšcbez niej żyć, zebrałem nowš partię i zbrojnš rękš jš wzišłem. - Bogdaj cię!... I Tatar inaczej w zaloty nie chodzi! - Hultajska to była sprawa, przyznaję. Toteż mnie Bóg przez ręce pana Wołodyjowskiego pokarał, który zebrawszyowš szlachtę, dziewkę mi wydarł, a samego usiekł, także ledwiem tam duszy nie wypuœcił. Stokroć by to lepiej było dla mnie, bo nie byłbym się z Radziwiłłem sprzšgł ku zgubie majestatu i ojczyzny. Alejak mogło być inaczej? Wszczšł się nowy proces... Kryminał, gardłowa sprawa. Sam już nie wiedziałem, co czynić, gdy nagle wojewoda wileński przyszedł mi z pomocš. - On cię osłonił? - On mi list zapowiedni przez tegoż pana Wołodyjowskiego przysłał, a przez to pod inkwizycję hetmańskš poszedłem i sšdów mogłem się nie bać. Chwyciłem się tedy wojewody jako deski zbawienia. Wnet postawiłem na nogi choršgiew z samych zabijaków na całš Litwę znanych. Lepszej we wszystkim wojsku nie było... Poprowadziłem jš do Kiejdan. Tam Radziwiłł jak syna mnie przyjšł, pokrewieństwo przez Kiszków przypomniał i osłonić obiecał. Miał już swoje widoki... Trzeba mu było rezolutów na wszystko gotowych, a ja, prostak, jako na lep lazłem. Nim jego zamysły wyszły na wierzch, kazał mi na krucyfiksie poprzysišc, że go nie opuszczę w żadnym terminie. Myœlšc, że o wojnę ze Szwedami albo z Septentrionami chodzi, przysišgłem chętnie. Aż nastała owa uczta straszna, na której ugodę kiejdańskš podpisano. Zdrada okazała się jawnie. Inni pułkownicy buławyhetmanowi pod nogi ciskali, a mnie przysięga, jako psa łańcuch, trzymała i nie mogłem go odstšpić... - Alboż nie przysięgli na wiernoœć nam ci wszyscy, którzy nas potem odstšpili?... - rzekł ze smutkiem król. - Ja też, choć buławy nie rzuciłem, nie chciałem w zdradzie ršk maczać. Com wycierpiał, miłoœciwy panie, Bóg jeden wie!Wiłem się z boleœci, jakby mnie żywym ogniem palono, bo i dziewka moja, chociaż już po owym rapcie traktat między nami stanšł, teraz mnie zdrajcš okrzyknęła, jako plugawym gadem pogardziła... A jam przysišgł, jam przysišgł nie opuszczać Radziwiłła... O! ona, miłoœciwy panie, choć niewiasta, rozumem męża zawstydzi, a w wiernoœci dla waszej królewskiej moœci nikomu nie da się wyprzedzić! - Boże, jej błogosław! - rzekł król. - Za tojš kocham! - Ona myœlała, że mnie na partyzanta majestatu i ojczyzny przerobi, a gdy na nicposzła ta robota, wtedy tak się na mnie zawzięła, że ile było dawniej afektu, tyle nienawiœci powstało. Tymczasem Radziwiłł zawołał mnie przed siebie i jšł przekonywać. Wyłuszczył mi, jako dwa a dwa cztery, że dobrze uczynił, że w ten tylko sposób mógł ojczyznę upadajšcš ratować. Nawet nie potrafię powtórzyć jego racyj, tak były wielkie, takš szczęœliwoœć ojczyŸnie obiecywały! Stokroćmędrszego byłby przekonał, a cóż dopiero mnie, prostaka, żołnierza, on, taki statysta! To mówię waszej królewskiej moœci, żem się go chwycił obu rękoma i sercem, bom myœlał, że wszyscy œlepi, tylko on jeden prawdę widzi, wszyscy grzeszni, jeno on jeden zacny. I byłbym zaniego w ogień skoczył, jako teraz za waszš królewskš moœć, bo ni przez pół służyć, ni przez pół miłować nie umiem... - Widzę, że to tak jest! - zauważył Jan Kazimierz. - Posługi oddałem mu znaczne - mówił ponuro Kmicic - i to mogę rzec, że gdyby nie ja, to by i owa zdrada żadnych fruktówjadowitych wydać nie mogła, bo jego własne wojsko na szablach by go rozniosło. Już się do tego miało. Już szli dragoni i węgierskie piechoty, i lekkie znaki, już jego Szkotów na szable brali, gdym ja skoczył z mymi ludŸmi i starłem ich w mgnieniu oka. Ale zostały inne choršgwie na konsystencjach stojšce. I te znosiłem. Jeden pan Wołodyjowski z więzienia się wydobył i swoich laudańskich ludzi na Podlasie cudem i nadludzkš rezolucjš wywiódł, aby się z panem Sapiehšpołšczyć. Niedobitkowie zebrali się tam w znacznej liczbie, ale co przedtem dobrych żołnierzów zginęło za mojš przyczynš - Bóg jeden zliczy. Jako na spowiedzi prawdę wyznaję... Pan Wołodyjowski w przejœciu naPodlasie samego mnie pochwycił i żywić niechciał. Ledwiem z jego ršk wyszedł, za przyczynš listów, które przy mnie znaleŸli, a z których okazało się, że gdy jeszcze był w więzieniu i gdy ksišżę chciał go rozstrzelać, tom ja za nim instancję natarczywie wnosił. Puœcił mnie tedy wolno, ja zaœ wróciłem do Radziwiłła i służyłem dalej. Ale już mi gorzko było, jużsię dusza we mnie na niektóre uczynki księcia wzdrygała, bo nie masz w nim ani wiary, ani uczciwoœci, ani sumienia, a ze słowa własnego tyle sobie robi, ile król szwedzki. Poczšłem mu tedy skakać do oczu. On też burzył się przeciw mej zuchwałoœci. Na koniec mnie z listami wyprawił... - Dziw, jak ważne rzeczy mówisz - rzekł król - przynajmniej raz wiemy od naocznego œwiadka, który pars magna fuit, jak się to tam odbyło... - Prawda, że pars magna fuit - odpowiedział Kmicic. - Ruszyłem z listami ochotnie, bom już nie mógł na miejscu usiedzieć. W Pilwiszkach napotkałem księciaBogusława. Bodaj go Bóg wydał w moje ręce, do czego wszystkich sił dołożę, aby go za onš potwarz pomsta moja nie minęła!Nie tylko, żem mu się z niczym nie ofiarował, miłoœciwy panie, nie tylko to jest łgarstwo bezecne, alem się właœnie tam nawrócił, nagš całš bezecnoœć tych heretyków ujrzawszy. - Powiadaj żywo, jak to było, bo nam tu przedstawiano, jakoby ksišżę Bogusław z musu jeno bratu sekundował. - On? miłoœciwy panie! On gorszy od Janusza! A w czyjej się głowie naprzód zdrada wylęgła? Czy nie on pierwszy księcia hetmana skusił, koronę mu ukazujšc? Bóg to na sšdzie rozstrzygnie. Tamten przynajmniej symulował i bono publico się zasłaniał, Bogusław zaœ, wzišwszy mnie za arcyszelmę, całš duszę mi odkrył. Strach powtarzać, co mi rzekł..."Rzeczpospolitš waszš (powiada) diabli muszš wzišć, ale to postaw czerwonego sukna, my zaœ nie tylko do ratunku ręki nie przyłożym, lecz jeszcze cišgnšć będziem, by nam się najwięcej w garœci zostało... Litwa nam (powiada) musi zostać, a po bracie Januszu ja czapkę wielkoksišżęcš wdzieję, z jego córkš się ożeniwszy". Król zasłonił sobie oczy. - Męko Pana naszego! - rzekł. - Radziwiłłowie, Radziejowski, Opaliński... Jakże się nie miało stać, co się stało!... Korony im było trzeba, choćby rozerwać to, co Bóg złšczył... - Zdrętwiałem i ja, miłoœciwy panie! Wodęmna łeb lał, by nie oszaleć. Ale się dusza zmieniła we mnie w jednej chwili, jakoby wniš piorun trzasł. Sam się roboty własnej przelškłem. Nie wiedziałem, co czynić... Czy Bogusława, czy siebie nożem pchnšć?...Ryczałem jak dziki zwierz, bo w takš matnię mnie zapędzono!... Już nie służby dalszej u Radziwiłłów, lecz pomsty pragnšłem... Bóg nagle dał mi myœl: poszedłem z kilku ludŸmi do kwatery księcia Bogusława, wywiodłem go za miasto, porwałem za łeb i do konfederatów chciałem wieŸć, by się do nich i do służby waszej królewskiej moœci wkupić za cenę jego głowy. - Wszystko ci przebaczam! - krzyknšł król - bo cię obłškali, aleœ im wypłacił! Jeden Kmicic mógł się na to zdobyć, nikt więcej. Wszystko ci za to przebaczam i z serca odpuszczam, jeno powiadaj żywo, bo mnie ciekawoœć pali: wyrwał się? - Przy pierwszej stacji wyrwał mi krócicę zza pasa... i w gębę strzelił. Ot! ta blizna... Ludzi moich pobił sam jeden i uszedł... Rycerz to znamienity... trudno przeczyć; alesię spotkamy jeszcze, choćby to miała być ostatnia moja godzina!... Tu Kmicic jšł szarpać kołdrę, którš był okryty, lecz król przerwał prędko: - I przez zemstę wymyœlił na ciebie ów list? - I przez zemstę przysłał ten list. Z rany się w lesie podgoiłem, ale dusza gorzej bolała... Do Wołodyjowskiego, do konfederatów, nie mogłem już iœć, bo laudańscy na szablach by mnie roznieœli... Wszelako wiedzšc, że ksišżę hetman ma przeciw nim cišgnšć, ostrzegłem ich, by się kupy trzymali. I to był pierwszy mój dobry uczynek, bo inaczej byłby ich Radziwiłł choršgiew po choršgwi wygniótł,a teraz oni jego zmogli i w oblężeniu, jak słyszę, trzymajš. Niechże im Bóg pomaga, a na niego karę zeœle, amen! - Może już się to stało, a jeœli nie, to stanie się pewnie - rzekł król. - Cóżeœ dalejrobił? - Postanowiłem, nie mogšc u konfederatów waszej królewskiej moœci służyć, do osobyjego się dostać i tam wiernoœciš dawne winy odpokutować. Ale jakże miałem iœć? Kto by Kmicica przyjšł? kto by mu uwierzył? kto by go zdrajcš nie zakrzyknšł? Więcem Babinicza imię przybrał i całš Rzeczpospolitš przejechawszy, do Częstochowy się dostałem. Czylim tam jakie zasługi położył, niech ksišdz Kordecki zaœwiadczy. Dniem i nocš myœlałem tylko o tym, by szkody ojczyŸnie nagrodzić, krew za niš wylać, samemu do sławy i uczciwoœci powrócić. Resztę już, miłoœciwy panie, wiesz, boœ na niš patrzył. A jeœli ojcowskiedobrotliwe serce do tego cię skłania, jeœli ona nowa służba dawne grzechy przeważyła albo choć zrównała, to przyjmmnie, panie, do łaski swej i do serca, bo mnie wszyscy odstšpili, bo nikt mnie nie pocieszy prócz ciebie... Ty, panie, jeden stał go przytomnym i m ; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żúPcűfY*üżÜc€ý›$ącţL3 Swidzisz mój żal i moje łzy!... Jam banit, jam zdrajca, jam krzywoprzysięzca, a przecie, panie, ja miłuję tę ojczyznę i twójmajestat... i Bóg widzi, że chcę służyć wamobojgu! Tu łzy rzewne puœciły się z oczu junaka i aż zanosił się z płaczu, a król, ojciec dobrotliwy, chwycił go za głowę, poczšł całować w czoło i pocieszać: - Jędrek! takiœ mi miły jako syn rodzony... Com ci mówił? Żeœ zgrzeszył w zaœlepieniu, a iluż grzeszy z rozmysłem?... Z serca odpuszczam ci wszystko, boœ już winy zmazał. Uspokój się, Jędrek! Niejedenrad by się takimi zasługami, jako sš twoje,poszczycić... Boga mi! I ja odpuszczam, i ojczyzna odpuszcza, jeszcze ci dłużni będziemy! Przestań lamentować. - Bóg niech waszej królewskiej moœci da wszystko dobre za takowš kompasję! - mówił ze łzami rycerz. - Przecie ja i tak jeszcze, miłoœciwy panie, muszę odpokutować na tamtym œwiecie za onš przysięgę Radziwiłłowi danš, bo chociażem nie wiedział, na com przysięgał, przecie przysięga przysięgš. - Nie potępi cię Bóg za niš - odrzekł król - bo musiałby chyba pół Rzeczypospolitej do piekła wysłać, tych wszystkich mianowicie,którzy nam wiarę złamali. - Myœlę i ja, miłoœciwy królu, że do piekła nie pójdę, bo mi za to i ksišdz Kordecki zaręczał, chociaż nie był pewien, czy mnieiczyœciec minie. Ciężka to rzecz z jakie sto lat się prażyć... No, ale niech by tam już! Siła człek zniesie, gdy mu nadzieja zbawienia œwieci, a przy tym i modlitwy mogš coœ wskórać i mękę skrócić. - Jeno się nie troskaj! - rzecze Jan Kazimierz. - Wyrobię ja to u samego nuncjusza, by mszę na twojš intencję odprawił... Przy takich promocjach nie stanie ci się wielka krzywda... Ufaj w miłosierdzie boże! Kmicic uœmiechnšł się już przez łzy. - Jeszcze też - rzekł - da Bóg do sił wrócić, to się i z niejednego Szweda duszę wyłusknie, a przez to nie tylko w niebie będzie zasługa, ale się i ziemskš reputację poprawi. - BšdŸ dobrej myœli i o sławę doczesnš się wcale nie turbuj. Ja w tym, by cię nie ominęło, co należy. Przyjdš spokojniejsze czasy, sam będę zasługi twe promulgował,które już sš niemałe, a pewno będš jeszcze większe. I na sejmie, da Bóg, owš materię każę poruszyć, a tak do czci powrócon być musisz. - Bo to, mój miłoœciwy panie i ojcze, niech się jeno uspokoi trochę albo i przedtem jeszcze, sšdy mnie będš szarpały, od czego mnie i powaga waszej królewskiej moœci osłonić nie zdoła. Ale już mniejsza z tym!... Nie dam się, dopóki pary w nozdrzach, a szabli w garœci... Jeno mi o tędziewkę chodzi. Oleńka jej na imię, miłoœciwy panie! Oj, siła czasu się jej nie widziało! Oj, siła przecierpiało się bez nieji przez niš, a choć człek sobie czasem chce jš wybić z serca i z afektem jako z niedŸwiedziem się boryka, na nic to, bo, taki syn, nie puszcza! Jan Kazimierz rozœmiał się wesoło i dobrotliwie. - Cóż ja ci na to, nieboże, poradzę? - Któż poradzi, jeœli nie wasza królewska moœć?! Zabita to regalistka z tej dziewki i nigdy mi ona moich kiejdańskich uczynków nie daruje, chybabyœ wasza królewska moœć sam instancję wniósł za mnš i dał miœwiadectwo, jakom się odmienił i do służbymajestatu i ojczyzny powrócił, nie przymuszon, chlebami żadnymi nie skaptowan, ale z własnej woli i skruchy. - Jeœlić o to chodzi, to i ja instancję wniosę, a jeœli ona taka regalistka, jako powiadasz, to i instancja powinna być skuteczna. Byle tylko dziewka wolna była i byle jš jakowa przygoda, jak to w czasie wojennym często się trafia, nie spotkała... - Anieli jš ustrzegš! - Bo tego i warta. Żeby cię zaœ sšdy nie szarpały, uczynisz tak: będš teraz na gwałt iœć zacišgi; skoro, jak mówisz, bezecnoœć na tobie cięży, nie mogę ci dać listu zapowiedniego jako Kmicicowi, ale damci list jako Babiniczowi; będziesz zacišgał i ty, co i na pożytek ojczyŸnie wyjdzie, boœ widać żołnierz ognisty i doœwiadczony. Ruszysz w pole pod panem kasztelanem kijowskim; pod nim o œmierć najłatwiej, alei o okazję do sławy najłatwiej. A zajdzie potrzeba, to i na swojš rękę zaczniesz Szwedów podchodzić, jakoœ Chowańskiego podchodził. Twoje nawrócenie i dobre uczynki poczęły się od tego, żeœ się Babiniczem przezwał... Zwijże się tak i dalej, to i sšdy ostawiš cię w spokoju. A gdy jak słońce zajaœniejesz, gdy o twoich zasługach w całej Rzeczypospolitej będzie głoœno, wtedy niech się ludzie dowiedzš, kto jest ów przesławny kawaler. Jaki taki zawstydzi się wówczas tak wielkiego rycerza przed sšdy cišgać... Przez ten czasdrudzy poginš, trzecich załagodzisz... Niemało i aktów się zawieruszy, a ja ci to jeszcze raz przyrzekam, że zasługi twoje pod niebo wyniosę i sejmowi do nagrody przedstawię, boœ w moich oczach już wart tego. - Miłoœciwy panie!... Czym ja na tyle łaski zasłużył? - Więcej niż niejeden, który myœli, że ma doniej prawo. No, no! nie frasujże się, miły regalisto, bo tak ufam, że i regalistka cię nie minie, a da Bóg, to mi wkrótce więcej jeszcze regalistów przysporzycie... Kmicic, choć chory, zerwał się nagle z łoża i padł jak długi do nóg królewskich. - Na Boga, co czynisz? - zawołał król. - Krew cię ujdzie! Jędrek!... Bywaj no tu kto! Wpadł sam marszałek, który od dawna już po zamku króla szukał. - Œwięty Jerzy, patronie mój, co widzę?! - krzyknšł spostrzegłszy króla dŸwigajšcegowłasnymi rękoma pana Kmicica. - To pan Babinicz, najmilszy mój żołnierz i najwierniejszy sługa, który mi wczoraj życie ocalił - rzekł król. - Pomóżcie, panie marszałku, dŸwignšć mi go na łoże... Rozdział 27 Z Lubowli jechał król do Dukli, Krosna, Łańcuta i Lwowa, majšc przy boku pana marszałka koronnego, wielu biskupów, dygnitarzy i senatorów wraz z nadwornymi choršgwiami i pocztami. A jako rzeka potężna, płynšc przez kraj, wszystkie pomniejsze wody w siebie zabiera, tak i do orszaku królewskiego przybywały co chwilanowe zastępy. Cisnęli się więc panowie i szlachta zbrojna, i żołnierze, to pojedynczo, to kupami, i gromady zbrojnegochłopstwa, szczególnš ku Szwedom pałajšcego zawziętoœciš. Już ruch stawał się powszechny, już i ład wojenny poczęto do niego wprowadzać. Pojawiły się groŸne uniwersały datowane zSšcza: jeden Konstantego Lubomirskiego, marszałka koła rycerskiego; drugi Jana Wielopolskiego, kasztelana wojnickiego: oba wzywajšce szlachtę w województwie krakowskim do pospolitego ruszenia. Wiedziano już, koło kogo się kupić; nie stawiajšcym się zaœ groziły kary wedle pospolitego prawa. Uniwersał królewski dopełnił onych wezwań i najleniwszych postawił na nogi. Lecz nie potrzeba było gróŸb, albowiem zapał niezmierzony ogarnšł wszystkie stany. Siadali na koń starcy i dzieci. Niewiasty oddawały klejnoty, stroje; niektóre same rwały się do boju. W kuŸniach Cygani przez noce i dnie bili młotami, przekuwajšc na oręż niewinne narzędzia oraczów. Wsie i miasta opustoszały, bo mężowie wycišgnęli w pole.Z niebotycznych gór sypały się dzień i noc gromady dzikiego ludu. Siły króla rosły z każdš chwilš. Naprzeciwko jego osoby wychodzili duchowni z krzyżami i choršgwiami, kahałyżydowskie z rabinami; pochód jego był do niezmiernego tryumfu podobny. Zewszšd nadlatywały najlepsze wieœci, jakby je wiatr przywiewał. Nie tylko w tej częœci kraju, której najœcie nieprzyjaciół nie zagarnęło, rwano się do broni. Wszędy, w najodleglejszych ziemiach i powiatach, po grodach, wsiach, osadach, niedostępnych puszczach, podnosiła płomiennš głowę straszliwa wojna pomsty i odwetu. Im niżejpoprzednio upadł naród, tym wyżej teraz podnosił głowę, przeradzał się, ducha zmieniał i w uniesieniu nie wahał się nawetwłasnych, zaskorupiałych ran rozrywać, by krew swš od zatrutych soków uwolnić. Już też i coraz głoœniej mówiono o potężnym zwišzku szlachty i wojska, na czele którego mieli stanšć: stary hetman wielki, Rewera Potocki, i polny, Lanckoroński, wojewoda ruski, i pan StefanCzarniecki, kasztelan kijowski, i pan Paweł Sapieha, wojewoda witebski, i ksišżę krajczy litewski Michał Radziwiłł, pan możny, a niesławę, jakš na ród œcišgnšł Janusz, zatrzeć pragnšcy, i pan Krzysztof Tyszkiewicz, wojewoda czernihowski, i wielu innych senatorów i urzędników ziemskich, i wojskowych, i szlachty. Listy latały co dzień pomiędzy owymi panami a panem marszałkiem koronnym, który nie chciał, aby tak znamienity zwišzek bez niego się zawišzywał. Wieœci przychodziły coraz pewniejsze, aż na koniec rozebrzmiała wieœć już pewna, że hetmani, a z nimi wojsko, porzucili Szweda i że dla obrony majestatu i ojczyzny stanęła konfederacja tyszowiecka. Król także pierwej o niej wiedział, bo obojez królowš, choć z dala będšc, niemało się nad jej zawišzaniem przez posły i listy napracowali; jednakże nie mogšc w niej brać osobistego udziału, niecierpliwie teraznadejœcia jej tenoru wyglšdał. Jakoż zanim dojechał do Lwowa, przybyli doń pan Służewski i pan Domaszewski z Domaszewnicy, sędzia łukowski, przywożšcmu zapewnienia służb i wiernoœci od konfederatów, i akt zwišzku do roborowania. Czytał tedy król ów akt na walnej radzie z biskupami i senatorami. Serca wszystkich napełniły się radoœciš, dusze uniosły się wpodzięce do Boga, bo owa wiekopomna konfederacja zwiastowała nie tylko opamiętanie się, ale i odmianę tego narodu, o którym niedawno jeszcze mógł obcy najezdnik powiedzieć, że nie masz w nim wiary ani miłoœci do ojczyzny, ani sumienia, ani ładu, ani wytrwania, ani żadnej z tych cnót, którymi stojš państwa inarody. Œwiadectwo tych wszystkich cnót leżało teraz przed królem w postaci aktu konfederacji i jej uniwersału. Przywodzonow nim wiarołomstwo Karola Gustawa, łamanie przysišg i obietnic, okrucieństwa jenerałów i żołnierzy, przez najdziksze narody nawet niepraktykowane, bezczeszczenie koœciołów, ucisk, zdzierstwa, rabunki, przelewanie krwi niewinnej, i wypowiadano wojnę na œmierć iżycie skandynawskim najezdnikom. Uniwersał, groŸny jak tršba archanioła, zwoływał pospolite ruszenie nie tylko rycerstwa, ale wszystkich stanów i ludów Rzeczypospolitej. "Nawet infames wszyscy (mówił uniwersał), banniti i proscripti, iœć na tę wojnę powinni". Rycerstwo miało na koń siadać, własnych piersi nadstawiać i z łanów żołnierzy pieszych dostarczyć, możniejszy więcej, biedniejszy mniej, wedlemożnoœci i sił. "Ponieważ w tym państwie aeque bona i mala do wszystkich należš, więc i niebezpieczeństwy wszystkim podzielić się godzi. Ktokolwiek mieni się być szlachcicem,osiadły lub nieosiadły, by też i najwięcej u jednego szlachcica synów było, na tę wojnęprzeciw nieprzyjacielowi Rzeczypospolitej iœć powinni. Gdyż jako wszyscy, niższego i wyższego urodzenia, szlachtš będšc, ad omnes Prerogativas urzędów, dostojeństw idobrodziejstw ojczystych jesteœmy capaces, tak i w tym aequales sobie będziemy, że na obronę tych ojczystych swobód i beneficiorum zarówno osobami swymi pójdziemy..." Tak to ów uniwersał równoœć szlacheckš rozumiał. Król, biskupi i senatorowie, którzy z dawna się już w sercach z myœlš naprawy Rzeczypospolitej nosili, przekonali się ze zdumieniem radosnym, że i naród do owej naprawy dojrzał, że gotów wstšpić na nowe drogi, zetrzeć rdzę i pleœń z siebie i nowe, wspaniałe rozpoczšć życie. "Otwieramy przy tym (brzmiał uniwersał) benemerendi in Republica plac każdemu plebeiae conditionis, ukazujemy i ofiarujemywedle tego zwišzku naszego okazję przystępu i nabycia honorów, prerogatyw i beneficiorum, którymi gaudet stan szlachecki... Gdy na radzie królewskiej odczytano ten ustęp, zapadło aż milczenie głębokie. Ci, którzy wraz z królem pragnęli najmocniej, aby przystęp do praw szlacheckich został ludziom niższych stanów otworzony, mniemali, że niemało im przewalczyć, przecierpieć i nałamać się przyjdzie, że lata całe upłynš, nim z czymœ podobnym odezwać się będzie bezpiecznie, tymczasemsama owa szlachta, tak dotšd o swe prerogatywy zazdrosna, tak pozornie nieużyta, otwierała na rozcież wrota szarym gromadom kmiecym. Wstał ksišżę prymas, owiany jakby duchemproroczym, i rzekł: - Iżeœcie owe punctum zamieœcili, potomni tę konfederację po wiek wieków wysławiaćbędš, a gdy kto zechce czasy owe za czasyupadku staropolskiej cnoty uważać, tedy muna was, przeczšc, pokażš. Ksišdz Gębicki był chory, więc mówić nie mógł, tylko rękš trzęsšcš się ze wzruszenia żegnał akt i posłów. - Już widzę nieprzyjaciela, ze wstydem z tych ziem uchodzšcego! - rzekł król. - Daj Boże najprędzej!... - zakrzyknęli obaj wysłańcy. - Waszmoœciowie pojedziecie z nami do Lwowa - ozwał się znów król - gdzie zarazowš konfederację roborować będziemy, a przy tym i innej zawrzeć nie omieszkamy, której same potęgi piekielne przemóc nie zdołajš. Spojrzeli na to po sobie wysłańcy i senatorowie, jakby pytajšc się wzajem, o jakš to potęgę chodzi, lecz król milczał, tylko mu twarz promieniała coraz bardziej;wzišł znowu akt do ręki i znów czytał, i uœmiechał się, nagle rzekł: - Siła też było oponentów? - Miłoœciwy panie - odpowiedział pan Domaszewski - unanimitate konfederacja powstała za przyczynš ichmoœć panów hetmanów, pana wojewody witebskiego i pana Czarnieckiego, a ze szlachty żaden głos się nie przeciwił, tak się wszyscy na Szwedów rozjedli i takim afektem dla ojczyzny i majestatu zapłonęli. - Z góryœmy przy tym uradzili - dodał pan Służewski - że to nie ma być sejm, jeno pluralitas ma stanowić, więc niczyje veto nie mogło sprawy popsować, jeno oponentabylibyœmy na szablach roznieœli. Wszyscy też powiadali, że trzeba z onym liberum veto skończyć, bo to jednemu wola, a wieluniewola. - Złote słowa waszmoœci! - rzekł ksišdz prymas. - Niech jeno poprawa Rzeczypospolitej nastšpi, a nie ustraszy nasżaden nieprzyjaciel. - A gdzie jest wojewoda witebski? - pytał król. - Jeszcze na noc po podpisaniu aktu do swego wojska odjechał pod Tykocin, w którym księcia wojewodę wileńskiego, zdrajcę, w oblężeniu trzyma. Do tej pory musiał go już dostać żywego albo umarłego. - Także był pewien, że go dostanie? - Tak był pewien, jako że po dniu noc nastšpi. Wszyscy, nawet najwierniejsi słudzy, już zdrajcę opuœcili. Broni się tam tylko garœć Szwedów, ale nieznaczna, a posiłki znikšd przyjœć nie mogš. Powiadał pan Sapieha w Tyszowcach tak: "Chciałem się jeden dzień spóŸnić, bo byłbym do wieczora z Radziwiłłem skończył!... Ale to pilniejsza sprawa niż Radziwiłł, gdyż jego ibeze mnie mogš dostać, doœć będzie jednej choršgwi". - Chwała Bogu! - rzekł król. - A gdzie pan Czarniecki? - Tyle się do niego szlachty, co najsłuszniejszych kawalerów, sypnęło, że w jeden dzień na czele grzecznej choršgwi stanšł. Zaraz też na Szwedów ruszył, a gdzie by teraz był, nie wiemy. - A ichmoœć panowie hetmani? - Ichmoœć panowie hetmani pilno czekajš rozkazów waszej królewskiej moœci, obaj zaœ radzš nad przyszłš wojnš i z panem starostš kałuskim w Zamoœciu się znoszš, a tymczasem co dzień pułki ku nim razem ze œniegiem walš. - Także to wszyscy Szweda porzucajš? - Tak jest, miłoœciwy panie! Byli też u ichmoœć panów hetmanów deputaci z wojskapana Koniecpolskiego, które jest przy osobie Carolusa Gustawa. I ci pono radzi byjuż wrócić do prawej służby, choć im tam Carolus obietnic ni pieszczot nie szczędzi. Mówili też, że choć teraz nie mogš zaraz recedere, przecie to uczyniš, jak się tylko dogodna pora zdarzy, bo się już im sprzykrzyły i uczty, i jego pieszczoty, i mruganie oczami, i ršk klaskanie. Ledwie już wytrzymać mogš. - Zewszšd opamiętanie, zewszšd dobre wieœci - rzekł król. - Chwała Pannie Najœwiętszej!... Dzień to najszczęœliwszy mego życia, a drugi taki nastšpi chyba wówczas, gdy ostatni nieprzyjacielski żołnierz wyjdzie z granic Rzeczypospolitej. Na to pan Domaszewski uderzył się po szerpentynie. - Nie daj Bóg, aby się to stało! - rzekł. - Jak to? - spytał ze zdumieniem król. - Żeby ostatni pludrak na własnych nogach wyszedł z granic Rzeczypospolitej? Nie może być, miłoœciwy panie! A od czego mamy szable przy bokach? - Bodaj waœci! - rzekł rozweselony pan. - To mi fantazja! Lecz pan Służewski, nie chcšc pozostać w tyle za panem Domaszewskim, zawołał: - Jako żywo, nie ma na to zgody i pierwszyveto położę. Nie będziem się ich wyjœciem ał go przytomnym i m ; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż˙P“căŽ.qGc€¸#*câ1‰ `kontentować, ale za nimi pójdziemy! Ksišdz prymas poczšł głowš kręcić i œmiaćsię dobrotliwie. - Oj! siadła szlachta na koń i jedzie, jedzie!Boże wam błogosław, ale powoli, powoli! Jeszczeć ten nieprzyjaciel w granicach! - Niedługo mu już! - zakrzyknęli obaj konfederaci. - Duch się odmienił i fortuna się odmieni - rzekł osłabionym głosem ksišdz Gębicki. - Wina! - zawołał król. - Niechże się na odmianę z konfederatami napiję! Przyniesiono wina, lecz wraz z pachołkami,którzy je wnieœli, wszedł starszy pokojowiec królewski i rzekł: - Miłoœciwy panie, przyjechał pan Krzysztoporski z Częstochowy i pragnie się waszej królewskiej moœci pokłonić. - Dawaj go żywcem! - zawołał król. Po chwili wszedł wysoki, chudy szlachcic, patrzšcy jak kozioł spode łba. Skłonił się naprzód panu do nóg, potem doœć hardo dygnitarzom i rzekł: - Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus! - Na wieki wieków! - odpowiedział król. - Co tam słychać? - Mróz okrutny, miłoœciwy panie, aże powieki do jagód przymarzajš! - Dla Boga! O Szwedach waœć powiadaj, nie o mrozie! - zawołał Jan Kazimierz. - A co o nich i gadać, miłoœciwy panie, kiedy ich pod Częstochowš nie ma! - odrzekł rubasznie pan Krzysztoporski. - Doszły już nas te wieœci, doszły - odparłuradowany król - ale tylko z ludzkiego gadania, a wy z samego klasztoru pewnie jedziecie... Naoczny œwiadek i obrońca? - Tak jest, miłoœciwy panie, uczestnik obrony i naoczny œwiadek cudów Najœwiętszej Panny... - Nie tu granica jej łask! - rzekł król wznoszšc oczy ku niebu - jeno zasłużmy nadalsze... - Siła w życiu widziałem - odpowiedział Krzysztoporski - ale takich widomych cudównie widziałem, o czym dokładniejszš relację zdaje waszej królewskiej moœci ksišdz Kordecki w tym piœmie. Jan Kazimierz chwycił skwapliwie za list, którymu Krzysztoporski podawał, i poczšł czytać. Chwilami przerywał czytanie i poczynał się modlić, to znów wracał do listu. Twarz mieniła mu się radosnymi uczuciami; na koniec podniósł znów oczy naKrzysztoporskiego. - Pisze mi ksišdz Kordecki - rzekł - iżeœcie wielkiego kawalera stracili, niejakiego Babinicza, który kolubrynę szwedzkš prochami rozsadził? - Onże się za wszystkich ofiarował, miłoœciwy panie! Ale sš też tacy, którzy mówili, że żyje, i Bóg wie co powiadali; nie majšc pewnoœci, przecieœmy go nie przestali opłakiwać, bo gdyby nie jego kawalerski postępek, ciężko by nam było dać sobie rady... - Jeżeli tak, to przestańcie go opłakiwać: pan Babinicz żywie i jest u nas. On to pierwszy dał nam znać, że Szwedzi nie mogšc nic przeciw mocy boskiej wskórać o odstšpieniu zamyœlajš... A potem tak nam znaczne oddał przysługi, iż sami nie wiemy, jak go wynagrodzić. - O, to się ksišdz Kordecki ucieszy! - zawołał z radoœciš szlachcic - ale jeœli panBabinicz żywie, to chyba szczególniejsze u Najœwiętszej Panny ma łaski... To się ksišdz Kordecki ucieszy! Ojciec syna nie może tak miłować, jako on jego miłował! Ai mnie pozwoli wasza królewska moœć pana Babinicza powitać, gdyż takiego drugiego rezoluta nie masz w Rzeczypospolitej!Lecz król poczšł znowu czytać i po chwili zawołał: - Co słyszę! To jeszcze raz po ustšpieniu próbowali klasztor podejœć? - Miller jak odszedł, tak się i nie pokazał więcej, jeno Wrzeszczowicz zjawił się znów niespodzianie pod murami, dufajšc w to widocznie, że bramy zastanie otwarte. Jakoż i zastał, ale się chłopstwo tak zaciekle na nich rzuciło, że zaraz sromotnie tył podał. Jak œwiat œwiatem, nie było tego, żeby prostactwo tak mężnie w gołym polu jeŸdzie stawało. Potem też nadcišgnšł pan Piotr Czarniecki z panem Kuleszš, którzy do szczętu go znieœli. Król zwrócił się do senatorów: - Patrzcie, wasze uprzejmoœci, jako nędzni oracze w obronie tej ojczyzny i œwiętej wiary stawajš! - Że stawajš, miłoœciwy panie, to stawajš! - zawołał Krzysztoporski. - Całe wsie wedle Częstochowy puste, bo chłopstwo z kosami w polu. Wojna wszędy okrutna; Szwedzi muszš się kupami trzymać, a złapieli chłopstwo którego, to tak nad nim wydziwia, że lepiej by mu od razu iœć do piekła. Kto tam wreszcie teraz w tej Rzeczypospolitej za oręż nie chwyta! Nie było psubratom Częstochowy oblegać... Od tego czasu nie siedzieć im w tej ziemi! - Od tego czasu nie będš w tej ziemi ucisku znosić ci, którzy krwiš się oponujš - odrzekł poważnie król - tak mi dopomóż Bóg i œwięty krzyż! - Amen! - dodał prymas. Tymczasem Krzysztoporski uderzył się rękš w czoło. - Mróz mi mentem pomięszał, miłoœciwy panie - rzekł - bom zapomniał jednej wieœci powiedzieć, że taki syn, wojewoda poznański, zmarł jakoby nagle.Tu zawstydził się nieco pan Krzysztoporski, spostrzegłszy się, jak wielkiego senatora nazwał wobec króla i dygnitarzy "takim synem", więc dodał zmieszany: - Nie zacny stan, lecz zdrajcę chciałem spostponować. Ale nikt tego wyraŸnie nie zauważył, bo wszyscy patrzyli na króla, ten zaœ rzekł: - Jużeœmy dawno pana Jana Leszczyńskiegona województwo poznańskie przeznaczyli, jeszcze za życia pana Opalińskiego. Niechżegodniej ten urzšd piastuje... Sšd boski, widzę, rozpoczšł się nad tymi, którzy tę ojczyznę do upadku przywiedli, bo w tej chwili może już i ksišżę wojewoda wileński przed Najwyższym Sędziš sprawę ze swoich uczynków zdaje... Tu zwrócił się do biskupów i senatorów: - Ale nam czas o wojnie powszechnej myœleć i w tej materii pragnę zasięgnšć zdania waszych moœciów. Rozdział 28 W chwili gdy król mówił, iż wojewoda wileński może już stoi przed sšdem bożym,mówił jakoby duchem proroczym, bo w owym czasie sprawa tykocińska była już rozwišzana. Dnia 25 grudnia pan wojewoda witebski Sapieha tak był już pewien zdobycia Tykocina, że sam do Tyszowiec wyjechał, poleciwszy panu Oskierce prowadzenie dalszych prac oblężniczych. Z ostatnim szturmem kazał na powrót swój, rychło majšcy nastšpić, czekać; zebrawszy zaœ coznaczniejszych oficerów tak mówił: - Doszły mnie słuchy, iż między towarzystwem jest zamiar zaraz po zdobyciu zamku księcia wojewodę wileńskiego na szablach roznieœć... Owoż, gdyby się zamek pod mš niebytnoœć poddał,co być może, oœwiadczam waszmoœciom, iż najsurowiej zakazuję na zdrowie księcia następować. Odbieram ci ja wprawdzie listyod takich osób, o których się waszmoœciom ani œni, abym dostawszy go nie żywił... Ale ja nie chcę słuchać tych rozkazów, co czynię nie z żadnej kompasji, bo jej zdrajca niewart, ale że nad gardłem jego nie mam prawa i wolę go przed sejm na sšdpostawić, aby dla potomnych był stšd przykład, że ni wielkoœć rodu, ni żadne urzędy zdrady takowej i winy odkupić ani przed karš publicznš zasłonić go nie zdołajš. W ten sens mówił pan wojewoda, jeno jeszcze dłużej, bo o ile był zacny, o tyle miał tę słaboœć, że majšc się za mówcę lubił przy każdej okazji obszernie się wysławiać i słuchał z luboœciš własnych słów, przymykajšc przy piękniejszych sentencjach oczy. - To muszę sobie chyba dobrze prawš rękę w wodzie wymoczyć - odparł na to pan Zagłoba - gdyż okrutnie mnie swędzi... Wszelako to tylko powiem, że gdyby Radziwiłł mnie w swojš moc dostał, pewnie by z mojš głowš do zachodu słońcanie czekał. Wie on dobrze, kto w znacznej częœci to sprawił, że go wojska opuœciły; wie dobrze, kto go ze Szwedami nawet poróżnił... Ale za to ja nie wiem, czemu mam być pobłażliwszy dla niego, niŸli on byłby dla mnie? - Bo nie przy waœci komenda i słuchać musisz - odrzekł z powagš wojewoda. - Że słuchać muszę, to prawda, ale dobrze czasem i Zagłoby posłuchać... Œmiele też tomówię, że gdyby Radziwiłł mnie posłuchał,gdym go do obrony ojczyzny ekscytował, nie byłby dziœ w Tykocinie, jeno w polu, na czele wszystkich wojsk litewskich. - Zali to waœci się zdaje, że buława w złych rękach? - Tego nie godzi mi się powiedzieć, bom jš sam w te ręce włożył. Miłoœciwy pan nasz, Joannes Casimirus, ma tylko mój wybór potwierdzić, nic więcej. Uœmiechnšł się na to wojewoda, bo lubił pana Zagłobę i jego krotofile. - Panie bracie - rzekł - tyœ zgnębił Radziwiłła, tyœ mnie uczynił hetmanem... i wszystko twoja zasługa. Pozwólże mnie teraz jechać spokojnie do Tyszowiec, aby też i Sapieha mógł w czymœ przysłużyć sięojczyŸnie. Pan Zagłoba wzišł się w boki i zamyœlił sięprzez chwilę, jakby rozważał, czy ma pozwolić, czy nie pozwolić; na koniec okiemłysnšł, głowš kiwnšł i rzekł z powagš: - JedŸ, wasza miłoœć, spokojnie. - Bóg zapłać za permisję! - odpowiedział œmiejšc się wojewoda. Zawtórowali wodzowi œmiechem inni oficerowie, on zaœ istotnie poczšł się zbierać, bo kolasa stała już pod oknami gotowa, więc żegnał się ze wszystkimi, dajšc każdemu instrukcję, co ma pod jego niebytnoœć czynić; wreszcie zbliżywszy się do pana Wołodyjowskiego rzekł: - Waœć, na wypadek zdania się zamku, będziesz mi odpowiadał za zdrowie wojewody, tobie tę funkcję powierzam. - Wedle rozkazu! włos mu z głowy nie spadnie! - odrzekł mały rycerz. - Panie Michale - rzekł do niego pan Zagłoba po odjeŸdzie wojewody - ciekaw jestem, jakie to osoby nalegajš na naszego Sapia, by Radziwiłła, dostawszy, nie żywił? - Skšd mam wiedzieć! - odrzekł mały pan. - Czyli powiadasz, że czego ci cudza gęba do ucha nie powie, tego ci własny dowcip nie podszepnie. Prawda jest! Ale muszš to być znaczne jakieœ persony, skoro mogš panu wojewodzie rozkazy dawać. - Może sam król? - Król? Króla gdyby pies ukšsił, zaraz by mu przebaczył i jeszcze by mu sperkę dać kazał. Takie już u niego serce! - Nie będę się o to z waćpanem spierał, aleprzecie powiadali, że na Radziejowskiego bardzo się zawzišł. - Naprzód każdemu przytrafi się zawzišć, exemplum: moja na Radziwiłła zawziętoœć; po wtóre, jakże to się zawzišł, kiedy zarazsynów jego wzišł w opiekę, że i ojciec lepszy by nie był! Złote to serce i mniemam, że prędzej to królowa jejmoœć przeciw gardłu radziwiłłowskiemu instancję wnosi. Godna pani, ani słowa, ale białogłowska u niej fantazja, a to wiedz, że gdy się białogłowa przeciw tobie zaweŸmie, choćbyœ się w szparę w podłodze skrył, jeszcze cię igłš stamtšd wydłubie. Na to westchnšł pan Wołodyjowski i odparł: - Za co by się tam która miała na mnie zawzinać, skorom żadnej nigdy w życiu nie zahaczył! - Ale rad byœ, ale rad byœ! Dlatego to, choć w jeŸdzie służysz, tak zapamiętale na murytykocińskie piechotš leziesz, bo myœlisz, żetam nie tylko Radziwiłł, ale i Billewiczówna siedzi. Znajš cię, niecnoto! Jakże? jeszczeœ jej sobie z głowy nie wybił? - Był taki czas, żem jš sobie całkiem z głowy wybił, i sam Kmicic, gdyby tu był obecny, musiałby przyznać, żem po kawalersku sobie postšpił nie chcšc iœć wbrew jej sentymentom, raczej swojš konfuzję w niepamięć puszczajšc; ale tego nie ukrywam, że jeœli ona jest teraz w Tykocinie, jeœli mi Bóg pozwoli znów jš z opresji ratować, to będę w tym widział wyraŸnš wolę Opatrznoœci. Na Kmicica baczyć nie potrzebuję, bom mu w niczym nie powinien, a żywie we mnie nadzieja, iż gdy dobrowolnie od niej odszedł, to go musiała do tej pory zapomnieć i nie przygodzi mi się, co się dawniej przygodziło. Tak rozmawiajšc doszli do kwatery, w której zastali dwóch panów Skrzetuskich, pana Rocha Kowalskiego i pana dzierżawcę zWšsoszy. Nietajno było w wojsku, po co pan wojewoda witebski pojechał do Tyszowiec, więc rycerze cieszyli się wzajem, że powstaje zwišzek tak cnotliwy na obronę ojczyzny i wiary. - Inny już wiatr w całej Rzeczypospolitej wieje - rzekł pan Stanisław - a chwalić Boga, Szwedom w oczy. - Od Częstochowy on powiał - odrzekł na topan Jan. - Wczoraj były wiadomoœci, że sięklasztor jeszcze trzyma i coraz mocniejszeszturmy odpiera... Nie daj, Matko Najœwiętsza, by nieprzyjaciel mógł pohańbić Twój przybytek! Tu pan Rzędzian westchnšł i rzekł: - Bo oprócz obrazy boskiej ile by to zacnych skarbów poszło w nieprzyjacielskie ręce! Jak człek o tym pomyœli, to mu i strawa przez gardło nie chce przechodzić. - Wojsko aż się do szturmu rwie, że trudnoludzi utrzymać - rzekł pan Michał. - Wczoraj Stankiewiczowa choršgiew bez komendy i bez drabin ruszyła, bo powiadajštak: jak z tym zdrajcš skończymy, to Częstochowie na odsiecz pójdziem. I co który Częstochowę wspomni, to zaraz wszyscy poczynajš zgrzytać i w szable trzaskać. - Bo i po co nas tu tyle choršgwi stoi, kiedyi połowy byłoby na Tykocin dosyć - rzecze pan Zagłoba. - Upór to pana Sapiehy, nic więcej. Nie chce mnie słuchać, żeby pokazać, jako i bez mojej rady coœ potrafi,a to sami widzicie, że jak tylu ludzi jednš zamczynę oblega, to tylko sobie nawzajem przeszkadzajš, bo dostępu dla wszystkich nie masz. - Eksperiencja wojskowa przez waćpana mówi, nie można rzec! - odpowiedział pan Stanisław. - Aha! co? Mam głowę na karku? - Wuj ma głowę na karku! - zawołał nagle pan Roch i nastroszywszy wšsy poczšł poglšdać po obecnych, jakby szukajšc takiego, co by mu zaprzeczył. - Ale i pan wojewoda ma głowę - odrzekł pan Jan Skrzetuski - i jeœli tyle choršgwi tustoi, to dlatego, że jest obawa, żeby ksišżęBogusław z odsieczš bratu nie przybył. - To posłać z parę lekkich choršgwi na pustoszenie Prus elektorskich - rzekł Zagłoba - skrzyknšć kupę luda na ochotnikamiędzy gminem. Sam bym pierwszy poszedł pruskiego piwa popróbować. - W zimę piwo na nic, chyba grzane - rzekłpan Michał. - To dajcie wina albo gorzałki lub miodu - odpowiedział Zagłoba. Inni również okazali ochotę, więc pan dzierżawca z Wšsoszy zajšł się tš sprawš i wkrótce kilka gšsiorków stanęło na stole. Uradowały się na ten widok serca i rycerzepoczęli do siebie przepijać, coraz to na inneintencje wznoszšc kielichy. - Na pohybel pludrakom, aby nam tu bochenków długo już nie łuszczyli! - rzekł pan Zagłoba - niech sobie szyszki w Szwecji żrš! - Za zdrowie majestatu: króla jegomoœci i królowej! - wzniósł Skrzetuski. - I tych, którzy wiernie przy majestacie stali! - dodał Wołodyjowski. - Zatem nasze zdrowie! - Zdrowie wuja! - huknšł pan Roch. - Bóg zapłać! W ręce twoje, a wytrzšœnij do dna w gębę... Jeszcze się Zagłoba nie zewszystkim zestarzał! Moœci panowie! abyœmy co prędzej tego jaŸwca z jamy wykurzyli i pod Częstochowę ruszyć mogli! - Pod Częstochowę! - krzyknšł Roch - Pannie Najœwiętszej w sukurs! - Pod Częstochowę! - zawołali wszyscy. - Skarbów jasnogórskich przed poganami bronić! - dodał Rzędzian. - Którzy symulujš, że w Pana Jezusa wierzš, chcšc bezecnoœć swš pokryć, a w rzeczy, jakem to już powiadał, do miesišcajako psi wyjš i na tym cała ich wiara polega. - I tacy to ręce na splendory jasnogórskie podnoszš! - W sednoœ waszmoœć utrafił mówišc o ich wierze - rzekł Wołodyjowski do Zagłoby - bo ja sam słyszałem, jak do miesišca wyli.Powiadali póŸniej, że to ich luterskie psalmy, ale to pewna, że takie psalmy i psi œpiewajš. - Jakże to? - rzekł pan Roch - samiż między nimi tacy synowie? - Nie masz innych! - rzekł z głębokim przekonaniem pan Zagłoba. - I król ich nie lepszy? - Król ich gorszy od wszystkich. On to tę wojnę podniósł umyœlnie, aby mógł prawdziwej wierze do woli po koœciołach bluŸnić. Na to podniósł się pan Roch, mocno już podpiły, i rzekł: - Jeżeli tak, tedy jako mnie tu, waszmoœciowie, widzicie, jakem Kowalski! tak w pierwszej bitwie prosto na króla szwedzkiego skoczę! Choćby też stał w największej gęstwie, nic to! Moja œmierć albo jego!... a taki kopiš się do niego złożę...Miejcie mnie waćpanowie za kpa, jeœli tego nie uczynię! To rzekłszy złożył pięœć i chciał w stół grzmotnšć. Byłby przy tym potłukł szklenice, gšsiory i stół rozłupał, lecz panZagłoba skwapliwie go za garœć uchwycił i w następujšce ozwał się słowa: - Siadaj, Rochu, i daj spokój! Wiedz i o tym,że nie dopiero cię będziemy za kpa mieli, gdy tego nie uczynisz, ale dopiero cię za kpa przestaniemy mieć, jeżeli to uczynisz. Nie rozumiem też, jak się będziesz mógł kopiš złożyć do króla szwedzkiego, w husarii nie służšc? - To się na poczet zdobędę i do kniazia Połubińskiego choršgwi się wpiszę. I ojciecmnie też wspomoże. - Ojciec Roch? - A jakże! - Niechże cię pierwej wspomoże, a teraz szkła nie rozbijaj, bo pierwszy bym ci za to głowę rozbił. O czymżeœmy to mówili, moœciwi moi?... Aha! o Częstochowie... omnym i m ; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPLcœœc8 VF)Żc€ő70Luctus mnie stoczy, jeżeli w porę œwiętemumiejscu na ratunek nie przyjdziemy... Luctus mnie stoczy, mówię wam! A wszystko przez tego zdrajcę Radziwiłła i przez rację fizykę sapieżyńskš. - Waćpan na wojewodę nic nie mów! Zacny pan! - ozwał się mały rycerz. - To czemu obydwiema połami Radziwiłła przykrywa, kiedy jednej byłoby dosyć? Blisko dziesięć tysięcy ludzi pod tš tam budšstoi, najgrzeczniejszej jazdy i piechoty. Niedługo w całej okolicy i sadze w kominach wyliżš, bo co było na kominach, to już zjedli. - Nam w racje starszych nie wchodzić, jeno słuchać! - Tobie nie wchodzić, panie Michale, ale nie mnie, bo mnie połowa dawnego radziwiłłowskiego wojska regimentarzem wybrała i byłbym już za dziesištš granicę Carolusa Gustawa wyżenšł, gdyby nie ona nieszczęsna modestia, która mi kazała buławę panu Sapieże w ręce włożyć. Niechże sobie ze swoim kunktatorstwem daspokój i niech patrzy, bym nie odebrał tego, com dał. - Jeno po napiciu się taki z waœci rezolut - rzekł pan Wołodyjowski. - Tak powiadasz? Ano, to obaczysz! Dziœ jeszcze pójdę między choršgwie i krzyknę: Moœci panowie! komu wola ze mnš pod Częstochowę iœć, nie tu sobie łokcie i kolana o tykocińskie wapno wycierać, to proszę za mnš! Kto mnie regimentarzem kreował, kto mnie władzę dawał, kto dufał, że co uczynię, to ku pożytkowi ojczyzny i wiary będzie, ten niech obok mnie stawa. Piękna rzecz zdrajców karać, ale stokroć piękniejsza Najœwiętszš Pannę, patronkę tej Korony i Matkę naszš, spod opresji i jarzma heretyckiego ratować. Tu pan Zagłoba, któremu już od niejakiego czasu opar unosił się z czupryny, zerwał się z miejsca, skoczył na ławę i poczšł krzyczeć, jakby znajdował się przed zebraniem: - Moœci panowie! Kto katolik, kto Polak, kto nad Najœwiętszš Pannš ma kompasję, za mnš!... W sukurs Częstochowie! - Idę! - zawołał wstajšc Roch Kowalski. Zagłoba popatrzył chwilę na obecnych, a widzšc zdumienie i milczšce twarze zlazł z ławy i rzekł: - Nauczę ja Sapia rozumu!... Szelmš jestem,jeœli do jutra połowy wojska spod Tykocinanie zerwę i pod Częstochowę nie poprowadzę! - Dla Boga! Pomiarkuj się ojciec! - rzekł panJan Skrzetuski. - Szelmš jestem! mówię ci! - powtórzył panZagłoba. Oni zaœ zlękli się, aby istotnie tego nie uczynił, bo mógł. W wielu choršgwiach były szemrania na tykocińskš mitręgę, a ludzie istotnie zgrzytali zębami, myœlšc o Częstochowie. Doœć było iskrę na owe prochy rzucić, a cóż dopiero gdyby jš rzucił człek tak wzięty i takiej niezmiernejpowagi rycerskiej jak Zagłoba. Przede wszystkim większa częœć wojsk sapieżyńskich składała się z nowo zaciężnych, a zatem do dyscypliny wojennejnieprzywykłych i do uczynków na własnš rękę skorych, a ci poszliby niezawodnie podCzęstochowę za Zagłobš, jak jeden człowiek. Więc przelękli się tego przedsięwzięcia obajSkrzetuscy, a Wołodyjowski zawołał: - Ledwie się wojska trochę największym trudem wojewodzińskim zebrało, ledwie jest jakowaœ siła na obronę Rzeczypospolitej, a już czyjeœ warcholstwochce choršgwie rozrywać, do nieposłuszeństwa przywodzić. Siła by Radziwiłł zapłacił za takowš radę, bo na jego młyn ta woda. Jak waćpanu nie wstyd gadać nawet o takiej imprezie! - Szelmš jestem, jeœli tego nie uczynię! - odparł Zagłoba. - Wuj tak uczyni! - dodał Roch Kowalski. - Cicho ty, koński łbie! - huknšł na niego pan Michał. Pan Roch oczy wytrzeszczył, gębę zamknšłi wyprostował się od razu. Wówczas Wołodyjowski zwrócił się do pana Zagłoby.- A ja szelmš jestem - rzekł - jeżeli jeden człowiek z mego pułku z waćpanem ruszy, a chcesz wojsko psować, tedy ci powiem, że pierwszy na twoich wolentarzów uderzę!- Poganinie, Turku bezecny! - rzekł na to Zagłoba. - Jakże to? Na rycerzy Najœwiętszej Panny będziesz uderzał? Gotóweœ? Dobrze! Znajš cię! Myœlicie waćpanowie, że jemu o wojsko albo dyscyplinę chodzi? Nie! Jeno Billewiczównę za murami tykocińskimi zwietrzył. Dla prywaty i dla swawoli nie zawahasz się najsłuszniejszej racji odstšpić! Rad byœ na dziewczynę fyrkał i z nogi na nogę przestępywał, a jurzył się! Ale nic z tego! Moja głowa w tym, że tam cię lepsi ubiegš,choćby ten sam Kmicic, bo i on od ciebie niegorszy. Wołodyjowski spojrzał na obecnych, bioršcich na œwiadectwo, jaka mu się krzywda dzieje. Następnie namarszczył się, myœleli,że gniewem wybuchnie, ale że był także poprzednio podchmielił, więc nagle wpadł wrozczulenie. - Oto mi nagroda! - zawołał - od wyrostka ojczyŸnie służę, szabli z garœci nie popuszczam! Ni mi chaty, ni mi żony, ni dzieci, sam człek jako kopia do góry głowšsterczy. Najzacniejsi o sobie myœlš, a ja, prócz ran w skórze, nie miałem innej nagrody, za to mi jeszcze prywatę zadajš, ledwie nie zdrajcš być mieniš. To rzekłszy jšł ronić łzy na żółte wšsiki, zaœ pan Zagłoba zmiękł od razu i otworzywszy ręce zawołał: - Panie Michale! Srodzem cię ukrzywdził. Katu mnie oddać za to, żem takiego wypróbowanego przyjaciela spostponował! I padłszy sobie w objęcia poczęli się całować i do piersi wzajem przyciskać, za czym i pili dalej na zgodę, a gdy już żal znacznie im z serc wyparował, rzekł Wołodyjowski: - A nie będziesz wojska psował, swawoli wprowadzał, złego przykładu dawał? - Nie będę, panie Michale! dla ciebie to uczynię! - A da Bóg, Tykocina dostaniem, to co komu do tego, czego ja za murami szukam. Co ktosobie ma ze mnie dworować, hę? Uderzony tš kwestiš, pan Zagłoba poczšł koniec wšsa do ust wkładać i zębami go przygryzać, na koniec rzekł: - Nie, panie Michale, kocham cię jako Ÿrenicę oka, ale ty sobie tę Billewiczównę zgłowy wybij. - A to czemu? - pytał zdziwiony pan Wołodyjowski. - Urodna jest, assentior! - rzekł Zagłoba - ale to persona okazała i żadnej nie masz między wami proporcji. Chybabyœ jej na ramieniu siadał jako kanarek i cukier z gęby wydziobywał. Mogłaby cię takoż jako kobuza na rękawiczce nosić i na wszelkiegonieprzyjaciela puszczać, bo chociażeœ mały, aleœ instar szerszenia zjadliwy. - Już waćpan zaczynasz? - rzekł pan Wołodyjowski. - Kiedym zaczšł, to pozwólże mi i dokończyć: jedna jest dla ciebie podwika jakoby stworzona, a to właœnie owa pestka... Jakże jej tam imię? Ta, z którš nieboszczyk Podbipięta miał się żenić? - Anusia Borzobohata-Krasieńska! - zakrzyknšł pan Jan Skrzetuski. - Toćże to dawny afekt Michałowy!... - Czyste ziarnko gryczane, ale gładka była bestyjka jako kukiełka - rzekł mlaskajšc wargami pan Zagłoba. Tu pan Michał zaczšł wzdychać raz po razu i powtarzać to, co zawsze powtarzał,gdy ktoœ o Anusi wspomniał: - Co się z tym niebożštkiem dzieje?... Ba, ba! żeby się to ona znalazła! - Już byœ jej z ršk nie puœcił... I dobrze byœ uczynił, bo przy twojej kochliwoœci, panie Michale, może ci się przytrafić, że cię pierwsza lepsza koza złapie i na kozła przemieni. Dalibóg, w życiu nie widziałem, żeby ktoœ taki był na afekta łasy. Powinieneœ się był kurkiem urodzić, œmieciepod przyzbami rozgrzebywać i "ko, ko, ko!"na czubatki wołać. - Anusia! Anusia! - powtarzał rozmarzony pan Wołodyjowski. - Bóg by mi jš zesłał!... Ale może już jej na œwiecie zgoła nie masz albo też za mšż poszła i dzieci wodzi... - Co by miała iœć! Zielona to jeszcze była rzepa, gdym jš widział, a potem choć i doszła, mogła się dotšd w stanie niewinnoœci uchować. Po takim panu Longinienijako jej było lada chłystka brać... Z drugiej też strony, w tych wojennych czasach mało kto o żeniaczce myœli. A pan Michał na to: - Waćpan jej dobrze nie znałeœ. Dziw, jak zacna... Ale takš już miała naturę, że nikogo nie przepuœciła, żeby mu zaraz serca nie przeszyć... Takš już jš Pan Bóg stworzył. Nawet niższego stanu ludzi nie omijała: exemplum ów medyk księżnej Gryzeldy, Włoszysko, który się w niej zakochał na umór. Może tam za niego już poszła i za morze jš wywiózł... - Nie powiadaj byle czego, panie Michale! - zawołał z oburzeniem pan Zagłoba. - Medyk, medyk... Zaœ by szlachecka córka, zzacnej krwi, miała pójœć za człeka tak podłej kondycji?... Raz ci to już mówiłem! nie może być! - I mnie samemu było na niš za to mruczno, bom sobie myœlał: już też miary nie ma, skoro i procederników bałamuci. - Prorokuję ci, że jš jeszcze zobaczysz - rzekł pan Zagłoba. Dalszš rozmowę przerwało wejœcie pana Tokarzewicza, który przedtem w regimencie radziwiłłowskim służył, a po zdradzie hetmana wraz z innymi go odstšpiłi teraz w pułku Oskierczynym choršgiew nosił. - Panie pułkowniku - rzekł do Wołodyjowskiego - będziem petardę podsadzać. - To już pan Oskierko gotów? - Jeszcze dziœ w południe był gotów i nie chce czekać, bo noc obiecuje się ciemna. - To dobrze - rzekł Wołodyjowski - pójdziem obaczyć i ludziom też z muszkietami każę stanšć w gotowoœci, żebyzza bramy nie wypadli. Samże pan Oskierko będzie petardę podsadzał? - Tak jest... Własnš osobš... Siła i ochotnikaz nim idzie. - Pójdę i ja! - rzekł Wołodyjowski. - I my! - zawołali dwaj Skrzetuscy. - Ot! szkoda, że stare oczy po ciemku nie widzš - ozwał się pan Zagłoba - bo pewnie bym wam samym iœć nie dał... Ale cóż! gdy się jeno zmroczy, już ani szablš mi się nie złożyć... Po dniu, po dniu, przy słońcu, to tam stary lubi jeszcze ruszyć w pole. Dawajcie mi co najtęższych Szwedów, byle w południe! - Ja zaœ pójdę - rzekł namyœliwszy się dzierżawca z Wšsoszy. - Gdy bramę wysadzš, pewnie wojsko hurmem do szturmu skoczy, a tam w zamku siła w sprzętach i klejnotach może być wszelakiej dobroci. I wyszli wszyscy, bo też się już mroczyło na dworze; został w kwaterze sam tylko pan Zagłoba, który przez chwilę nasłuchiwał, jako œnieg chrzęœcił pod stopami odchodzšcych; potem zaœ jšł podnosić kolejno gšsiorki i patrzyć pod œwiatło płonšce na kominie, jeżeli się co jeszcze w którym zostało. Tamci zaœ szli ku zamkowi w pomroce i wietrze, który wstał od strony północnej idšł coraz silniej, wył, huczał, niosšc ze sobš tumany rozbitego w proch œniegu. - Dobra noc do podsadzania petardy! - rzekłWołodyjowski. - Ale i do wycieczki - odrzekł pan Skrzetuski. - Musimy mieć pilne oko i muszkietników gotowych. - Dałby Bóg - rzekł pan Tokarzewicz - żebypod Częstochowš była jeszcze większa zadymka. Zawszeć naszym w murach cieplej... Ale co by tam Szwedów na strażach pomarzło, to by pomarzło... Trastia ich maty mordowała! - Straszna noc! - rzekł pan Stanisław - słyszycie waćpanowie, jak wyje, jakoby Tatarzy do ataku powietrzem szli? - Albo jakby diabli requiem Radziwiłłowi œpiewali - dorzucił Wołodyjowski. Rozdział 29 W zamku zaœ wielki zdrajca patrzył w kilkadni póŸniej na zapadajšcy na całuny œnieżnemrok i słuchał wycia wichru. Dopalała się zwolna lampa jego życia. Dnia tego w południe jeszcze chodził, jeszcze spoglšdał z blanków na namioty i drewnianeszałasy wojsk sapieżyńskich; lecz w dwie godziny póŸniej zaniemógł tak, iż musiano go odnieœć do komnat. Od owych czasów kiejdańskich, w których po koronę sięgał, zmienił się do niepoznania. Włos na głowie zbielał, naokoło oczu poczyniły się czerwone obwódki, twarz mu obwisła i nabrzękła, więc wydawała się jeszcze ogromniejszš, ale była to twarz już półtrupia, naznaczona błękitnymi piętnami i straszna przez swój wyraz piekielnych cierpień. A jednak, lubo życie jego niemal na godziny się już liczyć mogło, przecie żył za długo,bo przeżył nie tylko wiarę w siebie, w swojš pomyœlnš gwiazdę, nie tylko nadzieje swoje i zamiary, ale tak głęboki swój upadek, że gdy spoglšdał na dno tej przepaœci, do której się stoczył, sam sobiewierzyć nie chciał. Wszystko go zawiodło: wypadki, wyrachowania, sprzymierzeńcy. On, któremu nie doœć było być najpotężniejszym panem polskim, księciem państwa rzymskiego, wielkim hetmanem i wojewodš wileńskim, on, któremu Litwa cała była nie do miary pragnień i pożšdliwoœci, zamknięty był teraz w jednym ciasnym zameczku, w którym czekała go tylko albo œmierć, albo niewola. I patrzył codziennie we drzwi, która z dwóch strasznych bogiń pierwej wejdzie wzišć jego duszę i przez pół już rozpadajšce się ciało. Z jego ziem, z jego włoœci i starostw można było niedawno udzielne królestwo wykroić, dziœ nie był panem nawet i murówtykocińskich. Przed kilkoma zaledwie miesišcami z sšsiednimi królami jeszcze traktował, dziœ jeden kapitan szwedzki z niecierpliwoœciš i lekceważeniem słuchał jego rozkazów i wolę jego œmiał naginać do swojej. Gdy go opuœciły wojska, gdy z magnata i pana, który trzšsł krajem, został bezsilnym nędzarzem, który sam potrzebował ratunku i pomocy, Karol Gustaw pogardził nim. Byłby pod niebiosa wynosił potężnego pomocnika, ale odwróciłsię z dumš od suplikanta. Jako opryszka Kostkę Napierskiego oblegano niegdyœ w Czorsztynie, tak jego, Radziwiłła, oblegano teraz w zamku tykocińskim. I kto oblegał? Sapieha, największy wróg osobisty! Gdy go dostanš, powlokš go na sšd, gorzej niż opryszka, bo jako zdrajcę. Opuœcili go krewni, przyjaciele, koligaci. Wojska zajechały jego dobra, rozwiały się w mgłę skarby, bogactwa, i ów pan, ów ksišżę, który niegdyœ dwór francuski dziwił i oœlepiał przepychem, który na ucztach tysišce szlachty przyjmował, którypo dziesięć tysięcy własnych wojsk trzymał, odziewał, żywił, nie miał teraz czym własnych mdlejšcych sił odżywić, i strach powiedzieć! on, Radziwiłł, w ostatnich chwilach swego życia, niemal w godzinę œmierci - był głodny! W zamku dawno już brakło żywnoœci, ze szczupłych pozostałych zapasów komendant szwedzki skšpe wydzielał racje,a ksišżę nie chciał go prosić. Gdyby przynajmniej goršczka, która trawiła jego siły, odjęła mu była i przytomnoœć! Ale nie! Pierœ jego podnosiła się coraz ciężej, oddech zmieniał się w chrapanie, opuchłe nogi i ręce ziębły, lecz umysł, mimo chwilowych obłędów, mimo strasznych mar i wizyj, które przesuwały mu się przed oczyma, pozostawał przez większš częœć godzin jasny. I widział ów ksišżę cały swój upadek, całš nędzę i poniżenie, widział ów dawny wojownik zwycięzca całš klęskę i cierpienia jego były tak niezmierne, że chyba z jego grzechami mogły się porównać. Bo prócz tego, jako Oresta erynie, tak jegoszarpały wyrzuty sumienia, a nie było nigdzie na œwiecie takowej œwištyni, do której mógłby się przed nimi schronić. Szarpały go w dzień, szarpały w nocy, na polu i pod dachem; duma nie mogła im zdzierżyć ani ich odeprzeć. Im głębszy byłjego upadek, tym szarpały go zacieklej. I miewał takie chwile, że darł własne piersi.Gdy nieprzyjaciele naszli ojczyznę ze wszystkich stron, gdy nad jej losem nieszczęsnym, nad jej bólami i krwiš przelanš litowały się obce narody on, hetman wielki litewski, zamiast ruszyć w pole, zamiast poœwięcić jej ostatniš kroplę krwi, zamiast œwiat zdziwić jak Leonidas, jak Temistokles, zamiast zastawić ostatni kontusz jak Sapieha, zwišzał się z jednym z nieprzyjaciół i przeciwko matce, przeciwko własnemu panu podniósł œwiętokradzkš rękę i ubroczył we krwi bliskiej, drogiej... On to wszystko uczynił, ateraz jest u kresu nie tylko hańby, ale i życia, porachunku bliski, tam, na tamtej stronie... Co go tam czeka? Włos jeżył mu się na głowie, gdy o tym myœlał. Bo gdy podnosił rękę na ojczyznę, sam sobie wydawał się w stosunku do niej wielki, a teraz zmieniło się wszystko. Teraz on zmalał, a natomiast ta Rzeczpospolita, wstajšc z prochu i krwi, wydawała się mu jakaœ wielka i coraz większa, grozš tajemniczš pokryta, œwiętego majestatu pełna, straszna. I rosła cišgle jeszcze w jego oczach, i olbrzymiała coraz więcej. Czuł się wobec niej prochem i jako ksišżę, i jako hetman, ijako Radziwiłł. Nie mógł pojšć, co to jest. Jakieœ fale nieznane wzbierały koło niego, płynęły z hukiem, łoskotem, napływały coraz bliżej, piętrzyły się coraz straszniej, a on rozumiał, że utonšć musi, że utonęłoby w tym ogromie takich stu jak on. Lecz czemuż owej grozy i tajemniczej siły nie widział pierwej; czemuż, szalony, porwał się przeciw niej? Gdy te myœli huczały mu w głowie, strach go brał przed tš matkš, przed tš Rzeczpospolitš, bonie poznawał jej rysów, tak dawniej dobrotliwych i łagodnych. Duch się w nim łamał i w piersiach zamieszkało mu przerażenie. Chwilami myœlał, że otacza go całkiem inny kraj, m ; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż Pœc ěYc E— c Ü* c č8,inni ludzie. Przez oblężone mury dochodziło wszystko, co się w oblężonej Rzeczypospolitej działo, a działy się rzeczydziwne i przerażajšce. Rozpoczynała się wojna na œmierć i życie przeciw Szwedom izdrajcom - tym straszniejsza, że przez nikogo nie przewidywana. Rzeczpospolita poczęła karać. Było w tym coœ z gniewu bożego za obrażony majestat. Gdy przez mury doszła wieœć o oblężeniu Częstochowy, Radziwiłł, kalwin, zlškł się i przestrach już nie wyszedł więcej z jego duszy, bo właœnie wtedy, po raz pierwszy,dostrzegł te tajemnicze fale, które, wstawszy, miały pochłonšć Szwedów i jego; wtedy najœcie szwedzkie wydało mu się nie najœciem, ale œwiętokradztwem, a kara niezawodnš. Wtedy po raz pierwszy spadła zasłona z jego oczu i ujrzał odmienionš twarz ojczyzny, już nie matki, ale karzšcej królowej. Wszyscy, którzy pozostali jej wierni i służyli z serca i duszy, poszli w górę i wyrastali coraz bardziej, kto przeciw niej grzeszył - upadał. "Więc nie wolno myœleć nikomu - mówił sobie ksišżę - ni o wyniesieniu własnym, ni rodu swego, jeno żywot, siły i miłoœć trzeba jej ofiarować?" Ale dla niego było za póŸno, bo już nie miałnic do ofiarowania, bo już nie miał przed sobš przyszłoœci, chyba pozagrobowš, na której widok drżał. Od chwili oblężenia Częstochowy, gdy jeden krzyk straszny wyrwał się z piersi niezmiernego kraju, gdy jakoby cudem znalazła się w nim jakaœ dziwna, do tej pory zapoznawana i niepojęta siła - gdy nagle, rzekłbyœ: tajemnicza pozaœwiatowa ręka podniosła się w jego obronie, nowe zwštpienie wżarło się w duszę ksišżęcš, bonie mógł opędzić się strasznym myœlom, żeBóg stoi przy tamtej sprawie i przy tamtej wierze. A gdy takie myœli huczały mu w głowie, wtedy o swojej własnej wierze wštpił i wówczas rozpacz jego przechodziła nawet miarę jego grzechów. Ziemski upadek, duszy upadek, ciemnoœć, nicoœć - oto do czego doszedł i czego się dosłużył, służšcsobie. A jednak jeszcze w poczštkach wyprawy z Kiejdan na Podlasie pełen był nadziei. Sapieha, nierównie gorszy wódz, bił go wprawdzie w polu, resztki choršgwi go opuszczały, lecz krzepił się myœlš, że ladadzień nadcišgnie mu w pomoc Bogusław. Przyleci to młode orlę radziwiłłowskie na czele pruskich, luterskich zastępów, które œladem litewskich choršgwi do papieżników nie przejdš, a wówczas zgniotš we dwóch Sapiehę, zetrš jego siły, zetrš konfederatów i położš się na trupie Litwy, jako dwa lwy na trupie łani, i samym rykiem odstraszš tych, którzy by im chcielijš wydrzeć. Lecz czas płynšł, siły Janusza topniały; nawet cudzoziemskie regimenty przechodziły do groŸnego Sapiehy; upływały dnie, tygodnie, miesišce, a Bogusław nie nadchodził. Na koniec rozpoczęło się oblężenie Tykocina. Szwedzi, których garœć przy Januszu została, bronili się bohatersko, bo straszliwymi okrucieństwy poprzednio się zmazawszy, wiedzieli, że nawet poddanie się nie ochroni ich przed mœciwš rękš Litwinów. Ksišżę w poczštkach oblężenia jeszcze miał nadzieję, że w ostatnim razie może sam król szwedzki ruszy mu na odsiecz, a może pan Koniecpolski, który na czele szeœciu tysięcy koronnej jazdy przy Karolu się znajdował. Lecz próżno się spodziewał. Nikt o nim nie myœlał, nikt z pomocš nie nadcišgał. - Bogusławie! Bogusławie! - powtarzał ksišżę chodzšc po tykocińskich komnatach -jeœli brata nie chcesz ratować, to ratuj przynajmniej Radziwiłła!... Wreszcie, w ostatniej rozpaczy, postanowiłksišżę Radziwiłł uczynić krok, na który srodze oburzała się jego duma: to jest błagać o ratunek księcia Michała z Nieœwieża. List jego przejęli jednak w drodze sapieżyńscy ludzie, zaœ wojewoda witebski przesłał Januszowi w odpowiedzi pismo księcia krajczego, które przed tygodniem sam otrzymał. Ksišżę Janusz znalazł w nim ustęp głoszšcy, co następuje: "Jeœliby W.W. miłoœciwego pana mego doszły wieœci, iż ja krewnemu, księciu wojewodzie wileńskiemu, w pomoc iœć zamierzam, tedy im W. W. pan mój miłoœciwy nie wierz, albowiem z tymi ja tylko za jedno trzymam, którzy w wierze ku ojczyŸnie i panu naszemu wytrwać, a dawne wolnoœci tej przeœwietnej Rzeczypospolitej restaurować pragnš. Co się po mnie nie pokaże, abym zdrajców od słusznej i należytej kary miał zasłaniać. Bogusław też nie nadcišgnie, bo jako słyszę, elektor o sobie woli myœleć i nie chce sił rozdzielać, a quod attinet Koniecpolskiego, ten chyba do wdowy w konkury posunie, która aby niš została, na rękę mu, by ksišżę wojewoda zgorzał jako najprędzej!" Ten list, do Sapiehy adresowany, odjšł nieszczęsnemu Januszowi resztę nadziei i nie pozostało mu nic innego, jak czekać, aby się spełniły jego losy. Oblężenie dobiegało końca. Wieœć o odjeŸdzie pana Sapiehy tej minuty niemal przedarła się przez mury, ale nadzieja, że wskutek jego odjazdu kroki nieprzyjacielskie zostanš zaniechane, krótko trwała, gdyż przeciwnie, w pułkachpieszych znać było ruch jakiœ niezwyczajny. Upłynęło jednak kilka dni doœć spokojnie, bo zamiar wysadzenia bramy petardš spełzł na niczym, lecz nadszedł 31 grudnia, w którym tylko zapadajšca noc mogła przeszkodzić oblegajšcym, widocznie bowiem gotowali coœ przeciw zamkowi, jeœli nie szturm, to przynajmniej nowy atak dział na nadwštlone mury. Dzień miał się ku schyłkowi. Ksišżę leżał wsali tak zwanej "Rogowej", położonej w zachodniej częœci zamku. Na ogromnym kominie paliły się całe smoliste karpy sosnowe, rzucajšc żywy blask na białe i doœć puste œciany. Ksišżę leżał na wznak natureckiej sofie wysuniętej umyœlnie na œrodek komnaty, aby ciepło płomieni mogłodo niej dochodzić. Bliżej komina, nieco w cieniu, spał na kobierczyku paŸ, koło księcia zaœ siedzieli, drzemišc na krzesłach: pani Jakimowiczowa, niegdyœ dozorczyni fraucymeru w Kiejdanach, drugipaŸ, medyk, a zarazem astrolog ksišżęcy, iCharłamp. Ten ostatni bowiem nie opuœcił księcia, chociaż z dawnych wojskowych został przynim prawie sam jeden. Gorzka to była służba, bo serce i dusza starego towarzysza były właœnie za murami tykocińskimi, w obozie Sapiehy, jednakże trwał wiernie przy dawnym wodzu. Biedne żołnierzysko wychudło z głodu i niewczasów jak koœciotrup. Z twarzy jego został tylko nos, który teraz wydawał się jeszcze większy, i wšsy jak wiechy. Ubranybył w zbroję całkowitš, pancerz, naramienniki i misiurkę z drucianym czepcem, który spływał mu na ramiona. Żelazne karwasze œwieciły mu na łokciach,bo tylko co był wrócił z murów, na które przed chwilš wychodził patrzeć, co się dzieje, i na których co dzień szukał œmierci. Teraz zaœ zdrzemnšł się ze znużenia, choć ksišżę rzęził straszliwie, jakby konać poczšł, i choć wiatr wył i gwizdał na zewnštrz. Nagle krótkie drgania poczęły wstrzšsać olbrzymim ciałem Radziwiłła i przestał rzęzić. Zbudzili się zaraz ci, którzy go otaczali, i poczęli patrzeć bystro naprzód na niego, potem na siebie. Lecz on rzekł: - Jakoby mi ktoœ z piersi zlazł: lżej mi... Potem zwrócił nieco głowę, poczšł patrzećuważnie ku drzwiom, na koniec ozwał się: - Charłamp! - Sługa waszej ksišżęcej moœci. - A czego tu Stachowicz chce? Pod biednym Charłampem zadygotały nogi, bo o ile nieustraszony był w boju, o tyle zabobonny, więc obejrzał się szybko i rzekł przytłumionym głosem: - Stachowicza tu nie masz. Wasza ksišżęca moœć kazał go w Kiejdanach rozstrzelać. Ksišżę przymknšł oczy i nie odpowiedział ani słowa. Przez jakiœ czas słychać tylko było żałosne i przecišgłe wycie wichru. - Płacz ludzki w tym wichrze słychać - rzekł znów ksišżę otwierajšc całkiem przytomnie oczy. - Ale jam nie sprowadzał Szwedów, jeno Radziejowski. A gdy nikt nie odpowiadał, po małej chwili dodał: - On najwięcej winien, on najwięcej winien, on najwięcej winien. I jakaœ otucha wstšpiła mu do piersi, jak gdyby uradowało go wspomnienie, że był ktoœ od niego winniejszy. Wkrótce jednak inne cięższe myœli musiały mu przyjœć do głowy, bo twarz mu pociemniała i powtórzył kilkakrotnie: - Jezus! Jezus! Jezus! I znowu napadła go dusznoœć; poczšł rzęzić jeszcze straszniej niż poprzednio. Tymczasem z zewnštrz doszły odgłosy wystrzałów muszkietowych, zrazu rzadkich, potem coraz gęstszych, ale wœród zamieci œnieżnej i wycia wichru nie brzmiały zbyt głoœno i można było myœleć,że to rozlegajš się jakieœ ustawiczne stukania do bramy. - Bijš się! - rzekł medyk ksišżęcy. - Jako zwyczajnie! - odpowiedział Charłamp. - Ludzie marznš w zamieci, to wolš się bić dla rozgrzewki. - Szósty już dzień tego wichru i œniegu - odpowiedział medyk. - Wielkie zmiany przyjdš w tym królestwie, bo niezwyczajnato rzecz! Na to odrzekł Charłamp: - Daj je Boże! Nie stanie się nic gorszego! Dalszš rozmowę przerwał im ksišżę, na którego znów przyszła ulga: - Charłamp! - Sługa waszej ksišżęcej moœci. - Czy mi się ze słaboœci tak wydaje, czy też Oskierko parę dni temu chciał petardš bramę wysadzać? - Chciał, wasza ksišżęca moœć, ale Szwedzipetardę porwali, i sam nieszkodliwie postrzelon, a sapieżyńscy odbici. - Jeżeli nieszkodliwie, to znów będzie tentował... A który dziœ dzień? - Ostatni grudnia, wasza ksišżęca moœć. - Boże, bšdŸ miłoœciw duszy mojej!... Nie dożyję już Nowego Roku... Dawno mi przepowiadano, iż w każdym pištym roku œmierć stoi koło mnie. - Bóg łaskaw, wasza ksišżęca moœć. - Bóg jest z panem Sapiehš - odpowiedział ksišżę głucho. Nagle poczšł się oglšdać i rzekł: - Zimno na mnie od niej idzie... Nie widzę jej, ale czuję, że ona tu jest. - Kto taki, wasza ksišżęca moœć? - Œmierć! - W imię Ojca i Syna, i Ducha Œwiętego! Nastała chwila milczenia, słychać tylko było szept pacierzy, odmawianych przez paniš Jakimowiczowš. - Powiedzcie - ozwał się ksišżę przerywanym głosem - zali wy naprawdę wierzycie, że poza waszš wiarš nikt zbawion być nie może? - I w godzinę œmierci można jeszcze od błędów rewokować - odrzekł Charłamp. Odgłosy wystrzałów stały się w tej chwili jeszcze gęstsze. Huk dział poczšł wstrzšsać szybami, które za każdym razemodpowiadały żałosnym dŸwięczeniem. Ksišżę słuchał czas jakiœ spokojnie, po czym uniósł się z lekka na wezgłowiu, z wolna oczy poczęły się rozszerzać, Ÿrenicebłyskać. Siadł; przez chwilę trzymał rękoma głowę, nagle krzyknšł jak w obłškaniu: - Bogusław! Bogusław! Bogusław! Charłamp wybiegł jak szalony z komnaty. Zamek cały trzšsł się i dygotał od huku dział. Nagle dał się słyszeć krzyk kilku tysięcy głosów, po czym targnęło coœ z okropnym łomotem œcianami, aż głownie i węgle z komina wysypały się na posadzkę, jednoczeœnie Charłamp wpadł z powrotem do sali. - Sapieżyńscy bramę wysadzili! - krzyknšł. - Szwedzi uciekli do wieży!... Nieprzyjaciel tuż!... wasza ksišżęca moœć... Dalsze słowa zamarły mu w ustach, Radziwiłł siedział na sofie z oczyma wyszłymi na wierzch; otwartymi ustami łapał raz po raz powietrze, zęby miał wyszczerzone, rękoma darł sofę, na której siedział, i patrzšc z przerażeniem wgłšb komnaty, krzyczał, a raczej chrapał między jednym oddechem a drugim: - To Radziejowski... Ja nie... Ratunku!.. Czegochcecie?! WeŸcie tę koronę!... To Radziejowski... Ratujcie, ludzie! Jezus! Jezus! M a r i o! To były ostatnie słowa Radziwiłła. Następnie porwała go straszliwa czkawka, oczy wyszły mu jeszcze okropniej z oprawy, wyprężył się, padł na wznak i pozostał bez ruchu. - Skonał! - rzekł medyk. - Marii wzywał! słyszeliœcie, choć kalwin - ozwała się pani Jakimowiczowa. - Dorzućcie na ogień! - rzekł do struchlałych paziów Charłamp. Sam zaœ zbliżył się do trupa, przymknšł mu powieki, za czym zdjšł z pancerza złocisty obraz Bogarodzicy, który na łańcuszku nosił, i ułożywszy ręce Radziwiłła na piersiach, włożył mu go między palce. Œwiatło ognia odbiło się od złotego tła obrazu, a ów odblask padł na twarz wojewody i rozweselił jš tak, że nigdy nie wydawała się tak spokojna. Charłamp siadł obok ciała i wsparłszy łokcie o kolana, ukrył oblicze w dłoniach. Milczenie przerywał tylko huk wystrzałów.Nagle stało się coœ strasznego. Błysnęła naprzód okropna jasnoœć; zdawało się, że œwiat cały w ogień się zmienił, a jednoczeœnie niemal rozległ się taki huk, jakoby ziemia zapadała się pod zamkiem. Zachwiały się œciany, pułap zarysował się z przeraŸliwym trzaskiem, okna wszystkie runęły na podłogę i szkło szyb rozbiło się w setne okruchy. Przez puste otwory okien wdarły się w tej chwili tumany œniegu i wicher poczšł wyć ponuro w kštach sali. Wszyscy ludzie, w komnacie będšcy, padli twarzami na ziemię, wszyscy oniemieli ze strachu. Podniósł się pierwszy Charłamp i zaraz spojrzał na trupa wojewody; ale trup leżałrówno, spokojnie, jeno obrazek złocisty przechylił się mu nieco w rękach. Charłamp odetchnšł. Poprzednio był pewien, że to hurma szatanów wdarła się do sali po ciało ksišżęce. - Słowo stało się ciałem! - rzekł - to Szwedzi musieli wysadzić prochami wieżę i siebie... Lecz z zewnštrz nie dochodził żaden odgłos. Widocznie wojska sapieżyńskie stały w niemym podziwie albo może w obawie, że cały zamek jest podminowany i że prochy kolejno wybuchać będš. - Dorzućcie do ognia! - rzekł pacholętom Charłamp. I znów komnata zapłonęła jaskrawym, migotliwym œwiatłem. Naokoło trwała cisza œmiertelna, jeno ogień syczał, jeno wicher wył i œnieg walił coraz większy przez puste okna. Aż nareszcie zabrzmiały zmieszane głosy, potem rozległ się brzęk ostróg i tupot licznych kroków; drzwi od sali otworzyły się na roœcież i żołnierze wpadli do œrodka.Uczyniło się jasno od gołych szabel i corazto więcej postaci rycerskich, przybranych w hełmy, kapuzy, kołpaki, tłoczyło się przeze drzwi. Wielu niosło w rękach latarnie i ci œwiecili nimi, postępujšc ostrożnie, chociaż w komnacie widno było itak od ognia. Na koniec z tłumu wyskoczył mały rycerz,cały w szmelcowanej zbroi, i krzyknšł: - Gdzie wojewoda wileński? - Tu! - rzekł Charłamp ukazujšc na ciało leżšce na sofie. Pan Wołodyjowski spojrzał i rzekł: - Nie żyje! - Nie żyje! nie żyje! - poszedł głos z ust do ust. - Nie żyje zdrajca i sprzedawczyk! - Tak jest - rzekł ponuro Charłamp. - Ale jeœli sponiewieracie ciało jego i na szablachje rozniesiecie, Ÿle uczynicie, bo Najœwiętszej Panny przed skonem wzywał ijej konterfekt w ręku dzierży! Słowa te wielkie uczyniły wrażenie. Krzyki umilkły. Natomiast żołnierze poczęli się zbliżać, obchodzić sofę i przypatrywać się nieboszczykowi. Ci, którzy mieli latarnie, œwiecili mu nimi w oczy, a on leżał olbrzymi, posępny, z hetmańskim majestatem w twarzy i zimnš powagš œmierci. Żołnierze przychodzili kolejno, a między nimi i starszyzna. Zbliżył się więc Stankiewicz i dwaj Skrzetuscy, i Horotkiewicz, i Jakub Kmicic, i Oskierko, i pan Zagłoba. - Prawda jest!... - rzekł cichym głosem panZagłoba, jakby bał się zbudzić księcia. - Najœwiętszš Pannę w rękach trzyma i blaskmu od niej na lica pada... To rzekłszy zdjšł kołpak z głowy. W tej chwili uczynili to wszyscy inni. Nastało milczenie pełne szacunku, które przerwał wreszcie Wołodyjowski. - Ach! - rzekł - już on na sšdzie bożym i ludzie nic do niego nie majš! Tu zwrócił się do Charłampa: - Lecz ty, nieszczęœniku, czemuœ to dla niego ojczyzny i pana odstšpił? - Dawajcie go sam!... - ozwało się zaraz kilka głosów. Na to Charłamp wstał i wyjšwszy szablisko, cisnšł jš z brzękiem na ziemię. - Macie mnie, rozsiekajcie! - rzekł. - Nie odstšpiłem go razem z wami, gdy był potężny jako król, a potem nie godziło mi się go opuszczać, gdy był w mizerii i gdy nikt przy nim nie pozostał. Oj! nie utyłem na tej służbie, bom trzy dni już nic w gębienie miał i nogi się chwiejš pode mnš... Ale macie mnie, rozsiekajcie! gdyż i do tego sięprzyznaję... - tu głos pana Charłampa zadrgał - żem go miłował... To rzekłszy zatoczył się i byłby upadł, aleZagłoba otworzył mu ramiona, chwycił go,podtrzymał, a potem krzyczeć poczšł: - Na żywy Bóg! Dajcie mu jeœć i pić!... Trafiło to wszystkim do serca, więc wziętopana Charłampa pod ręce i wyprowadzono go zaraz z komnaty. Po czym i żołnierze poczęli jš kolejno opuszczać żegnajšc się pobożnie. W drodze do kwatery pan Zagłoba rozważał coœ w umyœle, zastanawiał się, chrzškał, nareszcie pocišgnšł za połę panaem inny kraj, m ; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żP$Ýc€âÔcś"Ăcy1/ E¨;´€Wołodyjowskiego. - Panie Michale! - rzekł. - A czego? - Już mnie zawziętoœć na Radziwiłła minęła, co nieboszczyk, to nieboszczyk!... Odpuszczam mu z serca, że na szyję mojš nastawał. - Przed trybunałem on niebieskim! - odrzekł Wołodyjowski. - Otóż, otóż!... Hm! żeby mu to co pomogło, dałbym zresztš i na mszę, bo widzi mi się, że ma tam okrutnie kruchš sprawę. - Bóg miłosierny! - Że miłosierny, to miłosierny, aleć i On bez abominacji na heretyków patrzeć nie może. A to nie tylko heretyk, ale i zdrajca. Ot co! Tu pan Zagłoba zadarł głowę i poczšł spoglšdać ku górze. - Boję się - rzekł po chwili - żeby mi który Szwed, z tych, co się prochami wysadzili, na łeb nie zleciał, bo że ich tam w niebie nie przyjęto, to pewna! - Dobrzy pachołkowie! - rzekł z uznaniem pan Michał - woleli zginšć niż się poddać. Mało takich żołnierzów w œwiecie! Po czym szli w milczeniu, nagle pan Michał zatrzymał się. - Billewiczówny w zamku nie było - rzekł. - A skšd wiesz? - Pytałem onych paziów. Bogusław jš wzišłdo Taurogów. - Oj! - rzekł Zagłoba - to jakoby wilkowi kozę powierzono. Ale to nie twoja rzecz, tobie przeznaczona tamta pestka! Rozdział 30 Lwów od chwili przybycia króla zmienił się w istotnš stolicę Rzeczypospolitej. Wraz z królem przybyła większa częœć biskupów z całego kraju i wszyscy ci œwieccy senatorowie, którzy nie służyli nieprzyjacielowi. Wydane lauda zwołały również pod broń szlachtę województwa ruskiego i dalszych przyległych, która stanęła licznie a zbrojno z tym większš łatwoœciš, że Szwedów wcale w tych stronach nie było. Rosły też oczy i serca na widok tego pospolitego ruszenia, w niczym albowiem nie przypominało ono owego wielkopolskiego, które pod Ujœciem tak słabš stawiło nieprzyjacielowi zaporę. Przeciwnie, nadcišgała tu groŸna i wojownicza szlachta, z dziecka na koniu i wpolach hodowana, wœród cišgłych napadów tatarskiej dziczy przywykła do przelewu krwi i pożogi, lepiej władnšca szablš niż łacinš. Œwieżo jeszcze wyćwiczyła jš chmielnicczyzna, siedm lat bez przerwy trwajšca, tak że nie było między nimi człowieka, który by tyle razy przynajmniejw ogniu nie był, ile sobie lat liczył. Coraz nowe ich roje przybywały do Lwowa. Jedni cišgnęli od przepaœcistych Bieszczadów, inniznad Prutu, Dniestru i Seretu; którzy siedzieli na krętych dorzeczach dniestrowych, którzy siedzieli nad roztoczystym Bohem, których nad Siniuchš nie starła z łona ziemi inkursja chłopska, którzy na tatarskich rubieżach się ostali, ciwszyscy na głos pana dšżyli teraz do Lwiego Grodu, aby stamtšd na nie znanego jeszcze nieprzyjaciela pocišgnšć. Waliła szlachta z Wołynia i z dalszych jeszcze województw, takš nienawiœć rozpaliła we wszystkich duszach straszna wieœć o podniesieniu przez nieprzyjaciela œwiętokradzkiej ręki na Patronkę Rzeczypospolitej w Częstochowie. Zaœ kozactwo nie œmiało stawić przeszkód,bo nawet w najzatwardzialszych poruszyły się serca, i zresztš samo było od Tatarów zmuszone bić przez posłów czołem królowii po raz setny przysięgi wiernoœci ponawiać. GroŸne dla królewskich nieprzyjaciół poselstwo tatarskie pod wodzš Subaghazi-beja bawiło we Lwowie ofiarujšc w imieniu chanowym sto tysięcy ordy na pomoc Rzeczypospolitej, z której czterdzieœci tysięcy mogło zaraz spod Kamieńca w pole wyruszyć. Prócz poselstwa tatarskiego zjechała i legacja z Siedmiogrodu dla prowadzenia wszczętych z Rakoczym o następstwo tronurokowań; bawił i poseł cesarski, był nuncjusz papieski, który razem z królem przyjechał, co dzień nadjeżdżały deputacjeod wojsk koronnych i litewskich, od województw i ziem, z oœwiadczeniami wiernoœci dla majestatu i chęci obrony do upadłego najechanej ojczyzny. Rosła tedy fortuna królewska, podnosiła się w oczach ku podziwowi wieków i narodów tak niedawno zupełnie pognębiona Rzeczpospolita. Rozpaliły się dusze ludzkie żšdzš wojny i odwetu, a jednoczeœnie okrzepły. I jak na wiosnę deszcz ciepły a obfity topi œniegi, tak potężna nadzieja stopiła zwštpienie. Nie tylko chciano zwycięstwa, ale wierzono w nie. Coraz to nowe wieœci pomyœlne, choć często nieprawdziwe, przechodziły z ust do ust. Raz w raz opowiadano to o odebranych zamkach, to o bitwach, w których nie znanepułki pod nie znanymi dotšd wodzami rozgromiły Szwedów, to o strasznych chmurach chłopstwa, podnoszšcego się jako szarańcza przeciw nieprzyjacielowi. Imię Stefana Czarnieckiego coraz częœciej pojawiało się na wszystkich ustach. Szczegóły w onych wieœciach były często nieprawdziwe, ale razem wzięte odbijały jako zwierciadło to, co się działo w całymkraju. Lecz we Lwowie było jakoby ustawiczne œwięto. Gdy król przybył, witało go miasto uroczyœcie: więc duchowieństwo trzech obrzšdków, rajcy miejscy, kupiectwo, cechy. Na placach i ulicach, gdzie okiem rzuciłeœ, powiewały choršgwie białe, szafirowe, purpurowe, złociste. Dumnie podnosili lwowianie swego złotego lwa w błękitnym polu, z chlubš wspominajšc zaledwie przeszłe kozackie i tatarskie napady. Za każdym ukazaniem się królewskim krzyk się czynił pomiędzy tłumami, a tłumów nigdy nie brakło. Ludnoœć podwoiła się w ostatnich dniach. Prócz senatorów, biskupów, prócz szlachtynapłynęły i tłumy chłopstwa, bo się rozbiegła wieœć, że król zamyœla los chłopski poprawić. Więc sukmany i gunie pomieszały się z żółtymi kapotami mieszczan. Przemyœlni Ormianie o smagłychtwarzach porozbijali szałasy z towarem i broniš, którš chętnie kupowała zgromadzona szlachta. Była znaczna liczba iTatarów przy poselstwie, i Węgrzyni, i Wołosi, i Rakuszanie, moc luda, moc wojska, moc odmiennych twarzy, moc strojów dziwnych, barwnych, jaskrawych arozmaitych, moc służby dworskiej: więc olbrzymich pajuków, hajduków, janczarów, kraœnych Kozaków, laufrów z cudzoziemskaprzybranych. Na ulicach od rana do wieczora gwar ludzki, przejeżdżanie to choršgwi komputowych, to oddziałów konnej szlachty, krzyki, komendy, migotanie zbroi igołych szabel, rżenie koni, hurkot armat i œpiewy pełne gróŸb i przekleństw dla Szweda. A dzwony w koœciołach polskich, ruskich i ormiańskich biły nieustannie, zwiastujšc wszystkim, że król jest we Lwowie i że Lwów to ze stolic pierwszy, ku wieczystej swej chwale, przyjšł króla wygnańca. Bito mu też czołem, gdzie się tylko pokazał; czapki wylatywały w górę, a okrzyki vivat! wstrzšsały powietrzem; bito czołem i przed karocami biskupów, którzy przez okna żegnali zgromadzone tłumy; kłaniano się też i wykrzykiwano senatorom,czczšc w nich wiernoœć dla pana i dla ojczyzny. Tak wrzało całe miasto. Nawet nocš palono na placach stosy drzewa, przy których koczowali mimo zimy i mrozu ci, którzy się w kwaterach dla zbytniego œcisku pomieœcić nie mogli. Król zaœ trawił dnie całe na naradach z senatorami. Przyjmowano poselstwa zagraniczne, deputacje ziem i wojsk; obmyœlano sposoby zapełnienia pustego skarbca pieniędzmi; używano wszelkich sposobów, aby rozniecićwojnę tam wszędzie, gdzie nie płonęła dotšd. Latali gońcy do miast znaczniejszych, we wszystkie strony Rzeczypospolitej, aż hen do dalekich Prus i na ŻmudŸ œwiętš; do Tyszowiec, do hetmanów, do pana Sapiehy, który po zburzeniu Tykocina szedł z wojskiem swoim wielkimi pochodami na południe; szli gońcy i do pana choršżego wielkiego Koniecpolskiego, który jeszcze stał przy Szwedach. Tam, gdzie było trzeba, posyłano zasiłki pieniężne, ekscytowano ospalszych manifestami. Król uznał, uœwięcił i potwierdził konfederację tyszowieckš i sam do niej przystšpił wzišwszy wodze wszelkich spraw w swe niestrudzone ręce: pracował od rana do nocy, więcej dobro Rzeczypospolitej niż własny wczas, niż własne zdrowie ważšc. Lecz jeszcze nie tu był kres jego usiłowań, postanowił bowiem zawrzeć w imieniu swoim i stanów takie przymierze, którego by żadna potęga ziemska przemóc nie zdołała, a które by w przyszłoœci do poprawy Rzeczypospolitej mogło posłużyć. Nadeszła nareszcie ta chwila. Tajemnica musiała się przedrzeć od senatorów do szlachty, a od szlachty do pospólstwa, gdyżod rana mówiono, że w czasie nabożeństwastanie się coœ ważnego, że król jakieœ uroczyste œluby będzie składał. Mówiono o poprawie losów chłopskich i o konfederacjiz niebem; inni wszelako twierdzili, że to sš niebywałe rzeczy, których przykładów dzieje nie podajš, ale ciekawoœć była podniecona i powszechnie czegoœ oczekiwano. Dzień był mroŸny, jasny, drobniuchne ŸdŸbła œniegu latały po powietrzu, błyszczšc na kształt iskier. Piechota łanowa lwowska i powiatu żydaczowskiego,w półszubkach błękitnych, bramowanych złotem, i pół regimentu węgierskiego wycišgnęły się w długi szereg przed katedrš, trzymajšc muszkiety przy nogach;przed nimi na kształt pasterzy przechodziliwzdłuż i w poprzek oficerowie z trzcinami w ręku. Pomiędzy dwoma szpalerami płynšł, jak rzeka, do koœcioła tłum różnobarwny. Więc naprzód szlachta i rycerstwo, a za niš senat miejski z łańcuchami pozłocistymi na szyjach i ze œwiecami w ręku, a prowadził go burmistrz, słynny na całe województwo medyk, przybrany w czarnš togę aksamitnšibiret; za senatem szli kupcy, a między nimi wielu Ormian w zielonych ze złotem myckach na głowie i w obszernych wschodnich chałatach. Ci, chociaż do innegoobrzšdku należšc, cišgnęli wraz z innymi, by stan reprezentować. Za kupiectwem dšżyły cechy z choršgwiami, a więc rzeŸnicy, piekarze, szewcy, złotnicy, konwisarze, szychterze, płatnerze, kordybanci, miodowarzy, i ilu tylko innych jeszcze było; z każdego ludzie wybrani szliza swojš choršgwiš, którš niósł okazalszy od wszystkich urodš choršży. Za czym dopiero waliły bractwa różne i tłum pospolity, w łyczkowych kapotach, w kożuchach, guniach, sukmanach, mieszkańcy przedmieœć, chłopi. Nie tamowano przystępu nikomu, dopóki koœciółnie zapełnił się szczelnie ludŸmi wszelakichstanów i płci obojej. Na koniec zaczęły zajeżdżać i karety, lecz omijały główne drzwi, albowiem król, biskupi i dygnitarze mieli osobne wejœcie, bliżej wielkiego ołtarza. Co chwila wojsko prezentowało broń, następnie żołnierze spuszczali muszkiety do nogi i chuchali na zmarznięte dłonie, wyrzucajšc z piersi kłęby pary. Zajechał król z nuncjuszem Widonem, potem arcybiskup gnieŸnieński z księciem biskupem Czartoryskim, potem ksišdz biskup krakowski, ksišdz arcybiskup lwowski, kanclerz wielki koronny, wielu wojewodów i kasztelanów. Ci wszyscy znikali w bocznych drzwiach, a ich karoce, dwory, masztalerze i wszelkiego rodzaju dworscy utworzyli jakoby nowe wojska, stojšce z boku katedry. Ze mszš wyszedł nuncjusz apostolski Widon, przybrany na purpurze w ornat biały, naszywany perłami i złotem. Dla króla urzšdzono klęcznik między ołtarzem a stallami, przed klęcznikiem leżał rozpostarty dywan turecki. Kanonickiekrzesła zajęli biskupi i œwieccy senatorowie. Różnobarwne œwiatła wchodzšce przez okna w połšczeniu z blaskiem œwiec, od których ołtarz gorzeć się zdawał, padały na twarze senatorskie, ukryte w cieniu kanonickich krzeseł, na białe brody, na wspaniałe postawy, na złote łańcuchy, aksamity i fiolety. Rzekłbyœ: rzymski senat,taki w tych starcach majestat i powaga; gdzieniegdzie wœród sędziwych głów widać twarz senatora-wojownika, gdzieniegdzie błyœnie jasna główka młodego panięcia; wszystkie oczy utkwione w ołtarz, wszyscy modlš się; błyszczš i chwiejš się płomienie œwiec; dymy z kadzielnic igrajš i kłębiš się w blaskach. Z drugiej strony stallów koœciół nabity głowami, a nad głowami tęcza choršgwi jako tęcza kwiatów się mieni. Majestat króla Jana Kazimierza padł wedle zwyczaju krzyżem i korzył się przed majestatem bożym. Wreszcie wydobył ksišdz nuncjusz z cyborium kielich i zbliżył się z nim do klęcznika. Wówczas król podniósł się z jaœniejszš twarzš, rozległ się głos nuncjusza: "Ecce Agnus Dei... i królprzyjšł komunię. Przez jakiœ czas klęczał schylony; na koniec podniósł się, oczy zwrócił ku niebu iwycišgnšł obie ręce. Uciszyło się nagle w koœciele tak, że oddechów ludzkich nie było słychać. Wszyscy odgadli, że chwila nadeszła i że król jakiœ œlub będzie czynił; wszyscy słuchali w skupieniu ducha, a on stał cišglez wycišgniętymi rękoma, wreszcie głosem wzruszonym, ale jak dzwon donoœnym, tak mówić poczšł: - Wielka człowieczeństwa boskiego Matko i Panno! Ja, Jan Kazimierz, Twego Syna, Króla królów i Pana mojego, i Twoim zmiłowaniem się król, do Twych najœwiętszych stóp przychodzšc, tę oto konfederację czynię: Ciebie za Patronkę mojš i państwa mego Królowš dzisiaj obieram. Mnie, Królestwo moje Polskie, Wielkie Księstwo Litewskie, Ruskie, Pruskie,Mazowieckie, Żmudzkie, Inflanckie i Czernihowskie, wojsko obojga narodów i pospólstwo wszystkie Twojej osobliwej opiece i obronie polecam; Twojej pomocy i miłosierdzia w teraŸniejszym utrapieniu królestwa mego przeciwko nieprzyjaciołom pokornie żebrzę... Tu padł król na kolana i milczał chwilę, w koœciele cisza cišgle trwała œmiertelna, więc wstawszy tak dalej mówił: - A że wielkimi Twymi dobrodziejstwy zniewolony przymuszony jestem z narodem polskim do nowego i goršcego Tobie służenia obowišzku, obiecuję Tobie, moim, ministrów, senatorów, szlachty i pospólstwa imieniem, Synowi Twemu Jezusowi Chrystusowi, Zbawicielowi naszemu, czeœć i chwałę przez wszystkie krainy królestwa polskiego rozszerzać, czynić wolš, że gdy za zlitowaniem Syna Twego otrzymam wiktorię nad Szwedem, będę się starał, aby rocznica w państwie mym odprawiała się solennie do skończeniaœwiata rozpamiętywaniem łaski boskiej i Twojej, Panno Przeczysta! Tu znów przerwał i klęknšł. W koœciele uczynił się szmer, lecz głos królewski wnet go uciszył i choć drżał teraz skruchš, wzruszeniem, tak dalej mówił jeszcze donoœniej: - A że z wielkim żalem serca mego uznaję, dla jęczenia w opresji ubogiego pospólstwa oraczów, przez żołnierstwo uciemiężonego,od Boga mego sprawiedliwš karę przez siedm lat w królestwie moim różnymi plagami trapišcš nad wszystkich ponoszę, obowišzuję się, iż po uczynionym pokoju starać się będę ze stanami Rzeczypospolitejusilnie, ażeby odtšd utrapione pospólstwo wolne było od wszelkiego okrucieństwa, w czym, Matko Miłosierdzia, Królowo i Pani moja, jakoœ mnie natchnęła do uczynienia tego wotum, abyœ łaskš miłosierdzia u Syna Twego uprosiła mi pomoc do wypełnienia tego, co obiecuję. Słuchało tych słów królewskich duchowieństwo, senatorowie, szlachta, gmin. Wielki płacz rozległ się w koœciele, który naprzód w chłopskich piersiach się zerwał i z onych wybuchnšł, a potem stał się powszechny. Wszyscy wycišgnęli ręce ku niebu, rozpłakane głosy powtarzały: "Amen! amen! amen!", na œwiadectwo, że swoje uczucia i swoje wota ze œlubem królewskim łšczš. Uniesienie ogarnęło serca i zbratały się w tej chwili w miłoœci dla Rzeczypospolitej i jej Patronki. Za czym radoœć niepojęta jako czysty płomień rozpaliła się na twarzach, bo w całym tymkoœciele nie było nikogo, kto by jeszcze wštpił, że Bóg Szwedów pogršży. Król zaœ po ukończonym nabożeństwie, wœród grzmotu wystrzałów z muszkietów idział, wœród gromkich okrzyków: "Wiktoria!wiktoria! Niech żyje!" - jechał do grodu i tam onę niebieskš konfederację wraz z tyszowieckš roborował. Rozdział 31 Po owych uroczystoœciach różne wieœci zaczęły nadlatywać jako ptastwo skrzydlate do Lwowa. Były dawniejsze i œwieże, mniej lub więcej pomyœlne, ale wszystkie dodawały ducha. Więc naprzód konfederacja tyszowiecka szerzyła się jak pożar. Kto żyw, przystępował do niej, zarówno ze szlachty, jak z pospólstwa. Miasta dostarczały wozów, strzelb, piechoty, Żydzi pieniędzy. Nikt nie œmiał sięprzeciwić jej uniwersałom; najospalsi na koń siadali. Nadszedł też i groŸny manifestWittenberga, zwrócony przeciw zwišzkowi. Ogień i miecz miał karać tych, którzy do niego przystępowali. Ale sprawiło to taki skutek, jakby kto chciał prochem płomień zasypać. Manifest ów, zapewne za wiedzš królewskš i dla tym większego podniesienia zawziętoœci przeciw Szwedom, rozrzucono w wielkiej iloœci egzemplarzy po Lwowie i nie godzi się mówić, co pospólstwo dokazywało z tymi papierami, doœć, że wiatr je nosił, srodze pohańbione, po połę panaem inny kraj, m ; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPicš0céRc;+Ľ*ŕ0” c €t>Ţ lwowskich ulicach, żacy zaœ pokazywali ku uciesze tłumów w jasełkach "Wittenberkowš konfuzję", œpiewajšc przy tym pieœń poczynajšcš się od słów: Wittenberku, nieboże, Lepiej zmykaj za morze Jak zajšc! Bo gdy sypnš się guzy, Topogubisz rajtuzy Zmykajšc! On zaœ, jakby czynišc zadoœć słowom pieœni, zdał komendę w Krakowie dzielnemuWirtzowi, a sam udał się œpiesznie do Elblšga, gdzie król szwedzki przebywał wraz z królowš, trawišc czas na ucztach i radujšc się w sercu, że tak przeœwietnego królestwa stał się panem. Przyszły także do Lwowa doniesienia o upadku Tykocina i rozweseliły umysły. Dziwnym było, że poczęto o tym mówić, nim jakikolwiek goniec przybył. Nie zgadzano się tylko co do tego, czy ksišżę wojewoda wileński umarł, czy w niewoli, twierdzono wszakże, że pan Sapieha na czele znacznej potęgi wszedł już z Podlasiaw województwo lubelskie, ażeby się z hetmanami połšczyć, że po drodze bije Szwedów i z każdym dniem w siłę roœnie. Na koniec od niego samego przybyli posłowie, i w znacznej liczbie, bo ni mniej,ni więcej tylko całš choršgiew przysłał wojewoda do dyspozycji królewskiej, pragnšc przez to okazać czeœć panu, zabezpieczyć od wszelkiej możliwej przygody jego osobę, a może i własne podnieœć przez to znaczenie. Przywiódł ów znak młody pułkownik Wołodyjowski, dobrze królowi znajomy, zaraz też Jan Kazimierz kazał mu stanšć przed sobš i œcisnšwszy za głowę, rzekł: - Witaj, sławny żołnierzyku! Siła upłynęło wody, od kiedy straciliœmy cię z oczu. Bodajże pod Beresteczkiem widzieliœmy cię ostatni raz, całego we krwi unurzanego. Pan Michał pochylił się do kolan pańskich i odrzekł: - I w Warszawie póŸniej, miłoœciwy panie, byłem też w zamku z dzisiejszym panem kasztelanem kijowskim. - A służysz cišgle? Nie zachciało ci się to domowych wczasów użyć? - Bo Rzeczpospolita była w potrzebie, a w onych zawieruchach i substancja przepadła.Nie mam, gdzie bym głowę złożył, miłoœciwy panie, ale sobie nie przykrzę, tak myœlšc, że to dla majestatu i ojczyzny pierwsza żołnierska powinnoœć. - Bodaj takich więcej! bodaj więcej... nie panoszyłby się nieprzyjaciel. Da Bóg, przyjdzie czas i na nagrody, a teraz powiadaj, coœcie z wojewodš wileńskim uczynili? - Wojewoda wileński na sšdzie bożym. Właœnie wtedy z niego duch wyszedł, gdyœmy do ostatniego szturmu szli. - Jakże to ono było? - Oto jest relacja wojewody witebskiego - rzekł pan Michał. Król wzišł pismo i zaczšł czytać, ale ledwie zaczšł, zaraz przerwał: - - Myli się w tym pan Sapieha - rzekł - piszšc, iż wielka litewska buława vacat; nievacat, bo jemu jš oddaję. - Nie ma też nad niego godniejszego - odrzekł pan Michał - i całe wojsko będzie do œmierci waszej królewskiej moœci za tenuczynek wdzięczne. Uœmiechnšł się król na owš prostodusznš konfidencję żołnierskš i czytał dalej. Po chwili westchnšł. - Mógłby Radziwiłł być najpiękniejszš perłš w tej sławnej koronie, gdyby duma i błędy, które wyznawał, nie wysuszyły mu duszy... Stało się! Niezbadane wyroki boskie!... Radziwiłł i Opaliński... prawie w jednym czasie... SšdŸ ich, Panie, nie wedle ich grzechów, ale wedle Twojego miłosierdzia. Nastało milczenie, po czym król zaczšł dalej czytać. - Wdzięczni jesteœmy panu wojewodzie - rzekł skończywszy - że mi całš choršgiewinajwiększego, jako pisze, kawalera pod rękę przysyła. Ale tu mi bezpieczno, a kawalerowie, zwłaszcza tacy owo, w polu teraz najpotrzebniejsi. Wypocznijcie trochę,a potem was panu Czarnieckiemu w sukurs podeœlę, bo na niego pewnie największy impet się zwróci. - Doœć my już wypoczywali pod Tykocinem, miłoœciwy panie - ozwał się z zapałem mały rycerz - teraz chybaby konie trochę odżywić, my zaœ moglibyœmy i dziœ jeszcze ruszyć, bo z panem Czarnieckim rozkosze będš niewypowiedziane!... Szczęœcie to wielkie patrzeć w oblicze miłoœciwego naszego pana, ale do Szwedów też nam pilno. Król rozpromienił się. Ojcowska dobroć osiadła mu na obliczu i rzekł patrzšc z zadowoleniem na siarczystš postać małego rycerza. - Tyœ to, żołnierzyku, pierwszy pułkownikowskš buławę pod nogi nieboszczykowi księciu wojewodzie rzucił? - Nie pierwszym rzucił, wasza królewska moœć, alem pierwszy raz, a daj Boże, ostatni, przeciw dyscyplinie wojennej wykroczył. Tu zacišł się pan Michał i po chwili dodał: - Nie lża było inaczej! - Pewnie - rzekł król. - Ciężkie to były czasy na tych, którzy powinnoœć wojskowš rozumiejš, ale i posłuch musi mieć swoje granice, za którymi się wina rozpoczyna. Siłaż tam starszyzny przy Radziwille się ostało? - W Tykocinie znaleŸliœmy z oficyjerów jednego tylko pana Charłampa, który zrazu księcia nie opuœciwszy, nie chciał go potemw mizerii opuszczać. Kompasja go jeno przyksięciu trzymała, bo afekt przyrodzony do nas cišgnšł. Ledwieœmy go odkarmili, taki tam już był głód, a on sobie jeszcze od gęby odejmował, aby księcia pożywić. Teraz tu, do Lwowa, przyjechał miłosierdzia waszej królewskiej moœci błagać, a i ja do nóg twoich za nim, miłoœciwy panie, upadam, bo to człek służały i dobry żołnierz. - Niechże tu przyjdzie - rzekł król. - Ma on też ważnš rzecz waszej królewskiej moœci, panu memu miłoœciwemu, objawić, którš był z ust księcia Bogusława w Kiejdanach słyszał, a która zdrowia i bezpieczeństwa œwiętej dlanas osoby waszej królewskiej moœci attinet.- Czy nie o Kmicicu? - Tak jest, miłoœciwy panie!... - A ty znałeœ Kmicica? - Znałem i biłem się z nim, ale gdzie by teraz był, tego nie wiem. - Co o nim myœlisz? - Miłoœciwy panie, skoro on takiej imprezy się podjšł, to nie ma tych mšk, których by nie był godzien, bo wyrzutek to z piekła rodem. - A nieprawda - rzekł król - wszystko to księcia Bogusława wymysły... Ale położywszy na stronę owš sprawę, powiadaj, co o tym człeku wiesz z jego dawniejszych czasów? - Żołnierz to był zawsze wielki i w dziele wojennym niezrównany. Tak jak on Chowańskiego podchodził, że w kilkaset ludzi do utrapienia całš potencję nieprzyjacielskš przywiódł, tego by nikt inny nie potrafił. Cud, że z niego skóry nie zdarto i na bęben nie nacišgniono! Gdyby ktobył wonczas Chowańskiemu samego księcia wojewodę w ręce wydał, jeszcze by go taknie usatysfakcjonował, jak z Kmicica podarek mu uczyniwszy... Jakże! do tego doszło, że Kmicic Chowańskiego sztućcami jadał, na jego kobierczyku sypiał, jego saniami i na jego koniu jeŸdził. Ale potem i dla swoich był ciężki, swawolił okrutnie, kondemnatami instar pana Łaszcza mógł sobie kierejkę podszyć, a już w Kiejdanach całkiem się pogršżył. Tu pan Wołodyjowski opowiedział szczegółowo wszystko, co zaszło w Kiejdanach. Jan Kazimierz zaœ słuchał chciwie, a gdy wreszcie doszedł pan Michał do tego, jak pan Zagłoba uwolnił naprzód siebie, a potem wszystkich kompanionów z radziwiłłowskiej niewoli, poczšł się król za boki brać ze œmiechu. - Vir incomparabilis! vir incomparabilis! - powtarzał. - A jestże on tu z tobš? - Na rozkazy waszej królewskiej moœci! - odpowiedział Wołodyjowski. - Ulissesa ten szlachcic przeszedł! PrzyprowadŸże mi go do stołu na wesołš chwilę i panów Skrzetuskich z nim razem, ateraz powiadaj, co wiesz więcej o Kmicicu?- Z listów przy Rochu Kowalskim znalezionych dowiedzieliœmy się dopiero, iż po œmierć nas do Birżów posyłano. Gonił nas jeszcze ksišżę i wojskiem starał się otoczyć, ale nie przykrył. Wymknęliœmy się szczęœliwie... I nie doœć, boœmy niedaleko Kiejdan Kmicica złapali, którego zaraz na rozstrzelanie ordynowałem. - Oj! - rzekł król. - To, widzę, prędko tam u was na Litwie szło! - Wszelako przedtem pan Zagłoba kazał go obszukać, jeœli jakowych listów przy sobie nie ma. Jakoż znalazło się pismo hetmańskie, z którego dowiedzieliœmy się, że gdyby nie Kmicic, to by nas do Birżów nie wywożono, ale nie mieszkajšc, w Kiejdanach rozstrzelano. - A widzisz! - wtršcił król. - Po tym tedy nie godziło nam się więcej nażywot jego nastawać. Puœciliœmy go... Co dalej czynił, nie wiem, ale od Radziwiłła jeszcze nie odszedł. Bóg raczy wiedzieć, coto za człowiek... Łatwiej o każdym innym mieć opinię niż o takim wichrze. Przy Radziwille został, potem gdzieœ jechał... I znowu ostrzegł nas, iż ksišżę z Kiejdan cišgnie. Trudno negować, jak znacznš nam przysługę oddał, bo gdyby nie owo ostrzeżenie, byłby wojewoda wileński na ubezpieczone wojska napadał i pojedynczo choršgwie znosił... Sam nie wiem, miłoœciwy panie, co mam myœleć... Jeœli to oszczerstwo, co ksišżę Bogusław powiadał... - Zaraz się to okaże - rzekł król. I zaklaskał w dłonie. - Zawołaj tu pana Babinicza - rzekł do pazia, który ukazał się w progu. PaŸ zniknšł, a po chwili drzwi komnaty królewskiej otwarły się i stanšł w nich panAndrzej. Pan Wołodyjowski nie poznał go zrazu, był bowiem młody rycerz bardzo zmieniony i wybladły, jako że od ostatniej walki w wšwozie nie mógł jeszcze przyjœć do siebie. Patrzył tedy na niego pan Michał nie poznawajšc. - Dziw! - ozwał się wreszcie - gdyby nie chudoœć gęby i nie to, że wasza królewska moœć inne powiedziała nazwisko, rzekłbym:pan Kmicic! Król uœmiechnšł się i odrzekł: - Opowiadał mi tu właœnie ów mały rycerz o jednym okrutnym hultaju, który się tak nazywał, ale jam mu jako na dłoni wywiódł, że się w swym sšdzie pomylił, i pewien jestem, że mi pan Babinicz przyœwiadczy. - Miłoœciwy panie - odparł prędko Babinicz - jedno słowo waszej królewskiej moœci lepiej tego hultaja oczyœci niż największe moje przysięgi! - I głos ten sam - mówił ze wzrastajšcym zdumieniem mały pułkownik - jeno tej blizny przez gębę nie było. - Moœci panie - rzekł na to Kmicic - łeb szlachecki to rejestr, na którym coraz innaręka szablš pisze... Ale jest tu i twoja konotatka, poznajże mnie... To rzekłszy schylił podgolonš głowę i wskazał palcem na długš, białawš bruzdę, cišgnšcš się tuż koło czuba. - Moja ręka! - krzyknšł pan Wołodyjowski. - To Kmicic! - A ja ci mówię, że ty Kmicica nie znasz! - wtršcił król. - Jak to, miłoœciwy panie?... - Boœ znał wielkiego żołnierza, ale swawolnika i radziwiłłowskiego w zdradziesocjusza... A tu stoi Hektor częstochowski, któremu Jasna Góra po księdzu Kordeckim najwięcej zawdzięcza, tu stoi obrońca ojczyzny i sługa mój wierny, który mnie własnš piersiš zastawił i życie mi ocalił, gdym w wšwozach, jako między stado wilków, dostał się między Szwedów. Taki toów nowy Kmicic... Poznajże go i pokochaj, bo wart tego! Pan Wołodyjowski poczšł ruszać żółtymi wšsikami, nie wiedzšc, co rzec, a król dodał: - I wiedz o tym, że nie tylko on nic księciu Bogusławowi nie obiecywał, ale pierwszy na nim za ich praktyki zemstę wywarł, bo go porwał i chciał go w wasze ręce wydać.- I nas ostrzegł przed księciem wojewodš wileńskim! - zawołał mały rycerz. - Jakiż anioł tak waszmoœci nawrócił? - Uœciskajcie się! - rzekł król. - Od razum waszmoœci pokochał! - ozwał się pan Kmicic. Więc padli sobie w objęcia, a król patrzył na to i usta raz po razu, wedle swojego zwyczaju, z zadowoleniem wydymał. Kmiciczaœ œciskał tak serdecznie małego rycerza, że aż go w górę podniósł jak kotai nieprędko na powrót na nogi postawił. Po czym król wyszedł na codziennš naradę,zwłaszcza że i obaj hetmani koronni przybyli do Lwowa, którzy mieli tam wojskotworzyć, aby póŸniej poprowadzić je w pomoc panu Czarnieckiemu i konfederackim oddziałom uwijajšcym się pod różnymi wodzami po kraju. Rycerze zostali sami. - PójdŸ waszmoœć pan do mojej kwatery - rzekł Wołodyjowski - znajdziesz tam Skrzetuskich i pana Zagłobę, którzy radzi usłyszš to, co mnie król jegomoœć powiadał. Jest też tam i pan Charłamp. Lecz Kmicic przystšpił do małego rycerza z wielkim niepokojem w twarzy. - Siła ludzi znaleŸliœcie przy księciu Radziwille? - spytał. - Ze starszyzny jeden Charłamp był przy nim. - Nie o wojskowych pytam, dla Boga!... a z niewiast?... - Zgaduję, o co chodzi - odparł zapłoniwszy się nieco mały rycerz - pannę Billewiczównę ksišżę Bogusław wywiózł do Taurogów. Na to zmieniło się w oczach oblicze Kmicica; więc naprzód stało się blade jak pergamin, potem czerwone, potem jeszcze bielsze niż poprzednio. Zrazu słowa nie znalazł, jeno nozdrzami parskał chwytajšcpowietrze, którego widocznie nie stawało mu w piersiach. Następnie chwycił się obu rękoma za skronie i biegajšc jak szalony pokomnacie, jšł powtarzać: - Gorze mnie, gorze, gorze! - ChodŸ waœć, Charłamp lepszš ci zda relację, bo był przy tym - rzekł Wołodyjowski. Rozdział 32 Wyszedłszy od króla szli obaj rycerze w milczeniu. Wołodyjowski mówić nie chciał, Kmicic nie mógł, bo go ból i wœciekłoœć kšsały; przebijali się tedy przez tłumy, które się były zebrały na ulicach bardzo licznie, wskutek wieœci, że pierwszy zagonik Tatarów, obiecanych przez chana królowi, nadcišgnšł i ma wejœć do miasta, aby się zaprezentować królowi. Mały rycerz prowadził. Kmicic leciał jak błędny za nim, z kołpakiem nasuniętym na oczy, potršcajšc ludzi po drodze. Dopiero gdy wyszli na miejsce przestronniejsze, pan Michał chwycił Kmicica za przegub ręki i rzekł: - Pomiarkuj się waœć!... Desperacjš nic nie wskórasz!... - Ja nie desperuję - odrzekł Kmicic - jeno mi jego krwi potrzeba! - Możesz być pewien, że go między nieprzyjaciółmi ojczyzny znajdziesz! - Tym lepiej! - mówił goršczkowo pan Andrzej - ale choćbym go i w koœciele znalazł... - Dla Boga! nie bluŸnij! - przerwał co prędzej mały pułkownik. - Ten zdrajca do grzechu mnie przywodzi! Zamilkli na chwilę, po czym pierwszy pan Kmicic spytał: - Gdzie on teraz jest? - Może w Taurogach, a może i nie. Charłamp będzie lepiej wiedział. - ChodŸmy! - Już niedaleko. Choršgiew za miastem stoi,a my tu... i Charłamp z nami. Wtem Kmicic poczšł oddychać tak ciężko jak człowiek, który pod stromš górę wchodzi. - Słabym jeszcze okrutnie - ozwał się. - Tym większego pomiarkowania waszmoœci potrzeba, ile że z takim rycerzem będziesz miał sprawę. - Już raz miałem i ot! co mi po niej ostało.To rzekłszy Kmicic ukazał na pręgę w twarzy. - Powiedzże mi waœć, jako to było, bo król jegomoœć ledwie wspomniał. Pan Kmicic poczšł opowiadać i choć przy tym zębami zgrzytał i aż kołpaczkiem cisnšł o ziemię, jednak myœl jego oderwałasię od nieszczęœcia i uspokoił się trochę. - Wiedziałem, żeœ waœć rezolut - rzekł mały rycerz - ale żeby aż Radziwiłła spoœród jego choršgwi porwać, tegom się i po waćpanu nie spodziewał. Tymczasem doszli do kwatery. Dwaj Skrzetuscy, pan Zagłoba, dzierżawca z Wšsoszy i Charłamp zajęci byli oglšdaniem kożuszków krymskich, które handlujšcy Tatar przyniósł właœnie do wyboru. Charłamp, który najlepiej znał Kmicica, poznał go też od jednego rzutu oka i upuœciwszy kożuszek zakrzyknšł: - Jezus Maria! - Niech będzie imię Pańskie pochwalone! - zawołał dzierżawca z Wšsoszy. Lecz zanim wszyscy ochłonęli ze zdziwienia, Wołodyjowski rzekł: - Przedstawiam waszmoœciom częstochowskiego Hektora i wiernego sługękrólewskiego, któren za wiarę, ojczyznę i majestat krew przelewał. Tu, gdy zdziwienie jeszcze wzrosło, poczšłzacny pan Michał opowiadać z wielkim zapałem, co od króla o Kmicicowych zasługach, a od samego pana Andrzeja o porwaniu księcia Bogusława słyszał, i wreszcie tak skończył: - Nie tylko więc nieprawda to jest, co ksišżę Bogusław o tym kawalerze powiadał, ale przeciwnie: nie ma on większego wroga od pana Kmicica, i dlategopannę Billewiczównę z Kiejdan wywiózł, abyw jakikolwiek sposób zemstę nad nim wywrzeć. - I nam ten kawaler życie ocalił, i konfederackie choršgwie przed księciem wojewodš ostrzegł - zawołał pan Zagłoba.- Wobec takich zasług za nic dawne grzechy! Dla Boga! dobrze, że z tobš, panie Michale, nie sam do nas przyszedł, dobrze też, że choršgiew nasza za miastem, bo okrutna w laudańskich przeciwko niemu zawziętoœć, i zanimby zipnšł, wprzód by gobyli na szablach roznieœli. - Witamy waszmoœci całym sercem, jako brata i przyszłego komilitona! - rzekł Jan Skrzetuski. Charłamp aż się za głowę brał. - Taki się nigdy nie pogršży! - mówił - z każdej strony wypłynie i jeszcze sławę na brzeg wyniesie! - A nie mówiłem wam tego! - wołał Zagłoba - jakem go tylko w Kiejdanach ione, po połę panaem inny kraj, m ; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żP-c }™c úc ,‰c ™:  š;Ľ!€ujrzał, zarazem sobie pomyœlał: to żołnierz i rezolut! I pamiętacie, że wnet poczęliœmy się w gębę całować. Prawda, żeza mojš przyczynš Radziwiłł pogršżon, ale i za jego. Bóg mnie natchnšł w Billewiczach,żem go nie dopuœcił rozstrzelać... Moœci panowie, nie godzi się takiego kawalera sucho przyjmować, aby zaœ nas o nieszczeroœć nie posšdził! Usłyszawszy to Rzędzian wyprawił zaraz Tatara z kożuszkami, a sam zaœ zakrzštnšłsię z pachołkiem około napitków. Lecz pan Kmicic myœlał tylko o tym, aby sięod Charłampa o wyzwoleniu Oleńki jak najprędzej wywiedzieć. - Byłeœ waœć przy tym? - pytał. - Prawie żem się z Kiejdan nie ruszał - odrzekł nosacz. - Przyjechał ksišżę Bogusław do naszego księcia wojewody. Nawieczerzę wystroił się tak, że oczy bolały patrzeć, i widać było, że mu panna Billewiczówna bardzo w oko wpadła, bo ledwie że nie mruczał z ukontentowania jakkot, gdy go po grzbiecie głaszczš. Ale o kocie powiadajš, że pacierze odmawia, a ksišżę Bogusław, jeœli je odmawiał, to chyba diabłu na chwałę. A przymilał się, a łasił, a zalecał... - Zaniechaj! - rzekł pan Wołodyjowski - zbyt wielkš mękę temu rycerzowi zadajesz!- Przeciwnie! Mów waœć, mów! - zawołał Kmicic. - Gadał tedy przy stole - rzekł Charłamp - iż nie żadna to ujma nawet i Radziwiłłom ze szlachciankami się żenić i że on sam wolałby wzišć szlachciankę niż one księżniczki, które mu ichmoœć królestwo francuscy swatali, a których nazwisk nie spamiętałem, bo takie były cudaczne, jakoby kto ogary w kniei nawoływał. - Mniejsza z tym! - rzekł Zagłoba. - Owóż, widocznie to mówił, aby onš pannę skaptować, co my, zrozumiawszy zaraz, poczęliœmy jeden na drugiego spoglšdać i mrugać, słusznie mniemajšc, że się potrzask na innocencję gotuje. - A ona? a ona?!... - pytał goršczkowo Kmicic. - Ona, jako to dziewka z wielkiej krwi i górnej maniery, żadnego nie pokazowała ukontentowania, zgoła na niego nie patrzšc,dopieroż gdy o waszmoœć panu mówić ksišżę Bogusław poczšł, zaraz w niego utkwiła oczy. Straszna rzecz, co się stało,gdy powiedział, iżeœ mu się wasza moœć ofiarował za ileœ tam dukatów króla porwać i żywego albo umarłego Szwedom dostawić. Myœleliœmy, że dusza z panny wyjdzie, ale cholera na waćpana tak była wniej wielka, że słaboœć niewieœciš przemogła. Jak on też zaczšł prawić, z jakš abominacjš waszmoœcine propozycje odrzucił, dopiero zaczęła go wielbić i wdzięcznie nań spoglšdać, a potem już i ręki mu nie umknęła, gdy jš od stołu chciał odprowadzić. Kmicic oczy dłońmi zatknšł. - Bijże, bij! kto w Boga wierzy! - powtarzał. Nagle zerwał się z miejsca. - BšdŸcie waszmoœciowie zdrowi! - Jakże to? dokšd? - pytał Zagłoba zastšpiwszy mu drogę. - Król mi permisję da, a ja pojadę i znajdę go! - mówił Kmicic. - Na rany boskie! czekaj waœć! Jeszczeœ się wszystkiego nie dowiedział, a szukać gomasz czas. Z kim pojedziesz? gdzie go znajdziesz? Kmicic może byłby nie słuchał, ale sił mu zbrakło, gdyż był ranami wycieńczon, więcobsunšł się na ławę i plecami wsparłszy się o œcianę, przymknšł oczy. Zagłoba podał mu kielich wina, a on chwycił go drżšcymi rękoma i rozlewajšc płyn na brodę i piersi, wychylił do dna. - Nie masz tu nic straconego - rzekł Jan Skrzetuski - jeno roztropnoœci trzeba tym większej, że z tak znamienitym panem sprawa. Prędkim uczynkiem a nagłš imprezš możesz waćpan zgubić pannę Billewiczównę i siebie. - Wysłuchaj Charłampa do końca - rzekł pan Zagłoba. Kmicic zacisnšł zęby. - Słucham cierpliwie. - Czy chętnie panna wyjeżdżała - ozwał sięCharłamp - tego nie wiem, bom przy jej wyjeŸdzie nie był; wiem, że pan miecznik rosieński protestował, któremu naprzód perswadowano, potem go w cekhauzie zamknięto, a wreszcie pozwolono wolno do Billewicz odjechać. Panna w złych rękach, nie ma co ukrywać, bo wedle tego, co o młodym księciu powiadajš, bisurmanin żaden na płeć gładkš nie jest tak łasy. Gdymu białogłowa jaka w oko wpadnie, wówczas choćby była zamężna, gotów i o to nie dbać. - Gorze! gorze! - powtórzył Kmicic. - Szelma! - krzyknšł Zagłoba. - Dziwno mi tylko to, że jš ksišżę wojewodazaraz Bogusławowi wydał! - rzekł Skrzetuski. - Ja nie statysta - odrzekł na to Charłamp - więc powtórzę waszmoœciom jeno to, co oficyjerowie powiadali, a mianowicie Ganchof, który wszystkie arcana ksišżęce wiedział. Słyszałem na własne uszy, jak ktoœ wykrzyknšł przy nim: "Nie pożywi się Kmicic po naszym młodym księciu!" - a Ganchof powiada tak: "Więcej tam polityki wtym wywiezieniu niż afektu. Żadnej (powiada) ksišżę Bogusław nie daruje, ale byle mu panna opór dała, to w Taurogach nie będzie mógł z niš uczynić jak z innymi, bo hałasy by powstały, tam zaœ księżna wojewodzina z córkš bawi, na które Bogusław musi się wielce oglšdać, gdy do ręki młodej księżniczki pretenduje... Ciężko mu będzie (powiada) cnotliwego udawać, alew Taurogach musi". - Kamień powinien waœci spaœć z serca! - zawołał pan Zagłoba - bo widać z tego, że nic dziewce nie grozi. - To czemu jš wywiózł? - wrzasnšł Kmicic.- Dobrze, że się do mnie udajesz - odpowiedział Zagłoba - bo ja niejedno wnetwyrozumiem, nad czym kto inny rok by na próżno głowę łamał. Czemu jš wywiózł? Nie neguję, że mu musiała wpaœć w oko, ale wywiózł jš dlatego, aby przez niš wszystkich Billewiczów, którzy sš liczni i możni, od nieprzyjacielskich uczynków przeciw Radziwiłłom powstrzymać. - Może to być! - rzekł Charłamp. - To pewna, że w Taurogach bardzo musi żšdze przyrodzone miarkować i ad extrema posunšć się nie może. - Gdzie on teraz jest? - Ksišżę wojewoda suponował w Tykocinie, że musi być u króla szwedzkiego w Elblšgu,do którego po posiłki miał jechać. To pewna, że go teraz w Taurogach nie masz, bo go tam posłańcy nie znaleŸli. Tu Charłamp zwrócił się do Kmicica: - Chcesz wasza moœć posłuchać prostego żołnierza, to powiem, co myœlę: jeżeli tam pannę Billewiczównę już jaka przygoda w Taurogach spotkała albo jeżeli ksišżę afektw niej rozbudzić zdołał, to wasza moœć niemasz tam po co jechać; jeżeli zaœ nie, jeżeli jest przy księżnej pani i z niš razem do Kurlandii pojedzie, to tam bezpieczniejsza niż gdziekolwiek i lepszego miejsca nie znalazłbyœ wasza moœć dla niejw całej tej Rzeczypospolitej, zalanej płomieniem wojny. - Jeœliœ waœć taki rezolut, jako powiadajš, a jak i ja sam mniemam - wtršcił Skrzetuski - to naprzód ci Bogusława dostać, a majšc go w ręku, wszystko otrzymasz. - Gdzie on teraz jest? - powtórzył Kmicic zwracajšc się do Charłampa. - Jużem waszej moœci powiedział - odparł nosacz - ale wasza moœć od zgryzot się zapamiętywasz. Suponuję, że jest w Elblšguipewnie wraz z Carolusem Gustawem w pole przeciw panu Czarnieckiemu ruszy. - Waœć zaœ najlepiej uczynisz, gdy z nami do pana Czarnieckiego ruszysz, bo w ten sposób prędko się z Bogusławem spotkać możecie - rzekł pan Wołodyjowski. - Dziękuję waszmoœciom za życzliwe rady! -zawołał Kmicic. I poczšł się żegnać żywo ze wszystkimi, oni zaœ nie zatrzymywali go wiedzšc, że człek strapiony ni do rozmowy, ni do kielicha niezdatny, natomiast pan Wołodyjowski rzekł: - Odprowadzę waszmoœć do arcybiskupiego pałacu, boœ tak zmaltretowan, że jeszcze gdzie na ulicy padniesz. - I ja! - rzekł Jan Skrzetuski. - To chodŸmy wszyscy! - dodał Zagłoba. Przypasali więc szable, nałożyli burki ciepłe i wyszli. Na ulicach jeszcze więcej było ludzi niż poprzednio. Co chwila spotykali oddziały zbrojnej szlachty, żołnierzy, sług pańskich i szlacheckich, Ormian, Żydów, Wołochów, ruskich chłopów z przedmieœć popalonych w czasie dwóch napadów Chmielnickiego. Kupcy stali przed swymi sklepami, okna domów pełne były głów ciekawych. Wszyscy powtarzali, że czambulik już nadszedł i że niebawem przecišgnie przez miasto, ażeby prezentować się królowi. Kto żyw, chciał widzieć ów czambulik, bo wielka to była osobliwoœć spoglšdać na Tatarów przejeżdżajšcych spokojnie przez ulice grodu. Inaczej dotšd Lwów widywał tych goœci, a raczej widywał ich tylko za murami, w postaci chmur nieprzejrzanych, na tle płonšcych przedmieœć i okolicznych wiosek. Teraz mieli wjechać jako sojusznicyprzeciw Szwedom. Toteż rycerze nasi zaledwie mogli utorować sobie przez tłumy drogę. Co chwila okrzyki - jadš! jadš! - przebiegały z jednej ulicy na drugš, a wówczas tłumy zbijały się w tak gęste masy, że ani podobna było kroku postšpić. - Ha! - rzekł Zagłoba - przystańmy nieco. Panie Michale, przypomnš nam się niedawneczasy, gdyœmy to nie z boku, ale wprost w œlepia patrzyli tym skurczybykom. A jaż to iw niewoli u nich siedziałem. Powiadajš, że przyszły chan kubek w kubek do mnie podobny... Ale co tam przeszłe zbytki wspominać! - Jadš! Jadš! - rozległo się znów wołanie. - Bóg serca psubratów odmienił - mówił dalej Zagłoba - że zamiast krainy ruskie pustoszyć, w sukurs nam idš... Cud to wyraŸny! Bo powiadam wam, iż gdyby za każdego poganina, którego ta stara ręka dopiekła wysłała, jeden grzech mi był odpuszczony, już bym był kanonizowany i wigilię musielibyœcie do mnie poœcić albo byłbym na wozie ognistym żywcem do niebaporwan. - A pamiętasz waćpan, jak to było wonczas, gdyœmy to znad Waładynki od Raszkowa do Zbaraża jechali?... - Jakże nie pamiętam?! Coœ to w wykrot wpadł, a ja za nimi przez gšszcza aż do goœcińca pognałem. To, jakeœmy po ciebie wrócili, wszystko rycerstwo nie mogło się oddziwić, bo co kierz, to jedna bestia leżała. Pan Wołodyjowski pamiętał, że wonczas było wcale na odwrót, ale zrazu nic nie odrzekł, bo się bardzo zdumiał, nim zaœ ochłonšł, głosy po raz dziesišty czy któryœ poczęły wołać: - Jadš! Jadš! Okrzyk stał się powszechny, potem ucichłoiwszystkie głowy zwróciły się w tę stronę,z której czambulik miał nadcišgnšć. Jakoż zdala ozwała się wrzaskliwa muzyka, tłumy zaczęły się rozstępować ze œrodka ulicy kuœcianom domostw, z końca zaœ ukazali się pierwsi tatarscy jeŸdŸcy. - Patrzcie! i kapelę majš ze sobš, to u Tatarów niezwyczajna rzecz. - Bo się chcš jak najlepiej zaprezentować - odrzekł Jan Skrzetuski - ale przecie niektóre czambuły majš swoich muzykantów, którzy im przygrywajš, gdy koszem gdzie na dłuższy czas zapadnš. Wyborowy też to musi być komunik! Tymczasem jeŸdŸcy zbliżyli się i poczęli przecišgać mimo. Naprzód jechał na srokatym koniu œniady jakoby w dymie uwędzony Tatar, dwie piszczałki w gębie majšcy. Ten, przechyliwszy w tył głowę i zamknšwszy oczy, przebierał po owych dutkach palcami, wydobywajšc z nich tony piskliwe i ostre, a tak szybkie, że ucho zaledwie je ułowić mogło. Za nim jechało dwóch trzymajšcych kije, przybrane na górnych końcach w mosiężne brzękułki, i potrzšsajšcych nimi jakoby z wœciekłoœciš;tuż dalej kilku dŸwiękało przeraŸliwie w miedziane talerze, inni bili w bębny, inni grali kozackš modš na teorbanach, wszyscyzaœ, z wyjštkiem piszczalników, œpiewali; araczej wyli od czasu do czasu do wtóru dzikš pieœń, błyskajšc przy tym zębami i przewracajšc oczy. Za tš niesfornš i dzikš muzykš, która przesuwała się jak gomon przed mieszkańcami Lwowa, cłapał po cztery konie w rzędzie cały oddział złożony z około czterystu ludzi. Był to istotnie wyborowy komunik, na pokazi czeœć królowi polskiemu, do jego rozporzšdzenia, jako zadatek przez chana przysłany. Dowodził nim Akbah-Ułan, z dobrudzkich, zatem najtęższych w boju Tatarów, stary i doœwiadczony wojownik, wielce w ułusach dla swojego męstwa i srogoœci szanowany. Jechał on teraz w œrodku, między muzykš a resztš oddziału, przybrany w różowš aksamitnš, ale mocno wypłowiałš i za ciasnš na jego potężnš figurę szubę, wytartymi kunami podbitš. Nabrzuchu trzymał piernacz, taki, jakiego zażywali pułkownicy kozaccy. Czerwona jego twarz stała się od chłodnego wiatru sinš, i kołysał się nieco na wysokiej kulbace, od czasu do czasu spoglšdał na boki albo obracał głowę ku swym Tatarom,jakoby nie był zupełnie pewien, czy wytrzymajš na widok tłumów, niewiast, dzieci, sklepów otwartych, towarów kosztownych i czy nie rzucš się z dzikim okrzykiem na te cuda. Lecz oni jechali spokojnie, jako psy na sforze prowadzone i bojšce się harapa, i tylko z ponurych a łakomych spojrzeń można było dociec, co się dzieje w duszachtych barbarzyńców. Tłumy zaœ patrzyły nanich ciekawie, chociaż prawie nieprzyjaŸnie, tak wielka była w tych stronach Rzeczypospolitej przeciw pogaństwu zawziętoœć. Od czasu do czasu zrywały się okrzyki: "A hu! a hu!" - jakoby na wilków. Byli wszelako i tacy, którzy siłaobiecywali sobie po nich. - Okrutnego stracha Szwedzi przed Tatarami majš i ponoć żołnierze dziwy sobie o nich prawiš, od czego terror coraz wzrasta - mówili patrzšcy na Tatarów. - I słusznie - odpowiadali inni. - Nie rajtarom to Carolusa z Tatarami wojować, którzy, a zwłaszcza dobrudzcy, i naszej jeŸdzie czasem dotrzymujš. Nim się ów ciężki rajtar obejrzy, już go Tatar na arkan weŸmie. - Grzech pogańskich synów w pomoc wzywać! - odzywały się głosy. - Grzech nie grzech, a taki się przydadzš! - Bardzo przystojny czambulik! - mówił panZagłoba.Rzeczywiœcie, Tatarzy owi dobrze byli przybrani, w kożuchy białe, czarne i pstre, wełnš do góry, czarne łuki i sahajdaki pełne strzał kołysały im się na plecach, każdy miał przy tym szablę, co niezawsze w wielkich czambułach bywało, gdyż biedniejsi na takowy zbytek zdobyć sięnie mogli, posługujšc się w ręcznym boju szczękš końskš, do kija przywišzanš. Ale byli to ludzie, jak się rzekło, na pokaz, więc niektórzy mieli nawet i samopały pochowane w wojłokowych pokrowcach, a wszyscy siedzieli na dobrych koniach, drobnych wprawdzie, doœć chudych i nisko długogrzywe łby noszšcych, lecz nieporównanej szybkoœci w biegu. W œrodku oddziału szły cztery wielbłšdy juczne; tłum zgadywał, że w tych jukach znajdowały się dary chanowe dla króla; alew tym się mylono, bo chan wolał brać daryniż dawać; obiecywał wprawdzie posiłki, ale nie darmo. Toteż gdy oddział minšł, pan Zagłoba rzekł: - Drogo te auxilia będš kosztowały! Niby to sprzymierzeńcy, ale ile oni kraju naniszczš... Po Szwedach i po nich jednego dachu całego w Rzeczypospolitej nie zostanie. - Pewnie, że okrutnie to ciężki sojusz - odrzekł Jan Skrzetuski. - Znamy ich już! - Słyszałem jeszcze w drodze - rzekł pan Michał - że król nasz jegomoœć takš umowęzawarł, iż do każdych pięciuset ordyńców ma być dodany nasz oficyjer, przy którym będzie komenda i prawo kary. Inaczej istotnie by ci przyjaciele niebo a ziemię jeno zostawili. - A tenże czambułek?... Co też król z nim uczyni? - Do rozporzšdzenia królewskiego ich chan przysłał, tak prawie jakoby w darze, a chociaż sobie i za nich policzy, przecie królmoże uczynić z nimi, co zechce, i pewnie ich panu Czarnieckiemu razem z nami podeœle. - No! to już pan Czarniecki w ryzach utrzymać ich potrafi. - Chybaby mieszkał między nimi, inaczej zaraz za jego oczyma zacznš zbytkować. Nie może być, tylko i tym zaraz oficyjera dodadzš. - I ten będzie dowodził? A ówże tłusty agaco będzie czynił? - Jeœli nie trafi na kpa, to będzie rozkazy spełniał. - BšdŸcie, waszmoœciowie, zdrowi! bšdŸcie mi zdrowi! - zakrzyknšł nagle Kmicic. - Dokšd tak spieszno? - Panu do nóg paœć, aby mi komendę nad tymi ludŸmi powierzył! Rozdział 33 Tegoż samego dnia Akbah-Ułan bił czołem królowi, a zarazem wręczył mu listy chanowe, w których ten ostatni powtarzał obietnicę ruszenia w sto tysięcy ordy przeciw Szwedom, byle mu czterdzieœci tysięcy talarów z góry wypłacono i byle pierwsze trawy pokazały się na polach, bezczego, jako że w spustoszonym wojnš kraju, trudno byłoby tak wielkš moc koni wyżywić. Co zaœ do owego czambuliku, to wysłał go teraz chan na dowód miłoœci ku "najmilszemu bratu", aby i Kozacy, którzy o nieposłuszeństwie jeszcze zamyœlali, ujrzeli widomy znak, że miłoœć owa trwa statecznie i że niech jeno pierwszy odgłos o buncie dojdzie uszu chanowych, wówczas mœciwy gniew jego spadnie na wszystkie kozactwo. Król przyjšł wdzięcznie Akbah-Ułana i obdarzywszy go pięknym dzianetem, oœwiadczył, że wyœle go niebawem w pole do pana Czarnieckiego, albowiem chce, aby i Szwedzi przekonali siędowodnie, jako chan daje pomoc ołę panaem inny kraj, m ; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż Pˇc!!c!""Œ c!#Ž*Ú c!$ˆ8Ö0!Rzeczypospolitej. Zaœwieciły się oczy Tatara, gdy usłyszał, iż pod panem Czarnieckim będzie służył, bo go znał z dawnych wojen ukraińskich i na równi ze wszystkimi agami wielbił. Mniej natomiast spodobał mu się ustęp chanowego listu proszšcy króla, aby czambulikowi dodał dobrze znajšcego kraj oficera, który by oddział prowadził, a zarazem ludzi i samego Akbah-Ułana od rabunku i zbytków nad mieszkańcami powstrzymywał. Wolałby był zapewne Akbah-Ułan nie mieć nad sobš takiego patrona, lecz że wola chanowa i królewska były wyraŸne, przeto uderzył tylko czołemraz jeszcze, kryjšc starannie niechęć, a może obiecujšc sobie w duszy, że nie on przed patronem, ale patron przed nim pokłony będzie wybijał. Zaledwie Tatar się oddalił i senatorowie odeszli, gdy Kmicic, który przy boku królewskim podczas audiencji się trzymał, padł do nóg pańskich i rzekł: - Miłoœciwy panie! Niegodzien jestem łaski,o którš proszę, ale tyle mi na niej co właœnie na samym życiu zależy. Pozwól, miłoœciwy ojcze, abym nad tymi ordyńcami komendę mógł objšć i z nimi zaraz w pole ruszyć. - Nie odmawiam - rzekł zdziwiony Jan Kazimierz - bo lepszego przywódcy trudno by mi dla nich znaleŸć. Trzeba tam kawalerawielkiej fantazji i rezoluta, aby ich w ryzieumiał utrzymać, gdyż inaczej zaraz i naszych zacznš palić a mordować... Temu się jeno stanowczo przeciwię, byœ jutro miał ruszać, nim ci się skóra po szwedzkich rapierach zagoi. - Czuję, że niechaj mnie jeno wiatr w polu owieje, zaraz słaboœć mi przejdzie i siła we mnie wstšpi na powrót, a co do Tatarów, to już ja sobie z nimi rady dam i na miękki wosk ich ugniotę. - Ale co ci tak pilno? Dokšd chcesz iœć? - Na Szweda, miłoœciwy panie!... Nic tu już więcej nie wysiedzę; bo czegom chciał, to już mam: to jest, łaskę twojš i grzechów dawniejszych odpuszczenie... Pójdę do pana Czarnieckiego razem z Wołodyjowskim albo i z osobna będę nieprzyjaciela podchodził, jako dawniej Chowańskiego, a w Bogu ufam, że mi się poszczęœci. - Nie może inaczej być, tylko jeszcze cię coœ innego cišgnie w pole! - Jako ojcu wyznam i całš duszę wyjawię...Ksišżę Bogusław nie kontentujšc się potwarzš, jakš na mnie rzucił, jeszcze i dziewkę tę z Kiejdan wywiózł, i w Taurogach jš więzi albo gorzej: bo na jej uczciwoœć, na jej cnotę, na jej panieńskš czeœć nastaje... Panie miłoœciwy!... Rozum mi się w głowie miesza, gdy pomyœlę, w jakich to rękach ona nieboga... Na mękę Pańskš! mniej te rany bolš... Toż ta dziewkadotšd myœli, żem ja się temu potępieńcowi, temu arcypsu ofiarował na majestat twój, panie, rękę podnieœć... i za ostatniego wyrodka mnie ma! Nie wytrzymam, miłoœciwy królu, nie mogę, póki jego nie dostanę, póki jej nie wydrę... Daj mi, panie,tych Tatarów, a jać przysięgam, że nie swojej jeno prywaty będę dochodził, ale tyle Szwedów natłukę, że ten dziedziniec łbami można będzie wymoœcić. - Uspokój się! - rzekł król. - Gdybym, panie, miał służbę dla prywaty porzucić i obrony majestatu i Rzeczypospolitej zaniechać, wstyd by mi było prosić, ale tu się jedno z drugim schodzi. Przyszła pora Szwedów bić? jaż nic innego nie będę czynił... Przyszła pora zdrajcę œcigać, jaż go będę œcigał do Inflant, do Kurlandii; choćby się do Septentrionów albo nawet za morze do Szwecji schronił, pójdę za nim! - Mamy wiadomoœci, jako tuż, tuż Bogusławz Carolusem z Elblšga wyruszy. - To im pójdę na spotkanie! - Z takim czambulikiem? Kapeluszem cię przykryjš. - Chowański mnie w oœmdziesišt tysięcy przykrywał i nie przykrył. - Co jest wiernego wojska, to pod panem Czarnieckim. Oni na pana Czarnieckiego anteomnia uderzš! - Pójdę do pana Czarnieckiego. Tym spieszniej trzeba mu, miłoœciwy panie, sukurs dać. - Do pana Czarnieckiego pójdziesz, ale do Taurogów w tak szczupłej liczbie się nie dostaniesz. Wszystkie zamki na Żmudzi nieprzyjacielowi ksišżę wojewoda wydał i wszędzie szwedzkie prezydia stojš, a one Taurogi, widzi mi się, coœ nad samš granicšpruskš, od Tylży nie opodal. - Na samej granicy elektorskiej, miłoœciwypanie, ale po naszej stronie, a od Tylży będzie cztery mile. Co nie mam dojœć! - dojdę i nie tylko ludzi nie wytracę, ale jeszcze się do mnie po drodze siła rezolutów zbieży. I to rozważ, miłoœciwy panie, że gdzie się tylko pokażę, tam cała okolica na koń przeciw Szwedom siędzie. Pierwszy będę ŻmudŸ ekscytował, jeżeli kto inny tego nie uczyni. Gdzie to teraz nie można dojechać, gdy w całym kraju jak w garnku. Już ja zwyczajny obracać się w ukropie. - Bo i na to nie patrzysz, że Tatarzy może inie zechcš tak daleko iœć za tobš? - Ano! ano! niech jeno nie zechcš, niech jenospróbujš! - mówił Kmicic œciskajšc na samšmyœl zęby - jak ich jest czterystu czytam ilu, tak ich każę czterystu powiesić!... Drzew nie zabraknie!... Niech mi się popróbujš buntować... - Jędrek! - zawołał król wpadajšc w dobryhumor i wydymajšc usta - jak mi Bóg miły, tak lepszego pasterza dla tych owieczek nieznajdę! Bierzże ich i prowadŸ, gdzie ci się żywnie podoba! - Dziękuję, miłoœciwy panie! ojcze dobrotliwy! - rzekł rycerz œciskajšc kolanakrólewskie. - Kiedy chcesz ruszyć? - pytał Jan Kazimierz. - Boga mi! Jutro! - Może Akbah-Ułan nie zechce, że to konie majš zdrożone? - To go sobie każę do kulbaki na arkanie przytroczyć i piechotš pójdzie, jeżeli konia żałuje. - Widzę już, że się z nim uporasz. Przecie dobrych, póki można, sposobów używaj. A teraz... Jędrek... dziœ już póŸno, ale jutro chcę cię jeszcze zobaczyć... Tymczasem weŸ ten pierœcień, powiesz swojej regalistce, że go od króla masz i że król jej nakazuje, aby jego wiernego sługę i obrońcę statecznie miłowała... - Dajże Boże - mówił ze łzami w oczach junak - dajże Boże, abym nie inaczej zginšł, tylko w twojej obronie, panie miłoœciwy! Tu król cofnšł się, bo było już póŸno, a Kmicic poszedł do swej kwatery do drogi się gotować i rozmyœlać, od czego poczšć, gdzie najpierw jechać należy? Przyszły mu na myœl słowa Charłampa, iż jeżeli tylko pokaże się, że księcia Bogusława w Taurogach nie ma, to najlepiejtam dziewczynę zostawić, bo istotnie z Taurogów, jako leżšcych na samej granicy, łatwo się było do Tylży pod elektorskš opiekę schronić. Zresztš, jakkolwiek Szwedzi opuœcili w ostatniej potrzebie księcia wojewodę wileńskiego, przecie należało się spodziewać, że dla jego wdowyrespekt mieć będš, zatem byle Oleńka została pod jej opiekš, to nic złego spotkać jš nie może. Jeżeli zaœ do Kurlandii pojadš, to tym lepiej. - I do Kurlandii jechać z moimi Tatarami niemogę - rzekł sobie Kmicic - bo to już inne państwo. Chodził tedy i pracował głowš. Godzina płynęła za godzinš, on zaœ nie pomyœlał jeszcze o spoczynku i tak ożywiła go myœl nowej wyprawy, że choć rano jeszcze był słaby, teraz czuł, że wracajš mu siły, i gotów był zaraz na konia siadać. Pacholikowie skończyli wreszcie zawišzywanie troków i zbierali się iœć na spoczynek, gdy nagle ktoœ poczšł skrobać we drzwi izby. - Kto tam? - zawołał Kmicic. Po czym do pacholika: - IdŸ no, obacz! Pacholik poszedł i rozmówiwszy się za drzwiami, wrócił niebawem. - Jakiœ żołnierz chce pilno widzieć się z waszš miłoœciš. Powiada, że się zwie Soroka. - Puszczaj, na miły Bóg! - krzyknšł Kmicic. I nie czekajšc, by pacholik spełnił rozkaz, sam skoczył ku drzwiom. - Bywaj, miły Soroka! Bywaj! Żołnierz wszedł do izby i pierwszym ruchem chciał paœć do nóg swego pułkownika, bo był to raczej przyjaciel i sługa równie wierny jak przywišzany, lecz żołnierska subordynacja przemogła, więc wyprostował się i rzekł: - Na rozkazy waszej miłoœci! - Witaj, miły towarzyszu, witaj! - mówił żywo Kmicic - myœlałem, że cię tam usiekli w Częstochowie! I œcisnšł go za głowę, a potem jšł nawet potrzšsać jego rękoma, co mógł uczynić nie pospolitujšc się zbytnio, gdyż Soroka pochodził z zaœcianku, z drobnej szlachty. Dopieroż i stary wachmistrz jšł obejmowaćkolana pańskie. - Skšd idziesz? - pytał Kmicic. - Z Częstochowy, wasza miłoœć. - I mnie szukałeœ? - Tak jest. - A od kogożeœcie się tam dowiedzieli, żem żyw? - Od ludzi Kuklinowskiego. Ksišdz Kordecki wielkš mszę z radoœci celebrował na dziękczynienie Bogu. Potem jako gruchnęło, że pan Babinicz przeprowadził króla przez góry, tak już wiedziałem, że to wasza miłoœć, nikt inny. - A ksišdz Kordecki zdrów? - Zdrów, wasza miłoœć, jeno nie wiadomo, czyli go anieli żywcem do nieba lada dzień nie wezmš, bo to œwięty człowiek. - Pewnie, że nie inaczej. Gdzieżeœ to się dowiedział, żem z królem do Lwowa przybył? - Myœlałem sobie tak: skoro wasza miłoœć króla odprowadzał, to mus przy nim być, bałem się wszelako, że wasza miłoœć już może w pole wyruszył i że się spóŸnię. - Jutro z Tatary ruszam! - To się dobrze stało, bo ja waszej miłoœcitrzosów odwożę pełnych dwa: ten, co był na mnie, i jegomoœcin, a oprócz tego one kamuszki œwiecšce, coœmy je z kołpaków bojarom zdejmowali, i te, które wasza miłoœć zabrał wtedy, gdyœmy to skarbczykChowańskiego zagarnęli. - Dobre były czasy, gdyœmy skarbczyk ogarnęli, ale nie musi tam tego już wiele być, bom też przygarstkę księdzu Kordeckiemu zostawił. - Nie wiem, ile jest, jeno ksišdz Kordecki właœnie mówił, że można by za to dwie tęgie wsie kupić. To rzekłszy Soroka zbliżył się do stołu i poczšł zdejmować z siebie trzosy. - A kamuszki w onej blaszance - dodał kładšc obok trzosów żołnierskš manierkę na wódkę. Pan Kmicic nic nie mówišc wytrzasnšł w garœć nieco czerwonych złotych, bez rachuby, i rzekł do wachmistrza: - Masz! - Do nóg upadam waszej miłoœci! Ej! żeby toja miał w drodze choć jeden takowy dukacik! - Albo co? - spytał rycerz. - Bom okrutnie z głodu osłabł. Mało gdzie teraz człeka kawałkiem chleba poczęstujš,bo każdy się boi, to i nogi w końcu ledwie zgłodu wlokłem. - Na miły Bóg! przecieœ to wszystko miał przy sobie! - Nie œmiałem bez permisji - rzekł krótko wachmistrz. - Trzymaj! - rzekł Kmicic podajšc mu drugšgarœć. Po czym krzyknšł na pacholików: - Nuże, szelmy! jeœć mu dać, nim pacierz minie, bo łby pourywam! Pacholikowie skoczyli jeden przez drugiego iwkrótce stanęła przed Sorokš ogromna misa wędzonej kiełbasy i flaszka z wódkš. Żołnierz wpił pożšdliwe oczy w posiłek, wargi i wšsy mu drgały, lecz sišœć przy pułkowniku nie œmiał. - Siadaj, jedz! - zakomenderował Kmicic. Ledwie skończył, już sucha kiełbasa poczęła chrzęœcić w potężnych szczękach Soroki. Dwaj pacholikowie patrzyli na niego,wytrzeszczajšc oczy. - Ruszajcie precz! - zawołał Kmicic. Chłopcy kopnęli się co duchu za drzwi; rycerz zaœ chodził spiesznymi krokami po komnacie i milczał, nie chcšc przeszkadzaćwiernemu słudze. Ten zaœ, ilekroć nalał sobie kieliszek gorzałki, tylekroć spoglšdałz ukosa na pułkownika, w obawie, czy zmarszczenia brwi nie dostrzeże, po czym wychylał napitek zwracajšc się ku œcianie. Kmicic chodził, chodził, wreszcie poczšł sam z sobš rozmawiać. - Nie może być inaczej! - mruczał - trzeba tam tego posłać... Każę powiedzieć jej... Nanic! Nie uwierzy!... Listu czytać nie zechce, bo mnie za zdrajcę i psa ma... Niech jej w oczy nie lezie, jeno niechaj patrzy i mnie daznać, co się tam dzieje. Tu zawołał nagle: - Soroka! Żołnierz zerwał się tak szybko, że mało stołu nie przewrócił, i wycišgnšł się jak struna. - Wedle rozkazu! - Tyœ człek wierny i w potrzebie frant. Pojedziesz w dalekš drogę, ale nie o głodzie. - Wedle rozkazu! - Do Taurogów, na granicę pruskš. Tam panna Billewiczówna mieszka... u księcia Bogusława... Dowiesz się, czy on tam jest...ibędziesz miał na wszystko oko... Jej w oczy nie leŸ, chyba iżby się zdarzyło, żeby samo wypadło. Wonczas powiesz jej i zaprzysięgniesz, żem króla przez góry przeprowadził i że przy jego osobie jestem. Ona ci pewnie nie uwierzy, bo mnie tam ksišżę oczernił, że na zdrowie majestatu nastaję, co jest łgarstwo psa godne! - Wedle rozkazu! - W oczy, powiedziałem, nie leŸ, bo i tak cinie uwierzy... Ale gdyby się zdarzyło, powiedz, co wiesz. A bacz na wszystko i słuchaj. A sam się pilnuj, bo jeżeli ksišżę tam jest i jeœli cię pozna on albo ktokolwiekz dworu, to cię na pal wbijš. - Wedle rozkazu! - Byłbym posłał starego Kiemlicza, ale on na tamtym œwiecie, bo w parowie usieczon,a synowie za głupi. Ci pójdš ze mnš. Byłeœ w Taurogach? - Nie, wasza miłoœć. - Pójdziesz do Szczuczyna, stamtšd samš granicš pruskš, hen! aż do Tylży. Taurogi będš o cztery mile naprzeciw, po naszej stronie... SiedŸ w Taurogach tak długo, pókiwszystkiego nie wymiarkujesz, a potem wracaj. Znajdziesz mnie tam, gdzie będę... Rozpytuj o Tatarów i pana Babinicza. A teraz ruszaj spać do Kiemliczów!... Jutro w drogę! Po tych słowach Soroka odszedł, pan Kmicic zaœ długo jeszcze spać się nie kładł, ale wreszcie zmęczenie przemogło. Wówczas rzucił się na łoże i zasnšł snem kamiennym. Nazajutrz wstał orzeŸwion wielce i silniejszy niż wczora. Cały dwór już był nanogach i rozpoczęły się zwykłe dzienne czynnoœci. Kmicic poszedł naprzód do kancelarii po nominację i po list żelazny, następnie odwiedził Subaghazi-beja, naczelnika chanowego poselstwa we Lwowie, i miał z nim długš rozmowę. W czasie tej rozmowy zanurzał pan Andrzej po dwakroć rękę w kalecie. Za to też, gdy wychodził, Subaghazi pomieniał sięz nim na kołpaki, wręczył mu piernacz z zielonych piór i kilka łokci również zielonego jedwabnego sznura. Zaopatrzony w ten sposób, wrócił pan Andrzej do króla, który był właœnie ze mszy przyjechał, więc padł jeszcze raz młody junak do nóg pańskich, po czym w towarzystwie Kiemliczów i pachołków udał się wprost za miasto, gdzie Akbah-Ułan stał z czambułem. Stary Tatar przyłożył na jego widok rękę do czoła, ust i piersi, ale dowiedziawszy się, kto jest Kmicic i z czym przyjechał, wnet nasrożył się, twarz mu pociemniała i oblokła się dumš. - Skoro król cię na przewodnika przysłał - rzekł do Kmicica w łamanym rusińskim języku - to będziesz mi drogę pokazywał, chociaż ja i sam trafiłbym, gdzie potrzeba,a tyœ młody i niedoœwiadczony. "Z góry mi przeznacza, czym mam być - pomyœlał Kmicic - ale póki można, będę politykował". Tu ozwał się głoœno: - Akbahu-Ułanie, król mnie tu na wodza, niena przewodnika przysyła... I to ci powiem, że lepiej uczynisz woli jego królewskiej moœci nie negujšc. - Nad Tatarami chan, nie król stanowi! - odrzekł Akbah-Ułan. - Akbahu-Ułanie - powtórzył z naciskiem pan Andrzej - chan darował cię królowi, jakoby mu psa albo sokoła darował, dlatego nie uwłaczaj mu, aby cię zaœ jako psa na powróz nie wzięto. - Ałła! - krzyknšł zdumiony Tatar. - Ejże, nie rozdrażniaj mnie! - odrzekł Kmicic. Lecz oczy Akbaha-Ułana krwiš zaszły. Przez czas jakiœ słowa nie mógł przemówić, żyły na karku mu spęczniały, ręka chwyciła za kindżał. - Kęsim! kęsim! - krzyknšł przyduszonym głosem. Ale i pan Andrzej, chociaż obiecał sobie politykować, miał już dosyć, gdyż bardzo znatury był porywczy. Więc w jednej chwili podrzuciło nim coœ tak, jakby go gadzina żgnęła, całš dłoniš porwał Tatara za rzadkš brodę i zadarłszy mu głowę do góry, tak jak gdyby mu coœ na pułapie chciał pokazać, poczšł mówić przez zaciœnięte zęby: - Słuchaj, kozi synu! Wolałbyœ nikogo nad sobš nie mieć, by palić, rabować, wycinać!... Przewodnikiem chcesz mnie mieć!Ot, masz przewodnika! masz przewodnika! I przyparłszy go do œciany, poczšł tłuc głowę jego o zršb. Puœcił go wreszcie zupełnie ogłupiałego, ale nie sięgajšcego już do noża. Kmicic, idšcza popędem swej goršcej krwi, odkrył mimo woli najlepszy sposób przekonywania ludzi wschodnich, do niewolnictwa przywykłych. Jakoż w potłuczonej głowie Tatara, mimo całej wœciekłoœci, jaka go dusiła, błysnęła zaraz myœl, jak potężnym i władnym być musi ów rycerz, który z nim, Akbah-Ułanem, postępuje w ten sposób, i okrwawione wargi jego powtórzyły po trzykroć wyraz: - Bagadyr! Bagadyr! Bagadyr! Pan Kmicic tymczasem nałożył na głowę kołpak Subaghaziego, wycišgnšł zielony piernacz, który aż dotšd umyœlnie trzymał za plecami, za pas wetknięty i rzekł: - Patrz tu, rabie! i tu! - Ałła! - ozwał się przerażony Ułan. - I tu! - dodał Kmicic wydobywajšc sznur zołę panaem inny kraj, m ; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż%P c!&YÁ Y!'zc"€(”)ĺc")y8ę."kieszeni. Lecz Akbah-Ułan leżał już u jego nóg i bił czołem. W godzinę póŸniej Tatarzy wycišgnęli się długim wężem po drodze wiodšcej ze Lwowa ku Wielkim Oczom, a Kmicic siedzšc na dzielnym cisawym koniu, którego król mupodarował, oganiał czambuł, jak pies owczarski ogania owce. Akbah-Ułan spoglšdał na młodego junaka z przestrachem i podziwieniem. Tatarzy, znawcy ludzi wojennych, odgadli na pierwszy rzut oka, że pod tym wodzem nie zbraknie im krwi i łupu, więc szli ochotnie, ze œpiewaniem i graniem. Kmicicowi zaœ serce rosło, gdy patrzył na owe postacie, podobne do zwierzšt leœnych,bo przybrane w kożuchy i wielbłšdzie kaftany wełnš do góry. Fala dzikich głów kołysała się pod miarę końskich ruchów, on zaœ liczył je i rozmyœlał, co będzie można z takš potęgš przedsięwzišć. "Osobliwszyż to komunik - myœlał sobie - i tak mi się wydaje, jakobym stadu wilków przywodził, ale z takimi właœnie można przejœć całš Rzeczpospolitę i całe Prusy przetratować. Czekajże, ksišżę Bogusławie!" Tu chełpliwe myœli poczęły mu napływać dogłowy, gdyż do chełpliwoœci wielce był skłonny. - Bóg dał człeku obrotnoœć - mówił sobie. -Wczora miałem jeno dwu Kiemliczów, a dziœczterysta koni za mnš człapie. Niech jeno taniec rozpocznę, będę miał tysišc albo i dwa takich hultajów, żeby się ich i dawni kompanionowie nie powstydzili... Czekajże, ksišżę Bogusławie! Lecz po chwili dla uspokojenia sumienia dodał: - A przy tym ojczyŸnie i majestatowi znacznie usłużę... I wpadł w wyborny humor. Bawiło go też niezmiernie i to, że szlachta, Żydzi, chłopi,nawet większe kupki pospolitego ruszenia nie mogły się oprzeć w pierwszej chwili przerażeniu na widok jego wojska. A była mgła, bo odwilż przesyciła wilgotnym tumanem powietrze. Więc coraz to się zdarzało, że ktoœ nadjeżdżał blisko i nagle postrzegłszy, kogo ma przed sobš, wykrzykiwał: - Słowo stało się ciałem! - Jezus, Maria, Józef! - Tatarzy! orda! Lecz Tatarzy mijali spokojnie bryki, wozy ładowne, stada koni i przejeżdżajšcych. Inaczej by było, gdyby wódz pozwolił, ale samowolnie nic przedsięwzišć nie œmieli, bona własne oczy patrzyli przy wyruszeniu, jako temu wodzowi sam Akbah-Ułan strzemię trzymał. Tymczasem Lwów już zniknšł w dali za mgłami. Tatarzy przestali œpiewać i czambuł poruszał się z wolna wœród tumanów pary podnoszšcej się z koni. Nagletętent rumaka rozległ się za czambułem. Po chwili ukazało się dwóch jeŸdŸców. Jeden z nich był pan Wołodyjowski, drugi dzierżawca z Wšsoszy. Obaj, pomijajšc oddział, pędzili wprost do pana Kmicica. - Stój! stój! - wołał mały rycerz. Kmicic wstrzymał konia. - To wasza moœć! Wołodyjowski osadził z kolei szkapę. - Czołem! - rzekł - listy od króla! Jeden do waszmoœci, drugi do wojewody witebskiego.- Jaż do pana Czarnieckiego jadę, nie do pana Sapiehy. - Przeczytaj jeno naprzód pismo! Kmicic złamał pieczęć i czytał, co następuje: "Dowiadujemy się przez gońca, œwieżo od pana wojewody witebskiego przybyłego, jako pan wojewoda nie może tu do krajów małopolskich cišgnšć i z drogi znów na Podlasie nawraca, a to z przyczyny księcia Bogusława, który z wielkš potęgš nie przy królu szwedzkim zostawa, lecz na Tykocin ina pana Sapiehę uderzyć zamyœla. Że zaœ magna pars sił pana Sapieżyńskich na prezydiach zostać musiała, przeto rozkazujemy ci, abyœ z owym tatarskim komunikiem panu wojewodzie szedł w pomoc. A gdy i twojej ochocie w ten sposóbzadoœć się czyni, niepotrzebnie byœmy mieli ci poœpiech nakazywać. Drugi list oddasz wojewodzie, w którym pana Babinicza, wiernego sługę naszego, afektom wojewodzińskim, a przede wszystkim opiece boskiej polecamy. Jan Kazimierz, król". - Na miły Bóg! na miły Bóg! Oto szczęœliwa dla mnie nowina! - zawołał pan Kmicic. - Nie wiem już, jako królowi jegomoœci i waszmoœć panu mam za niš podziękować! - Sam też podjšłem się jechać - odrzekł mały rycerz - a to z kompasji dla waszmoœci, bom widział twojš boleœć, i dlatego, aby listy na pewno doszły. - Kiedyż ów goniec przyszedł? - Byliœmy u króla na obiedzie, ja, dwaj panowie Skrzetuscy, pan Charłamp i pan Zagłoba. Nie wyimainujesz sobie waćpan, co tam pan Zagłoba wyprawiał, jako o niezaradnoœci Sapia i swoich zasługach opowiadał. Doœć, że królowi aż œlozy od ustawicznego rzechotania się płynęły, a obaj hetmani za boki bez ustanku się trzymali. Wtem wszedł pokojowiec z listem,na którego król zaraz się obruszył: "IdŸ dokata, rzecze, może zła nowina, nie psuj miuciechy!". Dopieroż gdy się dowiedział, że to od pana Sapiehy, zabrał się do czytania. Jakoż złš nowinę wyczytał, bo się potwierdziło to, o czym już dawno mówiono, że elektor przysięgi wszystkie złamał i ostatecznie przeciw prawemu panu z królem szwedzkim się połšczył. - Jeszcze jeden wróg, jakoby ich mało dotšd było! - krzyknšł Kmicic. I złożył ręce. - Boże wielki! Niech mi jeno na tydzień pan Sapieha do Prus Ksišżęcych pozwoli, a da Bóg miłosierny, że dziesište pokolenia mnie i moich Tatarów wspominać będš!... - Może to być, że tam pójdziecie - odrzekł pan Michał - ale wprzód musicie Bogusławaznosić, gdyż właœnie wskutek onej elektorskiej zdrady zaopatrzono go w ludzi i na Podlasie mu iœć dozwolono. - To się spotkamy, jako dziœ dzień, jako Bóg na niebie, tak się spotkamy! - mówił z iskrzšcymi oczyma Kmicic. - Gdybyœ mi waszmoœć nominację na województwo wileńskie przywiózł, nie ucieszyłbyœ mnie lepiej! - Król też zaraz zakrzyknšł: "Gotowa dla Jędrka ekspedycja, od której dusza się w nim uraduje". Chciał też wnet pokojowego za waœciš wysłać, ale ja powiadam: Sam pojadę, to go jeszcze pożegnam. Kmicic przechylił się na koniu i chwycił małego rycerza w objęcia. - Brat by tyle dla mnie nie uczynił, ileœ już waszmoœć uczynił! Dajże, Boże, czymkolwiek się wywdzięczyć! - Ba! Przecie waćpana rozstrzelać chciałem! - Bom też czego lepszego był niewart! Nic to! Niech mnie w pierwszej bitwie usiekš, jeżeli pomiędzy wszystkim rycerstwem bardziej kogo od waćpana miłuję!... Tu znowu poczęli się œciskać, na pożegnaniezaœ rzekł pan Wołodyjowski: - A pilnuj się z Bogusławem! pilnuj się, bo znim niełatwo! - Jednemu z nas już œmierć pisana! - Dobrze! - Ej, żebyœ to waszmoœć, któryœ jest do szabli jeniusz, swoje arkana mi odkrył! Cóż! nie ma czasu!... Ale i tak anieli mi pomogš i krew jego obaczę, chyba że przedtem oczy moje zamknš się na zawsze na œwiatło dzienne. - Bóg pomagaj!... Szczęœliwej drogi!... A dajcie tam dzięgielu zdrajcom Prusakom! - rzekł pan Wołodyjowski. - BšdŸcie spokojni. Obrzydnie im luterstwo! Tu pan Wołodyjowski kiwnšł na Rzędziana, który przez ten czas z Akbahem-Ułanem rozmawiajšc, dawne przewagi Kmicica nad Chowańskim rozpowiadał, po czym obaj odjechali z powrotem do Lwowa. Kmicic zaœ zawrócił z miejsca czambułem, jako woŸnica wozem zawraca, i poszedł wprost ku północy. Rozdział 34 Jakkolwiek Tatarzy, a zwłaszcza dobrudzcy, umieli zbrojnym mężom w polu piersiš do piersi stawać, przecie najmilszš dla nich wojnš był mord bezbronnych, branie niewiast i chłopów w jasyr, a przede wszystkim grabież. Wielce też przykrzyła się droga owemu czambulikowi, który prowadził Kmicic, pod żelaznš bowiem jego rękš dzicy wojownicy musieli w baranków się zmienić, trzymać noże w pochwach, a zgaszone hubki i zwinięte łykaw biesagach. Z poczštku szemrali. Około Tarnogrodu kilkunastu umyœlnie pozostało w tyle, aby puœcić "czerwone ptaki" w Chmielewsku i poswawolić z mołodyciami. Lecz pan Kmicic, który już sięku Tomaszowowi posunšł, wrócił na pierwszy odblask pożogi i kazał winnym wywieszać się wzajemnie. A tak już był opanował Akbah-Ułana, że ten nie tylko oporu nie stawiał, ale przynaglał skazanych, aby prędzej się wieszali, gdyż inaczej "bagadyr" będzie się gniewał. Odtšd"barankowie" szli spokojnie, zbijajšc się w najciaœniejsze kupy po wsiach i miasteczkach, aby na którego podejrzenie nie padło. I egzekucja, choć jš tak srodze przeprowadził Kmicic, nie wzbudziła nawetprzeciw niemu niechęci ani nienawiœci, takiejuż bowiem miał szczęœcie ów zabijaka, że zawsze podwładni tyle właœnie czuli dlań miłoœci, ile i strachu. Prawda, że pan Andrzej nie dał i im krzywdy uczynić. Kraj był srodze przez niedawny napad Chmielnickiego i Szeremeta spustoszony, więc o żywnoœć i paszę, jako na przednówku, było trudno, a mimo tego wszystko musiało być na czas i w bród, a w Krynicach, gdy mieszkańcy opór stawili i nie chcieli żadnej spyży dostarczyć, kazał ich kilku pan Andrzej siec batożkami, podstaroœciego zaœ uderzeniem obuszka rozcišgnšł. Ujęło to niezmiernie ordyńców, którzy słuchajšc z luboœciš wrzasków bitych kryniczan mówili pomiędzy sobš: - Ej, sokół nasz Kmitah, nie da swoim barankom krzywdy uczynić! Doœć, że nie tylko nie pochudli, ale spaœli się jeszcze, ludzie i konie. Stary Ułan, któremu brzucha przybyło, spoglšdał z coraz większym podziwem na junaka i językiem mlaskał. - Gdyby mi syna Ałłach dał, chciałbym mieć takiego. Nie marłbym na staroœć z głodu w ułusie! - powtarzał. Kmicic zaœ od czasu do czasu uderzał go pięœciš w brzuch i mówił: - Słuchaj, wieprzu! Jeœli ci Szwedzi kałduna nie rozetnš, to wszystkie spiżarniew niego schowasz! - Gdzie tu Szwedzi? Łyka nam pognijš, łuki popróchniejš - odpowiedział Ułan, któremu tęskno było za wojnš. Jakoż istotnie jechali naprzód takim krajem, do którego noga szwedzka dojœć nie zdołała, dalej zaœ takim, w którym były swego czasu prezydia, ale już je konfederacja wyparła. Spotykali natomiast wszędzie mniejsze i większe kupy szlachty,cišgnšce zbrojno w rozmaite strony, i nie mniejsze kupy chłopstwa, które nieraz zastępowały im groŸnie drogę, a którym często trudno było wytłumaczyć, że majš do czynienia z przyjaciółmi i sługami króla polskiego. Doszli wreszcie do Zamoœcia. Zdumieli się Tatarzy na widok tej potężnej fortecy, a cóż dopiero, gdy im powiedziano, że niedawno jeszcze wstrzymała ona całš potęgę Chmielnickiego. Pan Jan Zamoyski, ordynat, pozwolił im na znak wielkiej przychylnoœci i łaski wejœć domiasta. Wpuszczono ich bramš Szczebrzeszyńskš albo inaczej Ceglanš, gdyż dwie inne były z kamienia. Sam Kmicic nie spodziewał się ujrzeć nic podobnego i nie mógł wyjœć z podziwu na widok ulic szerokich, włoskš modš pod linię równo budowanych, na widok wspaniałej kolegiaty i burs akademickich, zamku, murów, potężnych dział i wszelkiego rodzaju "opatrzenia". Jako mało który z magnatów mógł się porównać z wnukiem wielkiego kanclerza, tak mało która forteca z Zamoœciem. Lecz największy zachwyt ogarnšł ordyńców, gdy ujrzeli ormiańskš częœć miasta. Nozdrza ich chciwie wcišgały woń safianu, którego wielkie fabryki prowadzili przemyœlni przybysze z Kaffy, a oczy œmiały im się do bakalij, wschodnich kobierców, pasów, sadzonych szabel, kindżałów, łuków, lamp tureckich i wszelkiego rodzaju kosztownoœci. Sam pan czeœnik koronny wielce przypadł do serca Kmicicowi. Było to prawdziwe królewištko w swoim Zamoœciu: człek w sile wieku, wielce przystojny, chociaż niecocherlawy, gdyż w leciech pierwszej młodoœci nie doœć upały natury hamował. Zawsze jednak lubił płeć białš, a zdrowie jego nie do tyla było nadwštlone, aby wesołoœć znikła mu z oblicza. Dotychczas nie ożenił się, a jakkolwiek najznamienitszedomy w Rzeczypospolitej otwierały mu szeroko podwoje, utrzymywał, że nie możedoœć gładkiej dziewki w nich znaleŸć. Znalazł jš póŸniej nieco, w osobie młodej panienki francuskiej, która, lubo w innym zakochana, oddała mu bez wahania dla jegobogactw swš rękę, nie przewidujšc, że ów pierwszy wzgardzony ozdobi kiedyœ koronš królewskš swojš i jej głowę. Pan Zamoœcia nie odznaczał się bystrym dowcipem, jeno go miał tyle, co na własnš potrzebę. O godnoœci i urzędy nie zabiegał, chociaż same szły ku niemu, a gdy przyjaciele strofowali go, iż mu przyrodzonej ambicji braknie, odpowiadał: - Nieprawda, że mi jej braknie, jeno mam więcej od tych, którzy się kłaniajš. Po co mi dworskie progi wycierać? W Zamoœciu nie tylko ja Jan Zamoyski, ale Sobiepan Zamoyski. Zwano go też powszechnie Sobiepanem, z którego przezwiska wielce był kontent. Radteż udawał prostaka, chociaż wychowanie odebrał wykwintne i młodoœć na podróżachpo cudzych krajach spędził. Sam powiadał się zwyczajnym szlachcicem i dużo o miernoœci swego "staniku" mawiał, może dlatego, by mu inni zaprzeczali, a może, by miernoœci dowcipu nie spostrzegli. Zresztš był to człek zacny i lepszy syn Rzeczypospolitej od wielu innych. A jako on przypadł do serca Kmicicowi, takiKmicic jemu, przeto też go na pokoje zamkowe zaprosił i goœcił, bo i to lubił, byjego goœcinnoœć chwalono. Pan Andrzej poznał w zamku wiele znamienitych osób, przede wszystkim zaœ księżnę Gryzeldę Wiœniowieckš, siostrę panaZamoyskiego, a wdowę po wielkim Jeremim,po panu swego czasu w Rzeczypospolitej prawie największym, który jednakowoż całš niezmiernš fortunę w czasie inkursji kozackiej był utracił, tak iż księżna siedziała w Zamoœciu na łasce u brata Jana. Lecz była to pani tak pełna wspaniałoœci, majestatu i cnoty, iż pierwszy pan Jan prochy przed niš zdmuchiwał, a przy tym bał się jej jak ognia. Nie było też wypadku, żeby woli jej zadoœć nie uczynił lub żeby się jej w ważniejszych wypadkach nie radził. Powiadali nawet dworscy, że księżna pani rzšdzi Zamoœciem, armiš, skarbami i panem bratem starostš; lecz onanie chciała korzystać ze swej przewagi, całš duszš oddana boleœci po mężu i wychowaniu syna. Syn ów właœnie był niedawno z dworu wiedeńskiego na krótki czas do kraju powrócił i bawił przy niej. Był to młodzieńczyk w wioœnie lat, lecz na próżnopan Kmicic szukał w nim tych znamion, które syn wielkiego Jeremiego nosić w obliczu powinien. Postać młodego ksišżštka była pełna wdzięku; twarz duża, nalana, wypukłe oczypatrzyły nieœmiało; usta miał grube, wilgotne, jak u ludzi skłonnych do uciech stołu; olbrzymie i czarne, jak skrzydło kruka, włosy spadały mu aż na ramiona. Wzišł też po ojcu tylko owe krucze włosy ismagłoœć cery. Ci, którzy mu byli bliżsi, upewniali jednak pana Kmicica, że młody ksišżę ma duszę szlachetnš, pojęcie niepospolite i znakomitš pamięć, dzięki której prawie wszystkimi językami rozmówić się może, i że tylko pewna ociężałoœć ciała i ducha oraz przyrodzone łakomstwo w jedzeniu stanowiš wady tego niepospolitego skšdinšd panięcia. Jakoż, wdawszy się z nim w rozmowę, przekonał się pan Andrzej, że ksišżę nie tylko ma pojętny dowcip i trafny sšd o wszystkim, ale i dar jednania sobie ludzi. Kmicic pokochał go po pierwszej rozmowie tym uczuciem, w którym jest najwięcej litoœci. Uczuł, że dałby wiele, by temu sierocie wrócić œwietny los, jaki mu się prawem z urodzenia należał. Lecz przekonał się także przy pierwszym obiedzie, iż prawdš było, co mówiono o łakomstwie Michała. Młody ksišżę zdawał się nie myœleć o niczym więcej, tylko o jedzeniu. Wypukłe jego oczy œledziły niespokojnie każdš potrawę, a gdy mu przynoszono półmisek, nabierał ogromne kupy na talerz i jadł chciwie, z mlaskaniemwargami, jak tylko łakomcy jadajš. Marmurowa twarz księżnej przyoblekła sięna ów widok jeszcze większym smutkiem. Kmicicowi zaœ stało się nieswojo tak dalece, że odwrócił oczy i spojrzał na pana Sobiepana Zamoyskiego. Lecz pan starosta kałuski nie patrzył ani na księcia Michała, ani na swego goœcia. Pan Kmicic poszedł za jego wzrokiem i pozaramieniem księżnej Gryzeldy ujrzał prawdziwie cudne zjawisko, którego nie zauważył dotšd. Była to malutka główka dziewczęca, biała jak mleko, kraœna jak róża, a wdzięczna jak obrazek. Drobniuchne, same przez się wijšce się loczki zdobiły jej czoło, bystre oczka strzygły ku oficerom siedzšcym wedle pana starosty, nie pomijajšc i jego samego; wreszcie zatrzymały się na panu Kmicicu i patrzyły nań z uporem tak pełnym zalotnoœci, jakby mu chciały w głšb serca zajrzeć. Lecz Kmicic niełatwo się konfundował, więc jšł zaraz patrzeć w te oczka zgoła zuchwale, a następnie tršcił w bok siedzšcego wedle pana Szurskiego, porucznika nadwornej pancernej choršgwi ordynackiej, i spytał półgłosem: - A co to za firka ogoniasta? anaem inny kraj, m ; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż*Pc"+d” c",řđ c"-č)_ U".G6 ?#€- Moœci panie - odrzekł ostro pan Szurski -nie mów lekce, kiedy nie wiesz, o kim mówisz... Nie żadna to firka, jeno panna Anna Borzobohata-Krasieńska... I waćpan inaczej jej nie zwij, jeœli nie chcesz swojejgrubianitatis żałować! - Aspan chyba nie wiesz, że firka to taki ptak, i bardzo wdzięczny, dlatego żadnego też w tym przezwisku kontemptu nie masz -odparł œmiejšc się Kmicic - ale miarkujšc zwaszmoœcinej cholery, srodze musisz być zakochany! - A kto tu nie zakochany? - mruknšł opryskliwie Szurski. - Sam pan starosta ledwie oczu nie wypatrzy i jako na szydle siedzi. - Widzę to, widzę! - Co tam waćpan widzisz!... On, ja, Grabowski, Stołšgiewicz, Konojadzki, Rubecki z dragonii, Pieczynga, wszystkich pogršżyła... I z waćpanem stanie się to samo, jeżeli tu długo posiedzisz... Jej dwudziestu czterech godzin dosyć! - Ej, panie bracie! Nie dałaby i we dwadzieœcia cztery miesišce rady! - Jakże to? - pytał z oburzeniem pan Szurski - toœ waœć ze spiżu czy co? - Nie! Jeno gdy kto waćpanu ostatniego talara z kieszeni ukradnie, to się już nie potrzebujesz bać złodzieja... - Chyba że tak! - odrzekł Szurski. Pan Kmicic zaœ sposępniał nagle, bo mu własne zgryzoty na myœl przyszły, i nie zważał więcej, że czarne oczka coraz to uporczywiej w niego patrzyły, jak gdyby pytajšc: Jak się nazywasz i skšd się wzišłeœ, młody rycerzu? A Szurski mruczał: - Wierci, wierci!... Wierciła tak i we mnie, póki do serca nie dowierciła... Teraz ani dba! Kmicic otrzšsnšł się z zamyœlenia. - Czemu się który z was nie żeni, u kaduka!- Bo jeden drugiemu przeszkadza! - Ba, to dziewka gotowa osišœć na koszu... Choć, co prawda, jeszcze w tej gruszce białe ziarnka być muszš. Na to Szurski wytrzeszczył oczy i pochyliwszy się do ucha Kmicica rzekł wielce tajemniczo: - Mówiš, że jej dwadzieœcia pięć lat, jak Boga kocham! Jeszcze przed inkursjš hultajskš była u księżnej Gryzeldy. - Dziw nad dziwy, nie dałbym jej nad szesnaœcie, niechby oœmnaœcie, najwyżej! Tymczasem "licho" domyœliło się widocznie,że o nim mowa, bo oczki jarzšce nakryło powiekami i jeno boczkiem trochę strzelałoku Kmicicowi, pytajšc cišgle: Ktoœ jest, takiurodziwy? skšd się wzišłeœ? A on mimo woli poczšł pokręcać wšsa. Po obiedzie wzišł go pod ramię pan starosta kałuski, który, z uwagi na dwornemaniery Kmicica, traktował go jak niepowszedniego goœcia. - Panie Babinicz - rzekł - wszakże waszmoœć mówiłeœ mi, żeœ z Litwy? - Tak jest, panie starosto. - Powiedzże mi, zali nie znasz na Litwie Podbipiętów? - Znać nie znam, bo też już ich na œwiecie nie masz, przynajmniej tych, którzy się Zerwikapturem pieczętowali. Ostatni pod Zbarażem poległ. Był to największy rycerz,jakiego Litwa wydała. Kto u nas o Podbipiętach nie wie! - Słyszałem i ja o tym, ale owo dlaczego pytam: jest na respekcie u siostry mojej jedna panna, która się Borzobohata-Krasieńska nazywa... Ród zacny!... Była ona narzeczonš tego Podbipięty, który zabit pod Zbarażem... Sierota to, bez ojca i matki, a chociaż siostra księżna wielce jš miłuje, przecie ja, przyrodzonym opiekunem siostry będšc,tym samym mam i onę dziewczynę w opiece.- Miłaż to opieka! - wtršcił Kmicic. Pan starosta kałuski uœmiechnšł się, mrugnšł oczyma i mlasnšł językiem. - Co? marcepanik! Co?... Lecz wnet spostrzegłszy, iż się zdradza, przybrał twarz poważnš. - Zdrajco! - rzekł pół żartem, a pół serio - chciałeœ mnie na hak przywieœć, ledwiem się nie wygadał!... - Z czym? - pyta pan Kmicic patrzšc mu bystro w oczy. Tu Sobiepan ostatecznie zmiarkował, że lotnoœciš dowcipu goœciowi nie sprosta, i zaraz rzecz obrócił. - Ten Podbipięta - rzekł - zapisał jej jakoweœ folwarki tam, w waszych stronach. Nazwisk nie pamiętam, bo cudaczne: jakieœ Bałtupie, Syruciany, Myszykiszki, słowem, wszystko, co miał. Dalibóg, nie pamiętam... Pięć czy szeœć folwarków. - Ba! klucze to raczej, nie folwarki. Podbipięta był człek wielce możny i gdyby ta panna do całej jego fortuny kiedyœ doszła, mogłaby mieć własny fraucymer i między senatorami męża szukać. - Także powiadasz? Znasz owe wioski? - Znam jeno Lubowicze i Szeputy, bo te koło mojej majętnoœci leżš. Samej leœnej granicy będzie mil ze dwie, a polnej i łšcznej drugie tyle. - Gdzież to jest? - W Witebskiem. - Oj, daleko! niewarta ta sprawa zachodu, ile że tamte kraje pod nieprzyjacielem. - Jak nieprzyjaciół wyżeniem, to do majętnoœci dojdziem. Ale Podbipiętowie majšswoje majętnoœci i w innych stronach, a naŻmudzi bardzo znaczne, wiem o tym dobrze, bo mam też i tam kawał ziemi. - Widzę, że i waszmoœcina substancja nie torba sieczki? - Nic to teraz nie przynosi. Ale cudzego mi nie trzeba. - PoradŸże mi waszmoœć, jak by dziewczynę na nogi postawić? Kmicic rozœmiał się. - Wolę o tym radzić niż o czym innym. Najlepiej do pana Sapiehy się udać. Byle sprawę wzišł do serca, to jako wojewoda witebski i najznamienitsza na Litwie persona, siła mógłby wskórać. - Mógłby awizy do trybunałów rozesłać, że to testamentem Borzobohatej zapisano, aby dalsi krewni nie szarpali. - Tak jest. Ale trybunałów teraz nie masz, a pan Sapieha co innego też ma na głowie. - Można by dziewczynę w ręce mu i w opiekę oddać. Majšc na oczach, prędzej by dla niej co uczynił. Kmicic spojrzał ze zdziwieniem na pana starostę. "Co on w tym ma, że się chce jej stšd pozbyć?" - pomyœlał. Starosta zaœ mówił dalej: - Trudno, aby w obozie w namiocie pana wojewody witebskiego mieszkała, ale mogłaby przy córkach wojewodzińskich zostawać. "Nie rozumiem! - pomyœlał Kmicic - zaliby on naprawdę chciał jej być tylko opiekunem?" - W tym jeno trudnoœć, jak by jš w tamte strony w dzisiejszych niespokojnych czasiech wysłać. Trzeba by z kilkaset ludzi,a ja Zamoœcia ogałacać nie mogę. Gdybym to znalazł kogo, co by jš w bezpieczeństwie dowiózł... Ot, waćpan mógłbyœ się podjšć, bo i tak do pana Sapiehy idziesz. Dałbym ci listy... a waćpan dałbyœ mi kawalerski parol, że jš bezpiecznie doprowadzisz. - Ja mam jš do pana Sapiehy prowadzić? - rzekł ze zdumieniem Kmicic. - Alboż to taka funkcja niemiła?... Choćby też i do afektu po drodze przyszło? - Ehe! - rzekł Kmicic - już tam moje afektakto inny dzierżawi, a choć tenuty mi nie płaci, przecie dzierżawcy zmieniać nie myœlę. - Tym lepiej, z tym większš spokojnoœciš cijš powierzę. Nastała chwila milczenia. - Co? podjšłbyœ się? - spytał starosta. - Z Tatarami idę. - Powiadali mi ludzie, że się Tatarzy waćpana gorzej ognia bojš. No, co? podjšłbyœ się? - Hm! dlaczego by nie, gdybym waszš wielmożnoœć miał tym zobowišzać... Jeno... - Aha! myœlisz, że trzeba, aby księżna permisję dała... Da! jak mi Bóg miły! Bo imaginuj sobie, że ona mnie posšdza... Tu pan starosta poczšł coœ długo szeptać do ucha Kmicicowi, wreszcie dodał głoœno: - Okrutnie była za to na mnie krzywa, a ja uszy kładłem po sobie, bo to z babami wojować! at! wolałbym Szwedów pod Zamoœciem. Ale będzie miała najlepszy dowód, że nic złego nie zamyœlam, skoro sam dziewkę chcę stšd wyprawić. Srodze się zdziwi, prawda... No! przy pierwszej sposobnoœci o tym z niš pogadam. To rzekłszy starosta zakręcił się i odszedł, Kmicic zaœ popatrzył za nim i mruknšł: - Wniki jakieœ, panie starosto, zastawiasz, a choć celu nie rozumiem, przecie sidło widzę dobrze, bo i wnicznik z ciebie okrutnie niezgrabny. Pan starosta zaœ kontent był z siebie, chociaż dobrze to pojmował, że połowa dopiero roboty została dokonana, a pozostawała druga, tak trudna, że na myœl o niej ogarniało go zwštpienie, a nawet i strach: po prostu należało uzyskać pozwolenie księżnej Gryzeldy, której surowoœci i przenikliwego rozumu bał się pan starosta z całej duszy. Jednak poczšwszy, pragnšł jak najprędzej doprowadzić dzieło do skutku, nazajutrz więc rano, po mszy, po œniadaniu i po przeglšdzie najemnej piechoty niemieckiej udał się na pokoje księżnej. Zastał samš paniš haftujšcš ornat do kolegiaty. Za niš Anusia zwijała rozwieszony na dwóch krzesłach jedwab; drugi motek koloru różanego założyła na szyję i migajšc szybko ršczkami, biegała naokoło krzeseł, gonišc odwijajšcš się nitkę. Panu staroœcie pojaœniały oczy na jej widok, ale prędko przybrał oblicze w powagę i przywitawszy się z księżnš, tak niby od niechcenia zaczšł: - Ten pan Babinicz, co tu z Tatary przyjechał, to jest Litwin. Możny jakiœ człek i wielce grzeczny, a rycerz podobno zawołany. Zauważyłaœ go, pani siostro? - Samżeœ go do mnie przyprowadzał - odrzekła obojętnie księżna Gryzelda. - Uczciwš ma twarz i na dobrego żołnierza wyglšda. - Rozpytywałem się go też o owe majętnoœci, pannie Borzobohatej zapisane. Powiada, że to fortuna niemal radziwiłłowskiej równa. - Daj Boże Anusi. Lżejsze jej będzie sieroctwo, a potem staroœć - rzekła pani. - Jest jeno to periculum, żeby dalsi krewni nie rozdrapali. Babinicz powiada, że wojewoda witebski mógłby, gdyby chciał, tym się zajšć. Zacny to człek i nam wielce życzliwy, któremu bym córkę własnš powierzył... Doœć, by mu awizę do trybunału posłać i opiekę oznajmić. Ale Babinicz powiada, iż na to potrzeba, aby panna Anna sama pojechała w tamte strony.- Dokšd? do pana Sapiehy? - Albo do panien Sapieżanek, aby tam była, aby instalacja pro forma mogła być uczyniona. Starosta zmyœlił w tej chwili "instalację pro forma", słusznie mniemajšc, że księżna przyjmie tę fałszywš monetę za dobrš. Ona zaœ pomyœlała przez chwilę i rzekła: - Jakże jej tu teraz jechać, gdy Szwedzi podrodze? - Mam właœnie wiadomoœć, że z Lublina ustšpili. Cały kraj z tej strony Wisły wolny.- I któż by to Hankę do pana Sapiehy odprowadził? - Choćby ten sam Babinicz. - Z Tatarami? Bójże się Boga, panie bracie, toż to lud dziki i niesforny. - Ja się tam nie boję - wtršciła dygajšc Anusia. Lecz księżna Gryzelda zmiarkowała już, że pan brat przyszedł z jakimœ gotowym planem, więc wyprawiła Anusię z pokoju, sama zaœ poczęła spoglšdać pytajšcym wzrokiem na pana starostę. On zaœ rzekł jakby do siebie samego: - Ordyńcy ci w proch się przed Babiniczem rozsypujš. Wiesza ich za lada niesubordynację. - Nie mogę na takš ekspedycję pozwolić - odpowiedziała księżna. - Dziewczyna jest zacna, ale bałamutna, i łatwo w ludziach zapały budzi... Sam to wiesz najlepiej. Nigdy bym jej nie powierzyła człeku młodemu i nieznanemu. - - Nieznany on tam nie jest, bo kto o Babiniczach nie słyszał jako o familiantach i statecznych ludziach! (pierwszy pan starosta nigdy w życiu o Babiniczach nie słyszał)... Zresztš - mówił dalej - mogłabyœ jej którš ze statecznych niewiastdo kompanii dodać, to i decorum byłoby zachowane. Za Babinicza ja ręczę. Powiem ci i to, pani siostro, że ma on w tamtych stronach narzeczonš, w której srodze jest,jak sam powiada, zakochany... A kto zakochany, temu co innego w głowie. Grunt w tym, że taka druga sposobnoœć nieprędkomoże się trafić; natomiast może fortuna dziewce przepaœć i na dojrzałe lata zostanie bez dachu nad głowš. Księżna przestała haftować, podniosła głowę i utkwiła w bracie przenikliwe oczy. - Co ty masz w tym, żeby jš stšd wyprawić? - Co ja mam w tym? - mówił spuszczajšc wzrok pan starosta - co mogę mieć? Nic! - Janie!... tyœ się z Babiniczem zmówił na jej cnotę?! - Ot, jest! Jak mi Bóg miły! tego tylko brakło! Przeczytasz tedy list, który do pana Sapiehy napiszę, i własny dodasz... A jać jeno przyrzekam, iż się z Zamoœcia nie ruszę. Wreszcie sama Babinicza wybadasz i sama go prosić będziesz, aby się funkcji podjšł. Skoro mnie posšdzasz, to nie chcę oniczym wiedzieć. - Czemu zaœ tak nastajesz, by ona wyjechała z Zamoœcia? - Bo jej dobra pragnę i o fortunę niezmiernš chodzi. Wreszcie... przyznaję! Siła mi na tym zależy, aby ona z Zamoœcia wyjechała. Oto sprzykrzyły mi się twoje posšdzenia, nie w smak i to, że na mnie ustawnie brwi marszczysz i surowie spoglšdasz... Myœlałem, że przyzwalajšc naodjazd dziewczyny znajdę najlepsze argumentum przeciw podejrzeniom. Dalibóg,doœć mi tego! bom też nie żaden żak ani mydłek, który się nocš pod okna skrada... Powiem ci więcej: oficerowie mi się przez niš jeden na drugiego burzš i szablami na się trzaskajš. Ni zgody, ni porzšdku, ni służby, jak należy. Doœć mi tego! Ale skoro jeszcze oczyma we mnie œwidrujesz, to rób, jak chcesz, a Michała sama pilnuj, bo to twoja, nie moja sprawa. - Michała? - rzekła ze zdumieniem księżna.- Ja przeciw dziewczynie nic nie mówię... Nie bałamuci go więcej niż innych, ale jeżeli ty, pani siostro, nie widzisz jego strzelistych spojrzeń i goršcych afektów, to ci jeno to powiem, że Kupido tak nie zaœlepia jak macierzyńska miłoœć. Brwi księżnej œcišgnęły się, a lica jej przybladły. Starosta zaœ widzšc, że wreszcie utrafił, uderzył się rękoma po kolanach i mówił dalej: - Ot, tak! pani siostro, ot, tak!... Co mnie dotego. Niechże jej Michałek jedwab do zwijania podaje, niech parska patrzšc na niš, niech się płoni, niech przez dziurki we drzwiach na niš spoglšda!... A mnie co!... Wreszcie... bo ja wiem! Fortuna piękna... ród, no! szlachecki, a ja się tam nad szlachtę nie wynoszę. Chcesz sama, dobrze!Lata jeno ponoœ niedobrane, ale to znów niemoja rzecz. To rzekłszy pan starosta powstał i skłoniwszy się siostrze bardzo uprzejmie, zabierał się do odejœcia. Księżnej tymczasem krew napłynęła do twarzy. Dumna pani w całej Rzeczypospolitej nie widziała partii godnej Wiœniowieckiego, a za granicš chyba międzyarcyksiężniczkami austriackimi, więc też słowa brata przypiekły jš jakby rozpalonym żelazem. - Janie! - rzekła - czekaj! - Pani siostro - odrzekł starosta kałuski - chciałem, primo: złożyć ci dowód, iż niesłusznie mnie posšdzasz, secundo: iż powinnaœ kogo innego pilnować. Teraz uczynisz, jak zechcesz, jać nie mam więcejnic do gadania. Tu pan Zamoyski skłonił się i wyszedł. Rozdział 35 Pan starosta kałuski niezupełnie kłamał przed siostrš, mówišc o afektach Michałowych dla Anusi, gdyż młode ksišżštko kochało się w niej tak jak i wszyscy, nie wyłšczajšc paziów dworskich.Ale była to miłoœć niezbyt gwałtowna i zgoła nieprzedsiębiorcza; raczej słodkie rozdurzenie głowy i zmysłów, nie poryw serca, które miłujšc, do wiecznego posiadania umiłowanego przedmiotu dšży. Do takiego dšżenia nie miał Michał doœć energii. Niemniej księżna Gryzelda, marzšc o œwietnej przyszłoœci dla syna, przeraziła się mocno tym uczuciem. W pierwszej chwili zdumiała jš nagła zgodapana starosty na wyjazd Anusi; obecnie przestała o tym myœleć, tak dalece całš jej duszę zajęło grożšce niebezpieczeństwo. Rozmowa z synem, który bladł i drżał przed niš, a wprzód, nim się do czego przyznał, już poczšł łzy wylewać, utwierdziła jš w mniemaniu, że bezpieczeństwo jest groŸne. Jednakże nie od razu przezwyciężyła skrupuły sumienia i dopiero gdy Anusia, której chciało się nowy œwiat i nowych ludzi zobaczyć, a może i pobałamucić pięknego kawalera, przypadła jej do nóg z proœbš o pozwolenie, księżna nie znalazła doœć siły, by go jej odmówić. Anusia zalewała się wprawdzie łzami na myœl rozłški ze swš paniš i matkš, ale dla sprytnej dziewczyny było zupełnie jasne, że proszšc o rozłškę oddala tym samym odsiebie wszelkie podejrzenia, jakoby w jakichœ z góry powziętych celach bałamuciła młode ksišżštko lub też samegopana starostę. Księżna Gryzelda chcšc się przekonać, czy nie ma jakiej zmowy między bratem starostš a Kmicicem, kazała temu ostatniemu stawić się przed sobš. Przyrzeczenie pana starosty, że nie ruszy się z Zamoœcia, uspokoiło jš wprawdzie znacznie, chciała jednak poznać bliżej człowieka, który miał dziewczynę przeprowadzać. Rozmowa z Kmicicem uspokoiła jš zupełnie.Młodemu szlachcicowi patrzyła z siwych oczu taka szczeroœć i prawda, że niepodobna było o niej wštpić. Przyznał sięod razu, że w innej zakochany i przeto do bałamuctwa nie ma ni chęci, ni głowy. Wreszcie dał parol kawalerski, iż dziewczynę obroni przed wszelkš przygodš,chybaby sam pierwej głowš nałożył. - Do pana Sapiehy jš odwiozę bezpiecznie, gdyż starosta powiadał, że nieprzyjaciel z Lublina ustšpił... Ale potem nie chcę nic o niej wiedzieć... I nie dlatego, abym ogoniasta? anaem inny kraj, m ; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż/PDc#0””c#1(9 c#2a*c#3t8ď/#powolnych służb dla waszej ksišżęcej moœci miał się wzdragać, bo dla wdowy po największym wojowniku i chwale całego narodu gotowem zawsze krew przelać... Ależe mam tam swoje ciężkie sprawy, z których nie wiem, czyli skórę całš wyniosę.- Nie chodzi też o nic więcej - odrzekła księżna - jeno byœ jš do pana Sapieżyńskichršk oddał, a pan wojewoda uczyni to dla mnie, iż dalszej nad niš opieki nie odmówi. Tu wycišgnęła mu rękę, którš on ze czciš największš ucałował; ona zaœ rzekła jemuna pożegnanie: - Czuwaj, panie kawalerze, czuwaj! I tym się nie ubezpieczaj, że kraj od nieprzyjaciela wolny. Ostatnie słowa zastanowiły Kmicica, lecz nie miał czasu nad nimi rozmyœlać, bo wkrótce ułapił go pan starosta. - Cóż, moœci rycerzu - rzekł wesoło - największš ozdobę z Zamoœcia mi wywozisz? - Ale z wolš pańskš - odpowiedział Kmicic. - Pilnujże jej dobrze. Łakomy to specjał! Gotów ci jš kto odbić! - A niech jeno popróbuje! O wa! Dałem parolkawalerski księżnej pani, a u mnie parol œwięta rzecz! - No! na œmiech jeno mówię... Nie potrzebujesz się bać ani ostrożnoœci nadzwyczajnych przedsiębrać. - A taki poproszę jaœnie wielmożnego pana ojakowšœ kolaskę zamykanš i blachami opatrzonš. - Dam ci i dwie... Ale przecież zaraz nie jedziesz? - Bogać! Pilno mi! I tak tu za długo siedzę. - To wypraw swoich Tatarów naprzód do Krasnegostawu. Ja ze swej strony pchnę gońca, aby tam obroki były dla nich gotowe, a tobie eskortę własnš aż do Krasnegostawu dam. Nic cię tu spotkać złego nie może, bo to kraj mój... Dam ci dobrych pachołków z niemieckiej dragonii, ludzi œmiałych i dróg œwiadomych... Zresztš, do Krasnegostawu trakt jak sierpem rzucił. - A czemu to mam się sam ostawać? - Abyœ się z nami dłużej zabawił, miłym mijesteœ goœciem i rad bym waćpana choćby cały rok zatrzymać. A przy tym posłałem po stada do Perespy, może się jakowyœ bachmacik dla waćpana wybierze, który cię w potrzebie nie zawiedzie, wierzaj!... Kmicic spojrzał bystro w oczy staroœcie, potem, jakby powzišwszy nagłe postanowienie, rzekł: - Dziękuję i ostaję, a Tatarów naprzód wyprawię. I poszedł zaraz wydać im rozkazy, a wzišwszy na stronę Akbaha-Ułana, tak mówił: - Akbahu-Ułanie. Macie iœć naprzód do Krasnegostawu, prostym traktem, jakoby kto sierpem rzucił. Ja tu ostaję i w dzień po was ruszę majšc staroœcińskš eskortę. Słuchajże teraz, co ci powiem: oto mi do Krasnegostawu nie pójdziecie, jeno mi w pierwszych lasach niedaleko za Zamoœciem przypadnij tak, aby żywa dusza o was nie wiedziała; a gdy wystrzał na goœcińcu usłyszycie, to do mnie, bo mi tu chcš jakowšœ nieszczeroœć wyrzšdzić. - Twoja wola! - odrzekł Akbah-Ułan przykładajšc dłoń do czoła, ust i piersi. "Przejrzałem cię, panie starosto! - rzekł do siebie Kmicic. - W Zamoœciu siostry się boisz, więc chcesz dziewczynę porwać i gdzieœ w pobliżu osadzić, a ze mnie instrumentum swych żšdz uczynić, a kto wie, czy i gardła nie wzišć. Czekajże! Trafiłeœ na lepszego od się... I sam się we własny potrzask uchwycisz". Wieczorem porucznik Szurski zastukał do drzwi Kmicica. Oficer także coœ wiedział, czegoœ się domyœlał, a że Anusię miłował, wolał więc, by odjechała, niż żeby w moc pana starosty wpadła. Jednakże mówić otwarcie nie œmiał, a może także nie miał pewnoœci; dziwił się więc tylko, iż Kmicic zgodził się na wysłanie przodem Tatarów; zaręczał, że drogi nie sš tak bezpieczne, jako mówiš, że wszędy włóczš się kupy zbrojne i do gwałtownych uczynków skore. Lecz pan Andrzej postanowił udawać, że niczego się nie domyœla. - Co mnie może spotkać? - mówił - przecie pan starosta kałuski daje mi własnš eskortę! - Ba! Niemców! - Zali to niepewni ludzie? - Tym psubratom nigdy ufać nie można. Bywało, że zmówiwszy się w drodze, do nieprzyjaciół zbiegali... - Szwedów przecie nie ma z tej strony Wisły. - Sš, psiajuchy, w Lublinie! Nieprawda, że wyszli. Szczerze waszmoœci radzę, nie wyprawiaj naprzód Tatarów, bo w większejkupie zawsze bezpieczniej. - Szkoda, żeœ mi waćpan wprzód tego nie mówił. Jeden mam język w gębie i raz danego rozkazu nie cofam. Jakoż nazajutrz Tatarzy ruszyli naprzód. Kmicic miał zaœ jechać pod wieczór, tak aby na pierwszy nocleg stanšć w Krasnymstawie. Tymczasem wręczono mu dwa listy do pana Sapiehy: jeden od księżnej, drugi od pana starosty. Kmicic miał wielkš ochotę otworzyć ten ostatni, jednak nie œmiał, natomiast przejrzawszy go pod œwiatło, przekonał się, że w œrodkujest czysty papier. Odkrycie to upewniło goostatecznie, że i dziewczyna, i listy majš mu być w drodze odebrane. Tymczasem przyszło stado z Perespy i pan starosta obdarzył młodego rycerza nad podziw pięknym bachmacikiem, którego on zwdzięcznoœciš przyjšł, myœlšc sobie w duszy, że dalej na nim zajedzie, niż się panstarosta spodziewa. Myœlał także o swoich Tatarach, którzy już musieli w lasach zapaœć, i œmiech pusty go brał. Chwilami znów burzył się w duszy i obiecywał sobie dać panu staroœcie dobrš naukę. Nadszedł wreszcie czas obiadu, który upłynšł bardzo posępnie. Anusia miała czerwone oczy; oficerowie milczeli głucho,jeden pan starosta był wesół i kazał dolewać w kielichy, które Kmicic spełniał jeden za drugim. Lecz gdy nadeszła pora odjazdu, niewiele osób żegnało odjeżdżajšcych, gdyż pan starosta powyprawiał oficerów po służbie. Anusia padła do nóg księżnie i długo nie można jej było oderwać, sama zaœ księżna miała w twarzy niepokój widoczny. Może i wyrzucała sobie po cichu, iż pozwoliła na odjazd wiernej służki, wœród takich czasów, w których nietrudno było o przygodę. Lecz głoœny płacz Michała, który, trzymajšc pięœci przy oczach, buczał jak żak szkolny, utwierdził dumnš paniš w przekonaniu, iż trzeba dalszym skutkom młodocianego afektu zapobiec. Wreszcie uspokajała się i tš nadziejš, że wrodzinie sapieżyńskiej znajdzie dziewczyna opiekę, bezpieczeństwo i wreszcie owš wielkš fortunę majšcš jej los na resztę życia zabezpieczyć. - Waœcinej cnocie, męstwu i honorowi jš powierzam - rzekła raz jeszcze księżna doKmicica - a waćpan pamiętaj, iżeœ mi zaprzysišgł, jako jš bez szwanku do pana Sapiehy odprowadzisz. - Jako szkło będę wiózł, a w potrzebie pakułami obwinę, żem zaœ parol dał, to chyba œmierć mi go dochować przeszkodzi -odrzekł rycerz. I podał ramię Anusi, ona zaœ zła była na niego, bo wcale na niš nie patrzył i doœć lekko traktował, więc podała mu rękę bardzo dumnie, odwracajšc wzrok i głowę w innš stronę. Żal jej było odjeżdżać i strach jš teraz brał, ale cofać się było już za póŸno. Nadeszła chwila, siedli więc, ona do karetki ze starš sługš, pannš Suwalskš, onna koń i ruszyli. Dwunastu rajtarów niemieckich otaczało kolaskę i wóz z Anusinymi łubami. Gdy wreszcie skrzypnęłybrony w Warszawskiej bramie i rozległ się turkot kół po zwodzonym moœcie, Anusia uderzyła w płacz głoœny. Kmicic pochylił się do kolaski. - Nie bój się waćpanna, nie zjem cię! "Grubian!" - pomyœlała Anusia. Jechali czas jakiœ wedle domów leżšcych zamurami wprost ku Staremu Zamoœciu, po czym wyjechali na pola i wjechali w bór, który w owych czasach cišgnšł się pagórzystym krajem aż hen, do Bugu i za Bug z jednej strony, z drugiej szedł, przerywany wsiami, aż do Zawichosta. Noc już zapadła, ale bardzo pogodna i widna, trakt znaczył się srebrnym Szlakiem, ciszę przerywał tylko hurkot karetki i tętent koni rajtarskich. "Tu już moi Tatarowie muszš tkwić w gšszczach jako wilcy" - pomyœlał Kmicic.Wtem nadstawił ucha. - Co to? - zapytał oficera dowodzšcego rajtarami. - Słychać tętent!... Jakiœ jeŸdziec pędzi w skok za nami! - odrzekł oficer. Zaledwie skończył, dopadł na spienionym koniu Kozak wołajšc: - Pan Babinicz! pan Babinicz! Pyœmo od pana starosty! Orszak wstrzymał się. Kozak podał list panu Kmicicowi. Kmicic rozłamał pieczęć i przy œwietle latarni, umieszczonej przy koŸle kolaski, czytał, co następuje: "Moœci, a mnie wielce miły, panie Babinicz! Wprędce po odjeŸdzie panny Borzobohatej-Krasieńskiej doszła mnie wieœć, iż Szwedzi nie tylko nie ustšpili z Lublina, ale na mój Zamoœć uderzyć zamierzajš. Wobec tego dalsza droga i peregrynacja stajš się niepodobne. Zważywszy więc owe pericula, na jakie białogłowa narażona by być mogła, chcemypannę Borzobohatš mieć z powrotem w Zamoœciu. Ciż sami rajtarowie jš odwiozš, waćpana zaœ, któremu w dalszš drogę musibyć pilno, na próżno fatigare nie chcemy. Którš wolę naszš oznajmujšc waszej moœci,prosimy, abyœ rajtarom wedle naszych chęci rozkazy wydać zechciał". "Przecie jest w nim tyle uczciwoœci, że na głowę mojš nie nastaje, jeno mnie na dudkachce wystrychnšć - pomyœlał Kmicic. - Wraz się też okaże jawnie, czy jest w tym zasadzka, czyli jej nie ma". Tymczasem Anusia wysadziła głowę przez okno. - A co tam? - spytała. - Nic! pan starosta kałuski jeszcze raz waćpannę mojemu męstwu poleca. Nic więcej. Tu zwrócił się do woŸnicy i rajtarów: - Jazda! Lecz oficer dowodzšcy rajtarami osadził konia. - Stój! - krzyknšł na woŸnicę. Po czym do Kmicica: - Jak to "jazda"? - A po co dłużej w lesie stać? - spytał z głupia frant Kmicic. - Bo wasza moœć odebrałeœ jakowyœ rozkaz. - A waœci co do tego! Odebrałem i właœnie dlatego rozkazuję: jazda! - Stój! - zawołał oficer. - Jazda! - powtórzył Kmicic. - Co tam? - spytała znów Anusia. - Nie pojedziem ni kroku dalej, nim rozkazunie obaczę! - rzekł stanowczo oficer. - Rozkazu nie obaczysz, bo nie tobie go przysłano! - Skoro waszmoœć słuchać go nie chcesz, to ja go wykonam... Ruszajże sobie tedy waszmoœć z Bogiem do Krasnegostawu i bacz, ażebyœmy czego nie przyłożyli na drogę, a my z pannš wracamy. Pan Kmicic tego tylko chciał, aby oficer wyznał, iż wie, co jest w rozkazie; okazało się bowiem z tego z zupełnš pewnoœciš, że cała sprawa jest z góry ułożonym podstępem. - Ruszaj z Bogiem! - powtórzył groŸnie już oficer. I w tej chwili rajtarzy powydobywali bez komendy szable z pochew. - O takie syny! nie do Zamoœcia chcielibyœciedziewkę wieŸć, jeno gdzieœ na uboczu osadzić, aby starosta swobodnie żšdzom swym cugle mógł popuszczać. Aleœcie na mšdrzejszego trafili! To rzekłszy wypalił w górę z pistoletu. Na ów odgłos w głębiach lasu rozległ się wrzask straszliwy, jak gdyby wystrzał zbudził całe stada wilków œpišce w pobliżu.Wycie ozwało się z przodu, z tyłu, z boków, jednoczeœnie rozległ się tętent koni, chrupot gałęzi łamanych pod kopytamii na trakcie zaczerniały kupy jeŸdŸców, które się zbliżały z nieludzkim wyciem i piskiem. - Jezus! Maria! Józef! - wołały przerażoneniewiasty w kolasce. Tymczasem Tatarzy dopadli chmurš, lecz Kmicic wstrzymał ich trzykrotnym okrzykiem, sam zaœ zwrócił się do przerażonego oficera i chełpić się poczšł: - Poznaj, na kogoœ trafił... Pan starosta na dudka chciał mnie wystrychnšć, œlepe instrumentum ze mnie uczynić... A tobie rajfurskš funkcję powierzył, której się dlałaski pańskiej podjšłeœ, panie oficyjerze. Kłaniajże się od Babinicza panu staroœcie i powiedz mu, że dziewka dojedzie bezpiecznie do pana Sapiehy! Oficer potoczył naokoło przelękłym wzrokiem i ujrzał dzikie twarze patrzšce ze straszliwym łakomstwem na niego i na rajtarów. Znać było, że czekajš tylko jednego wyrazu, ażeby rzucić się na nich i porozrywać w sztuki. - Wasza miłoœć uczyni, co zechce, bo z przemocš nie wskóramy - odrzekł drżšcymgłosem - ale pan starosta potrafi się pomœcić. Kmicic rozœmiał się. - Niechże na tobie się mœci, bo gdyby nie to, żeœ się zdradził, gdybyœ nie okazał, że wiesz z góry, co jest w rozkazie, i nie przeciwił się dalszej jeŸdzie, to byœ mnie nie przekonał o zasadzce i dziewkę zaraz bym w Krasnostawie oddał. Powiedzże i to panu staroœcie, by mšdrzejszych od cię rajfurami swymi kreował. Spokojny ton, z jakim pan Kmicic to mówił, upewnił nieco oficera, przynajmniej pod tym względem, iż ani jemu, ani rajtarom œmierć nie grozi, więc odetchnšł lżej i rzekł: - Mamyż z niczym wracać do Zamoœcia? A Kmicic: - Z niczym nie wrócicie, bo wrócicie z pismem moim, które każdemu z was na skórze każę wypisać. - Wasza miłoœć... - Bierz ich! - krzyknšł Kmicic. I sam zaraz ucapił za kark oficera. Rozpoczęła się zawierucha i kotłowanina naokół kolaski. Wrzask Tatarów stłumił wołanie o pomoc i krzyki przerażenia wydobywajšce się z piersi niewiast. Lecz szamotanie niedługo trwało, gdyż w dwa pacierze póŸniej rajtarowie leżeli już na trakcie powišzani jeden obok drugiego. Teraz Kmicic rozkazał siec ich batożkami z byczego surowca, lecz nie nad miarę, ażebywrócić mogli piechotš do Zamoœcia. Otrzymali więc proœci żołnierze po sto, a oficer sto pięćdziesišt plag, pomimo próœb izaklęć Anusi, która nie rozumiejšc, co się wokoło niej dzieje, sšdziła, że w straszliwe jakieœ ręce wpadła, i składajšc dłonie, błagała ze łzami w oczach o życie.- Daruj, rycerzu!... Com ja ci winna?... Daruj! OszczędŸ!... - Cicho panna bšdŸ! - huknšł Kmicic. - Com ci zawiniła? - Możeœ i sama w zmowie!... - W jakiej zmowie? Boże, bšdŸ miłoœciw mnie grzesznej!... - To waćpanna nie wiesz, że pan starosta pozornie jeno na wyjazd waćpanny dozwolił, aby cię od księżnej odłšczyć, a wdrodze porwać, i aby w jakimœ pustym zameczku na cnotę twojš nastawać! - Jezusie Nazareński! - krzyknęła Anusia. I tyle było w tym okrzyku prawdy i szczeroœci, iż Kmicic rzekł łagodniej: - Jakże? Toœ waćpanna nie w zmowie?... Może to być! Anusia zakryła twarz rękoma, lecz nie mogła nic mówić, jeno powtarzała raz po razu: - Jezus, Mario! Jezus, Mario! - Uspokój się panna - rzekł jeszcze łagodniej pan Kmicic. - Pojedziesz bezpiecznie do pana Sapiehy, bo tego pan starosta nie wyliczył, z kim ma sprawę... Ot, ci ludzie, których tam siekš, mieli cię porwać... Daruję ich zdrowiem, aby mogli panu staroœcie opowiedzieć, jako im gładkoposzło. - To waćpan mnie od hańby obronił? - Tak jest! chociażem nie wiedział, czy rada będziesz... Anusia, zamiast odpowiadać lub zaprzeczać,chwyciła nagle pana Andrzeja za rękę i przycisnęła jš do swych bledziuchnych ust. A po nim skry przeszły od nóg do głowy. - Daj panna spokój, dla Boga! Co to znowu!.. - krzyknšł. - Siadaj panna do kolaski, bo nożyny przemoczysz... A nie bój się!... U matki nie byłoby ci przezpieczniej... - Pojadę teraz z waćpanem choćby na koniec œwiata! - Waćpanna takich rzeczy nie powiadaj! - Bóg cię nagrodzi, żeœ cnoty bronił! - Pierwszy raz mi się sposobnoœć trafiła - odrzekł Kmicic. A ciszej mruknšł sam do siebie: - Tylem jej dotšd bronił, ile kot napłakał! Lecz tymczasem ordyńcy przestali batożyć rajtarów, kazał ich więc pan Andrzej pognać nagich i pokrwawionych traktem do Zamoœcia. Poszli łzy rzewne wylewajšc. Konie, broń i odzież darował Kmicic swoim Tatarom i ruszyli szybko naprzód, bo niebezpiecznie było zwłóczyć. Przez drogę nie mógł się młody rycerz powstrzymać od chęci zaglšdania do kolaski, a raczej od spoglšdania w bystre oczka i cudne lica dziewczyny. Pytał też za każdym razem, czy jej czego nie trzeba, czy kolaska wygodna i czy zbyt szybka jazda nie nuży. Ona odpowiadała mu zatem wdzięcznie, że jej tak dobrze, jako nigdy nie bywało. Ochłonęła już ze strachu zupełnie. Serce wezbrało jej ufnoœciš do obrońcy. W duszyzaœ myœlała: "Nie tak nieużyty ani taki grubian, jakom z poczštku mniemała!" - Ej, Oleńka, co ja dla ciebie cierpię! - mówił sobie Kmicic - zali mnie niewdzięcznoœciš nakarmisz?... Żeby tak w dawnych czasach... u, ha!... Tu kompanionowie przyszli mu na myœl i różne swawole, których się na spółkę z nimi dopuszczał, więc chcšc odegnać pokusy, poczšł za ich nieszczęsne dusze odmawiać "Wieczny odpoczynek". Przybywszy do Krasnegostawu, uznał pan Kmicic, że lepiej na wieœci z Zamoœcia nie czekać, i zaraz ruszył w dalszš drogę. Wszelako na odjezdnym napisał i przesłał panu staroœcie list następujšcy: "Jaœnie Wielmożny Panie Starosto, a mnie wielce miłoœciwy Łaskawco i Dobrodzieju! Kogo Bóg wielkim na tym œwiecie uczynił, temu i dowcipu sporszš miarę namierzył. Poznałem to od razu, iżeœ J. W. Pan jeno napróbę chciał mnie wystawić, przesyłajšc mi rozkaz wydania panny Borzobohatej-Krasieńskiej, a poznałem to anaem inny kraj, m ; 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż4PT8#5¤ĺc$€6‰Źc$75&Xc$84Ĺ N$9R?*$tym lepiej, gdy rajtarowie owi zdradzili, iż tenor rozkazu wiedzš, chociażem im listu nie pokazywał i choć J. W. Pan piszesz mi, iż namysł dopiero po naszym wyjeŸdzie przyszedł. Jako więc z jednej strony podziwiam tym bardziej przezornoœć pańskš, tak z drugiej, dla zupełnego uspokojenia troskliwego opiekuna, ponownieprzyrzekam, iż nic mnie od spełnienia powierzonej mi funkcji odwieœć nie zdoła. Ale że żołdakowie owi, Ÿle widocznie intencję pańskš rozumiejšc, wielkimi grubianami się okazali, a nawet zdrowiu memu grozili, mniemam przeto, iż utrafiłbym w myœl J. W. Pana, gdybym ich był obwiesić kazał. Czego żem nie uczynił, o przebaczenie J. W. Pana upraszam; wszelako batożkami kazałem ich przystojnie ocišć, którš karę jeœli J. W. Panza zbyt małš uznasz, wedle swej pańskiej woli multyplikować możesz. Przy czym tuszšc, iżem na większš ufnoœć i wdzięcznoœć J. W. Pana zarobił, piszę się wiernym i życzliwym W. Pańskiej moœci sługš - Babinicz". Dragoni, dowlókłszy się do Zamoœcia póŸnš nocš, nie œmieli się na oczy panu staroœcie kałuskiemu pokazać, dowiedział się więc o całym zajœciu dopiero z tego listu, który nazajutrz krasnostawski kozak przywiózł. Przeczytawszy go pan starosta na trzy dni w swojej komnacie się zamknšł, nikogo z dworzan, prócz pokojowców, którzy mu jeœć nosili, do siebie nie puszczajšc. Słyszano też, iż klšł po francusku, co czynił tylko wówczas, gdy był w najwyższej pasji. Powoli jednak uspokoiła się ta burza. Przezczwarty i pišty dzień bardzo był jeszcze pan starosta milczšcy; żuł coœ w sobie i zawšs szarpał! aż dopiero w tydzień będšc już wcale wesołym i podpiwszy trochę przystole, poczšł nagle wšs kręcić, nie szarpać, i ozwał się do księżnej Gryzeldy: - Pani siostro, wiesz, że mi nie brak przezornoœci... Wystawiłem też umyœlnie parę dni temu na próbę owego szlachcica, który Anusię zabrał, i mogę cię upewnić, żejš wiernie do ršk pana Sapieżyńskich dowiezie. I zdaje się, że już w miesišc póŸniej zwrócił pan starosta serce gdzie indziej, aprócz tego był całkiem i sam przekonany, że co się stało, stało się z jego wolš i wiedzš. Rozdział 36 Województwo lubelskie w znacznej częœci, a podlaskie niemal zupełnie, było w ręku polskim, to jest konfederacji i sapieżyńskim. Ponieważ król szwedzki bawił cišgle w Prusach, gdzie z elektorem traktował, Szwedzi więc nie czujšc się bardzo na siłach wobec ogólnego powstania, które wzmagało się z każdš chwilš, nie œmieli się wychylać z miast i zamków, a mniej jeszcze przechodzić Wisłę, poza którš siły polskie były największe. Pracowano więc w owych dwóch województwach nad utworzeniem znacznego i porzšdnego wojska, które by się z regularnym szwedzkim żołnierzem mierzyć mogło. Po miastach powiatowych ćwiczono piechotę, a ponieważ chłopi w ogóle chwycili za broń, zatem i ludzi nie brakło, trzeba było tylko ujšć w kluby i w regularnš komendę owe kupy niesforne, często dla własnego kraju niebezpieczne. Zajmowali się tym rotmistrze powiatowi. Obok tego król wydał mnóstwo listów zapowiednich starym i doœwiadczonym żołnierzom, zacišgi szły więc we wszystkich ziemiach, a że ludzi wojennych w tych stronach nie brakło, tworzyły się więc choršgwie jazdy bardzo doskonałej. Jedne szły za Wisłę, podsycać wojnę z tamtej strony, drugie do pana Czarnieckiego, trzecie do pana Sapiehy. Takie mnóstwo ršk chwyciło za broń, że wojsko Jana Kazimierza już było od szwedzkiego liczniejsze. Kraj, nad którego słaboœciš zdumiewała sięniedawno cała Europa, dawał teraz przykład siły, której nie domyœlali się w nim nie tylko nieprzyjaciele, ale nawet własny król, nawet ci, których wierne serce rozdzierało się przed kilku miesišcami z bólu i desperacji. Znajdowały się pienišdze, zapał, męstwo; najbardziej zrozpaczone dusze ogarniało przekonanie, iż nie masz takiego położenia, takiego upadku, takiej słaboœci, z której by nie było ratunku, i że tam, gdzie się dzieci rodzš, tam otucha umrzeć nie może. Kmicic szedł naprzód bez przeszkód, zbierajšc po drodze niespokojne duchy, które chętnie przystawały do czambułku, w tej nadziei, że na współkę z Tatary najwięcej zażyjš krwi i grabieży. Tych w rzšdnych i sprawnych żołnierzy łatwo zamieniał, bo miał ten dar, iż strach a posłuch budził w podwładnych. Witano go po drodze radoœnie, a to z powodu Tatarów.Widok ich bowiem przekonywał, iż chan naprawdę Rzeczypospolitej idzie z pomocš. Oczywiœcie, gruchnęła wieœć, że panu Sapieże walš auxilia, złożone z czterdziestutysięcy wyborowego tatarskiego komuniku. Rozpowiadano cuda o "modestii" tych sprzymierzeńców, jako żadnych gwałtów nizabójstw po drodze nie czyniš. Podawano ich własnym żołnierzom za przykład. Pan Sapieha stał chwilowo w Białej. Siły jego składały się z około dziesięciu tysięcywojsk regularnych, jazdy i piechoty. Były to szczštki wojsk litewskich, podsycone nowym ludem. Jazda, zwłaszcza niektóre jej choršgwie, przewyższała dzielnoœciš i sprawnoœciš szwedzkš rajtarię, lecz piechota Ÿle była wyćwiczona i brakło jej strzelby, a zwłaszcza prochów. Brakło także armat. Myœlał wojewoda witebski, żesię zaopatrzy w nie w Tykocinie, tymczasem Szwedzi, wysadziwszy siebie samych prochami, zniszczyli zarazem wszystkie działa zamkowe. Obok tych sił stało w okolicach Białej do dwunastu tysięcy pospolitaków z całej Litwy, z Mazowsza, z Podlasia, lecz z tych niewiele obiecywał sobie wojewoda pożytku, zwłaszcza że niezmiernš moc wozów ze sobš majšc, utrudniali pochody i czynili z obozu ociężałe i nieruchome zbiorowisko. Kmicic o jednym myœlał wjeżdżajšc do Białej. Oto pod Sapiehš służyło tylu szlachty z Litwy i tylu oficerów radziwiłłowskich, dawnych jego znajomych, iż obawiał się, że go poznajš, apoznawszy na szablach rozniosš, zanim zdoła krzyknšć: "Jezus, Maria!" Imię jego było znienawidzone w całej Litwie i w sapieżyńskim obozie, bo œwieża jeszcze była pamięć, jako służšc Radziwiłłowi wycinał te choršgwie, które się przeciw hetmanowi za ojczyznš opowiedziały. Lecz dodało panu Andrzejowi to otuchy, że się zmienił bardzo. Bo naprzód wychudł, powtóre przybyła mu przez twarz blizna od Bogusławowej kuli, na koniec nosił teraz brodę, doœć długš, na końcu w szwedzki wicher zakręconš, a że wšsy podczesywał do góry, był więc wiele podobniejszy do jakiegoœ Eriksona niż do polskiego szlachcica. "Byle się od razu tumult przeciwko mnie nieuczynił, to po pierwszej bitwie już mnie inaczej będš sšdzili" - myœlał sobie Kmicic wjeżdżajšc do Białej. Wjeżdżał też mrokiem, oznajmił się, skšd jest, że listy królewskie wiezie, i zaraz prosił pana wojewodę o osobnš audiencję. Wojewoda przyjšł go łaskawie, a to z powodu goršcych poleceń królewskich. "Posyłamy wam najwierniejszego sługę naszego - pisał król - który Hektorem częstochowskim od czasu oblężenia sławnego miejsca jest nazwany, naszš zaœ wolnoœć i nasze zdrowie własnym życiem wczasie przeprawy przez góry ratował. Tegow szczególniejszej opiece miejcie, aby mu krzywda od żołnierzy się nie stała. Nazwisko jego prawdziwe wiemy oraz i racje, dla których pod przybranym służy, zpowodu którego przybrania nikt nie ma go w podejrzenie podawać ani o praktyki posšdzać." - A dlaczego waœć przybrane nazwisko nosisz, nie można wiedzieć? - pytał pan wojewoda. - Bom jest banit i pod własnym nie mógłbym zacišgać. Król dał mi zaœ listy zapowiednie i jako Babinicz zacišgać mogę. - Po co ci zacišgi, skoro masz Tatarów? - By i największa siła nie zawadzi. - A za co banit? - Pod czyjš komendę idę i kogo o opiekę proszę, temu wszystko jako ojcu wyznać winienem. Prawdziwe moje nazwisko jest: Kmicic!Wojewoda cofnšł się parę kroków. - Który króla i pana naszego porwać żywymlub umarłym Bogusławowi obiecywał? Kmicic opowiedział z całš swš energiš, jakico się zdarzyło, jako Radziwiłłom otumaniony służył, jako usłyszawszy z ustBogusława o istotnych ksišżšt zamiarach, porwał go, i z tego powodu nieubłaganš zemstę na się œcišgnšł. Wojewoda uwierzył, bo nie mógł nie uwierzyć, zwłaszcza gdy i królewskie listy prawdę słów Kmicicowych potwierdzały. Wreszcie w wojewodzie dusza była tak rozradowana, iż największego swego wrogabyłby w tej chwili do serca przycisnšł, największy grzech odpuœcił. Radoœć tę sprawił mu następujšcy ustęp królewskiegolistu: "Jakkolwiek wakujšca po œmierci wojewodywileńskiego wielka buława litewska wedle zwykłego prawa tylko na sejmie może być następcy oddana, przecie w ekstraordynaryjnych dzisiejszych okolicznoœciach, niechajšc pospolitego trybu, Wam, wielce nam miłym, dla dobra Rzeczypospolitej i Waszych wiekopomnych zasług, buławę onš oddajemy, słusznie mniemajšc, że da Bóg uspokojenie, na przyszłym sejmie żaden głos przeciwko tejwoli naszej się nie podniesie i uczynek naszogólnš aprobatę otrzyma". Pan Sapieha, jak mówiono wówczas w Rzeczypospolitej, "zastawił kontusz i sprzedał ostatniš srebrnš łyżkę", nie służył więc dla korzyœci ani dla honorów ojczyŸnie. Lecz nawet najbezinteresowniejszy człowiek rad widzi,iż zasługi jego ceniš, wdzięcznoœciš płacš,cnotę uznajš. Dlatego od poważnej jego twarzy blask bił niezwykły. Akt ten woli królewskiej nowym splendoremprzyozdabiał ród sapieżyński, a na to żadne z ówczesnych "królewišt" nie było obojętne; dobrze, jeœli byli tacy, którzy do wyniesienia per nefas nie dšżyli. Więc też pan Sapieha gotów był teraz uczynić dla króla wszystko, co było i co nie było w jego mocy. - Skorom jest hetmanem - rzekł do pana Kmicica - to pod mojš inkwizycję podchodzisz i opiekę znajdziesz. Siła tu jestpospolitego ruszenia, więc i tumult gotowy, dlatego bardzo w oczy nie leŸ, póki ja żołnierzów nie ostrzegę i tej potwarzy z ciebie nie zdejmę, którš Bogusław rzucił. Kmicic podziękował z serca i z kolei poczšłmówić o Anusi, którš ze sobš do Białej przywiózł. Na to pan hetman nuż zrzędzić, ale że w humorze był wyœmienitym, więc i zrzędził wesoło. - Owariował Sobiepan! jak mi Bóg miły! - rzekł. - Siedzš sobie tam z siostrš za zamojskimi murami jak u Pana Boga za piecem i myœlš, że każdy może, tak jak on, poły od kontusza rozgartywać, do komina się obracać i plecy grzać. Ja Podbipiętych znałem, bo to krewni Brzostowskich, a Brzostowscy moi. Fortuna pańska, nie ma co mówić, ale chociaż wojna z Septentrionami na czas omdlała, przecie w tamtych stronach jeszcze stojš... Gdzie czego szukać, gdzie jakie sšdy, jakie urzędy? Kto będzie fortunę odbierał i dziewkę instalował? Powariowali na czysto!Mnie Bogusław na karku siedzi, a ja mam wojskiego funkcję pełnić i babami sobie głowę zaprzštać... - Nie baba to, ale wiœnia - odrzekł Kmicic. -A co mi tam... Kazali wieŸć, wiozłem; kazalioddać, oddaję! Stary hetman wzišł na to pana Kmicica za ucho i rzekł: - A kto cię tam wie, zbereŸniku, jakšœ ty jšodwiózł... Broń czego Boże, jeszcze będš ludzie gadali, że jš od sapieżyńskiej opieki kolki sparły, i ja, stary, będę oczyma œwiecił... Cóżeœcie to na popasach czynili? Gadaj mi jeno zaraz, poganinie, zaliœ od swoich Tatarów bisurmańskich obyczajów nie przejšł? - Na popasach?... - odrzekł wesoło Kmicic. - Na popasach kazałem sobie pachołkom skórę dyscyplinami orać, a to żeby mniej przystojne chęci wygnać, które pod skórš majš swoje siedlisko, a które confiteor, nakształt bšków mnie cięły. - A widzisz... Godnaże to jaka dziewka? - At, koza! choć okrutnie gładka, a jeszcze więcej przylepna. - Już bisurmanin się znalazł! - Ale cnotliwa jako mniszka, to jej muszę przyznać. A co do kolek, mniemam, że by jšprędzej od pana zamojskiej opieki sparły. Tu Kmicic opowiedział, jak i co było. Dopieroż hetman poczšł go klepać po ramieniu a œmiać się. - No, ćwik z ciebie! Nie darmoż tyle o Kmicicu powiadajš. Nie bój się! Pan Jan człek niezawzięty i mój konfident. Przejdzie mu pierwsza pasja, to się jeszcze sam uœmieje i ciebie nagrodzi. - A nie potrzebuję! - przerwał Kmicic. - Dobrze i to, że ambicję masz i ludziom w ręce nie patrzysz. Usłuż mi jeno przeciwkoBogusławowi tak sprawnie, to o dawne kondemnaty nie będziesz się potrzebował bać. Tu zdziwił się Sapieha spojrzawszy na tę twarz żołnierskš, przed chwilš jeszcze takszczerš i wesołš. Pan Kmicic na wzmiankę o Bogusławie przybladł zaraz i twarz mu się skurczyła jak paszcza złemu psu, gdy chce kšsać. - Bogdaj się własnš œlinš ten zdrajca otruł, byle mi jeszcze przed skonaniem w ręce wpadł! - rzekł ponuro. - Twej zawziętoœci się nie dziwię... Pamiętajtylko, by gniew w tobie roztropnoœci nie zadławił, bo nie z byle kim to sprawa. Dobrze, że cię król tu przysłał. Będziesz mi Bogusława podchodził jako dawniej Chowańskiego. - Będę go lepiej podchodził! - odparł równieponuro Kmicic. Na tym skończyła się rozmowa. Kmicic odjechał spać do kwatery, bo był strudzondrogš. Tymczasem rozbiegła się wieœć pomiędzy wojskiem, że król wielkš buławę ukochanemu wodzowi przysłał. Radoœć tedyjak płomień wybuchnęła pomiędzy tysišcami ludzi. Towarzystwo i oficerowie spod różnych choršgwi poczęli tłumnie nadbiegać do kwatery hetmańskiej. Uœpione miasto ocknęło się ze snu. Porozpalano ognie. Choršżowie nadbiegli z choršgwiami. Zagrały tršby, zahuczały kotły, zagrzmiały wystrzały z dział i muszkietów, a pan Sapieha ucztę wspaniałšwyprawił i przewiwatowano noc całš pijšc za zdrowie królewskie, hetmańskie i na przyszłe zwycięstwo nad Bogusławem. Pan Andrzej nie był, jako się rzekło, na uczcie obecny. Natomiast pan hetman wszczšł przy stołach rozmowę o Bogusławie i nie powiadajšc, kto jest ów oficer, który z Tatarami przyjechał i buławę przywiózł, mówił ogólnie o przewrotnoœci księcia. - Obaj Radziwiłłowie - rzekł - kochali się wpraktykach, ale ksišżę Bogusław jeszcze nieboszczyka stryjecznego przewyższył... Pamiętacie waszmoœciowie Kmicica albo przynajmniej słyszeliœcie o nim. Otóż imainujcieże sobie, iż to, co ksišżę Bogusław rozpuœcił: jakoby mu się Kmicic ofiarował rękę na króla i pana naszego podnieœć, to nieprawda! - Januszowi jednakże Kmicic pomagał dobrych kawalerów wycinać. - Tak jest, Januszowi pomagał, ale wreszcie i on się spostrzegł, a spostrzegłszy się, nie tylko służbę porzucił, ale jak to wiecie, że człek był zuchwały, jeszcze się na Bogusława porwał. Podobno tam już ciasno było z młodym księciem i ledwie zdrowie z ršk Kmicicowych salwował. - Kmicic był żołnierz wielki - odezwały się liczne głosy. - Ksišżę zaœ przez zemstę takš na niego potwarz wymyœlił, od której dusza się wzdryga. - Diabeł by lepszej nie wymyœlił! - Wiedzcie, że dowody mam w ręku, czarnona białym, iż to była zemsta za nawróceniesię Kmicicowe. - Tak czyje imię pohańbić!... Jeden Bogusław to potrafi! - Takiego żołnierza pogršżyć! - Słyszałem - mówił dalej hetman - iż Kmicic widzšc, że nic mu tu już do roboty nie pozostaje, do Częstochowy umknšł i tam znaczne usługi oddał, a potem króla jegomoœci własnš piersiš osłaniał. Usłyszawszy to, ci sami żołnierze, którzy by byli przed chwilš na szablach Kmicica roznieœli, poczęli coraz życzliwiej się o nimodzywać. - Kmicic mu tego nie daruje, nie taki to człowiek, on się i na Radziwiłła porwie! - Wszystkich żołnierzów ksišżę koniuszy pohańbił rzuciwszy na jednego takš hańbę! - Kmicic swawolnik był i okrutnik, ale nie parrycyda! - Pomœci on się, pomœci! - My go pierwej pomœcimy! - Skoro jaœnie wielmożny hetman powagš swš za niego ręczy, to tak musiało być. - Tak było! - rzekł hetman. - Zdrowie hetmańskie! I niewiele brakło, by i Kmicicowego zdrowia nie wypito. Lecz co prawda, odzywały się bardzo gwałtowne głosy i przeciw, zwłaszcza między dawnymi oficerami radziwiłłowskimi. Słyszšc je hetman rzekł: - A wiecie waszmoœciowie, skšd mi ów Kmicic do głowy przyszedł? Oto Babinicz, goniec królewski, wielce jest do niego podobny. Sam się w pierwszej chwili omyliłem. Tu pan Sapieha poczšł surowiej nieco spoglšdać i mówić z większš powagš: - Choćby tu sam Kmicic przyjechał, to ponieważ się nawrócił, ponieważ œwiętego miejsca z niezmiernš odwagš bronił, potrafiłbym go mojš hetmańskš powagš osłonić; proszę zatem waszmoœciów, by mitu żadne hałasy z przyczyny owego przybysza nie powstały. Proszę pamiętać, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż:PÓ"$;#Šc%€<­+c%=Ř!a c%>9/œc%?Ő=Ž %że on tu z ramienia króla i chanowego przyjechał. A zwłaszcza polecam to ichmoœciom panom rotmistrzom z pospolitego ruszenia, bo tam o dyscyplinę trudniej! Gdy pan Sapieha mówił w ten sposób, jedenpan Zagłoba oœmielał się, bywało, pomrukiwać pod nosem, wszyscy inni siedzieli jak trusie. Tak też siedzieli i teraz,ale gdy twarz hetmańska poweselała znowu, rozradowały się i inne. Kielichy gęsto kršżšce dopełniały miary wesołoœci icałe miasto grzmiało do rana, aż œciany domostw dygotały w posadach, a dym wystrzałów wiwatowych przysłonił je całe jakby po bitwie. Nazajutrz rankiem wysłał pan Sapieha Anusię do Grodna, z panem Kotczycem. W Grodnie, z którego Chowański był się już dawno usunšł, rezydowała wojewodzińska rodzina. Biedna Anusia, której piękny Babinicz nieco w głowie zawrócił, żegnała się z nim bardzo czule, ale on się trzymał ostro i dopiero na samym odjezdnym rzekł jej: - Żeby nie jedno licho, które w sercu jako cierń siedzi, to bym się był pewnie w waćpannie na umor rozkochał. Anusia pomyœlała sobie, że nie masz takiej drzazgi, której by nie można przy cierpliwoœci igiełkš wydłubać, lecz że i bała się trochę tego Babinicza, więc nie rzekła nic - westchnęła cicho i odjechała. Rozdział 37 Tydzień jeszcze po odjeŸdzie Anusi z Kotczycem stał obóz sapieżyński w Białej. Kmicic z Tatary, odkomenderowany do pobliskiego Rokitna, odpoczywał także, bo trzeba było konie odpaœć po długiej podróży. Przyjechał też do Białej i dziedzicjej, ksišżę krajczy, Michał Kazimierz Radziwiłł, pan potężny, z linii nieœwieskiej,o której mówiono, że po samych Kiszkach odziedziczyła siedmdziesišt miast i czterysta wsi. Ten w niczym nie był do swoich birżańskich krewniaków podobny. Nie mniej może od nich ambitny, lecz różnywiarš, gorliwy patriota i stronnik prawego króla, całš duszš przystał do konfederacjityszowieckiej i jak mógł jš podsycał. Olbrzymie jego posiadłoœci były wprawdzie silnie przez ostatniš z hiperborejczykami wojnę zniszczone, lecz zawsze stał jeszcze na czele sił znacznych i niemałš hetmanowi przywiódł pomoc. Nie tyle jednak liczba jego żołnierzy mogłana szali wojennej zaważyć, jako to, że tu Radziwiłł stawał przeciw Radziwiłłowi; w ten sposób bowiem odjęte były Bogusławowi ostatnie pozory prawoœci i postępki jego jawnym charakterem najazdu i zdrady okryte. Dlatego też pan Sapieha z radoœciš ujrzał wswym obozie księcia krajczego. Był już teraz pewny, że zwycięży Bogusława, bo i potęgš o wiele go przewyższał. Lecz zwyczajem swym plany obmyœlał z wolna, zastanawiał się, rozważał i na narady oficerów wzywał. Bywał na tych naradach i pan Kmicic. Tak on znienawidził imię radziwiłłowskie, że napierwszy widok księcia Michała zatrzšsł się ze zgrozy i złoœci, lecz Michał umiał sobie ludzi jednać samš twarzš, na której pięknoœć szła ze słodyczš w parze, przy tym wielkie jego przymioty, ciężkie dni, które niedawno przebył, bronišc kraju od Zołtareńki i Srebrnego, miłoœć prawdziwa do ojczyzny i króla, wszystko to czyniło gojednym z najzacniejszych kawalerów swegoczasu. Sama obecnoœć jego w obozie Sapiehy, współzawodnika domu radziwiłłowskiego, œwiadczyła, jak dalece młode ksišżštko umie prywatę dla rzeczy publicznej poœwięcić. Kto go znał, pokochaćmusiał. Temu uczuciu, mimo pierwszego wstrętu, nie mógł się oprzeć i zapalczywy pan Andrzej. Ostatecznie jednak skaptował sobie jego serce ksišżę swymi radami. Radził bowiem, żeby czasu nie tracšc, nie tylko przeciw Bogusławowi ruszać, ale w żadne układy nie wchodzšc, natychmiast nań uderzyć, nie dać mu odzyskać zamków,nie dać mu odetchnienia, spoczynku, wojować jego własnym sposobem. W takiej rezolucji widział ksišżę zwycięstwo szybkiei pewne. - Nie może być, żeby też i Karol Gustaw sięnie ruszył, musimy więc jako najprędzej ręce mieć wolne, aby Czarnieckiemu z pomocš spieszyć. Tego samego zdania był Kmicic, który już trzeciego dnia musiał walczyć z dawnymi nałogami samowoli, aby bez komendy nie pójœć naprzód. Lecz Sapieha lubił działać na pewno, bał się każdego nierozważnego kroku, więc postanowił czekać na dokładniejsze wiadomoœci. I hetman miał również swoje powody. Zapowiedziana wyprawa Bogusława na Podlasie mogła być tylko podstępem i grš wojennš. Może to była wyprawa udana, przedsięwzięta na czele sił lada jakich w tym celu, aby połšczenia wojsk sapieżyńskich z koronnymi nie dopuœcić. Będzie się tedy Bogusław przed Sapiehš wymykał, nigdzie bitwy nie przyjmujšc, byle marudzić, a Karol Gustaw z elektorem uderzš przez ten czas na Czarnieckiego, zgniotš go przeważajšcš potęgš, ruszš na samego króla i zduszš dzieło poczynajšcej się obrony, stworzone przez œwietny przykład Częstochowy. Sapieha był nie tylko wodzem, ale i statystš. Racje swoje wykładał zaœ na naradach potężnie, że sam Kmicic musiał się na nie w duszy zgodzić. Przede wszystkim należało wiedzieć, czego się trzymać. Gdyby się okazało, że najazd Bogusławowy jest tylko grš, to wystarczyłoby zostawić przeciw niemu kilka choršgwi, z całš zaœ siłš ruszać, co pary w koniach, ku Czarnieckiemu i głównejnieprzyjacielskiej potędze. Kilka zaœ lub nawet więcej choršgwi mógł œmiało pan hetman zostawić, bo nie wszystkie jego siły stały w okolicy Białej. Młody pan Krzysztof, czyli tak zwany Krzysztofek Sapieha, stał z dwoma lekkimi choršgwiami i z regimentem piechoty w Janowie; Horotkiewicz kręcił się w pobliżu Tykocina, majšc pod sobš pół regimentu dragonii bardzo ćwiczonej i do pięciuset wolentarzy,oprócz petyhorskiej choršgwi imienia samego wojewody. Prócz tego w Białymstoku stały łanowe piechoty. Sił tych starczyłoby aż nadto do oporu Bogusławowi, jeżeli więcej nad kilkaset koni nie liczył. Porozsyłał więc przezorny hetman gońcówna wszystkie strony i czekał wiadomoœci. Aż przyszły wreszcie wieœci, lecz do gromów podobne - i tym podobniejsze, że przez szczególny zbieg okolicznoœci uderzyły wszystkie jednego wieczora. Na zamku bialskim odbywała się właœnie narada, gdy wszedł oficer ordynansowy i oddał jakieœ pismo hetmanowi. Zaledwie wojewoda rzucił na nie okiem, gdyzalterował się na twarzy i rzekł obecnym: - Krewniak mój zniesion do szczętu w Janowie przez samego Bogusława. Ledwie sam zdrowie wyniósł! Nastała chwila milczenia, którš przerwał dopiero sam hetman. - List jest pisany z Brańska, w ucieczce i konfuzji - rzekł - dlatego nie masz w nim ni słowa o potędze Bogusława. Myœlę, że musiała być doœć znacznš, skoro dwie choršgwie i regiment piechoty do szczętu, jako czytam, zostały zniesione!.. Być jednakmoże, iż ksišżę Bogusław zeszedł ich niespodzianie. Pewnoœci to pismo nie daje... - Panie hetmanie - rzekł na to ksišżę Michał - pewien jestem, że Bogusław chce całe Podlasie zagarnšć, by je w udzielne władanie albo w lenno przy układach dostać... Dlatego niezawodnie nadszedł z takpotęgš, jakš tylko mógł zebrać. - Godzi się supozycje dowodami poprzeć, moœci ksišżę. - Innych dowodów nie mam, jeno znajomoœćBogusława. Nie o Szwedów ani o Brandenburczyków mu chodzi, jeno o siebie samego... Wojownik to jest niepospolity, który dufa w swš szczęœliwš gwiazdę. Prowincję chce pozyskać, Janusza pomœcić,sławš się okryć, a do tego potęgę odpowiedniš mieć musi i ma. Dlatego nagle trzeba na niego nastšpić, inaczej on na nas nastšpi. - Do wszystkiego błogosławieństwo boże niezbędne - rzekł Oskierko - a błogosławieństwo przy nas! - Jaœnie wielmożny panie hetmanie - rzekł Kmicic. - Wieœci potrzeba. Spuœćcieże mnie ze smyczy z moimi Tatary, a ja wam wieœciprzywiozę. Oskierko, który był przypuszczony do tajemnicy i wiedział, kto jest Babinicz, zaraz jšł zdanie jego mocno popierać: - Boga mi! To jest arcyprzednia myœl! Takiego tam kawalera i takiego wojska trzeba. Jeżeli tylko konie wypoczęte... Tu Oskierko przerwał, bo oficer ordynansowy znów wszedł do komnaty. - Jaœnie wielmożny panie hetmanie - rzekł -jest dwóch żołnierzów z Horotkiewiczowej choršgwi, którzy się do osoby waszej wielmożnoœci dobijajš. - Bogu chwała - rzekł pan Sapieha uderzywszy się rękoma po kolanach - będš iwiadomoœci... Puszczaj! Po chwili weszło dwóch petyhorców, obdartych i zabłoconych. - Od Horotkiewicza? - spytał Sapieha. - Tak jest. - Gdzie on teraz? - Zabit, a jeżeli nie zabit, to nie wiemy, gdzie jest... Wojewoda wstał, lecz usiadł, i zaraz poczšł badać spokojnie: - Gdzie choršgiew? - Zniesiona przez księcia Bogusława. - Siła zginęło? - W pień nas wycięto, może kilku ostało, których w łyka, jak nas, wzięto. Sš tacy, którzy mówiš, że i pułkownik uszedł, ale że ranny, to sam widziałem. My z niewoli uciekli. - Gdzie was napadnięto? - Pod Tykocinem. - Czemuœcie się za mury nie schronili, w sile nie będšc? - Tykocin wzięty. Hetman przysłonił dłoniš oczy, po czym jšł wodzić niš po czole. - Siła przy Bogusławie ludzi? - Jest jazdy na cztery tysišce prócz piechoty i armat. Piechoty bardzo moderowane. Jazda ruszyła naprzód, prowadzšc nas ze sobš, aleœmy się wyrwaliszczęœliwie. - Skšdeœcie uciekli? - Z Drohiczyna. Sapieha otworzył szeroko oczy. - Moœci towarzyszu, tyœ pijany. Jakżeby jużdo Drohiczyna Bogusław mógł dojœć? Kiedy was zniósł? - Dwa tygodnie temu. - I jest w Drohiczynie? - Podjazdy jego sš. On sam w tyle ostał, botam jakiœ konwój ułapion, któren pan Kotczyc prowadził. - Pannę Borzobohatš prowadził! - zakrzyknšł pan Kmicic. I nastało milczenie dłuższe niż poprzednio.Nikt nie zabierał głosu. Tak nagłe powodzenia Bogusławowe zmieszały oficerów niepomiernie. Wszyscy też myœleli w duchu, że winien tu pan hetman przez swe kunktatorstwo, lecz nikt nie œmiał odezwać się z tym głoœno. Sapieha zaœ czuł, że czynił, co należało, i postępował roztropnie. Więc też ochłonšł pierwszy z wrażenia, wyprawił skinieniem ręki owych towarzyszów, następnie rzekł: - Wszystko to sš zwykłe przygody wojenne, które nie powinny nikogo konfundować. Moœci panowie, nie mniemajcie, abyœmy jakowšœ klęskę już ponieœli. Szkoda tamtych choršgwi, prawda... Ale stokroć większa mogłaby się stać szkoda ojczyŸnie, gdyby Bogusław w dalekie województwo nas odcišgnšł. Idzie ku nam... Jako goœcinni gospodarze wyjdziem mu naprzeciw. Tu zwrócił się do pułkowników: - Wedle moich rozkazów, wszyscy powinni być do wyruszenia gotowi. - Sš gotowi - rzekł Oskierko - jeno konie kiełznać i wsiadanego tršbić. - Dziœ jeszcze otršbić. Ruszamy jutro o zorzy, nie mieszkajšc... Pan Babinicz skoczynaprzód z Tatary i języka jak najœpieszniej nam ułowi. Kmicic, ledwie usłyszał, już był za drzwiami, a w chwilę póŸniej pędził co końwyskoczy ku Rokitnu. A pan Sapieha również dłużej nie zwłóczył.Noc jeszcze była, gdy tršby ozwały się przecišgle, po czym jazda i piechota zaczęły wysypywać się w pole; za nimi pocišgnšł się długi szereg wozów skrzypišcych. Pierwsze blaski dzienne odbiły się w rurach muszkietów i na grotach dzid. I szedł regiment za regimentem, choršgiewza choršgwiš bardzo sprawnie. Jazda poœpiewywała godzinki, a konie parskały raŸno w rannym chłodzie, z czego żołnierze zaraz wróżyli sobie pewne zwycięstwo. Serca pełne były otuchy, bo to już wiedziało z doœwiadczenia rycerstwo, że pan Sapieha rozmyœla, głowš kręci, na obiestrony każde przedsięwzięcie waży, ale gdyzaœ przed się co weŸmie, to dokona, a gdy się ruszy, to bije. W Rokitnie już i legowiska po Tatarach ostygły; poszli jeszcze wczoraj na noc i musieli być już daleko. Uderzyło to pana Sapiehę, że po drodze trudno się było o nich dopytać, chociaż oddział, liczšcy z wolentarzami do kilkuset ludzi, nie mógł przejœć nie dostrzeżony. Oficerowie, co doœwiadczeńsi, bardzo podziwiali ten pochód i pana Babinicza, że tak prowadzić umiał. - Jak wilk łozami idzie i jak wilk ukšsi - mówiono - praktyk to jakiœ zawołany! A pan Oskierko, który jako się rzekło, wiedział, kto jest Babinicz, mówił do pana Sapiehy: - Nie darmo Chowański cenę na jego głowęnakładał. Bóg da wiktorię, komu zechce, ale to pewna, że Bogusławowi wkrótce się wojna z nami uprzykrzy. - Szkoda jeno, że Babinicz jakoby w wodę wpadł - odpowiadał hetman. Istotnie, upłynęło trzy dni bez żadnej wiadomoœci. Główne siły sapieżyńskie doszły do Drohiczyna, przeszły Bug i nie znalazły nieprzyjaciela przed sobš. Hetman poczšł się niepokoić Wedle zeznań petyhorców, podjazdy Bogusławowe doszływłaœnie już do Drohiczyna, widoczne więc było, że Bogusław postanowił cofać się. Ale co znaczyło to cofanie? Czy Bogusław dowiedział się o przeważnych siłach sapieżyńskich i nie œmiał mierzyć się z nimi, czy też pragnšł odcišgnšć hetmana daleko na północ, aby ułatwić królowi szwedzkiemu napad na Czarnieckiego i hetmanów koronnych? Babinicz powinien byłjuż zachwycić języka i dać znać hetmanowi.Zeznania petyhorców co do liczby wojsk Bogusławowych mogły być błędne, należało zatem mieć jak najprędzej dokładnš o niej relację. Tymczasem upłynęło jeszcze dni pięć, a Babinicz nie dawał znać o sobie. Przychodziła wiosna. Dnie stawały się coraz cieplejsze, œniegi tajały. Okolica pokrywała się wodš, pod którš drzemały grzšskie błota utrudniajšce niesłychanie pochód. Większš częœć armat i wozów musiał hetman zostawić jeszcze w Drohiczynie i iœć dalej komunikiem. Stšd niewygody wielkie i szemrania, zwłaszcza między pospolitym ruszeniem. W Brańsku trafiono na takie roztopy, że i piechota nie mogła postępować dalej. Hetman zagarniał konie po drodze u chłopów i drobnej szlachty i sadzał na nie muszkietników. Innych brała lekka jazda; lecz już za daleko się posunięto i hetman rozumiał, że jedno tylko pozostaje, to jest: iœć jak najprędzej. Bogusław cofał się cišgle. Po drodze trafiano ustawicznie na jego œlady, na spalone gdzieniegdzie wsie, na trupy ludzkiewiszšce po drzewach. Szlachta drobna, miejscowa, przyjeżdżała z wiadomoœciami co chwila do sapieżyńskiego obozu, lecz prawda ginęła, jako zwykle w sprzecznych zeznaniach. Ten widział jednę choršgiew i bożył się, że ksišżę nie ma więcej wojska; ten widział dwie, ów trzy, ów potęgę, która w pochodzie milę zajmowała. Słowem, były to bajki, jakie zwykle opowiadajš ludzie nie znajšcy się na wojskui wojennym rzemioœle. Widziano też tu i owdzie Tatarów, lecz właœnie wieœci o nich wydawały się najnieprawdopodobniejsze; opowiadano bowiem, że ich widziano nie za wojskiem, ale przed wojskiem ksišżęcym, idšcych naprzód. Pan Sapieha sapał gniewnie, gdy kto przy nim Babinicza wspominał, i mówił do Oskierki: - Przechwaliliœcie go. W złš godzinę odesłałem Wołodyjowskiego, bo gdyby on tu był, dawno bym miał tyle języków, ile bym sam zechciał, a to jest wicher albo i gorzej... Kto go wie, może i naprawdę do Bogusława przystał i w przedniej straży idzie! Oskierko sam nie wiedział, co sšdzić. Tymczasem upłynšł znów tydzień: wojsko przyszło do Białegostoku. Było to w południe. W dwie godziny póŸniej przednie straże dały znać, że jakowyœ oddział się zbliża. - Może Babinicz! - zakrzyknšł hetman. - Damże mu pater noster! Lecz nie był to sam Babinicz. W obozie jednak powstał taki ruch za przybyciem owego oddziału, że pan Sapieha wyszedł obaczyć, co się dzieje. Tymczasem towarzysze spod różnych choršgwi nadlatywali krzyczšc: - Od Babinicza! Jeńcy! Cała kupa!... Siła ludzi naszarpał! Jakoż ujrzał pan hetman kilkudziesięciu dzikich jeŸdŸców na wychudłych i poszerszeniałych koniach. Otaczali oni blisko trzystu ludzi ze skrępowanymi rękoma, bijšc ich batogami z surowca. Jeńcy straszliwy przedstawiali widok. Były to raczej cienie ludzkie niż ludzie. Odarci, półnadzy, wychudzeni tak, że koœci sterczały im przez skórę, pokrwawieni, szli na wpół żywi, obojętni na wszystko, nawet na œwist surowca, który przecinał im skóry, i na dzikie wrzaski tatarskie. - Co to za ludzie? - spytał hetman. - Wojsko Bogusławowe! - odrzekł jeden z Kmicicowych wolentarzy, który jeńców wraz z Tatarami odprowadzał. - A wyœcie ich skšd tylu nabrali? - Blisko połowa jeszcze nam w drodze od fatygi padła. Wtem zbliżył się starszy Tatar, jakoby wachmistrz ordyński, i uderzywszy czołem, oddał panu Sapieże pismo Kmicicowe. Hetman, nie czekajšc, złamał pieczęć i stały. Proszę pamiętać, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż@Pć a%A6hc&€BžŚc&CD+" c&Df8/&poczšł czytać głoœno: "Jaœnie Wielmożny Panie Hetmanie! Iżem wieœci ni języków dotšd nie przysyłał, to dlatego, żem w przodku, nie po zadzie wojsk księcia Bogusławowych szedł i chciałem się większš kupš przysłużyć..." Hetman przerwał czytanie. - To diabeł! - rzekł - zamiast iœć za księciem, to on przed księcia się wysforował! - Niechże go kule bijš!... - dodał półgłosempan Oskierko. Hetman czytał: "Bo chociaż niebezpieczna to była impreza, gdyż podjazdy szeroko szły, wszelako dwa zniósłszy i nikogo nie żywišc, w przodek się wydostałem, od czego wielka księcia napadła konfuzja, albowiem zaraz poczšł suponować, iż jest otoczony i jako w potrzask lezie..." - To dlatego to niespodziane cofanie się! - zawołał hetman. - Diabeł, czysty diabeł! Lecz czytał coraz ciekawiej: "Ksišżę nie rozumiejšc, co się stało, jšł głowę tracić i podjazd za podjazdem wysyłał, któreœmy też znacznie szarpali, iż żaden w tej samej liczbie nie wracał. Idšc zaœ w przodku wiwendę przejmowałem, groblem rozkopywał i mosty psuł, tak iż z wielkš fatygš postępować przed się mogli, nie œpišc, nie jedzšc, dnia i nocy bezpiecznej nie majšc. Zobozu nie mogli się wychylić, bo ordyńcy nieostrożnych chwytali, co się zaœ obóz zdrzymnšł, to mu z łozy okrutnie wyli, oni zaœ myœlšc, iż wielkie wojsko na nich następuje, przez całe noce w gotowoœci stać musieli. Czym ksišżę do znacznej desperacji przywiedzion nie wie, co ma poczšć, gdzie iœć i jako się obrócić - dlatego rychle nań następować trzeba, pókiterror nie przejdzie. Wojska ma szeœć tysięcy, ale blisko tysišca stradał. Konie mupadajš. Rajtaria dobra, piechoty słuszne, Bóg jednak dał, iż to z dnia na dzień topnieje, a byle nasze wojska ich dosięgły, to się rozlecš. Karoce ksišżęce, częœć kredensu i rzeczy zacnych w Białymstoku zachwyciłem, z dwiema armatami, alem co większe potopić musiał. Ksišżę-zdrajca od ustawicznej cholery silnie zachorzał i ledwie na koniu usiedzieć może, febris nie opuszcza go dniem i nocš. Panna Borzobohata zagarnięta, ale chorym będšc, na cnotę jej nastawać nie może. Wieœci takowe i konfesje o desperacji od jeńców powzišłem, których moi Tatarzy przypiekalii którzy byle ich jeszcze raz przypiec, prawdę powtórzyć sš gotowi. Za czym służby moje pokornie J. W. Panu i Hetmanowi memu polecajšc, o przebaczenie,jeœlim w czym pobłšdził, proszę. Ordyńcy dobrzy pachołkowie i widzšc siła zdobyczy,okrutnie służš". - Jaœnie wielmożny panie! - rzekł Oskierko. - Już wasza wielmożnoœć pewnie mniej żałuje, że Wołodyjowskiego tu nie masz, bo i ten temu wcielonemu diabłu nie wyrówna. - To sš zdumiewajšce rzeczy! - rzekł bioršc się za głowę pan Sapieha. - A nie łżeli on? - To ambitna sztuka! On i księciu wojewodzie wileńskiemu prawdę w oczy gadał ani dbajšc, czy mu miło słuchać, czyniemiło. Ot! ten sam proceder co z Chowańskim, jeno Chowański miał piętnaœcie razy więcej wojska. - Jeœli to prawda, to trzeba następować jako najprędzej - rzekł Sapieha. - Póki się ksišżę nie opamięta. - Ruszajmy, na miły Bóg! Tamten mu groble rozkopuje, to i dognamy! Tymczasem jeńcy, których Tatarzy w kupieprzed hetmanem trzymali, poczęli, widzšc przed sobš hetmana, jęczeć, płakać, nędzęswojš okazywać i różnymi językami litoœci wzywać. Byli bowiem między nimi Szwedzi, Niemcy i przyboczni Bogusławowi Szkoci. Pan Sapieha odjšł ich Tatarom, jeœć dać kazał i konfesaty bez przypiekania prowadzić. Zeznania potwierdziły prawdę stów Kmicicowych. Więc wszystkie wojska sapieżyńskie ruszyły z wielkim impetem naprzód. Rozdział 38 Następna relacja Kmicicowa przyszła z Sokółki i brzmiała krótko: "Ksišżę, aby wojska nasze omylić, symulował pochód ku Szczuczynowi, dokšd podjazd wysłał. Sam z głównš siłš poszedł do Janowa i tam posiłki w piechocie otrzymał, które kapitan Kyritz przyprowadził: oœmset ludzi dobrych. Od nas ognie ksišżęce widać. W Janowie majš tydzień wypoczšć. Jeńcy mówiš, że i bitwę przyjšć gotów. Febra trzęsie go cišgle". Po odebraniu tej relacji pan Sapieha, zostawiwszy resztę wozów i armat, ruszyłkomunikiem do Sokółki i na koniec dwa wojska stanęły sobie oko w oko. Przewidywano też, że bitwa jest nieuchronnš, gdyż jedni nie mogli już dłużejuciekać, drudzy gonić. Tymczsem jako zapaœnicy, którzy po długiej gonitwie majš się schwycić za bary, leżeli naprzeciw siebie, łapišc powietrze w zadyszane gardziele - i odpoczywali. Pan hetman, gdy ujrzał Kmicica, chwycił gow ramiona i rzekł: - Już mi i gniewno było na ciebie, żeœ tak długo znać o sobie nie dawał, ale widzę, żeœ więcej sprawił, niż się spodziewać mogłem, i da Bóg wiktorię, twoja, nie mojabędzie zasługa. Szedłeœ jako anioł stróż zaBogusławem! Kmicicowi złowrogie œwiatła zabłysły w oczach. - Jeœlim mu aniołem stróżem, to i przy skonaniu jego być muszę. - Bóg tym rozrzšdzi - rzekł poważnie hetman - ale chcesz, aby cię błogosławił, to œcigaj nieprzyjaciela ojczyzny, nie prywatnego. Kmicic skłonił się w milczeniu, ale nie znaćbyło, aby piękne słowa hetmańskie wywarły nań jakiekolwiek wrażenie. Twarzjego wyrażała nieubłaganš nienawiœć i tym była groŸniejsza, że trudy poœcigu za Bogusławem wychudziły jš jeszcze więcej. Dawniej w tym obliczu malowała się jeno odwaga i zuchwała płochoœć, teraz stało się surowym i zarazem zawziętym. Łatwo zgadłeœ, że komu ten człowiek zapisał w duszy zemstę, ten winien się strzec, choćby był Radziwiłłem. Jakoż mœcił się już straszliwie. Usługi w tej wojnie oddał istotnie olbrzymie. Wysforowawszy się przed Bogusława, zbił go z tropu, pomylił jego rachuby, wpoił weń przekonanie, iż jest otoczony, i do cofania się przymusił. Dalej szedł przed nim dzień i noc. Podjazdy znosił, dla jeńców był bez miłosierdzia. W Siemiatyczach, w Bockach, w Orlej i około Bielska napadł głuchš nocš na cały obóz. W Wojszkach, niedaleko Zabłudowa, w szczerych radziwiłłowskich ziemiach, wpadł jak œlepy huragan na samš kwaterę ksišżęcš, tak iż Bogusław, który właœnie był do obiadu zasiadł, omal żywcem nie wpadł w jego ręce i tylko dzięki panu Sakowiczowi, podkomorzemu oszmiańskiemu, wyniósł zdrowš głowę. PodBiałymstokiem Kmicic porwał karoce i kredensy Bogusławowe. Wojsko jego znużył, rozprzęgł, ogłodził. Wyborne piechoty niemieckie i rajtarie szwedzkie, które Bogusław z sobš przywiódł, wracały, do idšcych koœciotrupów podobne,w obłędzie, w przerażeniu, w bezsennoœci. Wœciekłe wycie Tatarów i wolentarzy Kmicicowych rozlegało się przed nimi, z boków, z przodu, z tyłu. Zaledwie strudzony żołnierz oczy przymknšł, gdy musiał chwytać za broń. Im dalej, tym było gorzej. Drobna szlachta, zamieszkujšca owe okolice, łšczyła się z Tatary, po trochu z nienawiœci do birżańskich Radziwiłłów, po trochu ze strachu przed Kmicicem, bo opornych karał bez miary. Więc siły jego rosły, Bogusławowe topniały. Do tego sam Bogusław istotnie był chory, achociaż w sercu tego człowieka nigdy troska nie zagnieŸdziła się na długo i choć astrologowie, którym wierzył œlepo, przepowiedzieli mu w Prusach, iż osoby jego nic złego w tej wyprawie nie spotka, przecie ambicja jego, jako wodza, cierpiałanieraz srodze. On, którego imię, jako wodza, powtarzano z podziwem w Niderlandach, nad Renem i we Francji, bity był w tych zapadłych lasach przez niewidzialnego nieprzyjaciela codziennie i bez bitwy zwyciężony. Była przy tym w tym poœcigu taka niezwykła zawziętoœć i przechodzšca zwykłš wojennš miarę natarczywoœć, że Bogusław z wrodzonš sobie bystroœciš odgadł po kilku dniach, że œciga go jakiœ nieubłagany wróg osobisty. Dowiedział się łatwo nazwiska: Babinicz, bo powtarzała jecała okolica, ale nazwisko owe było mu obce. Niemniej rad był poznać osobę i przez drogę w czasie poœcigu urzšdzał dziesištki i setki zasadzek. Zawsze na próżno! Babinicz umiał ominšć potrzask i zadawał klęskę tam, gdzie go się najmniej spodziewano. Aż wreszcie oba wojska stoczyły się w okolicy Sokółki, Bogusław znalazł tam istotne posiłki pod wodzš von Kyritza, który, nie wiedzšc poprzednio, gdzie ksišżęsię obraca, zaszedł do Janowa. Tam też miał się rozstrzygnšć los Bogusławowej wyprawy. Kmicic pozamykał szczelnie wszystkie drogiwiodšce z Janowa do Sokółki, Koryczyna, KuŸnicy i Suchowola. Okoliczne lasy, łozy i chaszcze zajmowali Tatarzy. List nie mógł przejœć, żaden wóz z żywnoœciš dojœć - samemu więc Bogusławowi pilno było do bitwy, póki jego wojska ostatniego janowskiego suchara nie zjedzš. Lecz jako człek bystry i wszelakich intryg œwiadomy, postanowił próbować wpierw układów. Nie wiedział jeszcze, że pan Sapieha w tego rodzaju praktykach o wiele go rozumem i biegłoœciš przenosił. Przyjechał więc do Sokółki od imienia Bogusława pan Sakowicz, podkomorzy i starosta oszmiański, dworzanin jego i przyjaciel osobisty. Przywiózł on ze sobš listy i moc zawarcia pokoju. Ów pan Sakowicz, człek możny, który póŸniej do senatorskich godnoœci doszedł, bo został wojewodš smoleńskim i podskarbim Wielkiego Księstwa, był tymczasem jednym ze słynniejszych kawalerów na Litwie, a słynšł zarówno z męstwa, jak i z urody. Wzrostu œredniego, włos na głowie i brwiach miał czarny jak skrzydło krucze, oczy zaœ miał bladoniebieskie, patrzšce z dziwnš i niewypowiedzianš zuchwałoœciš, tak że Bogusław mawiał o nim, iż oczyma jakoby obuszkiem uderza. Nosił się z cudzoziemska, który strój z podróży odbywanych wraz z Bogusławem przywiózł:mówił on prawie wszystkimi językami; w bitwie zaœ rzucał się w największy wir takszalenie, iż go pomiędzy przyjaciółmi "straceńcem" nazywano. Lecz dzięki olbrzymiej sile i przytomnoœci wychodził zawsze cało. Opowiadano o nim, że karocę w biegu, chwyciwszy za tylne koła, zatrzymywał; pić mógł bez miary. Połykał kwartę œliwek na wódce, po czym był tak trzeŸwy, jakby nic w usta nie brał.Z ludŸmi nieużyty, dumny, zaczepny, w Bogusławowym ręku miękł jak wosk. Obyczaje miał polerowne i chociażby na pokojach królewskich umiał się znaleŸć, aleprzy tym i jakowšœ dzikoœć w duszy, która wybuchała od czasu do czasu jak płomień. Był to raczej kompanion niż sługa księcia Bogusława. Bogusław, który naprawdę nikogo nigdy w życiu nie kochał, miał niezwalczonš słaboœć dla tego człowieka. Z natury skšpywielce, dla jednego Sakowicza był hojny. Wpływami swoimi wyniósł go na podkomorstwo i udarował starostwem oszmiańskim. Po każdej bitwie pierwszym jego pytaniem było: "Gdzie Sakowicz i czyli jakiego szwanku nie poniósł?" Na radach jego siła polegał, a używał go zarówno w wojnie, jak i do układów, w których œmiałoœć, a nawet bezczelnoœć pana starosty oszmiańskiego wielce bywała skuteczna. Teraz wysłał go do Sapiehy. Lecz misja była trudna: naprzód, że łatwo mogło paœćna starostę posšdzenie, iż tylko na przeszpiegi i tylko dla obejrzenia sapieżyńskich wojsk przyjechał; po wtóre,że poseł wiele miał do żšdania, nic do ofiarowania. Na szczęœcie, pan Sakowicz nie byle czym się tropił. Wszedł więc jak zwycięzca, który przyjeżdża dyktować warunki zwyciężonemu, i zaraz uderzył swymi bladymi oczyma w pana Sapiehę. Pan Sapieha, widzšc owš butę, uœmiechnšł się jeno na wpół z politowaniem. Każdy człowiek œmiałoœciš i zuchwalstwem wielcemoże imponować, lecz ludziom pewnej miary, hetman zaœ wyższy był nad miarę pana Sakowicza. - Pan mój, ksišżę na Birżach i Dubinkach, koniuszy Wielkiego Księstwa i wódz naczelnywojsk jego ksišżęcej wysokoœci elektora - rzekł Sakowicz - przysyła mnie z pokłonem i zapytaniem o zdrowie waszej dostojnoœci. - Podziękuj waszmoœć księciu i powiedz, iżeœ mnie zdrowym widział. - Mam tu i pismo do waszej dostojnoœci. Sapieha wzišł list, otworzył doœć niedbale, przeczytał i rzekł: - Szkoda czasu... Nie mogę wymiarkować, oco księciu chodzi... Poddajecie się li czy też chcecie szczęœcia popróbować? Sakowicz udał zdumienie. - Czy my się poddajemy? Mniemam, że ksišżę to właœnie w liœcie owym proponuje waszej dostojnoœci, ażebyœ się wasza dostojnoœć poddał; przynajmniej moje instrukcje... Sapieha przerwał. - O waœcinych instrukcjach pomówimy póŸniej. Mój panie Sakowicz! Gonimy za wami blisko trzydzieœci mil jako ogary za zajšcem... Czyœ waœć słyszał kiedy, by zajšc poddanie się ogarom proponował? - Odebraliœmy posiłki. - Von Kyritz z oœmiuset ludzi. Reszta tak fatigati, że się przed bitwš pokładš. Powiem waœci, co powtarzał Chmielnicki: "szkoda howoryty!" - Elektor z całš potęgš stanie za nas. - To dobrze... Nie będę go potrzebował daleko szukać, bo właœnie chcę go spytać, jakim to prawem posyła wojsko w granice Rzeczypospolitej, której jest lennikiem, do wiernoœci zobowišzanym? - Prawem mocniejszego. - Może w Prusiech takie prawa egzystujš, unas nie... Wreszcie, jeœliœcie mocniejsi, dawajcie pole! - Dawno by ksišżę na waszš dostojnoœć nastšpił, gdyby nie to, że mu krwi swojackiej szkoda. - Bodaj mu pierwej było szkoda! - Dziwi się też ksišżę zawziętoœci Sapiehów na dom Radziwiłłowski i że wasza dostojnoœć dla prywatnej zemsty nie wahasz się ojczyzny krwiš oblewać. - Tfu! - zakrzyknšł Kmicic słuchajšcy za krzesłem hetmańskim rozmowy. Pan Sakowicz wstał, podszedł ku niemu i uderzył go oczyma. Lecz trafił swój na swego albo na lepszego, i w oczach Kmicica znalazł starosta takš odpowiedŸ, że wzrok spuœcił ku ziemi. Hetman brwi zmarszczył. - Siadaj, panie Sakowicz, a waœć tam cicho!Po czym rzekł: - Sumienie jeno prawdę mówi, a gęba jš pożuje i kłamstwo na œwiat wyplunie. Ten, który z obcymi wojskami napada kraj, krzywdę zarzuca temu, który go broni. Bóg to słyszy, a niebieski kronikarz zapisuje. - Przez nienawiœć sapieżyńskš do Radziwiłłów zgorzał ksišżę wojewoda wileński. - Zdrajców, nie Radziwiłłów nienawidzę, a najlepszy dowód, że ksišżę krajczy Radziwiłł jest w moim obozie... Mów waœć, czego chcesz? - Wasza dostojnoœć, powiem, co mam w sercu: nienawidzi ten, który skrytych zbójców nasyła... Z kolei zdumiał się pan Sapieha. - Ja zbójców na księcia Bogusława nasyłam? Sakowicz utkwił straszne oczy w hetmanie i rzekł dobitnie: - Tak jest! - Waœć oszalałeœ! - Onegdaj złapano za Janowem człeka, zbója, który już raz do zamachu na życie ksišżęce należał. Tortury sprawiš, iż powie, kto go wysłał... Nastšpiła chwila ciszy, lecz w tej ciszy usłyszał pan Sapieha, jak Kmicic, stojšcy za nim, powtórzył dwakroć przez zaciœnięte wargi: - Gorze! Gorze! - Bóg mnie sšdzi - odparł z prawdziwie senatorskš powagš hetman - waćpanu ani twojemu księciu nie będę się usprawiedliwiał, boœcie mi na sędziów nie stworzeni. A waœć, zamiast marudzić, gadajpo prostu, z czymeœ przyjechał i jakie ksišżę kondycje podaje? - Ksišżę pan mój zniósł Horotkiewicza, poraził pana Krzysztofa Sapiehę, odebrał Tykocin, dlatego słusznie za zwycięzcę podawać się może i korzyœci znacznych żšdać. Żałujšc jednak rozlewu krwi chrzeœcijańskiej pragnie w spokoju do Prusodejœć, nic więcej nie wymagajšc, jak żebymu po zamkach prezydia swoje wolno było zostawić. Wzięliœmy też i jeńców niemało, między którymi sš znaczni oficyjerowie, nieliczšc panny Borzobohatej-Krasieńskiej, która już do Taurogów została odesłana. Cimogš być w rumel wymienieni. - Waœć się zwycięstwami nie chełp, bo oto moja przednia straż, której tu obecny pan Babinicz przewodził, przez trzydzieœci mil was parła... przed którš uciekajšc straciliœcie dwa razy tyle jeńców, ileœcie ich poprzednio wzięli; straciliœcie wozy, armaty, kredensy. Wojsko, znużone, z głodu wam pada, nie macie co jeœć, nie wiecie, gdzie się obrócić. Waœć widziałeœ moje wojsko. Nie kazałem ci umyœlnie oczuwišzać, abyœ mógł rozpoznać, jeżeli mierzyć się z nami możecie. Co się owej panny tyczy, nie pod mojš ona opiekš, ale pana Zamoyskiego i księżnej Gryzeldy Wiœniowieckiej. Z nimi to policzy się ksišżę, krzywdę jej czynišc. Waœć zaœ gadaj, co jeszcze masz do powiedzenia, a mów mšdrze, bo inaczej każę zaraz panu Babiniczowi następować. Sakowicz, zamiast odpowiedzieć, zwrócił się do pana Kmicica: - To tedy waœć nas tak dojeżdżał w drodze? Musiałeœ u Kmicica zbójecki proceder praktykować. - Miarkujcie po własnej skórze, czylim dobrze praktykował! Hetman znów brwi zmarszczył. Proszę pamiętać, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żEP™ c&Fé c'€G÷Pc'HG*n c'Iľ7´6'- Nic tu po tobie - rzekł do Sakowicza - możesz jechać. - Wasza dostojnoœć, daj mi przynajmniej pismo do księcia pana. - Niech i tak będzie. Poczekasz waœć na pismo u pana Oskierki. Usłyszawszy to, pan Oskierko wyprowadziłzaraz Sakowicza. Hetman na pożegnanie rękš mu kiwnšł, po czym zwrócił się zarazdo pana Andrzeja: - Czemuœ to mówił: "gorze!", gdy o tym schwytanym człeku była mowa? - rzekł patrzšc surowo i bystro w oczy rycerza - zali nienawiœć tak w tobie sumienie zgłuszyła, żeœ istotnie nasadził zbója na księcia? - Na Najœwiętszš Pannę, której broniłem, nie! - odrzekł Kmicic. - Nie przez cudze ręce chciałbym się do jego gardła dobrać! - Czemuœ mówił: "gorze!" Znasz tego człowieka? - Znam - odrzekł blednšc ze wzruszenia i wœciekłoœci Kmicic. - Wyprawiłem go jeszcze ze Lwowa do Taurogów... Ksišżę Bogusław porwał do Taurogów pannę Billewiczównę... Miłuję tę pannę!... Mieliœmy się pobrać... Wysłałem tego człeka, ażeby mi o niej dał wiadomoœć... W takim ręku była... - Uspokój się - rzekł hetman - dałeœ mu jakowe listy? - Nie... Ona by czytać nie chciała. - Dlaczego? - Bo jej Bogusław powiedział, iżem mu się króla porwać ofiarował... - Wielkie sš powody twojej ku niemu nienawiœci. Przyznaję... - Tak, wasza dostojnoœć, tak! - Czyli ksišżę zna tego człowieka? - Zna. To wachmistrz Soroka... Onże mi pomagał do porwania Bogusława... - Rozumiem - rzekł hetman. - Czeka go pomsta ksišżęca... Nastała chwila milczenia. - Ksišżę w matni - rzekł po chwili hetman -może się zgodzić go oddać. - Wasza dostojnoœć! - rzekł Kmicic - niech wasza dostojnoœć zatrzyma Sakowicza, a mnie do księcia wyœle. Może go wydobędę. - Także ci chodzi o niego? - Stary żołnierz, stary sługa... Na ręku mnie nosił. Siła razy życie mi ratował... Bóg by mnie skarał, gdybym go w takich terminach zaniechał. I Kmicic drżeć poczšł z żalu i niepokoju, a hetman rzekł: - Niedziwno mi, że cię żołnierze miłujš, boi ty ich miłujesz. Uczynię, co mogę. Napiszędo księcia, że mu, kogo chce, za tego żołnierza puszczę, który zresztš z rozkazutwego jako niewinne instrumentum działał. Kmicic porwał się za głowę. - Co on tam dba o jeńców, nie puœci go, by i za trzydziestu. - To i tobie go nie odda, jeszcze na twoje gardło nastšpi. - Wasza dostojnoœć... za jednego by go oddał: za Sakowicza. - Sakowicza więzić nie mogę, to poseł! - Niech go wasza dostojnoœć zatrzyma, a ja z listem do księcia pojadę. Może wskóram... Bóg z nim! Zemsty zaniecham, byle mi tego żołnierza puœcił!... - Czekaj - rzekł hetman. - Sakowicza zatrzymać mogę. Prócz tego napiszę księciu, aby przysłał glejt bezimienny. To rzekłszy hetman zaraz pisać zaczšł. W kwadrans póŸniej Kozak skoczył z listem doJanowa, a pod wieczór wrócił z odpowiedziš Bogusława. "Glejt na żšdanie posyłam - pisał Bogusław- z którym każdy wysłaniec bezpiecznie powróci, lubo dziwno mi to, że wasza dostojnoœć glejtu żšdasz, majšc u siebie jako zakładnika sługę i przyjaciela mego, pana starostę oszmiańskiego, dla którego tyle mam afektu, iżbym za niego wszystkichoficerów waszej dostojnoœci wypuœcił. Wiadomo też, że posłów nie bijš i że nawetdzicy Tatarowie, którymi wasza dostojnoœć moje chrzeœcijańskie wojsko wojujesz, szanować ich zwykli. Za czym bezpieczeństwo wysłańca moim osobistym ksišżęcym słowem poręczajšc, piszę się etc.". Tego jeszcze wieczora Kmicic wzišł glejt, dwóch Kiemliczów i pojechał. Pan Sakowicz został jako zakładnik w Sokółce. Rozdział 39 Była blisko północ, gdy pan Andrzej opowiedział się pierwszym strażom ksišżęcym, ale w całym obozie Bogusława nikt nie spał. Bitwa mogła nastšpić lada chwila, więc przygotowywano się do niej gorliwie. Wojska ksišżęce zajmowały sam Janów, panowały nad goœcińcem z Sokółki,którego pilnowała artyleria, przez biegłychelektorskich obsługiwana. Armat tam było trzy tylko, ale prochów i kul dostatek. Z obu stron Janowa, między brzeŸniakami, kazał Bogusław usypać szańczyki, na nich zaœ ustawić organki i piechotę. Jazda zajmowała sam Janów, goœciniec za armatami oraz przerwy między szańcami. Pozycja doœć była obronna i ze œwieżym ludem można się było długo i krwawo w niej bronić, lecz nowego żołnierza było tylko oœmset piechoty pod Kyritzem, reszta tak znużona, iż ledwie na nogach stała. Prócz tego wycie tatarskie słyszano w Suchowolu na północ, zatem z tyłu Bogusławowych szyków, skutkiem czego szerzył się pewien postrach między żołnierstwem. Bogusław musiał wysłać w tę stronę wszystkš lekkš jazdę, która uszedłszy pół mili, nie œmiała ani wracać nazad, ani iœć dalej, z obawy jakowej zasadzki w lasach. Bogusław, jakkolwiek febra w połšczeniu zsilnš goršczkš dokuczała mu więcej niż kiedykolwiek, sam wszystkim zawiadywał, że zaœ na koniu z trudnoœciš mógł usiedzieć, kazał się więc czterem drabantom nosić w otwartej lektyce. Tak zwiedził goœciniec, brzeŸniaki i wracał właœnie do Janowa, gdy dano mu znać, iż wysłaniec ksišżęcy się zbliża. Było to już w ulicy. Bogusław nie mógł poznać Kmicica z powodu ciemnej nocy i dlatego że pan Andrzej, przez zbytek ostrożnoœci ze strony oficerów przedniej straży, miał głowę zasłoniętš workiem, w którym tylko otwór na usta był przecięty. Jednakże dostrzegł ksišżę worek, gdyż Kmicic zlazłszy z konia stał tuż obok, więckazał go zdjšć natychmiast. - Tu już Janów - rzekł - i nie ma z czego czynić tajemnicy. Po czym zwrócił się w ciemnoœci do pana Andrzeja: - Od pana Sapiehy? - Tak jest. - A co tam pan Sakowicz porabia? - Pan Oskierko go podejmuje. - Czemu żeœcie glejtu zażšdali, skoro Sakowicza macie? Zbyt ostrożny pan Sapieha, i niech patrzy, aby nie przemšdrował. - To nie moja rzecz! - odparł Kmicic. - Ale widzę, że pan poseł niezbyt mowny. - Pismo przywiozłem, a w mojej prywatnejsprawie w kwaterze przemówię. - To jest i prywatka? - Znajdzie się proœba do waszej ksišżęcej moœci. - Rad będę nie odmówić. Teraz proszę za sobš. Siadaj waœć na koń. Prosiłbym do lektyki, ale za ciasno. Ruszyli. Ksišżę w lektyce, a Kmicic obok konno. I w ciemnoœciach spoglšdali jeden nadrugiego, nie mogšc twarzy swych wzajemnie dojrzeć. Po chwili ksišżę, mimo futer, trzšœć się zaczšł tak, że aż zębami kłapał. Wreszcie rzekł: - Licho mnie napadło... żeby nie to... brr!... inne bym kondycje postawił... Kmicic nie odrzekł nic i tylko oczami chciałprzebić ciemnoœć, wœród której głowa i twarz ksišżęca rysowały się w niewyraŸnych, szarych i białawych zarysach. Na dŸwięk Bogusławowego głosuina widok jego postaci wszystkie dawne urazy, stara nienawiœć i palšca chęć zemsty wezbrały tak w jego sercu, iż zmieniły się prawie w szał... Ręka mimo woli szukała miecza, który mu odjęto, ale za pasem miał buławę o żelaznej głowie, swój znak pułkownikowski, więc diabeł poczšł mu zaraz wichrzyć w mózgu i szeptać: - Krzyknij mu w ucho, ktoœ jest, i rozbij łeb w drzazgi... Noc ciemna... wydostanieszsię... Kiemlicze z tobš. Zdrajcę zgładzisz, za krzywdy zapłacisz... Uratujesz Oleńkę, Sorokę... Bij! Bij!... Kmicic zbliżył się jeszcze bliżej do lektyki idrżšcš rękš poczšł wycišgać zza pasa buzdygan. - Bij!... - szeptał diabeł. - OjczyŸnie się przysłużysz... Kmicic wycišgnšł już buławę i œcisnšł za rękojeœć, jakby jš chciał rozgnieœć w dłoni. - Raz, dwa, trzy!.. - szepnšł diabeł. Lecz w tej chwili koń jego, czy to że uderzył nozdrzami w hełm drabanta, czy przestraszył się, doœć, że zarył nagle kopytami w ziemię, potem potknšł się silnie; Kmicic poderwał go cuglami. Przez ten czas lektyka oddaliła się o kilkanaœcie kroków. A junakowi włos stanšł dębem na głowie. - Matko Najœwiętsza, trzymaj mi rękę! - szepnšł przez zaciœnięte zęby. - Matko Najœwiętsza, ratuj! Jam tu poseł, ja od hetmana przyjeżdżam, a chcę jako zbój nocny mordować... Jam szlachcic, jam sługa Twój... Nie wódŸże na pokuszenie! - A czego to waœć marudzisz? - ozwał się przerywany przez febrę głos Bogusława. - Jestem już! - Słyszysz waœć... kury po zapłociach piejš... Trzeba się spieszyć, bom też chory iodpocznienia potrzebuję. Kmicic zasadził buzdygan za pas i jechał dalej w pobliżu lektyki. Jednakże nie mógł odzyskać spokoju. Rozumiał, że tylko zimnškrwiš i panowaniem nad sobš zdoła uwolnićSorokę, dlatego układał sobie z góry, jakimi słowy ma przemówić do księcia, abygo skłonić i przekonać. Przysięgał więc sobie, że tylko Sorokę mieć będzie na uwadze, że o niczym innym ani wspomni, a zwłaszcza o Oleńce. I czuł, jak w ciemnoœci goršce rumieńce oblewajš mu twarz na myœl, że może sam ksišżę wspomni o niej, a może wspomni coœtakiego, czego nie będzie mógł pan Andrzej przetrzymać ani wysłuchać. - Niechże jej nie tyka - mówił sobie w duszy - niech jej nie tyka, bo w tym jego œmierć i moja... Niech nad sobš samym ma miłosierdzie, jeżeli mu sromu nie starczy...I cierpiał okrutnie pan Andrzej; w piersiach nie stawało mu powietrza, a gardło tak miał œciœnięte, iż bał się, że gdy przyjdzie mówić, słowa nie zdoła z siebie wydobyć. W tym ucisku dusznym poczšł litanię odmawiać. Po chwili przyszła nań ulga, uspokoił się znacznie i owa niby obręcz żelazna, która gniotła mu krtań, sfolżała. Tymczasem przyjechali do ksišżęcej kwatery. Drabanci postawili lektykę; dwóch rękodajnych dworzan wzięło księcia pod ramiona; on zaœ zwrócił się do Kmicica i szczękajšc cišgle zębami, rzekł: - Proszę za sobš... Paroksyzm zaraz minie...Będziem się mogli rozmówić. Jakoż po chwili znaleŸli się obaj w osobnej komnacie, w której na kominie żarzyły się kupy węgli i goršco było nieznoœnie. Tam ułożono księcia Bogusława na długim polowym krzeœle, okryto futrami i przyniesiono œwiatło. Za czym dworzanie oddalili się, ksišżę zaœ przechylił w tył głowę, przymknšł oczy i tak pozostał czasjakiœ nieruchomy. Wreszcie rzekł: - Zaraz... niech odpocznę... Kmicic patrzył na niego. Ksišżę nie zmienił się wiele, jeno febra œcišgnęła mu twarz. Ubielony był jak zwykle i na jagodach pomalowany barwiczkš, ale właœnie dlatego, gdy leżał tak z zamkniętymi oczyma i z głowš przechylonš, podobny byłtrochę do trupa albo woskowej figury. Pan Andrzej stał przed nim w œwietle œwiecznika. Ksišżęce powieki poczęły się otwierać leniwie, nagle otworzyły się zupełnie i jakoby płomień przeleciał mu przez twarz. Lecz trwało to przez okamgnienie, po czym znów zamknšł oczy. - Jeœliœ jest duch, nie boję się ciebie - rzekł - ale przepadnij! - Przyjechałem z pismem od hetmana - odpowiedział Kmicic. Bogusław wzdrygnšł się nieznacznie, jakoby się chciał z mar otrzšsnšć, następnie popatrzył na Kmicica i ozwał się:- Chybiłem waćpana? - Nie ze wszystkim - odpowiedział ponuro pan Andrzej ukazujšc palcem na bliznę. - To już drugi!... - mruknšł na wpół do siebie ksišżę. I głoœno dodał: - Gdzie jest pismo? - Jest - odrzekł Kmicic podajšc list. Bogusław poczšł czytać, a gdy skończył, dziwne œwiatła błysnęły mu w oczach. - Dobrze! - wyrzekł - doœć marudztwa!... Jutro bitwa... I rad jestem, bo jutro febry nie mam. - I u nas po równo radzi - odparł Kmicic. Nastała chwila milczenia, w czasie której dwóch tych nieubłaganych wrogów mierzyło się oczyma z pewnš straszliwš ciekawoœciš. Ksišżę pierwszy poczšł rozmowę: - Zgaduję, że to waœć mnie tak dojeżdżał zTatary?... - Ja... - A żeœ to nie bał się tu przyjechać?... Kmicic nie odrzekł nic. - Chybaœ na pokrewieństwo przez Kiszków liczył... Bo to my mamy ze sobš rachunki... Mogę cię, panie kawalerze, kazać ze skóry obedrzeć. - Możesz, wasza ksišżęca moœć. - Przyjechałeœ z glejtem, prawda... Rozumiem teraz, dlaczego pan Sapieha go żšdał... Aleœ na życie moje nastawał... Tam Sakowicz zatrzymany; wszelako... pan wojewoda nie ma prawa do Sakowicza, a jado ciebie mam... kuzynie... - Przyjechałem z proœbš do waszej ksišżęcej moœci... - Proszę! Możesz liczyć, że dla ciebie wszystko uczynię... Jakaż to proœba? - Jest tu schwytany żołnierz, jeden z tych,którzy mi pomagali waszš ksišżęcš moœć porwać. Ja dawałem rozkazy, on działał jako œlepe instrumentum. Tego żołnierza zechciej wasza ksišżęca moœć na wolnoœć wypuœcić. Bogusław pomyœlał chwilę. - Panie kawalerze - rzekł - namyœlam się, czyœ lepszy żołnierz, czy też bezczelniejszy suplikant... - Ja tego człowieka darmo od waszej ksišżęcej moœci nie chcę. - A co mi za niego dajesz? - Samego siebie. - Proszę, takiż to miles praeciosus?... Hojnie płacisz, ale bacz, by ci starczyło, boć jeszcze pewnie kogoœ chciałbyœ ode mnie wykupić... Kmicic posunšł się o krok bliżej i pobladł tak straszliwie, iż ksišżę mimo woli spojrzał na drzwi i mimo całej swej odwagi zmienił przedmiot rozmowy. - Pan Sapieha na takowy układ nie przystanie - rzekł. - Rad bym cię miał, alem słowem ksišżęcym za bezpieczeństwotwoje zaręczył. - Przez tego żołnierza odpiszę panu hetmanowi, żem dobrowolnie został. - A on zażšda, bym cię wbrew twej woli odesłał. Zbyt znaczne oddałeœ mu posługi...I Sakowicza mi nie puœci, a Sakowicza więcej cenię niż ciebie... - To uwolnij wasza ksišżęca moœć i tak tegożołnierza, a ja się na parol stawię, gdzie rozkażesz. - Jutro może mi legnšć przyjdzie. Nic mi poukładach na pojutrze... - Błagam waszš ksišżęcš moœć! Za tego człowieka ja... - Co ty? - Zemsty poniecham. - Widzisz, panie Kmicic, siła razy chodziłem na niedŸwiedzia z oszczepem, niedlatego, żem musiał, ale z ochoty. Lubię, gdy mi jakowe niebezpieczeństwo grozi, bo mi się życie mniej kuczy. Owóż i twojš zemstę jako uciechę sobie zostawuję, ile żeci przyznać muszę, żeœ z takowych niedŸwiedzi, co to same strzelca szukajš. - Wasza ksišżęca moœć - rzekł Kmicic - za małe miłosierdzie często Bóg wielkie grzechy odpuszcza. Nikt z nas nie wie, kiedy mu przed sšdem Chrystusowym stanšć przyjdzie. - Dosyć! - przerwał ksišżę. - Ja też sobie psalmy mimo febry komponuję, żeby jakowšœ zasługę mieć przed Panem, a potrzebowałbymli predykanta, to bym swego zawołał... Waœć nie umiesz prosić doœć pokornie i na manowce leziesz... Ja ci sam podam sposób: uderz jutro w bitwie napana Sapiehę, a ja pojutrze tego gemajna wypuszczę i tobie winy przebaczę... Zdradziłeœ Radziwiłłów, zdradŸże Sapiehę...- Ostatnieli to słowo waszej ksišżęcej moœci?... Na wszystko œwięte zaklinam waszš ksišżęcš moœć... - Nie! Diabli cię biorš, dobrze!... I na twarzy się mienisz... Nie przychodŸ jeno zablisko, bo chociaż ludzi mi wstyd wołać... ale patrz tu! Zbytniœ rezolut! To rzekłszy Bogusław ukazał spod futra, którym był okryty, lufę pistoletu i poczšł patrzeć iskrzšcymi oczyma w oczy Kmicica.- Wasza ksišżęca moœć! - zakrzyknšł Kmicicskładajšc wprawdzie ręce jak do proœby, ale z twarzš przez gniew zmienionš. - To prosisz, a grozisz?.. - rzekł Bogusław- kark zginasz, a diabeł ci zza kołnierza zęby do mnie szczerzy?... To pycha ci z óczbłyska, a w gębie grzmi jak w chmurze? Czołem do radziwiłłowskich nóg przy proœbie, mopanku!.. Łbem o podłogę bić! wówczas ci odpowiem!... Twarz pana Andrzeja blada była jak chusta,rękš pocišgnšł po mokrym czole, po oczach, po twarzy i odrzekł tak przerywanym głosem, jak gdyby febra, na którš cierpiał ksišżę, nagle rzuciła się na niego. - Jeżeli wasza ksišżęca moœć tego starego żołnierza mi wypuœci... to... ja... waszej ksišżęcej moœci... paœć do... nóg gotów... Zadowolenie błysnęło w Bogusławowych oczach. Wroga upokorzył, dumny kark zgišł. Lepszego pokarmu nie mógł dać zemœcie i nienawiœci. Kmicic stał zaœ przed nim z włosem zjeżonym w czuprynie, dygocšcy na całym ciele. Twarz jego, nawet w spokoju do głowy jastrzębiej podobna, przypominała tym bardziej drapieżnego i rozwœcieczonegoptaka. Nie zgadłeœ, czy za chwilę rzuci się do nóg, czy do piersi ksišżęcej... A Bogusław, nie spuszczajšc go z oka, rzekł: - Przy œwiadkach! przy ludziach! I zwrócił się ku drzwiom: - Bywaj! Przez otwarte drzwi weszło kilkunastu dworzan, Polaków i cudzoziemców. Za nimi poczęli wchodzić oficerowie. - Moœci panowie! - rzekł ksišżę - oto pan Kmicic, choršży orszański i poseł od pana Sapiehy, ma mnie o łaskę prosić i chce wszystkich waszmoœciów mieć za œwiadków!... Kmicic zatoczył się jak pijany, jęknšł i padł do nóg Bogusławowych. Proszę pamiętać, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żJPć c'K6j c'L  'MŻ c(€N.,U c(Oƒ9×((A ksišżę wycišgnšł je umyœlnie tak, że koniec jego rajtarskiego buta dotykał czołarycerza. Wszyscy patrzyli w milczeniu, zdumieni słynnym nazwiskiem, jak i tym, że ów, który je nosił, był teraz posłem od pana Sapiehy. Wszyscy rozumieli też, że dzieje się coœ nadzwyczajnego. Tymczasem ksišżę wstał i nie rzekłszy ni słowa przeszedł do przyległej komnaty, kiwnšł tylko na dwóch dworzan, żeby szli za nim. Kmicic podniósł się. W twarzy jego nie byłojuż gniewu ni drapieżnoœci, tylko nieczułoœći obojętnoœć. Zdawało się, iż nie rozeznaje wcale, co się z nim dzieje, i że energia jego złamała się zupełnie. Upłynęło pół godziny, godzina. Za oknem słychać było tętent kopyt końskich i miarowe kroki żołnierzy, on siedział cišgle, jakby kamienny. Nagle otworzyły się drzwi do przysionka. Wszedł oficer, dawny znajomy Kmicica z Birż, i oœmiu żołnierzy, czterech z muszkietami, czterech bez strzelb, tylko przy szablach. - Moœci pułkowniku, powstań waszmoœć! - rzekł grzecznie oficer. Kmicic popatrzył na niego błędnie. - Głowbicz... - rzekł poznajšc oficera. - Mam rozkaz - odparł Głowbicz - zwišzać waszej moœci ręce i wyprowadzić za Janów. Na czas to wišzanie, póŸniej odjedziesz wasza moœć wolno... Dlatego proszę waszej moœci nie stawiać oporu... - Wišż! - odrzekł Kmicic. I pozwolił się bez oporu skrępować. Ale nóg mu nie wišzano. Oficer wyprowadził goz komnaty i wiódł piechotš przez Janów. Zaczym szli jeszcze z godzinę. Po drodze przyłšczyło się kilku jezdnych. Kmicic słyszał, że rozmawiajš po polsku, Polacy bowiem, którzy jeszcze służyli u Bogusława, znali wszyscy nazwisko Kmicicai dlatego najciekawsi byli, co się z nim stanie. Orszak minšł brzeŸniak i znalazł sięw pustym polu, na którym ujrzał pan Andrzej oddział lekkiej polskiej choršgwi Bogusławowej. Żołnierze stali szeregiem w kwadrat, w œrodku był majdan, na nim dwóch tylko piechurów trzymajšcych konie, ubrane w szleje, i kilkunastu ludzi z pochodniami. Przy ich blasku ujrzał pan Andrzej pal œwieżo zaostrzony, leżšcy poziomo i przymocowany drugim końcem do grubego pnia drzewa. Kmicica mimo woli dreszcze przeszły. "To dla mnie - pomyœlał - końmi mnie każe na pal nawlec... Dla zemsty Sakowicza poœwięca!" Lecz mylił się, pal przeznaczony był przede wszystkim dla Soroki. Przy migocšcych płomykach dojrzał pan Andrzej samego Sorokę; stary żołnierz siedział tuż obok pnia na zydlu, bez czapki ize skrępowanymi rękoma, pilnowany przez czterech żołnierzy. Jakiœ człek, ubrany w półkożuszek bez rękawów, podawał mu w tej chwili gorzałkę w płaskim kubku, któršSoroka pił doœć chciwie. Wypiwszy splunšł,a że w tej właœnie chwili postawiono Kmicica między dwoma konnymi w pierwszym szeregu, więc żołnierzysko dojrzał go, zerwał się z zydla i wyprostował się jakby na paradzie wojskowej. Przez chwilę patrzyli na się obaj. Soroka twarz miał doœć spokojnš i zrezygnowanš, poruszał tylko szczękami, jak gdyby żuł. - Soroka... - jęknšł wreszcie Kmicic. - Wedle rozkazu! - odpowiedział żołnierz. I znowu nastało milczenie. Cóż mieli mówić w takiej chwili!Wtem oprawca, który podawał poprzednio Soroce wódkę, zbliżył się do niego. - No, stary - rzekł - czas na cię. - A prosto nawłóczcie! - Nie bój się. Soroka nie bał się, ale gdy uczuł na sobie ramię oprawcy, poczšł sapać szybko i głoœno, nareszcie rzekł: - Gorzałki jeszcze... - Nie ma! Nagle jeden z żołnierzy wysunšł się z szeregu i podał blaszankę. - Jest. Dajcie mu! - Do ordynku! - zakomenderował Głowbicz. Jednakże człek w kożuszku przechylił manierkę do ust Soroki, on zaœ pił obficie, a wypiwszy odetchnšł głęboko. - Ot! - rzekł - żołnierski los, za trzydzieœcilat służby... Nu, czas to czas! Drugi oprawca zbliżył się i poczęto go rozbierać. Nastała chwila ciszy. Pochodnie drżały w rękach trzymajšcych jeludzi. Wszystkim uczyniło się straszno. Wtem pomruk zerwał się wœród otaczajšcych majdan szeregów i stawał sięcoraz głoœniejszy. Żołnierz nie kat. Sam zadaje œmierć, lecz widoku męki nie lubi. - Milczeć! - krzyknšł Głowbicz. Pomruk zmienił się w gwar głoœny, w którym brzmiały pojedyncze słowa: "diabli!", "pioruny!", "pogańska służba!... Nagle Kmicic krzyknšł tak, jakby jego samego na pal nawłóczono: - Stój! Oprawcy wstrzymali się mimo woli. Wszystkie oczy zwróciły się na Kmicica. - Żołnierze! - krzyknšł pan Andrzej. - Ksišżę Bogusław zdrajca przeciw królowi i Rzeczypospolitej! Was otoczono i jutro w pień wycięci będziecie! Zdrajcy służycie! Przeciw ojczyŸnie służycie! Ale kto służbę porzuci, zdrajcę porzuci, temu przebaczenie królewskie, przebaczenie hetmańskie!... Wybierajcie! Œmierć i hańba albo nagroda jutro! Lafę wypłacę i dukat nagłowę, dwa na głowę!... Wybierajcie!! Nie wam, godnym żołnierzom, zdrajcy służyć! Niech żyje król! Niech żyje hetman wielki litewski! Gwar przeszedł w huk. Szeregi złamały się. Kilkanaœcie głosów krzyknęło: - Niech żyje król! - Doœć służby! - Na pohybel zdrajcy! - Stać! stać! - wrzeszczały inne głosy. - Jutro wam w hańbie umierać! - ryczał Kmicic. - Tatarzy w Suchowolu! - Ksišżę zdrajca! - Przeciw królowi wojujem! - Bij! - Do księcia! - Stój! W zamieszaniu jakaœ szabla przecięła powrozy krępujšce ręce Kmicica. Ten zaœ skoczył w tej chwili na jednego z owych koni, które Sorokę na pal nacišgnšć miały, ikrzyknšł już z konia: - Za mnš do hetmana! - Idę! - wrzasnšł Głowbicz. - Niech żyje król! - Niech żyje! - odpowiedziało pięćdziesišt głosów i pięćdziesišt szabel błysnęło jednoczeœnie. - Na koń Sorokę! - zakomenderował znowu Kmicic. Byli tacy, którzy opierać się chcieli, lecz nawidok gołych szabel umilkli. Jeden wszelakozawrócił konia i znikł po chwili z oczu. Pochodnie zgasły. Ciemnoœć ogarnęła wszystkich. - Za mnš! - rozległ się głos Kmicica. I kłšb ludzi bezładny ruszył z miejsca, potem wycišgnšł się w długiego węża. Ujechawszy dwie lub trzy staje, trafili na straże piechurów, których większe masy zajmowały brzeŸniak leżšcy z lewej strony.- Kto idzie? - ozwały się głosy. - Głowbicz z podjazdem! - Hasło? - Tršby! - PrzechodŸ! I przejechali nie spieszšc się zbytnio; następnie puœcili się rysiš. - Soroka! - rzekł Kmicic. - Wedle rozkazu! - ozwał się obok głos wachmistrza. Kmicic nie mówił nic więcej, tylko wycišgnšwszy rękę, wsparł dłoń na głowie wachmistrza - jakby się chciał przekonać, czy jedzie obok. Żołnierz przycisnšł w milczeniu tę dłoń doust. Wtem ozwał się Głowbicz z drugiego boku: - Wasza miłoœć! dawnom to chciał uczynić, co teraz czynię. - Nie pożałujecie! - Całe życie będę waszej miłoœci wdzięczny! - Słuchaj, Głowbicz, czemu to ksišżę was wysłał, nie cudzoziemski regiment, na egzekucję. - Bo chciał waszš miłoœć przy Polakach pohańbić. Obcy żołnierz nie zna waszej miłoœci. - A mnie nic nie miało się stać? - Waszej miłoœci miałem rozkaz powrozy rozcišć. Gdyby zaœ wasza miłoœć porwała się do obrony Soroki, mieliœmy jš przed księcia dostawić po ukaranie. - Więc i Sakowicza chciał poœwięcić - mruknšł Kmicic. Tymczasem w Janowie ksišżę Bogusław, zmożon febrš i dziennym trudem, spać już poszedł. Ze snu głębokiego rozbudził go rejwach przed kwaterš i pukanie do drzwi. - Wasza ksišżęca moœć! wasza ksišżęca moœć! - wołało kilka głosów. - Œpi! nie budzić - odpowiadali paziowie. Lecz ksišżę siadł na łożu i krzyknšł: - Œwiatła! Wniesiono œwiatło, jednoczeœnie z nim wszedł oficer służbowy. - Wasza ksišżęca moœć! - rzekł - poseł sapieżyński pobuntował Głowbiczowš choršgiew i odprowadził jš do hetmana. Nastała chwila ciszy. - Bić w kotły i w bębny - ozwał się wreszcie Bogusław - niech wojsko w szykustaje! Oficer wyszedł, ksišżę pozostał sam. - To straszny człek! - rzekł sam do siebie. I uczuł, że chwyta go nowy paroksyzm febry. Rozdział 40 Łatwo sobie wyobrazić zdziwienie pana Sapiehy, gdy Kmicic nie tylko wrócił sam bezpiecznie, lecz przywiódł ze sobš kilkadziesišt koni i starego sługę. Kmicic podwakroć musiał opowiadać hetmanowi i panu Oskierce, jak i co się stało, oni zaœ słuchali z ciekawoœciš, bijšc często w dłonie i za głowę się bioršc. - Uważ z tego - rzekł hetman - że kto w zemœcie przesadzi, temu się ona częstokroćjako ptak z palców wychynie. Ksišżę Bogusław Polaków jako œwiadków twej hańby i męki mieć chciał, aby cię gorzej sponiewierać, i przesadził. Ale się z tego nie chełp, bo to zrzšdzenie boskie dało ci wiktorię, chociaż, swojš drogš, to jedno ci powiem: on diabeł, aleœ i ty diabeł! le ksišżę uczynił, że cię spostponował. - Ja go nie spostponuję i w zemœcie, da Bóg, nie przesadzę! - Niechaj jej całkiem, jako Chrystus niechał, chociaż Bogiem będšc mógł jednymsłowem Żydowinów pogršżyć. Kmicic nie odrzekł nic, bo też i nie było czasu na rozprawy, nie było nawet i na wypoczynek. Rycerz był znużon œmiertelnie,a jednak tej nocy jeszcze postanowił jechać do swoich Tatarów, którzy za Janowem stali w lasach i na goœcińcach z tyłu wojsk Bogusławowych. Ale ówczeœni ludzie dobrze sypiali na kulbakach. Kazał więc tylko pan Andrzej konia œwieżego siodłać, obiecujšc sobie, że się przez drogę smaczno wydrzemie. Na samym wsiadanym przyszedł do niego Soroka i wyprostował się po służbie. - Wasza miłoœć! - rzekł. - A co powiesz, stary? - Przyszedłem spytać, kiedy mi jechać? - Dokšd? - Do Taurogów. Kmicic rozœmiał się. - Nie pojedziesz wcale do Taurogów, pojedziesz ze mnš. - Wedle rozkazu! - odpowiedział wachmistrz, starajšc się nie pokazać po sobie ukontentowania. Jakoż pojechali razem. Droga była długa, bo należało okładać lasami, aby nie wpaœć na Bogusława, za to Kmicic i Soroka wyspali się setnie i bez żadnej przygody przybyli do Tatarów. Akbah-Ułan stawił się zaraz przed Babiniczem i zdał mu relację ze swych czynnoœci. Pan Andrzej kontent z nich był: wszystkie mosty zostały popalone, groble poniszczone; nie doœć na tym: wody z wiosnš rozlały zmieniwszy pola, łški i niższe drogi w grzšskie błoto. Bogusław nie miał innego wyboru, jak bić się, zwyciężyć lub zginšć. O odwrocie niepodobna mu było myœleć. - Dobrze - rzekł Kmicic - zacnš ma rajtarię, ale ciężkš. Nie będzie z niej na dzisiejsze błota użytku. Po czym zwrócił się do Akbah-Ułana. - Schudłeœ! - rzekł uderzajšc go w brzuch pięœciš - ale po bitwie dukatami ksišżęcymi sobie kałdun napełnisz. - Bóg stworzył nieprzyjaciół, aby mężowie wojenni łup z kogo brać mieli - odrzekł poważnie Tatar. - A jazda Bogusławowa stoi przeciw wam? - Jest ich kilkaset koni dobrych, a wczoraj nadesłano im regiment piechoty i okopali się. - Zaœby ich nie można w pole wywabić? - Nie wychodzš. - A obejœć i zostawić, aby się do Janowa dostać? - Na drodze leżš. - Trzeba będzie coœ obmyœlić! To rzekłszy Kmicic poczšł się rękš gładzićpo czuprynie. - Próbowaliœcie podchodzić? Jak daleko wypadajš za wami? - Na staje, dwa... dalej nie chcš. - Trzeba będzie coœ obmyœlić! - powtórzył Kmicic. Lecz tej nocy nic już nie obmyœlił. Za to nazajutrz podjechał z Tatary pod obóz, leżšcy między Suchowolem a Janowem, i rozpoznał, że Akbah-Ułan przesadzał mówišc, że piechota okopała się z tej strony, były tam bowiem tylko szańczyki, nic więcej. Można się było z nich długo bronić, zwłaszcza przeciw Tatarom, którzynieskoro szli wprost na ogień do ataku, ale nie można było myœleć o wytrzymaniu jakiegokolwiek oblężenia. "Gdybym miał piechotę - pomyœlał Kmicic - poszedłbym na dym... Lecz o sprowadzeniu piechoty trudno było imarzyć, bo naprzód, pan Sapieha sam nie miał jej do zbytku, po wtóre, czasu na œcišgnięcie jej brakło. Kmicic podjechał tak blisko, iż piechurowie Bogusławowi poczęli do niego ognia dawać, lecz on nie zważał na to, jeŸdził między kulami, rozpatrywał się, oglšdał, a Tatarowie, choć na ogień mniej wytrzymali,musieli mu dotrzymywać kroku. Potem zasięwypadła jazda i zajechała go z boku. On umknšł się, poszedł trzy tysišce kroków i wraz ku nim zawrócił. Lecz oni zwrócili także z miejsca ku szańczykom. Na próżno Tatarowie wypuœciliza nimi chmurę strzał. Spadł tylko jeden człek z konia, a i to zabrali go i ponieœli. Kmicic w powrocie, zamiast jechać wprost do Suchowola, rzucił się ku zachodowi i dotarł do Kamionki. Bagnista rzeka rozlała szeroko, bo wiosna była nad podziw w wody obfita. Kmicic popatrzył na rzekę, rzucił w wodę kilkanaœcie pokruszonych gałšzek, aby bystroœć pršdu wymiarkować, i rzekł do Ułana: - Tędy ich bokiem obejdziemy i z tyłu na nich uderzym. - Pod wodę konie nie popłynš. - Leniwo idzie. Popłynš! Ta woda prawie stoi. - Konie skostniejš i ludzi nie utrzymajš. Zimno jeszcze. - Ludzie popłynš za ogonami. To wasz tatarski proceder. - Ludzie skostniejš. - Rozgrzejš się w ogniu. - Kiszmet! Nim zmroczyło się na œwiecie, Kmicic kazał nacišć pęki łoziny, zwiędłego sitowia, trzcin i poprzywišzywać koniom doboków. Przy pierwszej gwieŸdzie rzucił w wodę około oœmiuset koni i poczęli płynšć. On sam płynšł na czele, lecz wkrótce zmiarkował, że tak wolno posuwajš się naprzód, iż za dwa dni nie przepłynš poza szańce. Wówczas kazał się przeprawić na drugi brzeg. Niebezpieczne to było przedsięwzięcie. Drugi brzeg był prosty i bagnisty. Konie, choć lekkie, lgnęły po brzuchy. Lecz posuwali się naprzód, lubo wolno i ratujšc jeden drugiego. Tak szli parę stai. Gwiazdy pokazywały północ. Wtem od południa doszły ich echa dalekiej palby. - Bitwa poczęta! - krzyknšł Kmicic. - Potoniem! - odpowiedział Akbah-Ułan. - Za mnš! Tatarzy nie wiedzieli, co czynić, gdy nagle spostrzegli, iż koń Kmicicowy wynurzył sięz błota, trafiwszy widocznie na twardy grunt. Jakoż poczęła się ława piasku. Po wierzchubyło wody do piersi końskich, lecz grunt pod spodem twardy. Szli zatem żwawiej. Nalewo mignęły im dalekie ognie! - To szańce! - rzekł cicho Kmicic. - Mijamy!Obejdziemy! Po chwili minęli szańce istotnie. Wówczas zwrócili na lewo i wparli znów bachmaty w rzekę, aby wylšdować za szańcami. Przeszło sto koni ulgnęło tuż przy brzegu. Lecz ludzie wydostali się na brzeg prawie wszyscy. Kmicic kazał spieszonym siadać za jezdnymi i ruszył ku szańcom. Poprzednio zostawił był dwustu wolentarzyz rozkazem, by niepokoili szańce z przodu przez ten czas, gdy im będzie tył zachodził. Jakoż zbliżywszy się usłyszał strzały, zrazu rzadkie, potem coraz gęstsze. - Dobrze! - rzekł - tamci atakujš! I ruszyli. W ciemnoœci widać było tylko gromadę głów podskakujšcych pod miarę końskiego chodu; szabla nie zabrzękła, zbroja nie zadzwoniła, Tatarzy i wolentarze umieli iœćtak cicho jak wilcy. Od strony Janowa palba stawała się coraz potężniejsza, widoczne było, że pan Sapieha nastšpił na całej linii. Lecz na szańczykach, ku którym dšżył Kmicic, brzmiały także okrzyki. Kilka stosów drzewa paliło się na nich, rozrzucajšc blask silny. Przy onym blasku dojrzał pan Andrzej piechurów strzelajšcych z rzadka, więcej patrzšcych przed się w pole, na którym jazda ucierałasię z wolentarzami. Dojrzano i jego ze szańców, lecz zamiast strzałami, przywitano nadcišgajšcy oddziałgromkim okrzykiem. Żołnierze sšdzili, że toksišżę Bogusław przysyła im pomoc. Lecz gdy zaledwie sto kroków dzieliło nadjeżdżajšcš gromadę od szańców, piechota poczęła ruszać się w nich niespokojnie, coraz więcej żołnierzy, przykrywajšc rękoma czoła, patrzyło, co za lud nadjeżdża. Wtem na kroków pięćdziesišt straszliwe wycie targnęło powietrzem i oddział rzuciłsię jak burza, ogarnšł piechotę, otoczył jšpierœcieniem i cała ta masa ludzi poczęła się poruszać konwulsyjnie. Rzekłbyœ: olbrzymi wšż dusi upatrzonš ofiarę. W kupie owej brzmiały rozdzierajšce wrzaski: - Ałła! Herr Jesus! Mein Gott! Za szańcami brzmiały nowe okrzyki, bo wolentarze, choć w słabszej liczbie, poznawszy, iż pan Babinicz już w szańcach,natarli z wœciekłoœciš na jazdę. Tymczasemniebo, które chmurzyło się już od niejakiego czasu, jako zwyczajnie na wiosnę, lunęło gęstym niespodzianym dżdżem. Stosy płonšce zagasły i walka trwała w ciemnoœciach. Lecz nie trwała już długo. Napadnięci znienacka Bogusławowi piechurowie poszli pod nóż. Jazda, w której dużo było swoich ludzi, złożyła broń. Obcych, mianowicie stoogusławowych. Proszę pamiętać, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żP0š c(QĘ × (˙˙dragonii, w pień wycięto. Gdy księżyc wychynšł się znów zza chmur, oœwiecił tylko gromady Tatarów docinajšcych rannych i bioršcych łup. Lecz nie trwało to długo. Rozległ się przeraŸliwy głos piszczałki: Tatarzy i wolentarze jak jeden człowiek skoczyli na koń. - Za mnš! - krzyknšł Kmicic. I poprowadził ich jak wicher do Janowa. W kwadrans póŸniej podpalono nieszczęsnš osadę w czterech rogach, a w godzinę jedno morze płomieni rozlało się tak szeroko, jak starczyło Janowa. Nad pożogšwylatywały ku czerwonemu niebu słupy skier ognistych. Tak pan Kmicic dawał znać hetmanowi, iż wzišł tył Bogusławowemu wojsku. Sam zaœ, jak kat od krwi ludzkiej czerwony, szykował wœród płomieni swychTatarów, aby powieœć ich dalej. Już stanęli w ordynku i wycišgnęli się w ławę, gdy nagle, na polu oœwieconym jak wdzień pożarem, ujrzeli przed sobš oddział olbrzymiej rajtarii elektorskiej. Wiódł jš rycerz, widny z daleka, bo w srebrne blachy ubrany i siedzšcy na białymkoniu. - Bogusław! - ryknšł nieludzkim głosem Kmicic i runšł z całš tatarskš ławš naprzód. Szli więc ku sobie jako dwie fale dwoma wichrami gnane. Przestrzeń dzieliła ich znaczna, więc konie po obu stronach wzięłypęd największy i szły ze stulonymi uszami wycišgnięte jak charty, ziemię niemal brzuchami szorujšc. Z jednej strony lud olbrzymi, w błyszczšcych kirysach, z prostymi szablami wyniesionymi w prawicach ku górze, z drugiej szara ćma tatarska. Wreszcie zderzyli się długš ławš na widnym polu, lecz wówczas stało się coœ strasznego. Tatarska ćma padła jak łan położony wichrem; olbrzymi lud przejechałpo niej i leciał dalej, jakoby ludzie i konie mieli siłę gromów, a skrzydła burzy. Po niejakim czasie zerwało się kilkudziesięciu Tatarów i poczęło ich œcigać.Po dziczy można przejechać, lecz zgnieœć jej jednym przejazdem niepodobna. Toteż coraz więcej ludzi dšżyło za uciekajšcš rajtariš. Arkany poczęły œwistać w powietrzu. Lecz na czele uciekajšcych jeŸdziec na białym koniu biegł cišgle w pierwszym szeregu, a między œcigajšcymi nie było Kmicica. Szarym rankiem poczęli dopiero powracać Tatarowie i każdy niemal wiódł na arkanie rajtara. Wnet znaleŸli Kmicica i bezprzytomnego odwieŸli do pana Sapiehy. Hetman sam siedział nad jego łożem. O południu otworzył pan Andrzej oczy. - Gdzie Bogusław? - były jego pierwsze słowa. - Zniesion ze szczętem... Bóg pofortunił mu z poczštku, więc wyszedł z brzeŸniaków i w gołym polu wpadł na piechoty pana Oskierki, tam utracił ludzi i wiktorię... Nie wiem, czy pięćset ludzi nawet uszło, bo siła jeszcze twoi Tatarzy wyłapali. - A onże sam? - Uszedł. Kmicic pomilczał chwilę i rzekł: - Jeszcze mi się z nim nie mierzyć. Cišł mnie koncerzem w głowę i obalił razem z koniem... Szczęœciem misiurka z cnotliwej stali nie puœciła, alem zemdlał. - Tę misiurkę powinieneœ w koœciele powiesić. - Będziem go œcigali choćby na kraj œwiata! - rzekł Kmicic. Na to hetman: - Patrzaj, jakš wiadomoœć dziœ odebrałem po bitwie. I podał mu list. Kmicic przeczytał w głos następujšce słowa: "Król szwedzki ruszył z Elblšga, idzie na Zamoœć, stamtšd na Lwów, na króla. Przybywaj, Wasza Dostojnoœć, z wszystkš potęgš na ratunek Panu i OjczyŸnie, bo sam nie wytrzymam. - Czarniecki". Nastała chwila milczenia. - A ty ruszysz z nami czy pójdziesz z Tatary do Taurogów? - spytał hetman. Kmicic zamknšł oczy. Wspomniał na słowa księdza Kordeckiego, na to, co mu Wołodyjowski o Skrzetuskim powiadał, i odrzekł: - Na potem prywaty! Przy ojczyŸnie chcę się nieprzyjacielowi oponować! Hetman œcisnšł go za głowę. - Toœ mi brat! - rzekł - a żem stary, przyjm moje błogosławieństwo... -----Konwersja: rpg6@go2.pl , czas to czas! Drugi oprawca zbliżył się i poczęto go rozbierać. Nastała chwila ciszy. Pochodnie drżały w rękach trzymajšcych jeludzi. Wszystkim uczyniło się straszno. Wtem pomruk zerwał się wœród otaczajšcych majdan szeregów i stawał sięcoraz głoœniejszy. Żołnierz nie kat. Sam zadaje œmierć, lecz widoku męki nie lubi. - Milczeć! - krzyknšł Głowbicz. Pomruk zmienił się w gwar głoœny, w którym brzmiały pojedyncze słowa: "diabli!", "pioruny!", "pogańska służba!... Nagle Kmicic krzyknšł tak, jakby jego samego na pal nawłóczono: - Stój! Oprawcy wstrzymali się mimo woli. Wszystkie oczy zwróciły się na Kmicica. - Żołnierze! - krzyknšł pan Andrzej. - Ksišżę Bogusław zdrajca przeciw królowi i Rzeczypospolitej! Was otoczono i jutro w pień wycięci będziecie! Zdrajcy służycie! Przeciw ojczyŸnie służycie! Ale kto służbę porzuci, zdrajcę porzuci, temu przebaczenie królewskie, przebaczenie hetmańskie!... Wybierajcie! Œmierć i hańba albo nagroda jutro! Lafę wypłacę i dukat nagłowę, dwa na głowę!... Wybierajcie!! Nie wam, godnym żołnierzom, zdrajcy służyć! Niech żyje król! Niech żyje hetman wielki litewski! Gwar przeszedł w huk. Szeregi złamały się. Kilkanaœcie głosów krzyknęło: - Niech żyje król! - Doœć służby! - Na pohybel zdrajcy! - Stać! stać! - wrzeszczały inne głosy. - Jutro wam w hańbie umierać! - ryczał Kmicic. - Tatarzy w Suchowolu! - Ksišżę zdrajca! - Przeciw królowi wojujem! - Bij! - Do księcia! - Stój! W zamieszaniu jakaœ szabla przecięła powrozy krępujšce ręce Kmicica. Ten zaœ skoczył w tej chwili na jednego z owych koni, które Sorokę na pal nacišgnšć miały, ikrzyknšł już z konia: - Za mnš do hetmana! - Idę! - wrzasnšł Głowbicz. - Niech żyje król! - Niech żyje! - odpowiedziało pięćdziesišt głosów i pięćdziesišt szabel błysnęło jednoczeœnie. - Na koń Sorokę! - zakomenderował znowu Kmicic. Byli tacy, którzy opierać się chcieli, lecz nawidok gołych szabel umilkli. Jeden wszelakozawrócił konia i znikł po chwili z oczu. Pochodnie zgasły. Ciemnoœć ogarnęła wszystkich. - Za mnš! - rozległ się głos Kmicica. I kłšb ludzi bezładny ruszył z miejsca, potem wycišgnšł się w długiego węża. Ujechawszy dwie lub trzy staje, trafili na straże piechurów, których większe masy zajmowały brzeŸniak leżšcy z lewej strony.- Kto idzie? - ozwały się głosy. - Głowbicz z podjazdem! - Hasło? - Tršby! - PrzechodŸ! I przejechali nie spieszšc się zbytnio; następnie puœcili się rysiš. - Soroka! - rzekł Kmicic. - Wedle rozkazu! - ozwał się obok głos wachmistrza. Kmicic nie mówił nic więcej, tylko wycišgnšwszy rękę, wsparł dłoń na głowie wachmistrza - jakby się chciał przekonać, czy jedzie obok. Żołnierz przycisnšł w milczeniu tę dłoń doust. Wtem ozwał się Głowbicz z drugiego boku: - Wasza miłoœć! dawnom to chciał uczynić, co teraz czynię. - Nie pożałujecie! - Całe życie będę waszej miłoœci wdzięczny! - Słuchaj, Głowbicz, czemu to ksišżę was wysłał, nie cudzoziemski regiment, na egzekucję. - Bo chciał waszš miłoœć przy Polakach pohańbić. Obcy żołnierz nie zna waszej miłoœci. - A mnie nic nie miało się stać? - Waszej miłoœci miałem rozkaz powrozy rozcišć. Gdyby zaœ wasza miłoœć porwała się do obrony Soroki, mieliœmy jš przed księcia dostawić po ukaranie. - Więc i Sakowicza chciał poœwięcić - mruknšł Kmicic. Tymczasem w Janowie ksišżę Bogusław, zmożon febrš i dziennym trudem, spać już poszedł. Ze snu głębokiego rozbudził go rejwach przed kwaterš i pukanie do drzwi. - Wasza ksišżęca moœć! wasza ksišżęca moœć! - wołało kilka głosów. - Œpi! nie budzić - odpowiadali paziowie. Lecz ksišżę siadł na łożu i krzyknšł: - Œwiatła! Wniesiono œwiatło, jednoczeœnie z nim wszedł oficer służbowy. - Wasza ksišżęca moœć! - rzekł - poseł sapieżyński pobuntował Głowbiczowš choršgiew i odprowadził jš do hetmana. Nastała chwila ciszy. - Bić w kotły i w bębny - ozwał się wreszcie Bogusław - niech wojsko w szykustaje! Oficer wyszedł, ksišżę pozostał sam. - To straszny człek! - rzekł sam do siebie. I uczuł, że chwyta go nowy paroksyzm febry. Rozdział 40 Łatwo sobie wyobrazić zdziwienie pana Sapiehy, gdy Kmicic nie tylko wrócił sam bezpiecznie, lecz przywiódł ze sobš kilkadziesišt koni i starego sługę. Kmicic podwakroć musiał opowiadać hetmanowi i panu Oskierce, jak i co się stało, oni zaœ słuchali z ciekawoœciš, bijšc często w dłonie i za głowę się bioršc. - Uważ z tego - rzekł hetman - że kto w zemœcie przesadzi, temu się ona częstokroćjako ptak z palców wychynie. Ksišżę Bogusław Polaków jako œwiadków twej hańby i męki mieć chciał, aby cię gorzej sponiewierać, i przesadził. Ale się z tego nie chełp, bo to zrzšdzenie boskie dało ci wiktorię, chociaż, swojš drogš, to jedno ci powiem: on diabeł, aleœ i ty diabeł! le ksišżę uczynił, że cię spostponował. - Ja go nie spostponuję i w zemœcie, da Bóg, nie przesadzę! - Niechaj jej całkiem, jako Chrystus niechał, chociaż Bogiem będšc mógł jednymsłowem Żydowinów pogršżyć. Kmicic nie odrzekł nic, bo też i nie było czasu na rozprawy, nie było nawet i na wypoczynek. Rycerz był znużon œmiertelnie,a jednak tej nocy jeszcze postanowił jechać do swoich Tatarów, którzy za Janowem stali w lasach i na goœcińcach z tyłu wojsk Bogusławowych. Ale ówczeœni ludzie dobrze sypiali na kulbakach. Kazał więc tylko pan Andrzej konia œwieżego siodłać, obiecujšc sobie, że się przez drogę smaczno wydrzemie. Na samym wsiadanym przyszedł do niego Soroka i wyprostował się po służbie. - Wasza miłoœć! - rzekł. - A co powiesz, stary? - Przyszedłem spytać, kiedy mi jechać? - Dokšd? - Do Taurogów. Kmicic rozœmiał się. - Nie pojedziesz wcale do Taurogów, pojedziesz ze mnš. - Wedle rozkazu! - odpowiedział wachmistrz, starajšc się nie pokazać po sobie ukontentowania. Jakoż pojechali razem. Droga była długa, bo należało okładać lasami, aby nie wpaœć na Bogusława, za to Kmicic i Soroka wyspali się setnie i bez żadnej przygody przybyli do Tatarów. Akbah-Ułan stawił się zaraz przed Babiniczem i zdał mu relację ze swych czynnoœci. Pan Andrzej kontent z nich był: wszystkie mosty zostały popalone, groble poniszczone; nie doœć na tym: wody z wiosnš rozlały zmieniwszy pola, łški i niższe drogi w grzšskie błoto. Bogusław nie miał innego wyboru, jak bić się, zwyciężyć lub zginšć. O odwrocie niepodobna mu było myœleć. - Dobrze - rzekł Kmicic - zacnš ma rajtarię, ale ciężkš. Nie będzie z niej na dzisiejsze błota użytku. Po czym zwrócił się do Akbah-Ułana. - Schudłeœ! - rzekł uderzajšc go w brzuch pięœciš - ale po bitwie dukatami ksišżęcymi sobie kałdun napełnisz. - Bóg stworzył nieprzyjaciół, aby mężowie wojenni łup z kogo brać mieli - odrzekł poważnie Tatar. - A jazda Bogusławowa stoi przeciw wam? - Jest ich kilkaset koni dobrych, a wczoraj nadesłano im regiment piechoty i okopali się. - Zaœby ich nie można w pole wywabić? - Nie wychodzš. - A obejœć i zostawić, aby się do Janowa dostać? - Na drodze leżš. - Trzeba będzie coœ obmyœlić! To rzekłszy Kmicic poczšł się rękš gładzićpo czuprynie. - Próbowaliœcie podchodzić? Jak daleko wypadajš za wami? - Na staje, dwa... dalej nie chcš. - Trzeba będzie coœ obmyœlić! - powtórzył Kmicic. Lecz tej nocy nic już nie obmyœlił. Za to nazajutrz podjechał z Tatary pod obóz, leżšcy między Suchowolem a Janowem, i rozpoznał, że Akbah-Ułan przesadzał mówišc, że piechota okopała się z tej strony, były tam bowiem tylko szańczyki, nic więcej. Można się było z nich długo bronić, zwłaszcza przeciw Tatarom, którzynieskoro szli wprost na ogień do ataku, ale nie można było myœleć o wytrzymaniu jakiegokolwiek oblężenia. "Gdybym miał piechotę - pomyœlał Kmicic - poszedłbym na dym... Lecz o sprowadzeniu piechoty trudno było imarzyć, bo naprzód, pan Sapieha sam nie miał jej do zbytku, po wtóre, czasu na œcišgnięcie jej brakło. Kmicic podjechał tak blisko, iż piechurowie Bogusławowi poczęli do niego ognia dawać, lecz on nie zważał na to, jeŸdził między kulami, rozpatrywał się, oglšdał, a Tatarowie, choć na ogień mniej wytrzymali,musieli mu dotrzymywać kroku. Potem zasięwypadła jazda i zajechała go z boku. On umknšł się, poszedł trzy tysišce kroków i wraz ku nim zawrócił. Lecz oni zwrócili także z miejsca ku szańczykom. Na próżno Tatarowie wypuœciliza nimi chmurę strzał. Spadł tylko jeden człek z konia, a i to zabrali go i ponieœli. Kmicic w powrocie, zamiast jechać wprost do Suchowola, rzucił się ku zachodowi i dotarł do Kamionki. Bagnista rzeka rozlała szeroko, bo wiosna była nad podziw w wody obfita. Kmicic popatrzył na rzekę, rzucił w wodę kilkanaœcie pokruszonych gałšzek, aby bystroœć pršdu wymiarkować, i rzekł do Ułana: - Tędy ich bokiem obejdziemy i z tyłu na nich uderzym. - Pod wodę konie nie popłynš. - Leniwo idzie. Popłynš! Ta woda prawie stoi. - Konie skostniejš i ludzi nie utrzymajš. Zimno jeszcze. - Ludzie popłynš za ogonami. To wasz tatarski proceder. - Ludzie skostniejš. - Rozgrzejš się w ogniu. - Kiszmet! Nim zmroczyło się na œwiecie, Kmicic kazał nacišć pęki łoziny, zwiędłego sitowia, trzcin i poprzywišzywać koniom doboków. Przy pierwszej gwieŸdzie rzucił w wodę około oœmiuset koni i poczęli płynšć. On sam płynšł na czele, lecz wkrótce zmiarkował, że tak wolno posuwajš się naprzód, iż za dwa dni nie przepłynš poza szańce. Wówczas kazał się przeprawić na drugi brzeg. Niebezpieczne to było przedsięwzięcie. Drugi brzeg był prosty i bagnisty. Konie, choć lekkie, lgnęły po brzuchy. Lecz posuwali się naprzód, lubo wolno i ratujšc jeden drugiego. Tak szli parę stai. Gwiazdy pokazywały północ. Wtem od południa doszły ich echa dalekiej palby. - Bitwa poczęta! - krzyknšł Kmicic. - Potoniem! - odpowiedział Akbah-Ułan. - Za mnš! Tatarzy nie wiedzieli, co czynić, gdy nagle spostrzegli, iż koń Kmicicowy wynurzył sięz błota, trafiwszy widocznie na twardy grunt. Jakoż poczęła się ława piasku. Po wierzchubyło wody do piersi końskich, lecz grunt pod spodem twardy. Szli zatem żwawiej. Nalewo mignęły im dalekie ognie! - To szańce! - rzekł cicho Kmicic. - Mijamy!Obejdziemy! Po chwili minęli szańce istotnie. Wówczas zwrócili na lewo i wparli znów bachmaty w rzekę, aby wylšdować za szańcami. Przeszło sto koni ulgnęło tuż przy brzegu. Lecz ludzie wydostali się na brzeg prawie wszyscy. Kmicic kazał spieszonym siadać za jezdnymi i ruszył ku szańcom. Poprzednio zostawił był dwustu wolentarzyz rozkazem, by niepokoili szańce z przodu przez ten czas, gdy im będzie tył zachodził. Jakoż zbliżywszy się usłyszał strzały, zrazu rzadkie, potem coraz gęstsze. - Dobrze! - rzekł - tamci atakujš! I ruszyli. W ciemnoœci widać było tylko gromadę głów podskakujšcych pod miarę końskiego chodu; szabla nie zabrzękła, zbroja nie zadzwoniła, Tatarzy i wolentarze umieli iœćtak cicho jak wilcy. Od strony Janowa palba stawała się coraz potężniejsza, widoczne było, że pan Sapieha nastšpił na całej linii. Lecz na szańczykach, ku którym dšżył Kmicic, brzmiały także okrzyki. Kilka stosów drzewa paliło się na nich, rozrzucajšc blask silny. Przy onym blasku dojrzał pan Andrzej piechurów strzelajšcych z rzadka, więcej patrzšcych przed się w pole, na którym jazda ucierałasię z wolentarzami. Dojrzano i jego ze szańców, lecz zamiast strzałami, przywitano nadcišgajšcy oddziałgromkim okrzykiem. Żołnierze sšdzili, że toksišżę Bogusław przysyła im pomoc. Lecz gdy zaledwie sto kroków dzieliło nadjeżdżajšcš gromadę od szańców, piechota poczęła ruszać się w nich niespokojnie, coraz więcej żołnierzy, przykrywajšc rękoma czoła, patrzyło, co za lud nadjeżdża. Wtem na kroków pięćdziesišt straszliwe wycie targnęło powietrzem i oddział rzuciłsię jak burza, ogarnšł piechotę, otoczył jšpierœcieniem i cała ta masa ludzi poczęła się poruszać konwulsyjnie. Rzekłbyœ: olbrzymi wšż dusi upatrzonš ofiarę. W kupie owej brzmiały rozdzierajšce wrzaski: - Ałła! Herr Jesus! Mein Gott! Za szańcami brzmiały nowe okrzyki, bo wolentarze, choć w słabszej liczbie, poznawszy, iż pan Babinicz już w szańcach,natarli z wœciekłoœciš na jazdę. Tymczasemniebo, które chmurzyło się już od niejakiego czasu, jako zwyczajnie na wiosnę, lunęło gęstym niespodzianym dżdżem. Stosy płonšce zagasły i walka trwała w ciemnoœciach. Lecz nie trwała już długo. Napadnięci znienacka Bogusławowi piechurowie poszli pod nóż. Jazda, w której dużo było swoich ludzi, złożyła broń. Obcych, mianowicie stoogusławowych. Proszę pamiętać, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjĚÄ@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż”üżN¸÷ż@,ŞjI_÷ż@