ĺbkŃÉ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙őđGî’ŕGđ@îŕ@>ŕBđEîoŕEńŮő>ŕB>RŕG>˙ęÁńŮ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙ĂUÎíffĚ sƒ ˆ‰ÜĚnćÝÝٙťťgcněĚÝܙŸťš3>CLAS POTOP3 €003?T°˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙Copyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. óÍĆ>˙ęŔúPę ŔúQęŔ1ţ˙Íb͛ >ęa>ŕ&>ę Ŕ>˙ę ŔÍđ͜Í:Í\ÍćÍóÍ ÍBÍS ú‚˙§(Ţú ŔOÍŕ>ęŔͧ ÍÓ ÍŽ Íż ÍÓ ÍŽ ÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔÍ|ÍĹÍr>ęÁ>xŕE>@ŕAŻŕ>ŕ˙>Óŕ@űÍ ÍvúÁˇ(ńŻęÁ́Ë VËw cËoÂÄËgÂŐË_ 9ËW -ËO ËG Ăú Ŕ<ţ >OÍŕĂú Ŕ<ţ >OÍłĂÍ ĂÍS ĚĹĂú Ŕţ(ţ(ţ(#ú Ŕţ("ţ(*ţ( *Í/ĂÍĹĂÍËĂ͘ĂÍ^ĂÍ÷ĂÍĂÍ#Ăú Ŕ=ţ˙ >OÍ|Ăú Ŕ<ţ >OÍ|Ă!>w# űÉ!6# ú6˙#6# öÉ! 6˙#6# ö6# úÉÍB͜ÍĹÉú ŔţČÍw Í ÍÓ úÁO> ‘O͜úÁOÍŽ úÁ<ţ 8>ęÁÉú Ŕţ ú ŔGÍ3 8 ř Í3 8 řÍ#@Íw  Í  úÍÓ úÁţ(=> ęÁúÁO> ‘ţ >O͜úÁOÍŽ ú Ŕţ 0<ę ŔÉú ŔţČŐĹúÁO ú Ŕţ ͟ Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  Ü{ę ŔÁŃÉĹú Ŕţ ú ŔĆ GÍ3  úÍ3  úúÁO Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  é> ę ŔÁÉ>ę Ŕ>ęÁ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍŃ!ĐŔ*§ úaŔ*§ úúŔOúŔG>š >¸ >>ęŔÉ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍ- űÍŃúŔ=ęŔ Í3  úÍĹÉÍ-(ÍŃ>ęŔúŔć€(ěÍĹÉÍŃ>ęŔúŔć€Ę˜ÍĹÉ Í3  úÍuĘ,ÍŃúŔţÂúŔţĘ#>ę Ŕ>ęŔúŔć€(ÖÍĹÉĺŐĹúŔoúŔg #F+NxĄ<(,xą úŔęŔ͡ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔ$úŔţ(>ęŔÍŻ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔÁŃáÉĺŐĹú Ŕţ˙(!В@§(=ůÍ3 yę Ŕ!В@y§( řÍ3 ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕ>ęŔÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔú ŔO>˙ę ŔÍ|ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕţ(ţ(ţ(ţ( ţ($ţ((!pÍ(!€Í !Í! Í!°Í!ŔÍÁŃáÉÍćĺĹ~î˙" ů ôÁáÉĺŐĹú Ŕ!ů ţ(q! ţ(j!H ţ(c!p ţ(\!˜ ţ(U!Á ţ(N!Ň ţ(G!ę ţ(@! ţ (9!: ţ (2!b ţ (+!Ň &ĺŐĹ!ˆ ĺŐĹ!ŔĺŐĹ!Ú ĺŐĹ!ą ĺŐĹ!aŔ˛Ŕ*§ úÁŃáÉ Przewiń Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlättern: Zeil Seit Kapt AlleDéfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Línea Página Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Línia Plana Cap. Tot www.rg.w.pl ĺŐĹúŔGúŔ<¸8Í-(ÍŃ>>ę Ŕ7 ęŔ>ę Ŕ§ÁŃá§ÉĺŐĹúŔţÂO úŔţÂO úŔţ(úŔţ ÍuÍŃúŔ>ę Ŕ7 =ęŔ>ę Ŕ§ÁŃáÉĺŐĹúŔG!Đx§(~#§ ÷ô˛Ŕ*§ úÁŃá§ÉĺĹ!€6# xą řÁáÉĺŐĹy!ţ(#!@‘ţ(!€’ţ(!Ŕ“ţ(!€@y§(=ů]T! ÁÍćP* úÍćP* úÍćP* úÍćP* úÁŃáÉ> ę>ęA!  y§( ĺ>""Ŕ " úáúN"úO">ęúŔćęAÉ> ę>ęA!  y§( *GúN¸ 6*GúO¸ .Ŕ * ú>ęúŔę!úŔćęAÍŃ Í3  úÉ> ę>ęA!    ž # ÷őúŔćęAńÉĺŐĹ! Á@6# xą ř!˛Ŕ~#§(Í÷ öÁŃáÉĺĹÖ o&MD)))  0úŔţ( 8 V#F#Í' yţ őzƒ_ÁáÉĺŐĹk&)}ćđo Á ÁĹË!Ë ÁĹ{ć§(Ë8Ë=öxśw#wyśw#wÁŃáÉđ˙ˇŕ˙Íćđ@ćŕ@É>‘ŕ@É>äŕGŕHŕIÉĺŐÍć!`˜Ŕ>đ" üÍćŔ" üŃáÉĺŐ!`˜ y§(=ů> ‘W>ÍćÍ'(Í'(Í'(éőy§ ńń!`˜QÍćÍ'(Í'(Í'(éŃáÉĺĹú‚˙§(,>˙ŕO!˜`>" xą ř€>" xą ř`>" xą ř>ţŕOÁáÉĹw#< ú 6# úÁÉ!˜>"< ű! ˜"< ű!@˜6ń# úÉ!ŕ™ 6ň# ú!š>("< ű! š "< űÉ́Ĺ> ŕđđđđ/ćË7G>ŕđđđđđđđđđđ/ć°Gú€˙¨ ę˙xę€˙>0ŕú˙ÁÉţ(Ż>˙ę‚˙ÉĹ>˙ŕ$ˆ xą ű>ŕ$ÁÉőđ@ć€(đDţ‘ ôńɇ‡‡Ć€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙@ióúA˙ć ů*âű ňɇ‡‡Ć€ęj˙kóúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęj˙k@óúA˙ć ů*âű ňÉ˙ď=ď=|˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=ŕ˙ď=˙ď=ď=˙ď=ď=ď=ď=<ď=ď˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙MBFONTMonospaced @@@@@@   ŕ ŕ @ŔŔŕ``@€ @€ @ @@  `@@ @@@@@ @ @@ŕ@ @ŕ@ @`@ @@@€€ŕ     ŕ@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ@@ @ @€@ ŕŕ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕ ŕ     ŕ      @     @ŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ     @@     ŕ    @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕ`@@@@@`€€@@@ ` `@ ŕ@ ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    @@@@@@ @€€  Ŕ  @@@@@@  ŕ   Ŕ    ŕ   ŕŕ  ŕ€€ŕ  ŕ Ŕ €€€ŕ€ŕ ŕ@`@@@     ŕ    @   ŕ   @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ @@@@@@@€@@ @@€`€ŕŕŕŕŕŕŕ@ €`€ @ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ   @ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€  @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ @€@    ŔŔŕŕ`@ŕ@@ @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ@@@@@@@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕ @ ŕ  ŕ   0@@@@@@ŕ€ŕ ŕ ŕ ŕ€ŕŕ ŕ ŕ @€@ ŕ Ŕŕ€€@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`@Ŕ@@@€ŔŔŔŕ€€       @€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕ€@ @€@@@€ ŕ @@@ŕ @ŕŕ`ŕ€ ŕ @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ  @ŕ ŕ @ ŕ ŕ `€ŕ ŕ  ŕ ŕ @ŕ ŕ @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕ @ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@ŕŔ  ŕ  Ŕ @ ŕŕ  €@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ  ŕ @ ŕ  ŕ  ŕ€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€ŔŔ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€@@@@@ €€€€ @@@@@ @  ŕ ŕ @ŕ   €@ŕ ŕ @ŕ  ŕ@ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ŕ ŕ ŕ€@  ŕ @  ŕ@   ŕ   ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ ŕ€€   ŕ ŕMBFONTVariable pitch €€€€€€  PPřPřPP x ř(đ ŔČ @˜ŕ  @° Đ€€@€€€€€@€@@@@@€@ŕ@ @ŕ@@€Ŕ€ @@@€€@     @@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ€€@@€ @€@ ŔŔ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕˆŘ¨ˆˆˆˆˆˆČ¨˜ˆˆŕ     ŕŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ      @ˆˆˆ¨¨¨P   @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕŔ€€€€€Ŕ€€@@@ Ŕ@@@@@Ŕ@ ŕ€@ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    €€€€€€@@@@@@€€€  Ŕ  €€€€€€€ř¨¨¨¨ŕ    @   @ŕ   Ŕ€ŕ   ` ࠀ€€ŕ€ŕ ŕ€Ŕ€€€Ŕ    ŕ    @ˆ¨¨¨P  @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ €€€€€€€€@@ @@€P ŕŕŕŕŕŕŕ`€€`€€`ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ  ¨@ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€P @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ@€€@HHŔŔđřP ü\T @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ€€€€€€@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕˆpPpˆŕ  ŕ  °€€€€€€ŕ€ŕ ŕ ŕ x„´¤´„xŕ ŕ ŕ$HH$ŕ Ŕx„´¤„x@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`Ŕ@@@@€   ŕ€€ĐĐPPPPP€€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕH$H€€€  (8€€€°ˆ 8ŕ ŕ(č @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ   @ŕ ŕ  @ ŕ ŕ P ŕ ŕ  ŕ ŕ  @ŕ ŕ  @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ ŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@@ŕpHHčHHp¨ˆČ¨˜ˆ€@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕPpˆˆˆp @ řˆ˜¨Čˆř€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€Ŕ@ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€€€€€@ @@@@ @@@@@ @ p` @ŕ    €@ŕ  ŕ @ŕ   ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ř¨¨ř@€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ  ŕ€€   ŕ ŕPűc€K0c{ŃcL-Ö c";/Q? "POTOP" TOM III HENRYK SIENKIEWICZ Rozdział 1 W czasie gdy w Rzeczypospolitej wszystko, co żyło, siadało na koń, Karol Gustaw bawił cišgle w Prusach, zajęty dobywaniemtamtejszych miast i układami z elektorem. Po łatwym i nadspodziewanym podboju bystry wojownik wprędce się opatrzył, iż szwedzki lew pożarł więcej, niż trzewia jego znieœć zdołajš. Po powrocie Jana Kazimierza stracił nadzieję utrzymania Rzeczypospolitej, lecz wyrzekajšc się w duszy całoœci, chciał przynajmniej jak największš częœć zdobyczy zatrzymać, a przede wszystkim Prusy Królewskie, prowincję do jego Pomorza przyległš, żyznš, wielkimi miastami usianš, bogatš. Lecz ta prowincja, jak pierwsza zaczęła się bronić, tak dotychczas stała wytrwale przy dawnym panu i Rzeczypospolitej. Powrót Jana Kazimierza i rozpoczęta przez konfederację tyszowieckš wojna mogły pruskiego ducha ożywić, w wiernoœci go utwierdzić, do wytrwania zachęcić, postanowił więc Karol Gustaw skruszyć powstanie, zetrzeć Kazimierzowe siły, by Prusakom nadzieję pomocy odjšć. Musiał to uczynić i ze względu na elektora,któren z mocniejszym zawsze trzymać był gotów. Król szwedzki poznał go już do gruntu, bo ani chwili nie wštpił, że jeœli Kazimierzowa fortuna przeważy, elektor pojego stronie znowu stanie. Gdy więc oblężenie Malborga szło tępo, bo im go potężniej dobywano, tym go potężniejpan Wejher bronił, ruszył Karol Gustaw do Rzeczypospolitej, aby Jana Kazimierza na nowo, choćby w ostatnim jej krańcu, dosięgnšć. A że czyn po postanowieniu następował u niego tak prędko, jak właœnie grzmot po błyskawicy, podniósł więc wojska leżšce przy miastach i nim się kto w Rzeczypospolitej opatrzył, nim wieœć się o jego pochodzie rozeszła, on już minšł Warszawę i w największe płomienie pożarusię rzucił. Szedł więc do burzy podobny, gniewem, zemstš i zawziętoœciš trawiony. Dziesięć tysięcy koni tratowało za nim pola jeszcze œniegiem pokryte, a piechoty z prezydiów podnosił i szedł razem z wichrem, aż hen! ku południowi Rzeczypospolitej. Po drodze palił i œcinał. Nie był to już ów dawny Carolus Gustavus, pan dobry, ludzki iwesoły, klaszczšcy w dłonie jeŸdzie polskiej, mrugajšcy oczyma przy ucztach i schlebiajšcy żołnierzom. Teraz, gdzie się ukazał, płynęła potokiem krew szlachecka i chłopska. Po drodze œcierał partie, jeńców wieszał, nikogo nie żywił. Ale jak gdy wœród gšszczy borów potężny niedŸwiedŸ niesie swe ciężkie cielsko, kruszšc po drodze krze i gałęzie, wilcy zaœidš w trop za nim i nie œmišc mu drogi zastšpić, coraz bliżej następujš nań z tyłu,tak i owe partie cišgnęły za armiš Karola, w coraz ciaœniejsze łšczšc się gromady, i szły za Szwedem, jako cień idzie za człowiekiem, i wytrwalej jak cień, bo we dnie i w nocy, w pogodę i w niepogodę; przed nim zaœ psuto mosty, niszczono zapasy, że musiał iœć jak w pustynię, nie majšc głowy gdzie schronić lub się w głodzie czym pokrzepić. Sam Karol Gustaw wprędce pomiarkował, jak straszne jest jego przedsięwzięcie. Wojna rozlewała się naokół niego tak szeroko, jak morze rozlewa się naokół zabłškanego wœród roztoczy okrętu. Gorzały Prusy, gorzała Wielkopolska, którapierwsza poddaństwo przyjšwszy, pierwsza chciała szwedzkie jarzmo zrzucić, gorzała Małopolska i Ruœ, i Litwa,iŻmudŸ. W zamkach i w wielkich miastach, niby na wyspach, trzymali się jeszcze Szwedzi, zresztš wsie, bory, pola, rzeki były już w polskim ręku. Nie tylko człowiek, nie tylko mniejszy podjazd, ale i pułk cały nie mógł się od głównej szwedzkiej siły ani na dwie godzin odłšczyć, bo zaraz przepadał bez wieœci, ajeńcy, którzy wpadli w chłopskie ręce, umierali w mękach straszliwych. Próżno Karol Gustaw po wsiach i miastach ogłaszać kazał, iż który chłop zbrojnego szlachcica żywcem lub umarłego dostawi, wolnoœć na wieczne czasy i ziemię w nagrodę otrzyma, chłopi bowiem po równi ze szlachtš i mieszczany wycišgnęli do lasów. Lud z gór, lud z puszcz głębokich, lud z ługów i pól tkwił w lasach, czynił zasieki Szwedom po drodze, napadał na mniejsze prezydia, wycinał w pień podjazdy. Cepy, widły i kosy nie gorzej od szlacheckich szabel opłynęły krwiš szwedzkš. Tym bardziej zaœ gniew wzbierał w sercu Karola, że przed kilkunastu miesišcami tak łatwo ten kraj ogarnšł, więc prawie nie mógł pojšć, co się stało, skšd te siły, skšd ten opór, skšd ta wojna straszna na œmierć i życie, której końca przed sobš niewidział i odgadnšć go nie umiał. Częste też bywały narady w obozie szwedzkim. Szli z królem: brat jego Adolf, ksišżę biponcki, komendę nad wojskiem majšcy, Robert Duglas, Henryk Horn, krewny tego, który pod Częstochowš był kosš chłopskš usieczon, Waldemar, graf duński - i ów Miller, który u stóp Jasnej Góry sławę swš bojowš zostawił, i Aszemberg w prowadzeniu jazdy między Szwedami najbieglejszy, i Hammerszyld, który armatami zawiadował, i stary zbój, marszałek Arfuid Wittenberg, ze Ÿdzierstwswych sławny, a ostatkiem zdrowia gonišcy, bo przez galickš chorobę toczon - iForgell, i wielu innych - a wszystko wodzowie biegli w zdobywaniu miast i w polu królowi tylko samemu jeniuszem ustępujšcy. Ci tedy lękali się w sercach, aby całe wojsko z królem nie przepadło, przez trudy, brak żywnoœci i zaciekłoœć polskš zmorzone. Stary Wittenberg wprost odradzał królowi pochód. "Jakże to, królu -mówił - będziesz zapuszczał się aż w ruskie kraje za nieprzyjacielem, który niszczy wszystko po drodze, sam niewidzialnym pozostajšc? Co uczynisz, jeœlikoniom nie tylko siana i owsa, ale nawet strzech z chałup zbraknie, a ludzie z niewywczasów popadajš? Gdzie sš owe wojska, które w pomoc nam przyjdš, gdzie zamki, w których moglibyœmy odżywić się i strudzonym członkom dać folgę? Nie równam się z twojš, panie, sławš, ale gdybym był Karolem Gustawem, właœnie bym tej sławy, tak wielkimi zwycięstwami nabytej, na zmienne koleje wojny nie wystawiał." Na to odpowiadał Karol Gustaw: - I ja, gdybym był Wittenbergiem. Po czym Aleksandra Macedońskiego wspominał, z którym lubił być porównywany, i szedł naprzód, gonišc panaCzarnieckiego; ten zaœ, nie majšc sił tak wielkich ani ćwiczonych, umykał się przed nim, ale umykał jak wilk, gotów zawsze sięzwrócić. Czasem też szedł przed Szwedami, czasem po bokach, a czasem, zapadłszy w głuchych lasach, puszczał ichnaprzód, tak iż oni myœleli, że jego goniš, aon właœnie szedł za nimi, wycinał opieszałych, tu i owdzie uszczknšł cały podjazd, znosił idšce wolniej pułki piesze, napadał na wozy z żywnoœciš. I nigdy Szwedzi nie wiedzieli, gdzie jest, z której strony uderzy. Nieraz w zmrokach nocnychrozpoczynali ogień z armat i muszkietów dozaroœli, sšdzšc, że nieprzyjaciela majš przed sobš. Nużyli się œmiertelnie, szli w chłodzie, głodzie i zmartwieniu, a ów - vir molestissimus - wisiał cišgle nad nimi, jakochmura gradowa wisi nad łanem zboża. Na koniec dopadli go pod Gołębiem, niedaleko ujœcia Wieprza do Wisły. Niektórechoršgwie polskie, stojšce w gotowoœci, rzuciwszy się z impetem na nieprzyjaciela, rozniosły postrach i zamieszanie. Więc naprzód skoczył pan Wołodyjowski ze swojš laudańskš choršgwiš i wsparł królewicza duńskiego Waldemara; zaœ pan Kawecki Samuel i młodszy Jan stoczyli z pagórka pancernš choršgiew na najemnych Angielczyków Wikilsona - i w mgnieniu oka pożarli ich, jako szczupak pochłania klenia,zaœ pan Malawski zwarł się z księciem biponckim tak szczelnie, iż ludzie i konie pomieszali się ze sobš jako kurzawa, którš dwa wichry z przeciwnych stron przyniosš i jeden wir z niej uczyniš. W mgnieniu oka zepchnięto Szwedów ku Wiœle, co widzšc Duglas pospieszył swoim z wyborowš rajtariš na ratunek. Lecz rozpędu i te noweposiłki wstrzymać nie mogły; poczęli więc Szwedzi skakać z wysokiego brzegu na lód, padajšc trupem tak gęsto, że czernili się naœnieżnym polu jako litery na białej karcie. Legł królewicz Waldemar; legł Wikilson, a ksišżę biponcki, obalon z koniem, nogę złamał - legli wszelako i obaj panowie Kaweccy, i pan Malawski, i Rudawski, i Rogowski, i pan Tymiński, i Choiński, i Porwaniecki, jeden tylko pan Wołodyjowski,chociaż się w szwedzkie szeregi jako nurekw wodę z głowš zanurzał, najmniejszej rany nie poniósł. Tymczasem przycišgnšł sam Karol Gustaw zgłówna siłš i armatami i naówczas zmieniła się postać boju. Inne Czarnieckiego pułki, niekarne i nie wyćwiczone, nie umiały stanšć na czas w ordynku; niektóre koni nie miały pod rękš, inne, po dalszych wsiach leżšce, wbrew rozkazom, aby cišgle były w pogotowiu, zażywały wczasu po chatach. Na owe gdy nieprzyjaciel natarł niespodzianie, wnet poszły w rozsypkę i ku Wieprzowi umykać poczęły. Więc pan Czarniecki kazał tršbić na odwrót, aby tamtych pułków, które pierwsze uderzyły, nie wygubić. Jedni poszli tedy za Wieprz, inni do Końskowoli, zostawujšc pole i sławę zwycięstwa Karolowi, gdyż tych zwłaszcza, którzy za Wieprz uchodzili, długo œcigały choršgwie Zbrożka i Kalińskiego, przy Szwedach jeszcze zostajšce. Radoœć była w obozie szwedzkim niezmierna. Niewielkie wprawdzie dostały się Szwedom owego zwycięstwa trofea: sakiewki z owsem i trochę pustych wozów, lecz Karolowi nie o łup tym razem chodziło.Cieszył się, że zwycięstwo szło jak i dawniej, w jego œlady, że ledwo się pokazał, już pogromił - i to samego pana Czarnieckiego, na którym największe nadzieje Jana Kazimierza i Rzeczypospolitej spoczywały. Mógł się spodziewać, że wieœćrozbiegnie się po całym kraju, że każde usta będš powtarzały: "Czarniecki zniesion", iż bojaŸliwi rozmiary klęski przesadzš, a przez to zwštlš serca i odbiorš ducha wszystkim, którzy na głos konfederacji tyszowieckiej za broń chwycili. Więc gdy mu przyniesiono i rzucono pod nogi owe sakiewki owsa, a z nimi razem ciała Wikilsona i Waldemara, on zwrócił siędo swych frasobliwych jenerałów i rzekł: - Rozmarszczcie ichmoœciowie czoła, bo to jest największe zwycięstwo, jakiem od roku odniósł, i całš wojnę skończyć ono może. - Wasza królewska moœć - odrzekł Wittenberg, który słabszym jak zwykle będšc czarniej rzeczy widział - dziękujmy Bogu i za to, że pochód dalszy będziem miećspokojny; chociaż takie wojska jak Czarnieckiego prędko się rozpraszajš, ale i prędko zbierajš na powrót. Na to król: - Panie marszałku! nie mam cię za gorszegowodza od Czarnieckiego, ale gdybym cię takrozbił, tuszę, że i przez dwa miesišce nie zdołałbyœ wojsk zebrać. Wittenberg skłonił się tylko w milczeniu, a Karol mówił dalej: - Tak jest, pochód będziem mieli spokojny, bo tylko jeden Czarniecki mógł go naprawdętamować. Nie masz wojsk Czarnieckiego, nie masz przeszkód! Jenerałowie uradowali się tymi słowy. Upojone zwycięstwem wojska przechodziły przed oczyma króla z krzykiem i œpiewami. Czarniecki przestał wisieć na kształt chmury nad nimi. Czarniecki, rozproszony, przestał istnieć! Wobec tej myœli zapomnielio przebytej mordędze - wobec tej myœli miłe były im przyszłe trudy. Słowa królewskie, które wielu oficerów słyszało,rozniosły się po obozie i wszyscy byli tego mniemania, że zwycięstwo istotnie miało nadzwyczajne znaczenie, że smok wojny nanowo zabity, a jeno czasy pomsty i panowania nastanš. Król dał wojsku kilkanaœcie godzin spoczynku; tymczasem od Kozienic przyszływozy z żywnoœciš. Wojska roztasowały się w Gołębiu, w Krowienikach i w Życzynie. Rajtarowie pozapalali opuszczone domostwa, powieszono kilkunastu chłopów wziętych z broniš w ręku i kilku pacholikówwojskowych, których za chłopów poczytano; następnie odbyła się uczta, po niej zaœ żołnierstwo zasnęło snem twardym, bo od dawna po raz pierwszy spokojnym. Nazajutrz dzień zbudzili się rzeœko i pierwsze słowa, jakie napłynęły wszystkim do ust, były: - Nie masz Czarnieckiego! Powtarzał to jeden drugiemu, jakby się wzajem chcieli o dobrej nowinie upewnić. Pochód rozpoczšł się wesoło. Dzień był suchy, zimny, pogodny. Sierœć końska i nozdrza pokrywały się szronem. Zimny wiatr pozmrażał kałuże na trakcie lubelskim i drogę uczynił dobrš. Wojska wycišgnęły się niemal milowym wężem, czego przedtem nie czyniły nigdy. Dwa pułki dragońskie pod wodzš Francuza Dubois poszły na Końskowolę, Markuszew i Garbów w mili od głównej siły. Gdyby tak szły przed trzema jeszcze dniami, szłyby na pewnš œmierć, lecz teraz poprzedzał je postrach i sława zwycięstwa. - Nie masz Czarnieckiego! - powtarzali sobie oficerowie i żołnierze. Jakoż pochód odbywał się spokojnie. Z głębin leœnych nie dochodziły okrzyki, z zaroœli nie wypadały groty puszczane niewidzialnymi rękami. Pod wieczór Karol Gustaw przybył do Garbowa wesół i w dobrym humorze. Już właœnie zabierał się do spoczynku, gdy Aszemberg dał znać przez służbowego oficera, że chce się pilno widzieć z królem.Po chwili wszedł do kwatery, i nie sam, alez kapitanem dragońskim. Król, który miał oko bystre i pamięć tak niezmiernš, że wszystkich niemal żołnierzy imiona pamiętał, poznał zaraz kapitana. - A co nowego, Freed? - spytał. - Dubois wrócił? - Dubois zabity - odpowiedział Freed. Król zmieszał się; teraz dopiero zauważył,że kapitan wyglšdał, jak gdyby go z grobu wyjęto, i odzież miał poszarpanš. - A dragoni? - spytał - one dwa pułki? - Wszystko w pień wycięte. Mnie jednego żywcem puszczono! Smagłe oblicze króla stało się jeszcze ciemniejszym; rękoma założył sobie pukle włosów za uszy. - Kto to uczynił? - Czarniecki! Karol Gustaw umilkł i poczšł patrzeć ze zdumieniem na Aszemberga, a ten głowš tylko kiwał, jakby chciał powtarzać: - Czarniecki! Czarniecki! Czarniecki! - Wszystko to niepodobne do wiary - rzekł po chwili król. - Widziałeœ go na własne oczy? - Jako twój majestat, panie, widzę. Przykazał mi pokłonić się waszej królewskiej moœci i oœwiadczyć, że teraz za Wisłę się znów przeprawia, ale wnet tropem naszym pójdzie. Nie wiem, czyli prawdę powiadał... - Dobrze! - rzekł król. - Siła przy nim ludzi? - Nie mogłem dokładnie zmiarkować, ale zecztery tysišce ludzi sam widziałem, a za lasem stała także jakowaœ jazda. Otoczono nas wedle Krasiczyna, do którego pułkownik Dubois umyœlnie z traktu zboczył, bo mu doniesiono, że się tam ludzie jakowiœ znajdujš. Teraz mniemam, żeCzarniecki umyœlnie podesłał języka, aby nas w zasadzkę wprowadzić. Jakoż nikt prócz mnie żywy nie wyszedł. Chłopstwo dobijało rannych, jam cudem ocalał! - Z diabłem chyba ten człowiek wszedł w przymierze - rzekł przykładajšc dłoń do czoła król. - Bo żeby po takiej klęsce znów wojsko zebrać i nad karkiem nam stanšć, nie ludzka moc! - Stało się wedle tego, co marszałek Wittenberg przewidywał - wtršcił Aszemberg. Na to król wybuchnšł: - Wy wszyscy umiecie przewidywać, jeno radzić nie umiecie! Aszemberg pobladł i umilkł. Karol Gustaw, gdy był wesół, zdawał się być z samej dobroci ulepiony, ale gdy raz brew zmarszczył, wzbudzał strach nieopisany wnajbliższych - i nie tak ptaki kryjš się przed orłem, jako kryli się przed nim najstarsi i najzasłużeńsi jenerałowie. Lecz teraz wprędce się pomiarkował i pytał znowu kapitana Freeda: - Zacneż to wojska przy Czarnieckim? - Widziałem kilka choršgwi nieporównanych,jako to u nich bywa jazda. - To te same pod Gołębiem z takš furiš nacierały. Stare muszš być pułki. A on sam, Czarniecki, wesół, dufny? - Tak dufny, jakoby to on pod Gołębiem rozgromił. Teraz tym bardziej musiały się serca w nich podnieœć, bo o gołębskiej już zapomnieli, a krasiczyńskš wiktoriš się chwalš. Wasza królewska moœć! co mi kazałCzarniecki powtórzyć, tom powtórzył, ale gdym już wyjeżdżał, zbliżył się do mnie ktoœ ze starszyzny, człek potężny, stary, irzekł mi, iż jest ten, który wiekopomnego Gustawa Adolfa w ręcznym boju rozcišgnšł.Siła i przeciwko waszej królewskiej moœci bluŸnił, inni zaœ mu wtórowali. Tak oni się chełpiš! Odjechałem wœród uršgań i wymyœlań... - Mniejsza z tym! - odparł Karol Gustaw. - Czarniecki nie rozbity i wojska już zebrał, to grunt. Tym spieszniej musimy iœć naprzód, aby polskiego Dariusza jak najprędzej dosięgnšć. Waszmoœciom wolno już odejœć. Wojsku rozgłosić, że owe pułkiod kup chłopskich na oparzeliskach zginęły.Idziemy naprzód! p~* ˆŠj ľA48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°ˆiC ř }x}`X¸ŠjPř!Hhc€ °ľc e"Ľc 1Fa P?Oficerowie wyszli, Karol Gustaw został sam. Przez czas jakiœ dumał posępnie. Miałożby zwycięstwo pod Gołębiem żadnychowoców nie przynieœć, położenia nie zmienić, owszem, większš tylko zaciekłoœć w całym tym kraju rozbudzić? Karol Gustaw wobec wojska i jenerałów okazywał zawsze pewnoœć siebie i wiarę, ale gdy został sam i poczynał rozmyœlać o tej wojnie, jaka się od poczštku łatwo zaczęła, a coraz trudniejszš stawała - nieraz ogarniało go zwštpienie. Wszystkie wypadki przedstawiały mu się jakoœ dziwnie. Często wyjœcia nie widział, końca nie mógł odgadnšć. Czasem zdawało mu się, że jest jako człowiek, który wszedłszy z brzegu morskiego w wodę, czuje, że za każdym krokiem głębiej schodzi i wkrótce straci grunt pod nogami. Lecz wierzył w gwiazdy. I teraz więc podszedł do okna, aby na swojš wybranš popatrzyć, na tę właœciwie, która w Wielkim Wozie, czyli w NiedŸwiedzicy, najwyższe miejsce zajmuje i œwieci najmocniej. Niebo było pogodne, więc i w tej chwili płonęła jaskrawo, migotała się na błękitno i czerwono - z dala tylko, poniżej, na ciemnym granacie nieba, czerniła się jako wšż samotna chmura, od której szły jakby ramiona, jakby gałęzie, jakby macki morskiego potworu i zdawały się coraz zbliżać ku królewskiej gwieŸdzie. Rozdział 2 Nazajutrz dzień ruszył król w dalszy pochód i przycišgnšł do Lublina. Tam otrzymawszy wiadomoœć, iż pan Sapieha po odparciu Bogusławowego najazdu ze znacznym wojskiem cišgnie, takowego zaniechał. Lublin tylko załogš umocnił i szedł dalej. Najbliższym celem wyprawy był teraz dla niego Zamoœć, gdyby bowiem owš potężnš twierdzę zdołał zajšć, zyskałby niewzruszonš podstawę do dalszej wojny i tak znamienitš przewagę, iż szczęœliwego końca mógłby z całš otuchš wyglšdać. O Zamoœciu różne kršżyły mniemania. Polacy, dotychczas jeszcze przy Karolu stojšcy, utrzymywali, iż to jest twierdza w Rzeczypospolitej najpotężniejsza, i przytaczali na dowód, iż wszystkie siły Chmielnickiego wstrzymała. Lecz ponieważ Karol spostrzegł, iż Polacy zgoła nie byli wfortyfikowaniu twierdz biegli, i takie za silne uważali, które po innych krajach zaledwie do trzeciorzędnych liczono, że wiedział i o tym, iż w żadnej z twierdz nie było dostatecznego opatrunku, to jest ani murów jak należy utrzymanych, ani budowliziemnych, ani broni należytej, przeto i co do Zamoœcia dobrej był myœli. Liczył też naurok swego imienia, na sławę niezwyciężonego wodza, a wreszcie i na układy. Układami, które każden magnat mocen był w tej Rzeczypospolitej zawierać albo przynajmniej pozwalał sobie zawierać,więcej dotychczas Karol wskórał niż broniš. Jako więc człek przebiegły i lubišcywiedzieć, z kim ma do czynienia, starannie wszystkie wiadomoœci o władcy Zamoœcia zbierał. Wypytywał o jego obyczaje, skłonnoœci, dowcip i fantazję. Jan Sapieha, który naonczas zdradš jeszcze, ku wielkiemu umartwieniu wojewody witebskiego, nazwisko kalał, najwięcej królowi dawał objaœnień co do pana starosty kałuskiego. Trawili też na naradach całe godziny. Sapieha zresztš nie sšdził, aby łatwo przyszło królowi pana naZamoœciu skaptować. - Pieniędzmi go nie skusić - mówił pan Jan -bo człek okrutnie możny. O godnoœci nie dbai nigdy o nie nie zabiegał, nie chciał ich wonczas nawet, gdy same go szukały. Co do tytułów, sam słyszałem, jak na dworzezgromił pana des Noyersa, sekretarza królowej, za to, że mówišc do niego powiedział: mon prince! - "Jam nie prince (rzecze mu), alem archiduków więŸniami w moim Zamoœciu miewał." Co prawda zresztš, to nie on miewał, jeno jego dziad,którego Wielkim w narodzie naszym nazywajš. - Byle mi bramy Zamoœcia otworzył, zaofiaruję mu coœ takiego, czego żaden król polski zaofiarować by nie mógł. Sapieże nie wypadało pytać, co by takiego było, spojrzał tylko z ciekawoœciš na Karola Gustawa, ten zaœ zrozumiał spojrzenie i odrzekł odgarniajšc, wedle zwyczaju, włosy za uszy: - Zaofiaruję mu województwo lubelskie jakoniezawisłe księstwo - korona skusi go. Żaden by z was się takiej pokusie nie oparł, nawet dzisiejszy wojewoda wileński.- Nieograniczona jest hojnoœć waszej królewskiej moœci - odparł, nie bez pewnejironii w głosie, Sapieha. A Karol odpowiedział z właœciwym sobie cynizmem: - Daję, bo nie moje. Sapieha pokręcił głowš. - Nieżonaty człowiek jest i synów nie ma. Temu korona miła, kto potomstwu przekazać jš może. - Jakichże tedy sposobów radzisz mi waszamoœć się chwycić? - Mniemałbym, że pochlebstwem najwięcej da się wskórać. Pan to jest niezbyt bystrego dowcipu i snadnie go można objechać. Trzeba mu przedstawić, jako od niego tylko zależy uspokojenie Rzeczypospolitej, trzeba mu wmówić, iż on jeden może jš osłonić od wojny, nieszczęœcia, klęsk wszelkich i przyszłych nieszczęœć, a to właœnie przez otwarcie bram. Jeœli ryba ten haczyk połknie, to będziemy w Zamoœciu, inaczej - nie! - Zostanš działa jako ostatnia racja! - Hm! Na tę rację znajdzie się z czego w Zamoœciu odpowiedzieć. Armat ciężkich tam nie brak, a my musielibyœmy je dopiero sprowadzać, co gdy roztopy nastšpiš, stanie się niepodobnym. - Słyszałem, że piechoty w twierdzy sš grzeczne, ale jazdy im brak. - Jazda tylko w gołym polu potrzebna, a zresztš, skoro Czarniecki, jako się pokazało, nie rozbit, to mógł jednš i drugšchoršgiew do posług wrzucić. - Wasza moœć same tylko trudnoœci widzisz.- Ale wcišż ufam w szczęœliwš gwiazdę waszej królewskiej moœci - odparł Sapieha.Miał jednak słusznoœć pan Jan przewidujšc, że Czarniecki opatrzył Zamoœć w jazdę, koniecznš do podjazdów i chwytania języków. Wprawdzie pan Zamoyski miał swojej dosyć i wcale pomocynie potrzebował, lecz kasztelan kijowski dwie choršgwie, które najbardziej ucierpiały pod Gołębiem, to jest Szemberkowš i laudańskš, umyœlnie do fortecy posłał, żeby mogły odpoczšć, odżywić się i konie srodze zmarnowane zmienić. W Zamoœciu przyjšł je pan Sobiepan goœcinnie, a gdy się dowiedział, jacy sławni żołnierze w nich się znajdujš, tedy pod niebo ich wynosił, darami obsypałico dzień u stołu swego sadzał. Lecz któż opisze radoœć i rozrzewnienie księżnej Gryzeldy na widok pana Skrzetuskiego i pana Wołodyjowskiego, dawnych najdzielniejszych wielkiego męża pułkowników. Padli jej do nóg obaj, rzewnełzy na widok ukochanej pani wylewajšc, a iona nie mogła płaczu pohamować. Ileż bo wspomnień łšczyło się z nimi z owych dawnych czasów łubniańskich, gdy mšż jej,sława i ukochanie narodu, pełen sił życia ,władał potężnie dzikš krainš, jak Jowisz jednym zmarszczeniem brwi wzniecajšc postrach wœród barbarzyństwa. Takie to niedawne czasy, a gdzie one? Dziœ władyka w grobie, krainę barbarzyńcy posiedli, a ona, wdowa, siedzi oto na popiołach szczęœcia, wielkoœci, smutkiem jeno żyjšc imodlitwš. Wszelako w owych wspomnieniach tak słodycz z goryczš się pomieszała, że myœlitych trojga rade leciały w przeszłoœć. Więc rozmawiali o dawnym życiu, o miejscach, których nie miały już ujrzeć ichoczy, o dawnych wojnach, wreszcie o dzisiejszych czasach klęski i gniewu bożego.- Gdyby nasz ksišżę żył! - mówił Skrzetuski- inne by były Rzeczypospolitej koleje. Kozactwo byłoby starte, Zadnieprze przy Rzeczypospolitej, a Szwed teraz znalazłby swego pogromiciela. Bóg zarzšdził, jak chciał, aby za grzechy nas ukarać. - Oby Bóg w panu Czarnieckim obrońcę wskrzesił! - rzekła księżna Gryzelda. - Tak i będzie! - zawołał pan Wołodyjowski.- Jako nasz ksišżę innych panów głowš przenosił, tak i on wcale do innych wodzówniepodobny. Znam ja przecie obu panów hetmanów koronnych i pana Sapiehę litewskiego. Wielcy to żołnierze, ale przeciejest coœ w panu Czarnieckim ekstraordynaryjnego, rzekłbyœ: orzeł, nie człowiek. Niby łaskaw, a wszyscy go się bojš, ba! nawet pan Zagłoba często o krotochwilach swych przy nim zapomina. A jak wojsko prowadzi! jak szykuje! - imaginację przechodzi! Nie może inaczej być, tylko wielki wojennik powstaje w Rzeczypospolitej. - Mšż mój, który go pułkownikiem znał, jeszcze wówczas wielkoœć mu przepowiadał - rzekła księżna. - Mówiono nawet, że żony na naszym dworze miał szukać - wtršcił pan Wołodyjowski. - Nie pamiętam, aby o tym była mowa - odparła księżna. Jakoż nie mogła pamiętać, bo nigdy nic podobnego nie było, ale pan Wołodyjowski chytrze na razie to wymyœlił chcšc zwrócićrozmowę na fraucymer księżnej i o pannie Anusi Borzobohatej czegoœ się dowiedzieć, albowiem wprost pytać osšdził za rzecz nieprzyzwoitš i zbyt względem majestatu księżnej poufałš. Lecz wybieg się nie udał. Księżna wróciła znów myœlš do męża i wojen kozackich, za czym i mały rycerz pomyœlał: "Nie ma Anusi, może od Bóg wie wielu lat!" I więcej o niš nie pytał. Mógł pytać oficerów, ale i jego umysł, i wszystkie zajęte były czym innym. Co dzieńpodjazdy dawały znać, że Szwedzi coraz tobliżej, gotowano się więc do obrony. Skrzetuski i Wołodyjowski dostali funkcje na murach, jako oficerowie i Szwedów, i wojny z nimi œwiadomi. Pan Zagłoba ducha dodawał i opowiadał o nieprzyjacielu tym, którzy go dotychczas nie znali, a było takich między zamojskimi żołnierzami dosyć, gdyż Szwedzi nie zapuszczali się dotychczas pod Zamoœć. Zagłoba w lot pana starostę kałuskiego przeznał, a ten niezmiernie go polubił i we wszystkim się do niego zwracał, zwłaszcza że i od księżnej Gryzeldy słyszał, jako w swoim czasie sam ksišżę Jeremi pana Zagłobę wenerował i vir incomparabilis nazywał. Co dzień tedy przy stole wszyscy słuchali, a pan Zagłoba prawił o dawniejszych i nowszych czasach,o wojnach z Kozaki, o zdradzie Radziwiłła, o tym, jako pana Sapiehę na ludzi wyprowadził. - Radziłem mu - mówił - iżby siemię konopne w kieszeni nosił i po trochu spożywał. To tak ci się do tego przyzwyczaił, że teraz coraz to ziarno wyjmie, wrzuci do gęby, rozgryzie, miazgę zje, a łuskwinę wyplunie. W nocy, jak się obudzi, także to czyni. Od tej pory tak mu się dowcip zaostrzył, że i najbliżsi go nie poznajš. - Jakże to? - pytał starosta kałuski. - Bo w konopiach oleum się znajduje, przez co i w głowie jedzšcemu go przybywa. - Bodajże waszš moœć! - rzekł jeden z pułkowników. - Toż w brzuchu oleju przybywa, nie w głowie. - Est modus in rebus! - rzecze na to Zagłoba - trzeba co najwięcej wina pić: oleum, jako lżejsze, zawsze będzie na wierzchu, wino zaœ, które i bez tego idzie do głowy, poniesie ze sobš każdš cnotliwš substancję. Ten sekret mam od Lupuła, hospodara, po którym jak waœciom wiadomo, chcieli mnie Wołosi na hospodarstwo posadzić, ale sułtan, który woli, by hospodarowie nie mieli potomstwa, postawił mi kondycję, na którš zgodzić się nie mogłem. - Musiałeœ waœć siła konopnego siemienia i sam zażywać? - rzekł na to pan Sobiepan. - Ja nie potrzebowałem, ale waszej dostojnoœci z całego serca radzę! - odparł Zagłoba. Słyszšc te œmiałe słowa, zlękli się niektórzy, żeby ich pan starosta kałuski doserca nie wzišł, lecz on, czy nie zmiarkował, czy nie chciał zmiarkować, doœć, że uœmiechnšł się tylko i spytał: - A słonecznikowe ziarna nie mogš konopnych zastšpić? - Mogš - odrzekł Zagłoba - jeno ponieważ olej ze słoneczników jest cięższy, przeto trzeba wino mocniejsze pić od tego, które teraz oto pijemy. Pan starosta zrozumiał, o co chodzi, rozochocił się i zaraz kazał co najlepszychwin przynieœć. Za czym uradowali się w sercach wszyscy i ochota stała się powszechnš. Pito i wiwatowano na zdrowie królewskie, gospodarskie i pana Czarnieckiego. Pan Zagłoba wpadł w humor przedni, nikogo do głosu nie dopuœcił. Opowiadał więc o gołębskiej potrzebie bardzo szeroko, w której istotnie dobrze stawał, bo zresztš służšc w choršgwi laudańskiej nie mógł inaczej uczynić. Ale żeod jeńców szwedzkich, wziętych z pułków Dubois, wiedziano o œmierci grafa Waldemara, więc oczywiœcie wzišł pan Zagłoba na się za tę œmierć odpowiedzialnoœć. - Całkiem inaczej by ta bitwa poszła - mówił - żeby nie to, żem właœnie poprzedzajšcego dnia do Baranowa, do tamtejszego kanonika, odjechał i Czarnieckinie wiedzšc, gdzie jestem, poradzić się mnie nie mógł. Może też i Szwedzi o owym kanoniku zasłyszeli, bo u niego miody przednie, i niebawem pod Gołšb podeszli. Gdym wrócił, było już za póŸno, król nastšpił i zaraz trzeba było uderzać. Poszliœmy jako w dym, ale cóż, kiedy pospolitacy wolš w ten sposób kontempt nieprzyjacielowi okazywać, że się tyłem doniego odwracajš. Nie wiem, jako sobie teraz Czarniecki da rady beze mnie! - Da sobie rady! nie obawiaj się waćpan! - rzekł pan Wołodyjowski. - I wiem dlaczego. Bo król szwedzki woli zamnš pod Zamoœć walić, niż jego po Powiœlu szukać. Nie neguję ja Czarnieckiemu, że dobry żołnierz, ale kiedy pocznie brodę kręcić, a swym żbiczym wzrokiem patrzyć,tedy towarzyszowi spod najgórniejszej choršgwi wydaje się, że jest dragonem... Nic on na godnoœć nie uważa, czego i samiœcie byli œwiadkami, gdy pana Żyrskiego, człeka znacznego, kazał po majdanie końmi włóczyć za to tylko, że z podjazdem nie dotarł tam, gdzie miał rozkaz. Ze szlachtš, moœci panowie, trzeba po ojcowsku, nie po dragońsku... Powiesz mu: "Panie bracie, a bšdŸ łaskaw, a idŸ", rozczulisz go, na ojczyznę i sławę wspomniawszy, to ci dalej pójdzie niż dragon, który dla lafy służy. - Szlachcic szlachcicem, a wojna wojnš - ozwał się starosta. - Bardzo to misternie wasza dostojnoœć wywiodła - odparł Zagłoba. - A taki pan Czarniecki koncept Carolusowi w końcu powariuje! - zauważył Wołodyjowski. - Byłem też na niejednej wojnie i mówić o tym mogę. - Pierwej my mu powariujemy pod Zamoœciem - odparł pan starosta kałuski wydymajšc usta, sapišc z okrutnš fantazjš,wytrzeszczajšc oczy i bioršc się w boki. - Ba! fiu! Co mnie tam! Hę? Kogo w goœci proszę, temu drzwi otwieram! Co? ha! Tu pan starosta zaczšł jeszcze mocniej sapać, kolanami o stół uderzać, przechylaćsię, kręcić głowš, a srożyć się, a oczami błyskać i mówić, jako miał zwyczaj, z pewnš rubasznš niedbałoœciš: - Co mi tam! On pan w Szwecji, a Zamoyski Sobiepan w Zamoœciu. Eques polonus sum, nic więcej, co? Alem u siebie. Ja Zamoyski, a on król szwedzki... a Maksymilian był austriacki, co? Idzie, a niech idzie... Obaczym! Jemu Szwecji mało, mnie Zamoœcia doœć, ale go nie dam, co? - Miło, moœci panowie, słuchać nie tylko takiej elokwencji, ale tak zacnych sentymentów! - zakrzyknšł pan Zagłoba. - Zamoyski Zamoyskim! - odparł uradowany z pochwały starosta kałuski. - Nie kłanialiœmy się i nie będziem... ma foi! Zamoœcia nie dam, i basta. - Zdrowie gospodarskie! - huknęli oficerowie. - Vivat! vivat! - Panie Zagłoba! - zawołał starosta - królaszwedzkiego nie puszczę do Zamoœcia, a waszmoœci z Zamoœcia! - Panie starosto, dziękuję za łaskę, ale tego wasza dostojnoœć nie uczynisz, bo ile byœ Carolusa pierwszym postanowieniem zmartwił, tyle byœ go drugim ucieszył. - Dajże parol, że do mnie po wojnie przyjedziesz, co? - Daję... Długo jeszcze ucztowano, po czym sen poczšł morzyć rycerzy, więc poszli na spoczynek, zwłaszcza że wkrótce miały się dla nich zaczšć bezsenne noce, bo Szwedzi byli już blisko i przednich straży spodziewano się lada godzina. - Taki on Zamoœcia naprawdę nie da - mówiłZagłoba wracajšc do swej kwatery ze Skrzetuskim i Wołodyjowskim. - Zauważyliœcie waszmoœciowie, jakeœmy się pokochali... Dobrze nam się będzie w Zamoœciu działo, i mnie, i wam. Przystaliœmy do siebie z panem starostš tak, że żaden stolarz futrowania lepiej nie połšczy. Dobre panisko... Hm!... Gdyby był moim kozikiem i gdybym go u pasa nosił, często bym go o osełkę wecował, bo trochę tępy... Ale dobry człek, i ten nie zdradzi, jako oni skurczybykowie birżańscy... Uważaliœcie, jako magnatowie lgnš do starego Zagłoby... Nic, tylko się opędzać... Ledwiem się od Sapiehy wykaraskał, już jest drugi... Ale tego nastroję jako basetlę i takš na nim arię Szwedom zagram, że się na œmierć pod Zamoœciem zatańcujš... Nakręcę go jako gdański zegar do kuranta... Dalszš rozmowę przerwał gwar dolatujšcy z miasta. Po chwili znajomy oficer przesunšł się szybko koło rozmawiajšcych.- Stój! - zawołał Wołodyjowski. - Co tam? - Łunę z wałów widać. Szczebrzeszyn się pali! Szwedzi tuż! ~* ˆŠj ľA48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż P‡×ac€8cDzcy,ÝcV;- ChodŸmy na wały, moœci panowie! - rzekłSkrzetuski. - IdŸcie, a ja zdrzemnę, bo mi na jutro sił potrzeba - odpowiedział Zagłoba. Rozdział 3 Tejże jeszcze nocy pan Wołodyjowski poszedł na podjazd i nad ranem sprowadziłkilkunastu języków. Ci potwierdzili, że król szwedzki osobš własnš w Szczebrzeszynie się znajduje i niebawem stanie pod Zamoœciem. Uradował się pan starosta kałuski tš wieœciš, bo się wielce rozruszał i niekłamanš miał chęć wypróbowania swychdział i murów na Szwedach. Mniemał przy tym, i bardzo słusznie, że choćby ulec w końcu przyszło, zawsze zatrzyma na sobiepotęgę szwedzkš przez całe miesišce, a przez ten czas Jan Kazimierz zbierze wojska, sprowadzi całš ordę w pomoc i w całym kraju potężny a zwycięski opór przygotuje. - Raz mi się zdarza sposobnoœć - mówił z wielkš fantazjš na radzie wojennej - ojczyŸnie i królowi znamienitš przysługę oddać, zapowiadam też waszmoœciom, że pierwej w powietrze się wysadzę, nim tu szwedzka noga postoi. Chcš Zamoyskiego siłš brać, dobrze! Niech biorš! Obaczym, kto lepszy! Waćpanowie, tuszę, z serca pomagać mi będziecie! - Gotowiœmy poginšć przy waszej dostojnoœci! - ozwali się chórem oficerowie.- Byle nas tylko oblegali - rzekł Zagłoba - bo gotowi zaniechać... Moœci panowie! jakemZagłoba, pierwszy wycieczkę poprowadzę! - Ja z wujem! - rzekł Roch Kowalski. - Na króla samego skoczę! - Teraz na mury! - zakomenderował starosta kałuski. Ruszyli wszyscy. Mury były jako kwieciem żołnierzami ubrane. Pułki piechoty tak œwietnej, jakiej nie było w całej Rzeczypospolitej, stały w gotowoœci jeden obok drugiego, z muszkietami w ręku i oczyma zwróconymi ku polom. Mało służyło w nich cudzoziemców, ledwie trochę Prusaków i Francuzów, głównie zaœ chłopi ordynaccy. Lud rosły, dorodny, któren gdy go w barwiste kolety przybrano i na modłę cudzoziemskš wyćwiczono, bił się tak dobrze jak najlepsi kromwelowscy Anglicy. Szczególnie tędzy byli, gdy po strzałach przyszło rzucić się wręcz na nieprzyjaciela. I teraz wyglšdali Szwedów niecierpliwie, pomni dawniejszych swych nad Chmielnickim tryumfów. Przy działach, których długie szyje wycišgały się jakoby z ciekawoœciš przez blanki ku polom, służyli przeważnie Flamandowie, do ognistej służby najprzedniejsi. Za fortecš już, z tamtej strony fosy, kręciły się choršgwie lekkiej jazdy, same bezpieczne, bo pod osłonš dział i schroniska pewne, a mogšce w każdej chwili skoczyć, gdzie trzeba. Starosta kałuski objeżdżał mury w szmelcowanej zbroi, z pozłocistym buzdyganem w ręku, i co chwila pytał: - A co, nie widać jeszcze? I klšł pod nosem, gdy mu zewszšd odpowiadano, że nie widać. Po chwili jechałw innš stronę i znowu pytał: - A co? Nie widać? Tymczasem trudno było coœ widzieć, bo trochę mgły wisiało w powietrzu. Dopiero koło dziesištej rano zaczęła opadać. Niebo błękitne zaœwieciło nad głowami, widnokršg wyjaœnił się, i zaraz też na zachodniej stronie murów poczęto wołać : - Jadš! jadš! jadš! Pan starosta, a z nim pan Zagłoba i trzej przyboczni oficerowie starosty wstšpili żywo na anguł murów, z którego widok byłdaleki, i poczęli patrzyć przez perspektywy.Nieco mgły leżało jeszcze przy ziemi, ale wojska szwedzkie, idšce od Wielšczy, zdawały się brodzić do kolan w owym tumanie, jak gdyby wynurzały się z wód rozległych. Bliższe pułki bardzo już były wyraŸne, tak że gołym okiem można było rozróżnić piechotę, idšcš głębokimi szeregami, i zastępy rajtarskie; dalsze natomiast przedstawiały się jakoby kłęby kurzawy ciemnej, toczšcej się ku miastu. Z wolna przybywało coraz więcej pułków, armat, jazdy. Widok był piękny. Ze œrodka każdego czworoboku piechurów sterczał w górę niezmiernie regularny czworobok włóczni; między nimi wiewały choršgwie różnych barw, a najwięcej błękitnych z białymi krzyżami i błękitnych ze złotymi lwami. Zbliżyli się jeszcze bardziej. Na murach było cicho, więc powiew wiatru niósł od nich skrzyp kół, chrzęst zbroi, tętent koni i przytłumiony gwar głosów ludzkich. Doszedłszy na dwa strzały ze œmigownicy, poczęli się rozcišgać przed fortecš. Niektóre czworoboki piechoty rozsypały sięw bezładne roje. Widocznie zabierali się do roztasowywania namiotów i do sypania szańczyków. - Ot i sš! - rzekł pan starosta. - Sš psubraty! - odrzekł Zagłoba. - Można by ich, człeka po człeku, palcem rachować. - Tacy starzy praktycy jak ja nie potrzebujš rachować, jeno okiem rzucš. Jest ich dziesięć tysięcy jazdy i oœm piechoty z artyleriš. Jeœlim się o jednego gemajna albo o jednego konia omylił, gotówem całš fortunę za omyłkę zapłacić. - Zali tak można wymiarkować? - Dziesięć tysięcy jazdy i oœm piechoty, żebym tak zdrów był! W Bogu nadzieja, że w znacznie szczuplejszej liczbie odejdš, niech tylko jednš wycieczkę poprowadzę. - Słyszysz waszmoœć, arię grajš! Rzeczywiœcie, trębacze z doboszami wystšpili przed pułki i zagrzmiała bojowa muzyka. Przy jej odgłosie nadchodziły bliżej dalsze pułki i otaczały z dala miasto.Na koniec od zbitych tłumów oderwało się kilkunastu jeŸdŸców. Wpół drogi pozasadzalibiałe chusty na miecze i poczęli nimi powiewać. - Poselstwo - rzekł Zagłoba. - Widziałem, jak do Birżów, złodzieje, przyjechali z takšsamš fantazjš, i wiadomo, co z tego wypadło. - Zamoœć nie Birże, a ja nie wojewoda wileński! - odparł pan starosta. Tymczasem tamci zbliżyli się do bramy. Po krótkiej chwili przyskoczył do pana starosty oficer służbowy z oznajmieniem, iż pan Jan Sapieha pragnie w imieniu króla szwedzkiego widzieć się z nim i rozmówić. A pan starosta poczšł się zaraz w boki brać, z nogi na nogę przestępywać, a sapać, a wargi odymać, wreszcie odrzekł zokrutnš fantazjš: - Powiedz panu Sapieże, że Zamoyski ze zdrajcami nie gada. Chce król szwedzki ze mnš gadać, niech mi Szweda rodowitego przyœle, nie Polaka, bo Polacy, którzy Szwedowi służš, niech do psów moich poselstwa odprawujš, gdyż po równi nimi gardzę! - Jak mi Bóg miły, to respons! - zawołał z niekłamanym zapałem Zagłoba. - A niech ich tam diabli wezmš! - zawołał podniesiony własnymi słowy i pochwałš starosta - co? będę z nimi robił ceremonie czy co? - Pozwól, wasza dostojnoœć, niech mu sam ten respons odniosę! - rzekł Zagłoba. I nie czekajšc dłużej, skoczył z oficerem służbowym, wyszedł naprzeciw pana Jana iwidocznie, że nie tylko słowa staroœcińskiepowtórzył, ale musiał od siebie coœ wielce szpetnego dodać, bo pan Sapieha zawrócił tak z miejsca, jakby mu przed koniem piorun trzasł, i nacisnšwszy czapkę na uszy odjechał. Z murów zaœ i z choršgwi tej jazdy, która przed bramš stała, poczęto huczeć za odjeżdżajšcymi: - A do budy, zdrajcy, przedawczykowie! żydowscy słudzy! HuŸ! huŸ!... Sapieha stanšł przed królem blady z zaciœniętymi wargami. A i król też był zmieszany, bo Zamoœć omylił jego nadzieję... Co najwięcej, mimo tego, co mu poprzednio mówiono, spodziewał się znaleŸć gród takiej odpornej siły, jak Kraków, Poznań i inne miasta, których tyle już zdobył. Tymczasem znalazł twierdzę potężnš, przypominajšcš duńskie i niderlandzkie, o której bez dział ciężkiego kalibru nie mógł nawet pomyœleć. - Co tam? - spytał ujrzawszy Sapiehę. - Nic! Pan starosta nie chce gadać z Polakami, którzy waszej królewskiej moœci służš. Wysłał do mnie swego trefnisia, który mnie i waszš królewskš moœć zelżył tak sromotnie, że i powtórzyć się nie godzi.- Wszystko mi jedno, z kim chce gadać, byle gadał. W braku innych mam żelazne argumenta, a tymczasem Forgella mu poœlę.Jakoż w pół godziny póŸniej Forgell z czysto szwedzkš asystencjš oznajmił się przy bramie. Most łańcuchowy opuœcił się z wolna na fosę i jenerał wjechał do twierdzy wœród spokoju i powagi. Oczu nie wišzano ani jemu, ani nikomu ze œwity; widocznie chciał, owszem, pan starosta, iżby wszystko widział i o wszystkim królowi mógł donieœć. Przyjšł go zaœ z takim przepychem jak ksišżę udzielny i istotnie w podziw wprawił, panowie bowiemszwedzcy i dwudziestej częœci tych bogactw nie mieli co Polacy, a pan starosta między polskimi był niemal najpotężniejszym. Przebiegły Szwed poczšłteż od razu tak go traktować, jak gdyby gokról Karol do równego sobie monarchy w poselstwie wysłał, z góry nazwał go princeps i cišgle tak nazywał, chociaż pan Sobiepan za pierwszym zaraz razem mu przerwał: - Nie princeps, eques polonus sum, ale właœnie dlatego ksišżętom równy! - Wasza ksišżęca moœć! - mówił nie dajšc się zbić z tropu Forgell. - Najjaœniejszy król szwedzki i pan (tu długo wyliczał tytuły) zgoła nie jako nieprzyjaciel tu przybył, ale wprost mówišc, w goœcinę tu przyjechał i przeze mnie się zapowiada, majšc niepłonnš, jak tuszę, nadzieję, że wasza ksišżęca moœć dla osoby jego i jego wojsk bramy swe otworzyć zechcesz. - Nie masz u nas tego zwyczaju - odpowiedział pan Zamoyski - aby komu goœcinnoœci odmawiać, choćby też i nieproszony przyjechał. Znajdzie się zawsze u mnie miejsce przy stole, a nawet,dla tak dostojnej osoby, pierwsze. Powiedz tedy, wasza dostojnoœć, najjaœniejszemu królowi, że bardzo proszę, i tym szczerzej, że jako najjaœniejszy Carolus Gustavus jest panem w Szwecji, tak ja w Zamoœciu. Ale że jako wasza dostojnoœć widziałeœ, służby mi nie brak, przeto nie potrzebuje jego szwedzka jasnoœć swojej ze sobš brać. Inaczej pomyœlałbym, że mnie ma za chudopachołka i kontempt chce mi okazać. - Dobrze! - szepnšł stojšcy tuż za plecami pana starosty Zagłoba. A pan starosta, wypowiedziawszy swojš orację, poczšł usta wydymać, sapać i powtarzać jeszcze: - A! ot, co jest! a! Forgell przygryzł wšsów, pomilczał trochęiwreszcie tak mówić poczšł: - Największy to byłby dowód nieufnoœci dlakróla, gdybyœ wasza ksišżęca moœć załogi jego do fortecy wpuœcić nie raczył. Powiernikiem królewskim jestem, wiem jegonajtajniejsze myœli, a oprócz tego mam rozkaz oœwiadczyć waszej dostojnoœci i słowem w imieniu króla zaręczyć, że on ni państwa zamojskiego, ni tej twierdzy zajmować na stałe nie myœli. Ale gdy wojnaw całym tym nieszczęsnym kraju rozgorzała na nowo, gdy bunt głowę podniósł, a Jan Kazimierz, niepomny na klęski, które na Rzeczpospolitš spaœć mogš,swojej tylko dochodzšc fortuny znowu w granice powrócił i łšcznie z pogany przeciw chrzeœcijańskim wojskom naszym występuje, postanowił niezwyciężony król ipan mój choćby do dzikich stepów tatarskich i tureckich go œcigać, w tym jedynie celu, aby spokój krajowi, panowaniesprawiedliwoœci i szczęœcie a wolnoœć obywatelom tej przeœwietnej Rzeczypospolitej przywrócić. Starosta kałuski uderzył się rękš po kolanie, ale nie odrzekł ni słowa, jeno Zagłoba szepnšł: - Diabeł się w ornat ubrał i ogonem na mszę dzwoni. - Liczne już spłynęły na ten kraj z protekcji królewskiej dobrodziejstwa - mówił dalej Forgell - lecz najjaœniejszy król mniemajšc w ojcowskim swym sercu, że nie doœć jeszcze uczynił, znowu prowincji swej pruskiej odbieżał, aby mu jeszcze raz iœć na ratunek, któren na pokonaniu Jana Kazimierza polega. Aby jednak nowa ta wojna prędki a szczęœliwy koniec wzišœć mogła, potrzebne jest jego królewskiej moœci nieodbicie czasowe zajęcie tej twierdzy, ona bowiem ma stać się dla wojsk jego królewskiej moœci ostojš, z której poœcig za buntownikami będzie czyniony. Lecz słyszšc, że ten, który Zamoœcia jest panem, nie tylko bogactwy, nie tylko starożytnoœciš rodu, dowcipem, wspaniałym umysłem, ale i miłoœciš do ojczyzny wszystkich przewyższa, zaraz król i pan mój rzekł: "Ten mnie zrozumie, ten intencje moje dla tej krainy ocenić potrafi, ufnoœci mojej niezawiedzie, nadzieje przewyższy, do szczęœcia i spokoju tego kraju pierwszy rękę przyłoży." Jakoż tak jest! Jakoż od ciebie, panie, zależš przyszłe losy tej ojczyzny. Ty jš ratować i ojcem jej stać się możesz... Przeto nie wštpię, iż to uczynisz. Kto sławę takš po przodkach dziedziczy, ten nie powinien omijać sposobnoœci, aby jš powiększyć i nieœmiertelnš uczynić. Zaiste, więcej dobrego sprawisz otworzeniem bram tej twierdzy, niż gdybyœ całš prowincję do Rzeczypospolitej przyłšczył. Król ufa, panie, że niepowszednia mšdroœć twa na równi z sercem do tego się skłoniš, dlategorozkazywać nie chce - prosić woli; groŸby odrzuca, przyjaŸń ofiaruje; nie jako władca z podległym, lecz jako potężny z potężnym traktować pragnie. Tu jenerał Forgell skłonił się panu staroœcie z takim uszanowaniem jakby udzielnemu monarsze i umilkł. W sali uczyniła się też cisza. Wszystkie oczy utkwione były w starostę. On zaœ kręcić się poczšł, wedle zwyczaju, na swoim pozłocistym krzeœle, usta nadymać i srogš fantazję okazywać, wreszcie łokcie rozszerzył, dłonie wsparłna kolanach i rzucajšc głowš jak narowistykoń, tak poczšł: - Ot, co jest! Wielcem ja wdzięczny jego szwedzkiej jasnoœci za górne mniemanie, jakie ma o moim dowcipie i o afektach dla ojczyzny. Nic mi też milszego jak przyjaŸń takowego potentata. Ale myœlę, że tak samomoglibyœmy się miłować, gdyby jego szwedzka jasnoœć sobie w Sztokholmie zostawała, a ja w Zamoœciu - co? Bo Sztokholm jego szwedzkiej jasnoœci, a Zamoœć mój! Co się afektów dla Rzeczypospolitej tyczy - i owszem! - jeno, wedle mego konceptu, nie wtedy będzie Rzeczypospolitej lepiej, kiedy Szwedzi będš do niej szli, ale wtedy, kiedy sobie z niej pójdš. Ot, racja! Bardzo w to wierzę, iż Zamoœć mógłby jego szwedzkiej jasnoœci dowiktorii nad Janem Kazimierzem dopomóc, wszelako trzeba, żebyœ i wasza dostojnoœć wiedział, że ja nie jego szwedzkiej moœci, jeno właœnie Janowi Kazimierzowi przysięgałem, dlatego jemu wiktorii życzę, a Zamoœcia nie dam! Ot co! - To mi polityka! - huknšł Zagłoba. W sali uczynił się szmer radosny, lecz pan starosta trzepnšł się rękoma po kolanach i owe gwary uciszył. Forgell zmieszał się i milczał przez chwilę,po czym znowu argumentować poczšł: więcnalegał, trochę groził, prosił, pochlebiał. Jako patoka płynęła z ust jego łacina, aż krople potu uperliły mu czoło, lecz wszystko na próżno, bo po swych najlepszych argumentach, tak silnych, że mury poruszyć by mogły, słyszał zawsze jednš odpowiedŸ: - A ja tak i Zamoœcia nie dam, ot co! Audiencja przecišgnęła się nad miarę, na koniec stała się dla Forgella kłopotliwš i trudnš, bo wesołoœć poczynała ogarniać obecnych. Coraz to częœciej padało jakieœ słowo, jakieœ szyderstwo to z ust Zagłoby,to z innych, po którym przytłumione œmiechy odzywały się w sali. Spostrzegł wreszcie Forgell, że trzeba ostatecznych chwycić się sposobów, więc rozwinšł pergamin z pieczęciami, który trzymał w ręku, a na który nikt dotšd nie zwracał uwagi, i powstawszy rzekł uroczystym, dobitnym głosem: - Za otwarcie bram twierdzy jego królewska moœć (tu znów długo wymieniał tytuły) ofiaruje waszej ksišżęcej moœci województwo lubelskie w dziedziczne władanie! Zdumieli się słyszšc to wszyscy, zdumiał się na chwilę i pan starosta. Już Forgell poczšł toczyć tryumfujšcym wzrokiem dokoła, gdy nagle wœród ciszy głuchej ozwał się po polsku do starosty stojšcy tużza nim pan Zagłoba: - Ofiaruj, wasza dostojnoœć, królowi szwedzkiemu w zamian Niderlandy. Pan starosta nie namyœlał się długo, uderzył się rękoma w boki i palnšł na całšsalę po łacinie: - A ja ofiaruję jego szwedzkiej jasnoœci Niderlandy! W tej samej chwili sala zabrzmiała jednym ogromnym œmiechem. Trzšœć się poczęły brzuchy i pasy na brzuchach; jedni klaskali w ręce, drudzy zataczali się jak pijani, inniopierali się o sšsiadów, i œmiech brzmiał cišgle. Forgell blady był; brwi zmarszczył groŸnie, lecz czekał z ogniem w Ÿrenicach igłowš dumnie wzniesionš. Na koniec, gdy paroksyzm œmiechu przeszedł, spytał krótkim, urywanym głosem: - Czy to ostatnia waszej dostojnoœci odpowiedŸ? Na to pan starosta pokręcił wšsa. - Nie! - odrzekł podnoszšc jeszcze dumniejgłowę - bo mam armaty na murach! Poselstwo było skończone. W godzin dwie póŸniej zagrzmiały działa z szańców szwedzkich, a zamojskie odpowiedziały im z równš siłš. Cały Zamoœć okrył się dymem, jakby chmurš niezmiernš, tylko raz po razu łyskało w owej chmurze i grzmot huczał nieustanny. Lecz wnet ogień z ciężkich fortecznych œmigownic przemógł. Szwedzkie kule padałyi tuż! ~* ˆŠj ľA48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPÖc&`;†žc€$&‰c­4Ľ GR?*w fosę lub odbijały się bez skutku o potężne anguły; pod wieczór nieprzyjaciel musiał się cofać z bliższych szańców, twierdza bowiem zasypywała je takim gradem pocisków, że żywy duch wytrzymaćnie mógł. Uniesiony gniewem król szwedzki kazał zapalić wszystkie okoliczne wsie i miasteczka, tak że okolica wyglšdała w nocy jak jedno morze ognia, lecz pan starosta ani o to dbał. - Dobrze - mówił - niechże palš! My mamy dach nad głowš, ale im rychło za kołnierz naleci. I tak był kontent ze siebie samego, a wesół, że tego jeszcze dnia wspaniałš ucztę wyprawiwszy, do póŸna kielichami siębawił. Huczna kapela grała do uczty tak gromko, że mimo huku dział słychać jš było aż w najdalszych szańcach szwedzkich. Lecz i Szwedzi strzelali wytrwale, a nawet tak wytrwale, że ogień trwał przez całš noc. Drugiego dnia przyszło królowi kilkanaœcie dział, które ledwie że wcišgnięto na szańce, wnet poczęły przeciw twierdzy pracować. Nie spodziewał się król wprawdzie zgruchotać murów, chciał tylko wpoić w starostę przekonanie, że postanowił szturmować zaciekle i nieubłaganie. Pragnšł przerazić; ale były to strachy na Lachy. Pan starosta ani przez chwilę w nie nie uwierzył i często pokazujšc się na murach mówił w czasie największej strzelaniny: - Po co oni prochy psujš?! Pan Wołodyjowski i inni oficerowie prosili się na wycieczkę, lecz pan starosta nie pozwolił; nie chciał po prostu darmo krwi marnować. Wiedział zresztš, że trzeba by było chyba stoczyć bój otwarty, bo tak przezorny wojownik, jak król szwedzki, i taka wyćwiczona armia nie dadzš się zejœć niespodzianie. Zagłoba, widzšc stałe postanowienie staroœcińskie w tym względzie, tym bardziej nalegał i zaręczał,że sam wycieczkę poprowadzi. - Zbyt waszmoœć jesteœ krwi chciwy! - odpowiedział pan Sobiepan. - Nam dobrze, Szwedom Ÿle, przecz mamy do nich chodzić? Waszmoœć polec możesz, a tyœ mi jako konsyliarz potrzebny, bo waœcinym to dowcipem takem Forgella skonfundował, o Niderlandach wspomniawszy. Pan Zagłoba odpowiedział, że nie może wytrzymać w murach, tak mu do Szwedów pilno, lecz słuchać musiał. Więc w braku innego zajęcia czas spędzał na murach między żołnierstwem, przestrógi rad z powagš udzielajšc, których wszyscyz niemałym szacunkiem słuchali majšc go za wojownika wielce doœwiadczonego i jednego w Rzeczypospolitej z najprzedniejszych. A on radował się w duszy, patrzšc na obronę i na fantazję rycerskš. - Panie Michale! - mówił do Wołodyjowskiego - inny już duch w Rzeczypospolitej i w szlachcie, inne czasy. Nikt już o zdradzie i o poddaniu się nie myœli, a każden z życzliwoœci dla Rzeczypospolitej i majestatu gotów wprzód gardło dać, nim krokiem nieprzyjacielowi ustšpi. Pamiętasz, jako to rok temu ze wszystkich stron się słyszało: ten zdradził! ów zdradził, ów protekcję przyjšł, a ninie Szwedzi już więcej od nas protekcji potrzebujš, których jeœli diabeł nie poproteguje, to ich wkrótce weŸmie. Bo my tu mamy brzuchy tak pełne, że doboszemogliby na nich bębnić, im zaœ głód kiszki szlamuje i na bicze skręca. Pan Zagłoba miał słusznoœć. Armia szwedzka nie miała ze sobš zapasów żywnoœci i dla oœmnastu tysięcy ludzi, nie liczšc koni, nie było skšd ich dostać, pan starosta bowiem, jeszcze przed przyjœciemnieprzyjaciela, poœcišgał na kilkanaœcie mil wkoło ludzkš i końskš spyżę ze wszystkichswych majętnoœci. W dalszych zaœ okolicachkraju roiły się oddziały konfederackie, kupy zbrojnego chłopstwa, tak że podjazdyz obozu po żywnoœć wychodzić nie mogły, bo tuż za obozem pewna œmierć czekała. Do tego pan Czarniecki nie poszedł na Zawiœle, ale znów kršżył koło szwedzkiej armii jak dziki zwierz koło owczarni. Rozpoczęły się znów nocne alarmy, przepadanie bez wieœci mniejszych oddziałów. Wedle Kraœnika pojawiły się jakieœ wojska polskie, które komunikację z Wisłš przecięły. Na koniec przyszła wieœć,że pan Paweł Sapieha z potężnš armiš litewskš idzie z północy, że po drodze mimochodem starł załogę w Lublinie, Lublinwzišł i komunikiem dšży ku Zamoœciowi. Widział całš okropnoœć położenia najdoœwiadczeńszy z wodzów szwedzkich, stary Wittenberg, i otwarcie przedstawił jškrólowi. - Wiem - mówił - że geniusz waszej królewskiej moœci cuda potrafi, ale po ludzku rzeczy bioršc, głód nas weŸmie, a gdy nieprzyjaciel na wycieńczonych nastšpi,żywa noga z nas nie ujdzie. - Gdybym tę twierdzę posiadł - odparł król - we dwa miesišce wojnę skończę. - Na takš twierdzę rok oblężenia mało. - Król w duszy przyznawał słusznoœć staremu wojownikowi, nie przyznał się tylko przed nim do tego, że i sam œrodków nie widzi, że jego geniusz wyczerpany. Lecz liczył jeszcze na jakiœ niespodziany wypadek - więc kazał strzelać dzień i noc. - Ducha w nich pognębię, do układów będš łatwiejsi - mówił. Po kilku dniach strzelaniny tak zaciekłej, żeœwiata spoza dymu nie było widać, posłał znów Forgella do twierdzy. - Król i pan mój - rzekł stanšwszy przed starostš jenerał - liczy na to, że szkody, jakie Zamoœć ponieœć od naszych dział musiał, zmiękczš wyniosły waszej ksišżęcej moœci umysł i do układów go skłoniš. A na to pan Zamoyski: - Owszem! tak!... szkody sš... Czemu nie ma być! Zabiliœcie œwinie w rynku, którš złam granatu w żywot ugodził. Strzelajcie jeszcze tydzień, a może zabijecie drugš... Forgell poniósł tę odpowiedŸ królowi. Wieczorem odbyła się znów narada w kwaterze królewskiej i nazajutrz poczęli Szwedzi pakować namioty na wozy i œcišgaćdziała z szańców... a w nocy ruszyło całe wojsko. Zamoœć grzmiał za nimi ze wszystkich dział, a gdy już znikli z oczu, wyszły przez południowš bramę dwie choršgwie, Szemberkowa z laudańskš - i poszły w trop. Szwedzi cišgnęli ku południowi. Wittenberg radził wprawdzie, by wracać ku Warszawie, i ze wszystkich sił przekonywał, że to jedyna droga zbawienia, lecz szwedzki Aleksander postanowił koniecznie œcigać do ostatnich krańców państwa polskiego Dariusza. Rozdział 4 Wiosna roku tego dziwnymi chodziła drogami, bo gdy na północy Rzeczypospolitej potajały już œniegi i puœciły zdrętwiałe rzeki, a cała kraina spłynęła marcowš wodš, na południu od gór szło jeszcze na pola, na wody i bory lodowate tchnienie zimy. W lasach leżały zaspy, zmarznięte drogi tętniły pod kopytami koni, dnie były suche, zachody słońca czerwone, a noce gwiaŸdziste i mroŸne. Lud siedzšcy na żyznych glinach, na czarnoziemiu i na borowinie Małopolski, cieszył się z owej statecznoœci chłodów, twierdzšc, że wyginš od nich myszy polne i Szwedzi. Lecz wiosna, o ile nie przychodziła długo, o tyle potem nastšpiła tak nagle, jak pancerna choršgiew idšca do ataku na nieprzyjaciela. Słońce sypnęło z nieba żywym ogniem i wraz pękła zimowa skorupa; od węgierskich stepów przyleciał wiatr duży a ciepły i jšł chuchać na łški, pola i puszcze. Wnet też wœród kałuż œwiecšcych zaczerniała orna ziemia, ruń zielona strzeliła na niskich porzeczach, a lasy poczęły płakać łzami z roztopionej okiœci. Na pogodnym wcišż niebie codziennie widać było sznury żurawi, dzikich kaczek, cyranek i gęsi. Przyleciały bociany na zeszłoroczne koła, a podstrzesza zaroiły się jaskółkami, rozległ się œwiergot ptactwa przy wsiach, wrzaski po lasach i stawach, a wieczorami cała kraina brzmiała rzechotem i kumkaniem żab pławišcych się z rozkoszš w wodzie. Za czym przyszły dżdże wielkie, a jakoby ugrzane, i padały dniem, padały nocš, bez przerwy. Pola zmieniły się w jeziora, rzeki wezbrały, brody stały się nieprzebyte, nastšpiła "klejowatoœć i niesposobnoœć dróg błotnistych". Wœród tych wód, błot i topieli wlokły się wcišż ku południowi zastępy szwedzkie. Lecz jakże mało ów tłum, idšcy jakby na zatracenie, podobny był do owej œwietnej armii, która swego czasu wkroczyła pod Wittenbergiem do Wielkopolski. Głód powyciskał sine pieczęcie na twarzach starych wojowników; więc szli, do mar niż do ludzi podobniejsi, w zmartwieniu, trudzie, bezsennoœci, wiedzšc, że na końcudrogi nie jadło ich czeka, ale głód, nie sen,lecz bitwa, a jeœli odpoczynek, to chyba odpoczynek œmierci. Przybrane w żelazo koœciotrupy jeŸdŸców siedziały na koœciotrupach koni. Piechurowie zaledwie nogi wlekli, zaledwie drżšcymi rękoma mogli utrzymać dzidy i muszkiety. Dzień uchodził za dniem, oni cišgle szli naprzód. Wozy łamały się, armaty grzęzły w topieli; szli tak wolno, żeczasem ledwie przez cały dzień milę ujœć zdołali. Choroby rzuciły się na żołnierzy jak kruki na trupa; jedni szczękali zębami zfebry, drudzy kładli się po prostu z osłabienia na ziemi, wolšc umierać niż iœć dalej. Lecz szwedzki Aleksander œcigał wcišż polskiego Dariusza. Jednoczeœnie zaœ sam był œcigany. Jak za chorym bawołem idš nocš szakale, czekajšc, rychło z nóg się zwali, a on wie,że padnie, i słyszy już wycia głodnego stada, tak za Szwedami szły "partie" szlacheckie i chłopskie, coraz bliżej następujšc, coraz zuchwalej napadajšc i szarpišc. Wreszcie nadcišgnšł najstraszniejszy ze wszystkich Czarniecki i szedł tuż. Tylne straże szwedzkie, ile razy obejrzały się zasiebie, widziały zawsze jeŸdŸców, czasem daleko na krańcu widnokręgu, czasem o staje, czasem o dwa strzały z muszkietu, czasem, gdy atakował, nad samym karkiem.Nieprzyjaciel chciał bitwy. Z rozpaczš modlili się o niš Szwedzi do Pana Zastępów, lecz Czarniecki bitwy nie przyjmował: czekał pory, tymczasem wolał szarpać lub puszczać z ręki pojedyncze partie, jakby sokoły na ptastwo wodne. I tak szli jedni za drugimi. Bywały wszelako chwile, w których pan kasztelan kijowski mijał Szwedów, wysuwał się naprzód i przecinał im drogę, symulujšc, że staje do walnej rozprawy. Wówczas tršby grały radoœnie z jednego końca szwedzkiego obozu w drugi i, o cudzie! - nowe siły, nowy duch zdawał się nagle ożywiać strudzone szeregi Skandynawów. Chorzy, zmoknięci, bezsilni, do Łazarzów podobni, stawali nagle do bitwy z płonšcym licem, z ogniem w Ÿrenicach. Dzidy i muszkiety poruszały się z takš dokładnoœciš, jakby żelazne władały nimi ręce, krzyki wojenne rozlegały się tak gromko, jakby z najzdrowszych wychodziłypiersi - i szli naprzód, by piersiš o pierœ uderzyć. Więc pan Czarniecki uderzał raz i drugi, lecz gdy zagrzmiały armaty, cofał wojska na boki, zostawujšc Szwedom w zysku tylkotrud próżny, tylko większy zawód i zniechęcenie. Natomiast, gdzie armaty nadšżyć nie mogły, a dzida i szabla miały w otwartym polu rozstrzygać, tam uderzał jak piorun, wiedzšc, że w ręcznej walce jazda szwedzka nawet wolentarzom nie wytrzyma. I znów Wittenberg poczšł wnosić instancję do króla, by się cofał, aby siebie i wojska nie gubił, lecz on w odpowiedzi zacinał usta, ogniem sypał z oczu i ukazywał rękš na południe, gdzie w ruskich krainach spodziewał się znaleŸć Jana Kazimierza, otwarte do zwycięstw pole, spoczynek, żywnoœć, paszę dla koni i łup bogaty. Tymczasem, na dobitkę nieszczęœcia, te polskie pułki, które służyły mu dotšd, a teraz jedynie mogły jako tako stawiać czoło krokom Czarnieckiego, poczęły opuszczać Szwedów. Więc podziękował pierwszy za służbę pan Zbrożek, którego nie chęć zysku, ale œlepe przywišzanie do choršgwi i wiernoœć żołnierska trzymały dotšd przy Karolu. Podziękował w ten sposób, że poszarpał pułk dragonów Millera, połowę ludzi w pień wycišł i poszedł. Po nim podziękował pan Kaliński, po piechocie szwedzkiej przejechawszy. Sapieha stawał się co dzień posępniejszy, coœ w duszy przeżuwał, coœ knował. Sam dotšd nie odszedł, ale ludzie co dzień mu uciekali spod choršgwi. Szedł więc Karol Gustaw na Narol, Cieszanów i Oleszyce, aby się do Sanu dostać. Podtrzymywała go nadzieja, że Jan Kazimierz zabieży mu drogę i bitwę stoczy. Jeszcze zwycięstwo mogło losy szwedzkie poprawić i odmianę fortuny sprowadzić. Jakoż rozeszły się pogłoski, że Jan Kazimierz ruszył ze Lwowa z kwarcianym wojskiem i Tatarami. Lecz rachuby Karolowe zawiodły, Jan Kazimierz wolał bowiem czekać na skupienie się wojsk i nadejœcie Litwy pod Sapiehš. Zwłoka była mu najlepszym sprzymierzeńcem, bo on rósł z każdym dniem w siły, Karol zaœ z każdym dniem stawał się słabszy. - Nie wojsko to idzie ani armia, ale konduktpogrzebowy! - mówili starzy wojownicy w Kazimierzowym otoczeniu. Zdanie to dzieliło wielu oficerów szwedzkich. Sam król powtarzał jeszcze, że do Lwowa idzie, lecz oszukiwał siebie i swoich. Nie doLwowa mu było iœć, lecz o własnym ratunku myœleć. Zresztš i to było niepewnym, czy Jan Kazimierz we Lwowie się znajduje, a w każdym razie mógł się cofnšć aż hen, na Podole, i wyprowadzić zasobš nieprzyjaciela w dalekie stepy, na których przyszłoby Szwedom zginšć bez ratunku. Poszedł Duglas pod Przemyœl spróbować, czyliby ta przynajmniej twierdza nie dała się zajšć, i wrócił nie tylko z niczym, ale i poszarpany. Katastrofa zbliżała się z wolna, ale nieubłaganie. Wszystkie wieœci, jakie przychodziły do szwedzkiego obozu, były tylko jej zapowiedziš. Co dzień zaœ nadchodziły nowe, coraz groŸniejsze. - Sapieha idzie, już jest w Tomaszowie! - powtarzano jednego dnia. - Pan Lubomirski wali z Podgórza z wojskiem i góralami! - mówiono nazajutrz. I znów potem: - Król wiedzie kwartę i sto tysięcy ordy! Z Sapiehš się połšczył! Były między tymi "awizami klęski i œmierci"nieprawdziwe i przesadzone, ale wszystkie szerzyły przerażenie. Duch w armii upadł. Dawniej, ilekroć Karol własnš osobš pojawiał się przed pułkami, tylekroć witały go okrzyki, w których brzmiała nadzieja zwycięstwa, teraz pułki stały przed nim głuche i nieme. Za to u ognisk zgłodniały i strudzony na œmierć żołnierz więcej szeptał o Czarnieckim niż o własnym królu. Widziano go wszędzie. I rzecz szczególna! Gdy przez parę dni nie zginšł żaden podjazd, gdy kilka nocy upłynęło bez alarmów, bez okrzyków: "Ałła!" i "Bij, zabij!" - niepokój powstawałjeszcze większy. - Czarniecki ucichł. Bóg wie, co gotuje! - powtarzali żołnierze. Karol zatrzymał się przez kilka dni w Jarosławiu, namyœlajšc się, co ma poczšć. Przez ten czas ładowano na szkuty chorychżołnierzy, których w obozie było mnóstwo,i wysyłano rzekš do Sandomierza, jako do najbliższego warownego grodu zostajšcego jeszcze w szwedzkim ręku. Po ukończeniu nowej roboty, gdy właœnie nadbiegły wieœcio ruszeniu się Jana Kazimierza ze Lwowa, postanowił król szwedzki sprawdzić, gdzie istotnie Jan Kazimierz się znajduje. W tym celu pułkownik Kanneberg z tysišcemjazdy przeszedł San i ruszył ku wschodowi. - Być może, iż losy wojny i nas wszystkich masz w ręku - rzekł mu na odjezdnym król.A i naprawdę siła od tego podjazdu zależało, albowiem w najgorszym razie powinien był Kanneberg zaopatrzyć obóz w prowiant: w razie zaœ gdyby się na pewno wywiedział, gdzie Jan Kazimierz się znajduje, miał król szwedzki natychmiast ruszyć z całš siłš przeciw Dariuszowi polskiemu, rozbić jego wojska, a zdarzy się, to i samego w ręce dostać. Dano więc Kannebergowi najprzedniejszych żołnierzy i najlepsze konie. Czyniono wybórtym staranniej, że pułkownik nie mógł ze sobš brać ni piechoty, ni armat, musiał więc mieć takich ludzi, którzy by mogli w otwartym polu z szablš w ręku stawić czoło polskiej jeŸdzie. Dnia 20 marca podjazd wyszedł. Gdy przechodzili przez most, mnóstwo oficerówi żołnierzy żegnało ich przy naczółku: "BógprowadŸ! Bóg daj wiktorię! Bóg daj szczęœliwy powrót!" Oni zaœ szli długim sznurem, bo przecie było ich tysišc, a szli dwójkami, po œwieżo wykończonym moœcie,którego jedno przęsło, jeszcze nie ukończone, było jako tako dla nich pokryte deskami, ażeby tylko przejœć mogli. Dobra nadzieja œwieciła im w twarzach, bo byli wyjštkowo syci. Innym odjęto, a ich nakarmiono, i gorzałki nalano im do manierek. Więc też jadšc pokrzykiwali wesoło i mówili do zgromadzonych przy naczółku żołnierzy: - Czarnieckiego samego na powrozie wam sprowadzim! Głupi! nie wiedzieli, że szli, jak idš woły narzeŸ do bydłobójni! Wszystko składało się na ich zgubę. Zaledwie przeszli, zaraz saperowie szwedzcy rozebrali po nich czasowy pomost, by silniejsze dawać belkowanie, po którym by i armaty mogły przechodzić. Oni zaœ skręcili, œpiewajšc sobie z cicha, ku Wielkim Oczom, hełmy ich zabłysły jeszcze48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPń cAWc˜Ôcl+}cé:x"w słońcu na skrętach raz i drugi, następnie poczęli się zanurzać w bór gęsty.Ujechali pół mili - nic! Cisza wkoło, głębinyleœne zdawały się być zupełnie puste. Więc stanęli, by dać oddech koniom, po czym ruszyli z wolna dalej. Na koniec dotarli do Wielkich Oczu, w których nie znaleŸli żywego ducha. Pustka ta zdziwiła Kanneberga. - Widocznie spodziewano nas się tu - rzekł do majora Swena - ale Czarniecki musi być gdzie indziej, skoro nie urzšdził nam zasadzki. - Czy wasza dostojnoœć nakaże odwrót? - zapytał Sweno. - Pójdziem naprzód, choćby pod sam Lwów,do którego niezbyt daleko. Musim języka dostać i królowi o Janie Kazimierzu pewnš wiadomoœć przywieŸć. - A jeœli na siły przeważne trafim? - Choćbyœmy też spotkali i kilka tysięcy tej hałastry, którš oni pospolitym ruszeniem zowiš, przecie z takimi żołnierzami nie damy się rozerwać. - Ale możem trafić i na regularne wojska. Nie mamy armat, a armaty przeciw nim grunt. - Tedy w porę się cofniem i królowi o nieprzyjacielu doniesiem. Tych zaœ, którzy by nam chcieli odwrót przecišć, rozbijem. - Nocy się boję! - odpowiedział Sweno. - Zachowamy wszelkie ostrożnoœci. Spyży dla ludzi i koni mamy na dwa dni, nie potrzebujem się spieszyć. Jakoż gdy znowu zagłębili się w bór za Wielkimi Oczami, jechali nierównie ostrożniej. Pięćdziesišt koni poszło naprzód. Ci jechali z gotowymi muszkietami w ręku, majšc wsparte kolby na udach, i oglšdali się bacznie na wszystkie strony. Badali zaroœla, chaszcze, częstokroć przystawali słuchajšc, czasem zjeżdżali z drogi w bok, by zbadać przybrzeżne głębie borowe, ni na drodze jednak, ni po bokach nie było nikogo. Dopiero w godzinę póŸniej minšwszy skręt doœć nagły, dwóch rajtarów jadšcych w przodku ujrzało na czterysta kroków przedsobš jeŸdŸca na koniu. Dzień był pogodny i słońce œwieciło jasno,więc owego jeŸdŸca widać było jak na dłoni. Sam był żołnierzyk niewielki, przybrany bardzo przystojnie i z cudzoziemska. Wydawał się dlatego zwłaszcza tak mały, że siedział na rosłymbułanym bachmacie, widocznie wielkiej krwi. JeŸdziec jechał sobie z wolna, jakby nie widzšc, że wojsko za nim wali. Powodzie wiosenne powyrywały w drodze głębokie rowy, w których szumiała mętna woda. Owóż jeŸdziec zdzierał przed rowami rumaka, a ten przesadzał je ze sprężystoœciš jelenia i znów szedł truchtem, rzucajšc łbem i parskajšc od czasu do czasu rzeŸwo. Dwaj rajtarzy wstrzymali konie i poczęli sięoglšdać za wachmistrzem. Ten przycłapał w tej chwili, popatrzył i rzekł: - To jakiœ ogar z polskiej psiarni. - Krzyknę na niego! - rzekł rajtar. - Nie krzykniesz. Może ich tu być więcej. Ruszaj do pułkownika! Tymczasem nadjechała reszta przedniej straży i stanęli wszyscy, mały rycerz także zatrzymał konia i zwrócił go frontem do Szwedów, jakby im chciał drogę zagrodzić. Przez jakiœ czas oni patrzyli na niego, on na nich. - Jest i drugi! Drugi! trzeci! czwarty, cała kupa! - poczęto nagle wołać w szwedzkich szeregach. Jakoż z obu stron drogi poczęli się sypać jeŸdŸcy, zrazu pojedynczo, potem po dwóch, po trzech. Wszyscy stawali obok owego, który pojawił się najpierwszy. Lecz i druga straż szwedzka ze Swenonem,a potem cały oddział z Kannebergiem nadcišgnęły do forpoczty. Kanneberg i Sweno wyjechali zaraz na czoło. - Poznaję tych ludzi! - zawołał ledwie spojrzawszy Sweno - ta choršgiew pierwsza uderzyła na grafa Waldemara podGołębiem, to Czarnieckiego ludzie. On sam musi tu być! Słowa te wywarły wrażenie, w szeregach nastała cisza głęboka, jeno konie dzwoniłymunsztukami. - Wietrzę tu jakšœ zasadzkę - mówił dalej Sweno. - Za mało ich, by nam stawiali czoło, ale po lasach muszš być ukryci drudzy. Tu zwrócił się do Kanneberga: - Wasza dostojnoœć, wracajmy! - Dobrze waœć radzisz - odparł marszczšc brwi pułkownik. - Warto było wyjeżdżać, jeżeli na widok kilkudziesięciu obszarpańców wracać mamy! A czemuœmy na widok jednego nie wrócili?... Naprzód! Szwedzki szereg poruszył się w tej chwili z największš dokładnoœciš, za nim drugi, trzeci, czwarty. Przestrzeń między dwoma oddziałami zaczęła się zmniejszać. - Tuj! - skomenderował Kanneberg. Muszkiety szwedzkie poruszyły się jak jeden, żelazne szyje wycišgnęły się ku polskim jeŸdŸcom. Lecz pierwej, nim zagrzmiały muszkiety, jeŸdŸcy polscy zawrócili konie i poczęli umykać bezładnš kupš. - Naprzód! - krzyknšł Kanneberg. Oddział ruszył z miejsca skokiem, aż ziemia zadrżała pod ciężkimi kopytami rajtarskich koni. Las napełnił się krzykiem gonišcych i uciekajšcych. Po kwadransie gonitwy, bšdŸ że konie szwedzkie były lepsze, bšdŸ że polskie jakowšœ drogš pomęczone, doœć, że przestrzeń dzielšca dwa wojska zaczęła się zmniejszać. Lecz zarazem stało się coœ dziwnego. Oto bezładna z poczštku kupa polska, w miarę trwania ucieczki, nie tylko nie rozpraszała się coraz bardziej, ale przeciwnie, uciekaław coraz lepszym ordynku, coraz równiejszymi szeregami, jak gdyby sama szybkoœć koni równała jeŸdŸców w szeregi.Spostrzegł to Sweno, rozpuœcił konia, dopadł do Kanneberga i poczšł wołać: - Wasza dostojnoœć! to nie zwykła partia, to regularny żołnierz, któren umyœlnie umyka i do zasadzki nas prowadzi. - Zali diabli będš w tej zasadzce czy ludzie?- odrzekł Kanneberg. Droga szła nieco w górę i stawała się coraz szersza, las rzedniał i na jego krańcu widać już było niezarosłe pole, a raczej ogromnš polanę otoczonš ze wszystkich stron gęstym i szarym borem. Choršgiew polska przyspieszyła z kolei biegu i okazało się, że poprzednio umyœlnie szła tępo, teraz bowiem w krótkiej chwili odsadziła się tak daleko, że wódz szwedzkipoznał, iż nigdy jej nie doœcignie. Dopadłszy zatem do połowy polany i spostrzegłszy, że nieprzyjaciel już niemal do drugiego jej końca dociera, poczšł hamować swoich ludzi i zwalniać biegu. Lecz, o dziwo, polski oddział, zamiast utonšć w przeciwległym lesie, zatoczył na samym krańcu ogromne półkole i zwrócił się cwałem ku Szwedom, stanšwszy od razu w tak wspaniałym bojowym ordynku, że wzbudził podziw w samym nieprzyjacielu. - Tak jest! - zawołał Kanneberg - to regularny żołnierz! Zawrócili jakoby na mustrze. Czego oni chcš?... do kroćset! - Idš na nas! - krzyknšł Sweno. Jakoż choršgiew ruszyła naprzód rysiš. Mały rycerz na bułanym bachmacie krzyczał coœ na swoich, wysuwał się naprzód i znów wstrzymywał konia, szablš znaki dawał, widocznie on był dowódcš. - Atakujš naprawdę! - rzekł ze zdumieniem Kanneberg. A pod tamtymi już konie wzięły pęd największy i potuliwszy uszy, wycišgnęły się tak, iż ledwie brzuchami nie dotykały ziemi. JeŸdŸcy pochylili się na karki i skryli się za grzywš. Szwedzi stojšcy w pierwszym szeregu dostrzegli tylko setki rozwartych chrapów końskich i gorejšcych oczu. I wicher tak nie idzie, jako rwała ta choršgiew. - Bóg z nami! Szwecja! Ognia! - skomenderował Kanneberg podnoszšc w górę szpadę. Gruchnęły wszystkie muszkiety, lecz w tej samej chwili choršgiew polska wpadła w dym z takš siłš, że odrzuciła na prawo i lewo pierwsze szwedzkie szeregi i wbiła się w gęstwę ludzi i koni, jak klin wbija się w rozszczepione drzewo. Uczynił się wir straszliwy, pancerz uderzał o pancerz, szabla o szablę, a ów szczęk, kwik koński, lament konajšcych mężów rozbudził wszystkie echa, tak że cały bór poczšł odzywać się bitwie, jako strome skały górskie odzywajš się grzmotom. Szwedzi zmieszali się przez chwilę, zwłaszcza że znaczna ich iloœć padła od pierwszego uderzenia, lecz wnet ochłonšwszy wsiedli potężnie na nieprzyjaciół. Skrzydła ich zbiegły się ze sobš, a że choršgiew polska i bez tego parła naprzód, chciała bowiem przejœć "sztychem", wnet otoczona została. ŒrodekSzwedów ustępował przed niš, natomiast boki nacierały jš coraz silniej, nie mogšc jej wprawdzie rozerwać, bo broniła się zaciekle i z całš owš niezrównanš biegłoœciš, która czyniła jazdę polskš tak strasznš w ręcznej bitwie. Pracowały więcszable przeciw rapierom, trup padał gęsto,lecz zwycięstwo już, już chyliło się na szwedzkš stronę, gdy nagle spod ciemnej œciany boru wytoczyła się druga choršgiewiod razu ruszyła z krzykiem. Całe prawe skrzydło szwedzkie zwróciło się natychmiast, pod wodzš Swena, czołem ku nowemu nieprzyjacielowi, w którym wprawni żołnierze szwedzcy poznali husarię. Wiódł jš mšż siedzšcy na dzielnym tarantowym koniu, przybrany w burkę i rysi kołpak z czaplim piórem. Widać go było doskonale, bo jechał z boku, o kilkanaœcie kroków od żołnierzy. - Czarniecki! Czarniecki! - rozległy się wołania w szwedzkich szeregach. Sweno spojrzał z rozpaczš w niebo, następnie œcisnšł kolanami konia i ruszył ławš. Pan Czarniecki zaœ podprowadził husarzy na kilkanaœcie kroków i gdy szli już w największym pędzie, sam zawrócił. Wtem od boru ruszyła trzecia choršgiew, on zaraz doskoczył do niej i podprowadził;ruszyła czwarta, podprowadził; buławš każdej pokazał, gdzie ma uderzyć, rzekłbyœ: gospodarz prowadzšcy żniwiarzy i rozdzielajšcy między nich robotę. Na koniec, gdy wysunęła się pišta, sam stanšł na czele i ruszył wraz niš do bitwy.Lecz już husaria odrzuciła w tył prawe skrzydło i po chwili rozerwała je zupełnie,trzy zaœ następne choršgwie obskoczyły tatarskš modš Szwedów i czynišc krzyk, poczęły siec zmieszanych żelazem, bóœć włóczniami, rozbijać, tratować, a wreszciegnać wœród wrzasków i rzezi. Kanneberg poznał, że wpadł w zasadzkę i jakoby pod nóż wyprowadził swój oddział; nie chodziło mu już o zwycięstwo, ale chciał przynajmniej jak największš liczbę ludzi ocalić, więc kazał tršbić na odwrót. Ruszyli zatem Szwedzi całym pędem ku tej samej drodze, którš od Wielkich Oczu przyjechali, czarniecczykowie zaœ jechali na nich tak, że dech polskich koni ogrzewałszwedzkie plecy. W tych warunkach i wobec przerażenia, jakie ogarnęło rajtarów, odwrót ów nie mógł odbywać się w porzšdku, lepsze koniewysforowały się naprzód i wkrótce œwietny Kannebergowski oddział zmienił sięw kupę uciekajšcš bezładnie i wycinanš niemal bez oporu. Im pogoń dłużej trwała, tym stawała się bezładniejszš, bo i Polacy nie gonili w ordynku, ale każdy wypuszczał konia, ile pary w nozdrzach, dopadał, kogo chciał, bił, kogo chciał. Pomieszali się więc jedni z drugimi. Niektórzy polscy żołnierze przeœcignęli ostatnie szwedzkie szeregi i zdarzało się, że gdy towarzysz stawał na strzemionach, by tym potężniej cišć uciekajšcego przed sobš rajtara, sam ginšł pchnięty rapierem z tyłu. Usłała się gęstym szwedzkim trupem droga do Wielkich Oczu, lecz nie tu był termin gonitwy. I jedni, i drudzy wpadlitym samym impetem do następnego lasu, tam jednak zdrożone poprzednio konie szwedzkie poczęły ustawać i rzeŸ stała sięjeszcze krwawsza. Niektórzy rajtarowie poczęli zeskakiwać z koni i zmykać w las, lecz kilkunastu zaledwie to uczyniło, wiedzieli bowiem z doœwiadczenia Szwedzi, że w lasach czyhajš chłopi, woleli więc ginšć od szabel niż w straszliwych mękach, których rozwœcieczony lud im nie szczędził. Inni prosili pardonu, po większej częœci na próżno, bo każdy wolał œcišć nieprzyjacielai gnać dalej, niż wzišwszy go jeńcem, pilnować i dalszej gonitwy zaniechać. Więc cięto bez miłosierdzia, aby nikt z wieœciš o klęsce nie wrócił. Pan Wołodyjowski gonił w przodku z laudańskš choršgwiš. On to był owym jeŸdŸcem, którypierwszy ukazał się Szwedom na wabia, on pierwszy uderzył, a teraz siedzšc na koniujako wicher œcigłym używał z całej duszy,pragnšc się krwiš nasycić i gołšbskš klęskępomœcić. Coraz to doganiał rajtara, a dognawszy gasił go tak prędko jako œwiecę; czasem zaœ jechał na karku dwóch, trzech lub czterech, lecz krótko, bopo chwili już tylko konie bez jeŸdŸców biegły przed nim. Próżno niejeden Szwedzisko chwycił własny rapier za ostrze i zwracajšc go na znak pardonu rękojeœciš ku rycerzowi, głosem i oczyma żebrał litoœci; pan Wołodyjowski nawet nie zatrzymywał się nad nim, jeno wsunšwszy mu sztych szabli tam, gdzie szyja piersi dotyka, zadawał cios lekki, nieznaczny, a ów ręce rozkładał, zbladłymi usty jedno i drugie słowo rzucił, po czym pogršżał się w mroku œmierci. Pan Wołodyjowski zaœ, nie oglšdajšc się więcej, biegł dalej i nowe ofiary na ziemię stršcał. Zauważył strasznego żniwiarza dzielny Sweno i skrzyknšwszy kilkunastu co najdzielniejszych rajtarów, postanowił ofiarš własnego życia wstrzymać choć na chwilę pogoń, aby innych ocalić. Zwrócili tedy konie i nastawiwszy rapiery, czekali z ostrzami na gonišcych. Pan Wołodyjowski, widzšc to, ani chwili się nie zawahał, wspišł konia i wpadł między nich w œrodek.I nimby ktoœ okiem zdołał mrugnšć, już dwa hełmy zapadły w dół konia. Przeszło dziesięć rapierów zmierzyło się teraz w jednš pierœ Wołodyjowskiego, lecz w tej chwili wpadli za nim Skrzetuscy, Józwa Butrym Beznogi, pan Zagłoba i Roch Kowalski, o którym Zagłoba powiadał, że nawet idšc do ataku jeszcze oczy ma zamknięte i drzemie, a budzi się dopiero, gdy piersiš o pierœ nieprzyjaciela uderzy. Pan Wołodyjowski zwinšł się pod kulbakę tak szybko, że rapiery puste powietrze przeszyły. Miał on ten sposób od białogrodzkich Tatarów, lecz małym, a zarazem nad ludzkš wiarę zręcznym będšc,do takiej doskonałoœci go doprowadził, że niknšł, kiedy chciał, z oczu, bšdŸ za karkiem, bšdŸ pod brzuchem końskim. Tak zniknšł i teraz, a nim zdumieni rajtarzy zdołali zrozumieć, co się z nim stało, znówniespodzianie na kulbakę wychynšł, straszny jak żbik, gdy między trwożne ogary z wysokich gałęzi skoczy. Tymczasem i towarzysze mu pomogli roznoszšc œmierć i zamieszanie. Jeden z rajtarów przyłożył panu Zagłobie do samych piersi pistolet, lecz Roch Kowalski, majšc go po lewej stronie, zatem nie mogšccišć szablš, złożył pięœć i w głowę go mimochodem dojechał, a ten nurknšł w tej chwili pod konia, tak właœnie, jakby weń piorun uderzył. Pan Zagłoba zaœ wydawszy okrzyk radosny cišł w skroń samego Swena, któren ręce opuœcił i czołem wsparł się na karku końskim. Na ten widokpierzchnęli inni rajtarzy. Wołodyjowski, Józwa Beznogi i dwaj Skrzetuscy puœcili sięza nimi i wycięli, zanim ubiegli sto kroków. I pogoń dalej trwała. Szwedzkie konie coraz mniej miały tchu w piersiach i rozpierały się coraz częœciej. Na koniec z tysišca najœwietniejszych rajtarów, którzy pod Kannebergiem wyszli, zostało zaledwie stu kilkudziesięciu jeŸdŸców, reszta leżała długim pasem na leœnej drodze. Lecz i ta ostatnia kupa zmniejszała się z każdš chwilš, gdyż ręce polskie nie przestały nadniš pracować. Na koniec wypadli z lasu. Wieże Jarosławiazarysowały się wyraŸnie na błękicie. Już, już nadzieja wstšpiła w serca uciekajšcych, wiedzieli bowiem, że w Jarosławiu stoi sam król i cała potęga i żew każdej chwili może im przyjœć w pomoc. Zapomnieli o tym, iż zaraz po ich przejœciu uprzštnięto pomost na ostatnim przęœle mostu, aby silniejsze podłożyć dla armat belkowanie. Pan Czarniecki zaœ, czy wiedział o tym przez swoich szpiegów, czy też umyœlnie chciał się królowi szwedzkiemu pokazać i na jego oczach docišć reszty tych nieszczęœliwych, doœć, iż nie tylko nie wstrzymał pogoni, ale sam z Szemberkowš choršgwiš naprzód skoczył, sam siekł, sam własnš rękš œcinał - pędzšc za kupš tak, jak gdyby tym samym pędem chciał na Jarosław uderzyć. Na koniec dobiegli o staję do mostu. Krzyki z pola doleciały do obozu szwedzkiego. Mnóstwo żołnierzy i oficerów wybiegło z miasta patrzeć, co się za rzekš dzieje. Ledwie spojrzeli - dostrzegli i poznali rajtarów, którzy rano wyszli z obozu. - Oddział Kanneberga! oddział Kanneberga! -poczęło krzyczeć tysišce głosów. - W pień niemal wycięci! Ledwie sto ludzi bieży! W tej chwili przygalopował sam król, a z nim Wittenberg, Forgell, Miller i inni jenerałowie. Król pobladł. - Kanneberg! - rzekł. - Na Chrystusa i jego rany! Most nie wykończony! - zawołał Wittenberg - wytnš ich do nogi! Król spojrzał na rzekę wezbranš wiosennymi wody; szumiała żółtš falš, o przeprawieniu pomocy wpław nie było co i myœleć. Tamci zbliżali się coraz więcej. Wtem znów poczęto krzyczeć: - Wozy królewskie i gwardia nadcišga! Zginši ci! Jakoż zdarzyło się, że częœć królewskiego hełmy ich zabłysły jeszcze48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żP7c‡Öc ]ś'!$lc€"2Ţ Xkredensu, ze stoma ludŸmi pieszej gwardii, wynurzyła się w tej chwili innš drogš z przyległych lasów. Spostrzegłszy, co się dzieje, ludzie z eskorty w przekonaniu, że most gotowy, poczęli zdšżać co sił ku miastu. Lecz dostrzeżono ich z pola - za czym natychmiast ze trzysta koni ruszyło ku nimcałym pędem, a na czele wszystkich leciał z szablš wzniesionš nad głowš i ogniem w Ÿrenicach pan dzierżawca z Wšsoszy, Rzędzian. Niewielkie dał on dotšd męstwa dowody, lecz na widok wozów, w których mógł znajdować się łup obfity, odwaga takwezbrała w jego sercu, że wysforował sięna kilkadziesišt kroków przed innymi. Piechurowie przy wozach widzšc, że nie ujdš, zwarli się w czworobok i sto muszkietów naraz skierowało się w piersi Rzędziana. Huk wstrzšsnšł powietrzem, wstęga dymu przeleciała wzdłuż œciany czworoboku, lecz nim dym się rozproszył, już pan dzierżawca przed œcianš wspišł konia tak, że kopyta przednie zawisły przez chwilę nad głowami rajtarów - i wpadł na kształt gromu w œrodek. Lawina jeŸdŸców runęła za nim. I jako gdy wilcy zmogš konia, on żyje jeszcze i leżšc na grzbiecie, broni się rozpaczliwie kopytami, a one pokryjš go całkiem i drš zeń żywe kawały mięsa - takowe wozy i piechurowie pokryci zostali zupełnie kłębišcš się masš koni i jeŸdŸców.Jeno krzyki straszne podnosiły się z tego wiru i dolatywały uszu Szwedów stojšcych na drugim brzegu. A tymczasem jeszcze bliżej brzegu docinanoreszty Kannebergowych rajtarów. Cała armia szwedzka wyległa jak jeden mšż na wysoki brzeg Sanu. Piechota, jazda, artyleria pomieszały się ze sobš - i patrzyliwszyscy, jakoby w dawnym cyrku rzymskim na widowisko, jeno patrzyli ze œciœniętymi ustami, z rozpaczš w piersi, w przerażeniu, w poczuciu bezsilnoœci. Chwilami z piersi tych mimowolnych widzówwyrywał się krzyk straszny. Chwilami rozlegał się płacz powszechny, to znów zapadała cisza i słychać było tylko sapanierozwœcieczonych żołnierzy. Bo przecie ten tysišc ludzi, który wyprowadził Kanneberg,stanowił czoło i dumę całej armii szwedzkiej; sami to byli weterani okryci sławš w Bóg wie ilu ziemiach i w Bóg wie ilu bitwach! A teraz oto biegali jak błędne stado owiec po obszernym przeciwległym błoniu, ginšc jak owce pod nożem rzeŸniczym. Więc nie była to już bitwa, ale łowy. Straszni jeŸdŸcy polscy kręcili się jak zawierucha po bojowisku, krzyczšc różnymi głosami i przebiegajšc rajtarom. Czasem za jednym pędziło kilku lub kilkunastu, czasem pojedynczy za pojedynczym. Niekiedy dognany Szwed pochylał się jeno na kulbace, by cios nieprzyjacielowi ułatwić, niekiedy przyjmował bitwę, lecz ginšł najczęœciej, bo na białš broń szwedzcy żołnierze nie mogli się mierzyć z wyćwiczonš we wszelakich fechtach szlachtš polskš. Lecz najokropniej srożył się między Polakami mały rycerzyk, siedzšcy na bułanym a œcigłym i zwrotnym jak sokół koniu. Zauważyło go wreszcie całe wojsko,bo kogo on pogonił, kto się z nim spotkał, ginšł nie wiadomo jak i kiedy, tak małymi, tak nieznacznymi ruchami miecza stršcał najtęższych rajtarów na ziemię. Na koniec dostrzegł samego Kanneberga, którego kilkunastu towarzystwa goniło, więc krzyknšł na nich, rozkazem pogoń powstrzymał i sam na niego uderzył. Szwedzi z drugiego brzegu wstrzymali dechw piersiach. Sam król się tuż do brzegu przysunšł i patrzył z bijšcym sercem, miotany jednoczeœnie trwogš i nadziejš, bo Kanneberg, jako pan wielki i królewski krewny, od dzieciństwa ćwiczony we wszelkiego rodzaju fechtach przez mistrzów włoskich, w walce na biały oręż nie miał równego sobie w armii szwedzkiej.Wszystkie więc oczy były teraz w niego utkwione, zaledwie œmiały oddychać otwarte usta, on zaœ widzšc, że pogoń gromadna ustała, i chcšc po straceniu wojska sławę swš w oczach królewskich ratować, rzekł do swej duszy ponurej: "Biada mi, jeœli wojsko wprzód wytraciwszy, krwiš własnš teraz hańby nie przypieczętuję lub jeœli życia nie okupię,tego strasznego męża obaliwszy. Inaczej, choćby mnie dłoń Boga na tamtš stronę przeniosła, żadnemu Szwedowi w oczy spojrzeć bym nie œmiał!" To rzekłszy zwrócił konia i skoczył ku żółtemu rycerzowi. Że zaœ ci jeŸdŸcy, którzy mu przebiegali odrzeki, usunęli się teraz, miał więc Kanneberg i tę nadzieję, że gdy pokona przeciwnika, dopadnie brzegu i w wodę skoczy, a potem - co będzie, to będzie; jeœli nie zdoła wzburzonych fal przepłynšć, to przynajmniej pršd go wraz z koniem daleko uniesie, a tam już jakiœ ratunek bracia dla niego obmyœlš. Skoczył więc jak piorun ku małemu rycerzowi, a mały rycerz ku niemu. Chciał Szwed w przelocie wbić swój rapier aż po gardę pod pachę przeciwnika, lecz zaraz poznał, że sam mistrzem będšc na mistrza również trafić musiał, bo szpada tylko zeœliznęła się wzdłuż ostrza polskiej szabli, tylko zachwiała mu się jakoœ dziwnie w ręku, jak gdyby mu nagle ramię zdrętwiało; ledwie się zdołał zastawić od ciosu, który mu rycerz następnie zadał; naszczęœcie, w tej chwili rozniosły ich konie we dwie przeciwne strony. Zatoczyli tedy obaj kołem i zwrócili się jednoczeœnie, lecz wolniej jechali już na siebie, pragnšc więcej na spotkanie mieć czasu i choć kilkakroć żelazo skrzyżować. Kanneberg zebrał się teraz w sobie, tak iż uczynił się podobny do ptaka, któremu dziób tylko potężny z nastroszonych piór wystaje. Znał on jedno niezawodne pchnięcie, w którym pewien Florentczyk go wyćwiczył, straszne, bo zwodnicze i niemalnieodbite, polegajšce na tym, że ostrze, skierowane niby w piersi, mijajšc bokiem zastawę przeszywało gardło i wychodziło aż tyłem karku. Tego pchnięcia postanowił teraz użyć. I pewien swego, zbliżał się hamujšc coraz bardziej konia, a pan Wołodyjowski (on to był bowiem) nadjeżdżał ku niemu w drobnych skokach. Przez chwilę myœlał, żeby białogrodzkim sposobem zniknšć naglepod koniem, lecz że z jednym tylko mężem, i to na oczach obu wojsk, miał się spotkać,więc choć zrozumiał, iż czeka go jakiœ ciosniespodziewany, wstyd mu było po tatarsku, nie po rycersku się bronić. "Chcesz mnie, jako czapla sokoła, sztychem nadziać - pomyœlał sobie - ale ja cię owym wiatraczkiem zażyję, który w Łubniach jeszcze wykoncypowałem." I ta myœl wydała mu się na razie najlepszš, więc wyprostował się w kulbace, podniósł szabelkę i puœcił jš w ruch podobny do ruchu œmig wiatraka, lecz tak szybki, iż powietrze poczęło œwistać przeraŸliwie. A że zachodzšce słońce grało mu na szabli, więc otoczyła go jakoby tarcza œwietlana, migotliwa, on zaœ uderzył ostrogami bachmata i runšł na Kanneberga. Kanneberg skurczył się jeszcze bardziej i prawie przywarł do konia, w mgnieniu oka zwišzał rapier z szablš, nagle wysunšł głowę jak wšż i pchnšł okropnie. Lecz w tej chwili zaszumiał straszliwy młyniec, rapier targnšł się Szwedowi w ręku, ostrze uderzyło w pustš przestrzeń,natomiast wygięty koniec szabli małego rycerza spadł z piorunowš szybkoœciš na twarz Kanneberga, przecišł mu częœć nosa,usta, brodę, spadł na obojczyk, strzaskał go i zatrzymał się dopiero na idšcym przezramię pendencie. Rapier wysunšł się z ršk nieszczęsnego i noc objęła mu głowę, lecz nim spadł z konia, pan Wołodyjowski puœcił szablę na sznurek i chwycił go za ramiona. Zawrzaœli jednym wrzaskiem z drugiego brzegu Szwedzi, pan Zagłoba zaœ przyskoczył do małego rycerza i rzekł: - Panie Michale, wiedziałem, że tak będzie, alem był gotów cię pomœcić! - Mistrz to był - odpowiedział Wołodyjowski. - Bierz waœć konia za uzdę, bo zacny! - Ha! żeby nie rzeka, skoczyłoby się z tamtymi pohałasować! Pierwszy bym... Dalsze słowa przerwał panu Zagłobie œwistkul, więc nie dokończył myœli, natomiast krzyknšł: - UchodŸmy, panie Michale, ci zdrajcy postrzelić gotowi! - Nie majš już te kule impetu - odrzekł Wołodyjowski - bo za daleko. Tymczasem otoczyli ich inni jeŸdŸcy polscy winszujšc Wołodyjowskiemu i patrzšc nań z podziwem, a on tylko wšsikami raz po razruszał, bo także rad był z siebie. Zaœ na drugim brzegu, między Szwedami, wrzało jakby w ulu. Artylerzyœci zataczali na gwałt armaty, więc i w pobliskich szeregach polskich ozwały się tršbki do odwrotu. Na głos ich skoczył każdy do swojej choršgwi, i w mig stanęły wszystkie w sprawie. Cofnęły się pod las i zatrzymały znowu, jakby miejsce nieprzyjacielowi zostawujšc i zapraszajšc go za rzekę. Wreszcie przed ławę ludzi i koni wyjechał na tarantowatym dzianecie mšż przybrany w burkę i czapkę z czaplim piórem z pozłocistym buzdyganem w ręku. Widać go było doskonale, bo padały nań czerwone promienie zachodzšcego słońca, izresztš jeŸdził przed pułkami, jakby przeglšd sprawujšc. Poznali go od razu wszyscy Szwedzi i poczęli krzyczeć: - Czarniecki! Czarniecki! On zaœ gadał coœ z pułkownikami. Widziano,jak dłużej zatrzymał się przy rycerzu, który Kanneberga usiekł, i rękę położył najego ramieniu, po czym podniósł buzdygan ichoršgwie zaczęły z wolna, jedna za drugš, zawracać ku borom. Właœnie i słońce zaszło. W Jarosławiu dzwony ozwały się po koœciołach, więc wszystkie pułki zaœpiewały jednym głosem, odjeżdżajšc: "Anioł Pański zwiastował Najœwiętszej Pannie Marii", i ztš pieœniš znikły Szwedom z oczu. Rozdział 5 Dnia tego położyli się Szwedzi spać nic w usta nie bioršc i bez nadziei, aby mieli czymnazajutrz się posilić. Toteż od męki głodowej spać nie mogli. Nim drugi kur zapiał, znękane żołnierstwo poczęło wymykać się z obozu pojedynczo i kupami na grasunek po wsiach przyległych do Jarosławia. Szli więc, do nocnych rabusiówpodobni, ku Radymnu, Kańczudze, Tyczynowi- gdzie mogli i gdzie spodziewali się zastać coœ do jedzenia. Otuchy dodawało im to, że Czarniecki był na drugiej stronie rzeki, ale choćby i przeprawić się już zdšżył, woleli œmierć niż głód. Widocznie wielkie już było rozprzężenie w obozie, bo około półtora tysišca ludzi wysunęło się w ten sposób, wbrew najsurowszym rozkazom królewskim. Poczęli więc grasować po okolicy, palšc, rabujšc, œcinajšc, lecz prawie nikt z nich nie miał powrócić do obozu. Czarniecki był wprawdzie z drugiej strony Sanu, lecz i z tej kręciły się różne partie szlacheckie i chłopskie; najpotężniejsza zaœ pana Strzałkowskiego, złożona z bitnej szlachty górskiej, tej właœnie nocy przymknęła, jakna nieszczęœcie do Próchnika. Ujrzawszy tedy łunę i usłyszawszy strzały poszedł pan Strzałkowski, jakoby kto sierpem rzucił, prosto na gwar i napadł na zajętych rabunkiem. Bronili się silnie w opłotkach, lecz pan Strzałkowski rozerwałich, wysiekł, nikogo nie żywił. W innych wioskach inne partie uczyniły toż samo, po czym w gonitwie za uciekajšcymi podsunęłysię pod sam obóz szwedzki, roznoszšc trwogę i zamieszanie, krzyczšc po tatarsku, po wołosku, po węgiersku i po polsku, tak iż Szwedzi sšdzili, że jakieœ potężne wojska posiłkowe na nich następujš, może chan z całš ordš. Wszczęło się zamieszanie i - rzecz niebywała dotšd - popłoch, który z największym trudem udało się oficerom potłumić. Lecz król, który do rana przesiedział na koniu, widział, co się dzieje, zrozumiał, co z tego może wyniknšć, i zaraz rankiem zwołał radę wojennš. Posępna owa narada niedługo trwała, bo nie było dwóch dróg do wyboru. Duch w wojsku upadł, żołnierz nie miał co jeœć, nieprzyjaciel rósł w potęgę. Szwedzki Aleksander, który obiecywał œwiatu całemu gonić, choćby do tatarskich stepów, polskiego Dariusza, nie o gonitwie dalszej, ale o własnym ocaleniu musiał teraz myœleć. - Sanem możem się wracać do Sandomierza,stamtšd Wisłš do Warszawy i do Prus - mówił Wittenberg. - W ten sposób zguby unikniem. Duglas za głowę się chwycił: - Tyle zwycięstw, tyle trudów, tak olbrzymikraj podbity i wracać nam przychodzi! A Wittenberg na to: - Maszli, wasza dostojnoœć, jakš radę? - Nie mam! - odrzekł Duglas. Król, który dotšd nic nie mówił, wstał na znak, że posiedzenie skończone, i rzekł: - Nakazuję odwrót! Więcej tego dnia nie słyszano z jego ust anisłowa. Bębny poczęły warczeć i tršby grać w szwedzkim obozie. Wieœć, że odwrót nakazany, rozbiegła się w jednej chwili z końca w koniec. Przyjęto jš okrzykami radoœci. Przecie zamki i fortece były jeszcze w ręku Szwedów, w nich czekał wypoczynek, jadło, bezpieczeństwo. Jenerałowie i żołnierze wzięli się tak gorliwie do przygotowań odwrotu, że aż gorliwoœć owa, jak zauważył Duglas, z hańbš graniczyła. Samego Duglasa wysłał król w przedniej straży, aby trudne przeprawy naprawiał, lasy trzebił. Wkrótce za nim ruszyło całe wojsko szykiem jak do boju; front armaty zasłaniały, tył wozy utaborowane, po bokach szła piechota. Potrzeby wojenne i namioty płynęły rzekš na statkach. Wszystkie te ostrożnoœci nie były zbyteczne, ledwie bowiem tabor ruszył, jużtylne straże szwedzkie dojrzały idšcych œladem jeŸdŸców polskich i odtšd niemal nigdy nie traciły ich z oczu. Czarniecki poœcišgał własne choršgwie, wszystkie partie okoliczne, posłał po nowe posiłki dokróla i szedł w trop. Pierwszy nocleg w Przeworsku był zarazem pierwszym alarmem. Oddziały polskie natarły tak blisko, iż kilka tysięcy piechoty wraz z działami musiano przeciw nim zwrócić. Przez chwilę sam król myœlał, że Czarniecki naprawdę następuje, lecz on, swoim zwyczajem, wysyłał tylko oddziały za oddziałami. Te podpadajšc czyniły okrzyk i cofały się natychmiast. Noc do rana zeszła na podobnych harcach, noc swarliwa, dla Szwedów bezsenna. I cały pochód, wszystkie następne noce i dnie miały być do niej podobne. Tymczasem znowuż Czarnieckiemu przysłałkról dwie choršgwie jazdy, bardzo moderowanej, za tym i list, że wkrótce hetmani z komputowym wojskiem ruszš, on zaœ sam z resztš piechot i ordš rychło za nimi pospieszy. Jakoż zatrzymywały go już tylko rokowania z chanem, z Rakoczym i z cesarzem. Czarniecki uradował się niepomiernie tš wieœciš, i gdy nazajutrz rano Szwedzi ruszyli dalej, w klin między Wisłę i San, rzekł pan kasztelan do pułkownika Polanowskiego: - Sieć nastawiona, ryby w matnię idš. - A my uczynim jak ów rybak - rzekł Zagłoba - który im na fletni grał, żeby tańcowały, czego gdy nie chcš czynić, wycišgnšł je na brzeg; tedy dopiero skakały, a on wzišł je kijem razić mówišc:"O, takie córki! Trzeba było tańcować, pókim prosił." Na to pan Czarniecki: - Będš oni tańcowali, niech jeno pan marszałek Lubomirski nadcišgnie ze swoim wojskiem, które na pięć tysięcy liczš. - Lada chwila go nie widać - rzekł pan Wołodyjowski. - Przyjechało dziœ kilku szlachty podgórskiej - ozwał się Zagłoba - ci zapewniajš, że wielkimi i pilnymi drogami idzie, ale czy się zechce z nami połšczyć, miast na swojš rękę wojować, to inna rzecz! - Czemu to? - spytał pan Czarniecki, bystropatrzšc na Zagłobę. - Bo to człek nadzwyczajnej ambicji i o sławę zazdrosny. Znam go siła lat i byłem mu konfidentem. Poznałem go, gdy był młodym jeszcze panięciem, na dworze panakrakowskiego, Stanisława. Fechtów się wonczas od Francuzów i Włochów uczył i okrutnie się na mnie rozgniewał, gdym mu powiedział, że to kpy, z których żaden mi nie zdzierży. Uczyniliœmy parol i samem ich siedmiu jednego po drugim rozcišgnšł. On zaœ ode mnie się dalej uczył nie tylko fechtów, ale i sztuki wojennej. Dowcip miałz przyrodzenia trochę tępy, ale co umie, toode mnie. - Takiż to z waœci mistrz? - spytał Polanowski. - Exemplum: pan Wołodyjowski, drugi mój uczeń. Z tego mam prawdziwš pociechę. - Prawda, żeœ to waszmoœć Swena usiekł? - Swena? Gdyby się to któremu z waszmoœciów zdarzyło, miałby przez całe życie co opowiadać, jeszcze by sšsiadów spraszał, by im przy winie jedno w kółko powtarzać, ale ja o to nie dbam, bo gdybymchciał wyliczać, mógłbym takimi Swenami drogę do samego Sandomierza wymoœcić. Może bym nie mógł? Powiedzcie, którzy mnie znacie. - Mógłby wuj! - ozwał się Roch Kowalski. Pan Czarniecki nie słyszał dalszego cišgu rozmowy, bo się głęboko nad słowami Zagłoby zamyœlił. Znał i on ambicję pana Lubomirskiego i nie wštpił, że albo zechce mu swojš wolę narzucać, albo na własnš rękę będzie działał, chociażby to szkodę Rzeczypospolitej przynieœć miało. Więc surowe jego oblicze sposępniało i poczšł brodę kręcić. - Oho! - szepnšł do Skrzetuskiego Jana go hełmy ich zabłysły jeszcze48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż#P1c$÷ c%xĚc&D+c'L:Ű('>O €Zagłoba - już tam Czarniecki coœ gorzkiego żuje, bo mu się twarz do orłowej podobna uczyniła, rychło tu kogo podziobie. Wtem pan Czarniecki ozwał się: - Trzeba, by który z waszmoœciów z listem ode mnie do pana Lubomirskiego pojechał. - Jam mu znajomy i podejmuję się - rzekł pan Jan Skrzetuski. - Dobrze - odparł wódz - im kto znamienitszy, tym lepiej... Zagłoba zwrócił się do Wołodyjowskiego i znów szepnšł: - Już i przez nos mówi, znak to wielkiej alteracji. Rzeczywiœcie zaœ pan Czarniecki miał srebrne podniebienie, bo mu je kula przed laty pod Buszš wyrwała. Owóż ilekroć był wzruszony, gniewny i niespokojny, zaczynał zawsze mówić ostrym i brzękliwym głosem. Nagle zwrócił się teraz do Zagłoby: - A może byœ i waćpan z panem Skrzetuskimpojechał? - Chętnie - odpowiedział Zagłoba - jeœli ja czego nie wskóram, nikt nie wskóra. Wreszcie do człeka tak wielkiego rodu we dwóch będzie przystojniej. Czarniecki zacisnšł wargi, szarpnšł brodę irzekł jakby sam do siebie: - Wielkie rody... wielkie rody... - Tego nikt panu Lubomirskiemu nie ujmie - zauważył Zagłoba. A Czarniecki brwi zmarszczył: - Rzeczpospolita sama jest wielka, a rodów w proporcji do niej nie masz wielkich, jeno małe, i bodaj ziemia pożarła takie, które otym zapominajš! Umilkli wszyscy, bo bardzo potężnie przemówił, i dopiero po niejakiej chwili Zagłoba rzekł: - W proporcji do całej Rzeczypospolitej słusznie! - Jam też nie z soli wyrósł ani z roli, jeno z tego co mnie boli - ozwał się Czarniecki -a boleli mnie Kozacy, którzy mi tę oto gębę przestrzelili, a teraz boli mnie Szwed, i albo tę bolšczkę przetnę, albo sam od niej sczeznę, tak mi dopomóż Bóg! - I my dopomożem krwiš naszš! - rzekł Polanowski. Czarniecki zaœ przeżuwał jeszcze czas jakiœ gorycz, która wezbrała mu w sercu na myœl, że ambicja pana marszałka może mu w ratowaniu ojczyzny przeszkodzić, wreszcie uspokoił się i rzekł: - Za czym i list trzeba pisać. Proszę waszmoœciów ze sobš. Jan Skrzetuski i Zagłoba poszli za nim, a wpół godziny póŸniej siedli na koń i pojechaliodwrotnš drogš ku Radymnu, były bowiem wieœci, że tam właœnie zatrzymał się pan marszałek z wojskiem. - Janie - rzekł Zagłoba macajšc się po kalecie, w której wiózł list pana Czarnieckiego - uczyń mi łaskę i pozwól mnie samemu gadać do marszałka. - A ojciec naprawdę go znałeœ i fechtów gouczyłeœ? - I!... tak się jeno sobie mówiło dlatego, żeby się para w gębie nie zagrzała i żeby język nie rozmiękł, co się od przydłuższego milczenia snadnie przytrafićmoże. Ni go znałem, ni go uczyłem. Albo tonie miałem czego lepszego do roboty niż być niedŸwiednikiem i uczyć pana marszałka, jako się na zadnich nogach chodzi? Ale to wszystko jedno. Przeznałem go na wylot z tego, co ludzie o nim powiadajš, i potrafię go zagnieœć jako kucharka kluski. Jeno o to jedno cię jeszczeproszę: nie powiadaj, że mam list od pana Czarnieckiego, i nie wspominaj nawet o nim,póki go sam nie oddam. - Jakże to? Miałżebym funkcji, z którš mnie posłano, nie spełnić?! W życiu mi się to nie przygodziło i nie przygodzi. Nie możebyć! Chociażby i pan Czarniecki przebaczył,nie uczynię tego za skarb gotowy! - To wycišgnę szablę i pęcinę twemu koniowi podetnę, żebyœ za mnš nie nadšżył.Zali widziałeœ kiedy, żeby chybiło to, com własnš głowš zamyœlił? Gadaj! leœ to wyszedł ty sam na Zagłobowych fortelach?le wyszedł pan Michał albo i twoja Halszka? albo i wy wszyscy, kiedym to was z ršk Radziwiłła wyłusknšł? Powiadam ci, że z tego listu może być więcej złego niż dobrego, bo pan kasztelan pisał go w takiejalteracji, że ze trzy pióra złamał. Wreszcie, będziesz o nim gadał, gdy moje zamysły chybiš; parol, że go sam wówczasoddam, ale nie prędzej. - Byłem go mógł oddać, wszystko jedno kiedy. - Więcej też nie potrzebuję! Hajda teraz, bodroga przed nami okrutna! Popędzili tedy konie i puœcili się w skok. Ale nie potrzebowali jechać długo, bo przednie straże marszałkowskie minęły już nie tylkoRadymno, ale i Jarosław, on sam zaœ znajdował się w Jarosławiu i stał w dawnej kwaterze króla szwedzkiego. ZnaleŸli go przy obiedzie ze znaczniejszymi oficerami. Lecz gdy się opowiedzieli, Lubomirski kazał ich przyjšć natychmiast, bo ich nazwiska znał, gdyż głoœne były owego czasu w całej Rzeczypospolitej. Wszystkich oczy zwróciły się na nich, gdy weszli; patrzono zwłaszcza z podziwem i ciekawoœciš na Skrzetuskiego, marszałek zaœ, powitawszy ich wdzięcznie, spytał zaraz: - Czy to sławnego rycerza mam przed sobš, który listy z oblężonego Zbaraża królowi przeniósł? - Ja to się przekradłem - odrzekł pan Jan. - Dajże mi Boże takich oficerów jak najwięcej! Niczego tak panu Czarnieckiemu nie zazdroszczę, bo zresztš wiem, że i moje małe zasługi w pamięci ludzkiej nie przepadnš. - A jam jest Zagłoba! - rzekł stary rycerz wysuwajšc się naprzód. Tu powiódł okiem po zgromadzeniu; marszałek zaœ, jako to każdego chciał sobie ujšć, zaraz zakrzyknšł: - Kto by nie wiedział o mężu, któren Burłaja, wodza barbarorum, usiekł, którenRadziwiłłowi wojsko pobuntował... - I panu Sapieże wojsko przywiodłem, które, prawdę rzekłszy, mnie, nie jego, wodzem sobie obrało - dodał Zagłoba. - A żeœ to wasza moœć chciał, mogšc tak górnš mieć szarżę, wyrzec się jej i u pana Czarnieckiego służbę przyjšć? Na to Zagłoba łysnšł okiem ku Skrzetuskiemu i odrzekł: - Jaœnie wielmożny panie marszałku, od waszej to dostojnoœci tak ja, jak i cały kraj przykład bierze, jak dla dobra publicznego wyrzekać się ambicji i prywaty.Lubomirski pokraœniał z zadowolenia, a Zagłoba wzišł się w boki i mówił dalej: - Pan Czarniecki umyœlnie nas przysłał, abyœmy się waszej dostojnoœci w jego i całego wojska imieniu pokłonili, a zarazem donieœli o znacznej wiktorii, jakš nam Bóg nad Kannebergiem odnieœć pozwolił. - Słyszeliœmy już tu o tym - odrzekł doœć sucho marszałek, w którym już poruszyła się zazdroœć - ale chętnie z ust naocznego œwiadka jeszcze raz posłyszymy. Usłyszawszy to pan Zagłoba rozpoczšł zaraz opowiadać, jeno z niektórymi zmianami, bo siły Kanneberga spotężniały w jego ustach do dwóch tysięcy ludzi. Nie zapomniał też wspomnieć o Swenonie, osobie, o tym, jak na oczach królewskich resztę rajtarów tuż nad rzekš wycięto, jakwozy i trzystu ludzi gwardii wpadło w ręceszczęœliwych zwycięzców, słowem, wiktoria urosła w opowiadaniu do rozmiarów niepowetowanej dla Szwedów klęski. Słuchali wszyscy pilnie, słuchał i pan marszałek, ale posępniał coraz bardziej i oblicze œcinało mu się jakoby lodem, wreszcie rzekł: - Nie neguję, że pan Czarniecki znamienity wojennik, ale przecie sam wszystkich Szwedów nie zje i dla innych choć na łyk zostanie. A na to Zagłoba: - Jaœnie wielmożny panie, to nie pan Czarniecki tę wiktorię odniósł. - Jeno kto? - Jeno Lubomirski! Nastała chwila powszechnego zdumienia. Pan marszałek usta otworzył, powiekami poczšł mrugać i patrzył na Zagłobę tak zdziwionym wzrokiem, jak gdyby chciał go spytać: - Zali waćpanu pištej klepki nie staje? Lecz pan Zagłoba nie dał się zbić z tropu, owszem, wargi z wielkš fantazjš wydšł (któren gest przejšł od pana Zamoyskiego) i rzekł: - Słyszałem, jak sam Czarniecki przed całym wojskiem mówił: "Nie nasze to szable bijš, ale (powiada) imię Lubomirskiego bije, bo gdy się (powiada) zwiedzieli, że tuż, tuż nadcišga, duch w nich tak zdechł, że w każdym żołnierzu wojsko marszałkowskie widzš i jako owce pod nóż łby oddajš." Gdyby wszystkie promienie słoneczne upadły od razu na twarz pana marszałka, twarz ta nie rozjaœniłaby się więcej. - Jakże? - zakrzyknšł - sam Czarniecki to powiadał? - Tak jest, i wiele innych rzeczy, ale nie wiem, czy mi się godzi powtarzać, bo do konfidentów jeno mówił. - Mów waœć! Każde słowo pana Czarnieckiego warte. żeby je sto razy powtórzyć. Niepowszedni to człek i z dawna to mówiłem! Zagłoba spojrzał na marszałka, przymrużajšc jedno oko, i mruczał pod wšsami: - Połknšłeœ hak, zaraz cię tu wycišgnę. - Co waszmoœć mówisz? - pytał marszałek.- Mówię, że wojsko tak na czeœć waszej dostojnoœci wiwatowało, jakby i królowi jegomoœci lepiej nie wiwatowało, a w Przeworsku, gdyœmy to całš noc szarpali Szweda, co która choršgiew skoczyła, to krzyczeli: "Lubomirski! Lubomirski!", i lepszy to skutek miało niż wszystkie "ałła!" i "bij, zabij!" Jest tu œwiadek, pan Skrzetuski, żołnierz też nie lada, któren nigdy w życiu nie zełgał. Marszałek spojrzał mimo woli na Skrzetuskiego, a ten zaczerwienił się po uszy i poczšł coœ mamrotać pod nosem. Tymczasem oficerowie marszałkowscy poczęli wychwalać w głos posłów. - Ot, politycznie postšpił sobie pan Czarniecki, tak grzecznych kawalerów wysyłajšc! Obaj najsławniejsi rycerze, a jednemu miód po prostu z gęby płynie! - Zawszem to rozumiał o panu Czarnieckim,że mi życzliwy, ale teraz nie masz takiej rzeczy, której bym dla niego nie uczynił! - zakrzyknšł marszałek, którego oczy mgłš się pokrywały z rozkoszy. Na to Zagłoba wpadł w zapał: - Jaœnie wielmożny panie! Kto by cię nie uwielbiał, kto by cię nie czcił, wzorze wszystkich cnót obywatelskich, który Arystydesa sprawiedliwoœciš, męstwem Scypionów przypominasz! Siłam ksišg w życiu przeczytał, siłam widział, siłam rozważał, i rozdarła mi się dusza od boleœci, bo cóżem w tej Rzeczypospolitej ujrzał! Oto Opalińskich, Radziejowskich, Radziwiłłów, którzy własnš pychę, własnšambicję nad wszystko cenišc, ojczyzny dla prywaty gotowi byli każdego momentu odstšpić. Więcem pomyœlał: zginęła ta Rzeczpospolita niecnotš własnych synów! Lecz któż mnie pocieszył, kto mi otuchy w strapieniu dodał? - pan Czarniecki! "Zaiste -mówił - nie zginęła, skoro powstał w niej Lubomirski. Tamci o sobie (powiada) myœlš, ten tylko patrzy, tylko szuka, gdzie by ofiarę z prywaty na ołtarzu powszechnym mógł złożyć; tamci się wysuwajš, ten się usuwa, bo przykładem chce œwiecić. Ot i teraz (powiada) nadcišga z wojskiem potężnym i zwycięskim, a już (powiada) słyszę, że chce mnie komendę nad nim zdawać, aby nauczyć innych, jako ambicję, choćby słusznš, majš dla ojczyzny poœwięcać. JedŸcie tedy (powiada) do niego,oznajmijcie mu, że ja tej ofiary nie chcę, nie przyjmę, gdyż on lepszym ode mnie wodzem, gdyż, zresztš, jego nie tylko wodzem, ale - daj Bóg naszemu Kazimierzowi długie życie - królem gotowiœmy obrać!... i... obierzemy!" Tu pan Zagłoba sam się nieco przelškł, czyli miary nie przebrał, i istotnie, po okrzyku: "obierzemy!", nastała cisza; lecz przed magnatem tylko się niebo otworzyło, zrazu przybladł nieco, następnie pokraœniał, następnie znów przybladł i robišc silnie piersiami, odrzekł po chwili milczenia: - Rzeczpospolita jest i zostanie zawsze paniš swej woli, bo na tym starodawne fundamenta naszych wolnoœci spoczywajš... Lecz jam jeno sługa jej sług i Bóg mi œwiadkiem, że nie podnoszę oczu na one wysokoœci, na które obywatel spoglšdać niepowinien... Co do komendy nad wojskiem... pan Czarniecki przyjšć jš musi. Oto właœniepragnę dać przykład tym, którzy wielkoœć swego rodu ustawnie na myœli majšc, nie chcš żadnej zwierzchnoœci uznawać, jak pro publico bono należy o wielkoœci swego rodu zapomnieć. Więc choć i tak złym wodzem może nie jestem, jednakoż ja, Lubomirski, idę dobrowolnie pod komendę Czarnieckiego, o to tylko Boga proszšc, abynam wiktorię nad nieprzyjacielem spuœcić raczył! - Rzymianinie! ojcze ojczyzny! - krzyknšł Zagłoba chwytajšc rękę marszałka i przyciskajšc do niej wargi. Lecz tu jednoczeœnie stary wyga nastawił na Skrzetuskiego oko i poczšł nim mrugać raz po razu. Rozległy się grzmišce okrzyki oficerów i towarzystwa. Tłum w kwaterze powiększałsię z każdš chwilš. - Wina! - zawołał pan marszałek. A gdy wniesiono kielichy, zaraz wzniósł zdrowie królewskie, potem pana Czarnieckiego, którego "naszym wodzem" nazwał, i wreszcie posłów. Zagłoba nie pozostał w tyle z toastami i tak wszystkichza serce chwycił, że sam marszałek za próg ich przeprowadził, zaœ rycerstwo aż do rogatek Jarosławia. Na koniec zostali sami; wówczas Zagłoba zajechał drogę Skrzetuskiemu, wstrzymał konia i chwyciwszy się w boki, rzekł: - A co, Janie? - Dalibóg! - odpowiedział Skrzetuski - żebymna własne oczy nie widział i na własne uszy nie słyszał, wierzyć bym nie chciał, choćby mi też i anioł powiadał. Zaœ pan Zagłoba: - Ha? co? Przysięgnę, że sam Czarniecki co najwięcej to wzywał i prosił Lubomirskiego, by szedł z nim w parze. I wiesz, co byłby wskórał? Oto, że Lubomirski poszedłby osobno, bo jeœli w liœcie były zaklęcia na miłoœć do ojczyzny ijakoweœ o prywacie wzmianki (a jestem pewien, że były), to zaraz by pan marszałek nadšł się a rzekł: "Zali on chce moim preceptorem zostać i uczyć, jak się ojczyŸnie służy?..." Znam ja ich!!... Na szczęœcie, stary Zagłoba wzišł sprawę w ręce, pojechał i ledwie gębę otworzył, już Lubomirski nie tylko chce iœć razem, ale pod komendę się poddaje. Morzy się tam frasunkiem pan Czarniecki, ale ja go pocieszę... A co, Janie, umie sobie Zagłoba z magnatami rady dawać? - Tedy powiadam, że z podziwienia pary z gęby puœcić nie mogłem. - Znam ja ich! Pokaż któremu koronę i róg gronostajowego płaszcza, to możesz go pod włos głaskać jak charcie szczenię, jeszcze ci się ugnie i sam krzyża nadstawi... Żaden kot nie będzie się tak oblizywał, choćbyœ mu prospectus z samych sperek pokazał. Najpoczciwszemu oczy z pożšdliwoœci na wierzch wylizš, a trafi się szelma, jako był ksišżę wojewodawileński, to i ojczyznę zdradzić gotów. Co to ta ludzka próżnoœć! Panie Jezu! żebyœ mi dał tyle tysięcy, iluœ kandydatów do tej korony stworzył, to bym i sam kandydował... Bo jeœli który z nich myœli, żemam się za gorszego od niego, to niech mu od własnej pychy żywot pęknie... Taki dobryZagłoba jak i Lubomirski, tylko w fortunie różnica... Tak, tak, Janie... Czy myœlisz, żemgo naprawdę w rękę pocałował? Siebiem wwielki palec pocałował, a jego jenom nosem szturgnšł... Pewno go tak, odkšd żywie, nikt w pole nie wywiódł. Rozsmarowałem go jako masło na grzance dla pana Czarnieckiego... Daj Boże naszemu królowi jak najdłuższe życie, ale na wypadek elekcji sobie wolałbym dać kreskęjak jemu... Roch Kowalski dałby mi drugš, apan Michał oponentów by wysiekł... Boga mi, zaraz bym cię hetmanem wielkim koronnym uczynił, pana Michała po Sapieżelitewskim... a Rzędziana podskarbim... Ten bydopiero Żydowinów podatkami cisnšł!... Mniejsza wreszcie z tym; grunt, żem Lubomirskiego na hak ułowił, a sznurek wsadzę Czarnieckiemu w rękę. Na kim się skrupi, na Szwedach się zmiele, a zasługa czyja? co? O kim innym kroniki by pisały, ale ja nie mam szczęœcia... Dobrze jeszcze, jeœli Czarniecki na starego nie parsknie, że listu nie oddał... Taka to wdzięcznoœć ludzka... Ha! nie pierwszyzna mi, nie pierwszyzna... Inni na starostwach siedzš i słoninš jako parsiuki obroœli, a ty, stary, po dawnemu trzęœ brzuszysko na szkapie... Tu machnšł rękš pan Zagłoba. - Jechał ludzkš wdzięcznoœć sęk! I tak, i tak trzeba umierać, a przecie ojczyŸnie miło posłużyć. Najlepsza nagroda dobra kompania. Jak człek raz na koń siędzie, to z takimi kompanami, jak ty i Michał, na kraj œwiata jechać gotów... Taka już nasza polska natura. Byle raz na koń sišœć. Niemiec, Francuz, Angielczyk albo smagły Hiszpan od razu do oczu skoczy, a Polak pacjencję wrodzonš majšc siła zniesie, długo się choćby takiemu Szwedzinie szarpać pozwoli, ale gdy się miara przebierze, jak huknie w pysk, to ci się taki Szwedzina trzy razy nogami nakryje... Bo fantazja jeszcze jest, a póki fantazja nie zginie, póty i Rzeczpospolita trwać będzie. Zakonotuj to sobie, Janie... I tak długo jeszcze rozprawiał pan Zagłoba, bo bardzo był rad z siebie, a ilekroć się to zdarzyło, tylekroć bywał i mowny nad zwykłš miarę, i mšdrych sentencyj pełen. Rozdział 6 Czarniecki istotnie nie œmiał nawet myœleć o tym, by pan marszałek koronny poddał się pod jego komendę. Chciał tylko, by działali razem, a obawiał się, że i to z powodu wielkiej ambicji marszałka nie przyjdzie do skutku, dumny pan bowiem odzywał się już nieraz poprzednio do swych oficerów, że woli na własnš rękę szcze48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż)P:c*Š c+']c,„+}c-:Y&Szwedów podchodzić, bo i tak coœ wskórać może, a gdyby razem z Czarnieckim odnieœlizwycięstwo, tedyby cała sława spłynęła na Czarnieckiego. Jakożby tak i było. Czarniecki rozumiał marszałkowe powody i martwił się. Wysławszy z Przeworska list, odczytywał teraz po raz dziesišty jego kopię chcšc się przekonać, czyli nie napisał czegoœ takiego,co by tak drażliwego człeka uboœć mogło. I żałował niektórych wyrażeń, wreszcie poczšł w ogóle żałować, że list wysłał. Siedział zatem posępny w swej kwaterze, acoraz to do okna podchodził i spoglšdał na drogę, czyli posłowie nie wracajš. Widzieli go przez okna oficerowie i odgadywali, co się z nim dzieje, bo troska widoczna była na jego czole. - Patrz no waœć - rzekł Polanowski do Wołodyjowskiego. - Nic dobrego nie będzie,bo u kasztelana oblicze stało się pstre, a to zły znak. Jakoż twarz Czarnieckiego nosiła liczne œlady ospy i w chwilach wielkiego wzruszenia albo niepokoju pokrywała się białawymi i ciemnymi cętkami. Że zaœ rysy miał ostre, bardzo wysokie czoło, na nim chmurne jowiszowe brwi, nos zagięty i wzrok po prostu przeszywajšcy, więc gdy jeszcze przyszły nań owe piętna, stawał się straszny. Kozacy przezwali go swego czasu rabym psem, ale wedle słusznoœci więcej był do rabego orła podobny, a gdy, bywało, prowadził lud do ataku z rozwianšna kształt olbrzymich skrzydeł burkš, wtedy to podobieństwo uderzało swoich i nieprzyjaciół. Wzbudzał też strach w jednych i drugich. Za czasów kozackich wojen dowódcy potężnych watah tracili głowy, gdy przyszło im przeciw Czarnieckiemu działać.Sam Chmielnicki bał się go, a zwłaszcza jego rad, których królowi udzielał. One to sprowadziły na kozactwo straszliwš klęskępod Beresteczkiem. Lecz sława jego wyrosła głównie po beresteckiej, gdy na współkę z Tatary przebiegał na kształt płomienia stepy, wygniatał do cna zbuntowane roje, brał szturmem miasta, okopy, rzucajšc się z szybkoœciš wichru z jednego końca Ukrainy w drugi. Z tš samš zaciekłš wytrwałoœciš szarpał teraz Szwedów. "Czarniecki nie wybije, ale wykradnie mi wojsko" - mówił Karol Gustaw. Lecz właœnie Czarnieckiemu uprzykrzyło się już wykradać; mniemał, żeprzyszedł czas bić, zaœ brakło mu zupełnie armat, piechoty, bez których stanowczo nie można było nic ważniejszegowskórać; dlatego tak pragnšł połšczyć się z Lubomirskim, który wprawdzie także małš miał iloœć armat, ale wiódł ze sobš piechoty, złożone z górali. Te, jakkolwiek niezbyt jeszcze wyćwiczone, były już przecie nieraz w ogniu i mogły od biedy byćużyte przeciw niezrównanym pieszym zastępom Karola Gustawa. Więc pan Czarniecki był jakby w goršczce. Nie mogšc wreszcie wytrzymać w kwaterze wyszedł przed sień i spostrzegłszy Wołodyjowskiego z Polanowskim, spytał: - A nie widać posłów? - Znać, że im radzi - odrzekł Wołodyjowski. - Im radzi, ale mnie nieradzi, bo inaczej byłby pan marszałek swoich z odpowiedziš przysłał. - Panie kasztelanie - rzekł Polanowski, który cieszył się wielkim zaufaniem wodza - po co się troskać; przyjdzie pan marszałek, dobrze! nie, to będziem po staremu podchodzić. Ciecze i tak krew ze szwedzkiego garnka, a to wiadomo, że gdy raz garnek zacznie ciec, to i wszystko z niego ucieknie. Na to Czarniecki: - I z Rzeczypospolitej ciecze. Jeœli teraz ujdš, wzmocniš się, przyjdš im posiłki z Prus - sposobnoœć minie! To rzekłszy uderzył się rękš po pole na znak niecierpliwoœci; wtem dały się słyszeć stšpania końskie i basowy głos Zagłoby œpiewajšcy: Poszła Kaœka do piekarni, A Stach do niej: Puœć, przygarnij, Kochana! Bo œnieg pada i wiatr wieje, Gdzież ja się, biedny, podzieję Do rana!... - Dobry znak! Wesoło wracajš! - zawołał Polanowski. Tymczasem tamci ujrzawszy kasztelana zeskoczyli z kulbak, oddali konie pacholikowii szli żywo do ganku; nagle Zagłoba rzucił czapkę w górę i udajšc głos marszałka takwybornie, że kto by go nie widział, mógłbysię omylić, zakrzyknšł: - Vivat pan Czarniecki, nasz wódz! Kasztelan zmarszczył się i rzekł prędko: - Jest pismo dla mnie? - Nie ma - odrzekł Zagłoba - jest coœ lepszego. Marszałek z całym wojskiem przechodzi dobrowolnie pod komendę waszej dostojnoœci! Czarniecki przewiercił go wzrokiem, za czym zwrócił się do Skrzetuskiego, jakby mu chciał rzec: "Gadaj ty, bo tamten podpił!" Pan Zagłoba rzeczywiœcie był nieco podpiły; lecz Skrzetuski potwierdził jego słowa, więc zdumienie odbiło się na obliczukasztelana. - Bywajcie za mnš! - rzekł do przybyłych. -Moœci Polanowski, moœci Wołodyjowski, proszę także! I wszyscy weszli do izby. Nie siedli jeszcze, gdy Czarniecki spytał: - Co rzekł na mój list? - Nic nie rzekł - odpowiedział Zagłoba - a dlaczego, to się w końcu mojej relacji okaże, teraz zaœ incipiam... Tu zaczšł wszystko opowiadać, jak się odbyło, jako marszałka do decyzji tak pomyœlnej doprowadził. Czarniecki patrzył na niego z coraz większym zdziwieniem. Polanowski za głowę się chwytał, pan Michał wšsikami ruszał. - Tożem ja waœci nie znał dotšd, jak mnie Bóg miły! - zawołał wreszcie kasztelan. - Uszom własnym nie wierzę! - Ulissesem z dawna mnie nazywano! - odrzekł skromnie Zagłoba. - Gdzie mój list? - Ot, jest! - Już ci muszę darować, żeœ go nie oddał. To ćwik kuty na cztery nogi! Podkanclerzemu uczyć się u niego, jak układy prowadzić! Na Boga, gdybym był królem, do Carogrodu bym waœci wysłał... - Już by tu sto tysięcy Turka stało! - zakrzyknšł pan Michał. A Zagłoba na to: - Dwieœcie, nie sto, żebym tak zdrów był! - W niczymże się pan marszałek nie spostrzegł? - pytał znów Czarniecki. - On? Łykał tak wszystko, com mu do gęby wkładał, jak karmny gšsior gałki, jeno mugrzdyka grała i oczy mgłš zachodziły. Myœlałem, że pęknie od radoœci, jako szwedzki granat. Tego człowieka do piekła pochlebstwem można by zaprowadzić. - Byle się to na Szwedach skrupiło, byle sięskrupiło, a mam nadzieję, że tak będzie! - odrzekł uradowany Czarniecki. - Waœć jesteœ człek zręczny jako liszka, ale sobie zbytnio z pana marszałka nie dworuj, bo inny i tego by nie uczynił. Siła od niego zależy... Aż do samego Sandomierza pójdziemy majętnoœciami Lubomirskich i marszałek jednym słowem może całš okolicę podnieœć, chłopstwu kazać przeprawy zatrudniać, mosty palić, wiwendę po lasach kryć... Waœć będziesz miał zasługę, której ci do œmierci nie zapomnę, ale i panu marszałkowi muszę dziękować, bo tak mniemam, że nie z samejpróżnoœci to uczynił. Tu w ręce zaklaskał i krzyknšł do pacholika: - Konia mi natychmiast!... Kujmy żelazo, pókigoršce. Po czym zwrócił się do pułkowników: - Waœciowie wszyscy ze mnš, żeby asysta była jako najokazalsza. - Czy i ja mam jechać? - pytał Zagłoba. - Waszmoœć zbudowałeœ ten most między mnš a panem marszałkiem, słuszna, abyœ pierwszy po nim przejechał. Zresztš tak myœlę, że cię tam bardzo nawidzš... JedŸ, jedŸ, panie bracie, bo inaczej powiem, że chcesz wpół poczęte dzieło porzucić. - Trudna rada! - Muszę jeno pasa mocniej zacisnšć, bo się na nic utrzęsę... Już mi i sił nie bardzo staje, chybabym się czym pokrzepił. - A czym by? - Siła mi powiadano o kasztelańskim miodzie, któregom dotšd nie kosztował, a chciałbym wreszcie wiedzieć, czyli od marszałkowego lepszy? - To się strzemiennego po kusztyczku napijmy, za to z powrotem nie będziem sobie z góry odmierzali. Parę gšsiorków znajdziesz też waœć u siebie w kwaterze... To rzekłszy kazał pan kasztelan podać kielichy i wypili w miarę, na fantazję i dobry humor, po czym na konie siedli i pojechali. Marszałek przyjšł pana Czarnieckiego z otwartymi rękoma, goœcił, poił, do rana nie puœcił, za to rano połšczyły się oba wojska i szły dalej w komendzie pana Czarnieckiego. Koło Sieniawy napadli znów na Szwedów tak skutecznie, iż tylnš straż w pień wycięli i wprowadzili zamieszanie w szeregi głównej armii. Dopiero o œwitaniu spędziły ich armaty. Pod Leżajskiem jeszcze silniej nastšpił pan Czarniecki. Znaczne oddziały szwedzkie pogrzęzły w błotach, powstałych z deszczów i powodzi,i te wpadły w ręce polskie. Droga stawała się dla Szwedów coraz opłakańszš. Wycieńczone, zgłodniałe i zmorzone snem pułki ledwie maszerowały. Coraz więcej żołnierzy zostawało na drodze. Znajdowanoniektórych tak straszliwie zbiedzonych, że nie chcieli już jeœć i pić, prosili tylko o œmierć. Inni kładli się i umierali po kępach,inni tracili przytomnoœć i spoglšdali z największš obojętnoœciš na zbliżajšcych sięjeŸdŸców polskich. Cudzoziemcy, których sporo liczyło się w szwedzkich szeregach, poczęli wymykać się z obozu i przechodzić do pana Czarnieckiego. Tylko niezłomny duch Karola Gustawa utrzymywał resztę gasnšcych sił w całej armii. Bo nie tylko za armiš szedł nieprzyjaciel; rozmaite partie pod nieznanymi wodzami i kupy chłopskie zabiegały jej ustawicznie drogę. Oddziały te, niesforne i niezbyt liczne, nie mogły wprawdzie uderzyć na nišwstępnym bojem, ale nużyły œmiertelnie. Żezaœ chcšc wpoić w Szwedów przekonanie, iż Tatarzy przybyli już z pomocš, wszystkiepolskie wojska wydawały tatarski okrzyk, więc "ałła! ałła!" rozlegało się dniem i nocš, bez chwili przerwy. Nie mógł żołnierz szwedzki odetchnšć, broni na moment w kozły złożyć. Nieraz kilkunastu ludzi alarmowało całš armię. Konie padały dziesištkami i zjadano je natychmiast, bo sprowadzanie prowiantów stało się niepodobieństwem. Od czasu do czasu polscy jeŸdŸcy znajdowali straszliwie poszarpane trupy szwedzkie, po których poznawali natychmiast chłopskš rękę. Większa częœć wsi w klinie między Sanem i Wisłš należała do pana marszałka i do jegokrewnych. Owóż wszyscy chłopi jak jeden mšż w nich powstali, pan marszałek bowiem nie żałujšc własnej fortuny ogłosił, iż ten, który za oręż chwyci, z poddaństwa zostanie uwolniony. Ledwo wieœć o tym rozbiegła się po ziemiach, wszystkie kosy osadzono sztorcem i poczęto co dzień znosić głowy szwedzkie do obozu, aż pan marszałek musiał tego zwyczaju, jako niechrzeœcijańskiego, zakazać. Wówczas poczęto znosić rękawice i rajtarskie ostrogi. Szwedzi, przywiedzeni do desperacji, łupili ze skóry tych, którzy im w rękę wpadli, i wojna stawała się co dzień straszliwszš. Nieco wojska polskiego jeszcze trzymało się Szwedów, ale trzymano ich tylko postrachem. W drodze do Leżajska zbiegło ich wielu, pozostali wszczynali co dzień takie tumulty w obozie,iż Karol Gustaw rozkazał w samym Leżajsku rozstrzelać kilku towarzystwa. Było to hasłem ogólnej ucieczki, której dokonano z szablš w ręku. Nikt prawie nie pozostał, jeno Czarniecki, wzmocniony, poczšł następować coraz potężniej. Pan marszałek pomagał mu bardzo szczerze. Być może, iż szlachetniejsze strony jego natury wzięły na ów czas, zresztš krótki, górę nad pychš i miłoœciš własnš, więc nie szczędził ni trudów, ni nawet życia, i własnš osobš prowadził nieraz choršgwie, nie dał odetchnšć nieprzyjacielowi, a że był żołnierz dobry, więc znaczne położył zasługi. Te, przyłożone do póŸniejszych, chwalebnš by mu zapewniły pamięć w narodzie, gdyby nieów bunt bezecny, który pod koniec swego zawodu podniósł, aby naprawie Rzeczypospolitej przeszkodzić. Lecz czasu tego wszystko czynił, by chwałę zyskać, i okrył się niš jak płaszczem. Chodził z nim o lepszš pan Witkowski, kasztelan sandomierski, stary i doœwiadczony żołnierz; ten Czarnieckiemu samemu chciał dorównać, lecz nie zdołał, bo mu Bóg wielkoœci odmówił. Wszyscy trzej gnębili coraz potężniej Szwedów. Aż przyszło do tego, że te pułki piechotne i rajtarskie, którym wypadło iœć tylnš strażš w odwodzie, w takim szły przerażeniu, iż popłoch wszczynał się między nimi z lada powodu. Wówczas sam Karol Gustaw postanowił zawsze iœć z tylnšstrażš, by ducha obecnoœciš swš dodawać. Lecz zaraz w poczštkach o mało życiem tego nie przypłacił. Zdarzyło się, że majšcprzy sobie pułk lejbgwardii, najtęższy ze wszystkich pułków, bo żołnierzy do niego zcałego narodu skandynawskiego wybierano,zatrzymał się król dla odpoczynku we wsi Rudniku. Tam zjadłszy u plebana obiad, postanowił zażyć nieco spoczynku, albowiem poprzedniej nocy oka nie zmrużył.Lejbgwardziœci otoczyli dom, by nad bezpieczeństwem królewskim czuwać. Tymczasem księży pacholik od koni wymknšł się chyłkiem ze wsi i dopadłszy stadninki chodzšcej po gródzi, skoczył na Ÿrebaka i popędził do pana Czarnieckiego. Lecz pan Czarniecki znajdował się tym razem o dwie mile drogi, zaœ przednia straż, złożona z pułku księcia Dymitra Wiœniowieckiego, szła pod panem porucznikiem Szandarowskim nie dalej jak pół mili za Szwedami. Pan Szandarowski rozmawiał właœnie z Rochem Kowalskim, który z rozkazami od kasztelana przyjechał, gdy nagle obaj ujrzeli nadlatujšcego co koń wyskoczy pacholika. - Co to za diabeł tak pędzi? - rzekł Szandarowski - i jeszcze na Ÿrebaku? - Chłopak wiejski - odrzekł Kowalski. Tymczasem pacholę przyleciało przed sam szereg i zatrzymało się dopiero wówczas, gdy Ÿrebak, przestraszony widokiem koni i ludzi, stanšł dęba i zarył kopytami w ziemię. Pacholik zeskoczył i trzymajšc go za grzywę skłonił się panom rycerzom. - A co powiesz? - spytał zbliżywszy się Szandarowski. - Szwedy u nas w plebanii! gadajš, że sam król między nimi! - rzekł pachołek z iskrzšcym wzrokiem. - A siła ich? - Nie będzie nad dwieœcie koni. Szandarowskiemu z kolei zaœwieciły się oczy; lecz bat się zasadzki, więc spojrzał groŸnie na chłopaka i rzekł: - Kto cię przysłał? - Co mnie kto miał przysyłać! Samem na Ÿrebaka na gródzi skoczył, ledwom się nie zatknšł i czapkę zgubił. Dobrze, że mnie, œcierwa, nie obaczyli! Prawda biła z opalonej twarzy pacholika i ochotę miał widocznie wielkš na Szwedów, bo mu policzki pałały i stał przed oficerami, trzymajšc jednš rękš za grzywęŸrebca, z rozwianym włosem, rozchełstanš koszulš na piersiach, oddychajšc szybko. - A gdzie reszta szwedzkiego wojska? - spytał choršży. - Jeszcze o œwitaniu przewaliło się ich tyla, żeœmy zrachować nie mogli, ale tamci poszli dalej, a ostała jeno jazda, a jeden œpi u dobrodzieja, powiadajš, że król. Na to Szandarowski: - Chłopie, jeœli łżesz, szyja ci spadnie, ale jeœli prawdę mówisz, proœ, o co chcesz. A pacholik skłonił mu się do strzemienia. - Żebym tak zdrów był! Nie chcę nijakiej nagrody, jeno żeby mi wielmożny pan oficer"siablę" dać kazał. - A dać mu tam jakš szerpentynę! - krzyknšł na swojš czeladŸ zupełnie już przekonany Szandarowski. Inni oficerowie poczęli wypytywać jeszcze pachołka, gdzie dwór, gdzie wieœ, co robiš Szwedzi, ten zaœ odrzekł: - Pilnujš, psiajuchy! Kiedy byœcie prosto poszli, to was obaczš, ale ja waju za olszynš poprowadzę. Wydano wnet rozkazy i choršgiew ruszyła zrazu rysiš, potem w skok. Pachołek jechał oklep na swoim Ÿrebaku bez uzdy, przed pierwszym szeregiem. rebaka piętami gołymi poganiał, a coraz to spoglšdał promienistymi oczyma na obnażonš szerpentynę. Gdy już wieœ było widać, wykręcił w łozy iwiódł drogš, trochę grzšskš, ku olszynom, w których było jeszcze błotniœciej; za czym zwolnili koniom. - Cichajcie! - rzekł chłopak - jako się olszyna skończy, oni będš na prawo o ćwierć stajania. Więc poczęli się posuwać bardzo z wolna, bo i droga była trudna, a ciężkie konie jazdy zapadały nieraz do kolan. Wreszcie olszyna poczęła rzednšć i wyjechali na brzeg. Wówczas, nie dalej jak o trzysta kroków ujrzeli idšcy nieco w górę obszerny majdan, za nim dom księży, otoczony lipami, między którymi widać było słomianewiechetki ulów, na majdanie zaœ dwustu jeŸdŸców w czółenkowych hełmach i pancerzach. Olbrzymi jeŸdŸcy siedzieli na olbrzymich, lubo wychudzonych, koniach i stali w gotowoœci, jedni z rapierami przy ramionach, drudzy z muszkietami opartymi o uda, ale patrzyli wszyscy w innš stronę, ku głównej drodze, skšd jedynie mogli się spodziewać nieprzyjaciela. Wspaniały błękitny sztandar ze złotym lwem powiewał nad ich głowami. Dalej, naokół domu, stały straże, po dwóchludzi; jedna z nich zwrócona była ku olszynie, ale że słońce okrutnie grało i raziło oczy, a w olszynie, która już się pokryła bujnym liœciem, było prawie ciemno, więc jeŸdŸców polskich nie mogła owa straż dostrzec. ów, że woli na własnš rękę szcze48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż.P<c/ŒĆc0Réc1;,qc2Ź:ş#W Szandarowskim, kawalerze ognistym, krew poczęła kipieć jak ukrop, lecz się pohamował i czekał, póki szereg się nie uładzi; tymczasem Roch Kowalski położył swš ciężkš rękę na ramieniu pachołka. - Słuchaj, bšku ! - rzekł. - A widziałeœ króla? - Widziałem, wielmożny panie - szepnęło chłopię. - Jakże wyglšda? Po czym go poznać? - Czarny okrutnie na gębie i czerwone wstęgi przy boku nosi. - Konia zaœ jego poznałbyœ? - Koń też kary, z łysinš. Na to Roch: - Stajenny! pilnuj się mnie i pokaż mi go! - Dobrze, panie! A prędko skoczym?... - Zamknij gębę! Tu umilkli i pan Roch modlić się poczšł do Najœwiętszej Panny, aby mu z Karolem spotkać się dozwoliła i prowadziła rękę w spotkaniu. Chwilę jeszcze trwała cisza, wtem koń podsamym Szandarowskim parsknšł okrutnie. Na to rajtar ze straży spojrzał, drgnšł, jakby go coœ podrzuciło w kulbace, i wypalił z pistoletu. - Ałła! ałła!... Bij, morduj!... zabij!... Uha-u-bij! - rozległo się w olszynie. I choršgiew, wypadłszy jak grom z cienia, runęła ku Szwedom. Uderzyła w dym, nim zdołali się wszyscy do niej czołem zwrócić, i wnet poczęła sięstraszna ršbanina na szable tylko i rapiery,bo strzelać nikt nie miał czasu. W mgnieniu oka zepchnięto rajtarów na płot, który zwalił się z trzaskiem pod parciem zadów końskich, i poczęto ich siec tak zapamiętale, iż stłoczyli się i zmieszali. Dwakroć próbowali się zewrzeć i dwakroć rozerwani utworzyli dwie osobne kupy, które w mgnieniu oka rozdzieliły się znowu na mniejsze, wreszcie rozsypały się jak ziarnka grochu, które chłop szuflš rzuci wpowietrze. Nagle rozległy się rozpaczliwe głosy: - Król! król! Ratujcie króla! Karol Gustaw zaœ zaraz w pierwszej chwili spotkania wypadł z pistoletami w ręku i szpadš w zębach przeze drzwi. Rajtar, który trzymał konia tuż przy drzwiach, podał mu go natychmiast, król wskoczył nań i skręciwszy koło samego węgła rzucił się między lipy i ule, by tyłem wymknšć się z koła bitwy. Dobiegłszy do płotu wspišł konia, przesadził płot i wpadł w kupę rajtarów, bronišcš się prawemu skrzydłu polskiemu, które przed chwilš właœnie okršżywszy dom, zderzyło się za ogrodem ze Szwedami. - W konie! - krzyknšł Karol Gustaw. I obaliwszy pchnięciem szpady jeŸdŸca polskiego, który już wznosił nań szablę, jednym susem wydostał się z wiru bitwy; za nim rajtarowie rozerwali szereg polski iruszyli całym pędem, jak stado jeleni, gnane przez psy, pędzi tam, gdzie je prowadzi rogacz przewodnik. JeŸdŸcy polscy zwrócili za nimi konie i rozpoczęła się gonitwa. Jedni i drudzy wypadli na głównš drogę prowadzšcš z Rudnika do Bojanówka. Spostrzeżono ich z przedniego dziedzińca, na którym wrzała główna bitwa, i wówczas to właœnie rozległy się głosy: - Król! król! Ratujcie króla! Lecz rajtarowie na przednim dziedzińcu bylijuż tak przyciœnięci przez samego Szandarowskiego, że i o własnym nawet ratunku myœleć nie mogli, pognał więc król w kupie nie większej nad dwunastu rajtarów, za nimi zaœ pognało blisko trzydziestu towarzystwa, na czele zaœ wszystkich Roch Kowalski. Pachołek, który miał mu króla pokazać, zamieszał się gdzieœ w głównej bitwie, lecz Roch i sam poznał Karola Gustawa po bukiecie z czerwonych wstšg. Za czym pomyœlał, że jego chwila nadeszła, pochyliłsię w kulbace, œcisnšł konia ostrogami i popędził jak wicher naprzód. Uciekajšcy, dobywajšc ostatnich sił z koni, rozcišgnęli się po szerokiej drodze. Szybszei lżejsze rumaki polskie poczęły ich jednak wkrótce dochodzić. Pierwszego rajtara dojechał Roch bardzo prędko, więc wstał w strzemionach dla lepszego rozmachu i cišł strasznie; rękę wraz z łopatkš jednymokropnym zamachem odwalił i biegł wichrem, oczy na nowo w króla utkwiwszy.Następnie drugi rajtar zaczernił mu przed oczyma, zwalił drugiego, trzeciemu przełupał hełm i głowę na dwie połowy i rwał dalej, króla jedynie na oku majšc. Wtem konie poczęły rajtarom rozpierać sięipadać; chmura jeŸdŸców polskich dognała ich i wysiekła w mgnieniu oka. Pan Roch pomijał już ludzi i konie, by czasunie tracić, przestrzeń między nim a Karolem Gustawem poczęła się zmniejszać. Dwóch już tylko jeŸdŸców przedzielało ich na przestrzeni kilkudziesięciu kroków. Wtem strzała, puszczona z łuku przez któregoœ z towarzyszów, zaœpiewała koło ucha panu Rochowi i utkwiła w krzyżach pędzšcego przed nim rajtara, a ów zakołysał się w prawo, w lewo, wreszcie wygišł się w tył, zaryczał nieludzkim głosem i spadł z kulbaki. Między Rochem a królem został już tylko jeden. Lecz ten jeden, pragnšc widocznie ratować króla, zamiast uciekać zawrócił konia. Pan Roch dobiegł i nie tak kula armatnia znosi człowieka z kulbaki, jako on zwalił go na ziemię, po czym, wydawszy krzyk okropny,rzucił się na kształt rozjuszonego odyńca przed siebie. Król byłby mu może stawił także czoło i zginšłby niechybnie, ale za Rochem nadlatywali inni i strzały poczęły œwistać, lada chwila która z nich mogła zranić konia, więc król œcisnšł go jeszcze mocniejpiętami, twarz pochylił na grzywę i rwał przed sobš przestrzeń, na kształt jaskółkiœciganej przez jastrzębia. Zaœ pan Roch poczšł swego nie tylko ostrogami boœć, ale płazem szabli okładać,itak pędzili jeden za drugim. Drzewa, kamienie, łozy migały im w oczach, wiatr œwistał w uszach. Kapelusz królowi spadł zgłowy, rzucił wreszcie i kieskę sšdzšc, żenieubłagany jeŸdziec ułakomi się na niš i pogoni zaniecha; lecz Kowalski ani na niš spojrzał i walił coraz silniej konia, który poczšł wreszcie stękać z wysilenia. Pan Roch zaœ widocznie zapamiętał się ze wszystkim, bo biegnšc jšł krzyczeć głosem, w którym obok groŸby drgała i proœba: - Stój! na miłosierdzie boskie! Wtem koń królewski potknšł się tak silnie, że gdyby król całš siłš nie podtrzymał go cuglami, byłby upadł. Roch ryknšł jak żubr, przestrzeń dzielšca go od króla zmniejszyła się znacznie. Po chwili rumak zaplštał się drugi raz i znów, nim król ustawił go na nogach, Roch zbliżył się o kilkanaœcie sšżni. Wówczas wyprostował się już w kulbace jak do cięcia. Straszny był... Oczy wyszły mu na wierzch, a zęby błysnęły spod rudawych wšsów... Jeszcze jedno potknięcie konia, jeszcze chwila, a losy całej Rzeczypospolitej, losy Szwecji i całej wojny byłyby rozstrzygnięte. Lecz rumak królewski znów biec poczšł, król zaœ odwróciwszy się błysnšł lufami dwóch pistoletów i po dwakroć dał ognia. Jedna z kul strzaskała kolano Rochowego bachmata. Ten wspišł się, a następnie padł na przednie nogi i zarył nozdrzami w ziemię. Król mógłby był w tej chwili rzucić się na swego przeœladowcę i przeszyć go szpadš na wylot, lecz w odległoœci dwustu kroków nadlatywali inni jeŸdŸcy polscy, więc pochylił się na nowo w kulbace i pomknšł jak strzała z tatarskiego łuku puszczona. Roch wydobył się spod konia. Chwilę popatrzył bezprzytomnie za uciekajšcym, następnie zatoczył się jak pijany, siadł na drodze i poczšł ryczeć jak niedŸwiedŸ. Król zaœ coraz był dalej, dalej, dalej!... Wreszcie poczšł zmniejszać się, topnieć i znikł w czarnej opasce chojarów. Wtem z krzykiem i hukaniem nadbiegli towarzysze Rocha. Było ich z piętnastu, którym dopisały konie. Jeden z nich niósł kieskę królewskš, drugi kapelusz, na którym czarne strusie pióra były diamentami upięte. Ci obaj poczęli wołać: - Twoje to, twoje, towarzyszu! Słusznie ci się to należy! A inni: - Wiesz, kogoœ gonił? Wiesz, kogoœ dojeżdżał? To był sam Carolus! - Na Boga! Póki żyw, tak nie uciekał przed nikim, jak przed tobš. Chwałš niezmiernš się okryłeœ, kawalerze!... - A co rajtarów przedtem nałuszczył, nim się za samym królem wysforował! - Małoœ tš szablš Rzeczypospolitej w mig nie zbawił! - Bierz kiesę! - Bierz kapelusz! - Zacny był koń, ale dziesięć takich za te skarby kupisz! Roch spoglšdał na nich osłupiałymi oczyma,na koniec zerwał się i zakrzyknšł: - Jam Kowalski, a to pani Kowalska... IdŸciedo wszystkich diabłów!! - Rozum mu się pomieszał! - poczęto wołać.- Konia mi dawajcie! Jeszcze doœcignę! - wołał Roch. Lecz oni wzięli go pod ręce i choć się rzucał, poprowadzili nazad ku Rudnikowi, uspokajajšc i pocieszajšc po drodze. - Dałeœ mu pietra! - wołali. - Na co mu to przyszło temu wiktorowi, temu pogromicielowi tylu państw, miast, wojsk!...- Cha! cha! Poznał polskich kawalerów! - Sprzykrzy mu się w Rzeczypospolitej. Ciasne nań termina przyszły! - Vivat Roch Kowalski! - Vivat! Vivat najmężniejszy kawaler! chlubacałego wojska! I poczęto pić z manierek. Dano i Rochowi, aon do dna jeden bukłaczek wychylił i pocieszył się zaraz znacznie. W czasie owego poœcigu za królem na bojanowskiej drodze rajtarzy przed plebaniš bronili się jednak z godnš tego sławnego pułku odwagš. Lubo napadnięci niespodzianie i zrazu bardzo prędko rozproszeni, równie prędko zebrali się przez to samo, że ich otoczono gęstš kupš,koło błękitnego sztandaru. Ani jeden nie poprosił o pardon, ale stanšwszy koń przy koniu, ramię przy ramieniu, bodli rapierami tak zaciekle, iż przez chwilę zwycięstwo zdawało się chylić na ich stronę. Trzeba ichbyło albo na nowo rozrywać, co stało się niepodobnym, gdyż naokół otaczała ich wstęga polskich jeŸdŸców, albo wycišć do nogi. Uznał tę drugš myœl za lepszš Szandarowski, więc opasawszy kupę jeszcze ciaœniejszym pierœcieniem, sam rzucał się na nieprzyjaciół, jak ranny krzeczot na stado długodziobych żurawi. Uczyniła się rzeŸ sroga i tłok. Szable brzęczały o rapiery, rapiery łamały się o furdymenta szabel. Czasem koń wspinał sięjak delfin nad morskš falę i po chwili wpadał w wir mężów i koni. Krzyki ustały, rozlegał się tylko kwik koński, przeraŸliwybrzęk żelaza i sapanie zdyszanych piersi rycerskich; niezwykła zaciekłoœć opanowała serca Polaków i Szwedów. Walczono złamkami szabel i rapierów; jednisczepiali się z drugimi na kształt jastrzębi;chwytano się za włosy, wšsy, gryziono zębami; ci, którzy spadli z koni, a jeszcze na nogach utrzymać się mogli, żgali nożami w brzuchy końskie, w łydy jeŸdŸców. W dymie, w wyziewach koni, w straszliwym uniesieniu bojowym ludzie zmieniali się w olbrzymów i zadawali ciosy olbrzymie; ramiona zmieniały się w maczugi, szable w błyskawice. Jednym zamachem rozbijano hełmy stalowe jak garnki, rażono się przezłby, odwalano ręce z mieczami, cięto się bez wytchnienia, cięto bez pardonu, bez miłosierdzia. Spod wiru ludzi i koni krew strumieniami poczęła spływać po majdanie.Olbrzymi błękitny sztandar pływał jeszcze nad kołem szwedzkim, lecz kolisko zmniejszało się z każdš chwilš. Jak gdy żniwiarze stanš z dwóch stron łanu i pocznš migotać sierpami, łan niknie, a oni widzš się coraz bliżej, tak pierœcień polski zaciskał się coraz bardziej, tak iż walczšcy z jednej strony mogli już dojrzeć krzywe szable walczšcych po przeciwnej. Pan Szandarowski szalał jak huragan i wżerał się w Szwedów, jako zgłodniały wilk wżera się paszczš w mięso œwieżo zduszonego konia, lecz jeden jeŸdziec go furiš przewyższył, a było nim owo pacholę, które pierwsze znać dało o Szwedach w Rudniku, a teraz skoczyło wraz z całš choršgwiš na nieprzyjaciela. Księży Ÿrebiec, trzylatek, który dotšd chadzał spokojnie po gródzi, naciskany przez konie, nie mogšc się wyrwać ze skrzętu, rzekłbyœ: wœciekł się jak i pan jego; więc ze stulonymi uszyma, z oczami wyszłymi na wierzch głowy, z najeżonš grzywš parł naprzód, kšsał, wierzgał, chłopak zaœ szablš, jak cepem, machał na oœlep, w prawo, w lewo, od ucha; płowa czupryna spłynęła mu krwiš, ostrza rapierów podziurawiły mu ramiona i uda; twarz miał pociętš, lecz owe rany podniecały go tylko. Bił się w zapamiętaniu,jak człowiek, który o własnym życiu zdesperował i pragnie tylko pomœcić œmierćswojš. Tymczasem jednak zastęp szwedzki zmniejszał się jak kupa œniegu, którš polewajš ze wszystkich stron ukropem. Wreszcie koło królewskiego sztandaru zostało się tylko kilkunastu. Mrowie polskiepokryło ich zupełnie, a oni umierali ponuro,z zaciœniętymi zębami; żaden ršk nie wycišgnšł, żaden nie zawołał o litoœć. Wtem w zamęcie rozległy się głosy: - Choršgiew brać! choršgiew! Usłyszawszy to pachoł żgnšł sztychem Ÿrebca i rzucił się jak płomień naprzód, gdy zaœ każdy z rajtarów stojšcych przy sztandarze miał na sobie dwóch lub trzech jeŸdŸców polskich, chłopak chlasnšł choršżego szablš przez gębę, a ten ręce rozkrzyżował i pochylił się twarzš na grzywę końskš. Błękitny sztandar upadł z nim razem. Najbliższy rajtar, krzyknšwszy okropnie, chwycił natychmiast za drzewce, zaœ chłopak ujšł za płachtę, szarpnšł, oddarł w mgnieniu oka, zwinšł jš w kłšb i przyciskajšc obu rękoma do piersi, poczšł wrzeszczeć wniebogłosy: - Mam, nie dam! Mam, nie dam! Ostatni pozostali rajtarowie rzucili się na niego z wœciekłoœciš, jeden pchnšł go jeszcze przez choršgiew i przeszył mu ramię, lecz w tej chwili rozniesiono wszystkich na szablach w puch. Za czym kilkanaœcie krwawych ršk wycišgnęło się ku chłopakowi. - Choršgiew, dawaj choršgiew! - poczęto wołać. Szandarowski poskoczył mu z pomocš. - Zaniechać go! On wzišł w moich oczach, niech jš samemu kasztelanowi odda. - Jedzie kasztelan! jedzie! - ozwały się liczne głosy. Jakoż z dala ozwały się wojenne krzywuły i na drodze od strony gródzi ukazała się cała choršgiew pędzšca w skok ku plebanii.Była to choršgiew laudańska; na jej czele jechał sam pan Czarniecki. Dobiegłszy, widzšc, iż wszystko już skończone, wstrzymali konie; żołnierze Szandarowskiego poczęli się sypać ku nim. Poskoczył i Szandarowski z relacjš do kasztelana, tak zaœ był spracowany, że z poczštku tchu złapać nie mógł, bo i dygotał jak w febrze, i głos urywał mu się co chwila w gardzieli. - Sam król był... nie wiem... jeżeli uszedł... - Uszedł! uszedł! - ozwali się ci, którzy patrzyli na gonitwę. - Choršgiew wzięta!... Trupa moc! Czarniecki nie rzekłszy ni słowa posunšł się z koniem ku pobojowisku, które okrutnyiżałosny przedstawiało widok. Przeszło dwieœcie trupów szwedzkich i polskich leżało mostem, jeden tuż koło drugiego; często jeden na drugim... Niektórzy trzymali się za włosy, niektórzy poumieraligryzšc się wzajemnie zębami lub szarpišc się pazurami. A znów inni dzierżyli się jakoby w braterskim objęciu lub leżeli wsparci głowami na piersiach nieprzyjaciół. Wiele twarzy było tak stratowanych, że nie pozostało w nich nic człowieczego; te zaœ, których nie zdruzgotały kopyta, oczy miały otwarte, pełne przerażenia, grozy bojowej, wœciekłoœci... Krew chlupotała w rozmiękłej ziemi pod nogami kasztelańskiego konia, które wnet poczerwieniały wyżej pęcin; zapach krwi i potu końskiego drażnił nozdrza i tamował dech w piersiach. Kasztelan patrzył takim okiem na owe ciałaludzkie, jakim dziedzic patrzy na powišzanesnopy pszeniczne majšce bróg napełnić. Zadowolenie odbiło się na jego twarzy. W milczeniu objechał dokoła plebanii, popatrzył na trupy leżšce z drugiej strony za sadem, za czym powrócił z wolna na główne pobojowisko. - Rzetelnš tu widzę robotę - rzekł - i kontent jestem z waszmoœciów! Oni zaœ wyrzucili krwawymi rękoma czapki w górę: - Vivat Czarniecki! - Daj Bóg drugie prędkie spotkanie!... Vivat!...vivat!... A kasztelan na to: - Pójdziecie do tylnej straży dla wypoczynku. Moœci Szandarowski, a kto wzišł choršgiew? - Dawajcie pachołka! - zakrzyknšł Szandarowski - gdzie on? Żołnierze skoczyli szukać i znaleŸli pacholika siedzšcego pod œcianš stajennš przy Ÿrebcu, który padł z ran i ostatnie właœnie tchnienie wydawał. Na pierwszy rzut oka zdawało się, że i chłopakowi niewiele się należy, trzymał jednak choršgiew obu rękoma przy piersiach. Porwano go natychmiast i przyprowadzono przed kasztelana. Stanšł tedy bosy, rozczochrany, z nagš piersiš, z koszulš i sukmaninš w strzępach, zamazany krwiš szwedzkš i własnš jak nieboskie stworzenie, chwiejšcy się na nogach, ale z ogniem niezgasłym jeszcze w Ÿrenicach. Zdumiał się pan Czarniecki na jego widok. - Jakże to? - spytał - ten zdobył królewskšchoršgiew? - Własnš rękš i własnš krwiš - odparł Szandarowski. - On także pierwszy dał znaćo Szwedach, a potem w największym ukropie tyle dokazywał, że mnie samego i wszystkich superavit! na własnš rękę szcze48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż3P÷ K4G c€5S™c6ě&}c7i5đ H- Prawda jest! Rzetelna prawda, jakoby kto spisał - zakrzyknęli towarzysze. - Jak ci na imię? - spytał chłopaka pan Czarniecki. - Michałko! - Czyj jesteœ? - Księży. - Byłeœ księży, ale będziesz swój własny! -odrzekł kasztelan. Lecz Michałko nie słyszał już ostatnich słów, bo z ran, z upływu krwi zachwiał się i padł głowš na kasztelańskie strzemię.- Wzišœć go, dać mu wszelki starunek. Ja wtym, że na pierwszym sejmie równy on wszystkim waszmoœciom będzie stanem, jako duszš już dziœ równy! - Godzien tego! godzien! - zakrzyknęła szlachta. Po czym wzięto Michałka na nosze i wniesiono do plebanii. Zaœ pan Czarniecki słuchał dalszej relacji, którš nie Szandarowski już składał, ale ci,którzy poœcig pana Rocha za Karolem Gustawem widzieli. Okrutnie uradował się tym opowiadaniem pan Czarniecki, aż się zagłowę chwytał, to znów dłońmi po kolanach uderzał, bo rozumiał, że po takimterminie znacznie musi upaœć duch w Karolu. Pan Zagłoba nie mniej się radował i bioršc się w boki, z dumš powtarzał do rycerstwa: - Ha, zbój! co? Gdyby był Carolusa doœcignšł, sam diabeł nie potrafiłby mu goodjšć! Moja krew, jak mi Bóg miły, moja krew! Pan Zagłoba z biegiem czasu i sam uwierzył w to œwięcie, że jest wujem Rocha Kowalskiego. Tymczasem pan Czarniecki kazał szukać młodego rycerza, ale nie mogli go znaleŸć, bo pan Roch ze wstydu i zmartwienia wlazł do stodoły, zakopał się w słomę i usnšł tak mocno, że dopiero nazajutrz dzień dogonił choršgiew. Ale jeszcze był bardzo strapiony i nie œmiał pokazać się wujowi naoczy. Ten wszelako sam go poszukał i pocieszać zaczšł: - Nie frasuj się, Rochu! - mówił. - Wielkš i tak chwałš się okryłeœ; sam słyszałem, jak cię pan kasztelan wysławiał: "Kiep (powiada) na oko, że i trzech, zda się, nie zliczy, a to, widzę, ognisty kawaler, który reputację całego wojska podniósł!" - Pan Jezus mi nie pobłogosławił - rzekł Roch - bom się poprzedniego dnia upił i pacierzam wieczorem zaniechał! - Jeno nie próbuj wyroków boskich dochodzić, żebyœ zaœ jeszcze nie pobluŸnił. Co możesz na plecy brać, to bierz, ale na rozum nie bierz, gdyż zaraz będziesz szwankował. - Bom już był tak blisko, że mnie pot od jego konia zalatywał. Byłbym go do kulbaki przecišł! Wuj to myœli, że ja zgoła nie mamrozumu! Na to Zagłoba: - Każde bydlę ma swój rozum. Setny chłop z ciebie, Rochu, pociechy mi jeszcze nieraz przysporzysz. Daj Boże, żeby twoi synowie mieli ten sam w pięœci rozum! - A nie potrzebuję! - rzekł Roch. - Ja jestem Kowalski, a to pani Kowalska... Rozdział 7 Po rudnickich terminach poszedł król dalej w klin, między San a Wisłę, i nie przestał po staremu z tylnš strażš iœć, bo był nie tylko znamienitym wodzem, ale i rycerzem odwagi niezrównanej. Szli za nim pan Czarniecki, pan Witowski, pan Lubomirski i napędzali go jako zwierza do sieci. LuŸne partie hałasowały dniem i nocš nad Szwedami. Żywnoœci było coraz mniej, wojsko coraz bardziej znużone i na duchu upadłe, zguby pewnej oczekujšce. Zaszyli się na koniec Szwedzi w sam kšt, gdzie się dwie rzeki schodzš, i odetchnęli. Tu już z jednej strony broniła ich Wisła, z drugiej San, szeroko, jako zwykle wiosnš rozlany, zaœ trzeci bok trójkšta umocnił król potężnymi szańcami, na które pozacišgano działa. Nie do zdobycia to była pozycja, jeno można w niej było z głodu umrzeć. Ale i pod tym względem lepszej nabrali Szwedzi otuchy, gdyż spodziewali się, że im z Krakowa i innych fortec nadbrzeżnych wodškomendanci spyżę przyœlš. Ot, zaraz pod bokiem był Sandomierz, w którym pułkownik Szynkler znaczne nagromadził zapasy. Toż i wnet je nadesłał, więc jedli, pili, spali, a zbudziwszy się, œpiewali luterskie psalmy na chwałę Bogu, że ich z tak ciężkiej toni wyratował. Lecz pan Czarniecki nowe gotował im ciosy.Sandomierz w szwedzkim ręku mógł cišgle przychodzić w pomoc głównej armii, umyœlił więc pan Czarniecki jednym zamachem odebrać miasto, zamek, a Szwedów wycišć. - Okrutne im sprawimy widowisko - mówił na radzie wojennej - będš patrzeć z tamtego brzegu, jako na miasto uderzym, az pomocš przez Wisłę przyjœć nie potrafiš;my zaœ, majšc Sandomierz, żywnoœci z Krakowa od Wirtza nie puœcimy. Pan Lubomirski, pan Witowski i inni starzy wojownicy odradzali panu Czarnieckiemu tenpostępek. - Dobrze by było - mówili - opanować tak znaczne miasto i siła moglibyœmy Szwedom tym zaszkodzić, ale jak go wzišć? Piechoty nie mamy, armat wielkich nie mamy; trudno, by jazda na mury się darła. Na to pan Czarniecki: - Albo to nasi chłopi Ÿle się na piechotę bijš? Bylem takich Michałków parę tysięcy znalazł, wezmę nie tylko Sandomierz, ale i Warszawę! I nie słuchajšc dłużej niczyich rad, przeprawił się przez Wisłę. Ledwie po okolicy głos poszedł, sypnęło się do niego parę tysięcy luda, kto z kosš, kto z rusznicš, kto z muszkietem, i ruszyli pod Sandomierz. Wpadli do miasta doœć niespodzianie i po ulicach wszczęła się rzeŸba okrutna. Szwedzi bronili się zaciekle z okien, z dachów, lecz wytrzymać nawałnoœci nie mogli. Wygnieciono ich jak robactwo po domach i wyparto całkiem z miasta. Szynkler schronił się z resztš do zamku, lecz Polacy tymże impetem ruszyli za nimi. Rozpoczšł się szturm do bram i murów. Poznał Szynkler, że i w zamku się nie utrzyma. Więc zgarnšł, co mógł, ludzi, rzeczy, zapasów żywnoœci i wsadziwszy na szkuty, przeprawiał się do króla, który patrzył z drugiego brzegu na klęskę swoich, nie mogšc im iœć w pomoc. Zamek wpadł w ręce polskie. Lecz chytry Szwed, uchodzšc, podsadził pod mury, po piwnicach, beczki z prochem iz zapalonymi lontami. Zaraz, stanšwszy przed obliczem króla, powiedział mu tę wiadomoœć, aby mu sercerozweselić. - Zamek w powietrze wyleci ze wszystkimi ludŸmi - rzekł. - Może i sam Czarniecki zginie. - Jeœli tak, to i ja chcę widzieć, jako pobożni Polacy do nieba lecieć będš - odrzekł król. I pozostał ze wszystkimi jenerałami na miejscu. Tymczasem, mimo zakazów Czarnieckiego, który zdradę przewidywał, wolentarze i chłopi rozbiegli się po całym zamku dla szukania ukrytych Szwedów i dla rabunku. Tršby grały larum, by kto żyw, chronił siędo miasta, lecz oni nie słyszeli tych głosówlub nie chcieli na nie zważać. Nagle zatrzęsła się im ziemia pod nogami, grzmot straszny i huk targnęły powietrzem, olbrzymi słup ognia strzelił dogóry, wyrzucajšc w powietrze ziemię, mury, dachy, cały zamek i przeszło pięćset ciał tych, którzy się cofnšć nie zdołali. Karol Gustaw w boki się wzišł z radoœci, a usłużni dworacy wnet zaczęli powtarzać jego słowa. - Do nieba idš Polacy! Do nieba! Do nieba! Lecz przedwczesna to była radoœć, bo niemniej Sandomierz został w ręku polskim i nie mógł już zaopatrywać w żywnoœć głównej armii, zamkniętej w kšcie rzecznym. Pan Czarniecki rozbił obóz naprzeciw Szwedów, po drugiej stronie Wisły, i pilnował przeprawy. Zaœ pan Sapieha, hetman wielki litewski i wojewoda wileński, nadcišgnšł z Litwinami z drugiej strony i położył się za Sanem. Obsaczono tedy Szwedów zupełnie; chwycono ich jakoby w kleszcze. - Potrzask zapadł! - mówili między sobš żołnierze w polskich obozach. Każdy bowiem, najmniej nawet ze sztukš wojennš obznajmiony, rozumiał, że zguba wisi nad najezdnikami nieuchronna, chybabynadeszły na czas posiłki i wyrwały ich z toni. Rozumieli to i Szwedzi; co rano oficerowie iżołnierze przychodzšc nad brzeg Wisły spoglšdali z rozpaczš w oczach i w sercu na czerniejšce po drugiej stronie zastępy groŸnej jazdy Czarnieckiego. Następnie szli nad San, tam znów wojska pana Sapieżyńskie czuwały dzień i noc, gotowe przyjšć ich szablš i muszkietem. O przeprawie bšdŸ przez San, bšdŸ przez Wisłę, póki oba wojska stały w pobliżu, niebyło co i myœleć. Mogliby chyba Szwedzi wracać do Jarosławia tšż samš drogš, którš przyszli, ale to wiedzieli, że w takim razie ani jeden z nich nie zobaczyłby już Szwecji. Poczęły więc im płynšć ciężkie dni, cięższejeszcze, bo swarliwe i pełne hałasów, noce... Żywnoœć znowu się kończyła. Tymczasem pan Czarniecki, zostawiwszy komendę nad wojskiem panu Lubomirskiemu i wzišwszy laudańskš choršgiew dla asysty,przeprawił się przez Wisłę powyżej ujœcia Sanu, aby się z panem Sapiehš zobaczyć i o dalszej wojnie z nim naradzić. Tym razem nie potrzeba było poœrednictwa Zagłoby, aby dwóch wodzów do siebie dopasować, obaj bowiem miłowali ojczyznę więcej niż każden siebie samego, obaj byli gotowi dla niej poœwięcić prywatę, miłoœć własnš i ambicję. Hetman litewski nie zazdroœcił Czarnieckiemu, Czarniecki również hetmanowi, owszem, obaj się wielbili wzajemnie, toteż spotkanie między nimi było takie, że aż najstarszym żołnierzom łzy stanęły w oczach. - Roœcie Rzeczpospolita, raduje się miła ojczyzna, gdy tacy jej synowie w ramiona się biorš - mówił do Wołodyjowskiego i do Skrzetuskich Zagłoba. - Czarniecki strasznywojennik i szczera dusza, ale i Sapia do rany przyłóż, to się zgoi. Bodaj się tacy nakamieniu rodzili. Oto skóra by na Szwedach spierzchła, żeby owe afekta największych ludzi widzieć mogli. Czymże to oni nas bowiem zawojowali, jeżeli nie niezgodš a zawiœciš panów. Zali siłš nas zmogli, co? Ot, takich rozumiem! Dusza w człeku skacze na widok takiego spotkania. Ręczę też wam i za to, że nie będzie suche, bo Sapio okrutnie uczty lubi, a już z takim konfidentem chętnie sobie cuglów popuœci. - Bóg łaskaw! zło mija! Bóg łaskaw! - mówił Jan Skrzetuski. - Obacz, abyœ nie bluŸnił! - odrzekł mu na to Zagłoba - każde zło musi minšć, bo gdyby wiecznie trwało, to byłby dowód, żediabeł rzšdzi œwiatem, nie zaœ Pan Jezus, któren miłosierdzie ma nieprzebrane. Dalszš rozmowę przerwał im widok Babinicza, którego wyniosłš postać ujrzeli z dala ponad falš głów innych. Pan Wołodyjowski i Zagłoba poczęli zaraz kiwaćna niego, lecz on tak zapatrzony był w pana Czarnieckiego, że ich zrazu nie zauważył. - Patrzcie - rzekł Zagłoba - jako się chłop zmizerował! - Nie musiał wiele wskórać przeciw księciuBogusławowi - odpowiedział Wołodyjowski - inaczej byłby weselszy. - I pewno, że nie wskórał. Wiadomo, że Bogusław pod Malborgiem, razem ze Szteinbokiem, przeciw fortecy czyni. - W Bogu nadzieja, że nic nie sprawiš! Na to pan Zagłoba: - Choćby też i Malborg wzięli, my tymczasem Carolum Gustavum captivabimus;obaczym, czy fortecy za króla nie oddadzš.- Patrzcie! Babinicz idzie już do nas! - przerwał Skrzetuski. On zaœ istotnie, dostrzegłszy ich, poczšł odsuwać tłum na obie strony i dšżyć ku nimkiwajšc im czapkš i uœmiechajšc się z daleka. Przywitali się jak dobrzy znajomi i przyjaciele. - Co słychać? Cóżeœ, panie kawalerze, uczynił z księciem? - pytał Zagłoba. - le słychać, Ÿle! Ale nie pora o tym powiadać. Teraz do stołów zasišdziemy. Waszmoœciowie zostaniecie tu na noc; chodŸcież do mnie po uczcie na nocleg, między moich Tatarów. Szałas mam wygodny, to sobie przy kielichach pogawędzim do rana. - Jak tylko ktoœ mšdrze mówi, nie ja się przeciwię! - odparł Zagłoba. - Powiedz namjeno, od czegoœ tak wymizerniał? - Bo mnie w bitwie razem z koniem obalił i rozbił ten piekielnik, jako gliniany garnek, że jeno od tej pory żywš krwiš spluwam i przyjœć do siebie nie mogę. W miłosierdziu Pana naszego Chrystusa nadzieja, że jeszcze krew z niego wytoczę. Ale teraz chodŸmy, bo już pan Sapieha z panem Czarnieckim poczynajš sobie œwiadczyć i o pierwszy krok się ceremoniować. Znak to, że stoły gotowe. Z wielkim sercem tu na was czekamy, boœcie też juchy szwedzkiej doœć rozlali. - Niech inni mówiš, jakem dokazywał! - rzekł Zagłoba - mnie nie wypada! Wtem całe tłumy ruszyły się i poszli wszyscy na majdan między namioty, na którym zastawione były stoły. Pan Sapieha wystšpił na czeœć pana Czarnieckiego jak król. Stół, przy którym posadzono kasztelana, był szwedzkimi choršgwiami nakryty. Miody i wina lały się ze stšgiew, aż obaj wodzowie podchmielili sobie nieco pod koniec. Nie brakło wesołoœci, żartów, wiwatów, gwaru, aż lubo pogoda była cudna i słońce nad podziw dogrzewało, chłód wieczorny spędził wreszcie ucztujšcych. Wówczas Kmicic zabrał swoich goœci między Tatarów. Siedli tedy w jego namiociena łubach, obficie wszelkiego rodzaju zdobyczš wypchanych, i gwarzyć poczęli o Kmicicowej wyprawie. - Bogusław teraz jest pod Malborgiem - mówił pan Andrzej - a inni powiadajš, że u elektora, z którym razem na odsiecz królowi ma cišgnšć. - To lepiej! to się spotkamy! Wy, młodzi, nieumiecie sobie z nim poradzić, obaczym, jak sobie stary da rady! Z różnymi się spotykał, ale z Zagłobš jeszcze nie. Powiadam, że się spotkamy, chyba mu ksišżę Janusz w testamencie zalecił, żeby Zagłobę z dala omijał. Może to być! - Elektor chytry człek - rzekł Jan Skrzetuski - i niech tylko ujrzy, że z Carolusem Ÿle, wnet będzie wszystkie obietnice i przysięgi relaksował. - A ja wam mówię, że nie - rzekł Zagłoba. - Nikt nie jest na nas bardziej zawzięty jako Prusak. Gdy twój sługa, który cię pod nogi musiał podejmować i szaty twoje czyœcić, panem twoim przy odmianie fortuny zostanie, to właœnie tym będzie sroższy, im byłeœ mu panem łaskawszym. - To zaœ czemu? - pytał Wołodyjowski. - Bo mu jego służebna kondycja w pamięci zostanie, i mœcił się będzie za niš na tobie,choćbyœ mu same dobrodziejstwa œwiadczył. - Mniejsza z tym! - rzekł Wołodyjowski. - Nieraz też się zdarza, że i pies pana w rękę ukšsi. Niech nam Babinicz lepiej o swojej wyprawie powiada. - Słuchamy! - rzekł Skrzetuski. Kmicic pomilczawszy chwilę nabrał tchu i poczšł rozpowiadać o ostatniej wojnie Sapieżyńskiej z Bogusławem, o klęsce tego ostatniego pod Janowem, na koniec o tym, jak ksišżę Bogusław rozbiwszy w puch Tatarów jego samego wraz z koniem na ziemię obalił i z życiem uszedł. - A powiadałeœ waszmoœć - przerwał Wołodyjowski -że go będziesz ze swymi Tatary choćby do Bałtyku œcigał... Na to Kmicic: - A waszmoœć mnie powiadałeœ także w swoi m czasie, jako tu obecny pan Skrzetuski, gdy mu Bohun umiłowanš dziewkę porwał, przecie i jej, i zemsty zaniechał dlatego, że ojczyzna była w potrzebie; z kim kto przestaje, takim się staje, jam zaœ z waszmoœciami się zadał i œladem ich iœć pragnę. - Bogdaj ci tak Matka Boska nagrodziła jak Skrzetuskiemu! - odrzekł Zagłoba. - Wszelako wolałbym, żeby twoja dziewka była teraz w puszczy niż w Bogusławowymręku. - Nic to! - zakrzyknšł Wołodyjowski - odzyszczesz jš! - Mam ja do odzyskania nie tylko jej personę, ale jej estymę i afekt. - Jedno przyjdzie za drugim - rzekł pan Michał - choćbyœ osobę miał i gwałtem brać, jako to wówczas... pamiętasz? - Tego nie uczynię więcej! Tu poczšł pan Andrzej wzdychać ciężko, a po chwili rzekł: - Nie tylkom tamtej nie odzyskał, ale jeszcze i drugš Bogusław mi porwał. - Czysty Turek! jak mi Bóg miły! - zakrzyknšł Zagłoba. A pan Michał poczšł wypytywać: - Jakš drugš? - At, siła powiadać - odrzekł Kmicic. - Byłajedna dziewka, okrutnie gładka w Zamoœciu, która się panu staroœcie kałuskiemu haniebnie podobała. Ów, że siostry, księżnej Wiœniowieckiej, się boi, nie œmiał przy niej zbyt nacierać, umyœlił tedy dziewkę wysłać ze mnš, niby do pana Sapiehy, po spadek na Litwę, w rzeczy zaœ dlatego, by mi jš o pół mili za Zamoœciem odjšć i w jakiej pustce osadzić, w której by nikt zapałom jego nie mógł przeszkadzać. Alem ja zwietrzył tę intencję. "Chcesz ty ze mnie (pomyœlałem) rajfura swego uczynić? - czekaj!". I ludzi mu wybatożyłem, a pannę w całej panieńskiej cnocie do pana Sapiehy odwiozłem. Mówię waćpaństwu, dziewka krasna jako szczygieł, ale zacna... Ja też już inny człek, a moi kompanionowie! Panie,œwieć nad ich duszš! dawno już popróchnieliw ziemi! - Cóż to była za dziewka? - spytał Zagłoba.- Z zacnego domu, respektowa księżnej paniWiœniowieckiej. Niegdyœ była zmówiona z Litwinem Podbipiętš, któregoœcie waćpanowie znali... - Anusia Borzobohata!!! - wrzasnšł zrywajšc się z miejsca Wołodyjowski. Zagłoba zerwał się także z kupy wojłoków.- Panie Michale, pohamuj się! Lecz pan Wołodyjowski skoczył jak kot ku Kmicicowi. - Tyżeœ, zdrajco, dał jš porwać Bogusławowi?! - Nie krzywdŸ mnie! - rzekł Kmicic. - superavit! na własnš rękę szcze48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż8Pc9ßŐ c:´”;HË c€<++c=>9"+Odwiozłem jš szczęœliwie do hetmana, staranie o niej takowe jak o siostrze majšc, a Bogusław porwał jš nie mnie, ale innemu oficerowi, z którym pan Sapieha do swojej rodziny jš odesłał, a który zwał się Głowbicz czy jak, dobrze nie pamiętam. - Gdzie on jest? - Nie masz go tu, bo poległ. Tak przynajmniej oficerowie Sapieżyńscy powiadali. Ja osobno z Tatary Bogusława podchodziłem, więc dobrze nic nie wiem. Ale miarkujšc z twojej alteracji, widzę, że jednaki nas termin spotkał, jeden człek nas pokrzywdził, a skoro tak jest, to się przeciw niemu połšczmy, by wspólnie krzywdy i zemsty dochodzić. Wielki on pan iwielki rycerz, a przecie myœlę, że ciasno mu będzie w całej Rzeczypospolitej, gdy takich dwóch będzie miał wrogów. - Masz mojš rękę! - odrzekł Wołodyjowski.- Już my odtšd druhy na œmierć i życie! Któren go pierwszy znajdzie, ten mu za dwóch zapłaci. Dałby Bóg mnie pierwszemu,bo że jego krew wytoczę, to jako amen w pacierzu! Tu pan Michał poczšł tak okrutnie wšsikamiruszać i po szabli się macać, że pana Zagłobę aż strach wzišł, wiedział bowiem,że z panem Michałem nie ma żartów. - Nie chciałbym ja być teraz księciem Bogusławem - rzekł po chwili - choćby mi kto całe Inflanty do tytułu dodał. Doœć jednego takiego żbika, jak Kmicic, mieć na sobie, a cóż dopiero pana Michała! Ba! małotego, bo i ja z wami foedus zawieram. Mojagłowa, wasze szable! Nie wiem, czyli jest potentat w chrzeœcijaństwie, który by przed takš potęgš nie zadrżał. Do tego i Pan Bóg prędzej, póŸniej umknie mu fortuny, bo nie może być, aby na zdrajcę i heretyka kary nie było... Kmicic już mu i tak nieŸle sadła za skórę zalał. - Nie neguję, że spotkała go ode mnie niejedna konfuzja - odrzekł pan Andrzej. I kazawszy nalać kielichy opowiedział, jakoSorokę z więzów uwolnił. Zamilczał tylko o tym, że pierwej się do nóg Radziwiłłowi rzucił, bo na samo wspomnienie tej chwili krew go zalewała. Pan Michał rozweselił się słuchajšc opowiadania, a w końcu rzekł: - Niech ci Bóg sekunduje, Jędrek! Z takim rezolutem można by i do piekła iœć! To tylkobieda, że nie zawsze będziem mogli razem chodzić, bo służba służbš. Mnie mogš wysłać w jednš stronę Rzeczypospolitej, ciebie w drugš. Nie wiadomo, który na niego pierwszy trafi. Kmicic pomilczał chwilę. - Po sprawiedliwoœci, ja powinien bym go dostać. Jeœli znów tylko z konfuzjš nie wyjdę, bo... wstyd przyznać się, ale ja na rękę temu piekielnikowi zdzierżyć nie mogę... - To ja cię wszystkich moich arkanów wyuczę! - zawołał Wołodyjowski. - Albo ja! - rzekł Zagłoba. - Nie! Wybaczaj waszmoœć, wolę u Michała się uczyć! - odparł Kmicic. - Choć on taki rycerz, a przecież się go z paniš Kowalskš nie boję, bylem był wyspan!- wtršcił Roch. - Cicho, Rochu! - odpowiedział Zagłoba - żeby cię Bóg przez jego ręce za chełpliwoœć nie pokarał. - O wa! Nie będzie mi nic! Biedny pan Roch nie był szczęœliwym prorokiem, lecz mu się okrutnie w tej chwili z czupryny kurzyło i gotów był całyœwiat wyzwać na rękę. Inni też pili mocno, sobie na zdrowie, Bogusławowi i Szwedom na pohybel. - Słyszałem - rzekł Kmicic - iż gdy tylko tych Szwedów tu zetrzem i króla dostaniem, zaraz pod Warszawę pocišgniemy. Potem pewnie będzie i wojnie koniec. Potem zasię przyjdzie na elektora kolej. - O to! to! to! - rzekł Zagłoba. - Słyszałem, jak sam pan Sapieha to kiedyœpowiadał, a on, jako człek wielki, lepiej kalkuluje. Powiada tedy do nas: "Ze Szwedem będzie fryszt! z Septentrionami już jest, ale z elektorem nie powinniœmy sięw żadne układy bawić. Pan Czarniecki (powiada) z Lubomirskim pójdš do Brandenburgii, a ja z panem podskarbim litewskim do Prus elektorskich, a jeżeli potem (mówi) nie przyłšczymy Prus na wieki do Rzeczypospolitej, to chyba w kancelarii nie ma ani jednej takiej głowy, jak pan Zagłoba, który na własnš rękę listami elektorowi groził." - Także Sapio powiadał? - spytał Zagłoba czerwieniejšc z zadowolenia. - Wszyscy to słyszeli. A jam był okrutnie rad, bo ta sama rózga Bogusława wysiecze, i jeœli nie prędzej, to wówczas na pewno go dosięgniem. - Byle z tymi Szwedami prędzej skończyć, byle skończyć! - rzekł Zagłoba. - Jechał ich sęk! Niech ustšpiš Inflanty i miliony pozwolš, darujem ich zdrowiem. - Złapał Kozak Tatarzyna, a Tatarzyn za łeb trzyma! - odparł œmiejšc się Jan Skrzetuski. - Jeszcze Carolus w Polsce, jeszcze Kraków, Warszawa, Poznań i wszystkie znamienitsze miasta w jego ręku,a ojciec już chcesz, żeby się okupował. Ej,siła się jeszcze przyjdzie napracować, nimo elektorze pomyœlimy! - A jest armia Szteinboka, a prezydia, a Wirtz! - wtršcił Stanisław. - To czemu tu siedzim z założonymi rękami? - spytał nagle Roch wytrzeszczajšc oczy - nie możem to Szwedów bić? - Głupiœ, Rochu! - rzekł Zagłoba. - Wuj zawsze jedno, a ja, jakom żyw, widziałem czółna nad brzegiem. Można by pojechać i choć straż porwać. Ciemno, choćw pysk bij; nim się opatrzš, to i wrócim, a fantazję kawalerskš obu wodzom pokażem. Jak waszmoœciowie nie chcecie, to sam pójdę! - Ruszyło martwe cielę ogonem, dziw nad dziwy! - rzekł z gniewem Zagłoba. Lecz Kmicicowi poczęły zaraz nozdrza latać. - Niezła myœl! niezła myœl! - rzekł. - Niezła dla czeladzi, ale nie dla tego, kto powagę kocha. Ludzie, miejcie respekt dla siebie samych! Toż pułkownikami jesteœcie, a chcecie w drapichrustów się bawić. - Pewnie, że nie bardzo wypada! - rzekł Wołodyjowski. - Lepiej spać pójdŸmy, bo póŸno. Wszyscy zgodzili się na tę myœl, więc zarazklękli do pacierzy i poczęli je w głos odmawiać; po czym pokładli się na wojłokach i wnet usnęli snem sprawiedliwych. Lecz w godzinę póŸniej zerwali się wszyscyna równe nogi, gdyż huk wystrzałów rozległ się za rzekš, za czym gwar, krzykipowstały w całym Sapieżyńskim obozie. - Jezus Maria! - krzyknšł Zagłoba. - Szwedzi następujš! - Co waœć gadasz?! - odpowiedział chwytajšc szablę Wołodyjowski. - Rochu, bywaj! - wołał Zagłoba, któren w nagłych razach lubił mieć siostrzana przy sobie. Lecz Rocha nie było w namiocie. Wybiegli więc na majdan. Tłumy już były przed namiotami i wszyscy dšżyli nad rzekę; po drugiej bowiem stronie widać było błyskawice ognia i huk rozlegał się coraz większy. - Co się stało? co się dzieje? - pytano straży porozstawianych licznie nad brzegiem. Lecz straże nic nie widziały. Jeden z żołnierzy opowiadał, iż słyszał coœ, jakbyplusk fali, lecz że mgła wisiała nad wodš, więc nie mógł nic dostrzec, nie chciał zaœ za byle odgłosem alarmować obozu. Zagłoba, wysłuchawszy relacji, chwycił się za głowę z desperacji. - Roch pojechał do Szwedów! Mówił, że straż chce porwać! - Dla Boga! Może to być! - zawołał Kmicic. - Ustrzelš mi chłopa, jak Bóg na niebie! - desperował dalej Zagłoba. - Moœci panowie,czy nie ma żadnego ratunku? Panie Jezu! chłop jak złoto najszczersze! Nie masz takiego drugiego w obu wojskach. Co mu do głupiego łba strzeliło?!... Matko Boża, ratujże go w tej toni!... - Może przypłynie, mgła sroga! Nie obaczšgo! - Będę tu czekał choćby do rana. Matko Boża! Matko Boża! Tymczasem strzały po przeciwnym brzegu poczęły się uspokajać, œwiatła gasły stopniowo i po godzinie zapanowało głuche milczenie. Zagłoba chodził nad brzegiem rzeki jako kura, która kaczęta wodzi, i wyrywał sobie resztki włosów z czupryny,lecz próżno czekał, próżno desperował. Ranek ubielił rzekę, wreszcie słońce zeszło, a Roch nie wracał. Rozdział 8 Nazajutrz dzień pan Zagłoba cišgle w desperacji trwajšc udał się do pana Czarnieckiego z proœbš, aby posłał do Szwedów obaczyć, co się z Rochem przygodziło; żywli czy w niewoli jęczy, czyteż gardłem za swš œmiałoœć zapłacił? Czarniecki zgodził się na to bez żadnej trudnoœci, gdyż pana Zagłobę miłował. Pocieszajšc go tedy w utrapieniu, tak mówił: - Myœlę, że siostrzan waœci żyw być musi, bo inaczej woda by go wyniosła. - Dałby Bóg! - odrzekł z żalem Zagłoba - wszelako takiego niełacno woda wyniesie, bo nie tylko rękę miał ciężkš, ale dowcip jakoby z ołowiu, co się i z jego uczynku pokazuje. Na to Czarniecki: - Słusznie waœć mówisz! Jeœli żyw, powinien bym go kazać koniem po majdanie włóczyć za pominięcie dyscypliny. Wolno alarmować szwedzkie wojska, ale on oba zaalarmował, a i Szwedów bez komendy i mojego rozkazania nie wolno. Cóż to! pospolite ruszenie czy ki diabeł, żeby każden na własnš rękę miał się rzšdzić! - Zawinił, assentior. Sam go ukarzę, niechby go jeno Pan Bóg powrócił! - Ja zaœ mu przebaczę przez pamięć na rudnickie terminy. Siła mamy jeńców do wymiany i znaczniejszych oficyjerów od Kowalskiego. JedŸże waœć do Szwedów i pogadaj o wymianie. Dam dwóch i trzech w razie potrzeby, bo nie chcę waœci serca krwawić. PrzyjdŸ do mnie po pismo do królajegomoœci i jedŸ żywo! Zagłoba skoczył uradowany do namiotu Kmicica i opowiedział towarzyszom, co zaszło. Pan Andrzej i Wołodyjowski zakrzyknęli zaraz, że chcš z nim jechać, boobaj ciekawi byli Szwedów, Kmicic zaœ mógłbyć prócz tego wielce pożyteczny dlatego, iż po niemiecku tak prawie płynnie jak po polsku mógł mówić. Przygotowania nie zabrały im wiele czasu. Pan Czarniecki nie czekajšc na powrót Zagłoby przysłał sam przez pacholika pismo, za czym wzięli trębacza, siedli w łódŸ z białš płachtš osadzonš na dršgu i ruszyli. Z poczštku jechali w milczeniu, słychać było tylko chrobotanie wioseł o boki łodzi, wreszcie Zagłoba poczšł się nieco niepokoić i rzekł: - Niech jeno trębacz prędko nas oznajmuje,bo szelmy mimo białej płachty, gotowi strzelać! - Co waćpan prawisz! - odpowiedział Wołodyjowski - nawet barbarzyńcy posłówszanujš, a to polityczny naród! - Niech trębacz tršbi, mówię! Pierwszy lepszy żołdak da ognia, przedziurawi łódŸ, i pójdziem w wodę, a woda zimna! Nie chcęprzez ich politykę namoknšć! - Ot, widać straże! - rzekł Kmicic. Trębacz poczšł oznajmiać. ŁódŸ pomknęła szybko, na drugim brzegu uczynił się zarazruch większy i wkrótce nadjechał konno oficer przybrany w żółty skórzany kapelusz. Ten, zbliżywszy się do samej wody, przysłonił oczy rękš i poczšł patrzeć pod blask. O kilkanaœcie kroków od brzegu Kmicic zdjšł czapkę na powitanie, oficer skłonił im się z równš grzecznoœciš. - Pismo od pana Czarnieckiego do najjaœniejszego króla szwedzkiego! -zawołał pan Andrzej ukazujšc list. Tymczasem łódŸ przybiła. Warta stojšca na brzegu sprezentowała broń. Pan Zagłoba uspokoił się zupełnie, wnet przybrał oblicze w powagę odpowiedniš godnoœci posła i rzekł po łacinie: - Zeszłej nocy kawaler pewien został pochwycon na tym brzegu, przyjechałem upomnieć się o niego. - Nie umiem po łacinie - odrzekł oficer. - Grubian! - mruknšł Zagłoba. Oficer zwrócił się do pana Andrzeja. - Król jest w drugim końcu obozu - rzekł. -Zechciejcie ichmoœć panowie zatrzymać się tu, a ja pojadę oznajmić. I zawrócił konia. Oni zaœ poczęli się rozglšdać. Obóz był bardzo obszerny, obejmował bowiem cały trójkšt, utworzony przez San i Wisłę. U wierzchołka trójkšta leżał Pniew; u podstawy Tarnobrzeg z jednej strony, Rozwadów z drugiej. Oczywiœcie, całej rozległoœci niepodobna było wzrokiem ogarnšć; jednak, jak okiem sięgnšł, widać było szańce, okopy, roboty ziemne i faszynowe, na nich działa i ludzi. W samymœrodku okolicy, w Gorzycach, była kwaterakrólewska, tam też stały główne siły armii. - Jeœli głód ich stšd nie wypędzi, nie damy im rady - rzekł Kmicic. - Cała ta okolica ufortyfikowana. Jest gdzie i konie popaœć. - Ale ryb dla tylu gęb nie starczy - odrzekł Zagłoba - zresztš lutrzy nie lubiš postnego jadła. Niedawno mieli całš Polskę, teraz majš ten klin; niechże siedzš zdrowi albo znów do Jarosławia wracajš. - Okrutnie biegli ludzie sypali te szańczyki -rzekł Wołodyjowski spoglšdajšc okiem znawcy na roboty. - Rębaczów u nas jest więcej, ale uczonych oficyjerów mniej, i w sztuce wojennej zostaliœmy w tyle za innymi. - A to czemu? - spytał Zagłoba. - Czemu? Jako żołnierzowi, który w jeŸdziecałe życie służył, mówić mi tego nie wypada, ale owóż temu, że wszędy piechotaa armaty grunt, dopieroż one pochody a obroty wojenne, a marsze, a kontrmarsze. Siła ksišżek w cudzoziemskim wojsku człekmusi zjeœć, siła rzymskich autorów przewertować, nim oficerem znaczniejszymzostanie, u nas zaœ nic to. Po staremu jazda w dym kupš chodzi i szablami goli, a jak zrazu nie wygoli, to jš wygolš... - Gadaj zdrów, panie Michale! a któraż nacja tyle znamienitych wiktoryj odniosła? - Bo i inni dawniej tak samo wojowali, nie majšc zaœ tego impetu, musieli przegrywać;ale teraz zmšdrzeli i patrz waćpan, co się dzieje. - Poczekamy końca. Postaw mi tymczasem najmšdrzejszego inżyniera Szweda czy Niemca, a ja przeciw niemu Rocha postawię, który ksišg nie wertował, i obaczym. - Byleœ go waćpan mógł postawić... - wtršcił pan Kmicic. - Prawda, prawda! Okrutnie mi chłopa żal. Panie Andrzeju, a poszwargocz no onym psim językiem do tych pludraków i rozpytaj, co się z nim stało? - To waœć nie znasz regularnych żołnierzy. Tu ci nikt bez rozkazu gęby nie otworzy. Szkoda gadać! - Wiem, że szelmy nieużyte. Jak tak do naszej szlachty, a zwłaszcza do pospolitaków, poseł przyjedzie, to zaraz gadu, gadu, o zdrowie jejmoœci i dziatek sięspytajš i gorzałki się z nim napijš - i w konsyderacje polityczne pocznš się wdawać, a ci oto stojš jak słupy i tylko œlepia na nas wybałuszajš. Żeby ich sparło w ostatku! Jakoż coraz więcej pieszych żołnierzy gromadziło się wokół posłanników, przypatrujšc im się ciekawie. Oni też, ile żeprzybrani starannie w przystojne, a nawet bogate szaty, wspaniałš czynili postać. Najwięcej zwracał oczu pan Zagłoba, gdyż prawie senatorskš nosił w sobie powagę, najmniej pan Michał, z przyczyny swego wzrostu. Tymczasem oficer, który pierwszy przyjmował ich na brzegu, wrócił wraz z drugim, znaczniejszym, i z żołnierzami prowadzšcymi luŸne konie. Ów znaczniejszy skłonił się wysłannikom i rzekł po polsku: - Jego królewska moœć prosi waszmoœć panów do swej kwatery, a że to niezbyt blisko, więc przywiedliœmy konie. - Waszmoœć Polak? - pytał Zagłoba. - Nie, panie. Jestem Sadowski. Czech w służbie szwedzkiej. Kmicic zbliżył się szybko ku niemu. - Nie poznajesz mnie waszmoœć pan? Sadowski popatrzył bystro w jego oblicze. - Jakże! pod Częstochowš! Waœć to największš armatę burzšcš wysadził i Miller oddał waszmoœci Kuklinowskiemu. Witam, witam serdecznie tak znamienitego rycerza! - A co się z Kuklinowskim dzieje? - pytał dalej Kmicic. - To waœć nie wiesz? - Wiem, żem mu odpłacił tym samym, czymon mnie chciał goœcić, alem go zostawił żywego. - Zmarzł. - Tak i myœlałem, że zmarznie - rzekł machnšwszy rękš pan Andrzej. - Moœci pułkowniku! - wtršcił Zagłoba - a niejakiego Rocha Kowalskiego nie masz tu wobozie? Sadowski rozœmiał się: - Jakże? Jest! - Chwała Bogu i Najœwiętszej Pannie! Żyw chłop, to go i wydostanę. Chwała Bogu! - Nie wiem, czyli król zechce go oddać - odrzekł Sadowski. - O! a czemu to? - Bo go sobie wielce upodobał. Poznał go zaraz, że to ten sam jest, któren na niego w rudnickiej sprawie tak nastawał. Za boki braliœmy się słuchajšc odpowiedzi jeńca. Pyta król: "Coœ sobie do mnie upatrzył?", aów rzecze: "Œlubowałem!" Więc król znów: "To i dalej będziesz następował?" "A jakże!" - powiada szlachcic. Król poczšł sięœmiać: "Wyrzecz się œlubu, daruję cię zdrowiem i wolnoœciš." "Nie może być!" "Czemu?" "Boby mnie wuj za kpa ogłosił!" "A takżeœ to ufny, żebyœ na pojedynkę dał mi rady?" "Ja bym i pięciu takim dał rady!"Więc król jeszcze: "I œmiesz na majestat rękę podnosić?" Ów zaœ: "Bo wiara paskudna!" Tłumaczyliœmy królowi każde słowo, a on coraz był weselszy i coraz to powtarzał: "Udał mi się ten towarzysz!" Dopieroż chcšc wiedzieć, czy go naprawdę taki osiłek gonił, kazał wybrać dwunastu co najtęższych chłopów między gwardiš i kolejno im się z jeńcem pasować. Ale to żyłowaty jakiœ kawaler! W chwili gdym odjeżdżał, dziesięciu już rozcišgnšł jednego po drugim, a żaden nie mógł wstaćo swej mocy. Przyjedziemy właœnie na koniec tej uciechy. - Poznaję Rocha! Moja krew! - zawołał Zagłoba. - Damy za niego choćby trzech znacznych oficerów. vit! na własnš rękę szcze48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż>PBc?’Zc@ěcAó*Ő ABČ4Š G €- Pod dobry humor królowi traficie - odrzekł Sadowski - co teraz rzadko się zdarza. - A wierę - odpowiedział mały rycerz. Tymczasem Sadowski zwrócił się do Kmicica i poczšł wypytywać go, jakim sposobem nie tylko się z ršk Kuklinowskiegouwolnił, ale jego samego pogršżył. Ów zaczšł opowiadać obszernie, bo chełpić sięlubił. Sadowski zaœ, słuchajšc, za głowę się chwytał ze zdumienia, wreszcie uœcisnšł jeszcze raz Kmicicowš rękę i rzekł: - Wierzaj mi waszmoœć pan, że z duszy radjestem, bo choć Szwedom służę, ale każde szczere żołnierskie serce raduje się, gdy prawy kawaler szelmę pogršży. Trzeba wam przyznać, że jak się między wami rezolut trafi, to ze œwiecš takiego in universo szukać. - Polityczny z waszmoœci pana oficer! - rzekł pan Zagłoba. - I znamienity żołnierz, wiemy to! - dorzucił Wołodyjowski. - Bom się i polityki, i żołnierki od was uczył! - odpowiedział Sadowski przykładajšc rękę do kapelusza. Tak oni ze sobš rozmawiali przesadzajšc się wzajemnie w grzecznoœciach, aż dojechali do Gorzyc, gdzie była kwatera królewska. Wieœ cała zajęta była przez żołnierstwo różnej broni. Towarzysze nasi z ciekawoœciš przyglšdali się kupom żołnierzy, rozrzuconym między opłotkami. Jedni, chcšc nieco głód zaspać, spali po przyŸbach, bo dzień był bardzo pogodny i ciepły; drudzy grali w koœci na bębnach, popijajšc piwo, niektórzy rozwieszali odzieżna płotach; inni, siedzšc przed chałupami i poœpiewujšc skandynawskie pieœni, szorowali ceglanym proszkiem hełmy i pancerze, od których blask szedł okrutny. Gdzie indziej czyszczono lub przeprowadzano konie, słowem, życie obozowe wrzało i roiło się wszędy pod jasnym niebem. Na niektórych twarzach znać było wprawdzie trudy straszliwe i głód, ale słońce powlokło złotem nędzę, zresztš zaczęły się dla tych niezrównanychżołnierzy dni wypoczynku, więc nabrali zaraz ducha i wojennej postawy. Pan Wołodyjowski podziwiał ich w duchu, zwłaszcza piesze pułki, słynne na cały œwiat z wytrwałoœci i męstwa. Sadowski zaœ, w miarę jak przejeżdżali, objaœniał: - To smalandzki pułk gwardii królewskiej. To piechota dalekarlijska, najprzedniejsza. - Na Boga! a to co za małe monstra? - zakrzyknšł nagle Zagłoba ukazujšc kupę małych człowieczków z oliwkowš cerš i czarnymi, wiszšcymi po obu stronach głowy włosami. - To Lapończykowie, którzy do najdalej siedzšcych Hiperborejów się liczš. - Dobrzyż do bitwy? Bo mi się widzi, że mógłbym po trzech w każdš garœć wzišœć ipóty łbami stukać, póki bym się nie zmachał! - Z pewnoœciš mógłbyœ waszmoœć to uczynić! Do bitwy oni na nic. Szwedowie ich ze sobš do posług obozowych wodzš, a w częœci dla osobliwoœci. Za to czarownicy z nich exquisitissimi, każden najmniej jednegodiabła, a niektórzy po pięciu do usług majš.- Skšdże im taka ze złymi duchami komitywa? - pytał, żegnajšc się znakiem krzyża, Kmicic. - Bo w ustawicznej nocy brodzš, która po pół roku i więcej u nich trwa, wiadomo zaœwaszmoœciom, że w nocy najłatwiej z diabłem o stycznoœć. - A dusze majš? - Nie wiadomo, ale tak myœlę, że animalibussš podobniejsi. Kmicic posunšł konia, chwycił jednego Lapończyka za kark, podniósł go jak kota do góry i obejrzał ciekawie, następnie postawił go na nogi i rzekł: - Żeby mi król takiego jednego podarował, kazałbym go uwędzić i w Orszy w koœciele powiesić, gdzie z innych osobliwoœci strusiejaje się znajduje. - A w Łubniach była u fary szczęka wielorybia alboli też wielkoluda - dodał Wołodyjowski. - JedŸmy, bo jeszcze co paskudnego od nichsię do nas przyczepi! - rzekł Zagłoba. - JedŸmy - powtórzył Sadowski. - Prawdę mówišc, powinien bym był kazać waœciom worki na głowę założyć, jako jest zwyczaj, ale nie mamy tu co ukrywać, a żeœcie na szańce spoglšdali, to dla nas lepiej. Za czym ruszyli końmi i po chwili byli przeddworem gorzyckim. Przed bramš zeskoczyliz kulbak i zdjšwszy czapki, szli dalej piechotš, bo sam król był przed domem. Ujrzeli tedy moc jenerałów i oficerów bardzo œwietnych. Był tam stary Wittenberg, Duglas, Loewenhaupt, Miller, Eriksen i wielu innych. Wszyscy siedzieli na ganku, nieco za królem, którego krzesło wysunięte było naprzód, i patrzyli na krotofilę, którš Karol Gustaw sobie z jeńcem wyprawiał. Roch rozcišgnšł właœnie dopiero co dwunastego rajtara i stał w porozrywanym przez zapaœników kubraku, zdyszany i spocon wielce. Ujrzawszy wuja w towarzystwie Kmicica i Wołodyjowskiego, rozumiał zrazu, że ich również w niewolę wzięto, więc wytrzeszczył oczy i otworzył usta, za czym postšpił parę kroków, lecz Zagłoba dał mu znak rękš, by stał spokojnie, sam zaœ postšpił z towarzyszami przed oblicze królewskie. Sadowski poczšł prezentować wysłanników, oni zaœ kłaniali się nisko, jakobyczaj i etykieta nakazywała, następnie Zagłoba oddał pismo Czarnieckiego. Król wzišł list i poczšł czytać, tymczasem towarzysze przypatrywali mu się z ciekawoœciš, bo nigdy go przedtem nie widzieli. Był to pan w kwiecie wieku, na twarzy tak smagły, jakoby się Włochem albo Hiszpanem urodził. Długie pukle czarnych jak krucze skrzydła włosów spadały mu wedle uszu aż na ramiona. Z blasku i barwy oczu przypominał JeremiegoWiœniowieckiego, jeno brwi miał bardzo do góry podniesione, jak gdyby się dziwił ustawicznie. Natomiast w miejscu, gdzie siębrwi schodzš, czoło podnosiło mu się w duże wypukłoœci, które czyniły go do lwa podobnym; głęboka zmarszczka nad nosem,nie schodzšca nawet wówczas, gdy się œmiał, nadawała jego twarzy wyraz groŸnyi gniewny. Wargę dolnš miał tak wysuniętš naprzód, jak Jan Kazimierz, jeno twarz tłustszš i większy podbródek; wšsy nosił na kształt sznureczków, nieco na końcach rozszerzonych W ogóle oblicze jego zwiastowało nadzwyczajnego człowieka, jednego z takich, którzy chodzšc po ziemi, krew z niej wyciskajš. Była w nim wspaniałoœć i duma monarsza, i siła lwia, ilotnoœć geniuszu, jeno, choć uœmiech łaskawy nie schodził mu nigdy z ust, nie było owej dobroci serca, która takim łagodnym œwiatłem oœwieca od wewnštrz lica, jak lampka wstawiona w œrodek alabastrowej urny. Siedział tedy w fotelu ze złożonymi na krzyż nogami, których potężne łydki rysowały się wyraŸnie spod czarnych pończoch, i mrugajšc, wedle zwyczaju, oczyma, czytał z uœmiechem list Czarnieckiego. Nagle, podniósłszy powieki, spojrzał na pana Michała i rzekł: - Poznaję natychmiast waćpana: tyœ to usiekł Kanneberga. Wszystkie oczy zwróciły się natychmiast naWołodyjowskiego, któren ruszył wšsikami, skłonił się i odrzekł: - Do usług waszej królewskiej moœci. - Jaka szarża? - pytał król. - Pułkownik choršgwi laudańskiej. - Gdzieœ dawniej służył? - U wojewody wileńskiego. - I opuœciłeœ go wraz z innymi? Zdradziłeœjego i mnie. - Swemu królowi byłem powinien, nie waszej królewskiej moœci. Król nie odrzekł nic; wszystkie czoła zmarszczyły się, oczy poczęły œwidrować w panu Michale, lecz on stał spokojnie, tylko wšsikami ruszał raz po razu. Nagle król rzekł: - Miło mi poznać tak znamienitego kawalera. Kanneberg uchodził między nami za niezwyciężonego w spotkaniu. Waœć musisz być pierwszš szablš w tym państwie?... - In universo! - rzekł Zagłoba. - Nie ostatniš - odpowiedział Wołodyjowski.- Witam waœciów uprzejmie. Dla pana Czarnieckiego mam prawdziwš estymę, jakodla wielkiego żołnierza, chociaż mi parol złamał, bo powinien dotšd spokojnie w Siewierzu siedzieć. Na to Kmicic: - Wasza królewska moœć! Nie pan Czarniecki, ale jenerał Miller pierwszy parol złamał, Wolfowy regiment królewskiej piechoty zagarniajšc. Miller postšpił krok, spojrzał w twarz Kmicicowi i poczšł coœ szeptać do króla, któren, mrugajšc cišgle oczyma, słuchał doœć pilnie, spoglšdajšc na pana Andrzeja, wreszcie rzekł: - To, widzę, wybranych kawalerów pan Czarniecki mi przysłał. Ale z dawna to wiem, że rezolutów między wami nie brak, jeno wiary w dotrzymaniu obietnic i przysišg brakuje. - Œwięte słowa waszej królewskiej moœci! -rzekł Zagłoba. - Jak to waœć rozumiesz? - Bo gdyby nie ta narodu naszego przywara,to byœ, miłoœciwy panie, tu nie był! Król znów pomilczał chwilę, jenerałowie znów zmarszczyli się na œmiałoœć wysłannika. - Jan Kazimierz sam was od przysięgi uwolnił - rzekł Karol - bo was opuœcił i za granicę się schronił. - Od przysięgi jeno namiestnik Chrystusów uwolnić zdolen, któren w Rzymie mieszka i któren nas nie uwolnił. - Mniejsza z tym! - rzekł król. - Ot, tym zdobyłem to królestwo (tu uderzył się po szpadzie) i tym utrzymam. Nie potrzeba mi waszych sufragiów ni waszych przysišg. Chcecie wojny, będziecie jš mieli! Tak myœlę, że pan Czarniecki jeszcze o Gołębiu pamięta? - Zapomniał po drodze z Jarosławia - odrzekł Zagłoba. Król, zamiast się rozgniewać, rozœmiał się.- To mu przypomnę! - Bóg œwiatem rzšdzi! - Powiedzcie mu, niech mnie odwiedzi. Mile go przyjmę, jeno niech się œpieszy, bo jak konie odpasę, pójdę dalej. - Wtedy my waszš królewskš moœć przyjmiemy! - odrzekł, kłaniajšc się i kładšc nieznacznie rękę na szabli, Zagłoba.Król na to: - Widzę, że pan Czarniecki nie tylko najlepsze szable, ale i najlepszš gębę w poselstwie przysłał. W mig waœć każde pchnięcie parujesz. Szczęœcie, że nie na tym wojna polega, bo godnego siebie znalazłbym przeciwnika. Ale przystępuję domaterii: Pisze mi pan Czarniecki, żebym owego jeńca wypuœcił, dwóch mi za to w zamian znacznych oficerów ofiarujšc. Nie lekceważę tak moich żołnierzy, jako myœlicie, i zbyt tanio ich okupywać nie chcę, byłoby to przeciw mojej i ich ambicji.Natomiast, ponieważ niczego panu Czarnieckiemu odmówić nie zdołam, przeto mu podarunek z tego kawalera zrobię. - Miłoœciwy panie! - odrzekł na to Zagłoba - nie kontempt oficerom szwedzkim, ale kompasję dla mnie chciał pan Czarniecki okazać, bo to jest mój siostrzan, ja zaœ jestem, do usług waszej królewskiej moœci, pana Czarnieckiego konsyliarzem. - Po prawdzie - rzekł œmiejšc się król - niepowinien bym tego jeńca puszczać, bo przeciw mnie œlubował, chyba że się za onobeneficjum œlubu swego wyrzecze. Tu zwrócił się do stojšcego przed gankiem Rocha i kiwnšł rękš. - A pójdŸ no tu bliżej, osiłku! Roch przybliżył się o parę kroków i stanšł wyprostowany. - Sadowski - rzekł król - spytaj się go, czymnie zaniecha, jeœli go puszczę? Sadowski powtórzył królewskie pytanie. - Nie może być! - zawołał Roch. Król zrozumiał bez tłumacza i poczšł w ręce klaskać i oczyma mrugać. - A co! a co! Jakże takiego wypuszczać? Dwunastu rajtarom karku nadkręcił, a mnietrzynastemu obiecuje! Dobrze! dobrze! Udał mi się kawaler! Czy i on jest pana Czarnieckiego konsyliarzem? W takim razie jeszcze prędzej go wypuszczę. - Stul gębę, chłopie! - mruknšł Zagłoba. - Doœć krotochwil - rzekł nagle Karol Gustaw. - Bierzcie go i miejcie jeden więcejdowód mojej klemencji. Przebaczyć mogę, jako pan tego królestwa, gdy taka moja wola i łaska, ale w układy wchodzić z buntownikami nie chcę. Tu brwi królewskie zmarszczyły się i uœmiech nagle znikł mu z oblicza. - Kto bowiem przeciw mnie rękę podnosi, ten jest buntownikiem, gdyż jam tu prawympanem. Z miłosierdzia jeno nad wami nie karałem dotšd, jak należy, czekałem upamiętania, przyjdzie wszelako czas, że miłosierdzie się wyczerpie i pora kary nastanie. Przez waszš to swawolę i niestałoœć kraj ogniem płonie, przez waszeto wiarołomstwo krew się leje. Lecz mówięwam: upływajš dnie ostatnie... nie chcecie słuchać napomnień, nie chcecie słuchać praw, to posłuchacie miecza a szubienicy! I błyskawice poczęły migotać w Karolowych oczach; Zagłoba popatrzył nań przez chwilę ze zdumieniem, nie mogšc zrozumieć, skšd się wzięła ta nagła burza po pogodzie, wreszcie i w nim poczęło się serce podnosić, więc skłonił się i rzekł tylko: - Dziękujem waszej królewskiej moœci. Po czym odszedł, a za nim Kmicic, Wołodyjowski i Roch Kowalski. - Łaskawy, łaskawy! - mówił Zagłoba - a ani się spostrzeżesz, kiedy ci ryknie w ucho jak niedŸwiedŸ. Dobry koniec poselstwa! Inni kielichem na wsiadanego częstujš, a on szubienicš! Niechże psów wieszajš, nie szlachtę! Boże! Boże! jak my ciężko grzeszyli przeciw naszemu panu, który ojcem był, ojcem jest i ojcem będzie, bo jagiellońskie w nim serce! I takiego to pana zdrajcy opuœcili, a poszli z zamorskimi straszydły się kumać. Dobrze nam tak, bo niceœmy lepszego niewarci. Szubienicy! szubienicy!... Samemu już ciasno,przycisnęliœmy go jako twaróg w worku, żejuż serwatkš popuszcza, a on jeszcze mieczem i szubienicš grozi. Poczekaj! Złapał Kozak Tatarzyna, a Tatarzyn za łeb trzyma! Będzie wam jeszcze ciaœniej. Rochu!chciałem ci po gębie dać albo pięćdziesišt na kobiercu, ale ci już przebaczę za to, żeœsię po kawalersku stawił i dalej go œcigać obiecałeœ. Dajże gęby, bom z ciebie rad! - Przecie wuj rad! - odrzekł Roch. - Szubienica a miecz! I mnie to w oczy powiedział! - mówił znów po chwili Zagłoba. - Macie protekcję! Wilk tak samo barana do własnych kiszek proteguje!... I kiedy to mówi? Teraz, gdy mu się już gęsia skóra na krzyżach robi. Niech sobie Lapończyków na konsyliarzy dobierze i z nimi razem diabelskiej protekcji szuka! A nas będzie Najœwiętsza Panna sekundowała, jako pana Bobolę w Sandomierzu, którego prochy na drugš stronę Wisły razem z koniem przerzuciły, a dlatego mu nic. Obejrzał się, gdzie jest, izaraz na obiad do księdza trafił. Przy takiej pomocy jeszcze my ich wszystkich, jako raki z więcierza, za szyje powycišgamy... Rozdział 9 Upłynęło dni kilkanaœcie. Król siedział cišgle w widłach rzecznych i gońców na wszystkie strony rozsyłał do fortec, do komend, w kierunku Krakowa i Warszawy, zrozkazami, by mu wszyscy z pomocš spieszyli. Sprowadzano mu też Wisłš prowianty, ile można było, ale niedostatecznie. Po upływie dni dziesięciu poczęto konie jeœć, i rozpacz ogarniała króla i jenerałów na myœl, co będzie, gdy rajtaria od koni odpadnie i gdy armat nie będzie w co zaprzšc. Zewszšd też przychodziły wieœci niepocieszone. Kraj cały tak gorzał wojnš, jakby go kto smołšpolał i zapalił. Mniejsze komendy, mniejszeprezydia nie mogły spieszyć na pomoc, bo nie mogły wychylać się z miast i z miasteczek. Litwa, trzymana dotšd żelaznš rękš Pontusa de la Gardie, powstała jak jeden człowiek. Wielkopolska, która poddała się najpierwsza, najpierwsza też zrzuciła jarzmo i œwieciła całej Rzeczypospolitej przykładem wytrwania, zawziętoœci, zapału. Partie szlacheckie i chłopskie rzucały się tam nie tylko na stojšce po wsiach załogi, ale nawet na miasta. Próżno Szwedzi mœcili się straszliwie nad krajem, próżno ucinali ręceschwytanym w niewolę jeńcom, puszczali z dymem wsie, wycinali w pień osady, wznosili szubienice, sprowadzali tortury z Niemiec dla męczenia buntowników. Kto miał cierpieć, cierpiał, kto miał ginšć, ginšł, lecz jeœli był szlachcicem, ginšł z szablš, jeœli chłopem, ginšł z kosš w ręku.I lała się krew szwedzka po całej Wielkopolsce, lud żył w lasach, niewiasty nawet porywały za broń; kary wywoływały tylko zemstę i tym większš zaciekłoœć. Kulesza, Krzysztof Żegocki i wojewoda podlaski uwijali się na kształt płomieni po kraju, a prócz nich wszystkie bory pełne były partyj; pola leżały nieuprawne, głód srogi rozwielmożnił się wkraju, lecz najbardziej skręcał wnętrznoœci Szwedów, bo ci w miastach za bramami zamkniętymi siedzieli i nie mogli wychylać się w pole. Aż wreszcie poczęło im braknšć tchu w piersiach. W Mazowszu było to samo. Tam lud kurpieski, w mrokach leœnych żyjšcy, wychylił się z puszcz, poprzecinał drogi, przejmował żywnoœć i gońców. Na Podlasiurojna drobna szlachta tysišcami cišgnęła doSapiehy lub na Litwę. Lubelskie było w rękach konfederacji. Z Rusi dalekich szli Tatarzy, a z nimi i zmuszeni do posłuszeństwa Kozacy. Więc wszyscy byli już pewni, że jeœli nie zatydzień, to za miesišc, jeœli nie za miesišc,to za dwa owe widły rzeczne, w których stał król Karol Gustaw z głównš armiš szwedzkš, zmieniš się w jednš wielkš mogiłę - na sławę dla narodu, na strasznš naukę dla tych, którzy by Rzeczpospolitš napadać chcieli. Przewidywano już koniec wojny, byli tacy, którzy mówili, że Karolowijeden tylko ratunek pozostał: wykupić się i ękę szcze48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żCP×c D'tc E›ác F|,Yc GŐ: oddać Rzeczypospolitej Inflanty szwedzkie. Lecz nagle polepszyły się losy Karola Gustawa i Szwedów. Dnia 20 marca poddał się Malborg, aż dotšdna próżno przez Szteinboka oblegany. Silna idzielna armia jego nie miała teraz nic do roboty i mogła pospieszyć na ratunek królowi. Z drugiej strony margraf badeński, skończywszy zacišgi, z gotowš siłš i nie utrudzonym jeszcze żołnierzem ruszył również ku widłom rzecznym. Obaj posuwali się naprzód, gromišc pomniejsze kupy powstańcze, niszczšc, palšc, mordujšc. Po drodze zabierali prezydia szwedzkie, œcišgali pomniejsze komendy i roœli w siłę, jak rzeka roœnie tym bardziej, im więcej strumieni w siebie przyjmuje. Wieœci o upadku Malborga, o Szteinbokowej armii i o pochodzie margrabiego badeńskiego doszły bardzo prędko do widełrzecznych i strapiły serca polskie. Szteinbok był jeszcze daleko, ale margrabiabadeński idšc spiesznymi pochodami mógł wkrótce nadejœć i zmienić całš postać rzeczy pod Sandomierzem. Złożyli tedy wodzowie polscy radę, w której wzięli udział pan Czarniecki, pan hetman litewski, Michał Radziwiłł, krajczy koronny, pan Witowski, stary doœwiadczonyżołnierz, i pan Lubomirski, który od pewnego czasu przykrzył sobie na Zawiœlu. Na radzie owej postanowiono, iż pan Sapieha z litewskim wojskiem pozostanie pilnować Karola, aby się z wideł nie wymknšł, zaœ pan Czarniecki ruszy przeciwmargrabiemu badeńskiemu i spotka go, jakobędzie mógł najprędzej, za czym, jeżeli muBóg wiktorię spuœci, powróci po staremu króla oblegać. Rozkazy odpowiednie zostały natychmiast wydane. Nazajutrz zagrały tršbki wsiadanego przez munsztuk tak cicho, że jeledwie usłyszano, chciał bowiem Czarnieckiodejœć w tajemnicy przed Szwedami. Na dawnym obozowisku położyło się zaraz kilka luŸnych partyj szlacheckich i chłopskich. Ci porozpalali ogniska i huczeć poczęli, aby nieprzyjaciel myœlał, iż nikt z majdanu nie wyszedł, zaœ kasztelańskie choršgwie wymykały się jedna za drugš. Poszła więc naprzód laudańska, która po prawie powinna była przy panu Sapieże pozostać, ale że Czarniecki bardzo się w niej rozkochał, więc mu hetman nie chciał jej odbierać. Za laudańskš poszła Wšsowiczowa, lud wyborny, przez starego żołnierza prowadzony, któremu pół wieku we krwi rozlewie zeszło; za czym poszła księcia Dymitra Wiœniowieckiego pod Szandarowskim, ta sama, która pod Rudnikiem niezmiernš chwałš się okryła; zaczym pana Witowskiego dragonii dwa regimenta, za czym dwie pana starosty jaworowskiego; słynny Stapkowski w jednej porucznikował; za czym kasztelańska własna, królewska pod Polanowskim i cała siła pana Lubomirskiego. Piechoty nie brano dla poœpiechu ni wozów, bo komunikiem iœć mieli. Wszystkie razem stanęły pod Zawadš w sileznacznej i ochocie wielkiej. Wówczas wyjechał na przodek pan Czarniecki i uszykowawszy je do pochodu, sam zatrzymał nieco konia i puszczał je mimo siebie tak, aby całš siłę dobrze obejrzeć. Koń pod nim prychał i łbem rzucał, a kiwał jakby chcšc witać przechodzšce pułki, a samemu kasztelanowi serce rosło. Piękny też widok miał przed oczyma. Jak okiem sięgnšł, fala koni, fala srogich lic żołnierskich, ruchem końskim kołysana, nad nimi trzecia jeszcze fala szabel i grotów, migotliwa i błyszczšca w porannymsłońcu. Siła okrutna szła od nich, a tę siłęczuł w sobie pan kasztelan, bo już nie byłato lada jaka zbieranina wolentarska, ale ludna kowadle wojennym wykuty, sprawny, ćwiczony i w bitwie tak "jadowity", że żadna w œwiecie jazda zdzierżyć mu w równej sile nie mogła. Więc pan Czarniecki uczuł w tej chwili, że na pewno, że bez żadnej wštpliwoœci z tymi ludŸmi rozniesie na szablach i kopytach wojsko margrabiego badeńskiego i owo przeczuwane zwycięstworozpromieniło mu tak oblicze, że blask bił od niego na pułki. - Z Bogiem! Po wiktorię! - zakrzyknšł wreszcie. - Z Bogiem! Pobijemy! - odpowiedziały mu potężne głosy. I okrzyk ów przeleciał przez wszystkie choršgwie, jak głuchy grzmot przezchmury. Czarniecki wspišł konia, by dognać idšcš w przodku laudańskš. I poszli. Szli zaœ nie jak ludzie, ale jak stado ptakówdrapieżnych, które, zwietrzywszy bój w oddali, lecš z wichrem na przeœcigi. Nigdy, nawet między Tatarami w stepie, nikt nie słyszał o takim pochodzie. Żołnierz spał wkulbace, jadł i pił nie zsiadajšc; konie karmiono z ręki. Rzeki, bory, wsie, miasta zostawały za nimi. Ledwie po wsiach wypadli chłopi z chałup patrzeć na wojsko,już wojsko nikło w oddali za tumanami kurzawy. Szli dzień i noc, tyle tylko wypoczywajšc, aby koni nie wygubić. Wreszcie pod Kozienicami wpadli na oœm choršgwi szwedzkich, pod wodzš Torneskilda. Laudańska, idšca w przodku, pierwsza dojrzała nieprzyjaciela i nie odetchnšwszy nawet, natychmiast skoczyłaku niemu w dym. Drugi poszedł Szandarowski, trzeci Wšsowicz, czwarty Stapkowski. Szwedzi mniemajšc, że z jakimiœ partiami majš do czynienia, stawili w otwartym polu czoło i w dwie godziny póŸniej nie pozostała jedna żywa dusza, która by mogła do margrabiego dobiec i krzyknšć, że to Czarniecki idzie. Po prostu rozniesionona szablach owe oœm choršgwi, œwiadka klęski nie zostawujšc. Po czym ruszyli, jakby kto sierpem rzucił, do Magnuszewa, szpiegowie bowiem dali znać, iż margrabia badeński z całym wojskiem w Warce się znajduje. Pan Wołodyjowski został wysłany na noc zpodjazdem, aby dał znać, jak wojsko rozłożone i jaka jego siła. Bardzo na owš ekspedycję narzekał pan Zagłoba, albowiem nawet przesławny Wiœniowiecki nigdy takich pochodów nie odbywał; żalił się też stary towarzysz, lecz wolał iœć z Wołodyjowskim niż przy wojsku zostawać. - Złoty był pod Sandomierzem czas - mówiłprzecišgajšc się w kulbace - człek jadł, spał i na oblężonych Szwedów z dala spoglšdał, a teraz nie ma kiedy i manierki do gęby przyłożyć. Znam ja sztukę wojennšantiquorum: wielkiego Pompejusza i Cezara, ale pan Czarniecki nowš modę wymyœla. Przeciw wszelkiej jest to regule trzšœć brzuch przez tyle dni i nocy. Z głodu już imaginacja rebelizować we mnie poczyna i cišgle mi się zdaje, że gwiazdy to kasza, a księżyc sperka. Na psa taka wojna! Jak mi Bóg miły, tak z głodu chce się własnemu koniowi uszy obgryŸć! - Jutro, da Bóg, wypoczniemy po Szwedach!- Wolę już Szwedów niż takš mitręgę! Panie!Panie! kiedy Ty dasz spokój tej Rzeczypospolitej, a staremu Zagłobie ciepłyprzypiecek i piwo grzane... niechby i bez œmietany... Kołataj się, stary, na szkapie, kołataj, póki się do œmierci nie dokołatasz... Nie ma tam który tabaki? Może owš sennoœć nozdrzami wyparsknę... Księżyc mi w samš gębę tak œwieci, że aż do brzucha zaglšda, a nie wiem, czego tam szuka, bo nic nie znajdzie. Na psa taka wojna, powtarzam! - Skoro wuj myœlisz, że księżyc sperka, to go wuj zjedz! - rzekł Roch. - Gdybym ciebie zjadł, mógłbym powiedzieć, że wołowinę jadłem, ale boję się, bym po takiej pieczeni reszty dowcipu nie utracił. - Jeœli ja wół, a wuj mój wuj, to wuj co? - A ty, kpie, myœlisz, że Altea dlatego porodziła głownię, że przy piecu siadała? - A mnie co do tego? - To do tego, że jeœliœ wołem, to się naprzód o ojca swego dopytuj, nie o wuja, bo Europę byk porwał, ale brat jej, który wypadł wujem jej potomstwu, był dlatego człowiekiem. Rozumiesz? - Co prawda, nie rozumiem, ale zjeœć, to bym też co zjadł. - Zjedz licha i daj mnie spać! Co tam, panie Michale? Czemuœmy to stanęli? - Warkę widać - rzekł Wołodyjowski. - Ot, wieża koœcielna błyszczy w miesišcu. - A Magnuszew jużeœmy minęli? - Magnuszew został na prawo. Dziwno mi, że po tej stronie rzeki żadnego podjazdu szwedzkiego nie masz. Pojedziem do tych chaszczów i postoim, może nam Bóg spuœci jakowego języka. To rzekłszy pan Michał wprowadził oddział do zaroœli i ustawił o sto kroków po obu stronach drogi przykazawszy, by cicho stali i cugle trzymali krótko, aby który koń nie zarżał. - Czekać! - rzekł. - Posłuchamy, co się za rzekš dzieje, a może i co obaczym. Stanęli więc, lecz długi czas nie było nic słychać prócz słowików, które w pobliskimgaju olszynowym zaœpiewywały się na œmierć. Strudzeni żołnierze poczęli się kiwać w kulbakach, pan Zagłoba położył się na szyi końskiej i zasnšł głęboko; nawet i konie drzemały. Upłynęła godzina. Nareszcie wprawne ucho Wołodyjowskiego dosłyszało coœ podobnego do stšpania koni po twardej drodze. - Czuj duch! - rzekł do żołnierzy. Sam zaœ wysunšł się na brzeg chaszczów i spojrzał na drogę. Droga błyszczała w księżycu jak srebrna wstęga, ale nic nie było na niej widać, odgłos kroków końskich zbliżał się jednak. - Idš na pewno! - rzekł Wołodyjowski. I wszyscy œcišgnęli jeszcze krócej konie, każdy zatamował oddech; nie było słychać nic prócz klšskania słowików w olszynie. Wtem na drodze ukazał się oddział szwedzki, złożony z trzydziestu jeŸdŸców. Szli z wolna i doœć niedbale, nie w szeregu,ale rozwleczonym pasmem. Żołnierze jedni gawędzili ze sobš, drudzy poœpiewywali z cicha, bo ciepła noc majowa działała nawet na twarde dusze żołnierskie. Przeszli, nic nie podejrzewajšc, tak blisko od stojšcego nie opodal brzegu pana Michała, że mógł zawietrzyć zapach koni i dym lulek, które rajtarowie palili. Na koniec znikli na zakręcie drogi. Wołodyjowski czekał jeszcze doœć długo, aż tętent zginšł w oddaleniu, wówczas dopiero zjechał do oddziału i rzekł do panów Skrzetuskich: - Pognamy ich teraz jako gęsi do obozu pana kasztelana. Żaden nie powinien ujœć, by nie dał znać! - Jeœli potem pan Czarniecki nie pozwoli nam się najeœć i wyspać - rzekł Zagłoba - to mu podziękuję za służbę i wracam do Sapia. U Sapia, kiedy bitwa, to bitwa, ale kiedy fryszt, to i uczta. Żebyœ miał cztery gęby, wszystkim dałbyœ funkcję przystojnš. To mi wódz! I prawdę rzekłszy, powiedzcie mi, po kiego diabła nie służymy u Sapia, gdy ta choršgiew z prawa mu przynależy? - Ojciec, nie bluŸnij przeciw największemu wojennikowi w Rzeczypospolitej - rzekł JanSkrzetuski. - Nie ja bluŸnię; jeno moje kiszki, na których głód gra jak na skrzypkach. - Potańcujš przy nich Szwedzi - przerwał Wołodyjowski. - Teraz, moœci panowie, jedŸmy żywo! Przy onej karczmie w lesie, któršœmy w tę stronę jadšc minęli, chciałbym właœnie na nich nastšpić. I poprowadził oddział szybciej, ale niezbytszybko. Wjechali w las gęsty, w którym ogarnęła ich ciemnoœć. Karczma była o kilkanaœcie stajań. Zbliżywszy się do niej szli znów noga za nogš, by zbyt wczeœnie alarmu nie dawać. Gdy byli nie więcej już jak na strzał armatni, doszedł ich gwar ludzki. - Sš i hałasujš! - rzekł Wołodyjowski. Szwedzi istotnie zatrzymali się przy karczmie szukajšc jakiej żywej duszy, od której mogliby zasięgnšć języka. Lecz karczma była pusta. Jedni tedy przetrzšsaligłównš budowę, inni szukali w oborze, w chlewach, inni podnosili snopki w dachach. Połowa stała na majdanie trzymajšc konie tym, którzy szukali. Oddział Wołodyjowskiego zbliżył się na kroków sto i poczšł tatarskim półksiężycem otaczać karczmę. Stojšcy na majdanie słyszeli doskonale, a wkońcu widzieli ludzi i konie, lecz że w lesie było ciemno, nie mogli poznać, co to za wojsko, nie alarmowali się zaœ bynajmniej ani przypuszczajšc, by z tamtej strony mógł jakikolwiek inny niż szwedzki oddział zajeżdżać. Dopiero ów ruch półksiężycowy zdziwił i zaniepokoił ich. Ozwały się zaraz wołania na tych, którzy byli w budynkach. Nagle naokół karczmy rozległ się krzyk: Ałła!, i huk kilku wystrzałów. W jednej chwili ciemne tłumy żołnierzy pojawiły się,jakby spod ziemi wyrosły. Uczynił się zamęt i szczękanie szablami, klštwy, stłumione krzyki, lecz wszystko nie trwałodłużej nad dwa pacierze. Po czym na majdanie przed karczmš zostało kilka ciał ludzkich i końskich, oddział zaœ Wołodyjowskiego ruszył dalej, prowadzšc ze sobš dwudziestu pięciu jeńców. Szli teraz w skok, poganiajšc płazami szabel rajtarskie konie, i skoro œwit doszli do Magnuszewa. W obozie Czarnieckiego niktnie spał; wszyscy byli w pogotowiu. Sam kasztelan wyszedł przeciw podjazdowi wspierajšc się na obuszku, wychudzony i blady z bezsennoœci. - Co tam? - spytał Wołodyjowskiego. - Siła masz języka? - Jest dwudziestu pięciu jeńców. - A ilu uszło? - Nec nuntius cladis. Wszyscy ogarnięci! - Ciebie jeno wysyłać, choćby do piekła, żołnierzyku! Dobrze! Wzišœć ich zaraz na pytki. Sam będę indagował! To rzekłszy kasztelan zwrócił z miejsca, aodchodzšc rzekł: - A być w gotowoœci, bo może nie mieszkajšc ruszymy na nieprzyjaciela. - Jak to? - rzekł Zagłoba. - Cicho waœć - odpowiedział Wołodyjowski. Szwedzcy jeńcy bez przypiekania w mig zeznali, co było im wiadomo o siłach margrabiego badeńskiego, o iloœci armat, piechoty i jazdy. Zadumał się tedy nieco pankasztelan, bo się dowiedział, że wprawdziejest to nowo zaciężna armia, ale złożona z samych starych żołnierzy, którzy w Bóg wie ilu wojnach brali udział. Było też siła między nimi Niemców i znaczny oddział dragonii francuskiej; cała siła przewyższała o kilkaset głów wojsko polskie. Lecz natomiast pokazało się z zeznań, że margrabia ani przypuszczał nawet, iżby Czarniecki był tak blisko, i wierzył, iż Polacy całš siłš oblegajš króla pod Sandomierzem. Ledwie to usłyszał kasztelan, gdy zerwał się z miejsca i zakrzyknšł na swego dworzanina: - Witowski, każ tršbić przez munsztuk, by na koń siadano! W pół godziny póŸniej wojsko ruszyło i ruszyło œwieżym rankiem majowym przez lasy i pola rosš okryte. W końcu Warka, a raczej jej zgliszcza, bo miasto przed szeœciu laty spłonęło było niemal ze szczętem, ukazały się na widnokręgu. Wojska Czarnieckiego szły po otwartej płaszczyŸnie, więc długo się przed okiem szwedzkim ukrywać nie mogły. Jakoż dostrzeżono je, ale margrabia mniemał, iż to sš rozmaite partie, które połšczone w znacznš kupę chcš alarmować obóz. Dopiero gdy coraz nowe choršgwie, idšce rysiš, ukazywały się zza lasu, powstał ruch goršczkowy w szwedzkim obozie. Z pola widziano pomniejsze oddziały rajtarii ipojedynczych oficerów przebiegajšcych między pułkami. Barwna szwedzka piechota poczęła wysypywać się na œrodek równiny;pułki formowały się jeden za drugim w oczach polskich żołnierzy i stawały rojnie,na kształt kraœnych stad ptactwa. Nad głowami ich podnosiły się ku słońcu czworoboki potężnych dzid, którymi piechurowie zasłaniali się przed impetem jazdy. Na koniec ujrzano tłumy jazdy szwedzkiej pancernej, biegnšce kłusem na skrzydła; zataczano i odprzodkowywano nagwałt armaty. Wszystkie przygotowania, cały ten ruch widać było jako na dłoni, bo wstało słońce jasne, przepyszne, i rozœwieciło całš krainę. Pilica dzieliła dwa wojska. Na szwedzkim brzegu ozwały się tršby, kotły, bębny i krzyki żołnierstwa stawajšcego co duchu do sprawy, a pan Czarniecki kazał również dšć w krzywuły inastępował ze wszystkimi choršgwiami ku rzece. Wtem poskoczył co tchu w dzianecie do Wšsowiczowej choršgwi, która była najbliżej rzeki. - Stary żołnierzu! - krzyknšł - ruszaj mi ku mostowi, tam z koni i do muszkietów! Niech się na ciebie cała potęga obróci! ProwadŸ! Wšsowicz jeno poczerwieniał nieco z ochoty i machnšł buzdyganem. Ludzie krzykuczyniwszy pomknęli za nim jak tuman kurzawy gnanej wiatrem. Dopadłszy na trzysta kroków do mostu zwolnili biegu; tuż dwie trzecie zeskoczyło z kulbak i biegiem ruszyło ku mostowi. Szwedzi zaœ ruszyli z drugiej strony i wkrótce zagrały muszkiety, zrazu wolniej, potem coraz prędzej, jakby tysišc cepów biło nieregularnie w klepisko. Dymy rozcišgnęły się na rzekę. Krzyki zachęty brzmiały przy jednym i drugim naczółku. Uwaga obu wojsk skupiła się na most, który był drewniany, wšski, zatem trudny do zdobycia, a łatwy do obrony. Jednakże tylko przezeń można się było dostać do Szwedów. Toteż w kwadrans póŸniej pchnšł pan Czarniecki dragonię Lubomirskiego w pomocWšsowiczowi. Lecz Szwedzi poczęli już i z armat ostrzeliwać przeciwległy naczółek. Zataczano coraz nowe sztuki i faskule poczęły z wyciem przelatywać ponad głowami Wšsowiczowych i dragonii, padać na łškę i ryć w zagony ziemię, obrzucajšc walczšcych darniš i błotem. Margrabia badeński stojšc pod lasem, na tyłach armii, patrzył przez perspektywę kupić się i ękę szcze48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żHPjc Iş-c Jçůc Kŕ,Yc L9; MS?( na bitwę. Od czasu do czasu zaœ odejmowałjš od oczu i spoglšdajšc ze zdziwieniem na swój sztab, wzruszał ramionami. - Poszaleli - mówił - koniecznie chcš ów most sforsować. Kilka dział i dwa lub trzy pułki może go przed całš armiš bronić. Jednakże Wšsowicz coraz potężniej następował ze swymi ludŸmi, więc i obronastawała się coraz zaciętszš. Most stawał się punktem œrodkowym bitwy, ku któremu z wolna poczęła ciężyć i œcišgała się cała linia szwedzka. W godzinę póŸniej zmienił się jej cały szyk i zwrócił się bokiem do poprzedniej pozycji. Most zasypywano po prostu deszczem ognia i żelaza; ludzie Wšsowicza poczęli padać gęstym trupem, tymczasem przylatywały ordynanse coraz gwałtowniejsze, by koniecznie szli naprzód.- Zgubi Czarniecki tych ludzi! - krzyknšł nagle pan marszałek koronny. Zaœ pan Witowski, jako doœwiadczony żołnierz, poznał, że Ÿle się dzieje, i aż dygotał cały z niecierpliwoœci, na koniec nie mógł wytrzymać dłużej, za czym wspišł konia, aż rumak stęknšł żałoœnie, i skoczył ku Czarnieckiemu, który przez cały czas ten cišgle, nie wiadomo dlaczego,posuwał ludzi ku rzece. - Wasza miłoœć! - krzyknšł Witowski - krew się próżno leje; nie zdobędziemy tego mostu! - Ja też go nie chcę zdobywać! - odrzekł Czarniecki. - Więc czego wasza dostojnoœć chcesz? Co mamy robić? - Ku rzece choršgwiami! ku rzece! Do szeregu waœć! Tu Czarniecki poczšł sypać oczyma takie błyskawice, iż Witowski cofnšł się słowa nie rzekłszy. Tymczasem choršgwie doszły na dwadzieœcia kroków do brzegu i stanęły długš liniš wzdłuż koryta. Nikt z oficerów ni żołnierzy nie wiedział w pień, dlaczego to czyniš. Nagle Czarniecki pojawił się jak piorun przed frontem choršgwi. Ogień miał w licach, piorun w oczach. Wiatr silny podnosił mu burkę na ramionach na kształtpotężnych skrzydeł, koń pod nim skakał i wspinał się wyrzucajšc płomień z nozdrzy,on zaœ szablę puœcił na temblak, czapkę zerwał z głowy i ze zjeżonš czuprynš, z potem na czole, krzyknšł do swojej dywizji: - Moœci panowie! Rzekš się nieprzyjaciel zastawił i drwi z nas! Morze przepłynšł napognębienie nam ojczyzny, a myœli, że my wjej obronie tej rzeki nie przepłyniem! Tu czapkę cisnšł na ziemię, a chwyciwszy szablę, wskazał niš na wezbrane wody. Uniesienie go porwało, bo aż wstał w kulbace i jeszcze potężniej zakrzyknšł: - Komu Bóg! komu wiara! komu ojczyzna miła! za mnš! I œcisnšwszy konia ostrogami tak, iż rumakjakoby w powietrze wyskoczył, rzucił się w nurty. Bryznęła naokół fala, mšż i koń skryli się na chwilę pod wodš, lecz wypłynęli w mgnieniu oka. - Za moim panem! - krzyknšł Michałko, ten sam, który pod Rudnikiem chwałš się okrył.I skoczył w wodę. - Za mnš! - wrzasnšł przeraŸliwym a cienkim głosem Wołodyjowski. I nurknšł, nim krzyczeć przestał. - Jezusie, Mario! - ryknšł, wspinajšc do skoku konia, Zagłoba. Wtem ława mężów i koni runęła w falę, ażwoda wyskoczyła z szalonym rozpędem na brzegi. Za laudańskš poszła wiœniowiecka, za wiœniowieckš pana Witowskiego, za niš Stapkowskiego, za niš wszystkie inne. Szał taki ogarnšł tych ludzi, że pchały się choršgwie na wyœcigi; krzyk komendy pomieszał się z krzykiem żołnierstwa, rzeka wystšpiła z brzegów i spieniła się namleko w mgnieniu oka. Fala poczęła znosić nieco pułki, lecz konie,bodzone ostrogami, płynęły jakby nieprzejrzane stada delfinów, chrapišc nozdrzami i stękajšc. Zapełnili tak rzekę, że tłum łbów końskich i ludzkich utworzył jakoby most, po którym mógłbyœ przejœć suchš nogš na drugi brzeg. Czarniecki przepłynšł pierwszy, lecz nim woda zeń ociekła, wypłynęła za nim laudańska, więc machnšł pan kasztelan buzdyganem i krzyknšł na Wołodyjowskiego: - W skok! bij! A do wiœniowieckiej pod Szandarowskim: - W nich! I tak puszczał jednš za drugš, póki wszystkich nie odprawił. Przy ostatniej sam stanšł na czele i zakrzyknšwszy: "W imię Boże! szczęœliwie!" - ruszył z innymi. A wszakże dwa pułki rajtarii, stojšc w odwodzie, widziały, co się dzieje, lecz pułkowników ogarnęło osłupienie tak wielkie, że nim ruszyli się z miejsca, już laudańska, rozpuœciwszy konie, szła na nich niepowstrzymanym pędem. Uderzywszyrozmiotła pierwszy pułk jak wicher liœcie, zepchnęła go na drugi, zmieszała drugi, wtem doskoczył za niš Szandarowski i rozpoczęła się rzeŸba straszna, lecz krótko trwajšca; po chwili rozerwały się szeregi szwedzkie i tłum bezładny poczšł umykać ku głównej armii. Choršgwie Czarnieckiego biegły za nimi z krzykiem straszliwym, siekšc, bodšc, pole trupami zaœciełajšc. Stało się wreszcie jasnym, dlaczego pan Czarniecki kazał Wšsowiczowi zdobywać most, chociaż nie miał zamiaru po nim przechodzić. Oto główna uwaga całej armii skupiła się na ów punkt, i dlatego nikt nie bronił, i nie miał czasu bronić przeprawy wpław. Przy tym wszystkie niemal paszcze armatnie i cały front wojsk nieprzyjacielskich zwrócony był za rzekę ku mostowi, a teraz gdy trzy tysišce jazdy szło jej w bok całym pędem, teraz dopierotrzeba było zmieniać szyk, formować nowyfront, by się choć jako tako od uderzenia zasłonić. Jakoż stał się straszliwy skrzęt izamieszanie: pułki piechoty, jazdy odwracały się co duchu ku nieprzyjacielowi, łamišc się w poœpiechu, zawadzajšc jedne o drugie, stawajšc byle gdzie, nie rozumiejšc wœród wrzasku i tumultu komendy, działajšc na własnš rękę. Próżno oficerowie czynili nadludzkie usiłowania, próżno margrabia ruszył natychmiast stojšce pod lasem w rezerwie pułki jazdy; nim do jakiejkolwiek sprawy przyszli, nim piechota zdołała dzidy tylnymikońcami w ziemię zasadzić, by je nadstawićnieprzyjacielowi, wpadła choršgiew laudańska jak duch œmierci, w sam œrodek szyków; za niš druga, trzecia, czwarta, pišta, szósta. Dopieroż rozpoczšł się dzień sšdu! Dymy strzałów muszkietowych przykryły, jakoby chmurš, całš bitwę, a wtej chmurze huk, wrzenie, nadludzkie głosyrozpaczy, krzyki tryumfu, przeraŸliwe dŸwiękanie żelaza, jakby w kuŸni piekielnej,grzechotanie muszkietów; czasem błysnšł proporzec i zapadł w dymy, czasem złota szpica choršgwi pułkowej, i znów nic nie widziałeœ, jeno łoskot rozlegał się coraz straszliwszy, jakoby ziemia zarwała się nagle pod rzekš i jakoby wody jej spadały w przepaœć niezgłębionš. Wtem z boku nowe zabrzmiały wrzaski: to Wšsowicz przeszedł most i szedł w bok nieprzyjaciela. Wówczas niedługo już trwała bitwa. Z owej chmury poczęły się wysuwać i biec ku lasowi potężne kupy ludzkie, bezładne, obłškane, bez czapek, hełmów, bez broni. Za nimi lunšł wkrótce cały potok ludzki w najokropniejszym zwichrzeniu. Artyleria, piechota, jazda, pomieszane ze sobš, uciekały ku lasowi, oœlepłe z trwogi i przerażenia. Niektórzy żołnierze krzyczeli wniebogłosy, niektórzy uciekali w milczeniu, osłaniajšc głowy rękoma, inni wbiegu zrzucali odzież, inni zatrzymywali biegnšcych naprzód, padali sami, tratowali się wzajemnie, a tuż za nimi, nad ich karkami i głowami, pędziła ława jeŸdŸców polskich. Co chwila widziałeœ całe ich szeregi, wspinajšce konie i rzucajšce się wnajwiększš gęstwę ludzkš. Nie bronił się już nikt, wszyscy szli pod miecz. Trup padał na trupie. Cięto bez wytchnienia, bez miłosierdzia, na całej równinie; po brzegach rzeki, ku lasowi, jak okiem sięgnšł, widziałeœ tylko uciekajšcych i gonišcych: gdzieniegdzie tylko pojedyncze oddziały piechoty dawały bezładny a rozpaczliwy opór, armaty umilkły. Bitwa przestała być bitwš, zmieniła się na rzeŸ. Cała częœć armii, która biegła ku lasowi, została w pień wyciętš. Dotarły doń tylko nieliczne szwadrony rajtarii, za którymi wpadły w gęstwinę lekkie choršgwie. Lecz w lesie czekali już na owych niedobitków chłopi, którzy na odgłos bitwy zlecieli się ze wszystkich wsi okolicznych. Najstraszliwsza pogoń trwała jednak na drodze warszawskiej, którš uciekały główne siły szwedzkie. Młodszy margrabiaAdolf po dwakroć usiłował tam osłonić ucieczkę, lecz po dwakroć rozbity, sam wreszcie wpadł w niewolę. Oddział przybocznej jego piechoty francuskiej, złożony z czterystu ludzi, rzucił broń, trzy tysišce wyborowego żołnierza, muszkieterów i jazdy, uciekało aż do Mniszewa. Muszkietników wycięto w Mniszewie, jazdę goniono ku Czerskowi, póki nie rozproszyła się zupełnie po lasach, trzcinach, zaroœlach. Tam nazajutrzdopiero wyszukiwali pojedynczych jeŸdŸcówchłopi. Nim słońce zaszło, armia Fryderyka margrabiego badeńskiego przestała istnieć.Na pierwszym pobojowisku pozostali sami tylko choršżowie z gołymi choršgwiami, bo wszyscy ludzie zagnali się za nieprzyjacielem. I słońce miało się już dobrze ku schyłkowi, gdy pierwsze oddziały jazdy poczęły ukazywać się od strony lasu i Mniszewa. Wracały ze œpiewaniem i szumem, wyrzucajšc w górę czapki, palšc z bandoletów. Prawie wszystkie wiodły za sobš tłumy powišzanych w łyka jeńców. Ci szli przy koniach bez kapeluszy, bez hełmów, z głowami pospuszczanymi na piersi, obdarci,okrwawieni, co chwila potykajšcy się o ciała poległych współbraci. Pobojowisko straszny przedstawiało widok. W niektórych miejscach, gdzie zderzono się najpotężniej, leżały po prostu stosy trupów, na pół włóczni wysoko. Niektórzy z piechurów trzymali jeszcze zakrzepłymi dłońmi długie włócznie. Włóczniami tymi pokryty był cały majdan. Miejscami tkwiły one dotychczas w ziemi; gdzieniegdzie leżały mostem, gdzieniegdzie złamki ich potworzyły jakoby zagrodzenia ipłoty. Lecz przeważnie wszędy przedstawiała się oku okrutna a żałosna mieszanina ciał ludzkich pomiażdżonych kopytami, drzewców, połamanych muszkietów, bębnów, tršb, kapeluszy, pasów, blaszanych ładunków, które nosiła piechota, ršk i nóg sterczšcych tak bezładnie ze stosów ciał, że trudno było odgadnšć, do kogo należš. Szczególnie w tych miejscach, gdzie broniła się piechota, leżały całe szańce trupów. W dali nieco, przy rzece, stały ostygłe jużarmaty, jedne poprzewracane przez napór ludzki, drugie jakoby gotowe jeszcze do strzału. Obok nich spali, ujęci snem wiecznym, kanonierowie, których również wycięto do nogi. Widziano wiele trupów przewieszonych przez działa i obejmujšcych je rękoma, jakby ci żołnierzechcieli je jeszcze po œmierci osłaniać. Spiż,poplamiony krwiš i mózgiem, połyskiwał złowrogo w promieniach zachodzšcego słońca. Złote blaski odbijały się w zakrzepłej krwi, która tu i owdzie utworzyła małe jeziorka. Ckliwy jej zapachmieszał się na całym pobojowisku z woniš prochu, z wyziewami ciał i końskim potem. Pan Czarniecki powrócił jeszcze przed zachodem słońca z królewskim pułkiem i stanšł na œrodku majdanu. Wojska powitałygo grzmišcym okrzykiem. Co który oddział nadcišgnšł, to wiwatował bez końca, on zaœ stał w blaskach słonecznych, utrudzonniezmiernie, lecz cały promienny, z gołš głowš, z szablš zwieszonš na temblaku i coraz to odpowiadał wiwatujšcym: - Nie mnie, moœci panowie, nie mnie, lecz imieniowi boskiemu! Zaœ obok niego stał Witowski i Lubomirski, ten ostatni jasny jak samo słońce, bo w pozłociste blachy przybrany, z twarzš obryzganš krwiš, bo okrutnie pracował i sam własnš rękš siekł, œcinał jak prosty żołnierz, lecz już markotny i posępny, gdyżnawet jego własne pułki krzyczały: - Vivat Czarniecki, dux et victor! Zazdroœć więc poczęła już nurtować duszę marszałkowš. Tymczasem coraz nowe oddziały waliły ze wszystkich stron na pobojowisko, za każdym zaœ razem nadjeżdżał towarzysz i ciskał panu Czarnieckiemu pod nogi zdobytšchoršgiew nieprzyjacielskš. Na ów widok powstawały nowe krzyki, nowe wiwatowania, ciskanie czapek w górę i palba z bandoletów. Słońce zachodziło coraz niżej. Wtem w jedynym koœciele, jaki po pożarze w Warce pozostał, zadzwoniono na nieszpór; natychmiast poodkrywały się wszystkie głowy; ksišdz Piekarski, setny ksišdz, zaintonował: "Anioł Pański zwiastował Najœwiętszej Pannie Marii!..." atysišc żelaznych piersi odpowiedziało mu natychmiast potężnymi głosami: "... i poczęła z Ducha Œwiętego!..." Wszystkie oczy podniosły się ku niebu, które zarumieniło się całe zorzš wieczornš, i z owego krwawego pobojowiska poczęła lecieć ku grajšcym w górze blaskom przedwieczornym pieœń pobożna. Właœnie gdy skończono œpiewać, nadjechała rysiš laudańska choršgiew, która się była najdalej zagnała za nieprzyjacielem. Żołnierze znów poczęli ciskać choršgwie pod nogi panu Czarnieckiemu, więc on uradował się w sercu, i widzšc Wołodyjowskiego, posunšł ku niemu konia. - A siła wam ich uszło? - spytał. Pan Wołodyjowski poczšł tylko głowš kręcić na znak, że nie siła uszło, lecz tak był zziajany, że słowa jednego przemówić nie mógł, jeno w otwartš gębę łapał powietrze raz po razu, aż mu w piersiach grało. Pokazał wreszcie rękš na usta, że mówić nie może, a pan Czarniecki zrozumiał i za głowę go tylko œcisnšł. - Ten się spracował! - rzekł - bodaj się tacy na kamieniu rodzili! Pan Zagłoba zaœ prędzej odzyskał oddech i szczękajšc zębami, tak poczšł przerywanym głosem mówić: - Dla Boga! Na pot zimny wiater wieje!... Parala mnie trzaœnie... Zewleczcie szaty z jakiego grubego Szweda i dajcie mi, bo wszystko na mnie mokre... Mokro i tu mokro... Nie wiem już, co woda, a co mój własny pot, a co krew szwedzka... Jeœlim ja się spodziewał... że... kiedy w życiu tylu tych szelmów narżnę, tom niewart być podogoniem przy kulbace... Największa wiktoria w tej wojnie... Ale do wody nie będę drugi raz skakał... Nie jedz, nie pij, nie œpij, a potem kšpiel... Doœć mi na stare lata... Ręka mi zemdlała... Już mnie parala ima... Gorzałki, na miły Bóg!... Słyszšc to pan Czarniecki i widzšc wiekowego męża istotnie całkiem pokrytegokrwiš nieprzyjacielskš, ulitował się nad wiekiem i podał mu własnš manierkę. Zagłoba przechylił jš do ust i po chwili oddał próżnš, po czym rzekł: - Tylem się wody w Pilicy ożłopał, że rychło patrzeć, jak mi się ryby w brzuchu wylęgnš, ale to lepsze od wody. - A przebierz się waœć w inne szaty, choćby i szwedzkie - rzekł pan kasztelan. - Ja wujowi grubego Szweda poszukam! - ozwał się Roch. - Po co z trupa mam pokrwawione kłaœć - odrzekł Zagłoba. - Œcišgnij no wszystko do koszuli z tego jenerała, któregom w jasyr wzišł. - Toœ waœć wzišł jenerała? - spytał żywo pan Czarniecki. - Kogom nie wzišł, czegom nie dokonał! - odpowiedział Zagłoba. Wtem pan Wołodyjowski odzyskał mowę: - Wzięt przez nas młodszy margrabia Adolf, hrabia Falkenstein, jenerał Węgier, jenerał Poter, Benzy, nie liczšc pomniejszych oficerów. - A margrabia Fryderyk? - spytał Czarniecki. - Jeœli tu nie leży, to uszedł w lasy, ale jeœli uszedł, to go chłopi zabijš! Pan Wołodyjowski omylił się w swych przewidywaniach. Margrabia Fryderyk wrazz grafem Szlipenbachem i Ehrensheinem błšdzšc lasami dotarli nocš do Czerska; tam przesiedziawszy w ruinach zamku trzy dni o chłodzie i głodzie, powędrowali nocš do Warszawy. Nie uchroniło ich to póŸniej przed niewolš, na ten raz jednak ocaleli. Noc już była, gdy pan Czarniecki zjechał ku Warce z pobojowiska. Była to może najweselsza noc w jego życiu, tak wielkiej bowiem klęski nie ponieœli dotšd Szwedzi od poczštku wojny. Wszystkie działa, wszystkie choršgwie, wszystka starszyzna,prócz naczelnego wodza, była wzięta. Armia zniesiona do szczętu; rozegnane na cztery wiatry małe jej resztki musiały paœć ofiarš kup chłopskich. Lecz pokazało się jeszcze przy tym, że owiSzwedzi, którzy sami za niezwyciężonych wotwartym polu się mieli, nie mogš właœnie w otwartym polu mierzyć się z regularnymipolskimi choršgwiami. Rozumiał wreszcie pan Czarniecki, jak potężny skutek to zwycięstwo w całej Rzeczypospolitej wywrze, jak podniesie ducha, jaki rozbudzi zapał; widział już całš Rzeczpospolitš w niedalekiej przyszłoœci od ucisku uwolnionš,tryumfujšcš... Może i złocistš wielkohetmańskš buławę widział oczyma duszy na niebie. Wolno mu było o niej marzyć, bo szedł ku niej jak prawy żołnierz, jak obrońca ojczyzny, i był z takich, którzy nie powstajš ani z soli, ani z roli, jeno z tego, co ich boli. Tymczasem ledwie całš duszš mógł objšć tę radoœć, która na niego spłynęła, więc zwrócił się do jadšcego obok marszałka i rzekł: - Teraz pod Sandomierz! pod Sandomierz, jako najprędzej! Umie już wojsko rzeki 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żN`– Oöţ c €PôRc QF_c RĽ-Î Ss/c €Tx=ř przepływać; nie zastraszy nas San ni Wisła! Marszałek nie odrzekł ani słowa, natomiast jadšcy nieco opodal, w szwedzkim przebraniu, pan Zagłoba, pozwolił sobie w głos przemówić: - JedŸcie, gdzie chcecie, ale beze mnie, bom ja nie kurek na koœciele, który się kręci dniem i nocš, jeœć i spać nie potrzebujšc. Pan Czarniecki tak był wesół, że nie tylko się nie rozgniewał, ale odrzekł żartujšc: - Waœć do dzwonnicy niż do kurka podobniejszy, zwłaszcza że jako widzę, wróble masz w kopule. Wszelako quod attinet jadła i spoczynku, to się wszystkim przynależy. Na to Zagłoba, ale już półgłosem: - Kto ma dzioby na gębie, ten ma wróble na myœli! Rozdział 10 Po owym zwycięstwie pozwolił na koniec Czarniecki odetchnšć wojsku i konie strudzone odpaœć, po czym znów wielkimi pochodami miał wracać pod Sandomierz, aby do upadłego króla szwedzkiego gnębić. Tymczasem pewnego wieczora przybył do obozu pan Charłamp z wieœciami od Sapiehy.Czarniecki wyjechał był pod owš porę do Czerska na lustrację pospolitego ruszenia rawskiego, które się pod owym miastem właœnie zbierało, więc Charłamp, nie zastawszy wodza, udał się wprost do Wołodyjowskiego, aby u niego po długiej drodze wypoczšć. Przyjaciele witali go wielce radoœnie, lecz on zaraz na wstępie posępnš im twarz ukazał i rzekł: - O waszej wiktorii już słyszałem. Tu nam się uœmiechnęła fortuna, a pod Sandomierzem nas przycisnęła. Nie masz już Carolusa w saku, bo się wydobył, a do tego z wielkš wojska litewskiego konfuzjš. - Być li to może? - zakrzyknšł chwytajšc się za głowę pan Wołodyjowski. Obaj Skrzetuscy i Zagłoba stanęli jak wryci.- Jakże to było? Powiadaj waćpan, na żywyBóg, bo we własnej skórze nie usiedzim! - Już mi i tchu nie staje - odpowiedział panCharłamp - jechałem dzień i noc, strudziłem się okrutnie. Nadjedzie pan Czarniecki, to wszystko ab ovo opowiem. Dajcie mi teraz trochę odsapnšć. - Więc ot i Carolus wyszedł z saku. Przewidywałem, że na to przyjdzie. Jakże to? zapomnieliœcie, iżem to prorokował? Niech Kowalski przyœwiadczy. - Wuj prorokował! - rzekł Roch. - I gdzie Carolus poszedł? - spytał Charłampa Wołodyjowski. - Piechota popłynęła szmagami, a on z jazdš poszedł po Przywiœlu ku Warszawie. - Bitwa była? - I była, i nie była. Krótko mówišc, dajcie mi spokój, bo nie mogę gadać! - Jedno jeno jeszcze powiedz. Zali całkiem pan Sapieha rozbit? - Gdzie tam rozbit! Goni nawet króla, ale jużtam pan Sapieha nikogo nie dogoni! - Taki on do gonienia jak Niemiec do postu -rzekł Zagłoba. - Chwała Bogu i za to, że wojska w całoœci! - wtršcił Wołodyjowski. - Podrwili boćwinkowie! - zawołał Zagłoba. - Ha! trudno! Musim znów dziurę w Rzeczypospolitej na współkę łatać! - Waćpan na litewskie wojsko nie gadaj - odparł Charłamp. - Carolus jest wojennik wielki i nie sztuka z nim przegrać. A wyœcieto, koroniarze, nie podrwili pod Ujœciem, a pod Wolborzem, a pod Sulejowem, a w dziesięciu innych miejscach? Sam pan Czarniecki przegrał pod Gołębiem! Dlaczegonie miał przegrać i pan Sapieha, zwłaszczagdyœcie go, jako sierotę, samego zostawili?- A cóż my to na tańce pod Warkę poszli? - rzekł z oburzeniem Zagłoba. - Wiem, że nie na tańce, jeno na bitwę, i Bóg dał wam wiktorię. Ale kto wie, czy nie lepiej było nie chodzić, bo u nas powiadajš,że wojsko obojga narodów, każde z osobna,może być pobite, ale w kupie i sam piekielnykomput mu nie poradzi. - Może to być - rzekł Wołodyjowski - ale co wodzowie uradzili, w to nam nie wchodzić. Nie bez tego też, żeby waszej winy nie było! - Musiał tam Sapio pokawić, już ja go znam! - rzekł Zagłoba. - Temu nie mogę negować! - mruknšł pod nosem Charłamp. Tu umilkli na chwilę, jeno od czasu do czasuspoglšdali na się ponuro, bo im się wydało, że szczęœcie Rzeczypospolitej psuć się na nowo poczyna, a przecie tak niedawno pełnibyli wszyscy ufnoœci i nadziei. Wtem Wołodyjowski rzekł: - Pan kasztelan powraca! I wyszedł z izby. Kasztelan powracał rzeczywiœcie; Wołodyjowski wybiegł przeciw niemu i z dala poczšł wołać: - Moœci kasztelanie! Król szwedzki zgwałciłlitewskie wojsko i z saku umknšł. Jest tu towarzysz z listami od pana wojewody wileńskiego. - Dawaj go sam! - krzyknšł Czarniecki. - Gdzie on jest? - U mnie. Zaraz go przystawię. Lecz pan Czarniecki tak przyjšł do serca wiadomoœć, że nie chciał czekać, jeno natychmiast zeskoczył z kulbaki i wszedł do kwatery Wołodyjowskiego. Porwali się z ław wszyscy, widzšc go wchodzšcego, on zaœ ledwie im głowš skłonił, już rzekł: - Proszę o listy! Charłamp podał mu zapieczętowane pismo. Kasztelan poszedł z nim przed okno, bo w chałupie było ciemno, i poczšł je czytać zezmarszczonš brwiš i troskš w twarzy. Od czasu do czasu gniew błyskał mu w obliczu. - Zalterował się pan kasztelan - szeptał doSkrzetuskiego Zagłoba - obacz, jak mu dzioby poczerniały; zaraz i szeplenić zacznie, co zawsze czyni, gdy go cholera chwyci. Wtem pan Czarniecki skończył czytać, przez chwilę całš pięœciš kręcił brodę i myœlał, na koniec ozwał się dŸwiękliwym, niewyraŸnym głosem: - A pójdŸ no tu bliżej, towarzyszu! - Do usług waszej dostojnoœci! - Gadaj prawdę - rzekł z przyciskiem kasztelan - bo ta relacja tak misternie haftowana, iż rzeczy dojœć nie mogę... Jeno... gadaj prawdę... nie koloryzuj: wojskarozproszone? - Nijak nie rozproszone, moœci kasztelanie. - A ile dni wam potrzeba, byœcie się znów zebrali? Tu Zagłoba szepnšł do Skrzetuskiego: - Chce go, jako to mówiš, z mańki zażyć. Lecz Charłamp odpowiedział bez wahania: - Skoro wojsko nie rozproszone, to mu się zbierać nie trzeba. Prawda jest, że pospolitaków z dwieœcie koni nie mogliœmy się dorachować, gdym odjeżdżał, których i między poległymi nie było, ale to zwykła rzecz i komput na tym nie cierpi, a nawet pan hetman ruszył za królem w dobrym porzšdku. - Armat nie straciliœcie, mówisz, nic? - Owszem. Straciliœmy cztery, które Szwedzi, nie mogšc ich zabrać, zagwoŸdzili.- Widzę, że prawdę mówisz; powiadaj tedy,jako się wszystko odbyło? - ...Incipiam! - rzekł Charłamp. - Kiedyœmy to ostali sami, postrzegł się nieprzyjaciel, iże zawiœlańskich wojsk nie masz, jeno partie i kupy niesforne na ich miejscu. Myœleliœmy, a właœciwie mówišc, pan Sapieha myœlał, że na tamtych uderzš, i jakie takie posiłki im ekspediował, ale nieznaczne, by siebie nie osłabić. Tymczasem u Szwedów krętanina i szum jakoby w ulu. Pod wieczór poczęli zbliżać się tłumami do Sanu. Byliœmy w kwaterze wojewodzińskiej. Przyjeżdża ten pan Kmicic, który się Babiniczem teraz zowie, żołnierz przedni, i daje znać. A pan Sapiehawłaœnie do uczty zasiadał, na którš się siła szlachcianek aż spod Kraœnika i Janowanazjeżdżało... że to pan wojewoda lubi płećbiałogłowskš. - I uczty lubi! - przerwał Czarniecki. - Nie masz mnie przy nim, nie ma go kto dotemperancji nakłaniać! - przerwał Zagłoba.Na to pan Czarniecki: - Może prędzej będziesz waœć przy nim, niżmyœlisz, zaczniecie się we dwóch temperować! Tu zwrócił się do Charłampa: - Mów dalej. - Babinicz tedy daje znać, a wojewoda na to: "Symulujš tylko, że chcš następować! Nie przedsięwezmš nic! Prędzej (powiada) przez Wisłę zechcš się przebierać, ale mam ja na nich oko i wtedy sam nastšpię. Tymczasem (powiada) nie psujmy sobie uciechy, żeby nam było dobrze!" Poczynamytedy jeœć i pić. A i kapela poczyna rżnšć, sam wojewoda prosi do tańca. - Dam ja mu tańce! - przerwał Zagłoba. - Cicho waœć! - rzekł Czarniecki. - Wtem znów przylatujš od brzegu, że szumokrutny. Nic to! Wojewoda pazia w ucho: "Będziesz mi tu lazł!" Tańcowaliœmy do œwitania, spaliœmy do południa. O południu patrzym, aż już szańce srogie stojš, a na nich ciężkie działa, kartauny. Dajš też czasem ognia, a co kula padnie, to jak ceber! Jedna taka na nic okop zaprószy! - Nie powiadaj konceptów - przerwał Czarniecki - boœ nie u hetmana! Charłamp zmieszał się mocno i tak dalej mówił: - O południu wyjechał sam wojewoda. Szwedzi zaœ pod osłonš owych szańców zaczęli stawiać most. Pracowali do wieczora, z wielkim naszym podziwem, boœmy byli tego mniemania, że zbudować gozbudujš, ale przejœć po nim nie zdołajš. Nadrugi dzień jeszcze budujš. Poczšł wojewoda sprawiać wojska, bo i sam już myœlał, że będzie batalia. - Tymczasem most był pozór, a przeszli poniżej przez inny i z boku was zaszli? - przerwał Czarniecki. Charłamp wytrzeszczył oczy, otworzył usta, przez chwilę milczał zdumiony, na koniec rzekł: - To wasza dostojnoœć miała już relację? - Nie ma co! - szepnšł Zagłoba - co wojny tyczy, nasz dziad w lot zgadnie, jakoby właœnie patrzył na sprawę! - Mów dalej! - rzekł Czarniecki. - Przyszedł wieczór. Wojska stały w gotowoœci, ale z pierwszš gwiazdš znowu była uczta. Tymczasem rano Szwedzi już przeszli przez ów drugi most, który poniżejzbudowali, i zaraz nastšpili. Stała od krańca choršgiew pana Koszyca, żołnierza dobrego. Ten w nich! Skoczš mu w pomoc pospolitacy, którzy byli najbliżej, ale kiedy to plunš do nich z armat - w nogi! A pan Koszyc poległ i ludzi jego okrutnie naszarpano. Dopieroż pospolitacy, wpadłszyhurmem na obóz, wszystkich pomieszali. Co było gotowych choršgwi, to poszły, ale niesprawiły nic, jeszczeœmy armaty stracili. Gdyby więcej dział i piechoty było przy królu, sroga byłaby klęska, ale szczęœciem większa częœć pieszych regimentów, wraz z armatami, odpłynęła nocš szmagami, o czym także nikt u nas nie wiedział. - Sapio pokawił! Z góry wiedziałem! - zawołał Zagłoba. - Przejęliœmy korespondencję królewskš - rzekł Charłamp - którš Szwedzi zronili. Czytali w niej żołnierze, że król do Prus ma iœć, by z elektorskimi nazad wrócić, gdyż pisze, że samymi szwedzkimi siłami nie da sobie rady. - Wiem o tym - odrzekł Czarniecki - pan Sapieha przysłał mi ten list. Po czym mruknšł cicho, jakoby sam do siebie mówišc: - Trzeba i nam za nim do Prus. - Dawno to mówię! - rzekł Zagłoba. Pan Czarniecki popatrzył nań przez chwilę w zamyœleniu. - Nieszczęœcie! - rzekł głoœno - bo gdybymja nadšżył pod Sandomierz, tedybyœmy we dwóch z hetmanem żywej nogi nie puœcili... Ha! stało się i nie wróci!... Wojna się przedłuży, ale tak i temu najazdowi, i najezdnikom œmierć pisana. - Nie może inaczej być!... - zawołali chóremrycerze. I wielka otucha wstšpiła im do serc, choć przed chwilš wštpili. Wtem szepnšł coœ Zagłoba do ucha panu dzierżawcy z Wšsoszy, a ów znikł we drzwiach i po chwili wrócił z gšsiorem. Widzšc to Wołodyjowski pochylił się do kolan kasztelanowi. - Łaska by to była dla prostaka żołnierza niepowszednia... - zaczšł. - Napiję się z wami chętnie - rzekł Czarniecki - a wiecie dlaczego? Owo dlatego, że nam się pożegnać przyjdzie. - Jakże to? - zawołał zdumiony Wołodyjowski. - Pisze pan Sapieha, że choršgiew laudańska do litewskiego wojska należy i żejš jeno dla asysty królowi przysłał, a teraz sam jej będzie potrzebował, zwłaszcza oficerów, bo mu ich brak okrutny. Mój Wołodyjowski, wiesz, ile cię miłuję, i ciężko mi się z tobš rozstawać, ale tu jest dla ciebie rozkaz. Wprawdzie panSapieha, jako człek polityczny, na moje ręce i do mojej dyskrecji rozkaz przysyła. Mógłbym ci go nie pokazać... Ba, ba, tak mi to miłe, jakoby mi pan hetman szablę najlepszš złamał... Ale właœnie, że do mojej dyskrecji przysłano, więc ci rozkaz daję - masz!... a już czyń, coœ powinien. Za zdrowie twoje, żołnierzyku!... Pan Wołodyjowski znów pochylił się do kasztelańskich kolan, wypił, ale tak był strapiony, że słowa przemówić nie mógł, agdy kasztelan wzišł go w objęcia, łzy ciurkiem puœciły mu się na żółte wšsiki. - Wolejbym poległ! - zawołał żałoœnie. - Gonić pod tobš, wodzu wielbiony, przywykłem, a tam nie wiadomo, jako będzie... - Panie Michale, nie zważaj na rozkaz - rzekł wzruszony Zagłoba. - Sam Sapiowi odpiszę i uszu mu przystojnie natrę. Lecz pan Michał przede wszystkim był żołnierzem, więc jeszcze się obruszył: - A w waćpanu wiecznie stary wolentarz siedzi!... Milczałbyœ lepiej, kiedy rzeczy nie rozumiesz. Służba!! - Ot, co! - rzekł Czarniecki. Rozdział 11 Pan Zagłoba stanšwszy przed hetmanem nieodpowiedział na radosne jego powitanie, owszem ręce w tył założył, wargę wysunšł naprzód i poczšł nań spoglšdać jak sędzia sprawiedliwy, ale surowy. Ten zaœ jeszcze się bardziej ucieszył widzšc owš minę, bo już się jakowejœ krotofili spodziewał, i zaraz jšł mówić: - Jak się masz, stary francie? Cóż to tak nosem kręcisz, jakbyœ jakowy niecnotliwy zapach wietrzył? - W całym Sapieżyńskim wojsku bigos czuć!- Czemu to bigos? - powiadaj!... - Bo Szwedzi kapuœcianych głów naszatkowali! - Masz go! Już nam przymówił! Szkoda, że iwaœci nie usiekli! - Bom pod takim wodzem służył, pod którym myœmy siekli, nie nas sieczono. - Daj cię katu! Żeby ci choć język obcięli! - Nie miałbym czym Sapieżyńskiej wiktorii głosić! Na to posmutniał hetman i odrzekł: - Panie bracie, zaniechaj mnie! Jest więcej takich, którzy już na moje służby ojczyŸnieniepamiętni, zgoła mnie spostponowali, i wiem to, że jeszcze wiele się przeciw mej osobie uczyni hałasu, a przecie, żeby nie owa chasa pospolitacka, inaczej by rzeczy pójœć mogły. Powiadajš, żem dla podkurkównieprzyjaciela zaniedbał, ale przecie temu nieprzyjacielowi cała Rzeczpospolita oprzećsię nie mogła! Wzruszył się nieco pan Zagłoba słowy hetmana i odrzekł: - Taki to już u nas obyczaj, aby winę zawsze na wodza składać. Nie ja będę brałpodkurki za złe, bo im dzień dłuższy, tym podkurek potrzebniejszy. Pan Czarniecki wielki wojennik, tę wszelako, wedle mojej głowy, ma przywarę, że wojsku na œniadanie, na obiad i na wieczerzę samš tylko szwedzinę daje. Lepszy on wódz niż kuchta, ale Ÿle czyni, bo od takiej strawy wprędce wojna najlepszym kawalerom możezbrzydnšć. - Bardzoże pan Czarniecki przeciw mnie choleryzował? - I!... nie bardzo! Z poczštku wielkš pokazałalterację, ale gdy się dowiedział, że wojska nie rozbite, zaraz powiada: "Wola boska, nie ludzka moc! Nic to! (powiada) każdemu zdarzy się przegrać; gdybyœmy samych (powiada) Sapiehów w ojczyŸnie mieli, byłby to kraj Arystydesów." - Dla pana Czarnieckiego krwi bym nie skšpił! - odpowiedział hetman. - Każdy inny poniżałby mnie, aby siebie i własnš sławę wywyższyć, zwłaszcza po œwieżej wiktorii,ale on nie z takich. - Nic i ja przeciw niemu nie powiem, jeno to, żem za stary na takš służbę, jakiej on od żołnierza wyglšda, a zwłaszcza na owe kšpiele, jakie wojsku wyprawuje. - Toœ waœć rad, żeœ do mnie wrócił? - I rad, i nierad, bo o podkurku słucham odgodziny, ale go jakoœ nie widzę. - Zaraz sišdziemy do stołu. A co pan Czarniecki teraz przedsiębierze? - Idzie do Wielkopolski, aby tamtym niebożętom dopomóc, stamtšd zaœ przeciw Szteinbokowi cišgnie i do Prus, spodziewajšc się dostać od Gdańska armat ipiechoty. - Zacni obywatele gdańszczanie. Całej Rzeczypospolitej przykładem œwiecš. To sięz panem Czarnieckim pod Warszawš spotkamy, bo ja tam pocišgnę, jeno się przedtem koło Lublina nieco zabawię. - To Lublin znów Szwedzi obsadzili? - Nieszczęsne miasto! Nie wiem już, ile razy było w nieprzyjacielskim ręku. Jest tudeputacja od szlachty lubelskiej i zaraz przyjdzie z proœbš, bym ich ratował. Ale żemam listy do króla i hetmanów ekspediować, przeto muszš jeszcze poczekać. - Do Lublina i ja chętnie pójdę, bo tam białogłowy nad miarę gładkiej rzęsiste. Kiedy to która chleb krajšc bochenek o się oprze, to nawet na nieczułym bochenku skóra od kontentacji czerwienieje. - O Turku! - Wasza dostojnoœć, jako człek wiekowy, nie możesz tego wyrozumieć, ale ja co maja krew jeszcze muszę puszczać. - Toćżeœ starszy ode mnie! - Jeno eksperiencjš, nie wiekiem, że zaœ umiałem conservare iuventutem meam, tegomi już niejeden zazdroœcił. Pozwól mnie, wasza dostojnoœć, przyjšć deputację lubelskš, a ja jej przyrzeknę, że zaraz idziemy w pomoc, niech się nieborakowie pocieszš, nim nieboraczki pocieszymy. - Dobrze - rzekł hetman - a ja pójdę listy ekspediować. I wyszedł. Zaraz potem wpuszczono deputację lubelskš, którš pan Zagłoba przyjšł z nadzwyczajnš powagš i godnoœciš, a pomoc przyrzekł pod warunkiem, że wojsko ej! Umie już wojsko rzeki 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷żUPc VcPc Włśc Xi,Żc Y;; ZS?( prowiantami, zwłaszcza zaœ wszelakim napitkiem obeœlš. Po czym zaprosił ich imieniem wojewodzińskim na wieczerzę. Oniradzi byli, bo wojska tejże jeszcze nocy ruszyły ku Lublinowi. Sam pan hetman pilił niezmiernie, bo mu chodziło o to, ażeby jakowšœ przewagš wojennš pamięć sandomierskiej konfuzji zatrzeć. Rozpoczęło się więc oblężenie, ale szło doœć marudnie. Przez cały ten czas Kmicic uczył się u pana Wołodyjowskiego szablš robić i postępy czynił nadzwyczajne. Pan Michał też wiedzšc, że to na Bogusławowš szyję nauka, żadnych sekretów swej sztukimu nie ukrywał. Często też miewali i lepszšpraktykę; chodzili bowiem pod zamek wyzywać Szwedów na rękę, których wielu usiekli. Wkrótce Kmicic do tego doszedł, że z Janem Skrzetuskim mógł się na równi potykać, nikt zaœ w całym wojsku Sapieżyńskim nie zdołał mu dotrzymać. Wówczas taka chęć zmierzenia się z Bogusławem opanowała mu duszę, iż ledwiemógł wysiedzieć pod Lublinem, zwłaszcza że wiosna wróciła mu siły i zdrowie. Rany pogoiły mu się wszystkie, przestał pluć krwiš, krew grała w nim po dawnemu i ogień tryskał z oczu. Spoglšdali na niego zpoczštku spode łba laudańscy ludzie, lecz nie œmieli nastawać, bo Wołodyjowski trzymał ich żelaznš rękš, póŸniej też, patrzšc na jego postępki i uczynki, pogodzilisię z nim zupełnie, i sam najzacieklejszy jego wróg, Józwa Butrym, mawiał: - Umarł Kmicic, żywie Babinicz, a ten niech żywie! Załoga lubelska poddała się wreszcie ku wielkiej uciesze wojska, za czym ruszył pan Sapieha choršgwie ku Warszawie. Po drodze odebrał wiadomoœć, że sam Jan Kazimierz wraz z hetmanami i nowym wojskiem przyjdzie mu w pomoc. Nadeszły też wieœci i od Czarnieckiego, któren także z Wielkopolski ku stolicy zdšżał. Wojna, rozproszona po całym kraju, skupiła się tak pod Warszawš, jako chmury rozproszone po niebieskim sklepie skupiajš się i łšczš, aby zrodzić burzę, grzmoty i błyskawice. Szedł pan Sapieha na Żelechów, Garwolin i Mińsk do siedleckiego traktu, aby się w Mińsku z pospolitym ruszeniem podlaskim połšczyć. Jan Skrzetuski objšł nad owš chasš komendę, bo chociaż w województwielubelskim mieszkał, ale że blisko granicy Podlasia, więc znany był wszystkiej szlachcie i wielce przez niš ceniony, jako jeden z najznamienitszych w Rzeczypospolitej rycerzy. Jakoż wprędce potrafił on zmienić bitnš z natury tamtejszš szlachtę na choršgwie, w niczymkomputowemu wojsku nie ustępujšce. Tymczasem zaœ szli z Mińska ku Warszawiebardzo spiesznie, aby jednym dniem pod Pragš stanšć. Pogoda sprzyjała pochodowi. Od czasu do czasu przelatywały majowe deszczyki chłodzšc ziemię i tłumišc kurzawę, ale w ogóle czas był cudny, ni zbyt goršcy, ni zbyt zimny. Wzrok biegł daleko w przeŸroczystym powietrzu. Z Mińska szły wojska komunikiem, wozy bowiem i działa miały dopiero drugiego dniaza nimi wyruszyć; ochota panowała po pułkach niezmierna; gęste lasy, zalegajšce cały trakt, brzmiały echem pieœni żołnierskich, konie prychały na dobrš wróżbę. Choršgwie w sprawie i w porzšdkupłynęły jedna za drugš, jak rzeka migotliwa a potężna, bo przecie dwanaœcie tysięcy luda, bez pospolitaków, wiódł pan Sapieha. Rotmistrze, oganiajšc pułki, œwiecili polerowanymi blachami. Kraœne znaki chwiały się nad głowami rycerstwa na kształt olbrzymich kwiatów. Słońce miało się ku zachodowi, gdy pierwsza idšca w przodku choršgiew laudańska ujrzała wieże stolicy. Na ów widok radosny okrzyk wyrwał się z piersi żołnierstwa: - Warszawa! Warszawa! Okrzyk ów przeleciał jak grzmot przez wszystkie choršgwie i przez jakiœ czas słychać było na pół mili drogi powtarzane ustawicznie słowo: "Warszawa! Warszawa!"Wielu Sapieżyńskich rycerzy nigdy nie było w stolicy, wielu nigdy jej nie widziało, więcjej widok wywarł na nich wrażenie nadzwyczajne. Mimo woli wstrzymali wszyscy konie; niektórzy pozdejmowali czapki, inni poczęli się żegnać, niektórym łzy ciurkiem popłynęły z oczu i stali wzruszeni, milczšcy. Nagle pan Sapieha pojawił się na białym koniu od ostatnich zastępów i poczšł lecieć wzdłuż choršgwi. - Moœci panowie! - wołał donoœnym głosem- my tu pierwsi, nam szczęœcie! Nam honor!... Wyżeniem Szweda ze stolicy!!... - Wyżeniem! - zawrzasło dwanaœcie tysięcylitewskich piersi. - Wyżeniem! wyżeniem! wyżeniem! I stał się szum a huk. Jedni krzyczeli cišgle: "Wyżeniem!" - drudzy już wołali: "Bij, kto cnotliwy!" - inni: "W nich, psubratów!" Trzaskanie szablami mieszało się z krzykiem rycerzy. Oczy poczęły ciskać błyskawice, spod srogich wšsów błyskały zęby. Sam Sapieha spłonšł jak pochodnia. Nagle buławę podniósł w górę i krzyknšł: - Za mnš! W pobliżu Pragi wstrzymał pan wojewoda choršgwie i nakazał wolny pochód. Stolica wynurzała się coraz wyraziœciej z sinawej oddali. Wieże rysowały się długš liniš na błękicie. Spiętrzone dachy Starego Miasta, kryte czerwonš dachówkš, płonęły w blaskach wieczornych. Nic wspanialszego nie widzieli nigdy w życiu Litwini nad owe mury białe i wyniosłe, poprzecinane mnóstwem wšskich okien, zwieszajšce się na kształt stromych wiszarów nad wodš; domy zdawały się wyrastać jedne z drugich, wysoko i jeszcze wyżej; nad owš zaœ zbitš i zacieœnionš masš tynów, œcian, okien, dachów bodły niebo wieże strzeliste.Ci z żołnierzy, którzy już byli w stolicy bšdŸ na elekcji, bšdŸ prywatnie, objaœniali innym, co który gmach znaczył i jakie nosiłmiano. Szczególniej Zagłoba, jako bywalec, uczył swoich laudańskich, oni zaœ słuchali go pilnie, dziwišc się jego słowom i samemu miastu. - Patrzcie na owš wieżę w samym poœrodkuWarszawy - mówił. - Oto arx regia! Żebym tyle lat żył, ile obiadów tam u królewskiegostołu zjadłem, Matuzala bym w kozi róg zapędził. Nie miał też król bliższego ode mnie konfidenta; mogłem wybierać między starostwami jako między orzechami, a rozdawać je tak łatwo jak ufnale. Siła ludzi promowałem, a gdym wchodził, to senatores w pas mi się kłaniali, po kozacku. Pojedynki też na oczach królewskich odbywałem, bo mnie lubił widzieć przy robocie, marszałek zaœ musiał zamykać oczy. - Srogi gmach! - rzekł Roch Kowalski. - I pomyœleć, że wszystko to ci psiajuchowie majš w ręku! - I łupiš okrutnie! - dodał Zagłoba. - Słyszę: kolumny nawet z murów wydzierajši do Szwecji wywożš, które sš z marmurówi innych kosztownych kamieni. Nie poznam miłych kštów, a przecie słusznie rozmaici scriptores zamek ów za ósmy cud œwiata uważajš, bo oprócz tego ma król francuski zacny dworzec, ale kiep w porównaniu do tego! - A owo, co to za druga wieża w pobliżu na prawo? - To Œwięty Jan. Jest w zamku do niego krużganek. W tym to koœciele objawienie miałem, bo gdym raz po nieszporze przyzostał, słyszę głos od sklepienia: "Zagłoba, będzie wojna z takim synem, królem szwedzkim, i calamitates wielkie nastšpiš!" Ruszyłem co tchu do króla i powiadam, com słyszał, a tu ksišdz prymas pastorałem mnie w kark: "Nie powiadaj głupstw, pijany byłeœ!" Majš teraz... Ten drugi koœciół, zaraz tam obok, to jest collegium Jesuitarum; trzecia wieża opodal to curia, owa czwarta w prawo, marszałkowska, a ów zielony dach to Dominikanie; wszystkiego nie wymienię, choćbym językiem tak umiał obracać jak szablš. - Chyba nie masz takiego drugiego miasta naœwiecie! - zawołał jeden z żołnierzy. - Dlatego też wszystkie nacje nam go zazdroszczš. - A ów cudny gmach na lewo od zamku? - Za Bernardynami? - Tak jest. - To pallatium Radziejowskianum, dawniej Kazanowskich. Uważajš go za dziewišty cud œwiata, ale zaraza na niego, bo w tych to murach zaczęło się nieszczęœcie Rzeczypospolitej. - Jakże to? - spytało kilka głosów. - Bo jak się wzišł pan podkanclerzy Radziejowski z żonš wadzić i wojować, tak król się za niš ujšł. Wiecie, waćpanowie, coo tym ludzie mówili, a to pewno, że i sam podkanclerzy myœlał, że mu się żona w królu kocha, a król w niej; za czym przez invidię do Szwedów uciekł i wojna się rozpoczęła. Co prawda, siedziałem wtedy na wsi i końca onej sprawy nie widziałem, jeno z relacji, ale to wiem, że ona nie do króla, tylko do kogo innego przedtem słodkie oczy, jako marcepan, robiła. - Do kogo? Zagłoba pokręcił wšsa. - Do tego, do którego i wszystkie jako mrówki do miodu lazły, jeno mi się nazwiska nie godzi mówić, gdyż zawsze brzydziłem się chełpliwoœciš... Przy tym zestarzał się człek, zestarzał, zdarł się jako miotła, zamiatajšc nieprzyjaciół ojczyzny, ale niegdyœ nie było większego nade mnie gładysza i dworaka, niech Roch Kowalski przyœwiad... Tu spostrzegł się pan Zagłoba; że Roch żadnš miarš owych czasów pamiętać nie może, więc tylko rękš machnšł i rzekł: - Wreszcie, co on tam wie! Po czym pokazał jeszcze towarzyszom pałac Ossolińskich i Koniecpolskich, który ogromem prawie Radziejowskiemu był równy, wreszcie wspaniałš villa regia, a wtem słońce zaszło i mrok nocny poczšł nasycać przestworze. Huk działa rozległ się na murach warszawskich i tršby ozwały się długo i przecišgle na znak, iż nieprzyjaciel się zbliża. Pan Sapieha oznajmił też swoje przybycie palbš z samopałów, aby ducha mieszkańcom stolicy dodać, po czym tejże jeszcze nocy poczšł przeprawiać wojsko za Wisłę. Przeprawiła się więc pierwsza laudańska, za niš pana Kotwicza, za niš Tatarzy Kmicicowi, za niš Wańkowiczowa, razem oœm tysięcy ludzi. W ten sposób byli zarazem Szwedzi wraz z nagromadzonym łupem otoczeni i pozbawieni dowozu, panu Sapieże zaœ nie pozostawało nic więcej, jakczekać, póki z jednej strony pan Czarniecki, z drugiej król wraz z koronnymihetmany nie przycišgnie, tymczasem zaœ pilnować, aby się jakowe posiłki do miasta nie przekradły. Pierwsze wieœci przyszły od pana Czarnieckiego, ale niezbyt pomyœlne, donosił bowiem, że wojsko i konie tak ma strudzone, iż w tej chwili nie może żadnegow oblężeniu wzišœć udziału. Od czasu bitwy pod Warkš dzień w dzień był w ogniu, a odpierwszych miesięcy roku stoczył dwadzieœcia jeden większych bitew ze Szwedami, nie liczšc podjazdowych utarczek i napadów na mniejsze oddziały. Piechoty na Pomorzu nie dostał, do Gdańskadotrzeć nie mógł; obiecywał, co najwięcej,trzymać resztš sił w szachu tę armię szwedzkš, która pod Radziwiłłem, pod bratem królewskim i Duglasem stojšc u Narwi, przemyœliwała, jakoby oblężonym przyjœć w pomoc. Zaœ Szwedzi gotowali się do obrony z właœciwym sobie męstwem i biegłoœciš. Jeszcze przed przyjœciem pana Sapiehy spalono Pragę, obecnie poczęli ciskać granaty na wszystkie przedmieœcia, jako naKrakowskie, Nowy Œwiat, a z drugiej strony na koœciół Œw. Jerzego i Pannę Marię. Płonęły tedy domostwa, gmachy i koœcioły. W dzień dymy wiły się nad miastem na kształt chmur gęstych i czarnych. W noc owe chmury stawały się czerwone i snopy iskier wybuchały z nich ku niebu. Za murami błškały się tłumy mieszkańców bez dachu nad głowš, bez chleba, niewiasty otaczały Sapieżyński obózz płaczem o miłosierdzie; widziano ludzi uschniętych z głodu na szczypki, widziano dzieci umierajšce z braku pokarmu, w objęciach wychudłych matek; okolica zmieniła się w padół łez i nędzy. Pan Sapieha, nie majšc piechoty ni dział, czekał i czekał na nadejœcie króla, tymczasem przychodził, ile mógł, w pomocubogim, rozsyłajšc ich partiami w mniej zniszczone okolice, w których jako tako mogli się wyżywić. Troskał się też niemało w przewidywaniu trudnoœci oblężenia, gdyż uczeni inżynierowie szwedzcy zmienili Warszawę w potężnš twierdzę. Za murami siedziało trzy tysišce wyćwiczonego żołnierza, dowodzonego przez biegłych i doœwiadczonych jenerałów, w ogóle zaœ Szwedzi uchodzili za mistrzów w oblężeniu iobronie wszelkich fortec. Na owš więc troskę wyprawiał sobie pan Sapieha co dzień uczty, w czasie których kršżyły gęsto kielichy, miał bowiem ów zacny obywatel i niepospolity wojownik tę przywarę, iż wesołš kompanię i brzškanie szkłem nad wszystko nawidził, często nawet służby dla uciechy zaniedbujšc. Dziennš natomiast przezornoœciš wieczornš folgę wynagradzał. Do zachodu słońca pracował szczerze, wysyłał podjazdy, ekspediował listy, sam objeżdżał straże, sam przesłuchiwał schwytanych języków, natomiast z pierwszš gwiazdš często i skrzypki odzywały się w jego kwaterze. A gdy raz się rozochocił, to już na wszystko pozwalał, sam nawet posyłał po oficerów,choćby straży pilnujšcych albo na podjazd wyznaczonych, i krzyw był, jeżeli który sięnie stawił, gdyż nie było dlań uczty bez ciasnoty. Przymawiał mu za to rankami mocno pan Zagłoba, ale wieczorami często samego czeladŸ bez duszy do kwatery Wołodyjowskiego odnosiła. - Œwiętego by Sapio do upadku przywiódł - tłumaczył się na drugi dzień przyjaciołom - a cóż dopiero mnie, którym zawsze igraszki miłował. Jeszcze ma szczególniejszš jakšœ pasję kielichy we mnie wmuszać, ja zaœ, nie chcšc się grubianinem okazać, ustępuję przed przynukš, bo zawsze to obserwowałem, żeby gospodarzowi nie uchybiać. Alem już œlubował, że na przyszły adwent każę sobie grzbiet dyscyplinš dobrze smarować, bo sam to rozumiem, że swawola bez pokuty zostać nie może; tymczasem muszę mu już dotrzymywać, a to z obawy, aby w gorsze jakie nie wpadł kompanie i do reszty sobie nie folgował. Byli tacy oficerowie, którzy i bez dozoru hetmańskiego służbę pełnili, ale niektórzy zaniedbywali się wieczorami srodze, jako zwyczajni żołnierze, ręki żelaznej nad sobšnie czujšcy. Nie omieszkał korzystać z tego nieprzyjaciel. Pewnego razu, na parę dni przed nadcišgnięciem króla i hetmanów, Sapieha wyprawił wspanialszš niż kiedykolwiek ochotę, już był bowiem rad, że się wszystkie wojska w kupę zbierajš i oblężenie rozpocznie się na dobre. Wszyscy znakomitsi oficerowie byli proszeni, bo pan hetman szukajšcy zawsze okazji rozgłosił,iż to na czeœć królewskš owa uczta się odbędzie. Do panów Skrzetuskich, Kmicica, Zagłoby, Wołodyjowskiego i Charłampa przyszedł nawet umyœlny ordynans, aby koniecznie byli, gdyż hetman za wielkie usługi chce ich szczególnie uczcić. Pan Andrzej siadał już na koń, aby z podjazdemwyruszyć, tak iż ordynansowy oficer zastał już jego Tatarów za bramš. - Nie możesz, wasza miłoœć, panu hetmanowi tej ujmy okazać i niewdzięcznoœciš za serce zapłacić - rzekłoficer. Kmicic zsiadł z konia i poszedł naradzić sięz towarzyszami. - Okrutnie mi to nie na rękę! - rzekł. - Słyszałem, że jakiœ znaczny oddział jazdy wedle Babic się ukazał. Samże hetman kazał mi jechać i koniecznie dowiedzieć się,co to za żołnierze, a teraz na ucztę prosi?Co mam czynić? - Pan hetman przysyła rozkaz, aby z podjazdem Akbah-Ułan poszedł - odparł ordynansowy. - Rozkaz to rozkaz! - rzekł Zagłoba - a ktożołnierz, ten słuchać musi. Waćpan strzeż się, aby złego przykładu nie dawać, a przytym niedobrze by było dla waćpana œcišgać na się nieżyczliwoœć hetmańskš. - Powiedz waœć, że się stawię! - rzekł do ordynansowego Kmicic. Oficer wyszedł. Za nim odjechali pod Akbah-Ułanem Tatarzy, a pan Andrzej poczšł się nieco stroić, w czasie zaœ ubierania tak mówił do towarzyszów: - Dziœ jest uczta na czeœć króla jegomoœci; jutro będzie na czeœć ichmoœciów panów hetmanów koronnych i tak aż do końca oblężenia. - Niech jeno król nadcišgnie, skończy się to- odpowiedział Wołodyjowski - bo chociaż i nasz pan miłoœciwy lubi się także we wszelakim frasunku pocieszyć, ale przecie służba musi pójœć pilniej, ile że każdy, a między innymi i pan Sapieha, będzie się starał gorliwoœć swojš okazać. - Za dużo tego, za dużo! nie ma i gadania! - rzekł Jan Skrzetuski. - Czy wam to niedziwno, że tak przezorny i pracowity wódz, tak cnotliwy człowiek, tak godny obywatel ma tę słaboœć? - Niech jeno wieczór się uczyni, inny to zaraz człowiek i z wielkiego hetmana w hulakę się przemienia. - A wiecie, czemu mi tak uczty nie w smak?- ozwał się Kmicic. - Bo i Janusz Radziwiłł miał ten zwyczaj, że je co wieczora wyprawiał. Imainujcie sobie, że się tak jakoœ dziwnie składało, że co uczta, to sięalbo nieszczęœcie jakoweœ trafiało, albo zła nowina spadła, albo się nowa hetmańska zdrada wykrywała. Nie wiem, czyli œlepy traf, czyli zrzšdzenie boskie, doœć, że zło nigdy nie przychodziło kiedy indziej, jeno w czasie uczty. To mówię wam, że w końcu do tego doszło, że jak 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż[PQc \Ąc ]. _ ^7*'c €_^9, tylko do stołów nakrywali, to aż skóra na nas cierpła. - Prawda, jak mi Bóg miły! - rzekł Charłamp. - Ale było to i z tego, że ksišżę hetman zawsze tę porę do promulgowania swych praktyk z nieprzyjacielem ojczyzny wybierał. - No! - ozwał się Zagłoba. - Przynajmniej ze strony poczciwego Sapia nie mamy się czego obawiać. Jeœli on kiedy zdradzi, to jatyle wart, co wichtarze u moich butów. - O tym i nie ma mowy! Zacny to pan jako chleb bez zakalca! - zawołał Wołodyjowski.- A co wieczorem zaniedba, to w dzień naprawi - dodał Charłamp. - To już wreszcie chodŸmy - rzekł Zagłoba- bo prawdę rzekłszy, vacuum w brzuchu czuję. Wyszli, siedli na konie i pojechali, gdyż pan Sapieha stał w innej stronie za miastem i było doœć daleko. Przybywszy przed hetmańskš kwaterę znaleŸli już mnóstwo koni na podwórcu i œcisk trzymajšcych je pachołków, dla których też stała kufa piwana majdanie, a którzy jako zwykle, pijšc bez miary, zaczęli się już wadzić przy niej;uciszyli się jednak na widok nadjeżdżajšcych rycerzy, zwłaszcza że pan Zagłoba poczšł okładać płazem tych, którzy mu na drodze stali, wołajšc stentorowym głosem: - Do koni, hultaje! do koni! Nie was tu na ucztę proszono! Pan Sapieha przyjšł towarzyszów, jak zwykle, z otwartymi rękoma, a że był sobie już nieco podchmielił przepijajšc do goœci, poczšł się zaraz z Zagłobš przekomarzać. - Czołem, panie regimentarzu! - rzekł mu. - Czołem, panie kiper - odparł Zagłoba. - Kiedy mnie kiprem zowiesz, to ci dam takiego wina, które jeszcze robi! - Byle nie takiego, które z hetmana robi bibosza! Niektórzy z goœci słyszšc to zlękli się, leczpan Zagłoba, gdy widział hetmana w dobrym humorze, na wszystko sobie pozwalał, Sapieha zaœ takš miał do niego słaboœć, iż nie tylko się nie gniewał, ale zaboki się brał powołujšc przy tym na œwiadków obecnych, co to go od tego szlachcica spotyka. Rozpoczęła się tedy uczta gwarna, wesoła.Sam pan Sapieha przepijał raz po raz do goœci, to wznosił toasty na czeœć króla, hetmanów, wojsk obojga narodów, pana Czarnieckiego i całej Rzeczypospolitej. Ochota rosła, a z niš gwar i szum. Od toastów przyszło do pieœni. Izba zapełniła się oparem ze łbów i wyziewami miodów i win. Zza okien nie mniejszy dochodził hałas, a nawet szczękanie żelaza. To czeladŸ poczęła się bić szablami. Wypadło na dwór kilku szlachty, by ład przywrócić, lecz większe tylko uczyniło się zamieszanie.Nagle krzyk powstał tak wielki, że aż ucztujšcy w izbie umilkli. - Co to jest? - spytał któryœ z pułkowników. - Pachołkowie nie mogš takiego wrzasku czynić! - Cicho no, moœci panowie! - rzekł nasłuchujšc zaniepokojony hetman. - To nie zwykłe okrzyki! Nagle wszystkie okna zadrżały od huku dział i muszkietowej palby. - Wycieczka! - krzyknšł Wołodyjowski - nieprzyjaciel następuje! - Do koni! do szabel! Wszyscy zerwali się na równe nogi. Ciżba stała się przy drzwiach, następnie tłum oficerów wypadł na majdan nawołujšc na pachołków, by im podawali konie. Lecz w zamęcie niełatwo było każdemu do swego trafić, tymczasem zza majdanu głosy trwożne poczęły wołać w ciemnoœci:- Nieprzyjaciel nastšpił! Pan Kotwicz w ogniu! Ruszyli tedy wszyscy, co tchu w koniach, do swych choršgwi, skaczšc przez płoty i łamišc karki w ciemnoœci. A tam już larum poczęło się w całym obozie. Nie wszystkie choršgwie miały konie pod rękš i te najpierwsze wszczęły zamieszanie. Tłumy żołnierstwa pieszego i konnego tłoczyły się na siebie wzajem, nie mogšc przyjœć dosprawy, nie wiedzšc, kto swój, kto nieprzyjaciel, krzyczšc i hałasujšc wœród nocy ciemnej. Niektórzy poczęli już wołać, że to król szwedzki z całš armiš następuje.Tymczasem wycieczka szwedzka uderzyła istotnie z gwałtownym zapędem na Kotwiczowych ludzi. Na szczęœcie, sam, chorym nieco będšc, nie był na uczcie i dlatego mógł dać jaki taki odpór na razie, jednak niedługotrwały, bo napadnięto go przeważnš liczbš i zasypywano ogniem muszkietowym, więc cofać się musiał. Pierwszy Oskierko przybył mu w pomoc ze spieszonš dragoniš. Na strzały poczęto odpowiadać strzałami. Lecz i dragonia Oskierkowa długo również nie mogła wytrzymać naporu i w mig, usławszy pole trupami, poczęła œcišgać się z pola w tył coraz pospieszniej. Dwa razy próbował Oskierko stanšć w sprawie i po dwakroć rozbito go tak, iż żołnierze jego kupkami jeno mogli się odstrzeliwać. Wreszcie rozsypali się zupełnie, a Szwedzi parli jak niepowstrzymany potok ku hetmańskiej kwaterze. Coraz nowe pułki wychodziły z miasta w pole; z piechurami szła jazda, wytaczano nawet działa polowe. Zanosiło się na walnš bitwę i zdawało się, że nieprzyjaciel jej pragnie. Tymczasem Wołodyjowski wypadłszy z kwatery hetmańskiej spotkał już w pół drogi swš choršgiew idšcš na odgłos alarmu i wystrzałów, bo była zawsze w gotowoœci. Wiódł jš teraz Roch Kowalski, który również, jak pan Kotwicz, na uczcie nie był, ale z tego powodu, że go na niš nie zaproszono. Wołodyjowski kazał co duchu zapalić parę szop, by pole oœwietlić, i pomknšł ku bitwie. Po drodze przyłšczył się doń Kmicic ze swymi strasznymi wolentarzami i tš połowš Tatarów, która na podjazd nie poszła. Obaj przybyli w samš porę, aby Kotwicza i Oskierkę od zupełnej klęski uratować. Tymczasem szopy rozpaliły się już tak dobrze, że widno było jak w dzień. Przy tym blasku uderzyli laudańscy z pomocš Kmicica na pułk piechurów i wytrzymawszyogień, wzięli ich na szable. Skoczyła swoimw pomoc rajtaria szwedzka i zwarła się z laudańskimi potężnie. Przez jakiœ czas przepierali się, zupełnie jak zapaœnicy, którzy chwyciwszy się za bary, dobywajš ostatnich sił i coraz to ten tego, to tamten owego przechyli; lecz tak gęsty trup jšł lecieć u Szwedów, że wreszcie poczęli się mieszać. Kmicic rzucał się okropnie w gęstwie ze swymi zabijakami, pan Wołodyjowski pustkę, jako zwykle, przed sobš szerzył; obok niego pracowali krwawodwaj olbrzymi Skrzetuscy i Charłamp, i Roch Kowalski; laudańscy siekli na wyœcigi zKmicicowymi zabijakami, jedni pokrzykujšc przeraŸliwie, inni, jako na przykład Butrymowie, walšc kupš a w milczeniu. Przełamanym Szwedom znów skoczyły na ratunek nowe pułki, a Wołodyjowskiego i Kmicica wsparł Wańkowicz, który blisko nich kwaterami stojšc, wkrótce po nich byłgotów. Wreszcie przyprowadził pan hetmanwszystko wojsko do sprawy i poczšł porzšdnie następować. Sroga bitwa zawrzała na całej linii od Mokotowa aż ku Wiœle. Wtem Akbah-Ułan, który jeŸdził z podjazdem, pojawił się na spienionym koniuprzed hetmanem. - Effendi! - krzyknšł - czambuł jazdy idzie od Babic ku miastu i wozy wiodš, chcš się za mury dostać! Sapieha zrozumiał w jednej chwili, co znaczyła owa wycieczka w stronę Mokotowa. Oto nieprzyjaciel chciał odcišgnšć wojska stojšce na trakcie błońskim, aby owa posiłkowa jazda i wozy z żywnoœciš mogły się dostać w obręb murów. - Ruszaj do Wołodyjowskiego! - krzyknšł naAkbah-Ułana - niech laudańska, Kmicic i Wańkowicz przebiegnš im drogę, zaraz im pomoc wyœlę! Akbah-Ułan wspišł konia, za nim poleciał drugi i trzeci ordynans. Wszyscy dopadli Wołodyjowskiego i powtórzyli mu rozkaz hetmański. Wołodyjowski zwrócił natychmiast choršgwie, Kmicic Tatarami dognał go idšc na przełaj i pomknęli razem, a Wańkowicz za nimi. Lecz przybyli za póŸno. Blisko dwieœcie wozów wjeżdżało już w bramę, idšcy zaœ za nimi œwietny oddział ciężkiej jazdy był już prawie cały w promieniu fortecznym. Tylko tylna straż złożona z około stu ludzi nie nadšżyła jeszcze pod osłonę dział. Ale ici szli całym pędem. Oficer jadšcy z tyłu przynaglał ich jeszcze krzykiem. Kmicic, ujrzawszy ich przy blasku płonšcych szop, wydał krzyk przeraŸliwy istraszny, że aż konie spłoszyły się obok; poznał Bogusławowš rajtarię, tę samš, która przejechała po nim i po jego Tatarach pod Janowem. I niepomny na nic, rzucił się jak szalony kunim, wyprzedził swoich własnych ludzi i wpadł pierwszy na oœlep między szeregi. Szczęœciem, dwaj młodzi Kiemlicze, Kosma iDamian, siedzšcy na przednich koniach, wpadli tuż za nim. W tej chwili Wołodyjowski przesunšł się ukosem jak błyskawica i tym jednym ruchem odcišł tylnš straż od głównego oddziału. Działa z murów poczęły grzmieć, lecz główny oddział, poœwięciwszy swych towarzyszów, wpadł co prędzej za wozamido twierdzy. Wówczas laudańscy i Kmicicowi opasali pierœcieniem owš tylnš straż i rozpoczęła się rzeŸba bez miłosierdzia. Lecz krótko trwała. Bogusławowi ludzie widzšc, że nie masz znikšd ratunku, w mgnieniu oka pozeskakiwali z koni i rzucili broń pod nogi, krzyczšc wniebogłosy, aby ich usłyszano w ciżbie i gwarze, że się poddajš. Nie zważali na to wolentarze ni Tatarzy i siekli dalej, lecz w tejże chwili rozległ się groŸny a przeraŸliwy głos Wołodyjowskiego, któremu chodziło o języka: - Żywych brać! Gas! gas! żywych brać! - Żywych brać! - zakrzyknšł Kmicic. Zgrzyt żelaza ustał. Rozkazano teraz troczyć jeńców Tatarom, którzy z właœciwš sobie wprawš uczynili to w mgnieniu oka, po czym choršgwie cofnęły się spiesznie spod działowego ognia. Pułkownicy skierowali się ku szopom. Laudańska szła naprzód, Wańkowiczowi z tyłu, a Kmicic z jeńcami w poœrodku, wszyscy w zupełnej gotowoœci, aby napad, jeżeliby się zdarzył, odeprzeć. Jeńców prowadzili Tatarzy na smyczach, inni powodowali zdobyczne konie. Kmicic, zbliżywszy się do szop, bacznie spoglšdał w twarze jeńców, czy Bogusławowej między nimi nie zobaczy, bo choć mu już jeden z rajtarów pod sztychem zaprzysišgł, że księcia samego nie było w oddziale, jednak jeszcze myœlał, że nuż umyœlnie tajš. Wtem jakiœ głos spod strzemienia tatarskiego zawołał nań: - Panie Kmicic! Panie pułkowniku! Ratuj znajomego! Każ mnie puœcić ze sznura na parol. - Hassling! - zakrzyknšł Kmicic. Hassling był to Szkot, niegdyœ oficer rajtarii księcia wojewody wileńskiego, którego Kmicic znał w Kiejdanach i swego czasu bardzo lubił. - Puœć jeńca - zakrzyknšł na Tatara - i sam precz z konia! Tatar skoczył z kulbaki, jakby go wiatr zmiótł, bo wiedział, jak niebezpiecznie marudzić, gdy "bagadyr" rozkazuje. Hassling postękujšc wdrapał się na wysokiesiedzenie ordyńca. Wtem Kmicic chwycił go powyżej dłoni i gniotšc mu rękę tak, jakby chciał jš zgruchotać, poczšł pytać natarczywie: - Skšd jedziecie? Wraz powiadaj, skšd jedziecie? Na Boga, spiesz się! - Z Taurogów! - odparł oficer. Kmicic pocisnšł go jeszcze silniej. - A... Billewiczówna... tam jest? - Jest! Pan Andrzej mówił coraz trudniej, bo corazmocniej zaciskał zęby. - I... co ksišżę z niš uczynił? - Nic nie wskórał. Nastało milczenie, po chwili Kmicic zdjšł rysi kołpaczek, pocišgnšł rękš po czole i ozwał się: - Zacięto mnie w spotkaniu, krew mi idzie i zesłabłem... Rozdział 12 Wycieczka szwedzka w częœci tylko dopięłacelu, gdyż oddział Bogusławowy wszedł domiasta; natomiast sama nie dokazała wielkich rzeczy. Wprawdzie choršgiew panaKotwicza i Oskierczyna dragonia silnie ucierpiały, lecz i Szwedzi gęstym trupem zasłali pole, a nawet jeden pułk piechoty, na który wpadł Wołodyjowski z Wańkowiczem, całkiem niemal został zniesiony. Chlubili się nawet Litwini, że większe straty zadali nieprzyjacielowi, niż sami ponieœli, jeden tylko pan Sapieha trapiłsię wewnętrznie, że nowa spotkała go "konfuzja", od której sława jego wielce może ucierpieć. Przywišzani do niego pułkownicy pocieszali go, jak mogli, i prawdę rzekłszy, istotnie wyszła mu na pożytek ta nauka, albowiem odtšd nie bywało już uczt tak zapamiętałych, a jeœli zdarzyła się jakowaœ ochota, to właœnie wczasie niej rozwijano największš czujnoœć. Złapali się Szwedzi zaraz nazajutrz, przypuszczajšc bowiem, że hetman nie będzie się spodziewał, aby w tak krótkim terminie powtórzyła się wycieczka, wyszli znów za mury, lecz z miejsca odbici, zostawiwszy kilku poległych, wrócili nazad.Tymczasem badano w kwaterze hetmańskiejHasslinga, co niecierpliwiło tak pana Andrzeja, iż mało ze skóry nie wyskoczył, chciał bowiem jak najprędzej mieć go u siebie i rozgadać się z nim o Taurogach. Cały dzień więc kršżył koło kwatery, co chwila wchodził do œrodka, słuchał zeznańi aż podnosił się na ławie, gdy w badaniachwspominano imię Bogusława. Zaœ wieczorem odebrał rozkaz, aby na podjazd ruszył. Nie rzekł na to nic, zęby tylko zacisnšł, bo się już był bardzo zmienił i nauczył się prywatę dla służby publicznej odkładać. Tatarów tylko srodze w czasie podjazdu gnębił i o lada co gniewem wybuchajšc, buzdyganem tak walił, że aż koœci trzeszczały. A ci mówili między sobš, że "bagadyr" się wœciekł, i szli cicho jak trusie, w oczy tylko groŸnemu przywódcy patrzšc i myœli w lot zgadujšc. Wróciwszy zastał już Hasslinga u siebie, ale tak chorego, że mówić nie mógł, bo przecie bioršc go w niewolę, poturbowano go srodze, tak iż teraz, po całym dniu badań w dodatku, miał goršczkę i pytań nawet nie rozumiał. Musiał się więc Kmicic kontentować tym, co mu pan Zagłoba o Hasslingowych zeznaniach powiadał; ale to tyczyło spraw publicznych, nie prywatnych.O Bogusławie zeznał młody oficer tylko tyle, że po powrocie z wyprawy na Podlasiei po klęsce janowskiej chorzał srodze. Z cholery i melancholii w malignę wpadał, a przyszedłszy nieco do zdrowia, zaraz z wojskiem na Pomorze wyruszył, dokšd go Szteinbok i elektor jak najpilniej wzywali. - A teraz gdzie on jest? - pytał Kmicic. - Wedle tego, co Hassling powiada, a nie miał potrzeby łgać, teraz z bratem królewskim i Duglasem stojš w warownym obozie u Narwi i Buga, gdzie Bogusław całšjazdš dowodzi - odrzekł Zagłoba. - Ha! I myœlš tu na odsiecz przyjœć. To się spotkamy, jako Bóg na niebie, choćbym miałw przebraniu do niego pójœć! - Nie choleryzuj waœć na próżno! Do Warszawy oni by na odsiecz radzi, ale nie mogš, bo im się pan Czarniecki położył na drodze, i ot, co się dzieje: on, nie majšc piechot ni dział, nie może na obóz uderzyć,oni zaœ bojš się do niego wyjœć, bo przekonali się, że w gołym polu ich żołnierz czarniecczykom nie wytrzyma. Wiedzš też, że i rzekš nie pomoże się zastawiać. Ba, żeby tam sam król był, to by dał pole, bo pod jego komendš i żołnierzlepiej się bije dufajšc, że to wojownik wielki, ale Duglas ani brat królewski, ani ksišżę Bogusław, chociaż to wszyscy trzej rezoluci, przecie się nie odważš! - A gdzie król? - Poszedł do Prus. Król nie wierzy, żebyœmy się już na Warszawę i Wittenbergaporwać mieli. Zresztš, wierzy czy nie wierzy, musiał tam iœć z dwóch powodów: raz, żeby elektora ostatecznie spraktykować, choćby za cenę całej Wielkopolski, a po wtóre: że to wojsko, które z saku wyprowadził, póki nie wypocznie, to na nic. Trudy i niewywczasy a cišgłe alarmy tak ich zjadły, iż już żołnierze muszkietów w ręku utrzymać nie mogš, a przecie najwybrańsze to pułki z całej armii, które po wszystkich niemieckich i duńskich krainach znamienite wiktorie odnosiły. Dalszš rozmowę przerwało wejœcie Wołodyjowskiego. - Jak się ma Hassling? - spytał zaraz w progu. - Chory, i trzy po trzy imaginuje! - odparł Kmicic. - A ty czego, Michałku, od Hasslinga chcesz? - ozwał się Zagłoba. - Niby to waćpan nie wiesz? - Jaż bym nie miał wiedzieć, że ci o owš wiœnię chodzi, którš ksišżę Bogusław w swoim ogródku zasadził. Gorliwy to ogrodnik, nie bój się! Nie potrzeba mu i roku, żeby się owoców doczekał. - Bodaj waœci zabito za takš pociechę! - krzyknšł mały rycerz. - Patrzcie go: powiedzieć mu najniewinniejszy iocus, to zaraz wšsikami rusza jak wœciekły chrabšszcz! Com ci winien? Na Bogusławie szukaj pomsty, nie na mnie! - Da Bóg, poszukam i znajdę! - Dopiero co to samo Babinicz powiadał! Niedługo, widzę, całe wojsko się na niego sprzysięże; ale strzeże on się dobrze i bez moich fortelów nie dacie sobie rady! Tu obaj młodzi zerwali się na równe nogi. - Masz że waœć jaki fortel? - A wy myœlicie, że fortel tak łatwo z głowy wyjšć jak szablę z pochwy? Gdyby Bogusław był tuż, pewno bym znalazł niejeden, ale na tę odległoœć nie tylko fortel, ale i armata nie doniesie. PanieAndrzeju, każ mi dać kubek miodu, bo dziœ goršco. - Dam i kufę, byłeœ waćpan co wymyœlił! - Naprzód, czego wy nad tym Hasslingiem do tego doszło, że jak 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż`PŞc aúc b@c cT-˙c dS<  jak kat nad dobrš duszš stoicie. Nie jego jednego wzięto w niewolę, możeciesię innych wypytać. - Jużem ci ja tamtych brał na pytki, ale to gemajny; nie wiedzš nic, a on, jako oficer, był przy dworze - odrzekł Kmicic. - To i racja! - odpowiedział Zagłoba. - Ja też muszę się z nim rozgadać; od tego, co mi powie o osobie i obyczajach księcia, mogš i fortele zależeć. Teraz grunt, żeby się to oblężenie prędko skończyło, bo potem pewno przeciw tamtej armii ruszymy. Ale coœ naszego pana miłoœciwegoi hetmanów długo nie widać! - Jakże? - odrzekł mały rycerz. - W tej chwili wracam od hetmana, który dopiero co odebrał wiadomoœć, że król jegomoœć jeszcze dziœ wieczorem z przybocznymi choršgwiami tu stanie, a hetmani z komputem jutro nadcišgnš. Od samego Sokala szli, mało co wypoczywajšc, wielkiepochody czynišc. Przecie zresztš już od paru dni wiadomo, że tylko co ich nie widać.- A wojska siła ze sobš prowadzš? - Blisko pięć razy tyle co przy panu Sapieże, piechoty ruskie i węgierskie, bardzo przednie; idzie i szeœć tysięcy ordy pod Subaghazim, ale podobnoć nie można ichna dzień spod ręki puœcić, bo bardzo swawolš i krzywdy naokoło czyniš. - Pana Andrzeja by im na przywódcę dać! - rzekł Zagłoba. - Ba! - odparł Kmicic. - Zaraz bym ich spod Warszawy wyprowadził, bo oni w oblężeniuna nic, i powiódłbym ich do Buga i Narwi. - Na nic, nie na nic - odrzekł Wołodyjowski- gdyż nikt lepiej nie upilnuje, aby żywnoœć do fortecy nie przychodziła. - No, będzie Wittenbergowi ciepło! Postój, stary złodzieju! - zawołał Zagłoba. - Wojowałeœ dobrze, tego ci nie neguję, ale kradłeœ i łupiłeœ jeszcze lepiej; dwie gęby miałeœ: jednš do fałszywych przysišg, drugš do łamania obietnic, ale teraz dwomasię nie wyprosisz. Swędzi cię od galickiej choroby skóra i medykowie ci jš drapiš, czekaj, my cię lepiej podrapiemy, Zagłoby w tym głowa! - Ba! Zda się na kondycję królowi i co mu kto uczyni? - odrzekł pan Michał. - Jeszczemu honory wojskowe będziemy musieli oddawać! - Zda się na kondycję? tak! - zakrzyknšł Zagłoba. - Dobrze! Tu zaczšł pięœciš w stół walić tak silnie, że aż Roch Kowalski, który w tej chwili wszedł do izby, zlškł się i stanšł, jako wryty, w progu. - Niech Żydom za parobka służę! - krzyczał dalej stary - jeżeli ja tego bluŸniciela przeciw wierze, tego zdziercę koœciołów, tego ciemięzcę panienek, tego kata męża i niewiasty, tego podpalacza, tego szelmę, tego felczera od puszczania krwi i pieniędzy, tego mieszkogryza, tego skórołupa wolno z Warszawy wypuszczę! Dobrze! Król go na kondycje wypuœci, hetmani na kondycje wypuszczš, ale ja, jakom katolik, jakom Zagłoba, jako szczęœcia za życia, a Boga przy œmierci pragnę, taki tumult przeciw niemu uczynię, o jakim nikt jeszcze w tej Rzeczypospolitej nie słyszał! Nie machaj rękš, panie Michale! Tumult uczynię! powtarzam! tumult uczynię! - Wuj tumult uczyni! - zagrzmiał Roch Kowalski. Wtem Akbah-Ułan wsadził swš zwierzęcš twarz przeze drzwi. - Effendi! - rzekł do Kmicica - wojska królewskie za Wisłš widać! Porwali się na to wszyscy na równe nogi i wypadli przed sień. Król istotnie przybył. Najpierwej przycišgnęły tatarskie choršgwie pod Subaghazim, ale nie w tej liczbie, w jakiej ich się spodziewano. Za nimi nadeszło wojsko koronne, mnogie i dobrze uzbrojone, a przede wszystkim pełne zapału. Do wieczora cała armia przeszła po œwieżo zbudowanym przez pana Oskierkęmoœcie. Sapieha czekał na króla z uszykowanymi jak do bitwy choršgwiami stojšcymi wzdłuż, jedna podle drugiej, na kształt niezmiernego muru, którego końca okiem trudno było dosięgnšć. Rotmistrze stali przed pułkami, przy nich choršżowie, każden z rozpuszczonym znakiem; tršby, kotły, krzywuły, bębny i litaury czyniły zgiełk nieopisany. Koronne choršgwie, w miarę jak która przeszła, stawały równieżnaprzeciw litewskich w ordynku; między jednym a drugim wojskiem zostało na sto kroków pustego miejsca. Sapieha trzymajšc buławę w ręku wyszedł piechotš na ów pusty majdan, za nim szło kilkunastu przedniejszych wojskowych i cywilnych dygnitarzy. Z drugiej strony, od wojsk koronnych, podjechał król konno na wspaniałym fryzie podarowanym mu jeszcze w Lubowli przez pana marszałka Lubomirskiego, przybrany jak do bitwy w błękitny lekki pancerz ze złotymi rzutami, spod którego widać było czarny aksamitny kaftan, z wyłożonš aż na pancerz koronkowš kryzš; tylko zamiast hełmu miałna głowie zwykły szwedzki kapelusz z czarnymi piórami, natomiast rękawice bojowe i na nogach długie, chrabšszczowego koloru buty, aż wysoko za kolana zachodzšce. Za nim jechał nuncjusz, ksišdz arcybiskup lwowski, ksišdz biskup kamieniecki, ksišdz nominat łucki, ksišdz Cieciszowski, pan wojewoda krakowski, pan wojewoda ruski, baron Lisola, hrabia Pöttingen, pan kasztelan kamieniecki, poseł moskiewski, pan Grodzicki, jenerał artylerii, Tyzenhauz i wielu innych. Posunšł się Sapieha, jak ongimarszałek koronny, do strzemienia pańskiego, lecz król nie czekajšc zeskoczyłlekko z kulbaki, podbiegł ku Sapieże i nie rzekłszy ani słowa, chwycił go w objęcia. I chwyciwszy, trzymał długo, na oczach obu wojsk; milczał cišgle, jeno łzy płynęłymu ciurkiem po twarzy, bo oto przyciskał do piersi najwierniejszego sługę swego i ojczyzny, który choć geniuszem nie dorównał innym, który choć czasem pobłšdził, przecie poczciwoœciš wystrzelił nad wszystkie panięta tej Rzeczypospolitej, w wiernoœci nigdy się nie zawahał, poœwięcił bez chwili namysłu całš fortunę i od poczštku wojny piersi za swego monarchę i swój kraj nadstawiał. Litwini, którzy sobie poprzednio szeptali, żeza wypuszczenie Karola spod Sandomierza i za ostatniš warszawskš nieostrożnoœć może i spotkajš pana Sapiehę wymówki, a co najmniej zimne przyjęcie, widzšc owš dobroć królewskš, uczynili na czeœć dobrego pana huk tak srogi, że echo niebiosów dosięgło. Odpowiedziały im zarazjednym grzmotem wojska królewskie i przez czas jakiœ nad wrzawš kapeli, nad warczeniem bębnów, nad łoskotem strzałów słychać było tylko okrzyki: - Vivat Joannes Casimirus! - Vivant koroniarze! - Vivant Litwini! Tak to oni witali się pod Warszawš. Drżały mury, a za murami Szwedzi. - Ryknę! jak mi Bóg miły, ryknę! - wołał rozczulony Zagłoba - nie wytrzymam! Oto pan nasz! ojciec! (moœci panowie! już szlocham!) ojciec!... nasz król, niedawno tułacz od wszystkich opuszczon, a teraz... a teraz... toćże tu sto tysięcy szabel na zawołanie!... O Boże miłosierny!... Nie mogę od łez... Wczoraj był tułaczem, dziœ... cesarz niemiecki nie ma wojsk tak zacnych!Tu otwarły się œluzy w oczach pana Zagłoby i poczšł chlipać raz po razu, naglezwrócił się do Rocha: - Cicho bšdŸ! czego buczysz! - A wuj to nie buczy? - odparł Roch. - Prawda, jak mi Bóg miły, prawda!... Wstydziłem się, moœci panowie, za tę Rzeczpospolitš... Ale teraz już bym się z żadnš innš nacjš nie pomieniał!... Sto tysięcy szabel, jak gołębiowi z gardła!... Niech to inni pokażš!... Bóg dał opamiętanie,Bóg dał! Bóg dał!... Pan Zagłoba nie pomylił się o wiele, bo istotnie stanęło pod Warszawš blisko siedemdziesišt tysięcy ludzi, nie liczšc dywizji pana Czarnieckiego, która jeszcze nie nadeszła, i nie liczšc orężnej czeladzi obozowej, która w potrzebie stawała do sprawy, a której ćmy nieprzejrzane wlokłysię za każdym obozem. Po przywitaniu się i pobieżnej lustracji wojska król podziękował Sapieżyńskim, wœród ogólnego zapału, za wierne służby i odjechał do Ujazdowa, wojska zaœ stawałyna pozycjach, które im wyznaczono. Niektóre choršgwie pozostały na Pradze, inne rozrzuciły się naokół miasta. Olbrzymitabor wozów przeprawiał się jeszcze do drugiego południa przez Wisłę. Nazajutrz okolice miasta zabieliły się tak namiotami, jakoby je œniegi pokryły. Nieprzeliczone stada koni rżały na przyległych błoniach. Za wojskiem cišgnęli kupcy ormiańscy, żydowscy i tatarscy; drugie miasto, większe i gwarniejsze od obleganego, wyrosło na równinie. Szwedzi, przerażeni pierwszych dni potęgš króla polskiego, nie czynili żadnych wycieczek, tak że pan Grodzicki, jenerał artylerii, mógł spokojnie objeżdżać miasto iplan oblężenia układać. Na drugi zaraz dzień czeladŸ poczęła tu i owdzie wznosić, wedle jego konceptu, szańce; zacišgano na nie tymczasem mniejsze działa, większe bowiem miały dopiero za parę tygodni nadcišgnšć. Król Jan Kazimierz posłał do starego Wittenberga wzywajšc go do poddania miasta, do złożenia broni, i dajšc warunki łaskawe, które gdy o nich dowiedziano się, wzbudziły nieukontentowanie w wojsku. Szerzył owo nieukontentowanie głównie panZagłoba, który miał szczególnš do pomienionego jenerała nienawiœć. Wittenberg, jak łatwo było przewidzieć, odrzucił warunki i postanowił bronić się doostatniej kropli krwi, i raczej zagrzebać się w gruzach miasta niż wydać je w ręce królewskie. Wieloœć oblegajšcych wojsk nie przestraszała go wcale, wiedział bowiem, że zbytnia liczba jest raczej zawadš niżeli pomocš w oblężeniu. Wczeœnie też doniesiono mu, że w obozie królewskim nie masz ani jednego oblężniczego działa, podczas gdy Szwedzi mieli ich aż nadto dosyć, nie liczšc niewyczerpanych zasobów amunicji. Jakoż było do przewidzenia, że będš bronilisię zapamiętale, Warszawa bowiem służyłaim dotychczas za skład zdobyczy. Wszystkie niezmierne skarby, złupione po zamkach, koœciołach, klasztorach i miastach w całej Rzeczypospolitej, przychodziły do stolicy, skšd wyprawiano je partiami wodš do Prus i dalej do Szwecji.W chwili zaœ obecnej, gdy kraj cały podniósł się i zamki bronione przez mniejsze szwedzkie załogi nie zapewniały bezpieczeństwa, tym bardziej nazwożono zdobyczy do Warszawy. Szwedzki zaœ żołnierz chętniej poœwięcał życie niż zdobycz. Ubogi lud, dobrawszy się do skarbów bogatej krainy, rozłakomił się takdalece, że œwiat nie widział łapczywszych drapieżników. Sam król rozsławił się chciwoœciš, jenerałowie szli za jego przykładem, a wszystkich przewyższał Wittenberg. Gdy o zysk chodziło, nie powstrzymywał oficerów ani honor kawalerski, ani wzglšd na powagę stopnia. Brali, wyciskali, łupili wszystko, co się wzišœć dało. W samej Warszawie pułkownicy wysokiej szarży i szlachetnego urodzenia nie wstydzili się sprzedawać gorzałkę i tabakę własnym żołnierzom, byle tylko napchać kieszenie ich żołdem. Do zaciekłoœci w obronie mogło podniecać Szwedów i to, że najcelniejsi ich ludzie byli naówczas w Warszawie zamknięci. Więc naprzód sam Wittenberg, drugi główny po Karolu dowódca, a pierwszy, który wstšpił w granice Rzeczypospolitej i do upadku jš pod Ujœciem przywiódł. Miał on za to przygotowany w Szwecji tryumf, jako zdobywca. Prócz niego był w mieœcie kanclerz Oxenstierna, statysta na cały œwiat sławny, dla uczciwoœci swej nawet przez nieprzyjaciół szanowany. Nazywano go Minerwš królewskš, gdyż jego to radom zawdzięczał Karol wszystkie swe przy układach zwycięstwa. Byli także jenerałowie: Wrangel młodszy, Horn, Erskin, drugi Loewenhaupt, i mnóstwo dam szwedzkich wielkiego urodzenia, które za mężami swymi do tego kraju jako do nowej posiadłoœci szwedzkiej przyjechały. Mieli więc Szwedzi czego bronić. Rozumiał też król Jan Kazimierz, że oblężenie, zwłaszcza przy braku ciężkich dział, będzie długie i krwawe; rozumieli i hetmani, ale nie chciało myœleć o tym wojsko. Ledwie pan Grodzicki szańce jakie takie wysypał, ledwie do murów nieco się przysunšł, już poszły deputacje do króla od wszystkich choršgwi, by ochotnikom do szturmu iœć pozwolono. Długo musiał tłumaczyć król, że szablami nie zdobywa się fortec, nim zapał pohamował. Tymczasem posuwano, o ile możnoœci, roboty. Wojsko, nie mogšc iœć do szturmu, wzięło w nich obok ciurów udział gorliwy. Towarzysze spod najprzedniejszych znaków, ba! nawet oficerowie sami, wozili taczkami ziemię, znosili faszynę, pracowali przy podkopach ziemnych. Nieraz Szwedzi próbowali przeszkadzać robotom i dzień jeden nie upływał bez wycieczek, lecz ledwie muszkieterowie szwedzcy zdołali przejœć bramę, pracujšcy przy szańcach Polacy porzucali taczki, pęki chrustu, łopaty, oskardy i biegli z szablami w dym tak zaciekle, iż wycieczka z największym poœpiechem musiała się chronić do twierdzy. Trup padał przy owych starciach gęsto, fosy i majdany aż do szańców zjeżyły się mogiłami, w które chowano podczas krótkich zawieszeń broni poległych. Wreszcie i czasu nie stało na grzebanie, leżały więc ciała na wierzchu, owiewajšc straszliwym zaduchem miasto i oblegajšcych. Mimo największych trudnoœci co dzień przekradali się do obozu królewskiego mieszczanie donoszšc, co się w mieœcie dzieje, i na kolanach żebrzšc o przyœpieszenie szturmu. Szwedzi bowiem mieli jeszcze dosyć żywnoœci, ale lud umierał z głodu po ulicach, żył w nędzy, wucisku, pod straszliwš rękš załogi. Codziennie echa donosiły aż do obozu królewskiego odgłosy strzałów muszkietowych w mieœcie i dopiero zbiegowie donosili, że to rozstrzeliwano mieszczan podejrzanych o życzliwoœć swemu królowi. Włosy powstawały od opowiadań zbiegów. Mówili, że cała ludnoœć, chore niewiasty, nowo narodzone dzieci, starcy, wszyscy nocujš na ulicach, bo Szwedzi powyganiali ich z domów, w których poprzebijano od muru do muru przejœcia, by załoga, w razie wkroczenia wojsk królewskich do miasta, chronić się i cofać mogła. Na koczowniczš ludnoœć padały deszcze, w nie pogodne paliło jš słońce, nocami szczypały chłody. Ognia niewolno było mieszkańcom palić, nie mieli przy czym łyżki ciepłej strawy uwarzyć. Różne choroby szerzyły się coraz bardziej i zabierały setki ofiar. Królowi, gdy słuchał tych opowiadań, pękało serce, więc słał gońców za gońcami, by przyjœcie ciężkich dział przyspieszyć. Zaœ czas płynšł, upływały dnie, tygodnie i prócz odbijania wycieczek nie można było nic ważniejszego przedsięwzišœć. Krzepiła tylko oblegajšcychmyœl, że i załodze musi w końcu zabraknšćżywnoœci, gdyż drogi były tak poprzecinane, że i mysz nie zdołałaby się dostać do fortecy. Tracili też oblężeni z każdym dniem nadzieję odsieczy; owa armiapod Duglasem, stojšca najbliżej, nie tylko nie mogła pospieszyć z ratunkiem, ale o własnej musiała myœleć skórze, król bowiem Kazimierz, majšc aż nadto sił, zdołał i tamtych przyciszyć. Poczęto wreszcie, jeszcze przed przyjœciem ciężkich kartaunów, ostrzeliwaćfortecę z mniejszych. Pan Grodzicki od strony Wisły, sypišc przed sobš jak kret ziemne zasłony, przysunšł się o szeœć kroków do fosy i zionšł nieustannym ogniem na nieszczęsne miasto. Przepyszny pałac Kazanowskich został zrujnowany i nie żałowano go, bo do zdrajcy Radziejowskiego należał. Ledwie trzymały się jeszcze porozszczepiane mury, œwiecšce pustymi oknami; na wspaniałe tarasy i sady padały dzień i noc kule, burzšc cudne fontanny, mostki, altany, marmurowe posšgi i płoszšc pawie, które żałosnym wrzaskiem dawały znać o swym nieszczęsnym położeniu. Pan Grodzicki sypał ogień i na dzwonnicę bernardyńskš i na Bramę Krakowskš, z tej strony bowiem postanowił do szturmu przystšpić. Tymczasem ciurowie obozowi poczęli się prosić, aby im wolno było uderzyć na miasto, bardzo bowiem pragnęli pierwsi do skarbów szwedzkich się dostać. Król raz odmówił, lecz wreszcie pozwolił. Kilku znacznych oficerów podjęło się stanšć na czele, a między innymi i Kmicic, któremu nietylko sprzykrzyła się bezczynnoœć, ale w ogóle rady sobie dać nie mógł z tej przyczyny, że Hassling, zapadłszy w ciężkšchorobę, od kilku tygodni leżał bez duszy i o niczym mówić nic nie mógł. Skrzyknięto się zatem na szturm. Pan Grodzicki sprzeciwiał mu się do ostatniej chwili, twierdzšc, że póki wyłom nie zrobiony, miasto nie może być wzięte, choćby nie tylko ciurowie, ale sama regularna piechota poszła do ataku. Lecz ponieważ król dał już poprzednio pozwolenie, musiał ustšpić. Dnia 15 czerwca zebrało się około szeœciu tysięcy obozowej czeladzi, przygotowano drabiny, pęki chrustu, wory z piaskiem, bosaki, i pod wieczór tłum, zbrojny po większej częœci tylko w szable, poczšł œcišgać się w miejsce, gdzie podkopy i ziemne osłony przymykały najbliżej do fosy. Gdy się już œciemniło zupełnie, na do tego doszło, że jak 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żePĚc fH c gd6 hj$.c €i˜2Ü Y dany znak ruszyli pacholikowie z wrzaskiemokropnym ku fosie i poczęli jš zasypywać. Czujni Szwedzi przyjęli ich morderczym ogniem z muszkietów, dział i bitwa zaciekła zawrzała na całej wschodniej stronie miasta. Ciurowie pod zasłonš ciemnoœci zarzucili w mgnieniu oka fosę i kupš bezładnš dotarli aż do murów. Pan Kmicic uderzył we dwa tysišce na ziemny fort, który Polacy zwali "kretowiskiem", stojšcy w pobliżu Bramy Krakowskiej, i mimo rozpaczliwej obrony zdobył go jednym zamachem. Załogę rozniesiono na szablach, nikogo nie żywišc. Działa rozkazał zwrócić pan Andrzej ku Bramie, częœciš zaœ ku dalszym murom, abyprzyjœć z pomocš i osłonić nieco te kupy, które usiłowały się na nie wdrapać. Tym zaœ nie poszczęœciło się w równym stopniu. Pachołkowie przystawiali drabiny i darli się na nie tak zapamiętale, że najbardziej ćwiczona piechota nie potrafiłaby lepiej, lecz Szwedzi, sami zabezpieczeni blankami, sypali im ogień w same twarze, spychali przygotowane kamienie i kłody, pod których ciężarem łamały się w drobne drzazgi drabiny, wreszcie piechota spychała szturmujšcych z pomocš długich dzid, przeciw którym szable nie mogły nic wskórać. Przeszło pięciuset co najdzielniejszej czeladzi legło pod murem; reszta, pod nieustajšcym ogniem, schroniła się na powrót przez fosę do polskich przykopów. Szturm był odparty, ale ów forcik pozostałw ręku polskim. Próżno Szwedzi walili doń przez całš noc z najcięższych kartaunów; Kmicic odpowiadał im również przez całš noc z tych dział, które zdobył. Dopiero nadranem, gdy uczyniło się widno, rozbito mu je co do jednego. Wittenberg, któremu o ówszaniec jak o głowę chodziło, wysłał wówczas piechotę z rozkazem, by nie ważyła się wracać nie odzyskawszy straty,lecz pan Grodzicki w tejże chwili posłał Kmicicowi posiłki, z pomocš których ten nietylko odparł piechotę, lecz wypadł za niš i gnał aż do Krakowskiej Bramy. Pan Grodzicki tak był uradowany, że osobiœcie pobiegł do króla z relacjš. - Miłoœciwy panie! - rzekł. - Byłem przeciwny wczorajszej robocie, ale teraz widzę, że nie stracona! Póki ten szaniec byłw ich ręku, póty nie mogłem nic wskórać przeciw Bramie, a teraz niech jeno działa ciężkie nadejdš, w jednš noc wyłom uczynię. Król, który był frasobliwy, że tylu dobrychpachołków pobito, uradował się słowami pana Grodzickiego i zaraz spytał: - A kto tam w owym szańcu ma komendę? - Pan Babinicz! - odpowiedziało kilka głosów. Król w ręce klasnšł. - Ten wszędy musi być pierwszy! Moœci jenerale, znam ja go! Okrutnie to zacięty kawaler, i nie da się wykurzyć! - Wina by to była nie do odpuszczenia, miłoœciwy panie - odrzekł Grodzicki - gdybyœmy na to pozwolili. Jużem mu tam piechoty posłał i działek, bo że go będš wykurzać, to będš! O Warszawę chodzi! Tyleten kawaler złota wart, ile sam waży! - Więcej wart! bo to nie pierwszy i nie dziesišty jego postępek! - odrzekł król. Po czym kazał sobie podać co duchu konia, lunetę i pojechał patrzeć na szaniec. Lecz zza dymów wcale nie było go widać, bo kilkanaœcie kartaunów ziało nań ogniem nieustannym, rzucano weń faskule, granaty, blachy napełnione kartaczami. A przecie szaniec ów leżał tak niedaleko Bramy, że nieledwie i strzały muszkietowe donosiły; toteż granaty widać było doskonale, jak wylatywały na kształt obłoczków w górę i opisujšc łuk bardzo zgięty wpadały w owš chmurę dymu, roztrzaskujšc się w niej z hukiem okropnym. Wiele padało aż za szaniec i te tamowały przystęp posiłkom. - W imię Ojca i Syna, i Ducha Œwiętego! - rzekł król. - Tyzenhauz! patrz! - Nic nie widać, miłoœciwy królu! - Kupa ziemi porytej jeno zostanie! Nie może inaczej być! Tyzenhauz, wiesz, kto tam siedzi? - Wiem, miłoœciwy królu, Babinicz! Jeœli żyw wyjdzie, będzie mógł powiedzieć, że za życia był w piekle. - Trzeba mu tam jeszcze œwieżych ludzi podesłać! Moœci jenerale!... - Już rozkazy wydane, ale trudno im dojœć,bo granaty przenoszš i okrutnie gęsto z tejstrony fortu padajš. - Ze wszystkich dział do murów mi bić, żeby dywersję uczynić! Grodzicki œcisnšł konia ostrogami i skoczyłku szańcom. Po chwili ozwały się działa nacałej linii, a nieco póŸniej widać było, jak œwieży oddział piechoty mazurskiej wyszedł z przykopów i kopnšł się biegiem ku kretowisku. Król wcišż stał i patrzył. Na koniec zakrzyknšł: - Godzi się Babinicza zluzować w komendzie.A kto, moœci panowie, zechce go na ochotnika zastšpić? Skrzetuskich ni Wołodyjowskiego nie było w tej chwili przy osobie pana, więc nastałachwila milczenia. - Ja! - ozwał się nagle pan Topór Grylewski, towarzysz lekkiego znaku imieniaprymasa. - Ja! - powtórzył Tyzenhauz. - Ja! ja! ja! - ozwało się zaraz kilkanaœcie głosów. - Kto pierwszy się ofiarował, niech ten idzie! - rzekł król. Pan Topór Grylewski przeżegnał się, następnie przechylił do ust manierkę i skoczył. Król stał i patrzył cišgle w chmurę dymów,którymi przykryte było kretowisko, a którecišgnęły się wyżej nad nim, na kształt mostu, aż do samych murów. Ponieważ fortleżał bliżej Wisły, więc mury miejskie górowały nad nim, i dlatego ogień był tak straszliwy. Tymczasem huk dział zmniejszył się nieco, choć granaty nie ustawały opisywać łuków,natomiast grzechot strzałów muszkietowych rozlegał się tak, jakby tysišce chłopów biło cepami w klepisko. - Widać, znów idš do ataku - rzekł Tyzenhauz. - Gdyby mniej było dymów, widzielibyœmy piechotę. - PodjedŸmy nieco - rzekł król ruszajšc koniem. Za nim ruszyli inni i jadšc brzegiem Wisły od Ujazdowa, podjechali prawie do samego Solca, a ponieważ sady pałaców i klasztorów, schodzšcych ku Wiœle, były jeszcze w zimie przez Szwedów na opał wycięte i drzewa nie zasłaniały widoku, mogli więc przekonać się i bez lunet, że Szwedzi istotnie znów ruszyli do szturmu. - Wolałbym tę pozycję stracić - ozwał się nagle król - niż żeby Babinicz miał zginšć! - Bóg go obroni! - rzekł ksišdz Cieciszowski. - I pan Grodzicki nie omieszka posiłków posłać! - dodał Tyzenhauz. Dalszš rozmowę przerwał jakiœ jeŸdziec, który zbliżał się całym pędem od strony miasta. Tyzenhauz majšc wzrok tak bystry,że gołym okiem lepiej widział niż inni przezperspektywy, porwał się na jego widok za głowę i krzyknšł: - Grylewski wraca! Babinicz musiał polec i fort zdobyto! Król przysłonił oczy rękoma, tymczasem Grylewski przyskoczył, osadził konia na miejscu i łapišc powietrze ustami, zawołał: - Miłoœciwy panie! - Co tam? zabit? - spytał król. - Pan Babinicz powiada, że mu tam dobrze i nie chce zastępcy, prosi tylko, by mu jeœć przysłać, bo od rana nic w gębie nie mieli! - Żyje zatem? - krzyknšł król. - Powiada, że mu dobrze! - powtórzył pan Grylewski. Inni zaœ, ochłonšwszy ze zdumienia, poczęli wołać: - To fantazja kawalerska! - To żołnierz! PóŸniej zaœ do pana Grylewskiego: - A już potrzeba było zostać i koniecznie gozluzować. Nie wstyd to wracać? Tchórz waœci obleciał czy co? Lepiej się było nie podejmować! Na to pan Grylewski: - Miłoœciwy panie! Kto mi tchórza zadaje, temu się sprawię na każdym polu, ale przedmajestatem muszę się usprawiedliwić. Byłem w samym kretowisku, czego by możeniejeden z ichmoœciów nie dokazał, ale ów Babinicz jeszcze mi do oczu za mojš intencję skoczył. "IdŸ waœć (powiada) do kaduka! Ja tu pracuję, ledwo (powiada) ze skóry nie wylezę, i na gawędy nie mam czasu, a ni sławš, ni komendš dzielić się z nikim nie chcę. Dobrze mi tu (powiada) i ostanę, a waœci za okop każę wyprowadzić!Bodaj cię zabito! (powiada). Żreć nam się chce, a tu mi komendanta, nie strawę przysyłajš!" Com miał robić, miłoœciwy panie! Nawet się i humorowi jego nie dziwuję, bo tam im ręce od roboty opadajš!- A jakże? - spytał król - utrzyma on się tam? - Taki straceniec! Gdzie on się nie utrzyma! Tegom jeszcze zapomniał powiedzieć, co mina odchodnym krzyknšł: "Będę tu i tydzień siedział i nie dam się, bylem miał co jeœć!"- Możnaże tam wysiedzieć? - Tam, miłoœciwy królu, istny dzień sšdu! Granat pada za granatem, czerepy jako diabły koło uszu œwiszczš, ziemia w doły powybijana, od dymu mówić nie można! Piaskiem i darniš tak kule rzucajš, że co chwila trzeba się otrzšsać, żeby nie przysypało. Siła ich poległo, ale ci, co żywi, w bruzdach na okopie leżš i płotki sobie przed głowami z kołów porobili, ziemiš je umocniwszy. Bardzo starownie Szwedzi ten nasyp uczynili, a teraz przeciwnim służy. Przy mnie jeszcze przyszły piechoty pana Grodzickiego i teraz bijš się tam na nowo. - Skoro na mury nie można, póki wyłomu nie ma - rzekł król - to na pałace na Krakowskim dziœ jeszcze uderzymy; to będzie najlepsza dywersja. - Okrutnie i pałace umocnione, prawie w fortece pozmieniane - zauważył Tyzenhauz.- Ale im z pomocš z miasta nie pospieszš, bo całš zawziętoœć na Babinicza obracajš - odrzekł król. - Tak będzie, jakom tu żyw, tak będzie! I zaraz szturm nakażę, jeno jeszcze Babinicza przeżegnam. To rzekłszy, król wzišł z ręki księdza Cieciszowskiego złocisty krucyfiks, w którym drzazgi krzyża œwiętego były osadzone, i podniósłszy go do góry, poczšłżegnać daleki nasyp, okryty ogniem i dymami, mówišc: - Boże Abrahamów, Boże Izaaków i Jakubów, zmiłuj się nad ludem Twoim i daj ratunek tym ginšcym! Amen! amen! amen! Rozdział 13 Nastšpił krwawy szturm od strony NowegoŒwiatu ku Krakowskiemu Przedmieœciu, niezbyt szczęœliwy, ale o tyle skuteczny, żeodwrócił uwagę Szwedów od szańca bronionego przez Kmicica i pozwolił zawartej w nim załodze nieco odetchnšć. Posunęli się jednak Polacy aż do pałacu Kazimierowskiego, lubo nie mogli utrzymać owego punktu. Z drugiej strony szturmowano do pałacu Daniłłowiczowskiego i do Gdańskiego Domu,również bezskutecznie. Legło znów ludzi kilkaset. Tę jednš miał król pociechę, iż widział, że nawet pospolite ruszenie z największym męstwem i poœwięceniem rwiesię na mury, i że po owych próbach, mniej więcej niepomyœlnych, duch nie tylko nie upadł, ale przeciwnie, umocniła się w wojsku pewnoœć zwycięstwa. Lecz najpomyœlniejszym dni tych wydarzeniem było przybycie pana Jana Zamoyskiego i pana Czarnieckiego. Pierwszyz nich sprowadził piechotę bardzo doskonałš i tak ciężkie kartauny z Zamoœcia, iż Szwedzi nie mieli w Warszawiepodobnych. Drugi obsadziwszy Duglasa w porozumieniu z panem Sapiehš częœciš wojsk litewskich i pospolitego ruszenia podlaskiego, nad którym Skrzetuskiemu Janowi powierzono dowództwo, przybył do Warszawy, aby wzišœć udział w szturmie jeneralnym. Spodziewano się, a i Czarniecki dzielił tę wiarę, że ten szturm będzie ostatnim. Na szańcu, zdobytym przez Kmicica, ustawiono owe działa potężne, które natychmiast poczęły pracować przeciw murom i Bramie i na poczštek zmusiły do milczenia granatniki szwedzkie. Wówczas sam jenerał Grodzicki zajšł tę pozycję. Kmicic zaœ powrócił do swych Tatarów. Ale nie dojechał jeszcze do swej kwatery, gdy już wezwano go do Ujazdowa. Król wobec całego sztabu wysławiał młodego rycerza, nie szczędził mu pochwał sam Czarniecki ni Sapieha, ni Lubomirski, ni hetmani koronni, on zaœ stał przed nimi w podartym i zasypanym ziemiš ubraniu, na twarzy całkiem dymami prochowymi okopcony, niewyspany, utrudzon, lecz radosny, że szaniec utrzymał, na tyle pochwał zasłużył i sławę niezmiernš u obuwojsk pozyskał. Winszowali mu też, między innymi kawalerami, pan Wołodyjowski i pan Zagłoba. - Nie wiesz nawet, panie Andrzeju - rzekł mu mały rycerz - jak wielkie i u króla masz zachowanie. Wczoraj byłem na radziewojennej, bo mnie pan Czarniecki wzišł ze sobš. Mówiono o szturmie, a potem o wiadomoœciach, które właœnie z Litwy nadeszły, o tamtejszej wojnie i o okrucieństwach, jakich się Pontus i Szwedzidopuszczajš. Radzš tedy, jak by tam wojnę podsycić. Powiada Sapieha, że najlepiej paręchoršgwi posłać i człeka, któren by umiał być tam tym, czym pan Czarniecki był na poczštku wojny w Koronie. Na to król: "Takijest tylko jeden: Babinicz." Inni zaraz przyœwiadczyli. - Ja na Litwę, a zwłaszcza na ŻmudŸ, najchętniej pojadę - odrzekł Kmicic - i sam króla jegomoœci o to prosić miałem, czekam jeno, póki Warszawy nie weŸmiem. - Szturm jeneralny na jutro - rzekł zbliżajšc się Zagłoba. - Wiem, a jak się ma Ketling? - Kto taki? Chyba Hassling? - Wszystko jedno, bo on ma dwa nazwiska, jako to u Angielczyków, Szkotów i wielu innych nacyj obyczaj. - Prawda - odrzekł Zagłoba - a Hiszpan to ci na każdy dzień tygodnia ma inne. Powiadał mi waszmoœciów pacholik, że Hassling, czyli też ów Ketling, zdrowy; już przemówił, chodzi i goršczka go opuœciła, jeno jeœć co godzina woła. - A waœć to nie byłeœ u niego? - pytał Kmicic małego rycerza. - Nie byłem, bom czasu nie miał. Kto tam przed szturmem ma głowę do czegokolwiek? - To pójdŸmy teraz. - Waćpan idŸ naprzód spać - rzekł Zagłoba.- Prawda! prawda! Ledwie na nogach stoję! Jakoż wróciwszy do siebie, poszedł pan Andrzej za tš radš, tym bardziej że i Hasslinga zastał œpišcego. Natomiast wieczorem przyszli go odwiedzić Zagłoba z Wołodyjowskim i zasiedli w przestronnym letniku, który Tatarowie dla swego "bagadyra" wznieœli. Kiemlicze miód im leli stary, stuletni, który król Kmicicowi przysłał, a oni popijali go ochotnie, gdyż goršco było na dworze. Hassling, blady jeszcze i wyniszczony, zdawał się życie i siły czerpać w cennym napitku. Zagłoba językiem mlaskał i pot z czoła obcierał. - Hej! jak tam te kartauny grzmiš - ozwał się nasłuchujšc młody Szkot. - Jutro pójdziecie do szturmu... dobrze zdrowym!... Boże was błogosław! Obcej krwi jestem i służyłem, komum był powinien, ale wam lepiej życzę! Ach, co to za miód! Życie, życie we mnie wstępuje... Tak mówišc odrzucał swe złote włosy w tył i oczy błękitne wznosił ku niebu; a twarz miał cudnš i pół jeszcze dziecinnš. Zagłoba spoglšdał na niego z pewnym rozrzewnieniem. - Waćpan tak dobrze po polsku mówisz, panie kawalerze, jak każdy z nas. Zostań Polakiem, pokochaj tę naszš ojczyznę, a zacnš rzecz uczynisz i miodu ci nie zabraknie! O indygenat też żołnierzowi nie tak u nas trudno. Na to Hassling: - Tym bardziej że szlachcicem jestem. Całemoje nazwisko jest: Hassling-Ketling of Elgin. Rodzina moja z Anglii pochodzi, choć w Szkocji osiadła. - Dalekie to sš i zamorskie kraje, a tu jakoœ przystojniej człowiekowi żyć - odparł Zagłoba. - Mnie też tu dobrze! - Ale nam Ÿle - rzekł Kmicic, który kręcił się od poczštku niecierpliwie na ławie - bo nam pilno słyszeć, co w Taurogach się działo, waćpanowie zaœ o rodowodach rozprawiacie. - Pytajcie mnie, będę odpowiadał. - Często widywałeœ pannę Billewiczówne, Po bladej twarzy Hasslinga przeleciały rumieńce. - Co dzień! - rzekł. A pan Kmicic zaraz poczšł na niego bystro patrzeć. - Cóżeœ to był taki konfident? Czego płoniesz? Co dzień? Jak to co dzień? - Bo wiedziała, żem był jej życzliwy i usług jej kilka oddałem. To się z dalszego opowiadania pokaże, a teraz trzeba od poczštku zaczšć. Waćpanowie może nie wiecie, że nie byłem w Kiejdanach wówczas, gdy ksišżę koniuszy przyjechał i pannę owš do Taurogów wywiózł? Owóż, dlaczego się to stało, nie będę powtarzał, bo różni różnie mówili, to tylko powiem, iż ledwie przyjechali, wszyscy zaraz spostrzegli, że ksišżę okrutnie zakochany. - Bodaj go Bóg skarał! - zakrzyknšł Kmicic.- Nastały zabawy, jakich przedtem nie bywało, a gonitwy do pierœcienia i turnieje.Myœlałby kto, że najspokojniejsze czasy, a tu co dzień listy biegały, przyjeżdżali posłowie od elektora, od księcia Janusza. Wiedzieliœmy, że ksišżę Janusz, przez pana Sapiehę i konfederatów przyciœnięty, o ratunek na miłosierdzie boskie błaga, bo mu zguba grozi. My nic! Na granicy elektorskiej gotowe wojska stojš, kapitanowie z zacišgami nadchodzš, ale w pomoc nie idziem, bo księciu od panny niesporo. - To dlatego Bogusław bratu z pomocš nie przychodził? - ozwał się Zagłoba. - Tak jest. Toż samo mówił Paterson i wszyscy osoby jego najbliżsi. Niektórzy sarkali na to, inni radzi byli, że Radziwiłłowie zginš. Sakowicz za księcia sprawy publiczne odrabiał i na listy odpowiadał, i z posłami się naradzał, ksišżę zaœ jedynie na to koncept wysilał, żeby ułożyć jakowšœ zabawę albo konnš e jak 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żjPËc kľc lĐö c mĆ+ ( nf1ü ]€kawalkadę, albo polowanie. Pieniędzmi - on, skšpiec - na wszystkie strony sypał, lasy kazał na mile całe wycinać, by panna z okien miała prospekt lepszy, słowem, że naprawdę kwiaty jej pod nogi sypał i tak jšprzyjmował, że gdyby była królewnš szwedzkš, nic by lepszego nie wymyœlił. Żałowało jš z tego powodu wielu, bo mówiono: "Wszystko to na jej zgubę, ożenićsię ksišżę nie ożeni, a niech jš jeno za serce chwyci, to jš, dokšd chce, doprowadzi." Aleć się pokazało, że to nie taka panna, którš by można doprowadzić tam, gdzie cnota nie chodzi. Oho! - A co? - zawołał zrywajšc się Kmicic. - Wiem ci ja to lepiej od innych! - Jakże panna Billewiczówna owe królewskiehołdy przyjmowała? - spytał Wołodyjowski. - Z poczštku z uprzejmš twarzš, lubo było widać po niej, że jakowyœ żal w sercu nosi.Bywała na łowach, na maszkarach i kawalkadach, i turniejach, myœlšc ponoć, żeto zwykły dworski u księcia obyczaj. Aleć wprędce się spostrzegła, że to wszystko dla niej. Raz się trafiło, że ksišżę, wysiliwszy już koncept na rozmaite widowiska, zapragnšł pannie konterfekt wojny pokazać: zapalono tedy osadę blisko Taurogów, piechota broniła, ksišżę szturmował. Oczywiœcie wiktorię wielkš odniósł, po której, syt chwały, upadł, jak powiadajš, pannie do nóg i o wzajemnoœć wafektach prosił. Nie wiadomo, co jej tam proposuit, ale od tej pory skończyła się ichamicycja. Ona poczęła się stryja swego, pana miecznika rosieńskiego, dzień i noc zarękaw trzymać, ksišżę zaœ... - Poczšł jej grozić? - zakrzyknšł Kmicic. - Gdzie tam! Za greckiego pasterza się przebierał, za Philemona; umyœlni kurierowie latali do Królewca po modeliuszepasterskich strojów, po wstęgi i peruki. On desperację udawał, pod jej oknami chodził i na lutni grywał. A tu powiem waćpanom, co rzetelnie myœlę: kat to był na cnotę panien zawzięty i œmiało można o nim rzec,co w naszej ojczyŸnie o podobnych ludziachmówiš: że jego westchnienia niejeden panieński żagiel wydęły, ale tym razem naprawdę się zakochał, co i nie dziwota, bopanna więcej boginie niŸli mieszkanki ziemskiego padołu przypomina. Tu Hassling zarumienił się znowu, lecz pan Andrzej tego nie spostrzegł, bo chwyciwszy się z zadowolenia i dumy w boki, spoglšdał właœnie tryumfujšcym wzrokiem na Zagłobę i Wołodyjowskiego. - Znamy jš, wykapana Diana, jeno jej miesišca we włosach brak! - rzekł mały rycerz. - Co to Diana?! Własne psy by na Dianę wyły, gdyby jš ujrzały! - zakrzyknšł Kmicic. - Dlategom rzekł: "nie dziwota" - odpowiedział Hassling. - Dobrze! Jeno za tę niedziwotę małym ogniem bym go przypalał; za tę niedziwotę hufnalami bym go podkuć kazał... - Daj waćpan spokój! - przerwał Zagłoba - pierw go dostań, potem będziesz wydziwiał, teraz zasię daj temu kawalerowi mówić. - Nieraz trzymałem wartę przed komnatš, w której sypiał - mówił dalej Hassling - i wiem, jako się na łożu przewracał, a wzdychał, a gadał do siebie, a syczał jakoz bólu, tak go widocznie żšdze piekły. Zmienił się okrutnie, wysechł; może też gota choroba już nurtowała, w którš póŸniej zapadł. Tymczasem rozleciały się po całymdworze wieœci, iż ksišżę tak dalece się zapamiętał, że się chce żenić. Doszło to i do księżnej Januszowej, która z księżniczkš w Taurogach mieszkała. Zaczęły się gniewy a kwasy, bo jak waćpaństwu wiadomo, miał Bogusław, wedle układu, poœlubić księżniczkę Januszównę, byle do lat doszła. Lecz on o wszystkim już zapomniał, tak miał przeszyte serce. Księżna Januszowa, wpadłszy w pasję, pojechała z córkš do Kurlandii, on zaœ oœwiadczył się o pannę Billewiczównę tego samego wieczora. - Oœwiadczył się?! - zawołali ze zdumieniemZagłoba, Kmicic i Wołodyjowski. - Tak! Naprzód panu miecznikowi rosieńskiemu, który nie mniej od waszmoœciów był zdumion i uszom własnym wierzyć nie chciał, ale uwierzywszy wreszcie, z radoœci ledwie sięposiadał, boć to dla całego domu Billewiczów splendor niemały z Radziwiłłami się połšczyć; wprawdzie powiadał Paterson, że i tak koligacja jakaœ jest, ale dawna i zapomniana. - Powiadaj dalej! - ozwał się drżšc z niecierpliwoœci Kmicic. - Obaj tedy ruszyli do panny z całš ostentacjš, jaka w takich razach we zwyczaju. Cały dwór aż się trzšsł. Przyszły złe wieœci od księcia Janusza, Sakowicz jeden je przeczytał, zresztš nikt na nie nie zważał ani też na Sakowicza, bo był tego czasu wypadł z łaski za to, że małżeństwo perswadował. A u nas jedni mówili, że to nie pierwszyzna się Radziwiłłom ze szlachciankami żenić, że w tej Rzeczypospolitej wszystka szlachta równa, a billewiczowski dom rzymskich czasów sięga. I to mówili Ci, którzy już sobie chcieli łaski przyszłej pani zarobić. Inni twierdzili, że to tylko fortel księcia, aby do większej przyjœć z pannš konfidencji (jako to między narzeczonymi niejedno uchodzi) i przy sposobnoœci kwiat dziewictwa uszczknšć. - Pewnie to było! Nic innego! - ozwał się pan Zagłoba. - I ja tak mniemam - rzekł Hassling - ale słuchajcie dalej. Gdy tak między sobš na dworze deliberujem, nagle jak grom rozchodzi się, że panna przecięła wštpliwoœci jak szablš, bo odmówiła wprost. - Boże jej błogosław! - krzyknšł Kmicic. - Odmówiła tedy wprost! - mówił dalej Hassling. - Doœć było spojrzeć na księcia, by to poznać. On, któremu księżniczki ulegały, nie znosił oporu i mało nie oszalał. Niebezpiecznie mu się było pokazywać. Wiedzieliœmy wszyscy, że tak długo nie pozostanie i że ksišżę prędzej, póŸniej siły użyje. Jakoż porwano na drugi dzień pana miecznika i osadzono w Tylży, już za granicš elektorskš. Tegoż dnia pannaubłagała oficera trzymajšcego straż przedjej drzwiami, że jej krócicę nabitš dał. Oficer jej tego nie odmówił, bo szlachcicemi honorowym człekiem będšc, czuł litoœć dla nieszczęœć damy, a uwielbienie dla jej urody i stałoœci. - Kto ów oficer? - zawołał Kmicic. - Ja! - odrzekł sucho Hassling. Pan Andrzej porwał go tak w ramiona, że młody Szkot słabym jeszcze będšc krzyknšł z bólu. - Nic to! - zawołał Kmicic. - Nie jesteœ jeńcem, jesteœ moim bratem, przyjacielem!Mów, czego chcesz? Na Boga, powiadaj, czego chcesz? - Spoczšć chwilę! - odrzekł dyszšc Hassling.I umilkł, œciskał tylko ręce, które mu podawali Wołodyjowski i Zagłoba, na koniecsam widzšc, że wszyscy płonš z ciekawoœci, mówił dalej: - Ostrzegłem jš też, o czym wszyscy wiedzieli, że medyk ksišżęcy przygotowywał jakieœ bezoary i dekokta odurzajšce. Tymczasem obawy okazały się płonne, bo wmieszał się do sprawy Pan Bóg. Ten, tknšwszy księcia palcem, obalił go na łoże boleœci i miesišc trzymał. Dziw, moœci panowie, ale padł tak, jakby go kosš z nóg œcięto, tego samego dnia, gdy miał nacnotę tej panienki nastšpić. Ręka Boża, mówię, nic więcej! Sam on to pomyœlał i zlškł się, może też w chorobie wypaliły sięw nim żšdze, a może czekał na odzyskanie sił, doœć, że przyszedłszy do siebie, dał jej spokój, a nawet miecznika z Tylży dozwolił sprowadzić. Co prawda, to opuœciła go choroba obłożna, ale nie febra,która do tej pory ponoć go gnębi. Co prawda także, to wkrótce po opuszczeniu łoża na wyprawę owš musiał iœć pod Tykocin, w której klęska go spotkała. Wrócił z febrš jeszcze większš, za czym elektor przywołał go do siebie, a tymczasem w Taurogach zaszła taka zmiana, o której i dziwnie, i œmieszno powiadać, doœć, że ksišżę nie może tam jużna wiernoœć żadnego oficera ani dworzanina liczyć, chyba na bardzo starych, którzy niedowidzš i nie dosłyszš, zatem i nie dopilnujš. - Cóż się takiego stało? - spytał Zagłoba. - W czasie tykocińskiej wyprawy porwano, jeszcze przed janowskš klęskš, niejakš pannę Annę Borzobohatš- Krasieńskš i przysłano do Taurogów. - Masz babo placek! - zawołał Zagłoba. A pan Wołodyjowski poczšł oczyma mrugaćisrodze wšsikami ruszać, wreszcie rzekł: - Panie kawalerze, nie powiadaj o niej jeno nic złego, bo po wyzdrowieniu ze mnš miałbyœ do czynienia. - Choćbym chciał, nie mogę nic złego o niejpowiedzieć, ale jeœli to waszej moœci narzeczona, to powiem, że jej Ÿle pilnujesz, a jeœli krewna, to zbyt jš dobrzeznasz, abyœ temu, co powiem, miał negować; doœć, że w tydzień rozkochała tapanna w sobie wszystkich w czambuł, starszych i młodszych, niczym innym, jeno oczu strzyżeniem z dodatkiem jakichœ sztukczarodziejskich, z których już relacji zdać nie mogę. - Ona! W piekle bym jš po tym poznał! - mruknšł Wołodyjowski. - Dziwna rzecz! - mówił Hassling. - Przecieżpanna Billewiczówna dorównywa tamtej urodš, ale taka w niej powaga i nieprzystępnoœć, jakby w jakowej ksieni, że człek admirujšc i wielbišc nie œmie nawet i oczu podnieœć, a cóż dopiero jakowšœ nadzieję powzišœć. Sami przyznacie, że bywajš różne panny: jedne jako starożytne westalki, drugie - co to ledwie spojrzysz, już chciałbyœ... - Moœci panie! - rzekł groŸnie pan Michał. - Nie bzdycz się, panie Michale, bo prawdę powiada! - rzekł Zagłoba. - Sam przy niej nogami przebierasz jako młody kurek i oczy ci bielmem zachodzš, a że bałamutna, wszyscy wiemy i ty mało sto razy to mówiłeœ. - Porzućmy tę materię - rzekł Hassling. - Chciałem tylko waćpanom, wytłumaczyć, dlaczego w pannie Billewiczównie zakochali się niektórzy tylko, prawdziwie niezrównanš jej doskonałoœć ocenić zdolni (tu zarumienił się znów Hassling), a w pannie Borzobohatej niemal wszyscy. Jak miBóg miły, œmiech brał, bo zupełnie tak było, jakby jakowaœ zaraza padła na serca. A zwad, a pojedynków namnożyło sięw mgnieniu oka. I o co? Po co? Bo i to trzeba wiedzieć, że nie masz takiego, któryby się wzajemnym afektem tej panienki mógł pochlubić, w to tylko każdy œlepo wierzy, że prędzej póŸniej on jeden coœ wskóra. - Ona, jakoby jš malował! - mruknšł znów Wołodyjowski. - Za to obie panienki pokochały się okrutnie- mówił dalej Hassling - jedna bez drugiej krokiem nie ruszy, że zaœ panna Borzobohata rzšdzi, jak sama chce, w Taurogach... - Jak to? - przerwał mały rycerz. - Bo rzšdzi wszystkimi. Sakowicz na wyprawę teraz nie pojechał, taki rozkochany, a Sakowicz pan absolutny we wszystkich ksišżęcych posiadłoœciach. Przez niego rzšdzi panna Anna. - Takiż on rozkochany? - spytał znów Wołodyjowski. - I najbardziej sobie dufa, bo to człek samprzez się bardzo możny. - A zowie się Sakowicz? - Wasza moœć chcesz go, widzę, dobrze zapamiętać? - I... zapewne! - odrzekł niby niedbale Wołodyjowski, ale tak przy tym złowrogo wšsikami ruszył, że Zagłobę ciarki przeszły. - Owóż to tylko chciałem dodać - rzekł Hassling - że gdyby panna Borzobohata kazała Sakowiczowi, by księcia zdradził, a jej i towarzyszce ucieczkę ułatwił, myœlę, że uczyniłby to bez wahania; ale o ile wiem, woli to ona za plecami Sakowicza czynić, może na złoœć mu... kto wie... doœć,że zwierzył mi się jeden oficer, rodak mój(tylko niekatolik), że tam już cały wyjazd pana miecznika z pannami ułożony, oficerowie do spisku wcišgnięci... że to ma wkrótce nastšpić... Tu Hassling poczšł oddychać ciężko, bo się zmęczył i resztkami sił gonił. - I to jest najważniejsza rzecz, jakš miałem waćpanom powiedzieć! - dodał pospiesznie. Wołodyjowski i Kmicic aż za głowy się porwali. - Dokšd majš uciekać? - Do puszcz i puszczami się do Białowieży przebierać... Tchu mi brak!... Dalszš rozmowę przerwało wejœcie ordynansa sapieżyńskiego, który wręczył Wołodyjowskiemu i Kmicicowi po ćwiartce papieru złożonej we czworo. Ledwo rozwinšł swojš Wołodyjowski, wnet ozwałsię: - Rozkaz, by już stanowiska do jutrzejszej roboty zajmować. - Słyszycie, jak kartauny ryczš? - zawołałZagłoba. - No, jutro! jutro! - Uf! goršco! - rzekł pan Zagłoba. - Zły dzień do szturmu... Niech licho porwie takieupały. Matko Boska... Niejeden przecie jutro mimo upału ostygnie, ale nie ci, nie ci, którzy się Tobie polecajš, Patronko nasza... Ależ grzmiš działa!... Za starym jużdo szturmów... otwarte pole co innego. Wtem nowy oficer ukazał się we drzwiach. - Jestli tu jegomoœć pan Zagłoba? - spytał. - Jestem! - Z rozkazu króla miłoœciwego masz waćpan jutro zostawać przy jego osobie. - Ha! chcš mnie od szturmu zachować, bo wiedzš, że stary pierwszy ruszy, niech jeno tršby zagrzmiš. Dobry pan, pamiętny, nie chciałbym go zmartwić, ale czy wytrzymam, nie wiem, bo jak mnie ochota zeprze, tedy o niczym nie pamiętam i prosto w dym walę... Taka już natura!... Dobry pan!... Słyszycie, już i tršbki przez munsztuk grajš, by każdy na stanowisko ruszał. No! jutro! jutro... Będzie miał i œwięty Piotr robotę; już ksišżki przygotowywać musi... W piekle także dla Szwedów kotły ze œwieżš smołš na kšpiel nastawili... Uf! uf! jutro!... Rozdział 14 Dnia 1 lipca, między Powšzkami a osadš nazwanš póŸniej Marymontem, odbyła się wielka msza polowa, której dziesięć tysięcyludzi wojsk kwarcianych słuchało w skupieniu ducha. Król œlub uczynił, że w razie zwycięstwa koœciół Najœwiętszej Pannie wystawi. Œlubowali za jego przykładem, każdy wedle możnoœci, dygnitarze, hetmani, rycerstwo, nawet proœci żołnierze, gdyż ów dzień miał być dniem ostatecznego szturmu. Po skończeniu mszy ruszył każdy z wodzów do swojej komendy. Więc pan Sapieha stanšł naprzeciw koœcioła ŒwiętegoDucha, który wówczas za murami leżał, ależe był do nich kluczem, został zatem potężnie przez Szwedów umocnion i wojskiem należycie obsadzony. Pan Czarniecki miał Gdańskiego Domu dobywać, tylna bowiem œciana tej budowli stanowiła częœć obwodowego muru, i przebiwszy go, można się było dostać do miasta. Piotr Opaliński, wojewoda podlaski, z Wielkopolany i Mazurami od Krakowskiego i Wisły zmierzał. Kwarciane pułki tkwiły naprzeciw Bramy Nowomiejskiej. Luda byłotyle, że niemal więcej niŸli przystępu do murów; cała płaszczyzna, wszystkie okoliczne podmiejskie wioski i błonia zalanezostały morzem ludzkim, za którym bielałynamioty, za namiotami wozy, aż hen! wzrokgubił się w sinym oddaleniu, nim krańca tego mrowiska sięgnšć zdołał. Zastępy owe stały w zupełnej gotowoœci, zbroniš podanš już naprzód i wysuniętš do biegu nogš, gotowe w każdej chwili rzucić się ku wyłomom uczynionym przez działa wielkiego kalibru, a zwłaszcza przez ciężkie kartauny zamojskie. Działa nie ustawały grać ani na moment, szturm zaœ zwłóczył się tylko dlatego, że czekano ostatecznej odpowiedzi Wittenberga na list, który kanclerz wielki Koryciński mu posłał.Lecz gdy koło południa przyjechał oficer zodpowiedziš odmownš, zagrzmiały naokół miasta złowieszcze tršby i szturm się rozpoczšł. Wojska koronne pod hetmanami, czarniecczykowie, pułki królewskie, piesze regimenta pana Zamoyskiego, Litwini spod Sapiehy i zastępy pospolitego ruszenia rzuciły się jak wezbrana fala ku murom. A z murów wykwitły ku nim smugi białego dymu i rzuty płomienia: wielkie działa, hakownice, organki, muszkiety zagrzmiały naraz! ziemia wstrzšsła się w posadach. Kule miesiły tę ciżbę ludzkš, orały w niej bruzdy długie, lecz ona biegła naprzód i darła się ku twierdzy nie zważajšc na ogień i œmierć. Obłoki dymów prochowych słońce zakryły. Uderzył tedy każdy zapamiętale tam, gdzie mu było najbliżej, więc hetmani od Nowomiejskiej Bramy, Czarniecki na Gdański Dom, pan Sapieha z Litwš na koœciół Œwiętego Ducha, a Mazury i Wielkopolanie od Krakowskiego Przedmieœciai Wisły. Tym zaœ ostatnim wypadła najcięższa robota, wszystkie bowiem pałace i domy wzdłuż Krakowskiego Przedmieœcia zmienione były na twierdze. Lecz dnia tego ogarnęła Mazurów taka zaciekłoœć bojowa,że zapędowi ich nic się oprzeć nie mogło. Brali więc szturmem dom po domu, pałac po pałacu, bili się w oknach, we drzwiach, na schodach; wycinali w pień załogi. Po zdobyciu jednego domostwa, nim krew przyschła im na rękach i twarzach, już rzucali się na drugie i znów rozpalała się ręczna bitwa, i znów biegli dalej. Towarzystwo szło na wyœcigi z pospolitym ruszeniem, pospolite ruszenie z piechotš. Kazano im, by idšc do szturmu nieœli przed sobš snopy niedojrzałego jeszcze zboża, które miały ich od kul zasłaniać, lecz oni wzapale i uniesieniu bojowym porzucali wszystkie zasłony, biegnšc z gołš piersiš. Wœród krwawej bitwy wzięto kaplicę carówSzujskich i wspaniały pałac Koniecpolskich. Wygnieciono Szwedów co do jednego w abawę albo konnš e jak 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żoPícp=ˇcqôŸcr“,0csĂ:Špomniejszych budowlach, w magnackich stajniach, w ogrodach schodzšcych ku Wiœle. Bliżej pałacu Kazanowskich piechota próbowała postawić czoło w ulicy i posiłkowana z murów pałacu, z koœcioła i dzwonnicy bernardyńskiej, zmienionych na potężnš twierdzę, przyjęła rzęsistym ogniem napastników. Lecz grad kul nie wstrzymał ich ani na chwilę i szlachta z okrzykiem: "Górš Mazury!", rzuciła się z szablami w œrodek czworoboku; za nimi wpadła piechota łanowa, czeladŸ zbrojna w dršgi, oskardy, siekiery. Czworobok rozbito w mgnieniu okaipoczęto cišć. Swoi i nieprzyjaciele zmieszalisię tak, że utworzyli jeden kłšb olbrzymi, który między pałacem Kazanowskich, domem Radziejowskiego a Bramš Krakowskšwił się, targał i przewalał we krwi własnej. Lecz coraz nowe zastępy krwiš dyszšcych wojowników napływały, niby spieniona rzeka, od strony Krakowskiego. Wycięto wreszcie w pień piechotę i rozpoczšł się ów sławny szturm do pałacu Kazanowskichijednoczeœnie do Bernardynów, który w znacznej częœci o losach bitwy rozstrzygnšł. Pan Zagłoba wzišł w nim udział, mylił się bowiem dnia wczorajszego sšdzšc, że król wzywa go do swej osoby jedynie dla asystencji. Przeciwnie bowiem: powierzono mu, jako wsławionemu i doœwiadczonemu wojownikowi, komendę nad czeladziš, którana ochotnika razem z kwartš i pospolitakami z tej strony miała do szturmu ruszyć. Chciał był wprawdzie pan Zagłoba iœć z niš w odwodzie i kontentowaćsię zajmowaniem zdobytych już poprzednio pałaców, lecz gdy zaraz na poczštku wszyscy, idšc na przeœcigi, pomieszali się ze sobš zupełnie, porwał i jego pršd ludzki. On zaœ poszedł, bo jakkolwiek wielkšwzišł od natury w udziale przezornoœć i wolał, gdzie było można, żywota na szwank nie wystawiać, tak się już mimo woli od tylu lat wezwyczaił do bitew, w tylu okropnych był rzeziach, że gdy koniecznoœć wypadła, stawał z innymi, a nawet lepiej od innych, bo z desperacjš i wœciekłoœciš w mężnym sercu. Tak i obecnie znalazł się pod bramš pałacu Kazanowskich, a raczej w piekle, które podowš bramš wrzało straszliwie, zatem wœród wiru, goršca, tłoku, gradu kul, ognia, dymu, jęków ludzkich i krzyków. Tysišce siekier, oskardów, ratyszcz waliło w bramę; tysišce ramion męskich parło i targało jš wœciekle; jedni padali jakoby piorunami rażeni, drudzy pchali się na ich miejsce, deptali po ich trupach i dobijali siędo wnętrza, jakby umyœlnie szukajšc œmierci. Nikt nigdy nie widział i nie pamiętał uporczywszej obrony, ale i uporczywszego szturmowania. Z wyższych pięter nad bramš sypały się kule, lała się smoła, lecz ci, którzy byli pod ogniem, gdyby nawet byli chcieli, nie mogli ustšpić, tak popychano ich z zewnštrz. Widziałeœ pojedynczych ludzi mokrych od potu, czarnych od prochu, ze œciœniętymi zębami izdziczałymi oczyma, walšcych w bramę belkami tak wielkimi, że w zwyczajnym czasie zaledwie trzech tęgich chłopów władnšć by nimi zdołało. Tak uniesienie troiło siły. Szturmowano jednoczeœnie do wszystkich okien, przystawiano drabiny do górnych pięter, wyršbywano kraty w murach. A przecież z owych krat, z okien, z otworów wyciętych w œcianach sterczałyrury muszkietów, które ani chwili nie przestawały dymić. Lecz takie wreszcie wzbiły się dymy, taka wstała kurzawa, że przy jasnym dniu słonecznym szturmujšcy zaledwie mogli się rozpoznać. Mimo to walkinie zaniechali, owszem, tym bardziej darli się na drabiny, tym zacieklej łupali bramę, że wrzaski od koœcioła Bernardynów zwiastowały, iż tam inne watahy szturmujšz równš energiš. Wtem Zagłoba krzyknšł głosem tak donoœnym, że usłyszano go wœród zgiełku iwystrzałów: - Puszkę z prochem pod bramę! Podano mu jš w mgnieniu oka, on zaœ kazałzaraz ršbać wšskš dziurę u samego spodu wrzecišdzów, tak wšskš, aby tylko puszka w niš się zmieœciła. Gdy weszła, pan Zagłoba sam nić siarkowš zapalił, po czym zakomenderował: - Na boki! Pod œciany! Stojšcy bliżej umknęli się na obie strony ku tym, którzy drabiny przystawiali do dalszych okien, i nastała chwila oczekiwania. Po czym łoskot ogromny wstrzšsnšł powietrzem i nowe kłęby dymu podniosły się ku górze. Skoczył pan Zagłoba na powrót ze swoimi ludŸmi; spojrzš: wybuch nie rozniósł wprawdzie bramy w drobne szczštki, ale wyrwał zawiasę z prawej strony, odłupał parę potężnych bierwion już podršbanych, skręcił antabę i całš jednš połowę odepchnšł w dolnej częœci w głšb sieni, tak iż utworzyło się wejœcie, przez które tęgi nawet człowiek łatwo mógł się przecisnšć. Wnet zaostrzone koły, topory i siekiery poczęły bić gwałtownie w nadwštlonš wierzeję, setki ramion podparły jš z wysileniem, dał się słyszeć trzask przeraŸliwy i cała jedna połać runęła odkrywajšc głšb ciemnej sieni. W ciemnoœci owej wnet błysły wystrzały muszkietów, lecz rzeka ludzka runęła wyłomem z niepohamowanym pędem - pałacbył zdobyty. Jednoczeœnie wdarto się i przez okna i rozpoczęła się straszliwa bitwa na białš broń wewnštrz pałacu. Zdobywano komnatępo komnacie, korytarz po korytarzu, piętropo piętrze. Mury były już poprzednio tak porozszczepiane i nadwštlone, że pułapy w kilku pokojach zapadły się z łoskotem, pokrywajšc gruzami Polaków i Szwedów. Lecz Mazury szli jak pożar, wnikali wszędzie, walšc oœnikami, siekšc, bodšc. Nikt ze Szwedów nie prosił pardonu, ale goteż i nie dawano. W niektórych korytarzach i przejœciach trupy ludzkie tak zawaliły drogę, że Szwedzi porobili z nich sobie barykady, napastnicy zaœ wywłóczyli je za nogi, za włosy i wyrzucali przez okna. Krew płynęła strugami po schodach. Gromady Szwedów broniły się jeszcze tu i owdzie, odbijajšc mdlejšcymi rękoma wœciekłe razy szturmujšcych. Krew zalewała im twarze, oczy zachodziły ciemnoœciš, niejeden osunšł się już na kolana, a jeszcze walczył; parci ze wszystkich stron, duszeni przez tłum przeciwników, umierali w milczeniu Skandynawowie, zgodnie ze swš sławš, jakna żołnierzy przystało. Kamienne figury bóstw i dawnych bohaterów, zbryzgane krwiš, patrzyły martwš Ÿrenicš na tę œmierć. Roch Kowalski szalał głównie na górze, panZagłoba zaœ rzucił się ze swoim oddziałemna tarasy i wysiekłszy bronišcych się tam piechurów wpadł z tarasów do owych cudnych sadów, w całej Europie sławnych. Drzewa były już w nich wycięte, kosztownekrzewy poniszczone przez polskie kule, fontanny pogruchotane, ziemia poorana przez granaty, słowem, wszędy pustka i zniszczenie, choć Szwedzi nie przykładali do niego swej drapieżnej ręki, przez wzglšd na osobę Radziejowskiego. Obecnie bój i tam zawrzał srogi, lecz trwał tylko chwilę, bo już słaby dawali opór Szwedzi. Toż wycięto ich pod osobistym pana Zagłobydowództwem, za czym żołnierze rozbiegli się po sadach i całym pałacu za zdobyczš. A pan Zagłoba udał się aż na koniec sadu, w miejsce, gdzie mury tworzyły potężny "anguł" i gdzie nie dochodziło słońce, chciał bowiem groŸny rycerz odetchnšć nieco i z potu uznojone czoło obetrzeć. Nagle spojrzał i spostrzegł dziwaczne jakieœ monstra, które na niego zza kraty żelaznej klatki złowrogo patrzyły. Klatka była wszczepiona w kšt murów, tak że kule padajšce od zewnštrz nie mogły jejdosięgnšć. Drzwi do niej szeroko były otwarte, lecz owe wychudłe i szkaradne istoty nie myœlały z tego korzystać; owszem, przerażone widocznie zgiełkiem, œwistem kul i srogš rzeziš, na którš przed chwilš patrzyły, zacisnęły się w kšt klatki i poukrywane w słomę, jeno mruczeniem oznajmiały swój przestrach. - Simiae - czy diabły? - rzekł do siebie panZagłoba. Nagle gniew go uchwycił, męstwo wezbrało mu w piersi i podniósłszy szablę wpadł do klatki. Popłoch okropny odpowiedział pierwszemu ciosowi jego miecza. Małpy, z którymi żołnierze szwedzcy dobrze się obchodzili i które ze swych szczupłych racyj karmili, bo ich bawiły, wpadły w tak okropne przerażenie, że je szał ogarnšł po prostu,a ponieważ pan Zagłoba zastšpił im ode drzwi, poczęły w susach nadprzyrodzonychrzucać się po klatce, czepiać się œcian, pułapu, wrzeszczeć, zgrzytać, na koniec jedna skoczyła w obłędzie panu Zagłobie na kark i chwyciwszy go za głowę przywarła doń z całej siły. Druga przyczepiła mu się do prawego ramienia, trzecia od przodu chwyciła za szyję, czwarta uwiesiła się u zawišzanych z tyłu wylotów, on zaœ przyduszon, spocony, próżno się miotał, próżno w tył zadawał œlepe razy, samemu wkrótce zabrakło oddechu, oczy mu na wierzch wyszły i rozpaczliwym głosem krzyczeć poczšł: - Moœci panowie! ratujcie! Wrzaski zwabiły kilkunastu towarzystwa, którzy nie mogšc rozeznać, co się dzieje, biegli w pomoc z dymišcymi od krwi szablami, lecz nagle stanęli w zdumieniu, spojrzeli po sobie i jakby pod wpływem czarów ryknęli jednym ogromnym œmiechem. Nadbiegło więcej żołnierzy, tłum cały, lecz œmiech, jak zaraza, udzielił się wszystkim. Więc taczali się jak pijani, brali się w boki, zamazane posokš ludzkš twarze krzywiły im się spazmatycznie i im bardziej rzucał się pan Zagłoba, tym oni œmieli się więcej. Dopiero Roch Kowalski nadbiegł z góry i roztršciwszy tłumy uwolnił wuja z małpichuœcisków. - Szelmy! - krzyknšł zdyszany pan Zagłoba - bodaj was zabito! To œmiejecie się widzšc katolika w opresji od monstrów afrykańskich? Bodaj was zabito! Żeby nie ja, to byœcie dotychczas trykali łbami o bramę, boœcie czego lepszego niewarci! Bodaj was zabito, żeœcie i onych małp niegodni! - Bogdaj ciebie zabito, małpi królu! - zakrzyknšł najbliżej stojšcy towarzysz. - Simiarum destructor! - zawołał drugi. - Victor! - dodał trzeci. - Gdzie tam victor, chyba victus! Tu Roch przyszedł znowu z pomocš wujowi i najbliższego pięœciš w pierœ uderzył, a ten zaraz padł, krew ustami oddawszy. Inni cofnęli się przed gniewem męża, niektórzy do szabel się brali, lecz dalszej kłótni zapobiegły wrzaski i strzały dochodzšce ze strony bernardyńskiego klasztoru. Widocznie szturm trwał tam jeszcze w całej sile i sšdzšc z goršczkowej palby muszkietowej, Szwedzi nie myœleli się poddawać. - W sukurs! pod koœciół! pod koœciół! - krzyknšł Zagłoba. Sam zaœ skoczył do pałacu na górę, tam bowiem z prawego skrzydła widać było koœciół, który zdawał się gorzeć w ogniu. Tłumy szturmujšcych wiły się pod nim konwulsyjnie, nie mogšc dostać się do œrodka i ginšc bezużytecznie w krzyżowym ogniu, bo i od Bramy Krakowskiej sypały się na nich kule jak piasek. - Działa do okien! - krzyknšł Zagłoba. Działek większych i mniejszych było w pałacu Kazanowskich dosyć, wnet też przywleczono je do okien; ze złamów kosztownych sprzętów, z podstaw posšgówpourzšdzano lawety i po upływie pół godziny kilkanaœcie paszcz wyjrzało przez puste otwory okien ku koœciołowi. - Rochu! - mówił w nadzwyczajnym rozdrażnieniu pan Zagłoba - muszę czegoœ znacznego dokazać, bo inaczej przepadła moja sława! Przez te małpy - żeby je zaraza wydusiła! - całe wojsko na języki mnie weŸmie, a choć i mnie słów w gębie nie brak, przecie wszystkim nie poradzę. Muszę tę konfuzję zatrzeć, inaczej, jak Rzeczpospolita szeroka, za małpiego króla mnie ogłoszš! - Wuj musi tę konfuzję zatrzeć! - powtórzył grzmišcym głosem Roch. - A pierwszy sposób będzie, iż jakom pałacKazanowskich zdobył... bo niech kto powie, że to nie ja!... - Niech kto powie, że to nie wuj!... - powtórzył Roch. - ...Tak i ów koœciół zdobędę, tak mi Panie Boże dopomóż, amen! - dokończył Zagłoba. Po czym odwrócił się do swej czeladzi, która już stała przy armatach. - Ognia! Szwedów, bronišcych się z rozpaczš w koœciele, strach zdjšł, gdy nagle cała boczna œciana trzšœć się zaczęła. Na tych, którzy siedzieli w oknach, przy strzelnicachpowycinanych w murze, na załamach wewnętrznych gzymsów, przy gołębich otworach, przez które strzelali do oblegajšcych, jęły się sypać cegły, gruz, wapno. Straszliwa kurzawa wstała w domu bożym i pomieszana z dymem, jęła dławić spracowanych ludzi. Człek człeka nie mógł dojrzeć w ciemnoœci, okrzyki: "Dusim się, dusim się!", powiększyły jeszcze przerażenie. A tu koœciół chwieje się, trzask muru, spadanie cegieł, łoskot kul wpadajšcych przez okna, dŸwięk ołowianych krat lecšcych na podłogę, żar, wyziewy ludzkie zmieniajš przybytek boży w piekło ziemskie. Przerażeni żołnierze odbiegajš bramy, okien, strzelnic. Popłoch zmienia się w szał. Znów przeraŸliwe głosy wołajš: "Dusim się! powietrza! wody!". Nagle setki gardzieli poczynajš ryczeć: - Białš choršgiew! białš choršgiew! Komenderujšcy, Erskin, chwyta za niš własnš rękš, aby jš wywiesić na zewnštrz,wtem brama pęka, lawa szturmujšcych wpada na kształt ławicy szatanów - i nastaje rzeŸ. Cisza nagle czyni się w koœciele, słychać tylko zwierzęce sapanie walczšcych, zgrzyt żelaza o koœci, o kamiennš posadzkę, jęki, chlupotanie krwi -czasem głos jakiœ, w którym nie masz nic ludzkiego, krzyknie: "Pardon! pardon!". Po godzinie walki dzwon na dzwonnicy poczyna huczeć, i huczy, huczy - Mazurom na zwycięstwo, Szwedom na pogrobne. Pałac Kazanowskich, klasztor i dzwonnica zdobyte. Sam Piotr Opaliński, wojewoda podlaski, ukazuje się wœród krwawych tłumów przed pałacem na koniu. - Kto nam przyszedł w sukurs z pałacu? - krzyczy chcšc przekrzyczeć gwar i wycie ludzkie. - Ten, który pałac zdobył! - mówi potężny mšż ukazujšc się nagle przed wojewodš - Ja!!! - Jak waœci zowiš? - Zagłoba. - Vivat Zagłoba! - ryczš tysišce gardzieli. Lecz straszliwy Zagłoba ukazuje krzywcemzabrukanej szabli na bramę. - Nie dosyć na tym! - woła - tam! do bramy! Działa ku murom i na bramę, a my naprzód! za mnš! Rozszalałe tłumy rzucajš się w kierunku bramy, wtem - o cudo! ogień szwedzki, zamiast się wzmagać, słabnie. Jednoczeœnie głos jakiœ donoœny rozlega sięniespodzianie z wierzchołka dzwonnicy: - Pan Czarniecki już w mieœcie! Widzę naszechoršgwie!!! Ogień szwedzki słabnie coraz bardziej. - Stój! stój! - komenderuje wojewoda. Lecz tłumy go nie słyszš i biegnš na oœlep. Wtem biała choršgiew ukazuje się na Bramie Krakowskiej. Istotnie, Czarniecki przebiwszy Dom Gdański wpadł na kształt huraganu do obrębu fortecy, a gdy pałac Daniłłowiczowski już był także zdobyty, gdy w chwilę póŸniej i litewskie znaki zabłysły od strony Œwiętego Ducha na murach, uznał Wittenberg, że dalszy opór daremny. Mogli wprawdzie Szwedzi bronić się jeszcze w wyniosłych domach Starego iNowego Miasta, lecz i mieszczanie chwycili już za broń: obrona musiałaby się skończyć na straszliwej rzezi Szwedów, bez nadziei zwycięstwa. Trębacze poczęli tedy tršbić na murach i wiewać białymi choršgwiami. Widzšc to komendanci polscy wstrzymali szturm, po czym jenerał Loewenhaupt, w otoczeniu kilku pułkowników, wyjechał Bramš Nowomiejskš i popędził, co tchu, do króla. Jan Kazimierz miał już miasto w ręku, leczdobry pan pragnš wstrzymać rozlew krwi chrzeœcijańskiej, więc przystał na podawane poprzednio Wittenbergowi warunki. Miasto miało być oddane ze wszystkimi nagromadzonymi w nim łupami. Każdemu Szwedowi pozwolono było zabrać to tylko, co ze Szwecji ze sobš przywiózł. Załoga ze wszystkimi jenerałami i z bronišw ręku miała prawo wyjœć z miasta zabrawszy chorych i rannych oraz damy szwedzkie, których kilkadziesišt było w Warszawie. Polakom, którzy przy Szwedachjeszcze służyli, udzielono amnestii, ze względu, że zapewne nie było już wysługujšcych się dobrowolnie. Wyłšczon został jeden Bogusław Radziwiłł, na co Wittenberg zgodził się tymłatwiej, iż ksišżę stał w tej chwili z Duglasem u Buga. Warunki podpisano natychmiast. Wszystkie dzwony w koœciołach poczęły głosić miastui œwiatu, że stolica przechodzi znów do rškprawego monarchy. W godzinę póŸniej wysypało się mnóstwo co najbiedniejszego ludu zza wałów szukać miłosierdzia i chleba w polskich obozach, wszystkim już bowiem, prócz Szwedów, brakło w mieœcie żywnoœci. Król kazał dawać, co było można, sam zaœ odjechał patrzeć na wyjœcie załogi szwedzkiej. Stanšł więc otoczony dostojnikami duchownymi i œwieckimi, w asystencji tak wspaniałej, iż oczy ludzkie ćmiła. Wszystkie niemal wojska, więc koronne podhetmanami, dywizja Czarnieckiego, litewskiepod Sapiehš i niezmierne tłumy pospolitego ruszenia wraz z czeladziš, zebrały się obok majestatu, bo wszyscy ciekawi byli konnš e jak 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żtPccuł~cv1öcw'- cx3;yP?widzieć tych Szwedów, z którymi przed kilku godzinami tak straszliwie i krwawo walczyli. Przy wszystkich bramach, od chwili podpisania ugody, stali komisarze polscy; powierzono im zbadanie, czy Szwedzi jakowych łupów nie wywożš. Osobna komisja zajęta była przejmowaniemłupów w samym mieœcie. Ukazała się więc naprzód jazda, której było niewiele, zwłaszcza że wyłšczono od prawa wyjœcia Bogusławowš; za niš szła artyleria polowa z lekkimi działami, ciężkie bowiem miały być wydane Polakom. Szli tedy żołnierze obok dział z zapalonymi lontami. Nad nimi chwiały się rozwinięte choršgwie, które przed królem polskim, niedawno tułaczem, na znak czci zniżano. Artylerzyœci postępowali hardo, patrzšc wprost w oczy polskiemu rycerstwu, jak gdyby chcieli mówić: "Spotkamy się jeszcze!", a Polacy podziwiali ich butnš postawę i nieugięty nieszczęœciem animusz. Za czym ukazały się wozy z oficerami i rannymi. W naczelnym leżał Benedykt Oxenstierna, kanclerz, przed którym król kazał broń prezentować piechocie, chcšc okazać, że nawet w nieprzyjacielu cnotę uszanować umie. Potem, przy odgłosie bębnów i także z rozpuszczonymi choršgwiami, szły czworoboki nieporównanej piechoty szwedzkiej, podobne, wedle wyrażenia Subaghaziego, do chodzšcych zamków. Za nimi ukazał się œwietny orszak rajtarii, przybranej w blachy od stóp do głowy, z błękitnš choršgwiš, na której złoty lew był wyszyty. Rajtarowie ci otaczali sztab główny. Na ich widok poszedł szmer przeztłumy: - Wittenberg jedzie! Wittenberg! Jakoż jechał sam feldmarszałek, a przy nim Wrangel młodszy, Horn, Erskin, Loewenhaupt, Forgell. Oczy polskich rycerzyzwróciły się z chciwoœciš w ich stronę, a zwłaszcza na twarz Wittenberga. Lecz oblicze jego nie zwiastowało tak straszliwego wojownika, jakim był w samejistocie. Była to twarz stara, blada, wyniszczona przez chorobę. Rysy miał ostre, nad ustami nosił rzadki i mały wšs, zadarty w końcach ku górze. Zaciœnięte usta i spiczasty, długi nos nadawały mu pozór starego i drapieżnego skšpca. Przybrany w czarny aksamit i w czarny kapelusz na głowie, wyglšdał raczej na uczonego astrologa lub na medyka, i tylko złoty łańcuch na szyi oraz brylantowa gwiazda na piersiach i buława feldmarszałkowska w ręku zdradzały jego wysokš hetmańskš szarżę. Jadšc rzucał niespokojnie oczyma na króla,na sztab królewski, na stojšce w szyku choršgwie, po czym wzrok jego ogarniał niezmierzone tłumy pospolitego ruszenia i ironiczny uœmiech ukazywał mu się na bladych wargach. A w tych tłumach szmer rosnšł coraz bardziej i słowo: "Wittenberg! Wittenberg!" było na wszystkich ustach. Po chwili szmer zmienił się w pomruk głuchy, ale groŸny, jak pomruk morza przed burzš. Od chwili do chwili cichł; a wówczas hen! w dali, w ostatnich szeregach, słychać było jakiœ głos perorujšcy. Temu głosowi odpowiadały inne, odpowiadało ich coraz więcej, rozlegały się coraz silniej, rozbiegały się coraz szerzej jakby jakieœ echa złowrogie.Przysišgłbyœ, że burza idzie z oddali, że wybuchnie z całš siłš. Dostojnicy stropili się i poczęli niespokojnie spoglšdać na króla. - Co to jest? co to znaczy? - pytał Jan Kazimierz. Wtem pomruk przeszedł w huk tak straszny, jakby grzmoty poczęły w niebie walczyć ze sobš. Niezmierne tłumy pospolitego ruszenia poruszyły się gwałtownie, zupełnie jak łan zboża, gdy huragan zawadzi o niego swym olbrzymim skrzydłem. Nagle kilkadziesišt tysięcy szabel zabłysło w słońcu. - Co to jest? co to znaczy? - spytał powtórnie król. Nikt nie umiał mu odpowiedzieć. Wtem Wołodyjowski stojšcy w pobliżu przy panu Sapieże zakrzyknšł: - To pan Zagłoba! Wołodyjowski odgadł. Jak tylko bowiem warunki kapitulacji zostały ogłoszone i doszły do uszu pana Zagłoby, stary szlachcic wpadł w gniew tak straszny, że mowa była mu przez jakiœ czas odjętš. Przyszedłszy do siebie, zaczšł od tego, iż wskoczył między szeregi pospolitego ruszenia i poczšł burzyć umysły. Słuchano go chętnie, bo wszystkim się zdało, że za tyle męstwa, za tyle trudów, za tyle krwi wylanej pod murami Warszawy lepszš powinni mieć nad nieprzyjacielem zemstę. Otaczały więc Zagłobę potężne koła niesfornej i burzliwej szlachty, a on całymigarœciami rzucał rozżarzone węgle na prochy i wymowš rozdmuchiwał coraz większy pożar, który tym łatwiej ogarniał głowy, że już i tak dymiły od zwykłych po zwycięstwie libacji. - Moœci panowie! - mówił Zagłoba. - Oto te stare ręce pięćdziesišt lat już pracujš dla ojczyzny, pięćdziesišt lat przelewały krew nieprzyjacielskš przy wszystkich œcianach Rzeczypospolitej, teraz zasię - mam œwiadków! - one to pałac Kazanowskich i koœciół bernardyński zdobyły! A kiedy, moœci panowie, Szwedzi stracili otuchę, kiedy na kapitulację się zgodzili? - oto wówczas, gdyœmy armaty od Bernardynów na Stare Miasto wyrychtowali. Nie żałowano tu naszej krwi, bracia, hojnie nišszafowano, a pożałowano tylko samego nieprzyjaciela. To my, bracia, substancję zostawiamy bez gospodarza, czeladŸ bez pana, żonę bez męża, dziatki bez ojca... (o moje dziatki, co się z wami teraz dzieje!) i przychodzimy tu z gołš piersiš na armaty, a jakaż nam za to nagroda? Oto taka: Wittenberg wolny odchodzi i jeszcze go honorujš na drogę. Odchodzi kat naszej ojczyzny, odchodzi bluŸniciel przeciw wierze, Najœwiętszej Panny wróg zaciekły,podpalacz naszych domów, zdzierca naszych szat ostatnich, morderca żon i dziatek naszych! (O moje dziatki, gdzie wy teraz!) Hańbiciel duchowieństwa i panienek Bogu poœwięconych... Biada tobie, ojczyzno! hańba tobie, szlachto! paroksyzm tobie nowy, wiaro nasza œwięta! biada wam, koœcioły utrapione, płacz tobie i narzekanie, Częstochowo! - bo Wittenberg odchodzi wolno i wróci wkrótce łzy i krew wyciskać, dobijać, których nie dobił, palić, czego jeszcze nie spalił, hańbić, czego jeszcze nie zhańbił. Płacz, Korono i Litwo, płaczcie, wszystkie stany, jako ja płaczę, stary żołnierz, który, do grobu zstępujšc, na paroksyzm wasz patrzeć musi... Biada tobie, Illium, miasto starego Priama! Biada! biada! biada! Tak to prawił pan Zagłoba, a tysišce słuchały go i gniew podnosił szlachcie włosy na czuprynach, on zaœ jechał dalej iznów biadał, i szaty darł na sobie, i piersi odkrywał. Wnikał też i w wojsko, które także chętnie skargom jego ucho podawało,istotnie bowiem straszliwa była przeciw Wittenbergowi we wszystkich sercach zawziętoœć. Tumult byłby wybuchł od razu,ale powstrzymał go sam Zagłoba z obawy, że gdy za wczeœnie wybuchnie, wówczas Wittenberg może się jeszcze jakoœ wyratować, a jeœli wybuchnie wówczas, gdy będzie wyjeżdżał z miasta i na oczy siępospolitemu ruszeniu pokaże, to go na szablach rozniosš, zanim się kto opatrzy, co się dzieje. I wyrachowania jego sprawdziły się zupełnie. Na widok okrutnika szał ogarnšł mózgi niesfornej a podpitej szlachty i w mgnieniu oka burza wybuchła straszliwa. Czterdzieœci tysięcy szabel zabłysło w słońcu, czterdzieœci tysięcy gardzieli poczęło ryczeć: "Œmierć Wittenbergowi!" - "Dawajcie go sam!" - "Bigosować! bigosować!" Do tłumów szlacheckich przyłšczyły się tłumy niesforniejszej jeszcze, a rozbestwionej niedawnym przelewem krwi czeladzi, nawet karniejsze regularne choršgwie jęły szemrać groŸnie przeciw ciemięzcy i burza poczęła lecieć z wœciekłoœciš na sztab szwedzki. W pierwszej chwili stracili wszyscy głowę,choć wszyscy od razu zrozumieli, co idzie. "Co czynić!" - ozwały się głosy przy królu."Jezu miłosierny!" - "Ratować! osłaniać!" -"Hańba nie dotrzymać umowy!" Wtem tłumy rozżarte wpadajš między choršgwie, cisnš je, choršgwie mieszajš się, nie mogšc ustać na miejscu. Naokół widać szable, szable i szable, pod nimi rozpalone twarze, wytrzeszczone oczy, wyjšce usta; zgiełk, szum i dzikie okrzyki rosnš z przerażajšcš szybkoœciš, na czele leci czeladŸ, ciury i wszelka wojskowa hołota, podobniejsza do zwierzšt lub diabłów niż do ludzi. Zrozumiał i Wittenberg, co się dzieje. Twarz mu pobladła jak płótno, pot obfity azimny zrosił mu w jednej chwili czoło i - odziwo! - ów feldmarszałek, który przedtemœwiatu całemu gotów był przegrażać, ów pogromca tylu armii, zdobywca tylu miast, ów stary żołnierz, zlškł się teraz tak okropnie wyjšcej tłuszczy, iż przytomnoœć opuœciła go zupełnie. I poczšł dygotać całym ciałem, i ręce opuœcił, i jęczał, i œlina poczęła mu ciec z ust na złoty łańcuch, a buława marszałkowska z ręki wypadła. Tymczasem straszliwa ciżba była coraz bliżej i bliżej; już, już okropne postacie otaczały nieszczęsnych jenerałównaokół, chwila jeszcze, a rozniosš tak wszystkich na szablach, że jednego szczštka nie zostanie. Inni jenerałowie powydobywali szpady chcšc umrzeć z broniš w ręku, jak na rycerzy przystało, lecz stary ciemięzca zesłabł zupełnie i przymrużył oczy. Wtem pan Wołodyjowski skoczył sztabowi na ratunek. Choršgiew, idšc w skok klinem, roztršciła tak tłuszczę, jak okręt płynšcy wszystkimi żaglami roztršca spiętrzone fale morza. Krzyk tratowanej hołoty pomieszał się z krzykiem laudańskich, lecz jeŸdŸcy pierwej dopadli sztabu i otoczyli gow mgnieniu oka murem koni, murem piersi własnych i szabel. - Do króla! - krzyknšł mały rycerz. I ruszyli. Tłum otoczył ich ze wszystkich stron, biegł z boków, z tyłu, wywijał szablami i dršgami, wył coraz straszniej, lecz oni parli naprzód, tnšc szablami od czasu do czasu na boki, jak tnie potężny odyniec otoczony przez stado wilków. Wtem Wojniłłowicz skoczył w pomoc Wołodyjowskiemu, za nim Wilczkowski z królewskim pułkiem, za nim kniaŸ Połubiński i wszyscy razem, oganiajšc się ustawicznie, przyprowadzili sztab przed oblicze Jana Kazimierza. Tumult, zamiast zmniejszać się, rósł corazbardziej. Zdawało się przez chwilę, że rozhukana tłuszcza, bez względu na majestat, będzie chciała dostać w ręce jenerałów. Wittenberg oprzytomniał, ale strach nie opuœcił go bynajmniej, więc zeskoczył z konia, jak zajšc napierany przez psy lub wilki chroni się aż pod wozy zaprzężone, tak on kopnšł się, mimo podagry, aż pod nogi królewskie. Tam rzucił się na kolana i chwyciwszy za strzemię, poczšł krzyczeć: - Ratuj, miłoœciwy panie! ratuj! Mam twoje słowo królewskie, ugoda podpisana, ratuj, ratuj! Zmiłuj się nad nami! Nie pozwalaj mnie zamordować! Król na widok takiego upokorzenia i takiej hańby odwrócił ze wstrętem oczy i rzekł: - Panie feldmarszałku, uspokój się pan! Lecz sam miał twarz strapionš, bo nie wiedział, co czynić. Naokół zbierały się coraz większe tłumy i zbliżały się coraz natarczywiej. Wprawdzie stanęły choršgwiejakby do boju, a piechota zamojska utworzyła naokół groŸny czworobok, lecz jaki miał być wszystkiego koniec? Król spojrzał na Czarnieckiego, lecz ten tylko brodę kręcił z wœciekłoœciš, takim gniewem wzburzyła mu się dusza przeciw niekarnoœci pospolitego ruszenia. Tymczasem kanclerz Koryciński rzekł: - Miłoœciwy panie, trzeba ugody dotrzymać.- Tak jest! - rzekł król. Wittenberg, który pilno patrzył im w oczy, odetchnšł swobodniej. - Najjaœniejszy panie! - zawołał - wierzyłem w twoje słowo jak w Boga! A na to stary hetman koronny, pan Potocki: - A czemuœ to waœć tyle przysišg, tyle ugódi kapitulacyj łamał? Kto czym wojuje, od tego ginie... Wszakżeœ to Wolfa, pułk królewski, wbrew kapitulacji zagarnšł? - To nie ja, to Miller, to Miller - odrzekł Wittenberg. Hetman spojrzał z pogardš, za czym odwrócił się do króla: - Miłoœciwy panie! Nie mówię tego, abym waszš królewskš moœć miał do złamania także ugody pobudzać, bo niechże wiarołomstwo po ich jeno stronie będzie. - Więc co czynić? - spytał król. - Jeœli go teraz do Prus odeœlem, to z pięćdziesišt tysięcy szlachty ruszy za nim i nim do Pułtuska dojedzie, już go rozsiekajš... Chybaby mu cały komput wojska za stróżę dodać, a tego czynić nie możem... Słyszysz, wasza królewska moœć,jako tam wyjš. Revera... słuszna jest przeciw niemu zawziętoœć... Trzeba naprzódjego osobę ubezpieczyć, a odesłać wszystkich wówczas, gdy ten ogień ugaœnie. - Nie może inaczej być! - rzekł kanclerz Koryciński. - Ale gdzie go ubezpieczyć? Tu go trzymać nie możem, bo tu, u licha, wojna domowa wybuchnšć gotowa - ozwał się pan wojewoda ruski. Na to wystšpił pan starosta kałuski, Sobiepan, i wydymajšc mocno wargi rzekł ze zwykłš sobie fantazjš: - A cóż! miłoœciwy panie! Dajcie mi ich do Zamoœcia, niech posiedzš, póki się spokój nie uczyni. Już ja go tam przed szlachtš obronię... Ba! niech mi spróbujš go wydrzeć!Ba! - Ale w drodze, jak go wasza dostojnoœć obronisz? - spytał kanclerz. - Ha! jeszcze mnie na pachołków stać. Albo to nie mam piechoty i dział, co? Niech go Zamoyskiemu wydrš! Obaczym! Tu zaczšł się w boki brać, po udach klepać i na kulbace na obie strony się przechylać. - Nie ma innej rady! - rzekł kanclerz. - I ja nie widzę! - dodał pan Lanckoroński. - To ich i weŸcie, panie starosto! - rzekł doZamoyskiego król. Lecz Wittenberg widzšc, że już życiu jego nic nie grozi, uznał za stosowne protestować. - Nie tegoœmy się spodziewali! - rzekł. Na to pan Potocki ukazujšc w dal rękš: - A to proszę, nie zatrzymujem, wolna droga! Wittenberg umilkł. Tymczasem kanclerz rozesłał kilkudziesięciu oficerów, aby głosili wzburzonej szlachcie, że Wittenberg nie odejdzie wolno, ale zostanie odesłany do Zamoœcia. Tumult nie zaraz wprawdzie się uciszył, jednakże wieœć podziałała uspokajajšco. Nim wieczór zapadł, umysły zwróciły się w innš stronę. Wojska poczęły wchodzić domiasta i widok odzyskanej stolicy napełnił wszystkie dusze radoœciš tryumfu. Radował się i król, jednakże myœl, że nie mógł w zupełnoœci dotrzymać warunków ugody, trapiła go niepomału, zarówno jak wieczna niekarnoœć pospolitego ruszenia. Czarniecki żuł w sobie gniew. - Z takim wojskiem nigdy nie można być jutra pewnym - mówił do króla. - Czasem bije się Ÿle, czasem po bohatersku, wszystko od fantazji, a lada podmuch, to i bunt gotowy. - Daj Boże, by się nie zaczęli rozjeżdżać - rzekł król - bo jeszcze potrzebni, a już myœlš, że wszystkiego dokonali. - Sprawca tego rozruchu powinien być końmi rozerwan, bez względu na usługi, jakie oddał! - mówił dalej Czarniecki. Kazano też najsurowiej szukać pana Zagłoby, bo nikomu nie było tajno, że on topodniósł burzę, lecz pan Zagłoba jak w wodę wpadł. Szukano go w mieœcie, w namiotach, między taborem, nawet między Tatarami, wszystko na próżno. Powiadał przy tym Tyzenhauz, że król, jak zawsze dobry i miłoœciw, życzył sobie z całej duszy, żeby go nie znaleziono, i że nawet nowennę na to odprawiał. Zaœ w tydzień póŸniej, po jakowymœ obiedzie, gdy monarsze serce wezbrało radoœciš, usłyszano z ust Jana Kazimierza słowa następujšce: - A rozgłoœcie tam, żeby się pan Zagłoba dłużej nie chował, bo już nam po nim i jego krotochwilach tęskno! Gdy kasztelan kijowski żachnšł się na to, król dodał: - Kto by w tej Rzeczypospolitej jeno sprawiedliwoœć; nie miłosierdzie miał w sercu, ten by, zamiast serca, topór w piersiach nosić musiał. O winę tu łatwiej niż gdzie indziej; ale też i poprawa nigdzie tak rychło nie następuje! A mówišc to, miał pan więcej jeszcze Babinicza na myœli ni Zagłobę, zaœ o Babiniczu myœlał dlatego, że młody junak właœnie poprzedniego dnia pokłonił się do nóg królewskich z proœbš, by mu na Litwę nie było wzbroniono jechać. Mówił, że chcetam wojnę ożywić i Szwedów podchodzić, jak niegdyœ Chowańskiego podchodził. A ponieważ król i tak miał zamiar posłać tamdoœwiadczonego w podjazdowej wojnie żołnierza, więc pozwolił, opatrzył, pobłogosławił i jeszcze mu czegoœ tam po cichu do ucha życzył, po którym życzeniu padł mu młody rycerz do nóg jak długi. Po czym nie zwłóczšc ruszył raŸno na wschód. Subaghazi, znacznym podarkiem ujęty, pozwolił mu nowych pięciuset dobrudzkich ordyńców z sobš zabrać, szło więc za nim półtora tysišca ludzi dobrych, siła, z którš można było przecie coœ poczšć. I paliła się głowa junacka chęciš bojów i wojennych czynów, œmiała mu się nadzieja sławy; słyszał już, jak cała Litwa wymawia z chlubš i podziwem jego imię... Słyszał zwłaszcza, jak powtarzajš je jedne kochane usta, i dusza dostawała mu skrzydeł. ciekawi byli konnš e jak 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żzP{`cc€|Ăâc}Ľíc~’.6cČ=  A jeszcze i dlatego tak mu się jechało raŸno, że gdzie przyjechał, tam pierwszy szczęsnš wieœć zwiastował, iż Szwed pobitiWarszawa wzięta. Warszawa wzięta! Gdzie zatętniły kopyta jego konia, tam całe okolice rozbrzmiewały tymi słowami, tam lud witał go z płaczem na drogach, tam bito we dzwony po koœciołach i œpiewano TeDeum Laudamus! Gdy jechał lasem, to sosnyciemne, gdy polami, to łany zbóż złocistych, wiatrem kołysane, zdawały siępowtarzać, szumišc radoœnie: - Szwed pobit! Warszawa wzięta! Warszawawzięta! Rozdział 15 Jakkolwiek Ketling bliskim był osoby księciaBogusława, jednakże nie wszystko wiedziałi nie wszystko umiał opowiedzieć Kmicicowi, co się działo w Taurogach, albowiem zaœlepiało go to, że sam się w Billewiczównie kochał. Bogusław innego także miał powiernika, a mianowicie pana Sakowicza, starostę oszmiańskiego, i ten jeden tylko wiedział, jak głęboko zabrnšł ksišżę w afekt dla swej wdzięcznej branki oraz jakich sposobów używał, aby jej serce i osobę posišœć. Miłoœć ta była po prostu żšdzš piekšcš, bodo innych uczuć serce Bogusławowe nie było zdolne, ale tak gwałtownš, iż ów doœwiadczony w amorach kawaler głowę tracił. I nieraz wieczorami, gdy zostali ze starostš oszmiańskim sam na sam, chwytałsię Bogusław za włosy, wołajšc: - Gorzeję, Sakowicz, gorzeję! Sakowicz wnet sposób znajdował. - Kto chce miód wybrać - mówił - musi pszczoły odurzyć, a małoż to durzšcych dryjakwi ma medyk waszej ksišżęcej moœci? Dziœ mu słowo rzec, jutro będzie poharapie. Lecz ksišżę nie chciał chwytać się tego sposobu, a to z rozmaitych przyczyn. Naprzód, któregoœ dnia pojawił mu się we œnie stary pułkownik Billewicz, dziadek Oleńki, i stanšwszy wedle wezgłowia, wpatrywał się w niego, aż do pierwszego piania kogutów, groŸnymi oczyma. Bogusławten sen zapamiętał, tak zaœ był ów rycerz bez trwogi przesšdny, tak się bał czarów, sennych ostrzeżeń i nadprzyrodzonych zjawisk, iż dreszcz go przejmował na myœl, w jakiej grozie i w jakiej postawie pojawiłoby się po raz wtóry owo widziadło, gdyby za radš Sakowicza poszedł. Sam starosta oszmiański, który wBoga nie bardzo wierzył, ale snów i czarówbał się także, zachwiał się nieco w radach.Drugš przyczynš powœcišgliwoœci Bogusławowej było to, że "Wołoszka" bawiła z pasierbicš w Taurogach. Nazywano "Wołoszkš" księżnę Januszowš Radziwiłłowš. Pani ta pochodzšc z kraju, wktórym niewiasty doœć wolne miewajš obyczaje, nie była wprawdzie zbyt surowš,owszem, może aż nadto na uciechy dworzani fraucymeru wyrozumiałš, jednakże nie mogłaby œcierpieć, aby pod jej bokiem człowiek, majšcy być mężem jej pasierbicy, spełnił występek wołajšcy o pomstę do nieba. Lecz i póŸniej, gdy wskutek namów Sakowicza i z wolš księcia wojewody wileńskiego "Wołoszka" wyjechała z księżniczkš Januszównš do Kurlandii, Bogusław nie oœmielił się na występek. Bał się straszliwego krzyku, który by na Litwiecałej powstać musiał. Billewiczowie, ludzie możni, nie omieszkaliby go gnębić procesem, prawo zaœ karało podobne uczynki utratš mienia, czci i gardła. Radziwiłłowie byli wprawdzie doœć potężni imogli deptać po prawie, lecz gdyby zwycięstwo przechyliło się w wojnie na stronę Jana Kazimierza, wówczas i tak mógł młody ksišżę popaœć w srogie terminy, w których zbrakłoby mu potęgi, przyjaciół i popleczników. A właœnie trudnojuż było przewidzieć, jak się wojna skończy, gdy Kazimierzowi co dzień sił przybywało, Karolowa zaœ potęga malała koniecznš ludzi utratš i wyczerpywaniem się pieniędzy. Ksišżę Bogusław, człowiek popędliwy, ale i polityk, liczył się z położeniem. Żšdze trawiły go ogniem, rozum doradzał powœcišgliwoœć, strach zabobonny kiełznał porywy krwi, jednoczeœnie przyszły nań choroby, jednoczeœnie zwaliły się sprawy wielkie a pilne, od których częstokroć los całej wojny zależał, i te wszystkie przyczyny targały duszę ksišżęcš, aż jš znużyły œmiertelnie. Wszelako nie wiadomo, jak by się skończyła walka, gdyby i nie miłoœć własna Bogusławowa. Był to pan niezmiernego o sobie rozumienia. Poczytywał się za niezrównanego statystę, wielkiego wodza, wielkiego rycerza i niezwyciężonego zdobywcę serc niewieœcich. Miałżeby uciekać się do siły lub odurzajšcych napojów on, który skrzynię kowanš listów miłosnych od różnych znamienitych zagranicznych dam zesobš woził? Miałyżby jego dostatki, jego tytuły, jego potęga, królewskiej niemal równa, jego wielkie imię, uroda i dwornoœć nie wystarczyć do pokonania jednej trusi szlacheckiej? A przy tym, o ileż triumf większy, o ileż więcej rozkoszy, gdy opór dziewczyny sfolżeje i gdy sama dobrowolnie, z bijšcym jak u schwytanego ptaka sercem, z palšcš twarzš i oczyma zaszłymi mgłš, obsunie się w te ramiona, które się ku niej wycišgajš. Bogusława przechodził dreszcz na myœl o tej chwili i pragnšł jej tak prawie mocno jak samej Oleńki. Spodziewał się cišgle, że taka chwila nastšpi, zżymał się, niecierpliwił, łudził samego siebie, czasemzdawało mu się, że jest od niej bliżej, czasem, że dalej, i wówczas wołał, że gorzeje, lecz pracować nie przestawał. Otoczył naprzód dziewczynę drobiazgowš troskliwoœciš, tak aby musiała mu być wdzięcznš i myœleć, że jest dobry, rozumiał bowiem, że uczucie wdzięcznoœci iprzyjaŸni jest to łagodny i ciepły płomyk, który póŸniej należy tylko rozdmuchać, a wraz w wielki żar się zamieni. Częste przestawanie ich ze sobš miało służyć do tego, aby to przyszło tym pewniej, dlatego też nie okazywał Bogusław żadnej natarczywoœci, nie chcšc zmrozić zaufania ani przestraszyć. Tymczasem każde spojrzenie, każde dotknięcie ręki, każde słowo, nic nie szło na darmo, jeno musiało być kroplš dršżšcškamień. Wszystko, co czynił dla Oleńki, mogło się tłumaczyć goœcinnoœciš gospodarza, owym niewinnym pocišgiem przyjaznym, jaki jedna istota dla drugiej uczuwa, ale jednak było to czynione tak, jakby czyniła miłoœć. Granica była umyœlniezatarta i niewyraŸna, aby przekroczenie jejstało się z czasem łatwiejszym i aby dziewczyna snadniej zabłšdziła w tych manowcach, gdzie każdy kształt mógł coœ, ale mógł i nic nie znaczyć. Gra ta nie godziła się wprawdzie z wrodzonš popędliwoœciš Bogusława, wszelako hamował się, bo sšdził, że ona jedynie może doprowadzić do celu, a zarazem znajdował w niej upodobanie takie, jakie znajduje pajšk napinajšcy sieć, zdradliwy ptasznik zastawiajšcy sidła lub strzelec tropišcy cierpliwie a wytrwale zwierza. Bawiła księcia własna przenikliwoœć, subtelnoœć i bystroœć, których nauczył go pobyt na dworze francuskim. Jednoczeœnie podejmował pannę Aleksandręjakby księżnę udzielnš, ale tak, że znowu niełatwo było jej odgadnšć, czyli to dzieje się wyłšcznie dla niej, czy też wypływa z jego przyrodzonej i nabytej dwornoœci dla płci białej w ogóle. Wprawdzie czynił jš głównš osoba wszystkich zabaw, igrzysk, kawalkad i wypraw myœliwskich, lecz wypływało to nieco z natury rzeczy; po wyjeŸdzie księżnej Januszowej do Kurlandii ona była istotnie najdostojniejszš wœród niewiast zgromadzonych w Taurogach. Schroniło się wprawdzie do Taurogów, jako do miejsca leżšcego tuż przy granicy, mnóstwo szlachcianek z całej Żmudzi, aby się pod opiekš ksišżęcš od Szwedów uchronić, te jednak same Billewiczównie, jako córce najzacniejszego rodu, prym we wszystkim przyznawały. A tymczasem, gdy cała Rzeczpospolita zalewała się krwiš, uroczystoœciom nie było końca. Rzekłbyœ: dwór królewski ze wszystkimi dworzany i pannami zjechał na wieœ dla wczasu i zabaw. Bogusław rzšdził jak samowładny monarcha w Taurogach i w całych przyległych Prusach elektorskich, w których częstym bywał goœciem, więc wszystko było na jego rozkazy. Miasta dostarczały na skrypty pieniędzy, wojsk, szlachta pruska z ochotš zjeżdżała koleœnoikonno na uczty, karuzele i łowy. Bogusław wskrzesił nawet na czeœć swej damy zaniechane już wówczas gonitwy rycerskie w szrankach. Pewnego razu sam wzišł w nich czynny udział i przybrany w srebrnš zbroję, a przepasany błękitnš wstęgš, którš panna Aleksandra musiała go przewišzać, zwalił zkonia czterech najprzedniejszych rycerzy pruskich, pištego Ketlinga, a szóstego z kolei Sakowicza, choć ten siłę miał tak olbrzymiš, że karety, uchwyciwszy za koło, w biegu zatrzymywał. I co za zapał powstał w tłumie widzów, gdy następnie srebrny rycerz klęknšwszy przed swš damš brał z jej ršk wieniec zwycięstwa. Okrzyki brzmiały na podobieństwo grzmotu dział, wiewały chustki, kłaniały choršgwie, on zaœ uniósł przyłbicy i patrzył w jej zapłonionš twarz swymi œlicznymi oczyma, przyciskajšc jednoczeœnie do ust jej ręce. Innym razem, gdy wœród parkanów rozwœcieczony niedŸwiedŸ zażerał się z psami i wszystkie z kolei rozcišgał, ksišżę,przybrany tylko w lekkš szatę hiszpańskš, skoczył do œrodka z oszczepem i skłuł nie tylko srogš bestię, ale i trabanta; który widzšc chwilę niebezpieczeństwa poskoczyłmu na ratunek. Panna Aleksandra, wnuczka starego żołnierza, wychowana w tradycjach krwi, wojny i czci dla przewag rycerskich, nie mogła się oprzeć na widok tych czynów podziwowi, a nawet uwielbieniu, nauczono jš bowiem z małego uważać męstwo za pierwszy niemal przymiot męża. Tymczasem ksišżę co dzień składał dowodynadludzkiej prawie odwagi, i co dzień na czeœć Oleńki. Goœcie zebrani, w pochwałachi uniesieniach dla księcia tak wielkich, że bóstwo samo poprzestać by na nich mogło, musieli mimo woli łšczyć w rozmowach jej imię z imieniem Bogusława. On milczał, leczoczyma wypowiadał jej to, czego nie œmiały wypowiedzieć usta... Czar otaczał jšdokoła. Wszystko układało się w ten sposób, żeby ich zbliżać, łšczyć, a zarazem wyłšczać z tłumu innych ludzi. Trudno było wspomnieć komuœ o nim, by jednoczeœnie o niej nie wspomniał. Myœlom samej Oleńki Bogusław narzucał się z siłš nieprzepartš. Każda chwila dnia była obrachowana na to, by czar potężniał. Wieczorem, po igrzyskach, pokoje płonęły od lamp różnokolorowych, rzucajšcych blaski tajemnicze a słodkie, jakoby z krainysnów rozkosznych na jawę przeniesione; upajajšce wschodnie wonie przesycały powietrze, ciche dŸwięki niewidzialnych harf, lutni i innych instrumentów pieœciły uszy, a wœród tych aromatów, œwiateł, dŸwięków chodził on w glorii powszechnychuwielbień, niby zaczarowany królewicz z bajki, młody, piękny, rycerski, œwiecšcy jak słońce od klejnotów, a jako pasterz rozkochany... Jakaż dziewczyna mogła się oprzeć tym urokom, jakaż cnota mogła nie zemdleć wœród tych czarów?... A unikać młodego księcia nie było możnoœci żyjšc z nim pod jednym dachem i korzystajšc z jego goœcinnoœci, którš aczkolwiek przemocš narzucił, jednakże szczerze i prawdziwie po pańsku wypełniał. Przy tym Oleńka udała się bez niechęci do Taurogów, bo je wolała od ohydnych Kiejdan, również jak wolała rycerskiego Bogusława, który udawał przed niš miłoœć do opuszczonego króla i ojczyzny, od jawnego zdrajcy Janusza. Owszem, w poczštkach swego pobytu w Taurogach, pełna była przyjaznych uczuć dla młodego księcia, a spostrzegłszy wkrótce, jak dalece i on stara się o jej przyjaŸń, używała nieraz swego wpływu, aby ludziom dobrze czynić. W trzecim miesišcu jej bytnoœci pewien oficer artylerii, przyjaciel Ketlinga, skazany został na rozstrzelanie przez księcia; Billewiczówna, dowiedziawszy się otym od młodego Szkota, wniosła za nim instancję. - Bóstwo może rozkazywać, nie prosić - odrzekł jej Bogusław i przedarłszy wyrok œmierci, rzucił jej do nóg. - RzšdŸ, rozkazuj! Taurogi spalę, jeżeli choć uœmiechza tę cenę zdołam na twej twarzy wywołać. Nie chcę innej nagrody, jeno mi bšdŸ wesołš i zapomnij o tym, coć dawniej bolało! Ona wesołš nie mogła być, majšc w sercu ból, żal i niewypowiedzianš pogardę dla człowieka, którego pierwszš miłoœciš pokochała, a który teraz był w oczach jej większym zbrodniarzem od ojcobójcy. Ów Kmicic, obiecujšcy za czerwone złote wydać króla jak Judasz Chrystusa, zohydzał się i szpetniał coraz bardziej w jej oczach, aż z biegiem czasu zmienił się w potwór ludzki, w zgryzotę, w wyrzut dlaniej samej. Nie mogła sobie darować, iż gokochała, a zarazem nie mogła go zapomnieć nienawidzšc. Wobec tych uczuć trudno jej było nawet udawać wesołoœć, ale natomiast musiała być księciu wdzięcznš i za to, że do zbrodniKmicicowej nie chciał przyłożyć ręki, i za wszystko, co dla niej czynił. Dziwno jej to było, że młody ksišżę, taki rycerz i tak pełen szlachetnych uczuć, nie œpieszył na ratunek ojczyŸnie, choć się na praktyki Januszowe nie zgadzał, sšdziła wszelako, że taki statysta wie, co robi, i że tego wymaga polityka, której ona swym prostympanieńskim rozumem pojšć nie może. Bogusław napomykał jej też, tłumaczšc swoje częste do bliskiej pruskiej Tylży wyjazdy, że sił mu już nie staje od zbytniej pracy, że prowadzi układy między Janem Kazimierzem, Karolem Gustawem, elektorem i że spodziewa się ojczyznę z toni wydŸwignšć. - Nie dla nagród, nie dla urzędów to czynię - mówił do niej - brata Janusza nawet poœwięcam, który był mi ojcem, bo nie wiem, czy życie dla niego u zawziętoœci królowej Ludwiki wyproszę, ale czynię to, co mi Bóg, sumienie i afekt dla miłej matki ojczyzny nakazuje... Gdy tak mówił ze smutkiem w delikatnej twarzy i oczyma ku pułapowi zwróconymi, wydawał jej się wzniosłym jako ci bohaterowie starożytni, o których stary pułkownik Billewicz jej opowiadał, co sam w Korneliuszu wyczytał. I wzbierało w niejserce podziwem, uwielbieniem. Powoli doszło do tego, że gdy myœli o nienawistnym Andrzeju Kmicicu zbyt jš zmęczyły, myœlała o Bogusławie, aby się ukoić i pokrzepić. Tamten uosabiał dla niej straszliwš i ponurš ciemnoœć, ten œwiatło, w którym rada się kšpie każda dusza stroskana. Pan miecznik rosieński i panna Kulwiecówna, którš także sprowadzono z Wodoktów, popychali jeszcze Oleńkę po owej pochyłoœci, œpiewajšc od rana do wieczora hymny pochwalne na czeœć Bogusława. Cišżyli mu wprawdzie oboje w Taurogach tak, iż o tym tylko myœlał, jakbyich grzecznie precz wyprawić, ale ich sobiezjednał, a zwłaszcza pana miecznika, który z poczštku niechętny, nawet zagniewan, nie mógł się jednak przyjaŸni i faworom Radziwiłła oprzeć. Gdyby Bogusław był tylko znamienitego rodu szlachcicem, nie zaœ Radziwiłłem, nie księciem, nie magnatem w monarchiczny niemal majestat przyodzianym, byłaby możeBillewiczówna zakochała się w nim na œmierć i życie, wbrew testamentowi starego pułkownika, który jej wybór tylko między klasztorem a Kmicicem zostawiał. Lecz była to panna surowa dla siebie sameji dusza bardzo prawa, więc nawet nie dopuœciła do głowy ani marzenia o niczym innym, jak o wdzięcznoœci i podziwieniu dla księcia. Ród jej był zbyt mały, by mogła zostać żonš, a zbyt wielki, by mogła zostać kochanicš Radziwiłła, patrzyła więc na niego, jakby patrzyła na króla będšc przy dworze. Próżno sam starał się nasuwać inne myœli; próżno sam, zapamiętawszy się istotnie w miłoœci, częœciš z rachuby, częœciš z uniesienia, powtarzał nieraz, co swego czasu mówił pierwszego wieczoru wKiejdanach, że Radziwiłłowie nieraz się z szlachciankami żenili; owe myœli nie czepiały się jej, jak woda nie czepia się piersi łabędziej, i pozostała, jakš była, wdzięcznš, przyjaznš, wielbišcš, szukajšcšulgi w myœli o bohaterze, lecz w sercu spokojnš. On zaœ nie umiał się w jej uczuciach połapać i często wydawało mu się, że jest bliskim celu. Lecz sam ze wstydem i złoœcišwewnętrznš spostrzegał, że nie jest tak œmiałym względem niej, jak bywał względem najpierwszych dam w Paryżu, w Brukseli i w Amsterdamie. Może to było dlatego, że się naprawdę zakochał, a może dlatego, że w tej pannie, w jej twarzy, ciemnych brwiach i surowych oczach było coœ takiego, co nakazywało szacunek. Jeden jedyny Kmicic nie podlegał swego czasu temu wpływowi i ani dbajšc œmiało garnšł się do całowania tych surowych oczu i dumnych ust, ale Kmicic był jej narzeczonym. Wszyscy inni kawalerowie, poczšwszy od pana Wołodyjowskiego, skończywszy na bardzo rubasznej szlachcie pruskiej w Taurogach i samym księciu, mniej byli z niš poufali niż z innymi pannami takiej samej kondycji. Księcia unosiła wprawdzie li konnš e jak 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż€PQcĄžc‚?Ccƒ‚+*„Ą1Ĺ _€popędliwoœć, ale gdy raz w karecie nacisnšł jej nogę szepczšc jednoczeœnie: "Nie bój się..." - a ona odrzekła, iż właœnie boi się, by nie pożałowała położonej w nim ufnoœci, Bogusław zmieszał się i powrócił do dawnej drogi stopniowego podbijania jej serca. Lecz wyczerpywała się i jego cierpliwoœć. Powoli zaczšł też zapominać o strasznym widziadle, które mu się we œnie pojawiło, coraz częœciej rozmyœlał nad tym, co Sakowicz radził, i nad tym, że Billewiczowie w wojnie wszyscy wyginš; żšdze piekły go coraz potężniej, gdy nagle zaszła okolicznoœć, która bieg rzeczy w Taurogach zupełnie zmieniła. Pewnego dnia przyszła wieœć jak piorun, żeTykocin przez pana Sapiehę wzięty, a ksišżęhetman wielki stracił życie w zwaliskach zamku. Zawrzało wszystko w Taurogach, sam Bogusław zerwał się i wyjechał tegoż samego dnia do Królewca, w którym miał widzieć się z ministrami króla szwedzkiego i elektora. Pobyt jego przedłużał się nad pierwotny zamiar. Tymczasem do Taurogów poczęły œcišgać oddziały wojsk pruskich, a nawet i szwedzkich. Poczęto mówić o wyprawie przeciw panu Sapieże. Naga prawda, iż Bogusław był stronnikiem Szwedów, tak jak jego stryj Janusz, wychodziła na wierzch coraz wyraŸniej. Zdarzyło się, że jednoczeœnie pan miecznik rosieński odebrał wiadomoœć o spaleniu rodzinnych Billewicz przez oddziały Loewenhaupta, które, pobiwszy powstańców żmudzkich pod Szawlami, niszczyły ogniem i mieczem cały kraj. Wówczas szlachcic zerwał się i pojechał chcšc szkody własnymi oczyma zobaczyć, aksišżę Bogusław wcale go nie wstrzymywał- owszem, chętnie wyprawił, rzekłszy tylko na drogę: - Teraz waszmoœć rozumiesz, dlaczegom was do Taurogów sprowadził, bo po prostumówišc, życie mi zawdzięczacie. Oleńka została sama z pannš Kulwiecównš inatychmiast zamknęła się w swych komnatach, nikogo prócz niektórych niewiast nie widujšc. Te gdy jej przyniosły wieœć, iż ksišżę gotuje wyprawę przeciw wojskom polskim, nie chciała im zrazu wierzyć, lecz pragnšc się upewnić, kazała prosić do siebie Ketlinga, wiedziała bowiem,iż młody Szkot niczego przed niš nie utai. Jakoż stawił się natychmiast, szczęœliwy, że go przywołano, że przez chwilę będzie mógł rozmawiać z tš, która opanowała mu duszę. Billewiczówna poczęła go wypytywać: - Panie kawalerze - rzekła - tyle wieœci kršży po Taurogach, że błšdzimy w nich jako wœród lasu. Jedni mówiš, że ksišżę wojewoda swojš œmierciš zmarł; drudzy, że na szablach rozniesion. Jaka jest przyczyna jego œmierci? Ketling zawahał się przez chwilę; widocznym było, że walczy z wrodzonš nieœmiałoœciš, na koniec zarumienił się mocno i odrzekł: - Przyczynš upadku i œmierci księcia wojewody pani jesteœ. - Ja?... - zapytała ze zdumieniem panna Billewiczówna. - Tak jest, bo ksišżę nasz wolał zostać w Taurogach niż bratu iœć na ratunek. O wszystkim tu zapomniał... przy tobie, pani. Teraz ona z kolei zapłonęła jak róża purpurowa. Nastała chwila milczenia. Szkot stał z kapeluszem w ręku, ze spuszczonymi oczyma i głowš schylonš na piersi, w postawie pełnej czci i uszanowania, na koniec podniósł głowę, strzšsnšł jasne pukle włosów i rzekł: - Pani, jeżeli cię obraziły moje słowa, pozwól mi klęknšć przed sobš i na kolanach prosić cię o przebaczenie. - Nie czyń tego, panie kawalerze - odrzekła żywo panna widzšc, że młody rycerz zgina już kolano. - Wiem, iż coœ rzekł, toœ rzekł w szczeroœci serca, bom to z dawna spostrzegła, żeœ mi życzliwy. Zali nie tak? Zali mi waćpan nie życzysz?... Oficer podniósł swe anielskie oczy do góry i położywszy rękę na sercu, głosem tak cichym jak szmer wiatru, a smutnym jak westchnienie rzekł tylko: - Ach, pani! pani!... I w tej chwili przestraszył się, że za wielepowiedział, więc znów głowę schylił na piersi i przybrał postawę dworzanina słuchajšcego rozkazów ukochanej królewny. - Wœród obcych tu jestem i bez opieki - rzekła Oleńka - a choć sama potrafię czuwać nad sobš i Bóg mnie od przygody uchroni, przecież i ludzkiej mi pomocy potrzeba. Chceszli waćpan być moim bratem? Chceszli mnie ostrzec w potrzebie,abym wiedziała, co czynić, i wszelakich sideł uniknšć mogła? To rzekłszy wycišgnęła doń rękę, on zaœ teraz przyklęknšł, mimo iż mu broniła, i ucałował końce jej palców: - Mów waćpan, co tu się dzieje koło mnie? - Ksišżę kocha paniš - odrzekł Ketling. - Czyœ pani tego nie spostrzegła? Ona zaœ zakryła twarz rękoma. - Widziałam i nie widziałam. Czasem wydawało mi się, że on jeno dobry bardzo... - Dobry!... - powtórzył jak echo oficer. - Tak jest. A czasem, gdy mi przyszło do głowy, żem, nieszczęsna, żšdze wzbudzić w nim mogła, tom i tak uspokajała się tym,iż żadna mi od niego nie grozi napastliwoœć.Byłam mu wdzięczna za to, co dla mnie czynił, choć, Bóg widzi, nie wyglšdałam jego nowych łask, bojšc się i tak tych, które już wyœwiadczył. Ketling odetchnšł. - Mogęż œmiele mówić? - zapytał po chwili milczenia. - Mów waćpan. - Ksišżę dwóch ma tylko powierników: pana Sakowicza i Patersona, a Paterson mnie wielce życzliwy, bo z jednych krajów pochodzim i na ręku mnie nosił. Więc co wiem, to wiem od niego. Ksišżę kocha paniš:żšdze płonš w nim jako smoła w pochodni. Wszystko, co tu się dzieje, wszystkie owe uczty, łowy, karuzele i ten turniej, po którym dotšd, dzięki ksišżęcej ręce, krew mi się rzuca ustami, dzieje się dla waćpanny. Ksišżę miłuje cię, pani, bez pamięci, ale nieczystym ogniem, bo cię chcepohańbić, nie zaœlubić; bo chociaż nie mógłby znaleŸć godniejszej, królem nawet wszystkiego œwiata, nie tylko księciem będšc, przecie myœli o innej... Przeznaczonamu jest księżniczka Anna i jej fortuna. Wiem to od Patersona, i Boga wielkiego, jego Ewangelię biorę za œwiadka, że szczerš prawdę mówię. Nie wierz, pani, księciu, nie ufaj jego dobrodziejstwom, nie ubezpieczaj się jego moderacjš, czuwaj, strzeż się, bo ci tu zdradę na każdym kroku gotujš. Dech zamiera w piersiach od tego, co mi Paterson mówił. Równego Sakowiczowi zbrodniarza w œwiecie nie ma... nie mogę o tym mówić, po prostu nie mogę mówić! Gdyby nie przysięga, któršm księciu składał, że życia i osoby jego strzec będę,ta ręka, pani, i ta szpada uwolniłyby cię odgroŸby ustawicznej... Ale pierwszego zabiłbym Sakowicza... Tak jest! jego pierwszego przed wszystkimi ludŸmi! przed tymi nawet, którzy w mojej ojczyŸnie krewz ojca mego wytoczyli, fortunę zagarnęli i tułacza, jurgieltnika ze mnie uczynili... Tu Ketling trzšœć się poczšł z uniesienia, przez chwilę gniótł tylko rękš gardę szpady, słowa wyrzec nie mogšc, następnieochłonšł i jednym tchem wypowiedział, jakie sposoby podsuwał księciu Sakowicz. Panna Aleksandra, ku wielkiemu jego zdziwieniu, zachowała się doœć spokojnie, ujrzawszy grożšcš sobie przepaœć, tylko twarz jej pobladła i stała się jeszcze poważniejszš. Nieugięta wola odbiła się w jej surowym spojrzeniu. - Potrafię się uchronić! - rzekła - tak mi dopomóż Bóg i œwięty krzyż! - Ksišżę dotychczas nie chciał iœć za radš Sakowicza - dodał Ketling - lecz gdy ujrzy, że droga, którš obrał, do niczego nie prowadzi... I poczšł opowiadać o przyczynach, które Bogusława zatrzymywały. Panna słuchała ze zmarszczonš brwiš, ale niezbyt uważnie, bo już poczęła myœleć o tym, jak by się wyrwać spod tej straszliwej opieki. Lecz że w całym kraju nie było miejsca nie oblanego krwiš i plany ucieczki nie przedstawiały się jasno, zatemwolała o nich nie mówić. - Panie kawalerze - rzekła wreszcie - odpowiedz mi na jedno jeszcze pytanie. Stoili ksišżę Bogusław po stronie króla szwedzkiego czy polskiego? - Nikomu z nas nietajno - odrzekł młody oficer - że ksišżę nasz pragnie należeć do rozbioru tej Rzeczypospolitej, ażeby Litwę w udzielne księstwo dla siebie zmienić! Tu umilkł i rzekłbyœ, że jego myœl pobiegłamimo woli œladami myœli Oleńki, bo po chwilidodał: - Elektor i Szwedzi na usługi księcia, a że całš zajmujš Rzeczpospolitę, więc nie ma się przed nimi gdzie schronić. Oleńka nie odrzekła nic. Ketling czekał jeszcze przez chwilę, czy goo co zapytać nie zechce, lecz gdy milczała,cišgle własnymi myœlami zajęta, poczuł, żenie należy jej przeszkadzać, więc zgišł się we dwoje w pożegnalnym ukłonie, zamiatajšc ziemię piórami od kapelusza. - Dziękuję, panie kawalerze - rzekła wycišgnšwszy doń rękę. Oficer nie odwracajšc się zaczšł cofać się ku drzwiom. Nagle na twarzy jej pojawiły się lekkie rumieńce, zawahała się przez chwilę, nareszcie rzekła: - Słowo jeszcze, panie kawalerze. - I każde jest dla mnie łaskš... - Waćpan znałeœ pana... Andrzeja Kmicica... - Tak jest, pani... z Kiejdan. Ostatni raz widziałem go w Pilwiszkach, gdyœmy z Podlasia w te strony cišgnęli. - Czy prawda?... czy prawdę ksišżę powiedział, iż mu się pan Kmicic ofiarował na osobę króla polskiego targnšć?... - Nie wiem, pani... Wiadomo mi jeno, iż się w Pilwiszkach ze sobš naradzali, za czym ksišżę odjechał z nim w lasy i tak długo nie wracał, że Paterson poczšł się bać i wysłał wojsko na spotkanie. Ja właœnie prowadziłem ten oddział. Spotkaliœmy księcia, gdy już wracał. Uważałem, że był zalterowan bardzo, jakby wielkie wzruszenie duszy przebył. Rozmawiał też sam ze sobš, co mu się nigdy nie zdarza. Słyszałem też, jako rzekł: "Diabeł by się na to porwał..." Zresztš nic więcej nie wiem... Jeno póŸniej, gdy ksišżę wspominał o tym, z czym mu się pan Kmicic ofiarował, pomyœlałem sobie: jeœli to było,to wtedy być musiało. Billewiczówna zacisnęła wargi. - Dziękuję - rzekła. I po chwili została sama. Myœl ucieczki opanowała jš zupełnie. Za wszelkš cenę postanowiła wyrwać się z tych ohydnych miejsc i spod władzy tego zdradzieckiego księcia. Ale dokšd się udać? Wsie i miasta były w ręku szwedzkim, klasztory poburzone, zamki zrównane z ziemiš, kraj cały roił się od żołdaków i odstraszniejszych od nich zbiegów wojskowych, zbójców, wszelkiego rodzaju łotrzyków. Jakiż los mógł czekać dziewczynę rzuconš na pastwę tej burzy? Kto z niš pójdzie? Ciotka Kulwiecówna, pan miecznik rosieński i kilkunastu jego czeladzi. A czyż siły te ochroniš jš?... Poszedłby może i Ketling, może by nawet znalazł garœć wiernych żołnierzy i przyjaciół, którzy by chcieli mu towarzyszyć, lecz Ketling kochał się w niejzbyt widocznie, więc jakże jej było zacišgać u niego dług wdzięcznoœci, który by zbyt wielkš cenš spłacać następnie przyszło? Wreszcie, jakież miała prawo zamykać los temu młodzieńcowi, ledwie wyrosłemu z pacholęcia, i narażać go na poœcig, na zgubę, jeżeli nie mogła nic mu w zamian prócz przyjaŸni ofiarować. Więc pytała sama siebie: co czynić, dokšd uciekać, gdyż tu i tam groziła zguba, tu i tam hańba. W takiej rozterce dusznej poczęła modlić się goršco, a szczególniej powtarzała gorliwie jednš modlitwę, do której swego czasu stary pułkownik zawsze się w złych terminach uciekał, zaczynajšcš się od słów: Bóg cię z dziecištkiem salwował Od Herodowej złoœci, W Egipcie drogi prostował Dla Twojej przezpiecznoœci... Tymczasem powstał wicher mocny i drzewapoczęły w sadzie za oknami szumieć okrutnie. Nagle przypomniały się zamodlonej panience puszcze, na których skraju wychowała się od małego, i myœl, że w puszczach znajdzie się jedyne bezpieczne schronisko, przeleciała jej jakobłyskawica przez głowę. Więc odetchnęła głęboko Oleńka, bo znalazła wreszcie, czego szukała. Tak jest!Do Zielonki, do Rogowskiej! Tam nieprzyjaciel nie pójdzie, łotrzyk nie będziełupu szukał. Tam swój nawet, jeœli się zapamięta, to może zabłšdzić i błšdzić aż do œmierci, coż zaœ dopiero obcy, dróg nie znajšcy. Tam obroniš jš Domaszewicze, myœliwi i Stakjanowie Dymni, a jeœli nie masz ich, jeœli ruszyli wszyscy za panem Wołodyjowskim, toż tymi lasami można aż hen! do innych województw cišgnšć i w innych puszczach spokoju szukać. Wspomnienie pana Wołodyjowskiego rozweseliło Oleńkę. Takiego by jej opiekuna!To prawy żołnierz, to szabla, pod którš i przed Kmicicem, i przed Radziwiłłami samymi można się schronić. Tu przypomniało się jej, że on to właœnie radził wówczas, gdy Kmicica w Billewiczachschwytał, ażeby w Puszczy Białowieskiej spokoju szukać. I słusznie mówił! Rogowska i Zielonka za blisko Radziwiłłów, a koło Białowieży stoi właœnie ten Sapieha, który dopiero co starłz oblicza ziemi najstraszniejszego Radziwiłła. Zatem do Białowieży, do Białowieży, choćbydziœ, jutro!... Niech tylko miecznik rosieńskiprzyjedzie, nie będzie zwlekała! Ochroniš jš ciemne głębie Białowieży, a póŸniej, gdy burza przejdzie, klasztor. Tam jeno spokój prawdziwy być może i zapomnienie wszystkich ludzi, wszystkiego bólu, żalu, pogardy... Rozdział 16 Pan miecznik rosieński wrócił w kilka dni póŸniej. Mimo iż jechał z glejtem Bogusławowym, dotarł tylko do Rosień; do samych zaœ Billewicz nie było po co jeŸdzić, gdyż nie było ich już na œwiecie. Dwór, zabudowania, wieœ, wszystko zostało do cna spalone w ostatniej bitwie, którš ksišdz Straszewicz, jezuita, stoczył na czele swego oddziału z kapitanem szwedzkim Rossš. Lud był w lasach lub w partiach zbrojnych. Zostały na miejscu wsi zamożnej jeno ziemia i woda. Drogi przy tym pełne były "grasantów", tojest zbiegów z wojsk rozmaitych, którzy znacznymi kupami chodzšc, rozbojem się trudnili, tak że nawet pomniejsze komendy wojskowe nie były od nich bezpieczne. Nie zdołał się zatem pan miecznik nawet i o tym przekonać, czy zakopane w sadzie solówki ze srebrem i pieniędzmi ocalały, i powrócił do Taurogów wielce zły, zgryziony, z okrutnš przeciw niszczycielomw sercu zawziętoœciš. Ledwie nogš zstšpił z kałamaszki, wcišgnęła go Oleńka do swej komnaty i opowiedziała mu wszystko, co jej Hassling-Ketling powiadał. Zatrzšsł się na to stary szlachcic, który nie majšc własnego potomstwa, dziewczynęjak córkę kochał. Przez jakiœ czas łapał się tylko za głownię szabli, powtarzajšc: "Bij, kto cnotliwy!" - wreszcie za głowę sięporwał i tak mówić poczšł: - Mea culpa, mea maxima culpa! bo mi i samemu czasem do łba przychodziło, i ten,i ów szeptał, że ów piekielnik w amorach dla ciebie utonšł, a ja nie mówiłem nic, jeszczem się w boki brał myœlšc: "Nuż się ożeni!" Gosiewskim krewniœmy, Tyzenhauzom także... Czemu nie mamy być krewni Radziwiłłom? Za pychę to, za pychęBóg mię karze... Zacne zdrajca pokrewieństwo obmyœlił. Takim nam być chciał krewnym... bodaj go zabito!... jako dworski byk wiejskim jałoszkom! Bodaj go zabito! Ale poczekasz! Pierwej ta ręka i ta szabla spróchniejš!... - Tu o ratunku myœleć trzeba - odrzekła Oleńka. I nuż przedstawiać swe plany ucieczki. Pan miecznik wysapawszy się słuchał uważnie, na koniec rzekł: - Wolej mi poddaństwo zebrać i partię utworzyć! Będę Szwedów podchodził, jako inni podchodzš, jak niegdyœ Kmicic Chowańskiego. Bezpieczniej ci będzie w lesie i w polu niż na tym dworze zdrajcy i heretyka! - Dobrze - odpowiedziała panna. - Nie tylko się nie sprzeciwiam - mówił w zapale miecznik - ale tak powiadam: że im prędzej, tym lepiej... A toć poddaństwa ani kos mi nie brak. Spalili mi rezydencję, mniejsza z tym! to z innych wiosek chłopstwo œcišgnę... Wszyscy Billewicze, którzy już sš w polu, stanš przy nas. Pokażemy ci, panku, pokrewieństwo... pokażemy, co to na honor Billewiczówny nastawać... Tyœ Radziwiłł! Nic to! nie masz hetmanów w billewiczowskim rodzie, ale niemasz i zdrajców!... Obaczym, za kim cała ŻmudŸ pójdzie!... Tu zwrócił się do panny: - Ciebie osadzim w Białowieży, a sami wrócim! Nie może inaczej być! Musi on za ten afront odpokutować, bo to całego stanuszlacheckiego krzywda. Infamis, kto się za nami nie opowie! Bóg pomoże, bracia pomogš, obywatele pomogš, a wonczas ogień a miecz! Dotrzymajš Billewicze Radziwiłłom! Infamis, kto nie z nami! infamis, kto zdrajcy szablš przed oczyma nie błyœnie! Król, sejmy, cała Rzeczpospolita z nami! Tu miecznik, czerwony jak krew i ze zjeżonš czuprynš, poczšł pięœciš w stół walić. - Pilniejsza ta wojna niż szwedzka, bo w nas jest cały stan rycerski, wszystkie prawa, wszystka Rzeczpospolita pokrzywdzona i w najgłębszych fundamentach zachwiana. Infamis, kto nie rozumie! Zginie ta ojczyzna, jeżeli pomsty i li konnš e jak 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż…Pôc†D$c‡h<cˆ¤+ď c‰“9Ă*kary na zdrajcę nie wymierzym! I tak grała stara krew coraz gwałtowniej,że aż Oleńce przyszło miecznika uspokajać.Siedział on dotychczas spokojnie, choć się zdawało, że nie tylko ojczyzna, lecz i œwiatcały ginie, ale dopiero gdy Billewiczów dotknięto, w tym ujrzał najstraszniejszš przepaœć dla ojczyzny i jak lew ryczeć poczšł. Lecz panna, która miała na niego wpływ wielki, zdołała go w końcu uspokoić tłumaczšc mu, że dla zbawienia ich i dla tego, iżby się ucieczka udała, potrzeba właœnie najgłębszš tajemnicę zachować i nie pokazać księciu, że się czegokolwiek domyœlajš. Przyrzekł œwięcie, iż wedle jej wskazówekpostšpi, po czym już radzili o samej ucieczce. Rzecz nie była zbyt trudna, bo zdawało się, że ich nie strzegš wcale. Postanowił tedy pan miecznik wyprawić naprzód pachołka z listami do ekonomów, aby natychmiast chłopstwo ze wszystkich wiosek, do niego i do innych Billewiczów należšcych, zbierali i zbroili. Następnie szeœciu zaufanych czeladzi miałoniby ruszyć do Billewicz po solówki z pieniędzmi i srebrem, a w rzeczy zatrzymać się w lasach girlakolskich i tam na państwo z końmi, tobołami i żywnoœciš czekać. Oni sami ułożyli, że z Taurogów wyjadš z dwoma czeladnikami w saniach, niby tylko do pobliskiej Gawny, po czym na konie wierzchowe przesišdš i z kopyta ruszš. Do Gawny jeŸdzili często do państwaKuczuków-Olbrotowskich, gdzie czasem zostawali i na noc, spodziewali się zatem, że wyjazd ich nie zwróci niczyjej uwagi i że pogoń za nimi nie pójdzie, chyba we dwalub trzy dni potem, gdy będš już wœród kupzbrojnych i w głębi niezbrodzonych lasów. Nieobecnoœć księcia Bogusława utwierdzałaich w tej nadziei. Tymczasem pan Tomasz zajšł się bardzo czynnie przygotowaniami. Pacholik z listami wyjechał na drugi dzień. Trzeciego rozmawiał pan miecznik obszernie z Patersonem o swoich zakopanych pienišdzach, których, jak mówił, było nad sto tysięcy, i o potrzebie przewiezienia ich do bezpiecznych Taurogów. Paterson uwierzył z łatwoœciš, albowiem szlachcic i uchodził za bardzo bogatego, i był nim w istocie. - Niech je przywożš jak najprędzej - rzekłSzkot - jeœli potrzeba, to i żołnierzy jeszcze dodam. - Im mniej ludzi będzie wiedziało, co wiozę, tym lepiej. CzeladŸ moja wierna, a solówki każę im pieńkš przykryć, którš często z naszych stron do Prus wożš, albo też klepkami, na które nikt się nie ułakomi. - Lepiej klepkš - rzekł Paterson - bo przez konopie szablš albo dzidš można namacać, że coœ innego na dnie wozu leży. A pienišdzenajlepiej wasza moœć księciu panu na skrypt oddaj. Wiem też, że potrzebuje pieniędzy, bo intraty Ÿle dochodzš. - Chciałbym się księciu tak przysłużyć, abyniczego nie potrzebował - odparł szlachcic.Na tym skończyła się rozmowa i wszystko zdawało się składać jak najpomyœlniej, gdyż zaraz potem ruszyła czeladŸ, a miecznik z Oleńkš mieli wyjechać nazajutrz.Tymczasem wieczorem wrócił najniespodzianiej Bogusław na czele dwóch regimentów rajtarii pruskiej Sprawy jego nie musiały iœć zbyt pomyœlnie, bo wrócił zły i zgryziony. Tego jeszcze dnia zwołał radę wojennš, którš składali pełnomocnik elektorski hr. Sejdewitz, Paterson, Sakowicz i pułkownik rajtarski Kyritz. Obradowali do godziny trzeciej w nocy, a celem obrad była wyprawa na Podlasie przeciw panu Sapieże. - Elektor i król szwedzki zasilili mnie w miarę wojskiem - mówił ksišżę. - Jedno z dwojga: albo Sapiehę zastaniem jeszcze na Podlasiu i w takim razie musimy go zetrzeć;albo nie: wówczas Podlasie zajmiem bez oporu. Do wszystkiego jednak trzeba pieniędzy, a tych ni elektor, ni jego szwedzki majestat mi nie dali, bo sami nie majš. - U kogoż pieniędzy szukać, jeżeli nie u waszej ksišżęcej moœci - odrzekł hr. Sejdewitz. - W całym œwiecie mówiš o nieprzebranych radziwiłłowskich skarbach.Na to Bogusław: - Panie Sejdewitz, gdyby mnie dochodziło wszystko, co mi z dziedzicznych dóbr należy, pewnie bym miał więcej grosza niż pięciu waszych niemieckich ksišżšt w kupę wziętych. Ale w kraju wojna, intraty nie dochodzš lub też przez rebelizantów bywajšprzejmowane. Można by gotowizny dostać na skrypty od miast pruskich, wszelako waœć najlepiej wiesz, co się w nich dzieje, i że chyba dla jednego Jana Kazimierza rozwišzałyby worki. - A Królewiec? - Co można było wzišœć, tom wzišł, ale tego mało. - Za szczęœcie sobie poczytuję, że się będę mógł waszej ksišżęcej wysokoœci dobrš radš przysłużyć - rzekł Paterson. - Wolałbym, żebyœ się przysłużył gotówkš.- Warta jej ta rada. Nie dawniej jak wczoraj mówił mi pan Billewicz, że ma zacne kwoty zakopane w sadzie w Billewiczach i że właœnie chce je tu w bezpieczne miejsce przenieœć, aby je waszej ksišżęcej wysokoœci na skrypt oddać. - A toœ mi z nieba spadł i ów szlachcic także! - zawołał Bogusław. - A siłaż tam tego będzie? - Nad sto tysięcy prócz sreber i kosztownoœci, których bodaj że drugie tyle.- Sreber i kosztownoœci szlachcic nie zechce na gotowiznę zmieniać, ale można jebędzie zastawić. Wdzięczenem ci, Paterson,bo w porę mi to przychodzi. Muszę z Billewiczem zaraz jutro pomówić. - To go uprzedzę, bo właœnie jutro wybierasię z pannš do Gawny, do państwa Kuczuków-Olbrotowskich. - UprzedŸ go, by nie wyjeżdżał, nim się ze mnš nie obaczy. - CzeladŸ już posłana, boję się tylko, czy bezpiecznie dojedzie. - Można będzie posłać za nimi cały regiment, wreszcie pogadamy. W porę mi to, w porę! A i pocieszna rzecz, jeżeli Podlasie za pienišdze tego regalisty i patrioty od Rzeczypospolitej oderwę. To rzekłszy ksišżę pożegnał radę, bo musiał jeszcze oddać się w ręce pokojowych, których zadaniem było co dzień przed nocš kšpielami, maœciami i różnymi sztukami, znanymi tylko za granicš, nadzwyczajnš jego urodę konserwować. Trwało to zwykle godzinę, a czasem i dwie; ksišżę zaœ i bez tego był już znużon drogš i póŸnš godzinš. Nazajutrz rano Paterson zatrzymał miecznika i Oleńkę oznajmieniem, iż ksišżę pragnie się z nimi widzieć. Trzeba było wyjazd odłożyć, ale nie zaniepokoili się tymzbytnio, bo Paterson powiedział, o co chodzi. W godzinę póŸniej nadszedł ksišżę. Mimo iż pan Tomasz i Oleńka przyrzekli sobie najœwięciej, iż przyjmš go po dawnemu, i mimo wszelkich wysileń, nie mogli tego dokazać. Jej twarz zmieniła się, a miecznikowa nabiegła krwiš na widok młodego księcia, i przez chwilę stali oboje zmieszani, wzburzeni, próżno usiłujšc do zwykłej powrócić spokojnoœci. Ksišżę, przeciwnie, swobodny był zupełnie,tylko trochę pomizerniał w oczach i twarz miał mniej ubarwionš niż zwykle, ale właœnie ta jego bladoœć cudnie odbijała od perłowej rannej szaty, przerabianej srebrem; spostrzegł jednak natychmiast, iżprzyjmujš go jakoœ inaczej i mniej radzi widzš aniżeli zwyczajnie. Ale pomyœlał zaraz, że pewnie tych dwoje regalistów dowiedziało się o jego stosunkach ze Szwedami, i stšd ten chłód w przyjęciu. Postanowił więc sypnšć im natychmiast piaskiem w oczy, i po zwykłych komplimentach powitalnych tak zaczšł: - Panie mieczniku dobrodzieju, słyszałeœ już zapewne waszmoœć, jakie nieszczęœcie mnie spotyka... - Wasza ksišżęca moœć chce mówić o œmierci księcia wojewody? - odparł miecznik. - Nie tylko o œmierci. Cios to okrutny, wszelako już zdałem się na wolę Boga, który jak tuszę, wszystkie krzywdy bratu mojemu hojnie wynagrodził, ale na mnie nowy ciężar zesłał, bo muszę wojnę domowš prowadzić, a dla każdego obywatela, miłujšcego ojczyznę, gorzka to dola... Miecznik nie odrzekł nic, tylko spojrzał nieco bokiem na Oleńkę. Ksišżę zaœ mówił dalej: - Mojš pracš, moim trudem, a Bóg jeden wie, jakim kosztem doprowadziłem już pokój do skutku. Prawie o podpisanie traktatów tylko chodziło. Mieli Szwedzi wyjœć z Polski, żadnej nagrody nie żšdajšc,prócz przyzwolenia królewskiego i stanów, aby po œmierci Jana Kazimierza Carolus na tron polski był obrany. Wojownik tak wielki i potężny zbawieniem byłby dla Rzeczypospolitej. Co więcej, zaraz teraz miał zostawić posiłki na wojnę ukrainnš i na moskiewskš. Jeszcze byœmy granice rozszerzyli; ale panu Sapieże to nie na rękę, bo nie mógłby gnębić Radziwiłłów. Wszyscy się już na owe traktaty zgodzili, on jeden się zbrojnš rękš przeciwi; za nic mu ojczyzna, byle prywaty mógł dochodzić.Aż przyszło do tego, że trzeba oręża przeciw niemu użyć, którš funkcję właœniemnie, za tajemnš zgodš Jana Kazimierza i Carolusa, powierzono. Ot, co jest! Nie wybiegałem się nigdy od żadnej służby, więc i tej podjšć się muszę, choć niejeden będzie mnie krzywo sšdził i pomyœli, że bratobójczš wojnę z samej tylko zemsty wszczynam. Na to miecznik: - Kto waszš ksišżęcš moœć poznał tak dobrze jako my, tego pozory nie uwiodš i zawsze prawdziwe intencje waszej ksišżęcej moœci zrozumieć potrafi. Tu pan miecznik, zachwycony własnš chytroœciš i politykš, mrugnšł tak wyraŸniena Oleńkę, że ta aż przelękła się, by tych znaków nie ujrzał ksišżę. Ten jednak spostrzegł. "Nie wierzš mi" - pomyœlał. I chociaż gniewu na twarzy nie okazał, przecież ubodło go to w duszy. Był on zupełnie szczerze przekonany, że obrazš jest nie wierzyć Radziwiłłowi, nawet wówczas gdy mu się spodoba zmyœlać. - Paterson mówił mi - rzekł po chwili - że wasza moœć chcesz gotowiznę swš na skrypt mi oddać. Chętnie w tym waœci dogodzę, gdyż przyznaję, że gotowy grosz imnie teraz na rękę. Gdy spokój nastanie, uczynisz, co zechcesz, albo kwotę odbierzesz, alboli też dam waszmoœci parę wsi w zastaw, tak aby to z korzyœciš dla cię było. Tu zwrócił się ksišżę do Oleńki: - Przebacz waćpanna, że przy tak doskonałej istocie nie o supirach ani idyllach mówimy. Niesłuszna to rozmowa, jeno czasy takie, iż uwielbieniu i admiracji przystojnej folgi dać nie można. Oleńka spuœciła oczy i chwyciwszy końcamipalców za suknię, uczyniła dyg przynależnynie chcšc nic odpowiadać. Tymczasem miecznik ułożył sobie w głowieprojekt niesłychanie niedołężny, ale który sam za nadzwyczaj przebiegły poczytał. "I z dziewczynš ucieknę, i pieniędzy nie pożyczę" - pomyœlał. Za czym odchrzšknšwszy i pogładziwszy kilkakroć czuba, tak rzekł: - Miło mi będzie waszej ksišżęcej moœci wygodzić. Nie mówiło się też Patersonowi owszystkim, bo i z czerwonymi złotymi półgarncówka się znajdzie, zakopana osobno, aby w razie przygody całej gotowizny nie utracić. Prócz tego sš i innych Billewiczów solówki, ale te podczas mojej nieobecnoœci pod dyrekcjš tej oto panny zakopywano i ona jedna potrafi wykalkulować miejsce, bo człowiek, który je nosił, umarł. Pozwólże nam, wasza ksišżęca moœć, jechać obojgu, to przywieziem wszystko. Bogusław spojrzał na niego bystro. - Jak to? Paterson powiadał, żeœ już waszmoœć czeladŸ wysłał, a skoro wyjechała, to musi wiedzieć, gdzie pienišdze. - Ale o innych nikt nie wie, tylko ona. - Przecie muszš być zakopane w jakimœ wyraŸnym miejscu, które wskazać słowy albo delineare na papierze łatwo. - Słowa wiatr - odrzekł miecznik - a na delineacjach czeladŸ się nie zna. Pojedziemyoboje, ot, co! - Dla Boga, toż waœć musi znać dobrze swoje sady, więc jedŸ sam. Po co panna Aleksandra ma jechać? - Sam nie pojadę! - odrzekł rezolutnie pan miecznik. Bogusław po raz drugi spojrzał nań badawczo, po czym siadł wygodniej i trzcinš, którš trzymał w ręku, poczšł uderzać się po butach. - Koniecznie? - rzekł. - A dobrze! Ale w takim razie dam wam dwa regimenty jazdy,które was odwiozš i przywiozš. - Nie potrzeba nam żadnych regimentów. Sami pojedziem i wrócim. To nasze strony, nic nam tam nie grozi. - Jako gospodarz czuły na dobro swych goœci nie mogę pozwolić, ażeby panna Aleksandra jechała bez siły zbrojnej, wybieraj więc waœć: albo sam, albo oboje zeskortš. Pan miecznik spostrzegł, że wpadł we własne sidła, i do takiego go to gniewu przywiodło, że zapomniawszy o wszelkich ostrożnoœciach, zakrzyknšł: - To wasza ksišżęca moœć wybieraj: albo pojedziem oboje bez regimentów, albo pieniędzy nie dam! Panna Aleksandra spojrzała na niego błagalnie, lecz on już poczerwieniał i sapaćpoczšł. Był to jednak człowiek z natury ostrożny, nawet nieœmiały, lubišcy zgodnie wszystkie sprawy załatwiać, ale za to gdy raz przebrano z nim miarę, gdy sobie zbytnio przeciw komu na wšs namotał lub gdy o billewiczowski honor chodziło, wówczas z desperackš jakšœ odwagš rzucał się do oczu, choćby najpotężniejszemu nieprzyjacielowi. Więc i teraz porwał się rękš za lewy bok i trzasnšwszy szablš poczšł krzyczeć na całe gardło: - Cóż to tu, jasyr? Oprymować chcš wolnego obywatela? Kardynalne prawa deptać? Bogusław, oparty plecami o poręcz krzesła, patrzył na niego uważnie, bez widomych oznak gniewu, jeno wzrok jego stawał się z każdš chwilš zimniejszy, a szpicrutš coraz szybciej uderzał się po butach. Gdyby pan miecznik znał go lepiej, wiedziałby, że œcišga na swš głowę groŸneniebezpieczeństwo. Stosunki z Bogusławem były po prostu straszne, dlatego że nigdy nie było wiadomo, kiedy nad dwornym kawalerem i przywykłym do panowania nad sobš dyplomatš weŸmie górę dziki i niepohamowany magnat depcšcy z okrucieństwem despoty wschodniego wszelki opór. Œwietne wychowanie, ogłada zdobyta na najpierwszych dworach europejskich, rozwaga, której nabrał w stosunkach ludzkich, i wykwintnoœć były jakby cudne a potężne kwiaty, pod którymi taił się tygrys. Lecz miecznik nie wiedział o tym i w zaœlepieniu gniewnym krzyczał dalej: - Wasza ksišżęca moœć nie udawaj dłużej, bo cię znajš!... i bacz, że ni król szwedzki, ni elektor, którym obum przeciw ojczyŸnie służysz, ni twoje księstwo przed trybunałem cię nie osłoni, a szable szlacheckie nauczš moresu... młodziku!... Na to Bogusław wstał, w jednej chwili skruszył trzcinę w żelaznych rękach i cisnšwszy drzazgi pod nogi miecznika, rzekł strasznym, przyciszonym głosem: - Ot, mi wasze prawa! Ot, wasze trybunały!Ot, wasze przywileje! - Gwałt okropny! - krzyknšł miecznik. - Milcz, szlachetko! - krzyknšł ksišżę - bo cię w proch zetrę! I szedł ku niemu, by porwać zdumiałego szlachcica za pierœ i rzucić nim o œcianę. Wtem Billewiczówna stanęła między nimi. - Co wasza ksišżęca moœć chcesz uczynić? - rzekła. Ksišżę zatrzymał się. Ona zaœ stała z rozdętymi nozdrzami, z płonšcš twarzš i ogniem w oczach, jak gniewna Minerwa. Pierœ jej wzdymała się pod stanikiem, na kształt fali morskiej, i tak była cudna w tym gniewie, że Bogusławzapatrzył się w niš, wszystkie żšdze wypełzły mu na twarz, jakoby węże w pieczarach duszy zamieszkałe. Po chwili gniew jego przeszedł, przytomnoœć wróciła, czas jakiœ patrzył jeszcze w Oleńkę, na koniec twarz mu złagodniała, skłonił głowę na piersi i rzekł: - Przebacz, anielska panno!... Duszę mam pełnš zgryzot a bólu, więc i sobš nie władnę. To rzekłszy wyszedł z komnaty. Wówczas Oleńka załamała ręce, a miecznikoprzytomniawszy chwycił się za czuprynę izakrzyknšł: - Jam to popsował wszystko, jam przyczynš twej zguby! Ksišżę nie pokazał się przez cały dzień. Obiadował nawet u siebie, samowtór z panem Sakowiczem. Wzburzony do dna duszy, nie mógł myœleć tak jasno jak zwykle. Trawiła go jakaœ goršczka. Była tozapowiedŸ ciężkiej febry, która miała go niebawem uchwycić z takš siłš, że w czasie jej napadów drętwiał zupełnie, tak iż musiano go rozcierać. Ale on przypisywałw tej chwili stan swój nadzwyczajnej sile miłoœci i rozumował, że albo musi jš zaspokoić, albo umrze. Tymczasem, opowiedziawszy Sakowiczowi całš rozmowę z miecznikiem, tak mówił: - Ręce i nogi mnie palš, mrowie chodzi po krzyżach, w gębie czuję gorycz i ogień. A! do wszystkich rogatych diabłów, co to jest?... Nigdy mi się to nie trafiało!... - Boœ wasza ksišżęca moœć skrupułami nadziany jak pieczony kapłon kaszš... Ksišżę kurzejec, ksišżę kurzejec! Cha! cha! - Głupiœ! - Dobrze! - Nie konceptów mi twoich trzeba! - WeŸ, moœci ksišżę, lutnię i pójdŸ pod oknadziewki, może ci pokaże... pięœć... miecznik. Tfu! do licha, takiż to z Bogusława Radziwiłła rezolut? - Dureń-eœ! - Dobrze! Widzę, że wasza ksišżęca moœć zaczynasz ze sobš rozmawiać i prawdę sobie w oczy gadać. Œmiało, œmiało! Proszęna godnoœć nie uważać! - Bo widzisz, Sakowicz, że mój Kastor eżeli pomsty i li konnš e jak 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŠPä c‹4Ń GŒĽ c€Ş&cŽ75$ Bpoufali się ze mnš, to i tak często go w ziobro nogš kopnę, a ciebie cięższa mogłaby spotkać przygoda. Sakowicz zerwał się na równe nogi niby zaperzony, jak niedawno miecznik rosieński, a że miał nadzwyczajny dar udawania, więc poczšł krzyczeć głosem tak do miecznikowego podobnym, że nie widzšc, kto mówi, można by się omylić. - Cóż to, jasyr? oprymować chcš wolnego obywatela, kardynalne prawa deptać? - Daj spokój, daj spokój! - mówił goršczkowo ksišżę - bo tam ona tego starego bałwana własnš osobš zastawiła, a tu nie masz, kto by cię bronił. - Kiedy go zastawiła, to trzeba było jš w zastaw brać! - Nie może inaczej być, tylko tu sš jakoweœczary. Albo musiała mi coœ zadać, albo konstelacje sš takowe, że po prostu od zmysłów odchodzę... Żebyœ ty jš widział, jak tego parszywego stryjca broniła... Aleœ ty kiep! W głowie mi się mšci! Patrz! jako mi ręce gorzejš! Takš miłować, takš przygarnšć, z takš... - Potomstwo mieć! - dodał Sakowicz. - A tak! a tak! jakbyœ wiedział, i musi to być, bo inaczej rozerwš mnie te płomienie jak granat. Dla Boga, co się ze mnš dzieje...Ożenię się czy co, u wszystkich ziemskich i piekielnych diabłów? Sakowicz spoważniał. - O tym wasza ksišżęca moœć nie powinieneœ myœleć. - Właœnie że myœlę, właœnie że jak zechcę,to tak uczynię, choćby regiment Sakowiczów powtarzał mi przez cały dzień: "O tym wasza ksišżęca moœć nie powinieneœ myœleć!" - Ej, to widzę nie żarty! - Chorym jest, oczarowany, nie może inaczej być! - Czemu wasza ksišżęca moœć nie idzie w ostatecznoœci za mojš rada? - Chyba pójdę! Niech zaraza porwie wszystkie sny, wszystkich Billewiczów, całš Litwę wraz z trybunałami i Janem Kazimierzem w dodatku. Nie wskóram inaczej... Widzę, że nie wskóram! Doœć tego!Co? Wielka rzecz! wielka sprawa! I ja, kiep,ważyłem się dotšd na dwie strony! Bałem się snów, Billewiczów, procesów, chasy szlacheckiej, fortuny Jana Kazimierza!... Powiedz mi, żem kiep! Słyszysz? Rozkazujęć powiedzieć mi, żem kiep! - A ja nie usłucham, boœ teraz właœnie Radziwiłł, a nie kalwiński wikary. Ale chorymusisz być, wasza ksišżęca moœć, naprawdę, bom cię w takiej alteracji nigdy nie widział. - Prawda! aha! W najcięższych terminach jenom rękš machał i pogwizdywał, a teraz czuję, jakoby mi kto ostrogi w boki wpierał. - Dziwna to jest, bo jeœli ta dziewka umyœlnie waszej ksišżęcej moœci co zadała,to nie dlatego, żeby potem miała uciekać, aprzecież z tego, coœ mi wasza ksišżęca moœć mówił, pokazuje się, że oni oboje chcieli się po cichu wynieœć. - Powiadał mi Ryff, że to wpływ Saturna, na którym wyziewy palšce w tym właœnie miesišcu się podnoszš. - Moœci ksišżę, wolej Jowisza weŸ sobie zapatrona, bo temu bez œlubów się szczęœciło. Wszystko będzie dobrze, tylko oœlubie wasza ksišżęca moœć nie wspominaj, chyba o malowanym. Nagle pan starosta oszmiański uderzył się w czoło. - Czekaj no, wasza ksišżęca moœć... Słyszałem o podobnym wypadku w Prusiech... - Szepceli ci diabeł coœ do ucha, powiadaj? Lecz pan Sakowicz długo nic nie odpowiadał, wreszcie twarz mu się rozjaœniła i rzekł: - Podziękuj, moœci ksišżę, swojej fortunie, że ci Sakowicza za przyjaciela dała. - Co nowego? Co nowego? - Ej, nic! będę drużbš waszej ksišżęcej moœci - tu Sakowicz skłonił się - zaszczyt to dla takiego chudopachołka niemały... - Nie błaznuj, mów prędko! - Jest w Tylży niejaki Plaska, czy tam jak, który swego czasu był księdzem w Nieworanach, ale rewokowawszy, luterstwo przyjšł, ożenił się i pod protekcję elektora się schronił, a teraz wędzonš rybš ze Żmudziš handluje. Swego czasu starał się nawet biskup Parczewski, aby go na powrót na ŻmudŸ dostać, gdzie by mu pewnie stosik pod nogi podłożono, ale elektor nie chciał współwiercy wydać. - Co mnie to obchodzi? Nie marudŸ! - Co waszš ksišżęcš moœć to obchodzi? Owóż powinno obchodzić, bo on was zszyje jako wierzch z podszewkš, rozumiesz, wasza ksišżęca moœć? A że kiepski majsterido cechu nie należy, łatwo będzie po nim rozpruć, rozumiesz, moœci ksišżę? Tego szycia cechowi za ważne nie uznajš, a przecie nie będzie ni gwałtów, ni hałasów. Majstrowi będzie można potem łeb ukręcić,wasza ksišżęca moœć zaœ sam będziesz narzekał, że było podejœcie, rozumiesz? Zaœ przedtem: crescite et multiplicamini... Pierwszy daję moje błogosławieństwo. - Rozumiem i nie rozumiem - rzekł ksišżę. -Diabła tam! Pojmuję doskonale. Sakowicz! musiałeœ już jak strzyga z zębami na œwiatsię urodzić. Kat cię czeka, nie może inaczejbyć... O, panie starosto!... Ale póki żyję, włos ci z głowy nie spadnie, a kontentacja przystojna nie minie... Ja tedy... - Wasza ksišżęca moœć oœwiadczysz się solennie o rękę panny Billewiczówny jej samej i miecznikowi. Jeœli ci odmówiš, jeœli się nie uda, to każ ze mnie skórę œcišgnšć, rzemienie do sandałów z niej zrobić i iœć na pokutnš pielgrzymkę do... do Rzymu. Radziwiłłowi można się najeżyć, gdy zechce pokochać, ale gdy zechce się żenić, tedy żadnego szlachcica nie będzie potrzebował pod włos głaskać. Musisz tylko wasza ksišżęca moœć powiedzieć miecznikowi i pannie, że ze względu na elektora i króla szwedzkiego, którzy cię z księżniczkš biponckš swatajš, małżeństwo musi pozostać sekretne, dopóki pokój nie będzie zawarty. Zresztš intercyzy piszcie, jakie chcecie. Wszystko to oba koœcioły muszš uznać za nieważne... A co? Bogusław milczał przez chwilę, tylko na obliczu pojawiły mu się pod farbš goršczkowe plamy czerwone. Po chwili rzekł: - Czasu nie ma, za trzy dni muszę, muszę na Sapiehę wyruszyć. - To właœnie! Gdyby czasu było więcej, niepodobna by było pozorów usprawiedliwić.Jakże? Tylko brakiem czasu wytłumaczysz wasza ksišżęca moœć, że pierwszy lepszy ksišdz przyjeżdża, jako w nagłych razach bywa, i na pytel œlub daje. Oni toż samo pomyœlš: "Prędko, bo musi być prędko!" Rycerska to dziewka, więc wasza ksišżęca moœć i na wyprawę zabrać jš ze sobš możesz... Królu miły, jeœlić Sapieha pobije, to i tak w połowie wiktorem będziesz. - Dobrze, dobrze! - rzekł ksišżę. Lecz w tej chwili uchwycił go pierwszy paroksyzm, tak iż szczęki mu się zacięły i słowa więcej przemówić nie mógł. Zesztywniał cały, a potem poczęło nim rzucać i drgał jako ryba wyjęta z wody. Wszelako, nim przestraszony Sakowicz zdołał sprowadzić medyka, paroksyzm przeszedł. Rozdział 17 Po rozmowie z Sakowiczem ksišżę Bogusław udał się nazajutrz po południu wprost do miecznika rosieńskiego. - Panie mieczniku dobrodzieju! - rzekł na wstępie - zawiniłem ciężko ostatnim razem,bom się uniósł we własnym domu. Mea culpa... i tym większa, żem ten afront uczynił człowiekowi z rodu od wieków zaprzyjaŸnionego z Radziwiłłami. Ale przychodzę błagać o przebaczenie. Niech szczere przyznanie waszmoœci panu za satysfakcję, mnie za pokutę wystarczy. Waszmoœć znasz od dawna Radziwiłłów, wiesz, żeœmy do przeprosin nieskorzy; wszelako, żem to wiekowi i powadze uchybił, pierwszy nie baczšc, ktom jest, przychodzę z powinnš głowš. A już też, stary przyjacielu naszego domu, dłoni mi, wierzę, nie umkniesz? To rzekłszy wycišgnšł rękę, a miecznik, wktórego duszy pierwszy impet już przeszedł, nie œmiał mu swej odmówić, choć podał jš ocišgajšc się, i rzekł: - Wasza ksišżęca moœć, wróć nam wolnoœć,a to będzie najlepsza kontentacja. - Jesteœcie wolni i możecie jechać, choćby dziœ. - Dziękuję waszej ksišżęcej moœci - odrzekł zdziwiony miecznik. - Jednš tylko stawię kondycję, której, daj Bóg, żebyœ nie odrzucił. - Jakšż to? - spytał z obawš miecznik. - Ażebyœ chciał wysłuchać cierpliwie tego, coć powiem. - Jeżeli tak, tedy będę słuchał, chociażby do wieczora. - Nie dawaj mi zaraz responsu, jeno się namyœl godzinę albo i dwie. - Bóg widzi, że byłem wolnoœć odzyskał, pragnę zgody. - Wolnoœć waćpan dobrodziej odzyszczesz, nie wiem tylko, czy korzystać z niej zechcesz i czy ci pilno będzie opuœcić moje progi. Rad bym, żebyœ mój dom i całe Taurogi za swoje uważał, ale teraz słuchaj. Czy wiesz waszmoœć, mój drobrodzieju, dlaczegom się sprzeciwiał wyjazdowi panny Billewiczówny? Oto dlatego, żem odgadł, iż uciec po prostu chcecie, a ja takem się w synowicy waszmoœcinej rozkochał, iż byle jš widzieć, Hellespont bym co dzień przepływać gotów jako ów Leander dla Hery... Miecznik poczerwieniał na nowo w jednej chwili. - Mnie to wasza ksišżęca moœć œmiesz mówić?... - Właœnie waszmoœci, mój szczególniejszy dobrodzieju. - Moœci ksišżę! Szukaj fortuny u dworek, a szlacheckiej dziewki nie tykaj, boć zasię! Możesz jš więzić, możesz do sklepu zamknšć, ale ci jej pohańbić nie wolno! - Pohańbić nie wolno - odrzekł ksišżę - ale wolno pokłonić się staremu Billewiczowi i rzec mu: Słuchajcie, ojcze! dajcie mi swojšsynowicę za żonę, bo mi żyć bez niej nijak. Miecznik tak zdumiał, że słowa przemówić nie mógł, przez czas jakiœ tylko wšsami ruszał, a oczy wyszły mu na wierzch; potem jšł je sobie pięœciami przecierać i spoglšdać to na księcia, to wokoło po komnacie, wreszcie rzekł: - We œnie-li czy na jawie? - Nie œpisz, dobrodzieju, nie œpisz, a żebyœsię jeszcze lepiej przekonał, toć powtórzę cum omnibus titulis: Ja, Bogusław ksišżę Radziwiłł, koniuszy Wielkiego Księstwa Litewskiego, proszę ciebie, Tomasza Billewicza, miecznika rosieńskiego, o rękę synowicy twej, panny łowczanki Aleksandry. - Jakże to? Dla Boga! czyœ wasza ksišżęca moœć rozważył? - Ja rozważyłem, teraz ty rozważ, dobrodzieju, czyli kawaler godzien panny... - Bo ze zdziwienia dech mi zaparło... - Poznaj, czylim miał jakowe niecnotliwe intencje... - I wasza ksišżęca moœć nie zważałbyœ na stan nasz chudopacholski? - Tacyż to Billewicze tani, także to klejnot wasz szlachecki i starożytnoœć rodu cenisz? Zali to Billewicz mówi? - Moœci ksišżę, wiem, że poczštków rodu naszego w Rzymie starożytnym szukać należy, ale... - Ale - przerwał ksišżę - hetmanów ni kanclerzy nie macie. Nic to! elektorami wszakże jesteœcie, jako mój wuj brandenburski. Skoro w naszej Rzeczypospolitej szlachcic królem obran byćmoże, to nie masz za wysokich progów na jego nogi. Ja, mój mieczniku, a da Bóg, mójstryjaszku, rodzę się z księżniczki brandenburskiej, ojciec mój z Ostrogskiej, ale dziad, wielkiej pamięci Krzysztof Pierwszy, ten, którego Piorunem zwali, hetman wielki, kanclerz i wojewoda wileński, żonaty był primo voto z Sobkównš, a dlatego mitra mu z głowy nie spadła, bo Sobkówna była szlachcianka, takzacnie urodzona jak i inne. Za to gdy nieboszczyk rodzic z elektorównš się żenił,to wydziwiano, że na godnoœć nie pamięta, chociaż z panujšcym domem się łšczył. Taka u was diabla szlachecka pycha. No, dobrodzieju, przyznaj, że nie myœlisz, żebySobek od Billewicza był lepszy? No?... Tak mówišc poczšł ksišżę klepać z wielkš poufałoœciš pana miecznika po łopatce, a szlachcic zmiękł jak wosk i odrzekł: - Bóg waszej ksišżęcej moœci zapłać za zacne intencje... Ciężar spada z serca! Ej, moœci ksišżę, żeby jeszcze nie różnica wiary!... - Ksišdz katolicki będzie œlub dawał, innego ja sam nie chcę. - Całe życie będziem za to wdzięczni, bo tuchodzi o błogosławieństwo boże, którego pewnie by Pan Jezus umknšł, gdyby jaki paskudnik... Tu ugryzł się w język pan miecznik, bo zmiarkował, że nieprzyjemnš dla księcia rzecz chciał powiedzieć, lecz Bogusław anizauważył, owszem, uœmiechnšł się łaskawie i dodał: - I co do potomstwa nie będę się upierał, bo nie masz takiej rzeczy, której bym dla tej waszej œlicznoœci nie uczynił... Miecznika twarz rozjaœniła się, jakby na niš promienie słońca padły. - Już też Bóg tej błaŸnicy nie poskšpił urody... Prawda jest! Bogusław znów poklepał go po ramieniu i pochyliwszy się szlachcicowi do ucha, poczšł szeptać: - A że pierwszy będzie chłopak, to ja ręczę, i malowanie, nie chłopak! - Chi! chi!.. - Bo nie może inny być z Billewiczówny. - Z Billewiczówny za Radziwiłłem - dodał miecznik rozkoszujšc się połšczeniem tych nazwisk. - Chi! chi! ot, będzie huczek na całej Żmudzi... A co panowie Sicińscy, nasi nieprzyjaciele, powiedzš, gdy Billewicze takwyrosnš? Wszakże to oni nawet starego pułkownika nie zostawili w spokoju, choć tobył mšż rzymskiego pokroju, od całej Rzeczypospolitej uwielbiany. - Wyœcigamy ich ze Żmudzi, moœci mieczniku! - Boże wielki, Boże miłosierny, niezbadane sš wyroki Twoje, ale jeżeli w wyrokach Twoich leży, aby panowie Sicińscy popękali z inwidii... BšdŸ wola Twoja! - Amen! - dorzucił Bogusław. - Moœci ksišżę! nie bierzże za złe, iż się w godnoœć nie obwijam, jako przystoi temu, którego o dziewkę proszš, i że zbyt jawnie radoœć okazuję... Lecz owo żyliœmy w strapieniu, nie wiedzšc, co nas czeka, i wszystko najgorzej sobie tłumaczšc. Przyszło do tego, żeœmy i waszš ksišżęcš moœć Ÿle sšdzili, aż naraz pokazuje się, że strachy i posšdzenia były niesłuszne i że pierwszemu uwielbieniu folgę dać można. To, mówię waszej ksišżęcej moœci, jakoby kto brzemię z ramion zdjšł... - Zali i panna Aleksandra tak mnie sšdziła? - Ona? Choćbym Cyceronem był, jeszcze bym jej poprzedniej admiracji dla waszej ksišżęcej moœci godnie opisać nie umiał... Tak myœlę, że cnota w niej jeno i przyrodzona jakowaœ nieœmiałoœć afektom stała na przeszkodzie. Ale gdy się dowie o szczerych waszej ksišżęcej moœci intencjach, tedy jestem pewien, że sercu zaraz cugli popuœci, a ono bryknšć na pastwisko miłoœci z największym impetem nie omieszka. - Cyceron by tego ozdobniej nie umiał wyrazić! - odrzekł Bogusław. - Bo przy szczęœciu i wymowa się znajdzie. Lecz skoro wasza ksišżęca moœć tak wdzięcznie wszystkiego, co prawię, słuchać raczysz, tedy już do ostatka będę szczery. - BšdŸ szczery, panie mieczniku... - Bo choć dziewka młoda, ale hic mulier i przy męskim zgoła umyœle, dziw, jak charakterna. Tam, gdzie niejeden by doœwiadczony człek się zawahał, ona ani się namyœli. Co złe, to na lewo, co dobre, na prawo... a sama też na prawo. Słodkie toniby, a jak raz sobie drogę obierze, chociażby armaty, na nic! bo już nie zboczy.W dziada i we mnie się wdała, ojciec był żołnierz zawołany, ale człek miękki... matka zasię, Wojniłłowiczówna de domo, cioteczna siostra Kulwiecówny, także była charakterna. - Rad to słyszę, moœci mieczniku! - Owóż nie uwierzysz, moœci ksišżę, jakie to licho na Szwedów, ba! na wszystkich nieprzyjaciół Rzeczypospolitej zawzięte. Gdyby kogoœ o zdradę, choćby najmniejszš, posšdzała, już by abominację nieprzezwyciężonš do niego czuła, choćby to anioł był, nie człowiek... Wasza ksišżęcamoœć! wybacz staremu, który ojcem twoim mógłby z wieku, jeœli nie z godnoœci być: porzuć Szweda... Toż to gorszy Tatara ojczyzny ciemięzca! Rusz przeciw takim synom swoje wojska, a nie tylko ja, ale i ona pocišgnie z tobš w pole! Wybaczaj, wasza ksišżęca moœć, wybaczaj!... Ot! powiedziałem, com myœlał! Bogusław przemógł się po chwili milczenia itak mówić poczšł: - Panie mieczniku dobrodzieju! Godziło się wam wczoraj jeszcze przypuszczać, ale dziœ już się nie godzi, że wam chcę jeno piaskiem w oczy rzucić, mówišc, iż po stronie króla i ojczyzny stoję. Owóż pod przysięgš, jako krewnemu, powtarzam, że com o pokoju i o jego kondycjach rzekł, to była szczera prawda. Wolałbym i ja ruszyćw pole, bo mnie do tego natura cišgnie, ale żem widział, iż nie w tym ratunek, z czystej miłoœci musiałem się innego sposobu chwycić... I to mogę rzec, iżem niesłychanej rzeczy dokazał, bo żeby po straconej wojnie taki pokój zawrzeć, aby zwycięska potęga szła jeszcze na służbę zwyciężonej, tego by się sam najchytrzejszy z ludzi Mazarin nie powstydził... Nie panna Aleksandra jedna, ale i ja na równi z niš odium do nieprzyjaciół czuję. Co jednak czynić? jako tę ojczyznę ratować? nec Hercules contra plures! Więc pomyœlałem sobie tak: "Miast zginšć, co byłoby i łatwiej, i pocieszniej, trzeba jš ratować." A iżem się w sprawachtego rodzaju u wielkich statystów ćwiczył, żem to elektora krewny i u Szwedów, za przyczynš brata Janusza, dobrze widziany, wnet poczšłem rokowania, a jaki był ich cursus i dla Rzeczypospolitej pożytek, to już waszmoœć wiesz: koniec wojny, uwolnienie spod opresji katolickiej waszej pomsty i li konnš e jak 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPIc™Šc‘BÖ c’+Ŕ>“Ř3{ T€”S?+wiary, koœciołów, duchowieństwa, stanu szlacheckiego, pospólstwa, pomoc szwedzkana wojnę moskiewskš i kozackš, a bogdaj rozszerzenie granic... Za to zaœ wszystko to jedno ustępstwo, że Carolus po Kazimierzu królem ma zostać. Kto więcej w tych czasach dla ojczyzny uczynił, niech mistanie do oczu! - Prawda jest... œlepy by zobaczył... jeno stanowi szlacheckiemu okrutnie markotno będzie, że wolna elekcja ustanie. - A co ważniejsze, elekcja czy ojczyzna? - Wszystko jedno, moœci ksišżę, boć to kardynalny fundament Rzeczypospolitej... A cóż jest ojczyzna, jeżeli nie zbiór praw, przywilejów i wolnoœci, stanowi szlacheckiemu przysługujšcych?... Pana i pod obcym panowaniem znaleŸć można. Gniew i nuda przeleciały błyskawicš po obliczu Bogusława. - Carolus - rzekł - podpisze pacta conventa, jako i poprzednicy podpisywali, a po jego œmierci obierzem sobie, kogo zechcem... choćby tego Radziwiłła, który się z Billewiczówny narodzi. Miecznik stał przez chwilę jakoby olœniony tš myœlš, na koniec podniósł rękę w górę i zakrzyknšł z wielkim zapałem: - Consentior!.. - Tak i ja myœlę, że się waœć zgadzasz, choćby potem tron dziedziczny w naszej rodzinie miał zostać - rzekł ze złoœliwym uœmiechem ksišżę. - Tacyœcie wszyscy!... Aleto rzecz póŸniejsza. Tymczasem trzeba, żeby układy do skutku doszły... Rozumiesz waszmoœć, panie stryjcu? - Trzeba, jako żywo trzeba! - powtórzył z głębokim przekonaniem miecznik. - Dojœć zaœ mogš dlatego, że wdzięcznym jestem jego szwedzkiemu majestatowi poœrednikiem, a wiesz, waszmoœć, z jakowych przyczyn?... Oto, Carolus ma jednš siostrę za de la Gardie, a drugš, księżniczkę biponckš, jeszcze pannš, i tę chce za mnie wydać, aby się z domem naszym skoligacić i gotowš partię mieć na Litwie. Stšd jego dla mnie powolnoœć, do której go i wuj elektor nakłania. - Jakże to? - spytał zaniepokojony miecznik. - Tak, moœci mieczniku, że za waszego gołšbka oddałbym wszystkie księżniczki biponckie, razem z księstwem nie tylko Dwóch, ale i wszystkich na œwiecie Mostów.Jeno mi drażnić szwedzkiej bestii nie wypada, za czym udaję powolne dla ich rokowań ucho; ale niech jeno traktat podpiszš, zobaczymy! - Ba! to gotowi nie podpisać, gdy się dowiedzš, żeœ się wasza ksišżęca moœć ożenił? - Moœci mieczniku - rzekł z powagš ksišżę - posšdziłeœ mnie o nieszczeroœć dla ojczyzny... Ja zaœ, jako prawy obywatel, pytam cię teraz: mamli prawo dla swej prywaty dobro Rzeczypospolitej poœwięcić? Pan Tomasz słuchał. - Więc co będzie? - Pomyœl sam waszmoœć: co ma być? - Dla Boga, widzę już, że œlub musi być odłożony, a przysłowie mówi: "Co się odwlecze, to i uciecze." - Ja serca nie zmienię, bom na całe życie pokochał, a i to trzeba waszmoœci wiedzieć, że wiernoœciš samš cierpliwš Penelopę mógłbym zawstydzić. Miecznik przelškł się jeszcze bardziej, bo właœnie całkiem przeciwne o wiernoœci ksišżęcej miał mniemanie, które i reputacjapowszechna potwierdzała, ksišżę zaœ jakbyna dobitkę dodał: - Ale masz wasza moœć słusznoœć, że jutraswego nikt nie pewien: mogę zachorzeć, ba!nawet zbiera mi się na jakowšœ obłożnicę, bom wczoraj tak zdrętwiał, że mnie ledwieSakowicz odratował; mogę umrzeć, zginšć na wyprawie przeciwko Sapieże, a co będzie mitręgi, molestowań, zmartwień, tego by na wołowej skórze nie spisał. - Na rany boskie, radŸ moœci ksišżę! - Co ja poradzę? - odrzekł ze smutkiem ksišżę - chociaż sam bym rad, ażeby klamka jak najprędzej zapadła. - Otóż, żeby zapadła... Wzišœć œlub, a potemco będzie, to będzie... Bogusław zerwał się na równe nogi. - Na œwiętš Ewangelię! Waszmoœć ze swoimrozumem kanclerzem litewskim powinien byœ zostać. Przez trzy dni inny by tego nie wymyœlił, co waszmoœci od razu do głowy przyszło! Tak jest! tak! wzišœć œlub i cicho siedzieć. To głowa! Ja i tak za dwa dni na Sapiehę ruszam, bo mus! Przez ten czas przejœcie tajemne do komnatki panieńskiej się urzšdzi, a potem w drogę! To głowa statysty! Dwóch albo trzech konfidentów dotajemnicy przypuœcim i za œwiadków weŸmiem, aby œlub odbył się formaliter. Intercyzę spiszem, wiano ubezpieczym, do którego zapis dołšczę, i do czasu - sza! Mieczniku dobrodzieju! dziękuję z serca, dziękuję! PójdŸ w moje objęcia, stryjcu, botobie najlepszš radę zawdzięczam. Nie ja będę protestował! PójdŸ w moje objęcia, a potem do mojej œlicznoœci... Będę odpowiedzijej czekał, jako na węglach! Tymczasem zaœ Sakowicza po księdza wyprawię! BšdŸ zdrów, ojczyku, a da Bóg, wkrótce i dziadku Radziwiłła! To rzekłszy ksišżę wypuœcił zdumionego szlachcica z objęcia i wypadł z komnaty. - Dla Boga! - rzekł do siebie ochłonšwszy miecznik. - Dałem takš rozumnš radę, że i Salomon by się nie powstydził, a wolałbym,żeby się bez niej obyło. Tajemnica tajemnicš... Wszakże, łam głowę, tłucz łbem o œcianę, nie może inaczej być... Hm! nie może inaczej być! Œlepy dojrzy! Bogdaj tych Szwedów mróz œcisnšł i wydusił w ostatku!... Żeby nie owerokowania, to œlub odbyłby się z ceremoniami, jeszcze by cała ŻmudŸ się naweselisko zjechała. A tu do własnej żony mšż musi w wojłokach chodzić, żeby hałasu nie narobić. Tfu, do licha! Nie tak prędko, jeszcze Sicińscy popękajš, choć Bogu chwała, że ich to nie minie... To rzekłszy poszedł do Oleńki. Ksišżę tymczasem naradzał się w dalszym cišgu z Sakowiczem. - Tańcował szlachcic na dwóch łapach jak niedŸwiedŸ - mówił Sakowiczowi - ale też mnie wymęczył! Uf! uœcisnšłem go za to, aż mu żebra zatrzeszczały, i trzšsłem nimtak, iż myœlałem, że mu buty razem z wiechciami z nóg zlecš... A com mu powiedział: "stryjcu", to aż w oczach pęczniał, jakby się całš faskš bigosu udławił. Tfu! tfu! poczekaj! Uczynię cię stryjcem, ale takich stryjców mam na kopypo całym œwiecie... Sakowicz! widzę już, jako ona mnie w swojej komnatce czeka i przyjmuje, oczki zamknšwszy i ršczęta skrzyżowawszy... Czekaj i ty! wycałuję ja ci te oczki... Sakowicz! weŸmiesz dożywociem Prudy za Oszmianš!... Kiedy Plaska może tu stanšć? - Przed wieczorem! Dziękuję waszej ksišżęcej moœci za Prudy... - Nic to! Przed wieczorem? to znaczy lada chwila... żeby to można dziœ jeszcze, choćby o północy, ów œlub wzišœć... Masz gotowš intercyzę? - Mam. Hojny byłem w imieniu waszej ksišżęcej moœci. Birże pannie oprawš zapisałem... Będzie miecznik wył jak pies, gdy mu się to potem odbierze. - Posiedzi w lochu, to się uspokoi. - Nie trzeba i tego. Jak œlub pokaże się nieważny, to i wszystko nieważne. A nie mówiłem waszej ksišżęcej moœci, że się zgodzš? - Nie czynił najmniejszych trudnoœci... Ciekawym co ona powie... Jakoœ go nie widać! - Padli sobie w ramiona i z rozczulenia płaczš, a błogosławiš waszš ksišżęcš moœć, a nad dobrociš i urodš się unoszš. - Nie wiem, czyli nad urodš, bo jakoœ mizernie wyglšdam. Cišglem niezdrów i bojęsię, żeby ona wczorajsza zdrętwiałoœć znów nie przyszła. - Ej, byleœ wasza ksišżęca moœć ciepła zażywał... Ksišżę już stał przed zwierciadłem. - Oczy mam podsiniałe i kiep Fouret brwi midziœ krzywo uczernił. Patrz, czy nie krzywo? Każę mu palce wkręcić w kurek odmuszkietu, a małpę zrobię moim kamerdynerem. Co to jest, że miecznika niema?... Chciałbym już do panny! Przecie pocałować się przed œlubem pozwoli... pocałować... posmakować!... Jak prędko się dziœ œciemnia... Na Plaskę, jeœliby się wzdragał, trzeba obcšżki do ognia wsadzić... - Plaska nie będzie się wzdragał, to szelmaspod ciemnej gwiazdy! - I œlub da po szelmowsku. - Szelma szelmę po szelmowsku ożeni. Ksišżę wpadł w dobry humor. - Gdzie rajfur drużbš, nie może być innego œlubu. Na chwilę umilkli i poczęli się œmiać obaj, ale rzechotanie ich dziwnie złowrogo rozlegało się po ciemnej izbie. Noc zapadała coraz głębsza. Ksišżę poczšł chodzić po pokoju, stukajšc głoœno czekanikiem, którym podpierał się silnie, bo od ostatniego odrętwienia nogi mujeszcze niezbyt służyły. Wtem pachołkowie wnieœli kandelabry ze œwiecami i wyszli, lecz pęd powietrza pochylił płomienie œwiec tak, iż długo nie mogły się palić prosto, topišc tymczasem obficie wosk. - Patrz, jak się œwiece palš - rzekł ksišżę. - Cóż stšd wróżysz? - Że jedna cnota stopi się dziœ jak wosk. - Dziw, jak długo trwa to chybotanie. - Może dusza starego Billewicza przelatuje nad płomieniami. - Głupiœ! - rzekł porywczo ksišżę Bogusław- ogromnieœ głupi! A wybrał też sobie porę do mówienia o duchach! Nastała chwila milczenia. - W Anglii powiadajš - ozwał się ksišżę - żejak duch jakowy jest w izbie, to każda œwieca będzie ci się palić błękitno, a te, patrz! płonš żółto, jak zwykle. - Furda!... - rzekł Sakowicz. - W Moskwie sš ludzie... - Cicho no!... - przerwał Bogusław. - Miecznik nadchodzi... Nie! to wiatr porusza okiennicš. Diabli nadali tę ciotkę dziewczyny... Kulwiec-Hippocentaurówna! Słyszał kto o czymœ podobnym? Ale też i wyglšda na Chimerę. - Chcesz wasza ksišżęca moœć, to się z niš ożenię. Nie będzie zawadzać. Plaska nas zlutuje na poczekaniu. - Dobrze. Dam jej jaworowš łopatę na prezent œlubny, a tobie latarnię, żebyœ jej miał czym œwiecić. - Ale będę twoim wujaszkiem... Bogusiu... - Pamiętaj na Kastora! - odparł ksišżę. - Nie gładŸ Kastora, mój Polluksie, pod włos, bo może ugryŸć! Dalszš rozmowę przerwało wejœcie miecznika i panny Kulwiecówny. Ksišżę postšpił ku nim żywo, podpierajšc się czekanikiem. Sakowicz wstał. - A co? można do Oleńki? - spytał ksišżę. Lecz miecznik tylko ręce rozłożył, a głowęspuœcił na piersi. - Moœci ksišżę! Synowica moja powiada, że jej testament pułkownika Billewicza zakazuje losem swym rozporzšdzać, a gdyby nawet nie zakazywał, tedyby za waszš ksišżęcš moœć, nie majšc do niej serca, nie wyszła. - Sakowicz! słyszysz? - ozwał się strasznym głosem Bogusław. - O tym testamencie i ja wiedziałem - mówił miecznik - alem w pierwszej chwili nie uważał go za niezwalczone impedimentum. - Drwię sobie z waszych szlacheckich testamentów! - rzekł ksišżę. - Plwam na wasze szlacheckie testamenta! rozumiesz!...- Ale my nie drwim! - odparł zaperzony panTomasz - a wedle testamentu wolno dziewcealbo do klasztoru, albo za Kmicica. - Za kogo, szerepetko? za Kmicica?... Pokażę ja wam Kmiciców!... nauczę was!... - Kogo to, moœci ksišżę, szerepetkš nazywasz! Billewicza? I miecznik za bok się pochwycił w furii największej, lecz Bogusław w jednej chwilitrzasnšł go obuchem w piersi, aż w szlachcicu jękło i zwalił się na ziemię, samzaœ kopnšwszy leżšcego nogš, aby drogę dodrzwi otworzyć, wypadł bez kapelusza z komnaty. - Jezus! Maria! Józef! - wołała panna Kulwiecówna. Lecz Sakowicz chwycił jš za ramię i przyłożywszy jej kindżał do piersi mówił: - Cicho, klejnociku, cicho, turkaweczko najmilsza, bo ci twoje słodkie gardło poderżnę jako kulawej kurze. SiedŸ tu spokojnie i nie chodŸ na górę, bo tam się wesele twej siostrzenicy odprawia. Lecz w pannie Kulwiecównie płynęła również krew rycerska, więc ledwie usłyszała słowa Sakowicza, natychmiast przestrach jej zmienił się w rozpacz i uniesienie. - Łotrze! zbóju! poganinie! - krzyknęła - zarżnij mnie, bo będę krzyczeć na całš Rzeczpospolitę. Brat zabit, krewna pohańbiona, nie chcę i ja żyć! Bij, zbóju, zarżnij! Ludzie! schodŸcie się! patrzajcie!... Dalsze słowa stłumił Sakowicz położywszyjej na ustach swš dłoń potężnš. - Cicho, krzywa kšdziołko! cicho, zwiędła ruto! - rzekł do niej. - Jać nie będę zarzynał, po co mam diabłu dawać to, co i tak jego, ale żebyœ nie mogła jako paw krzyczeć, zanim się uspokoisz, to ci twš wdzięcznš buzię własnš twojš chustkš obwišżę, a sam lutnię wezmę i "wzdychanego" ci zagram. Nie może być inaczej, jeno musisz mnie polubić. Tak mówišc pan starosta oszmiański z wprawš prawdziwego rzezimieszka okręcił głowę panny Kulwiecówny chustkš, pasem skrępował jej w mgnieniu oka ręce, nogi i rzucił jš na sofę. Następnie siadł przy niej i wycišgnšwszy się wygodnie spytał tak spokojnie, jak gdyby zwykłš rozpoczynał rozmowę: - Jakże waćpanna myœlisz? Ja mniemam, żeiBoguœ równie sobie łatwo poradzi? Wtem zerwał się na równe nogi, bo drzwi otworzyły się szybko i ukazała się w nich panna Aleksandra. Twarz miała białš jak kreda, włos nieco rozrzucony, brew namarszczonš i zgrozę w oczach. Ujrzawszy leżšcego miecznika przyklękła nad nim i poczęła rękš dotykać jego głowy i piersi. Miecznik odetchnšł głęboko, otworzył oczy, podniósł się na wpół i jšł rozglšdać się po komnacie, jakby zbudzony ze snu, następnie wsparłszy się rękš o ziemię popróbował wstać, co mu się po chwili przy pomocy panienki udało, więc doszedł chwiejnym krokiem do krzesła i rzucił się w nie. Oleńka teraz dopiero dostrzegła pannę Kulwiecównę leżšcš na sofie. - Czyœ jš waœć zamordował? - spytała Sakowicza. - Uchowaj Boże! - odrzekł starosta oszmiański. - Rozkazujęć rozwišzać! Tyle było mocy w jej głosie, że Sakowicz nie odrzekł ani słowa, jak gdyby rozkaz wyszedł od samej księżnej Radziwiłłowej, i poczšł rozwišzywać zemdlonš pannę Kulwiecównę. - A teraz - rzekła panna - idŸ do twego pana, któren tam leży na górze. - Co się stało? - krzyknšł oprzytomniawszySakowicz. - Waćpanna odpowiesz za niego! - Nie przed tobš, sługo! Precz! Sakowicz skoczył jak opętany. Rozdział 18 Sakowicz nie odstępował księcia przez dwadni, bo drugi paroksyzm cięższy był od pierwszego; szczęki Radziwiłła tak się zwarły, że trzeba je było nożem otwierać,aby do ust wlać lekarstwo trzeŸwišce. Zaraz potem odzyskał przytomnoœć, jednakże trzšsł się, dygotał, podskakiwał na łożu, wyprężał się jak zwierz œmiertelnie postrzelony. Gdy i to minęło, przyszło osłabienie ogromne; przez całš noc patrzył w sufit, nic nie mówišc. Nazajutrz, po wzięciu odurzajšcych leków, zapadł w sen twardy i ciężki, a koło południa rozbudził się znowu, zlany potem obfitym. - Jak się wasza ksišżęca moœć czuje? - pytał Sakowicz. - Lepiej mi. Czy nie przyszły jakowe listy? - Sš od elektora i Szteinboka, leżš tu na stole, ale czytanie na póŸniej trzeba odłożyć, bo wasza ksišżęca moœć sił jeszcze nie masz. - Dawaj zaraz... słyszysz? Starosta oszmiański wzišł listy i podał, a Bogusław przeczytał je po dwakroć, po czym pomyœlał chwilę i rzekł: - Jutro ruszamy na Podlasie. - Jutro będziesz, moœci ksišżę, w łożu, jako i dzisiaj. - Będę na koniu jako i ty!... Milcz, nie przeciw się!... Starosta umilkł i przez chwilę trwała cisza, którš przerywał tylko poważny i powolny tyk-tak gdańskiego zegara. - Rada była głupia i pomysł głupi - rzekł nagle ksišżę - i ja także głupi, żem cię usłuchał... - Wiedziałem, że jak się nie uda, to wina namnie spadnie - odrzekł Sakowicz. - Boœ podrwił głowš. - Rada była roztropna, ale jeœli tam jest jaki diabeł na usługach, który o wszystkimostrzega, ja za to nie odpowiadam. Ksišżę podniósł się na łóżku. - Myœlisz?... - rzekł patrzšc bystro na Sakowicza. - A wasza ksišżęca moœć nie zna papistów? - Znam, znam! I mnie często do głowy przychodziło, że to mogš być czary. Od wczoraj pewien jestem. Utrafiłeœ w mojš myœl, dlategom cię spytał, zali naprawdę tak mniemasz? Ale które z nich może w komitywę z siłš nieczystš wchodzić?... Przecie nie ona, bo cnotliwa... i nie miecznik, bo za głupi?... - A choćby ona ciotka... - Może to być... - Dla pewnoœci na krzyż jš wczoraj wišzałem, a przed tym przyłożyłem jej nóż do gardzieli i imaginuj sobie wasza ksišżęca moœć, patrzę dziœ, a ostrze jakoby w ogniu stopione. - Pokaż! - Cisnšłem nóż do wody, choć w rękojeœci turkus był zacny. Wolałem tego już więcej nie tykać. - To ci powiem, co mi się wczoraj przygodziło... Wpadłem do niej jak oszalały. Com mówił, nie pamiętam... ale to wiem, że dziewka krzyknęła: "W ogień pierwej się rzucę!" Wiesz, jako tam komin ogromny. I wraz skoczyła! Ja za niš. Porwałem jš wpół. Już się szatki na niej zatliły. Musiałem gasić i trzymać zarazem. Wtem dur mnie schwycił, szczęki mi się œcięły... Rzekłbyœ, że mnie kto za żyły w szyi szarpnšł... Za czym wydało mi się, że owe iskry, wedle nas latajšce, zmieniły sięw pszczoły i brzęczš jako pszczoły... Ot, jak mnie tu widzisz, prawda! - I co póŸniej? - Nic już nie pamiętam, jeno taki strach, jak gdybym w niezmiernš studnię zlatywał, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż•P“c–ă2c—˜* c€™G.ěcš3=)w jakšœ głębię bezdennš. Co za strach!... powiadam ci, co za strach! Teraz jeszcze włosy wstajš mi na głowie... I nie sam strach, ale... Jakby powiedzieć... i czczoœć, i nuda niezmierna, i umęczenie niepojęte... szczęœciem, moce niebieskie były ze mnš, inaczej już bym dziœ z tobš nie rozmawiał. - Wasza ksišżęca moœć miałeœ paroksyzm...Sama choroba często różne jasełeczka przed oczy stawia, ale dla pewnoœci można by kazać nieco lodu na rzece odršbać i tę babę spławić. - Jechał jš sęk! I tak jutro ruszamy, a potem przyjdzie wiosna, inne będš zaraz gwiazdy i noce krótkie, wszelkš nieczystš siłę debilitujšce. - Skoro mamy jutro ruszać, to już lepiej wasza ksišżęca moœć tej dziewki zaniechaj.- Choćbym nie chciał, muszę... Wcale żšdze dziœ ode mnie odpadły. - Puœć ich, niech sobie idš do diabła! - Nie może być! - Czemu? - Bo mi się szlachcic do okrutnych pieniędzyprzyznał, które sš w Billewiczach zakopane. Puszczę ich, to odkopiš i pójdš wlasy. Wolę ich tu potrzymać, a pienišdze w rekwizycję wzišœć... Teraz wojna, to wolno!Zresztš, sam się ofiarował. Każemy sady wBillewiczach skopać piędŸ przy piędzi; musimy znaleŸć. Miecznik zaœ, siedzšc tu, przynajmniej hałasu i krzyku na całš Litwęnie naczyni, że go zrabowano. Złoœci mnie biorš, gdy pomyœlę, ilem tu pieniędzy na próżno stracił na owe uciechy i turnieje, a wszystko to na nic! na nic!... - Mnie już dawno i na tę dziewkę złoœci brały. A mówię waszej ksišżęcej moœci, że gdy wczoraj przyszła i rzekła mi, niby ostatniemu ciurze: "Ruszaj, sługo, na górę,bo tam pan twój leży" - tylko com jej głowy nie ukręcił jako szpakowi, ile żem myœlał, że to ona sama pchnęła waszš ksišżęcš moœć nożem, czyli ustrzeliła z krócicy. - Ty wiesz, iż nie lubię, żeby kto u mnie rzšdził jak szara gęœ... I dobrze, żeœ tego nie uczynił, bo kazałbym cię owymi żelazkami szczypać, które na Plaskę były przygotowane... Wara ci od niej... - Plaskę jużem wyprawił z powrotem. Okrutnie był zdziwiony nie wiedzšc, po co go przywieŸli i po co każš precz. Chciał coœza fatygę, że to, powiada, "w handlu mam straty", alem mu rzekł: w nagrodę skórę całš wywozisz!... Zali to naprawdę jutro mamy ruszać na Podlasie? - Jako Bóg w niebie. A wojska powyprawiane wedle moich rozkazów? - Rajtarie wyszły już do Kiejdan, skšd majšdo Kowna ruszyć i tam czekać... Nasze polskie choršgwie sš jeszcze tu, nie zdało mi się naprzód ich wyprawiać. Ludzieniby pewni, a przecie mogliby się z konfederatami zwšchać. Głowbicz pojedzie z nami; semenowie pod Wrotyńskim także, Karlström ze Szwedy idzie w przedniej straży... Po drodze ma rozkaz rebelizantów,a zwłaszcza chłopstwo wycinać. - Dobrze. - Kyritz z piechotš ma cišgnšć z wolna, ażeby w ciężkim terminie było się o kogo oprzeć. Jeœli mamy iœć naprzód jako piorun i cały rachunek nasz na szybkoœci polega, to nie wiem, jeżeli pruskie i szwedzkie rajtarie będš nam przydatne. Szkoda, że niestaje polskich choršgwi, bo mówišc między nami, nie masz nad naszš jazdę... - A artyleria wyszła? - Wyszła. - Jakże? i Paterson? - Nie! Paterson jest, pilnuje Ketlinga, który własnš szpadš zranił się doœć szkodliwie. On go bardzo miłuje. Gdybym Ketlinga nie znał, iż odważny oficer, myœlałbym, że sięumyœlnie zakłuł, aby na wyprawę nie iœć. - Trzeba tu będzie ze sto ludzi zostawić, toż w Rosieniach, toż w Kiejdanach. Szwedzkie prezydia szczupłe, a de la Gardie i tak co dzień od Loewenhaupta ludziżšda. Jak jeszcze i my wyjdziemy, rebelia zapomni o szawelskiej klęsce i znów głowę podniesie. - Rosnš oni i tak. Znów słyszałem, iż Szwedów w Telszach wycięto. - Szlachta? chłopi? - Chłopi pod przywództwem księdza, ale sš i partie szlacheckie, szczególnie wedle Laudy. - Laudańscy pod Wołodyjowskim wyszli. - Siła wyrostków i starców zostało. Ci za broń chwytajš, bo to wojennicy z rodu. - Bez pieniędzy nic rebelia nie wskóra. - A my się w Billewiczach zasilim. Trzeba być geniuszem jak wasza ksišżęca moœć, żeby tak we wszystkim znaleŸć poradę. Bogusław gorzko się uœmiechnšł. - Lepiej w tym kraju ceniš tego, kto się królowej jejmoœci i szlachcie akomodować umie. Geniusz ni cnota nie popłaca. Szczęœcie, żem to i ksišżęciem Rzeszy, a zanogę mnie przecie do sosny nie przywišżš. Byle mnie intraty z dóbr tu położonych regularnie dochodziły, nie dbam o całš Rzeczpospolitš - Żeby tylko konfiskować nie chciano? - Pierwej my skonfiskujemy Podlasie, jeœli nie całš Litwę. Tymczasem zawołaj mi Patersona. Sakowicz wyszedł i po chwili wrócił z Patersonem. Rozpoczęła się przy łożu ksišżęcym narada, skutkiem której nazajutrz do dnia miano ruszać i nagłymi pochodami cišgnšć na Podlasie. Ksišżę Bogusław wieczorem czuł się już o tyle lepiej, że ucztował razem z oficerami i żartami do póŸna się bawił, słuchajšc z przyjemnoœciš rżenia koni i szczęku oręża gotujšcych się do pochodu choršgwi. Chwilami oddychał głęboko i przecišgał się w krzeœle. - Widzę, że ta wyprawa zdrowie mi wróci -mówił do oficerów - bom też wœród tych wszystkich układów i zabaw znacznie pole zależał. Ale w Bogu nadzieja, że poczujš rękę mojš konfederaci i nasz eks-kardynał w koronie. Na to zaœ Paterson oœmielił się odpowiedzieć: - Szczęœcie to, że Dalila nie obcięła włosówSamsonowi. Bogusław popatrzył na niego przez chwilę dziwnym wzrokiem, od którego Szkot już mieszać się poczšł, ale po chwili oblicze ksišżęce rozjaœniło się strasznym uœmiechem. - Jeœli filarem jest Sapieha - odrzekł - to nim tak potrzšsnę, że cała Rzeczpospolita na łeb mu runie. Rozmowa była prowadzona po niemiecku, więc wszyscy cudzoziemscy oficerowie-jurgieltnicy zrozumieli jš doskonale i odpowiedzieli chórem: - Amen! Nazajutrz pochód z księciem na czele wyruszył do dnia. Szlachta pruska, którš œwietny dwór przywabiał, poczęła zaraz wynosić się do domów. Za nimi ruszyli do Tylży ci, którzy w Taurogach szukali przed groŸbami wojny schronienia, a którym Tylża wydała się teraz bezpieczniejszš. Zostali tylko miecznik, panna Kulwiecówna i Oleńka, nie liczšc Ketlinga i starego oficera Brauna, który nad szczupłym prezydium miał komendę. Miecznik po owym uderzeniu obuszkiem leżał dni kilkanaœcie, krew od czasu do czasu ustami oddajšc, że jednak żadna koœćnie była złamana, poczšł z wolna przychodzić do siebie i o ucieczce zamyœlać.Tymczasem nadjechał ciwun z Billewicz z listem od samego Bogusława. Miecznik nie chciał z poczštku pisma czytać, lecz wkrótce namyœlił się inaczej, idšc w tym za radš panienki, która była zdania, że lepiej znać wszystkie zamiary nieprzyjaciela. "Mnie wielce miłoœciwy panie Billewicz! Concordia res parvae crescunt, discordia maximae dilabuntur! Fata to sprawiły, iżeœmy się nie rozstali tak zgodnie, jakby sobie moje afekta dla WPana i jego wdzięcznej synowicy życzyć mogły, w czym, dalibóg, nie moja wina, gdyż to WPanwiesz najlepiej, iżeœcie mnie za moje szczere intencje niewdzięcznoœciš nakarmili. Co się zaœ w gniewie czyni, tego wedle amicycji w rachubę brać nie trzeba, tuszę przeto, że popędliwe mu uczynki zechcesz WPan krzywdš, której od was doznałem, zgoła wyekskuzować. Ja wam też z serca odpuszczam, jako mi chrzeœcijańska miłoœć nakazuje, i do zgodypowrócić pragnę. Żeby zaœ WPanu dać rękojmię, że urazy w sercu nie zostało, nie osšdziłem za rzecz godnš odmawiać WPanu tej przysługi, której ode mnie żšdałeœ, i pienišdze WMPanowe przyjmuję..." Tu miecznik przestał czytać, uderzył kułakiem w stół i zakrzyknšł: - Pierwej mnie na marach zobaczy niż szelšg z mojej szkatuły!... - Czytaj ojciec dalej - rzekła Oleńka. Miecznik podniósł znów pismo do oczu. "...Której gotowizny dobywaniem nie chcšc WPana trudzić i zdrowia jego w dzisiejszych burzliwych czasach na szwank wystawiać, kazałem sam jš wydobyć i obliczyć..." W tym miejscu zabrakło panu miecznikowi głosu i list wypadł mu z ršk na podłogę; przez chwilę zdawało się, że mowa zostałaszlachcicowi odjętš, bo palcami tylko chwycił się za czuprynę i targał jš z całejsiły: - Bij, kto w Boga wierzy! - zakrzyknšł wreszcie. Na to Oleńka: - Jedna krzywda więcej, kara boska bliżej, bo miara wkrótce się dopełni... Rozdział 19 Rozpacz miecznika była tak wielka, że panna musiała go pocieszać i zapewniać, żetych pieniędzy za przepadłe uważać nie trzeba, bo przecie sam list ów za skrypt starczy, a Radziwiłła, pana tylu dóbr na Litwie i Rusi, jest na czym poszukiwać. Natomiast, że trudno było przewidzieć, co ich oboje spotkać jeszcze może, zwłaszczagdyby Bogusław powrócił zwycięsko do Taurogów, poczęli tym gorliwiej myœleć o ucieczce. Oleńka radziła jš wszelako odłożyć, dopókiby Hassling-Ketling nie wyzdrowiał, bo Braun był to posępny i nieużyty żołdak, pilnujšcy œlepo rozkazów, i niepodobna byłogo przejednać. Co do Ketlinga, wiedziała doskonale panienka, że dlatego się zranił, aby przy niej pozostać, zatem wierzyła głęboko, że wszystko dla niej uczynić gotów. Sumienie niepokoiło jš wprawdzie bez ustanku pytaniami, czy ma prawo dla własnego ocalenia poœwięcać cudzy los, a może i życie, lecz groŸby, które nad niš wisiały wTaurogach, były tak straszne, że stokroć przewyższały niebezpieczeństwa, na jakie Ketling z powodu opuszczenia służby mógł być narażony. Bo przecie Ketling, jako wyborny oficer, wszędy mógł znaleŸć służbę, i to szlachetniejszš, a z niš razem i potężnych protektorów, jako król, jako pan Sapieha lub pan Czarniecki. I będzie przy tym służył dobrej sprawie, i znajdziepole wywdzięczenia się temu krajowi, którygo, wygnańca, przygarnšł. Œmierć grozi mutylko w takim razie, gdyby wpadł w ręce Bogusława, ale przecie Bogusław nie władajeszcze w całej Rzeczypospolitej. Panna przestała się wahać i gdy zdrowie młodego oficera polepszyło się już tak znacznie, że mógł służbę odbywać, wezwała go do siebie. Ketling stanšł przed niš blady, wynędzniały, bez kropli krwi w twarzy, alepełen zawsze czci, uwielbienia i pokory. Na jego widok łzy zakręciły się w oczach Oleńce, bo przecie była to jedyna życzliwa dusza w Taurogach, a taka przy tym biednaicierpišca, że gdy Oleńka na powitanie spytała go o zdrowie, młody oficer odrzekł: - Niestety, pani, wraca, a tak by mi było dobrze umrzeć... - Waćpanu trzeba porzucić tę służbę - odrzekła patrzšc nań ze współczuciem dziewczyna - bo tak zacnemu sercu trzeba pewnoœci, że zacnej sprawie, zacnemu panusłuży. - Niestety! - powtórzył oficer. - Kiedy kończy się służba waćpana? - Za pół roku dopiero. Oleńka pomilczała chwilę, po czym podniosła na niego swe cudne oczy, które w tej chwili przestały być surowe, i rzekła: - Słuchaj mnie, panie kawalerze. Będę mówiła jako do brata, jako do serdecznegokonfidenta: waćpan możesz i powinieneœ sięuwolnić. To rzekłszy wyznała mu wszystko: i zamiar ucieczki, i to, że na jego pomoc rachuje. Poczęła mu przedstawiać, że służbę wszędy może znaleŸć, a pięknš, jako jego dusza jest pięknš, a zaszczytnš, jak honor rycerski wymagać może; wreszcie takimi skończyła słowy: - Ja waćpanu do œmierci będę wdzięcznš. Pod bożš opiekę chcę się schronić i Bogu w zakonie œlubować, ale gdziekolwiek będziesz, daleko czy blisko, na wojnie, w pokoju, będę się za waćpana modliła, będę prosiła Boga, by bratu mojemu i dobroczyńcy dał spokój i szczęœcie, gdy japrócz wdzięcznoœci i modlitwy nic mu więcej dać nie mogę... Tu głos jej zadrżał, a oficer słuchał jej słów bledniejšc jak chusta, na koniec klęknšł, obie dłonie przyłożył do czoła i głosem do jęku podobnym odrzekł: - Nie mogę, pani! nie mogę!.. - Waćpan mi odmawiasz? - spytała ze zdumieniem Billewiczówna. A on zamiast odpowiedzieć modlić się poczšł. - Boże wielki i miłosierny! - mówił. - Od dziecinnych lat nigdy fałsz nie postał na wargach moich, nigdy nie splamił mnie krzywy uczynek. Wyrostkiem będšc broniłem tš słabš rękš króla mojego i ojczyzny, za cóż, Panie, karzesz mnie tak ciężko i zsyłasz mękę, do której, sam widzisz, sił mi brakuje! Tu zwrócił się do Oleńki: - Pani, ty nie wiesz, co to jest rozkaz dla żołnierza, że w posłuchu nie tylko jego obowišzek, ale jego czeœć i honor. Mnie, pani, wišże przysięga, i więcej niż przysięga, bo słowo rycerskie, że służby przed terminem nie porzucę i co do niej należy, œlepo spełnię. Jam żołnierz i szlachcic i tak mi dopomóż Bóg, jako nigdy w życiu nie pójdę œladem takich jurgieltników, którzy honor i służbę zdradzajš. A nawet na rozkaz, nawet na proœbę twojš, pani, słowa nie złamię, choćw męce to mówię i bólu. Gdybym, majšc rozkaz nie puszczać nikogo z Taurogów, stał na straży przy bramie i gdybyœ wówczas ty sama, pani, przejœć jš wbrew rozkazowi chciała, tedy przeszłabyœ, ale po moim trupie. Tyœ mnie, pani, nie znała i zawiodłaœ się na mnie. Ale zlituj się, zrozumiej, że ja ci do ucieczki pomagać niemogę i słuchać nawet o niej nie powinienem, gdyż rozkaz jest wyraŸny, gdyż odebrał go Braun i nas pięciu pozostałych tu oficerów. Boże, Boże! gdybym był przewidział taki rozkaz, wolej bym poszedł na tę wyprawę... Ja paniš nie przekonam, nie uwierzysz mi, a jednak Bóg widzi, Bóg niech tak mnie sšdzi po œmierci, jako prawda, że życie dałbym ci bez wahania... honoru nie mogę, nie mogę! To rzekłszy Ketling załamał ręce i umilkł wyczerpany zupełnie, jeno poczšł oddychaćszybko. Oleńka nie ochłonęła jeszcze ze zdumienia. Nie miała czasu ni zastanowić się, ni ocenić, jak należy, tej duszy wyjštkowej wswej szlachetnoœci; czuła tylko, że usuwa się jej z ršk ostatnia deska ratunku, zawodzi jš jedyny sposób wydostaniasię z nienawistnej niewoli. Lecz próbowała jeszcze opierać się. - Panie - rzekła po chwili. - Jestem wnuczkš i córkš żołnierza; dziad i ojciec mój również honor nad życie cenili, ale właœnie dlatego nie do wszystkich posług daliby się byli œlepo używać... Ketling wydobył drżšcš rękš pismo z kalety, podał je Oleńce i rzekł: - SšdŸ, pani, czy rozkaz służby nie tyczy? Oleńka rzuciła okiem na papier i przeczytała, co następuje: "Ponieważ doszło do naszej wiadomoœci, żeurodzony Billewicz, miecznik rosieński, zamierza opuœcić skrycie rezydencję naszš w zamiarach nam nieprzyjaznych: mianowicie, aby znajomych, koligatów, krewnych i klientów swoich ad rebelionem przeciw jego szwedzkiemu majestatowi i nam excitare, przeto polecamy oficerom, na praesidium w Taurogach zostajšcym, urodzonego Billewicza wraz z synowicš jakozakładników i jeńców wojennych strzec i ucieczki ich nie dopuœcić, pod utratš honoru, i sub poena sšdu wojennego... etc." - Rozkaz przyszedł z pierwszego postoju, po wyjeŸdzie księcia - rzekł Ketling - dlatego jest na piœmie. - Niech się dzieje wola boża! - rzekła po chwili milczenia Oleńka. - Stało się. Ketling czuł, że wypada mu już odejœć, i nie ruszał się z miejsca. Blade jego wargi poruszały się od czasu do czasu, jak gdybychciał coœ mówić i nie mógł głosu wydobyć. Dławiło go pragnienie, by paœć jej do nóg i żebrać przebaczenia, lecz z drugiej strony czuł, że ona dosyć ma własnego nieszczęœcia, i znajdował jakšœ dzikš rozkosz w tym, że i on cierpi i że będzie cierpiał bez skargi. Na koniec skłonił się i wyszedł w milczeniu, ale zaraz w korytarzu pozrywał bandaże, które miał na œwieżej ranie, i padł zemdlony, a gdy po upływie godziny straż pałacowa znalazła go leżšcego bliskoschodów i odniosła do cekhauzu, rozchorował się ciężko i przez dwa tygodnie nie mógł opuœcić łoża. Oleńka po odejœciu Ketlinga pozostała czas jakiœ jakby odurzona. Spodziewała się prędzej œmierci aniżeli jego odmowy, dlatego w pierwszej chwili, pomimo całego hartu duszy, zbrakło jej sił, energii, uczuła się słabš jak zwykła niewiasta, a chociaż nieœwiadomie powtarzała: "Dziej sięwola boża!" - przecie żal zawodu wzišł górę nad rezygnacjš i łzy obfite a gorzkie puœciły się jej z oczu. W tej chwili nadszedł miecznik, a spojrzawszy na synowicę odgadł zaraz, że mu niepomyœlnš wieœć ma zwiastować, więcspytał żywo: - Dla Boga! co tam znowu? - Ketling odmawia - odrzekła dziewczyna. - Wszystko tu łotry, szelmy i arcypsy! Jak to? i ten nie chce pomóc? - Nie tylko nie chce on pomóc - odrzekła skarżšc się jak małe dziecko - ale powiada m w niezmiernš studnię zlatywał, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż›Pcœob UŃc€žŘ({cŸS7 :jeszcze, że przeszkodzi, choćby też i polecmu przyszło. - Czemu? na rany Pańskie! czemu? - Bo taka już nasza dola! Ketling nie zdrajca, ale taka już nasza dola, boœmy najnieszczęœliwsi ze wszystkich ludzi! - Bodaj tych wszystkich heretyków pioruny zatrzasły! - krzyknšł miecznik. - Na cnotę nastajš, łupiš, kradnš, więżš... Bodaj wszystko już przepadło! Nie żyć uczciwym ludziom w takich czasach! Tu poczšł chodzić spiesznym krokiem po komnacie i pięœciami wygrażać, na koniec ozwał się zgrzytnšwszy zębami: - Wolałem wojewodę wileńskiego, wolę tysišc razy nawet Kmicica niż tych uperfumowanych szelmów bez czci i sumienia! A gdy Oleńka nie odrzekła nic, tylko jeszcze mocniej płakać zaczęła, pan miecznik złagodniał i po chwili tak mówić poczšł: - Nie płacz. Kmicic mi do głowy przyszedł jeno dlatego, że ten by nas przynajmniej wyrwać z tej babilońskiej niewoli potrafił. Dałby ci on wszystkim Braunom, Ketlingom, Patersonom i samemu Bogusławowi! Ale zresztš wszyscy zdrajcy jednacy! Nie płacz! Płakaniem nic nie wskórasz, a tu radzić trzeba. Nie chce Ketling pomagać... żeby go skrzywiło!... to się bez niego obejdziem... Męski niby animusz w tobie, a w ciężkim terminie jeno szlochać umiesz... Co powiada Ketling? - Powiada, że ksišżę kazał nas jako jeńcówwojennych strzec, bojšc się, żebyœ stryjkopartii nie zebrał i do konfederatów nie poszedł. Pan miecznik wzišł się w boki: - A! a! boi się, szelma!... I ma słusznoœć, botak uczynię, jako Bóg w niebie! - Majšc zaœ rozkaz, który służby tyczy, Ketling pod czciš musi go spełnić. - Dobrze!... Obejdziem się bez heretyckiej pomocy! Oleńka otarła łzy. - I stryjko myœlisz, że będzie można? - Myœlę, że trzeba, a jak trzeba, to i można, choćbyœmy mieli po powrozach spuszczać się z tych okien. A panienka zaraz na to: - Moja wina, żem płakała... RadŸmy jak najprędzej! Łzy jej całkiem oschły i brwi œcišgnęły sięznowu od myœlenia, z dawnš stanowczoœciš i energiš. Jakoż pokazało się, że miecznik nie umie rady znaleŸć i że imaginacja panny o wiele w sposoby obfitsza. Lecz ciężko i jej szło, bo to było jasne, że ich tam muszš strzec pilnie. Postanowili tedy nie prędzej próbować, aż pierwsze wieœci od Bogusława przyjdš do Taurogów. W tym całš złożyli nadzieję, spodziewajšc się kary boskiej na zdrajcę ojczyzny i bezczestnego człeka. Mógł on przecie polec, mógł obłożnie zachorzeć, mógł być pobity przez Sapiehę, a wówczas niezawodnie powstałby w całych Taurogachpopłoch i nie tak by już bacznie bram strzeżono. - Znam ja pana Sapiehę - mówił, pokrzepiajšc siebie i Oleńkę, miecznik - wojennik to powolny, ale akuratny, i dziw, jak zawzięty. Exemplum jego dla majestatu iojczyzny wiernoœć. Zastawił się, wyprzedał, a taki potęgę zebrał, przy której Bogusławowa jedno nic. Tamto poważny senator, to fircyk, tamto prawy katolik, to heretyk, tamto sama roztropnoœć, to paliwoda! Przy kim może być wiktoria i błogosławieństwo boże? Ustšpi ta radziwiłłowska noc przed sapieżyńskim dniem, ustšpi! Chybaby kary i sprawiedliwoœci na tym œwiecie nie było!... Czekajmy jeno wieœci i módlmy się za powodzenie pana Sapieżyńskiego oręża. Poczęli tedy wyczekiwać, ale przeszedł miesišc, długi, ciężki dla strapionych serc, nim pierwszy goniec przybył, a i to wysłany nie do Taurogów, ale do Szteinboka, do Prus Królewskich. Ketling, który od czasu ostatniej rozmowy nie œmiał stanšć przed oczyma Oleńki, przysłał jej zaraz kartkę z następujšcš wiadomoœciš: "Ksišżę Bogusław zniósł pana Krzysztofa Sapiehę koło Brańska; kilka choršgwi jazdyipiechoty w pień wyciętych. Idzie na Tykocin, pod którym stoi Horotkiewicz." Dla Oleńki był to po prostu grom. Wielkoœć wodza i dzielnoœć rycerska znaczyły dla jejdziewczęcego umysłu jedno i to samo, że zaœ widziała Bogusława w Taurogach pokonywajšcego z łatwoœciš najdzielniejszych rycerzy, przeto, zwłaszcza po owej wiadomoœci, wyobraziłago sobie jako złš, ale niezwyciężonš siłę, której nikt nie sprosta. Nadzieja, aby Bogusław mógł być pokonany, zgasła w niej zupełnie. Próżno miecznik uspokajał jš i pocieszał tym, że młody ksišżę nie zmierzył się jeszcze ze starym panem Sapiehš, próżno jej zaręczał, że sama godnoœć hetmańska, którš król œwieżo pana Sapiehę przyozdobił, musi dać temu ostatniemu stanowczš nad Bogusławem przewagę, nie wierzyła, nie œmiała wierzyć. - Kto jego zwycięży? kto mu sprosta?... - odpowiadała ustawicznie. Dalsze wieœci zdawały się potwierdzać jej obawy. W kilka dni póŸniej Ketling znów nadesłał kartkę z doniesieniem o rozbiciu Horotkiewicza i wzięciu Tykocina. "Całe Podlasie (pisał) jest już w ręku księcia, który nie czekajšc na pana Sapiehę, sam wielkimi pochodami cišgnie na niego." "I pan Sapieha zniesion będzie!" - pomyœlała dziewczyna. Tymczasem nadleciała niby jaskółka, zwiastunka wiosny, wieœć z innych stron. Na te przymorskie brzegi Rzeczypospolitej przyleciała ona póŸno, ale za to ubrana we wszystkie tęczowe blaski cudownej legendy z pierwszych wieków chrzeœcijaństwa, gdyjeszcze œwięci chodzili po œwiecie, œwiadczšc prawdzie i sprawiedliwoœci. - Częstochowa! Częstochowa! - powtarzały wszystkie usta. Z serc lód odtajał i zakwitnęły jako kwiatyw przygrzanej wiosennym słońcem ziemi. "Częstochowa się obroniła, widziano Jš samš, Królowę Polskš, okrywajšcš mury płaszczem niebieskim; granaty zabójcze przypadały pod Jej œwięte stopy, łaszšc się jako psy domowe; Szwedom schły ręce,muszkiety przyrastały do twarzy, aż odstšpili ze wstydem i strachem." Ludzie sobie obcy, gdy usłyszeli tę wieœć, padali sobie w objęcia, płaczšc z radoœci. Inni narzekali, że przyszła tak póŸno. - A my tu w płaczu - mówili - a my w bólu, my w męce tyle czasu żyli, gdy nam już weselić się było trzeba!... Za czym poczęło huczeć w całej Rzeczypospolitej i roztaczały się te groŸne grzmoty od Pontu Euksynu do Bałtyku, aż fale obu mórz drżały; to lud wierny, lud zbożny powstawał jak burza w obronie swej Królowej. We wszystkie serca wstšpiła otucha, wszystkie Ÿrenice zapałały ogniem; to, co się wydawało przedtem strasznym i niezwalczonym, zmalało w oczach. - Kto go pokona? - mówił do dziewczyny pan miecznik - kto mu sprosta? Teraz wieszkto? Panna Najœwiętsza! Oboje z Oleńkš krzyżem po całych dniach leżeli dziękujšc Bogu za miłosierdzie nad Rzeczšpospolitš; zarazem przestali wštpić io własnym ocaleniu. O Bogusławie zaœ ucichło przez długi czas zupełnie, jakby on sam wraz z całš swš siłš w wodę wpadł. Oficerowie pozostali w Taurogach poczęli się niepokoić i przyszłoœć swš niepewnš oglšdać. Woleliby wieœć o klęsce niż tę głuchš ciszę. Ale żadna wieœć nie mogła nadejœć, bo właœnieto wówczas straszliwy Babinicz wysforował się z Tatary przed księcia i wszystkich gońców przejmował. Rozdział 20 Pewnego jednak dnia przybyła do Taurogówz konwojem kilkudziesięciu żołnierzy panna Anna Borzobohata-Krasieńska. Braun przyjšł jš bardzo uprzejmie, bo musiał, gdyż mu tak nakazywał list Sakowicza, przez samego Bogusława podpisany, a polecajšcy wszelkie dla respektowej panienki księżnej Gryzeldy Wiœniowieckiej mieć względy. Panienka też była pełna fantazji; od pierwszej chwili przyjazdu poczęła w Braunie œwidrować oczkami, aż posępny Niemiec rozruszał się, jakoby go kto ogniem przypiekł; poczęła także komenderować innymi oficerami, słowem, rozporzšdzać się w Taurogach jak we własnym domu. Tego samego dnia wieczorem poznała się z Oleńkš, która patrzyła wprawdzie na niš z nieufnoœciš, lecz przyjmowała jš grzecznie, w nadziei, iż nowin od niej zaczerpnie. Jakoż Anusia miała ich pod dostatkiem. Rozmowa poczęła się od Częstochowy, bo tych wieœci najchciwsi byli taurogscy jeńcy.Miecznik szczególnie pilnie osłaniał uszy rękoma, by żadnego słowa nie uronić, przerywajšc tylko od czasu do czasu opowiadanie Anusi okrzykami: - Chwała na wysokoœci Panu! - Dziwno mi to - rzekła wreszcie przyjezdna panienka - że waćpaństwa dopiero niedawno wiadomoœć o tych cudach Najœwiętszej Panienki doszła, bo to już dawna historia, i ja byłam jeszcze wtedy wZamoœciu, i pan Babinicz jeszcze po mnie nie przyjechał - hej! na ileż to tygodni byłoprzedtem... Potem już zaczęli Szwedów wszędy bić, i w Wielkopolsce, i u nas, a najgorzej pan Czarniecki, przed którego imieniem samym uciekajš. - A! pan Czarniecki! - krzyknšł zacierajšc ręce miecznik - ten im da pieprzu! Słyszałem jeszcze o nim z Ukrainy jako o wielkim żołnierzu. Anusia tylko ršczkami strzepnęła sukienkę itak sobie, jakby o najmniejszš rzecz szło, zawołała z niechcenia: - Oho! już po Szwedach! Stary zaœ pan Tomasz nie mógł wytrzymać,więc porwawszy jš za ršczkę, całkiem pogršżył onę malutkš w swych ogromnych wšsach i poczšł całować zawzięcie, wreszcie zakrzyknšł: - A, moje œlicznoœci! Patoka płynie z ust waćpanny, jak mi Bóg miły!... Nie może inaczej być, jeno anioł przyjechał do Taurogów! Anusia zaraz poczęła kręcić palcami kończyki warkoczyków obwišzane różowymiwstšżeczkami i strzygšc spod czoła oczyma odrzekła: - Ej, daleko mnie do aniołów! Ale już i hetmani koronni poczęli Szwedów bić, i wszystkie wojsko kwarciane z nimi, i wszystkie rycerstwo, i uczynili konfederację w Tyszowcach, i król do niej przystšpił, i wydali uniwersały, i nawet chłopstwo Szwedów bije... i Najœwiętsza Panienka błogosławi... Tak zaœ mówiła, jakoby ptak szczebiotał, ale od tego szczebiotania w mieczniku sercezmiękło zupełnie, więc choć niektóre z tych nowin były już mu wiadome, ryknšł wreszcie z radoœci jak żubr; po twarzy Oleńki poczęły także płynšć łzy ciche a duże. Widzšc to Anusia, a majšc od natury serce dobre, skoczyła zaraz ku niej, a objšwszy jš rękoma za szyję poczęła mówić szybko: - Nie płacz, waćpanna... mnie waćpanny żalinie mogę na to patrzeć... Czego płaczesz?...Tyle było szczeroœci w jej głosie, że nieufnoœć Oleńki znikła zaraz, ale za to rozpłakała się biedna dziewczyna jeszcze serdeczniej. - Waćpanna taka œliczna... - pocieszała jš Anusia - czego płaczesz? - Od radoœci - odrzekła na to Oleńka - ale i ze strapienia, bo my tu w ciężkiej niewoli jesteœmy, dnia niepewni ani godziny... - Jakże to? U księcia Bogusława? - U tego zdrajcy! u tego heretyka! - huknšł pan miecznik. Na to Anusia: - To samo i mnie się przygodziło, a dlatego nie płaczę. Nie neguję waćpanu dobrodziejowi, że ksišżę zdrajca i heretyk,ale dworny kawaler i płeć naszš respektujšcy. - Bodaj go tak samo w piekle respektowali! - odparł miecznik. - Panna go jeszcze nie znasz, bo na waćpannę tak nie nastawał jako na tę dziewczynę. Arcy to szelma jest,a ów Sakowicz drugi! Dałby Bóg, żeby pan hetman Sapieha obu pogršżył! - Że pogršży, to pogršży... Ksišżę Bogusławchory okrutnie i potęgę ma niewielkš. Prawda, że nagle nastšpił i kilka choršgwi zniósł, i Tykocin zagarnšł, i mnie, ale nie jemu mierzyć się z pana Sapieżyńskš siłš. Możecie mi waćpaństwo wierzyć, bom obie potęgi widziała... Przy panu Sapieże najwięksi kawalerowie się znajdujš, którzy sobie z księciem Bogusławem wnet poradzš.- A widzisz! nie mówiłem ci? - rzekł miecznik zwracajšc się do Oleńki. - Księcia Bogusława znam z dawna - mówiła dalej Anusia - bo to obojga księstwaWiœniowieckich i państwa Zamoyskich powinowaty; przyjeżdżał on raz do nas do Łubniów, wtedy kiedy sam ksišżę Jeremi naTatarów w Dzikie Pola chodził. Dlatego i teraz mnie szanować kazał, bo pamiętał, iżem tam domowš była i księżnej pani najbliższš. Ot, taka, taka jeszcze byłam malutka! nie to co dziœ!... Mój Boże, kto by się to wtedy spodział, że z niego zdrajca będzie. Ale nie frasujcie się i tak, mili państwo, bo albo on już nie wróci, albo teżmy się jako stšd wydostaniemy. - Już my tego próbowali - odrzekła Oleńka. - I nie udało się wam? - Jak się miało udać? - rzekł miecznik. - Spuœciliœmy się ze sekretu przed jednym oficyjerem, o którym rozumieliœmy, że namsprzyja, a pokazało się, że on gotów przeszkodzić, nie pomóc. Najstarszy nad nimi jest tu Braun, tego zaœ i sam diabeł nie przejedna. Anusia spuœciła oczki. - Może by mnie się udało. Trzeba tylko, żeby pan Sapieha tu przyszedł, aby było się do kogo schronić. - Daj go Boże jak najprędzej - odpowiedziałpan Tomasz - bo też i między jego ludŸmi siła mamy krewnych, znajomych i przyjaciół... Ba! tamże przecie sš i dawni towarzysze spod wielkiego Jeremiego, panowie Wołodyjowski, Skrzetuski i Zagłoba. - Znam ich - odrzekła ze zdziwieniem Anusia - ale ich u pana Sapiehy nie masz. Ej,żeby to byli! a zwłaszcza pan Wołodyjowski(bo pan Skrzetuski żonaty), to by mnie tu nie było, gdyż pan Wołodyjowski nie dałby się ogarnšć jako pan Kotczyc. - Wielki to kawaler! - zawołał miecznik. - Chluba całego wojska! - dodała Oleńka. - Dla Boga! czy tylko nie polegli, żeœ ich waćpanna nie widziała? - Ej, nie! - odrzekła Anusia - przecieby głoœno było o œmierci takich rycerzy, a niemówiono mi nic... Waćpaństwo ich nie znacie... Nie dadzš się oni nigdy... chyba kula może ich zabić, bo żaden człowiek im nie poradzi, ani panu Skrzetuskiemu, ani panu Zagłobie, ani panu Michałowi. Chociaż pan Michał mały, ale pamiętam, co ksišżę Jeremi o nim powiadał, że gdyby los całej Rzeczypospolitej zawisł od bitwy jednego z jednym, toby pana Michała do niej wybrał. Onże Bohuna usiekł... O, nie! pan Michał zawsze sobie da rady. Miecznik kontent, że ma z kim gawędzić, poczšł chodzić szerokimi krokami po komnacie zapytujšc: - Proszę, proszę! To waćpanna znasz tak dobrze pana Wołodyjowskiego? - Boœmy tyle lat razem byli... - Proszę!... To pewno się i bez afektów nie obeszło? - Ja temu nie winna - rzekła Anusia przybierajšc skromnš postawę - ale do tej pory pewnie i pan Michał się ożenił. - A właœnie że się nie ożenił. - Choćby się i ożenił... toż mi wszystko jedno!... - Daj wam Boże, abyœcie się zeszli... Ale to mnie martwi, co mi waćpanna mówisz, że ich u pana hetmana nie masz, bo z takimi żołnierzami wiktorie łatwiejsze. - Jest tam ktoœ, co za nich wszystkich stanie. - Któż to taki? - Pan Babinicz z Witebskiego... Waćpaństwo o nim nie słyszeli? - Nic, co mi i dziwno. Anusia poczęła opowiadać historię swego wyjazdu z Zamoœcia i wszystko, co się jej w drodze przygodziło. Pan Babinicz zaœ wyrósł w jej opowiadaniu na tak wielkiego bohatera, że miecznik w głowę zachodził, kto by to był taki. - Toż ja znam całš Litwę - mówił. - Sš tu wprawdzie domy podobnie się nazywajšce, jak: Babonaubków, Babiłłów, Babinowskich, Babińskich i Babskich, ale o Babiniczach nie słyszałem... i mniemam, że to musi być nazwisko przybrane, bo tak wielu czyni z tych, którzy sš w partiach, ażeby zaœ nieprzyjaciel nie mœcił się na substancji i rodzinach. Hm! Babinicz!... Ognisty to jakiœ kawaler, skoro i pana Zamoyskiego umiał tak splantować. - Oj! jak ognisty! ach! - zawołała Anusia. Miecznik wpadł w dobry humor. - Także to? - spytał stajšc przed Anusiš i bioršc się w boki. - Bo waćpan dobrodziej może sobie zaraz Bóg wie co suponujesz? - Boże uchowaj, nic nie suponuję! - A pan Babinicz, ledwoœmy z Zamoœcia wyjechali, zaraz mi powiedział, że jego serce kto inny w dzierżawie trzyma... i chociaż mu tenuty nie płaci, przecie dzierżawcy zmieniać nie myœli... - I waćpanna temu wierzysz? - Juœci, że wierzę - odparła z wielkš żywoœciš Anusia - musi on być po uszy zakochany, skoro przez tyle czasu... skoro... skoro... - Oj! jakoœ nieskoro! - odrzekł œmiejšc się pan miecznik. - A ja mówię, że skoro - odrzekła tupišc nóżkš - bo skoro o nim usłyszymy... - Daj to Bóg! - I powiem waćpanu, dlaczego... Oto, ile razy pan Babinicz o księciu Bogusławie wspomniał, to aż mu twarz bielała, a zębami tak skrzypiał jak drzwiami. - To już będzie nasz przyjaciel!... - odrzekł pan miecznik. - Pewnie!... I do niego uciekniemy, byle się pokazał! - Bylem się stšd wyrwał, będę miał własnšpartię, i waćpanna zobaczysz, że mi także wojna nie pierwszyzna i że ta stara ręka jeszcze się na coœ przyda. - To idŸ waćpan pod komendę pana Babinicza. - Waćpanna masz większš ochotę iœć pod tękomendę... Długo jeszcze przekomarzali się w ten sposób i coraz weselej, tak że i Oleńka, m w niezmiernš studnię zlatywał, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż PncĄž˙ c˘˝cŁŇ*ăc¤ľ9°'zapomniawszy o swych zgryzotach, rozweseliła się znacznie, a Anusia poczęła w końcu parskać na miecznika jak kotka. Żezaœ była wypoczęta, bo na ostatnim nocleguw niedalekich Rosieniach wyspała się dobrze, odeszła więc dopiero póŸnš nocš. - Złoto, nie dziewka! - rzekł po jej odejœciu pan miecznik. - Szczere jakoweœ serce... i myœlę, że prędko przyjdziemy do konfidencji - odpowiedziała mu Oleńka. - A postawiłaœ jej oto z poczštku kozła na czole. - Bom mniemała, że to ktoœ nasłany. Czy jawiem wreszcie? Wszystkiego się tu boję! - Ona nasłana?... chyba przez dobre duchy!... A wykrętne to licho jak łasica... Żebym tak był młodszy, nie wiem, do czegoby przyszło, choć i tak człek jeszcze jary... Oleńka rozweseliła się zupełnie i wsparłszy ršczki na kolanach, przekręciła na bok główkę, naœladujšc Anusię i patrzšc z ukosa na miecznika: - Tak to, stryjaszku?! Stryjnę mi chcecie z tej mški wypiec? - No, cicho! no! - odrzekł miecznik. Ale uœmiechnšł się i poczšł całš garœciš wšsa w górę podkręcać. Po chwili zaœ dodał: - Przecie i takowš sensatkę, jak ty, rozruszała. Pewien jestem, że się okrutna amicycja między wami pocznie. Jakoż nie mylił się pan Tomasz, bo w niedługim czasie zawišzała się przyjaŸń między dziewczętami bardzo żywa i rosła coraz bardziej, może dlatego właœnie, że obie stanowiły zupełne względem siebie przeciwieństwo. Jedna miała powagę w duszy, głębokoœć uczuć, niezłomnš wolę i rozum; druga, przy dobrym sercu i czystoœci myœli, była dzierlatkš. Jedna ze swej cichej twarzy, jasnych warkoczów, z niewysłowionego spokoju i uroku wysmukłej postawy do starożytnej Psyche była podobnš; druga, istna czarnuszka, przypominała raczej chochłę, która nocamina wertepy ludzi wyprowadza i z frasunku ich się œmieje. Oficerów pozostałych w Taurogach, którzy na obie co dzień patrzyli, brała ochota całować Billewiczówny nogi, Anusi usta. Ketling majšcy duszę szkockiego górala, zatem melancholii pełnš, czcił i ubóstwiał Oleńkę, a od pierwszego wejrzenia poczšł nie znosić Anusi, która zresztš wypłacała mu się wzajemnoœciš, wetujšc poniesione straty na Braunie i wszystkich pozostałych,nie wyłšczajšc samego pana miecznika rosieńskiego. Oleńka w krótkim czasie uzyskała wielkš przewagę nad swš przyjaciółkš, która z całš szczeroœciš serca mawiała do pana Tomasza: - Ona w dwóch słowach więcej powie, niż ja przez cały dzień wytrajkoczę. Z jednej wszelako przywary nie mogła poważna panna wyleczyć swojej pustej przyjaciółki, mianowicie z zalotnoœci. Bo niech jeno Anusia usłyszy brzęk ostróg na korytarzu, wnet udaje, że czegoœ zapomniała, że chce obaczyć, czyli nowiny o panu Sapieże nie przybyły, wypada na korytarz, leci wichrem i wpadłszy na oficera wykrzykuje: - Ach! jak mnie pan przestraszył! Po czym wszczyna się rozmowa przeplatanakręceniem fartuszka, spoglšdaniem spod czoła i rozmaitymi innymi minkami, za pomocš których najtwardsze serce męskie snadnie pogršżone być może. I tym bardziej brała jej za złe Oleńka owobałamuctwo, że Anusia po kilku dniach znajomoœci przyznała się jej do cichego afektu dla pana Babinicza. Nieraz ze sobš otym rozmawiały. - Inni jako dziady żebrali - mówiła zatem Anusia - a ten smok wolał na swoich Tatarów niż na mnie spoglšdać, a zaœ nie mówił inaczej, jak rozkazujšc: "Waćpanna wysišdŸ! waćpanna jedz! waćpanna pij!" Żeby przy tym był grubian, ale nie był; żeby nie był troskliwy, ale był! W Krasnymstawie zaraz powiedziałam sobie: "Nie patrzysz na mnie - czekaj!.." A to już w Łęcznej mnie samš tak rozebrało, że strach. Tu powiem ci, żem mu w te siwe oczy jeno patrzała, a gdy się rozeœmiał, tojuż i mnie radoœć brała, jakobym owo niewolnicš jakš była... Oleńka zwiesiła głowę, bo i jej siwe oczy przyszły na pamięć. I tamten by tak samo mówił, i tamten komendę wiecznie miał na ustach, dzielnoœć w obliczu, jeno sumienia nie miał ni bojaŸni bożej. A Anusia, idšc za własnš myœlš, mówiła dalej: - Kiedy z buzdyganem na koniu po polach latał, to myœlałam, że orzeł albo hetman jaki. Tatarowie się go gorzej ognia bali. Gdzie przyjechał, posłuch musiał być, a jak się bitwa zdarzyła, to ognie na niego z ochoty na krew biły. Siła ja godnych kawalerów w Łubniach widziałam, ale takiego, żeby mnie strach przed nim brał, nigdym nie widziała. - Jeżeli ci go Pan Bóg przeznaczył, to go dostaniesz, ażeby zaœ ciebie nie lubił, temusię wierzyć nie chce... - Lubić to on mnie lubił... troszeczkę... ale innš więcej. Sam mi nieraz mówił: "Szczęœcie to waćpanny, że ni zapomnieć, ni odkochać się nie mogę, bo inaczej lepiej by wilkowi kozę powierzyć aniżeli mnie takšdziewczynę." - Cóżeœ mu na to? - Mówiłam mu tak: "Skšdże waćpan wiesz, żebym mu była wzajemnš?" A on odpowiadał: "Ja bym nie pytał!" I rób tu, co chcesz, z takim!... Głupia tamta, która go nie pokochała, i samš zatwardziałoœć musi mieć w sercu. Pytałam go, jak jej imię, nie chciał powiedzieć. "Lepiej - mówił- tego nie tykać, bo to bolšczka, a druga (powiada) bolšczka to Radziwiłły... zdrajcy!" I zaraz tak strasznš twarz czynił, że byłabym wolała do mysiej jamy się schować. Po prostu bałam się go!... Ale co tam! nie dla mnie on, nie dla mnie! - Proœ o niego œwiętego Mikołaja; wiem od ciotki, że najlepszy to w takich terminach protektor. Bacz jeno, byœ go nie obraziła, innych bałamucšc. - Już nigdy nie będę, jeno tyle! odrobinę! Tu Anusia pokazywała na palcu, ile sobie pozwoli, i małš sobie wyznaczała porcję, co najwięcej na pół paznokcia, by œwiętegoMikołaja nie obrazić. - Ja nie przez pustš swawolę to czynię - tłumaczyła się panu miecznikowi, który także poczšł jej bałamuctwo do serca brać- ale muszę, bo jeżeli nam ci oficyjerowie nie pomogš, to się nigdy stšd nie wydostaniem. - Ba! Braun nigdy nie dopuœci. - Braun pogršżon! - odrzekła cienkim głosikiem i spuszczajšc oczy. - A Fitz-Gregory? - Pogršżon! - odrzekła jeszcze cieniej. - A Ottenhagen? - Pogršżon! - Avon Irhen? - Pogršżon! - Niechże waćpannę las ogarnie!... To widzę z jednym Ketlingiem tylko nie umiałaœ sobie dać rady... - Nie cierpię go! Ale kto inny da sobie z nimrady. Zresztš, obejdzie się bez jego pozwolenia. - I waćpanna myœlisz, że jak zechcemy uciekać, to oni nie przeszkodzš? - Pójdš z nami!... - odrzekła wycišgajšc główkę i mrużšc oczy Anusia. - Dla Boga! to czemu tu siedzimy? Dziœ bym chciał być daleko! Ale z narady, która zaraz nastšpiła, wypadło, że należy czekać, póki się losy Bogustawowe nie rozstrzygnš i póki pan podskarbi albo pan Sapieha nie zbliżš się w okolicę Żmudzi. Inaczej groziła sroga zgubanawet od swoich. Towarzystwo cudzoziemskich oficerów nie tylko nie stanowiłoby obrony, ale powiększało jeszcze niebezpieczeństwo, lud bowiem prosty tak strasznie był na cudzoziemców zawzięty, że każdego, kto polskich szat nie nosił, mordował bez miłosierdzia. Polscy bowiem dygnitarze noszšcy obce suknie, nie mówišc o dyplomatach austriackich i francuskich, nie mogli podróżować inaczej, chyba pod osłonš potężnych oddziałów wojskowych. - Waćpaństwo mi wierzcie, bom ja przejechała cały kraj - mówiła Anusia - w pierwszej lepszej wsi, w pierwszym lepszym lesie grasanci wymordujš nas, nim spytajš, ktoœmy tacy. Nie można inaczej uciekać, jeno do wojsk. - Ba, będę miał własnš partię. - Nim jš waćpan zbierzesz, nim do znajomej wsi dojedziesz, szyję stracisz. - Wieœci o księciu Bogusławie powinny wkrótce nadejœć. - Panu Braunowi kazałam, by zaraz mi wszystko donosił. Braun jednak przez długi czas nic jej nie donosił. Ketling natomiast poczšł odwiedzać Oleńkę, bo pierwsza, spotkawszy go pewnego dnia, wycišgnęła doń rękę. Młody oficer Ÿle wróżył z tej głuchej ciszy. Wedle niego, ksišżę, ze względu na elektora i Szwedów, nie zamilczałby o najmniejszym powodzeniuiraczej by je przesadzał, aniżeli milczeniemznaczenie rzeczywistych przewag osłabiał.- Nie przypuszczam, żeby miał być już zniesiony ze szczętem - mówił młody oficer - ale pewnie znajduje się w ciężkim położeniu, z którego wyjœcie znaleŸć trudno. - Wszystkie wieœci przychodzš tu tak póŸno- odrzekła Oleńka - a najlepszy dowód na Częstochowie, o której cudownej obronie dowiedzieliœmy się szczegółów dopiero od panny Borzobohatej. - Ja, pani, wiedziałem już o tym dawniej, ale nie rozumiejšc, jako cudzoziemiec, waloru, który dla Polaków ma to miejsce, nawet nie wspominałem pani o tym. Bo że się w tak wielkiej wojnie jakowyœ zameczekna czas obroni i kilka szturmów odeprze, tosię zawsze zdarza i zwykle nie przywišzujesię do tego wagi. - A przecie byłaby to dla mnie najmilsza nowina! - Widzę istotnie, że Ÿle uczyniłem, bo z tego, co jak teraz słyszę, po owej obronie zaszło, miarkuję, że to rzecz ważna, którana całš wojnę wpłynšć może. Wszelako wracajšc do podlaskiej księcia ekspedycji, to inna sprawa. Częstochowa daleko, Podlasie bliżej. A gdy księciu powodziło się poczštkowo, pamiętasz, pani, jak prędko przychodziły nowiny... Wierzaj mi, pani: jestem młodym człowiekiem, ale od czternastego roku życia żołnierzem, i doœwiadczenie mi mówi, że owa cisza Ÿle wróży. - Raczej dobrze - odrzekła panna. Na to Ketling: - Niech będzie dobrze!... Za pół roku kończy się moja służba!... Za pół roku rozwišzuje się moja przysięga!... W kilka dni po tej rozmowie nowiny nareszcie nadeszły. Przywiózł je pan Bies herbu Kornia, zwany na dworze Bogusławowym Cornutusem. Był to szlachcic polski, ale scudzoziemczały zupełnie, bo od pacholęcych niemal lat w wojskach zagranicznych służšc, prawie po polsku zapomniał, a przynajmniej mówił jak Niemiec. Duszę miał także scudzoziemczałš, dlatego wielce do osoby księcia był przywišzany. Jechał on z ważnšmisjš do Królewca, w Taurogach zaœ zatrzymał się tylko dla wypoczynku. Braun z Ketlingiem przyprowadzili go zaraz do Oleńki i Anusi, które obecnie mieszkały już i sypiały razem. Braun stanšł frontem przed Anusiš, po czym zwrócił się do pana Biesa i rzekł: - To jest krewna pana Zamoyskiego, starosty kałuskiego, zatem i księcia pana, dla której kazał wszelkie mieć atencje, a która życzy sobie nowiny z ust naocznego œwiadka posłyszeć. Pan Bies z kolei wyprostował się jak po służbie i czekał pytania. Anusia nie zaprzeczała pokrewieństwa z Bogusławem, bo bawiły jš hołdy wojskowych, więc skinęła rękš na pana Biesa, by usiadł, co gdy uczynił, spytała: - Gdzie ksišżę obecnie się znajduje? - Ksišżę cofa się ku Sokółce, daj Boże szczęœliwie! - odrzekł oficer. - Mów waćpan szczerš prawdę, jak mu idzie? - Powiem szczerš prawdę - odrzekł oficer - i nic nie zataję, mniemajšc, że jej dostojnoœć znajdziesz w duszy swej fundament do wysłuchania nowin mniej pomyœlnych. - Znajdę! - odrzekła Anusia stukajšc pod sukniš korkiem o korek z ukontentowania, że jš zwš jej dostojnoœciš i że nowiny sš "mniej pomyœlne". - Z poczštku wszystko nam szło dobrze - mówił pan Bies. - Starliœmy po drodze kilka kup rebelizantów, rozbiliœmy pana Krzysztofa Sapiehę i wycięliœmy dwie choršgwie jazdy oraz regiment piechoty dobrej, nikogo nie żywišc... Za czym znieœliœmy pana Horotkiewicza, iż sam ledwie uszedł, a inni powiadajš, że zabit... Za czym zajęliœmy ruiny tykocińskie... - To już wszystko wiemy, powiadaj prędko waćpan niepomyœlne nowiny! - przerwała nagle Anusia. - Racz tylko pani wysłuchać ich spokojnie. Doszliœmy aż do Drohiczyna i tam naraz odwinęła się karta... Mieliœmy wieœć, że panSapieha jeszcze daleko; tymczasem dwa nasze podjazdy jakoby w ziemię wpadły. Nie wrócił ni œwiadek klęski. Wtem pokazało się, że jakieœ wojska idš w przodku przed nami. Wielka stšd powstała konfuzja. Ksišżę pan poczšł myœleć, że wszystkie poprzednie relacje były fałszywe i że pan Sapieha nie tylko nastšpił, ale i drogę przecišł. Poczęliœmy się tedy cofać, bo w ten sposóbmożna było przydybać nieprzyjaciela i do walnej bitwy, której koniecznie chciał ksišżę, go zmusić... Ale nieprzyjaciel nie dawał pola, jeno cišgle napadał i napadał. Poszły znów podjazdy i wróciły poszarpane. Odtšd poczęło nam wszystko wręku topnieć, nie mieliœmy spokoju we dnie ni w nocy. Drogi nam psuto, groble przecinano, przejmowano wiwendę. Poczęłychodzić słuchy, że sam pan Czarniecki nas gnębi; żołnierz nie jadł, nie spał, duch upadł; w samym obozie ginęli ludzie, jakobyich ziemia pożerała. W Białymstoku nieprzyjaciel zachwycił znów cały podjazd,kredensy i karoce ksišżęce, i działa. Nigdy nic podobnego nie widziałem. Nie widziano też tego w poprzednich wojnach. Ksišżę wpadł w alterację. Chciał jednej walnej bitwy, a musiał staczać co dzień po dziesięć mniejszych... i przegrywać. Ład rozprzęgał się. A cóż dopiero wyrazić zdoła naszš konfuzję i strach, gdyœmy się dowiedzieli, że sam pan Sapieha jeszcze nienastšpił i że to tylko potężny podjazd przedostał się przed nas i tyle niewypowiedzianych klęsk nam zadał... W podjeŸdzie tym były wojska tatarskie... Dalsze słowa oficera przerwał pisk Anusi, która rzuciwszy się nagle Oleńce na szyję zakrzyknęła: - Pan Babinicz! Oficer zdumiał, usłyszawszy nazwisko, alesšdził, że to przestrach i nienawiœć wyrwały dostojnej pannie z piersi ten okrzyk, więc dopiero po chwili tak mówić poczšł: - Komu Bóg dał wielkoœć, dał mu i siłę do zniesienia ciężkich terminów, więc racz się,pani, uspokoić! Tak istotnie zowie się ten piekielnik, który los całej wyprawy podkopał i nieobliczonych jeszcze szkód stał się przyczynš. Nazwisko jego, które jej dostojnoœć z takš zdumiewajšcš bystroœciš odgadłaœ, powtarzajš teraz wszystkie usta z przerażeniem i wœciekłoœciš w naszym obozie... - Tego pana Babinicza widziałam w Zamoœciu - odrzekła prędko Anusia - i gdybym była odgadła... Tu umilkła, i nikt nie dowiedział się, co by w takim razie zaszło... Oficer po chwili milczenia tak znowu mówić poczšł: - Nastały odwilże i ciepła, wbrew, można rzec, przyrodzonemu natury porzšdkowi, bo mieliœmy wiadomoœć, iż na południu Rzeczypospolitej zima trzyma się jeszcze tęga, a my zasię brodziliœmy w roztopach wiosennych, które naszš ciężkš jazdę do ziemi przykuły. On zaœ, majšc ludzi lekkich,tym bardziej dojeżdżał. Co krok roniliœmy wozy i działa, tak że w końcu komunikiem iœć przyszło. Mieszkaniec okoliczny w œlepej zaciekłoœci swej jawnie sprzyjał napastnikom... Będzie, co Bóg zdarzy, ale w desperackim stanie zostawiłem cały obóz i samego księcia pana, którego w dodatku febra złoœliwa nie opuszcza i po całych dniach sił pozbawia. Bitwa jeneralna wszakże nastšpi wkrótce, ale jak się to obróci, Bóg wie... i pokieruje... Cudów należysię spodziewać. - Gdzieœ waćpan zostawił księcia? - Na dzień drogi od Sokółki; ksišżę ma zamiar okopać się w Suchowoli lub tamtejszym Janowie i bitwę przyjšć. Pan Sapieha jest o dwa dni drogi. Gdym wyjeżdżał, mieliœmy trochę wolniejszego oddechu, bo od schwytanego języka dowiedzieliœmy się, że sam Babinicz odjechał do głównego obozu, bez niego zaœTatarowie nie œmiejš tak następować, kontentujšc się szarpaniem podjazdów. Ksišżę, który jest wódz niezrównany, wszystkie nadzieje na walnej bitwie gruntuje, ale to gdy zdrów, a gdy go febra chwyci, musi inaczej myœleć, czego najlepszy dowód w tym, iż mnie wysłał do Prus. - Po co tam waćpan jedziesz? - Albo ksišżę bitwę wygra, albo przegra. Jeżeli przegra, całe Prusy elektorskie pozostanš bez obrony i snadnie może się zdarzyć, że pan Sapieha przejdzie granicę, aby elektora do decyzji skłonić... Owóż (mówię to, gdy tajemnicy nie ma żadnej) jadę ostrzec, by jakowšœ obronę tamtym prowincjom obmyœlono, bo nieproszeni goœcie mogš w zbyt licznej kompanii nadcišgnšć. Elektora to sprawa i Szwedów, z którymi ksišżę pan jest w przymierzu i od których również ma prawo ratunku wyglšdać. Oficer skończył. Anusia zarzuciła go jeszcze mnóstwem pytań, z trudnoœciš utrzymujšc należytš powagę, za to gdy wyszedł, dała sobie folgę zupełnš, poczęła rękoma po jubce uderzać, na korkach się jak fryga okręcać,Oleńkę po oczach całować, pana miecznika za wyloty cišgnšć i wołać: - A co? a co mówiłam? Kto zgnębił księcia Bogusława? może pan Sapieha?... figę pan Sapieha! Kto Szwedów tak samo gnębi? kto iernš studnię zlatywał, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żĽP%(Śu(c€§Žc¨+"ś cŠá/YcŞ:>zdrajców wypleni? kto największy kawaler,największy rycerz? Pan Andrzej! Pan Andrzej! - Jaki pan Andrzej?... - spytała nagle, blednšc, Oleńka. - To ci nie mówiłam, że jemu Andrzej na imię? Sam mi to powiadał. Pan Babinicz! PanBabinicz! Niech żyje pan Babinicz!... Już i pan Wołodyjowski lepiej by nie potrafił!... Co tobie, Oleńko? Billewiczówna otrzšsnęła się, jakby pragnšc zrzucić z siebie brzemię ciężkich myœli. - Nic! Myœlałam, że to imię sami zdrajcy noszš. Bo był ktoœ, który króla podejmowałsię żywego lub umarłego Szwedom albo księciu Bogusławowi sprzedać, i na imię miał także... Andrzej. - Niech go Bóg potępi! - huknšł miecznik. - Co tam zdrajców po nocy wspominać. Radujmy się lepiej, gdy jest czego! - Niech tylko tu pan Babinicz nadcišgnie! - dodała Anusia. - Otóż tak! Będę, umyœlnie będę jeszcze bardziej Brauna bałamuciła, by całe prezydium pobuntował i z ludŸmi, zkońmi i z nami razem do pana Babinicza przeszedł. - Uczyń to waćpanna! uczyń! - zawołał rozochocony miecznik. - A póŸniej figa tym wszystkim Niemcom... Może też on o tej niegodnej zapomni i mnie po... ko... Tu znowu pisnęła cieniuteczko, zakryła oczy rękoma, nagle gniewna myœl musiała jej przyjœć do głowy, bo uderzyła pięstkš w pięstkę i rzekła: - Jak nie, to za pana Wołodyjowskiego pójdę! Rozdział 21 We dwa tygodnie póŸniej zawrzało w całych Taurogach. Pewnego wieczora nadcišgnęły bezładne kupy wojsk Bogusławowych, po trzydzieœci lub czterdzieœci koni, nędzne, obdarte, do mar podobniejsze niż do ludzi, i przyniosły wieœć o klęsce Bogusławowej pod Janowem.Stracono w niej wszystko: armię, armaty, konie, tabor. Szeœć tysięcy najœwietniejszego luda wyszło z księciem na tę wyprawę, wróciło zaœ ledwo czterystu rajtarów, których sam ksišżę wyprowadził z pogromu. Z Polaków nie wróciła, prócz Sakowicza, jedna żywa dusza, wszyscy bowiem, którzynie polegli w boju, których nie poznosił na podjazdach straszny Babinicz, przeszli do pana Sapiehy. Wielu także cudzoziemskich oficerów wolało dobrowolnie stanšć przy rydwanie zwycięzcy. Słowem, nigdy jeszczeżaden z Radziwiłłów nie powracał z wojennej wyprawy bardziej sterany, zniszczony i pobity. A jak poprzednio dworackie pochlebstwo nieznało miary w wynoszeniu Bogusława jako wodza, tak teraz wszystkie usta brzmiały nieustajšcš skargš przeciw niedołężnemu prowadzeniu wojny; w resztkach żołnierzy trwało nieustajšce wzburzenie, które w ostatnich dniach odwrotu sprowadziło zupełny bezład i doszło do tego stopnia, żeksišżę osšdził za rzecz roztropniejszš pozostać nieco w tyle. Obaj z Sakowiczem zatrzymali się w Rosieniach. Hassling, dowiedziawszy się o tym od żołnierzy, poszedł natychmiast z nowinš do Oleńki. - Główna rzecz - rzekła mu wysłuchawszyrelacji - czy pan Sapieha i ów Babinicz œcigajš księcia i czy zamierzajš wojnę przenieœć w te strony? - Z zeznań żołnierzy nic nie można wydobyć - odpowiedział oficer - bo przestrach przesadza wszelkie niebezpieczeństwa, sš więc tacy, którzy mówiš, że pan Babinicz tuż. Z tego jednak, iż ksišżę z Sakowiczem pozostali, wnoszę, iż poœcig nie może być szybki. - Ale wszakże musi nastšpić? Wszakże trudno inaczej mniemać? Któż by po zwycięstwie nie œcigał pobitego nieprzyjaciela? - To się pokaże. 0 czym innym chciałem z paniš pomówić. Ksišżę wskutek choroby i niepowodzeń musi być rozdrażniony, zatem jako desperat do gwałtownych uczynków skłonny... Nie rozłšczaj się pani teraz z ciotkš i pannš Borzobohatš; nie zgadzaj się na to, by pana miecznika do Tylży wyprawiano, jako ostatnim razem przed wyprawš się stało. Oleńka nie odrzekła nic; miecznika oczywiœcie nigdy do Tylży nie wyprawiano, tylko, gdy po uderzeniu go obuszkiem przezksięcia chorzał dni kilka, Sakowicz, by ukryć przed ludŸmi ksišżęcy uczynek, umyœlnie rozpuœcił wieœć, że stary do Tylżywyjechał. Oleńka wolała o tym przed Ketlingiem zamilczeć, bo dumnej dziewczynie wstyd było wyznawać, że ktoœjednego z Billewiczów, jak psa, poterał. - Dziękuję waćpanu za ostrzeżenie - rzekłapo chwili milczenia. - Uważałem za swój obowišzek... Lecz jej serce wezbrało znów goryczš. Przecież przed niedawnym czasem od Ketlinga zależało, by to nowe niebezpieczeństwo nie zawisło nad jej głowš, przecież gdyby się był zgodził na ucieczkę, byłaby już daleko, raz na zawszeod Bogusława wolna. - Panie kawalerze - rzekła - szczęœcie prawdziwe dla mnie, że to ostrzeżenie nie tyczy pańskiego honoru ani że ksišżę nie wydał rozkazu, ażebyœ pan mnie nie ostrzegał. Ketling zrozumiał przymówkę i odrzekł mowš, której się Oleńka po nim nie spodziewała: - Co się służby mojej żołnierskiej tyczy i czego strzec mi honor nakazuje, to spełnięalbo życiem przypłacę. Innego wyboru nie mam i mieć nie chcę. Poza służbš wolno mi niegodziwoœciom zapobiegać. Więc jako prywatny człowiek zostawiam pani tę krócicę i mówię: broń się, bo niebezpieczeństwo bliskie, w razie potrzeby- zabij! Wówczas moja przysięga będzie rozwišzana i z ratunkiem ci pospieszę. To rzekłszy skłonił się i zwrócił ku drzwiom, lecz Oleńka zatrzymała go. - Panie kawalerze, uwolnij się od tej służby, broń dobrej sprawy, broń skrzywdzonych, boœ tego godzien, boœ zacny, bo szkoda cię dla zdrajcy... Na to Ketling: - Byłbym się dawno uwolnił i do dymisji podał, gdyby nie to, żem mniemał, iż pozostajšc tu, tobie, pani, mogę być pożytecznym. Dziœ za póŸno. Gdyby ksišżę wracał zwycięzcš, nie wahałbym się chwili... gdy wraca zwyciężony, gdy być może, iż nieprzyjaciel za nim następuje, byłoby tchórzostwem żšdać dymisji, póki sam kończšcy się termin mnie nie uwolni... Napatrzysz się pani do woli, jak ludzie małego serca tłumem opuszczajš pobitego,ale mnie między nimi nie obaczysz... Żegnampaniš. Krócica ta nawet pancerz z łatwoœciš przebije... Ketling wyszedł, pozostawiwszy broń na stole, którš Oleńka schowała natychmiast. Na szczęœcie, przewidywania młodego oficera i jej własne obawy okazały się płonnymi. Ksišżę nadjechał wieczorem wraz z Sakowiczem i Patersonem, ale tak pognębiony i chory, że ledwie na nogach mógł się utrzymać. Do tego sam dobrze nie wiedział, czyli pan Sapieha nie następuje lub czy nie ekspediował na poœcig Babiniczaz lekkimi choršgwiami. Bogusław obalił był wprawdzie tego ostatniego w ataku wraz z koniem, ale nie œmiał się spodziewać, iż go zabił, gdyż zdawało mu się, że koncerz obsunšł mu sięw cięciu po Babiniczowej misiurce. Wreszcieraz on już przecie strzelił mu w samš twarz z pistoletu i na nic się to nie przydało. Bolało księcia serce na myœl, co taki Babinicz uczyni z jego włoœciami, gdy się raz do nich ze swymi Tatary dostanie. A bronić ich nie miał czym! I nie tylko włoœci, ale nawet własnej osoby. Między jego jurgieltnikami nie było takich wielu jakKetling i należało się spodziewać, że na pierwszš wieœć o zbliżaniu się wojsk sapieżyńskich opuszczš go wszyscy co do jednego. Ksišżę też nie zamierzał zabawić w Taurogach dłużej nad dni dwa lub trzy, musiał bowiem spieszyć do Prus Królewskich, do elektora i Szteinboka, którzy go mogli zaopatrzyć w nowe siły i użyć bšdŸ do zdobywania miast pruskich, bšdŸ wysłać w pomoc samemu królowi zamierzajšcemu wyprawę w głšb Rzeczypospolitej. W Taurogach wypadło zostawić tylko kogoœ z oficerów, który by ład w rozbite resztki wojsk wprowadził, opędzał się partiom chłopskim i szlacheckim, osłaniał dobra obu Radziwiłłów i porozumiewał się z Loewenhauptem, głównodowodzšcym siłamiszwedzkimi na Żmudzi. W tym celu, po przybyciu do Taurogów i po przespanej nocy, ksišżę wezwał na naradę Sakowicza, któremu jednemu mógł ufać i zupełnie serce otworzyć. Dziwne było owo pierwsze "dzień dobry" wTaurogach, jakie sobie powiedzieli dwaj przyjaciele po nieszczęsnej wyprawie. Czasjakiœ patrzyli na siebie bez słowa. Przemówił pierwszy ksišżę: - Ano! Diabli wzięli! - Wzięli! - powtórzył Sakowicz. - Musiało tak być przy takiej aurze. Gdybym miał więcej lekkich choršgwi lub gdyby licho nie przyniosło tego Babinicza... Do dwóch razy sztuka! Przezwał się wisielec. Nie powiadajże o tym nikomu, żeby mu jeszcze sławy nie przysparzać. - Ja nie powiem... Ale czy oficerowie nie będš tršbili, nie zaręczam, boœ przecie ksišżę prezentował go u swoich butów, jako choršżego orszańskiego. - Oficerowie Niemcy nie rozumiejš się na polskich nazwiskach. Im wszystko jedno: Kmicic czy Babinicz. A! na rogi Lucypera, żebym go dostał! A miałem go... i jeszcze, szelma, ludzi mi pobuntował, Głowbiczowski oddział odprowadził!... Musi to być jakiœ bastard po naszej krwi, nie może inaczej być!... Miałem go, miałem... i uszedł!... Więcej mnie to gryzie aniżeli ta cała stracona wyprawa. - Miałeœ go, ksišżę, ale za cenę mojej głowy. - Jasiu! powiem ci szczerze: niechby cię tam byli ze skóry obdarli, bylem z Kmicicowej bęben mógł zrobić! - Dziękuję ci, Bogusiu. Mniej po twojej przyjaŸni nie mogłem się spodziewać. Ksišżę rozœmiał się. - A skwierczałbyœ na sapieżyńskim ruszcie... Wszystkie by twoje szelmostwa z ciebie wytopili. Ma foi! chciałbym to widzieć! - Ja zaœ chciałbym cię widzieć w ręku Kmicica, twojego miłego krewniaka. Twarz masz innš, ale z postawy jesteœcie do siebie podobni i nogi macie jednej miary, i do jednej dziewki wzdychacie, tylko że ona nie doœwiadczywszy zgaduje, że tamten zdrowszy i że żołnierz lepszy. - Takim dwom jak ty dałby rady, ale ja przejechałem mu po brzuchu... A gdybym był miał dwie minut czasu, mógłbym ci teraz parol dać, że mój kuzynek nie żyje. Zawszeœ był głupowaty i dlategom cię polubił, ale w ostatnich czasach zjełczał cidowcip do reszty. - Zawszeœ miał dowcip w piętach i dlatego takeœ przed Sapiehš zmiatał, ażem cię znielubił i sam gotówem pójœć do Sapiehy. - Na powróz! - Na ten, którym Radziwiłła zwišżš. - Dosyć! - Sługam waszej ksišżęcej moœci! - Trzeba by kilku z tych rajtarów rozstrzelać, którzy najwięcej krzyczš, i ład wprowadzić. - Kazałem dziœ rano szeœciu powiesić. Już iostygli, a tańcujš na sznurach zawzięcie, bo wiatr okrutny. - Dobrzeœ zrobił. Słuchaj no! Czy chcesz zostać na załodze w Taurogach, bo muszę tutaj kogoœ zostawić? - I chcę, i proszę o tę funkcję. Nikt się tu lepiej nie sprawi. Żołnierz boi się mnie więcej niż innych, bo wie, że żartów ze mnš nie ma. Z uwagi na Loewenhaupta lepiej, że zostanie ktoœ poważniejszy od Patersona. - Dasz że sobie z rebelizantami rady? - Upewniam waszš ksišżęcš moœć, że sosnyżmudzkie będš rodziły łońskiego roku cięższe od szyszek owoce. Z chłopstwa ze dwa regimenty piechoty uczynię i po mojemu wyćwiczę. Na włoœci będę miał oko, a jeœli rebelizanci którš napadnš, wnetrzucę podejrzenie na jakiego bogatszego szlachcica i wycisnę go jak ser w worku. Na poczštek potrzeba by mi tyle tylko pieniędzy, żeby lafę zaspokoić i piechoty przybrać. - Co będę mógł, zostawię. - Z posażnych? - Jak to? - To się znaczy z billewiczowskich, które wposagu z góry sam sobie wypłaciłeœ. - Żebyœ mógł jako politycznie skręcić łeb temu miecznikowi, dobrze by było, bo to się lekko mówi, a szlachcic skrypt ma. - Postaram się. Jeno w tym rzecz, czy skryptu gdzie nie wysłał albo czy go dziewka w koszulę nie zaszyła. Wasza ksišżęca moœć nie życzyłbyœ sobie sprawdzić?... - Przyjdzie do tego, ale teraz muszę jechaći przy tym sił mnie ta przeklęta febris całkiem zbawiła. - Zazdroœć mi, wasza ksišżęca moœć, że w Taurogach zostaję. - Jakšœ masz dziwnš ochotę. Tylko... Czybyœty czasem?... Hakami kazałbym cię rozerwać... Czemu to tak tej funkcji się napierasz? - Bo się chcę żenić. - Z kim? - spytał ksišżę siadajšc na łóżku. - Z pannš Borzobohatš-Krasieńskš. - To jest dobra myœl, to jest przednia myœl!- rzekł po chwili milczenia Bogusław. - Słyszałem o jakimœ zapisie... - Tak jest, po panu Longinie Podbipięcie. Wasza ksišżęca moœć wiesz, jaki to możny ród, a onego Longina majętnoœci w kilku powiatach leżš. Wprawdzie jedne z nich jakieœ tam dziewište wody po kisielu zagarnęły, w drugich moskiewskie wojska stojš. Będzie procesów, bitek i zwad, i zajazdów bez liku, ale ja dam sobie rady i jednego wyczółka nikomu nie ustšpię. Przy tym dziewka okrutnie mi się nadała, bo gładka i wabna. Jużem to zauważył zaraz po tym, kiedyœmy jš to zabrali, że udawałastrach, a okiem ku mnie strzygła. Niech jeno tu jako komendant zostanę, z samego próżniactwa zacznš się amory... - Jedno ci zapowiadam. Żenić się nie będę cizabraniać, wszelako, słuchaj no dobrze, żadnych ekscesów, rozumiesz?! Bo to dziewka od Wiœniowieckich, samej księżnej Gryzeldy zaufana, a ja księżnej nie chcę obrazić przez estymę ani pana starosty kałuskiego także. - Nie trzeba ostrzegać - odpowiedział Sakowicz - bo skoro się chcę żenić regularnie, to i starać się muszę regularnie. - Chciałbym, żeby cię odpaliła. - Znam kogoœ, kogo odpalili, chociaż jest księciem, ale tak myœlę, że mnie się to nie przygodzi. Dziwnie mi ono strzyżenie oczyma dodaje otuchy. - Nie przymawiajże temu, kogo odpalono, aby cię rogaczem nie uczynił. Wyrobię ci w dodatku do herbu rogi albo przydomek do nazwiska przybierzesz: Sakowicz Rogaty! Ona z domu Borzobohata, a on Bardzorogaty. Dobrana z was będzie para. Owszem, żeń się, Jasiu, żeń, a daj znać o weselu, będę drużbš. Srogi gniew wystšpił na straszne i bez tegolica Sakowicza. Oczy przez chwilę zaszły mu jak dymem, ale wkrótce się opamiętał i w żart obracajšc słowa ksišżęce odrzekł: - Niebożę! na schody o własnej mocy ci niesporo, a grozisz... Masz tu swojš Billewiczównę, dalej, chuchraku! dalej! Będziesz ty jeszcze Babiniczowe dzieci piastował! - Bodajżeœ język złamał, taki synu! To z choroby się naigrawasz, która o włos mnienie pogršżyła? Bodaj i ciebie tak oczarowano! - Co tam czary! Czasem, gdy spojrzę, jak wszystko idzie naturalnym rzeczy porzšdkiem, to myœlę, że czary głupstwo. - Sameœ głupi! Cicho bšdŸ, nie wywołuj licha! Brzydniesz mi coraz więcej. - Bodaj bym nie był ostatnim Polakiem, który waszej ksišżęcej moœci wierny pozostał, bo za mojš wiernoœć samš niewdzięcznoœciš mnie karmiš. Wrócę oto wdomowe pielesze i będę siedział spokojnie, końca wojny wyglšdajšc. - Och, daj spokój! Wiesz, że cię miłuję. - Ciężko mi to zmiarkować. Diabeł mi ten afekt dla waszej ksišżęcej moœci wszczepił. Jeœli w czym sš czary, to w tym. Sakowicz prawdę mówił, bo rzeczywiœcie Bogusława kochał; ksišżę wiedział o tym i dlatego płacił mu, jeœli nie głębszym przywišzaniem, to wdzięcznoœciš, jakš ludzie próżni żywiš zawsze dla tych, którzyich uwielbiajš. Dlatego chętnie zgodził się na jego zamiary względem Anusi Borzobohatej i sam osobiœcie dopomóc mu postanowił. W tym celu koło południa, gdy się czuł najzdrowszy, kazał się ubrać i poszedł do Anusi. - Przyszedłem po dawnej znajomoœci dowiedzieć się o zdrowiu waćpanny - rzekł - i spytać się, czyli się waćpannie pobyt w Taurogach podobał? - Kto jest w niewoli, temu się wszystko musi podobać - odrzekła wzdychajšc Anusia. Ksišżę rozeœmiał się. - Waćpanna nie jesteœ w niewoli. Zagarniętocię razem z sapieżyńskimi żołnierzami, to prawda, i kazałem waćpannę tu odesłać, ale tylko dla bezpieczeństwa. Włos tu ci z głowy nie spadnie. Wiedz o tym waćpanna, że ja mało kogo tak szanuję, jak księżnę Gryzeldę, której serca bliskš jesteœ. I Wiœniowieccy, i Zamoyscy moi koligaci. Waćpanna tu znajdziesz wszelkš wolnoœć i wszelkš opiekę, ja zaœ przychodzę jako życzliwy przyjaciel i mówię tak: chcesz, to jedŸ, dam ci eskortę, choć samemu mi żołnierzy szczupło, ale radzę zostać. Waćpannę, ilem słyszał, wysłano dla odzyskania majętnoœci zapisanych. Wiedzże,iż teraz nie czas o tym myœleć i że nawet w spokojnych czasach protekcja pana Sapieżyńska na nic, bo on jeno w Witebskiem może wskórać, tu nic. Zresztš sam się tš sprawš nie zajmie, jeno przez komisarzy... Waćpannie trzeba by człowiekażyczliwego a obrotnego, który by strach i estymę u ludzi miał. Taki, gdyby się zajšł, pewnie nie dałby sobie słomy zamiast ziarna w garœć wetknšć. - Gdzie ja sierota znajdę takiego opiekuna?! - zawołała Anusia. - Właœnie, że w Taurogach. - Wasza ksišżęca moœć raczyłby sam... mo gnębi? kto iernš studnię zlatywał, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŤPŒ/ŹÜťc€­—ÎcŽe$ťcŻ 3: TTu Anusia złożyła ršczki i spojrzała tak œlicznie w Bogusławowe oczy, że gdyby ksišżę nie był tak umęczon i sterany, pewnie by zaraz mniej szczerze poczšł o sakowiczowskiej sprawie myœleć, lecz że mu amory nie były w głowie, więc odrzekłprędko: - Gdybym jeno mógł, nikomu bym tak wdzięcznej funkcji nie powierzał; ale ja wyjeżdżam, bo muszę. Na moim miejscu zostaje komendantem w Taurogach pan starosta oszmiański, Sakowicz, kawaler wielki, żołnierz sławny i człek tak obrotny, jak drugiego na całej Litwie nie masz. Owóż, powtarzam, ostań się waćpanna w Taurogach, bo jechać nie maszgdzie, gdy wszędzie pełno grasantów i łotrzykowie a rebelizanci wszystkie drogi infestujš. Sakowicz ci tu da opiekę, Sakowicz cię obroni, Sakowicz rozpatrzy się, co można dla wywindykowania tych majętnoœci uczynić, a gdy się tylko do tego raz weŸmie, zaręczam, że nikt w œwiecie prędzej do pomyœlnego końca nie doprowadzi. Mój to przyjaciel, więc go znam, i tyle tylko o nim waćpannie powiem, że gdybym ja sam majętnoœci waćpanny zagarnšł, a potem dowiedział się, że Sakowicz przeciwko mnie występuje, to bym się wolał ich zrzec dobrowolnie, bo z nim niebezpieczna się spierać. - Byleby tylko pan Sakowicz zechciał sierocie przyjœć w pomoc... - Nie bšdŸ mu jeno krzywa, a dla waćpannywszystko on uczyni, bo mu twoje œlicznoœcigłęboko w serce zapadły. Już on tam chodzi i wzdycha... - Gdzie ja bym tam komu mogła wpaœć w serce. "Szelma dziewczyna!" - pomyœlał ksišżę. Głoœno zaœ dodał: - Niechże Sakowicz wytłumaczy, jak się to stało, a waćpanna nie bšdŸ mu tylko krzywa, bo to człek zacny i ze znamienitego rodu, więc takim nie życzę pogardzać. Rozdział 22 Nazajutrz rano ksišżę odebrał wezwanie od elektora, aby co prędzej pospieszył do Królewca dla objęcia komendy nad œwieżo zacišgniętymi wojskami, które miały iœć pod Malborg lub pod Gdańsk. List zawierał także wiadomoœci o œmiałej wyprawie Karola Gustawa w dół Rzeczypospolitej, aż do krajów ruskich. Elektor przewidywał zły koniec tej wyprawy, ale właœnie dlatego pragnšł stanšć na czele sił jak największych, aby w razie potrzeby jednej lub drugiej stronie stać się niezbędnym, drogo się sprzedać i losy wojny przeważyć.Z tych powodów zalecał młodemu księciu wszelki możliwy poœpiech, tak dalece zaœ chodziło mu o uniknięcie mitręgi, że za pierwszym gońcem wysłał i drugiego, który przybył we dwanaœcie godzin póŸniej.Ksišżę więc nie miał ani chwili do straceniainie doœć czasu do odpoczynku, febra bowiem wróciła znowu z dawnš siłš. Jednak trzeba było jechać. Za czym, zdawszy władzę Sakowiczowi, rzekł mu: - Być może, iż przyjdzie miecznika i dziewczynę przewieŸć do Królewca. Tam łatwiej przyjdzie się po cichu z nieprzyjaznym człekiem uporać; dziewkę zaœ, bylem był zdrów, wezmę ze sobš do obozu, bo doœć mi tych ceremonij. - Dobrze, to się i komput wojsk może powiększyć - odparł na pożegnanie Sakowicz. W godzinę póŸniej nie było już księcia w Taurogach. Został Sakowicz jako pan samowładny, uznajšcy nad sobš jednš tylkowładzę: władzę Anusi Borzobohatej. I proch przed jej stopami zaczšł zdmuchiwać, jak niegdyœ sam ksišżę przed stopami Oleńki. Hamujšc dzikš swš naturę, był dwornym, uprzedzajšcym chęci, zgadujšcym myœli, a zarazem trzymał się zdala, z całym szacunkiem, z jakim powinienbyć œwiatowy kawaler dla panny, o której rękę i serce się stara. Jej zaœ, trzeba wyznać, spodobało się owokrólowanie w Taurogach; miło jej było pomyœleć, że gdy wieczór nadchodzi, w dolnych salach, na korytarzach, w cekhauzie, w sadzie, jeszcze zimowym szronem okrytym, rozlegajš się wzdychaniastarszych i młodszych oficerów, że nawet astrolog wzdycha patrzšc w gwiazdy ze swej samotnej wieży, że nawet stary miecznik westchnieniami przerywa wieczorny różaniec. Najlepszš będšc dziewczynš, była przecie rada, że nie ku Oleńce idš owe afekta strzeliste, ale ku niej; była rada i ze względu na Babinicza, bo czuła swojš moc iprzychodziło jej do głowy, że jeœli nigdy nikt się jej nie oparł, to musiała i na jego sercu trwałe oczyma wypalić znaki. "O tamtej zapomni, nie może inaczej być, bo niewdzięcznoœciš go tam karmiš, a gdy się to stanie, wie, gdzie mnie szukać, i poszuka... rozbójnik jeden!" Zaraz potem odgrażała mu się w duszy: "Czekaj! odpłacę ja ci, nim pocieszę." Sakowicza tymczasem, niezbyt nawet lubišc, mile widziała. Prawda, że usprawiedliwił się w jej oczach z zarzutu zdrady w ten sam sposób, w jaki miecznikowi wytłumaczył się Bogusław. Zatem mówił, że ze Szwedem już był pokójzawarty, już Rzeczpospolita odetchnšć i zakwitnšć miała, gdy pan Sapieha dla swojej prywaty wszystko popsował. Anusia, niezbyt się na tych sprawach znajšc, puszczała te słowa mimo uszu. Lecz natomiast uderzyło jš coœ innego w opowiadaniach pana starosty oszmiańskiego.- Billewicze - mówił - krzyczš wniebogłosy na swš krzywdę i niewolę, a przecież nic im się tu nie stało i nie stanie. Nie puszczał ich ksišżę z Taurogów, prawda, ale to dla ich dobra, bo o trzy staje za bramš zginšć już od grasantów lub leœnych osaczników mogli. Nie puszczał ich i dlatego, że pannę Billewiczównę pokochał, ito prawda! Któż wszelako go nie usprawiedliwi? kto, czułe serce majšc i wzdychaniami obarczone piersi, inaczej by postšpił? Gdyby miał mniej zacne intencje, pewnie by jako pan tak potężny mógł wodzów sobie popuœcić, lecz on chciał się żenić, chciał wynieœć tę opornš pannę do swego ksišżęcego stanu, szczęœliwoœciami jš obsypać, koronę radziwiłłowskš na jej głowę włożyć, i za to inwektywy nań ci niewdzięczni ludzie rzucajš, sławy mu i zacnoœci ujmujšc... Anusia niezbyt wierzšc spytała zaraz tego samego dnia Oleńki, czy prawda, że ksišżę chciał się z niš żenić? Oleńka zaprzeczyć nie mogła, a że były już ze sobš poufałe, więc przytoczyła swoje racje. Wydały się one Anusi słuszne i dostateczne, ale przecie pomyœlała sobie, że Billewiczom niebyło znów tak ciężko w Taurogach ani ksišżę z Sakowiczem nie byli takimi zbrodniarzami, za jakich ich pan miecznik rosieński ogłosił. Toteż gdy nadeszły wieœci, że pan Sapieha z Babiniczem nie tylko nie zbliżajš się ku Taurogom, ale pocišgnęli wielkimi pochodamina króla szwedzkiego aż hen, ku Lwowu, Anusia wpadła naprzód w złoœć, a potem jęła rozumować, że gdy ich nie ma, to na nic uciekać z Taurogów, bo można życie stracić lub w najlepszym razie spokojny pobyt zmienić w pełnš niebezpieczeństw niewolę. Przyszło z tego powodu do sporów między niš a Oleńkš i miecznikiem; lecz i oni nawet przyznać musieli, że odejœcie pana Sapiehy wielce ucieczkę utrudnia, jeżeli całkiem niepodobnš jej nie uczyni, tym bardziej że w kraju wrzało coraz bardziej i nikt z mieszkańców jutra pewien być nie mógł. Zresztš, chociażby i nie przyznawali racyj Anusinych, ucieczka bez jej pomocy, wobec czujnoœci Sakowicza i innych oficerów, była niemożliwš. Ketling jeden był im oddany, ale do żadnego układu przeciwnegosłużbie wcišgnšć się nie dawał, przy tym często bywał nieobecny, bo go Sakowicz jako doœwiadczonego żołnierza i zdolnego oficera rad używał przeciwko zbrojnym kupom konfederatów i grasantów, za czym często z Taurogów wysyłał. A Anusi coraz było w nich lepiej. Sakowicz oœwiadczył jej się w miesišc po wyjeŸdzie księcia, ale zwodnica dała mu chytrš odpowiedŸ, że go nie zna, że różnie o nim mówiš, że nie miała czasu jeszcze gopolubić, że bez pozwolenia księżnej Gryzeldy wychodzić za mšż nie może, a na koniec, że chce go na rok próby wystawić. Starosta zżuł gniew, kazał dać tego dnia jednemu rajtarowi za błahe przewinienie trzy tysišce rózg, po których pochowano biednego żołdaka, lecz musiał się na Anusine kondycje zgodzić. Ona zaœ zapowiedziała pankowi, że jeżeli będzie służył jeszcze wierniej, pilniej i pokorniej,to za rok i tak dostanie tylko tyle, ile będzie jej łaska. W ten sposób igrała z niedŸwiedziem, lecz tak już zdšżyła go opanować, że stłumił nawet mruczenie, odrzekł jej tylko: - Z wyjštkiem zdrady księcia, wszystkiego waćpanna ode mnie wymagaj, choćby tego, bym na kolanach chodził... Gdyby Anusia wiedziała, jak straszne Sakowiczowego zniecierpliwienia skutki spadajš na całš okolicę, może by go tak niedrażniła. Żołnierze i mieszczanie w Taurogach drżeli przed nim, bo karał ciężko całkiem bez winy, nad wszelkš miarę. Jeńcy konali w łańcuchach z głodu lub przypiekani żelazem. Nieraz zdawało się, że dziki starosta chce ochłodzić wzburzonš i spiekłš żarem miłoœci duszę w krwi ludzkiej, bo zrywał się nagle i sam chodził na wyprawy. A zwycięstwo chodziło najczęœciej jego œladem. Wycinał w pień kupy rebelizantów; wziętym do niewoli chłopom kazał dla przykładu ucinać prawe ręce i puszczał dodomów wolno. Groza jego imienia opasała też jakby murem Taurogi, znaczniejsze nawet oddziały patriotów nie oœmielały się zapuszczać dalej jak pod Rosienie. Cisza stała się wszędzie, a on z powsinogów niemieckich, z miejscowego chłopstwa formował za pienišdze wyciœnięte z okolicznych mieszczan i szlachty coraz nowe pułki i rósł w siły, ażeby ich swemu księciu w razie ciężkiej potrzeby dostarczyć. Wierniejszego i straszniejszego sługi nie mógł Bogusław znaleŸć. W Anusię za to patrzył Sakowicz coraz tkliwiej swymi strasznymi bladoniebieskimi oczyma i na lutni jej grywał. Płynęło tedy życie w Taurogach dla Anusi wesoło i zabawnie, dla Oleńki ciężko i jednostajnie. Z jednej szły promienie wesołoœci jako owo œwiatełko, które nocami bije od œwiętojańskiego robaczka; drugiej twarz stawała się coraz bledszš, poważniejszš, surowszš, czarne brwi œcišgały się coraz mocniej na białym czole,tak że w końcu przezwano jš zakonnicš i miała w sobie coœ z mniszki. Poczęła się oswajać z tš myœlš, że niš zostanie, że jš sam Bóg, przez ból, przez zawody, za kratę do spokoju prowadzi. Nie ta to już była dziewczyna ze œlicznymi rumieńcami na twarzy i szczęœciem w oczach, nie ta Oleńka, która niegdyœ jadšc w saniach z narzeczonym, panem Andrzejem Kmicicem, krzyczała: "Hej! hej!", na bory i lasy! Wiosna czyniła się na œwiecie. Rozpętane z lodu wody Bałtyku poczšł kołysać wiatr duży a ciepły, potem drzewa zakwitły, strzeliły kwiaty z surowych liœciastych obsłon, potem słońce zaczęło bywać znojne, a biedna dziewczyna próżno wyglšdała końca taurożańskiej niewoli, bo iAnusia nie chciała uciekać, i w kraju coraz straszniej było. Miecz i ogień srożył się tak, jakby nigdy zmiłowanie boże nastšpić nie miało. Owszem, kto nie chwycił szabli lub dzidy zimš, ten schwytał jš wiosnš; œnieg œladównie zdradzał, gdy bór dawał lepsze schronienie i ciepło wojnę czyniło łatwiejszš. Wieœci jako jaskółki nadlatywały do Taurogów, czasem groŸne, czasem pocieszajšce. I jedne, i drugie œwięciła czysta dziewczyna modlitwš, a oblewała łzami smutku lub radoœci. Więc naprzód mówiono o okropnym całego narodu powstaniu. Ile było drzew w borachRzeczypospolitej, ile kłosów kołysało się na jej łanach, ile gwiazd œwieciło po nocach między Tatrami a Bałtykiem, tyle wstało przeciw Szwedom wojowników: którzy szlachtš będšc, do miecza a wojny zwoli bożej i przyrodzonego rzeczy porzšdkusię rodzili; którzy skiby pługiem krajšc, obsiewali ziarnem tę krainę; którzy handlemi rzemiosły po miastach się parali; którzy żyli w puszczach z pszczelnej pracy, z wypalania smoły, z topora lub strzelby; którzy nad rzekami siedzšc, rybactwem siętrudnili; którzy na stepach koczowali ze stadami - wszyscy chwycili za broń, aby najezdnika z kraju wyżenšć. Już Szwed tonšł w tej liczbie jako w rzecewezbranej. Ku podziwowi całego œwiata, bezsilna jeszcze niedawno Rzeczpospolita znalazła więcej szabel w swojej obronie, niż mógł ich mieć cesarz niemiecki lub król francuski. Potem przyszły wieœci o Karolu Gustawie, jako szedł coraz w głšb Rzeczypospolitej znogami we krwi, z głowš w dymach i płomieniach, bluŸnišc. Spodziewano się lada chwila usłyszeć wieœćo jego œmierci i zagubie wszystkich wojsk szwedzkich. Imię Czarnieckiego rozlegało się coraz potężniej od œciany do œciany, przejmujšc strachem nieprzyjaciół, wlewajšc otuchę wserca polskie. - Zbił pod Kozienicami! - mówiono jednego dnia - zbił pod Jarosławiem! - powtarzano w kilka tygodni póŸniej - zbił pod Sandomierzem! - powtarzało dalekie echo. Dziwiono się temu tylko, skšd się jeszcze bierze tyle Szwedów po takich pogromach. Na koniec przyleciały nowe stada jaskółek,a z nimi fama o uwięzieniu króla i całej armii szwedzkiej w widłach rzecznych. Zdawało się, że koniec tuż, tuż. Sam Sakowicz w Taurogach przestał chodzić na wyprawy, jeno listy po nocach pisywał i w różne strony rozsyłał. Miecznik był jakoby obłškany. Co dzień wieczór wpadał z wieœciami do Oleńki. Czasem gryzł ręce, gdy sobie wspomniał, że trzeba siedzieć w Taurogach. Tęskniła wpole stara żołnierska dusza. W końcu zaczšł się zamykać w swojej stancji i nad czymœ po całych godzinach rozmyœlać. Raz chwycił niespodzianie Oleńkę w ramiona, zaryczał wielkim płaczem i rzekł jej: - Miłaœ ty, dziewczyno, córuchno jedyna, ale ojczyzna milsza. I nazajutrz dzień znikł, jakoby w ziemię się zapadł. Oleńka znalazła tylko list, a w nim słowa następujšce: "Bóg cię błogosław, dziecko kochane. Rozumiałem ja ci dobrze, że ciebie, a nie mnie strzegš i że samemu mi łatwiej wymknšć się przyjdzie. Niechże mnie Bóg sšdzi, jeœlim ja to, niebogo sieroto, z zatwardziałoœci serca i braku ojcowskiego afektu dla ciebie uczynił. Ale męka była od pacjencji większa i nie mogłem, na rany Chrystusa Pana przysięgam, nie mogłem jużdłużej wysiedzieć. Bo jakem pomyœlał, że się tam najszczersza krew polska rzekš pro patria et libertate leje, a mojej ni kropli w tej rzece nie masz, tedy mi się wydało, że mnie anieli niebiescy za to potępiš... Nie rodzić mi się było na œwiętej Żmudzi naszej, gdzie żywie amor patriae i męstwo, nie rodzić mi się było ni szlachcicem, ni Billewiczem, to bym przy tobie został i ciebie strzegł. Ale ty, mężembędšc, uczyniłabyœ to samo, więc i mnie odpuœcisz, iżem cię, jako Daniela, samš w jaskini lwów porzucił. Którego że Bóg w miłosierdziu swoim konserwował, tak też mniemam, że i nad tobš będzie lepsza od mojej, Najœwiętszej Panny, Królowej naszej, protekcja." Oleńka łzami oblała pismo, ale pokochała stryjca za ten postępek jeszcze lepiej, bo jej serce dumš wezbrało. Tymczasem uczynił się w Taurogach hałas niemały. Sam Sakowicz wpadł do dziewczyny z furišwielkš i nie zdejmujšc czapki z głowy spytał: - Gdzie stryj waćpanny? - Gdzie wszyscy, prócz zdrajców, sš!... W polu! - Waćpanna wiedziałaœ o tym!... - krzyknšł starosta. A ona, zamiast się stropić, postšpiła kilka kroków ku niemu i mierzšc go oczyma z niewypowiedzianš pogardš odrzekła: - Wiedziałam - i cóż? - Waćpanna... ej! gdyby nie ksišżę!... Waćpanna przed księciem odpowiesz!... - Ni przed księciem, ni przed jego pachołkiem. A teraz proszę!... I palcem wskazała mu drzwi. Sakowicz zgrzytnšł zębami i wyszedł. Tego samego dnia zagrzmiało w całych Taurogach o zwycięstwie wareckim i taka trwoga padła na wszystkich stronników szwedzkich, że sam Sakowicz nie œmiał karać księży, którzy publicznie odœpiewali w okolicznych koœciołach Te Deum. Wielki też ciężar spadł mu z serca, gdy w kilka tygodni póŸniej przyszło spod Malborga pismo Bogusławowe z doniesieniem, iż król wymknšł się z rzecznego saku. Lecz inne nowiny były wielce niepocieszne. Ksišżę żšdał posiłków i nie kazał zostawiać w Taurogach więcej wojsk, niżbytego konieczna obrona wymagała. Gotowe rajtarie wyszły na drugi dzień, a z nimi Ketling, Oettingen, Fitz-Gregory, słowem, wszyscy znamienitsi oprócz Brauna, który był koniecznie Sakowiczowi potrzebny. Taurogi opustoszały jeszcze bardziej niż powyjeŸdzie księcia. Anusia Borzobohata poczęła się nudzić i tymbardziej Sakowiczowi dokuczać. On zaœ myœlał, czyby się do Prus nie przenieœć, booœmielone odejœciem wojsk partie jęły znowu przesuwać się za Rosienie i zbliżać do Taurogów. Sami Billewicze zebrali do pięciuset koni z obywatelstwa, drobnej szlachty i chłopów. Porazili oni znacznie pułkownika Bützowa, który przeciw nim nębi? kto iernš studnię zlatywał, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż°Pî cą>tc˛˛Ęcł|+c´‚:ż ľA<€wycišgnšł, i przepłukiwali bez miłosierdziawszystkie wsie radziwiłłowskie. Ludnoœć garnęła się do nich chętnie, bo żaden ród, sami nawet Chlebowiczowie, nie cieszyli się takš między pospólstwem czciš ipowagš. Sakowiczowi żal było zostawiać Taurogi na łaskę nieprzyjaciół, wiedział także, że w Prusach trudno mu będzie o pienišdze, o posiłki, że tu rzšdzi, jak chce,tam władza jego zmaleć musi, jednakże tracił coraz bardziej nadzieję, czy się potrafi utrzymać. Pobity Bützow schronił się pod jego opiekę,a wieœci, które przywiózł o potędze i wzroœcie rebelii, skłoniły ostatecznie Sakowicza na stronę pruskš. Jako zaœ człowiek stanowczy i lubišcy prędko doprowadzić do skutku to, co zamierzył, w dziesięć dni ukończył przygotowania, wydał rozkazy i miał ruszyć. Nagle trafił na niespodziewany opór i to zestrony, z której najmniej go się spodziewał, bo ze strony Anusi Borzobohatej. Anusia nie myœlała do Prus jechać. W Taurogach było jej dobrze. Postępy konfederackich partyj nie przestraszały jej bynajmniej, i gdyby Billewicze uderzyli na same Taurogi, jeszcze by była rada. Rozumowała sobie przy tym, że na obczyŸnie, między Niemcami, zostawałaby zupełnie na łasce Sakowicza, że łatwiej bytam mogło przyjœć do jakowychœ zobowišzań, do których nie miała ochoty, więc postanowiła upierać się przy pozostaniu. Oleńka, której wyznała swoje przyczyny, nie tylko potwierdziła ich słusznoœć, ale najmocniej, ze łzami w oczach, poczęła jš błagać, aby oparła się wyjazdowi. - Tu zbawienie może jeszcze przyjœć, nie dziœ, to jutro - mówiła - tam zginiemy obie.Anusia zaœ jej na to: - A widzisz! A małoœ to mnie nałajała za to, że i pana starostę chciałam pogršżyć, choć ja o niczym nie wiedziałam, jak księżnę Gryzeldę kocham, tylko to jakoœ taksamo z siebie przyszło. A teraz zważałli byon na mój opór, gdyby nie był pogršżon? A co? - Prawda, Anusiu, prawda! - odrzekła Oleńka. - Nie turbujże się, kwiatuszku najœliczniejszy! Nogš się z Taurogów nie ruszymy, jeszcze Sakowiczowi dokuczę w dodatku okrutnie. - Dajże Boże, byœ co wskórała. - Ja bym nie miała wskórać?... Wskóram, raz dlatego, że mu chodzi o mnie, a po wtóre, jak mniemam, o moje majętnoœci. Pogniewać mu się ze mnš łatwo, a nawet szablš mnie zranić, ale w takim razie wszystko by przepadło. I pokazało się, że ma słusznoœć. Sakowicz przyszedł do niej wesół i pewien siebie, ona zaœ przywitała go z minkš wielce pogardliwš. - Podobno - spytała - waćpan ze strachu przed panami Billewiczami do Prus chcesz uciekać? - Nie przed panami Billewiczami - odrzekł marszczšc brwi - i nie ze strachu, jeno siętam przenoszę z roztropnoœci, abym więcejprzeciw tym zbójom mógł ze œwieżymi siłami dokazać. - To szczęœliwej drogi. - Jak to? Zali myœlisz, że bez ciebie pojadę,moja nadziejo najmilejsza? - Kogo tchórz oblatuje, niech w ucieczce manadzieję, nie we mnie. Zbytnioœ waćpan poufały, ja zaœ, gdybym potrzebowała konfiilenta, pewnie byœ nie waćpan nim został. Sakowicz pobladł z gniewu. Dałby on jej, gdyby nie była Anusiš Borzobohatš! Lecz baczšc, przed kim stoi, pomiarkował się, strasznš swš twarz ocukrzył uœmiechem i odrzekł, niby żartujšc: - Ej, nie będę pytał! Wsadzę do kolaski i powiozę! - Tak? - spytała dziewczyna. - Tom, widzę, wbrew intencjom księcia w niewoli tu trzymana? Wiedzże waćpan o tym, że jeœli to uczynisz, słowa więcej w życiu do waćpana nie przemówię, tak niech mi Pan Bóg dopomoże, bo ja w Łubniach chowana i dla tchórzów największš mam pogardę. Bodajem nie była wpadła w takie ręce!... Bodaj mnie pan Babinicz do sšdnego dnia na Litwę wiózł, bo ten się nie bał nikogo! - Dla Boga! - krzyknšł Sakowicz. - Powiedzże mi przynajmniej, czemu do Prus nie chcesz jechać? Lecz Anusia poczęła udawać płacz i desperację. - Wzięli mnie jako Tatarzyni w niewolę, choć ja księżnej Gryzeldy wychowanka i nikt do mnie nie miał prawa. Wzięli i więżš,za morza gwałtem wywożš, na wygnanie mnie skazujš, rychło patrzeć, jak kleszczami będš szarpali!... O Boże! o Boże! - Bójże się waćpanna tego Boga, którego wzywasz! - zawołał pan starosta. - Kto ciękleszczami będzie szarpał? - Ratujcie mnie, wszyscy œwięci! - powtarzała łkajšc Anusia. Sakowicz sam nie wiedział, co ma czynić; dusiła go wœciekłoœć, gniew; chwilami myœlał, że zwariuje albo że Anusia zwariowała. Na koniec rzucił się jej do nóg i przyrzekł, że w Taurogach zostanie. Wówczas ona zaczęła go prosić, iżby odjechał, jeœli się boi, czym go do ostatniejdoprowadziła rozpaczy, tak że się zerwał iwychodzšc rzekł: - Dobrze! Zostajem w Taurogach, a czy się boję panów Billewiczów, to się wkrótce pokaże. I tego samego dnia, zebrawszy resztki pobitych wojsk, Bützowa i swoje własne, poszedł, ale nie do Prus, tylko za Rosienie, przeciw panom Billewiczom, którzy w lasach girlakolskich stali obozem. Nie spodziewali się oni żadnego napadu, bo już wieœć o zamierzonym wyjœciu wojsk z Taurogów powtarzano od kilku dni w okolicy, więc starosta, napadłszy nie ubezpieczonych, rozniósł ich na szablach i kopytach. Sam miecznik, pod którego dowództwem stał oddział, ocalał z pogromu, ale dwóch Billewiczów z innej liniipoległo; z nimi trzecia częœć żołnierzy; pozostali rozpierzchli się na cztery œwiata strony. Kilkudziesięciu jeńców przyprowadził starosta do Taurogów i stracić wszystkich rozkazał, zanim Anusia mogła wystšpić w ich obronie. O opuszczeniu Taurogów nie było już mowy i nie potrzebował pan starosta tego czynić,bo po tym nowym zwycięstwie partie nie œmiały przechodzić na tę stronę Dubisy. Sakowicz spanoszał i chełpił się niezmiernie, że byle mu Loewenhaupt przysłał tysišc dobrych koni, on w całej Żmudzi rebelię zetrze. Ale Loewenhaupta niebyło już w tych stronach; Anusia zaœ Ÿle przyjęła staroœcińskš chełpliwoœć. - To z panem miecznikiem - rzekła - łatwo się udało... Ale niechby tam był ten, przed którym obaœcie z księciem precz umykali, pewnie byłbyœ waćpan i beze mnie do Prus za morze wyjechał. Starostę ubodły te słowa do żywego. - Naprzód, nie imaginuj sobie waćpanna, żeby Prusy były za morzem, bo za morzemjest Szwecja, a po wtóre: przed kim żeœmyto tak z księciem umykali? - Przed panem Babiniczem! - odrzekła dygajšc z wielkš ceremoniš. - Bodajem go kiedyœ na długoœć szabli spotkał! - Pewnie byœ waćpan na głębokoœć szabli leżał w ziemi... Ale nie wywołuj wilka z lasu! Sakowicz rzeczywiœcie nieszczerze tego wilka wywoływał, bo lubo był człowiekiemniezrównanej odwagi, jednakże przed Babiniczem czuł on jakiœ strach, prawie zabobonny, tak okropne zostały mu po nim z ostatniej wojny wspomnienia. Nie wiedział przy tym, jak prędko już to groŸne nazwisko usłyszy. Nim jednak rozebrzmiało po całej Żmudzi, przyszła w czas jakiœ inna, dla jednych najradoœniejsza z radosnych, dla Sakowiczazaœ straszliwa wieœć, którš w dwóch słowach powtarzały wszystkie usta w całej Rzeczypospolitej: - Warszawa wzięta! Zdawało się, że ziemia rozstępuje się pod nogami zdrajców lub że całe niebo szwedzkie wali się na ich głowy wraz ze wszystkimi bóstwami, które na nim œwieciły dotychczas jako słońca. Uszy nie chciały wierzyć, że kanclerz Oxenstierna wniewoli, Ersken w niewoli, Loewenhaupt w niewoli, Wrangel w niewoli, Wittenberg, samwielki Wittenberg, który całš tę Rzeczpospolitę krwiš oblał, który połowę jej jeszcze przed nadejœciem Karolowym podbił, w niewoli! że król Jan Kazimierz triumfuje, a po zwycięstwie sšd będzie czynił nad grzesznymi. A wieœć biegła jakby na skrzydłach, huczała jak grzmot nad całš Rzeczšpospolitš, szła przez wsie, bo chłoppowtarzał jš chłopu; szła przez pola, bo łan zbożowy niš szumiał; szła przez lasy, bo sosna powtarzała jš soœnie, orły krakały o niej w powietrzu - i tym bardziej, kto żyw, chwytał za broń. W mig zapomniano koło Taurogów o girlakolskiej klęsce. Straszny niedawno Sakowicz zmalał we wszystkich, ba, nawet we własnych swoich oczach; partie poczęły na nowo wpadać na oddziały szwedzkie; Billewicze, ochłonšwszy po ostatnim pogromie, przeszli znów Dubisę naczele swych chłopów i resztek szlachty laudańskiej. Sakowicz sam nie wiedział, co poczšć, gdzie się obrócić, skšd wyglšdać ratunku. Od dawna nie miał wieœci od księcia Bogusława i próżno łamał sobie głowę, gdzie on, przy jakich wojskach może się znajdować? I chwilami niepokój ogarniał goœmiertelny, czy ksišżę nie dostał się także do niewoli? Z przerażeniem przypominał sobie, iż ksišżę mówił mu, że tabor skieruje ku Warszawie i że jeżeli uczyniš go komendantem nad załogš w stolicy, to woli tam być, gdyż łatwiej się stamtšd na wszystkie strony oglšdać. Nie brakło też ludzi, którzy twierdzili na pewno, że ksišżę musiał wpaœć w ręce Jana Kazimierza. - Gdyby księcia nie było w Warszawie - mówiono - po cóż by miłoœciwy pan nasz z amnestii, którš wszystkim Polakom przy załodze zostajšcym z góry udzielił, jego jednego wyjmował? Musi on już być w mocy królewskiej, a że wiadomo, iż głowa księcia Janusza na pień była przeznaczona,przeto i Bogusławowa pewno spadnie. Skutkiem rozmyœlań doszedł Sakowicz do tego samego przekonania i borykał się z rozpaczš, bo raz, że księcia kochał, a po wtóre, wiedział, że w razie œmierci tego potężnego protektora łatwiej najdzikszy zwierz zdoła uchronić głowę w tej Rzeczypospolitej niż on, który był prawš rękš zdrajcy. Zdawało mu się, że pozostaje jedno tylko: nie zważać już na Anusin opór i uciec do Prus, tam szukać chleba, służby. - Lecz co będzie - pytał się nieraz sam siebie starosta - gdy i elektor ulęknie się gniewu polskiego majestatu i wszystkich zbiegów wyda? Nie było wyjœcia, a schronienie chyba za morzem, w Szwecji samej. Na szczęœcie po tygodniu tych niepewnoœci imęki przybył od księcia Bogusława goniec zdługim listem własnoręcznym: "Warszawa odjęta Szwedom - pisał ksišżę. - Tabor mój i rzeczy przepadły. Recedere już za póŸno, bo taka na mnie tam zawziętoœć, żem był od amnestii wyłšczon.Ludzi moich u samych bram Warszawy poszarpał Babinicz. Ketling w niewoli. Król szwedzki, elektor i ja, razem ze Szteinbokiem i wszystkimi siłami, idziemy pod stolicę, gdzie walna bitwa niebawem nastšpi. Carolus klnie się, że jš wygra, chociaż biegłoœć Kazimierzowa w prowadzeniu wojny konfunduje go niepomału. Kto by się spodziewał, że w eks-jezuicie tak wielki strategos siedzi? Alejam to poznał jeszcze pod Beresteczkiem, bo tam wszystko się działo jego i Wiœniowieckiego głowš. Mamy nadzieję w tym, że pospolite ruszenie, którego przy Kazimierzu było na kilkadziesišt tysięcy, rozlezie się do domów albo że pierwszy zapał ostygnie i bić się tak dobrze nie będzie. Daj Bóg popłoch jakowy między tš chasš, wówczas Carolus walnš może klęskęzadać, choć co po niej będzie, nie wiadomo,i sami jenerałowie powiadajš sobie po cichu, że ta rebelia to hydra, której coraz nowe głowy rosnš. Mówi się: "Naprzód odebrać znów Warszawę". Gdym to z ust Karola usłyszał, pytałem, co potem. Nie rzekł nic. A tu siły nasze kruszejš, ich zaœrosnš. Nowej wojny zaczynać nie ma z czym. I animusz już nie ten, i nikt się z naszych nie chwyci tak Szwedów, jak na poczštku. Wuj elektor milczy, jak zwykle, ale to widzę dobrze, że jeœli bitwę przegramy, pocznie Szwedów nazajutrz bić,aby się w łaski Kazimierzowe wkupić. Ciężko uderzać w pokorę, ale musimy! Daj tylko Bóg, żeby mnie przyjęto i żebym cały wyszedł substancji wszystkiej nie straciwszy. W Bogu tylko ufnoœć, ale bojaŸni trudno się uchronić i trzeba złe przewidywać. Dlatego, co można z majętnoœci za gotowy grosz zastawić albo iprzedać, to uczyń, choćby z konfederatamipo cichu w praktyki wejœć. Sam z całym taborem jedŸ do Birż, jako że stamtšd do Kurlandii bliżej. Radziłbym ci do Prus, ale tam wkrótce przed ogniem i mieczem nie będzie bezpieczno, bo zaraz po wzięciu Warszawy ordynowano Babinicza, aby przezPrusy na Litwę szedł rebelię ekscytować, apo drodze palił i œcinał. A wiesz, że on to potrafi. Chcieliœmy go złowić u Bugu i sam Szteinbok wysłał nań znaczny podjazd, z którego ni zwiastun klęski nie wrócił. Nie bierz tego na się, abyœ miał się z Babiniczem mierzyć, bo nie zdšżasz, jeno do Birż pospieszaj. Febris opuœciła mnie zupełnie, ile że tu wszędy wysokie i suche równie, nie takie paludes jako na Żmudzi. Bogu cię polecam etc." O ile pan starosta uradował się, iż ksišżę żyw i zdrowy, o tyle zatroskały go wielce nowiny. Jeżeli bowiem ksišżę przewidywał, że nawet wygrana walna bitwa nie zdoła zbyt poprawić zachwianej fortuny szwedzkiej, to czego należało się spodziewać w przyszłoœci? Być może, iż ksišżę zdoła się uchronić od zagłady pod płaszczem chytrego elektora, a on, pan Sakowicz, pod ksišżęcym, lecz co czynić tymczasem? Iœć do Prus? Pan Sakowicz nie potrzebował rad ksišżęcych, aby nie wchodzić w drogę Babiniczowi. Brakło mu do tego zarówno sił, jak chęci. Pozostawały Birże, ale i to zbyt póŸno! Na drodze do nich leży partia billewiczowska, leży kopa innych, szlacheckich, chłopskich i księżych, i Bóg wie nie jakich, które na samš wieœć połšczš się i rozniosš go jak wicher suche liœcie; a choćby się nie połšczyły, choćby uprzedzić je szybkim a œmiałym pochodem, trzeba po drodze w każdej wsi, na każdym bagnie, w każdym polu i lesie staczać nowš bitwę. Jakież by siły mieć należało, by choć w trzydzieœci koni dojœć do Birż? Więczostać w Taurogach? I to Ÿle, bo tymczasem przyjdzie na czele potężnego tatarskiego zastępu straszny Babinicz; wszystkie partie zlecš się do niego i zalejš Taurogi jak powódŸ, i zemstę takš wywrze,o jakiej ludzie dotšd nie słyszeli. Pierwszy raz w życiu poczuł zuchwały do niedawna starosta, że brak mu rady w głowie, mocy w przedsięwzięciu, wyboru wniebezpieczeństwie. I na drugi dzień zwołał na radę Bützowa, Brauna i kilku znaczniejszych oficerów. Postanowiono zostać w Taurogach i czekać na nowiny spod Warszawy. Lecz Braun z tej narady udał się wprost nainnš, mianowicie do Anusi Borzobohatej. Długo, długo naradzali się ze sobš, na koniec Braun wyszedł z twarzš wielce poruszonš. Anusia zaœ wpadła jak burza do Oleńki. - Oleńka! przyszedł czas! - krzyknęła zaraz w progu. - Musimy uciekać! - Kiedy? - spytała dzielna dziewczyna blednšc nieco, lecz wstajšc zaraz, na znak natychmiastowej gotowoœci. - Jutro, jutro! Braun ma komendę, a Sakowicz będzie spał w mieœcie, bo go pan Dzieszuk na ucztę zaprosi. Pan Dzieszuk dawno namówion i do wina czegoœ mu namiesza. Braun powiada, że sam pójdzie i pięćdziesišt koni wyprowadzi. Oj, Oleńka! Oleńka, jaka ja szczęœliwa! jaka ja szczęœliwa! Tu Anusia rzuciła się na szyję Billewiczówny i poczęła jš œciskać z takim wybuchem radoœci, że aż ta zdziwiona spytała: - Co ci jest, Anusiu? Wszakże mogłaœ dawno Brauna do tego skłonić? - Mogłam skłonić? Tak, mogłam! To ja ci jeszcze nic nie mówiłam? O Boże! Boże! Nicnie wiesz? Pan Babinicz tu idzie! Sakowicz ze strachu mrze i wszyscy oni!... Pan Babinicz idzie! pali! œcina! Podjazd jeden zniósł ze szczętem, samego Szteinboka poraził i idzie wielkimi pochodami, jakby sięspieszył! A do kogoż on się tu może spieszyć? Powiedz, czy ja nie głupia? Tu łzy błysnęły w Anusinych Ÿrenicach, Oleńka zaœ złożyła ręce jak do modlitwy i wzniósłszy oczy rzekła: - Do kogokolwiek się spieszy, niech Bóg prostuje drogi jego, niech go błogosławi i chroni. Rozdział 23 Pan Kmicic, chcšc się przedostać od Warszawy ku Prusom Ksišżęcym i Litwie, rzeczywiœcie niełatwe miał zaraz w poczštkach zadanie, bo nie dalej jak w Serocku stała wielka potęga szwedzka. Karol Gustaw kazał jej swego czasu umyœlnie tam stanšć, aby przeszkadzała oblężeniu Warszawy, lecz ponieważ Warszawa była już wzięta, przeto armia tanie miała tymczasem nic lepszego do roboty, jak nie puszczać oddziałów, które Jan Kazimierz chciałby na Litwę lub do Prusposłać. Stał na jej czele Duglas, biegły wojownik, wyćwiczony jak żaden ze szwedzkich jenerałów w dorywczej wojnie,i dwóch zdrajców polskich, Radziejowski i Radziwiłł. Było z nimi dwa tysišce wybornej piechoty, a drugie tyle jazdy i artylerii. Wodzowie zasłyszawszy o ekspedycji Kmicica, gdy i tak trzeba im kto iernš studnię zlatywał, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żśP¸cˇ‘c¸™Hcšá+1cş;Mbyło zbliżyć się ku Litwie dla ratowania na nowo obleganego przez Mazurów i PodlasianTykocina, rozcišgnęli szeroko na pana Andrzeja sieci w trójkšcie nad Bugiem, między Serockiem z jednej, Złotoryjš z drugiej strony i Ostrołękš na szczycie. Kmicic zaœ musiał przez ów trójkšt przechodzić, bo spieszył się, a tamtędy była mu droga najbliższa. Wczeœnie też pomiarkował się, że jest w sieci, ale że przywykł do tego sposobu wojowania, więcsię nie zrażał. Liczył na to, że sieć ta zbytjest rozcišgnięta, i dlatego oka w niej tak szerokie, iż się w razie potrzeby przedostać przez nie zdoła. Co więcej: jakkolwiek polowano na niego pilnie, on nie tylko kluczył, nie tylko się wymykał, ale i sam polował. Naprzód przeszedł Bug za Serockiem, dotarł brzegiem rzeki do Wyszkowa, w Brańszczyku zniósł ze szczętem trzysta koni wysłanych na podjazd, tak iż, jak ksišżę pisał, ni zwiastun klęski nie został. Sam Duglas nacisnšł go w Długosiodle, lecz on rozbiwszy jazdę przedostał się poza niš i zamiast umykać co duchu, szedł im na oczach aż do Narwi, którš wpław przebył.Duglas został nad jej brzegiem czekajšc napromy, ale nim je sprowadzono, Kmicic głuchš nocš wrócił się znów przez rzekę i uderzywszy na przednie straże szwedzkie, wzniecił popłoch i zamieszanie w całej Duglasowej dywizji. Zdumiał się tym postępkiem stary jenerał, lecz nazajutrz zdumienie jego jeszcze było większe, gdy dowiedział się, íż Kmicic obszedł armię i wróciwszy na miejsce, z którego ruszono go jak zwierza, zagarnšł w Brańszczyku podšżajšce za wojskiem wozy szwedzkie wraz z łupami i kasš, wycišwszy przy tym pięćdziesišt piechoty konwoju. Upływały czasem całe dnie, że Szwedzi widzieli jego Tatarów gołym okiem na krańcu widnokręgu, a dosięgnšć ich nie mogli. Za to pan Andrzej co chwila coœ urywał. Żołnierz szwedzki nużył się, a polskie choršgwie, które trzymały się jeszcze przy Radziejowskim, lubo z dysydentów złożone, służyły nieszczerze. Natomiast ludnoœć wysługiwała się z zapałem głoœnemu partyzantowi. Wiedział okażdym ruchu, o najmniejszym podjeŸdzie, o każdym wozie, który wyruszał naprzód lub pozostawał w tyle. Częstokroć zdawałosię, że igra ze Szwedami, ale były to igraszki tygrysie. Jeńców nie żywił, kazał ich wieszać Tatarom, gdyż tak samo zresztš czynili w całej Rzeczypospolitej Szwedzi. Chwilami, rzekłbyœ, napadała go wœciekłoœć niepohamowana, bo ze œlepym zuchwalstwem rzucał się na przeważne siły. - Wariat dowodzi tym oddziałem - mówił o nim Duglas. - Albo wœciekły pies! - odpowiedział Radziejowski. Bogusław był zdania, że jedno i drugie, alepodszyte znamienitym żołnierzem. Z chlubš też opowiadał jenerałom, że tego kawalerapo dwakroć własnš rękš zwalił na ziemię. Jakoż na niego najzacieklej następował panBabinicz. Szukał go widocznie; sam œcigany,œcigał. Duglas odgadł, że musi być w tym jakaœ prywatna nienawiœć. Ksišżę nie zapierał, chociaż objaœnień żadnych nie dawał. Płacił też Babiniczowi równš monetš, bo idšc za przykładem Chowańskiego wyznaczył cenę na jego głowę, a gdy to nie pomogło, zamyœlił skorzystać z jego ku sobie nienawiœci i właœnie przez niš w potrzask go wprowadzić. - Wstyd nam już porać się tak długo z tym rozbójnikiem - rzekł do Duglasa i Radziejowskiego - kręci się on koło nas jakwilk koło owczarni i spomiędzy palców wymyka. Pójdę mu tedy z niewielkim oddziałem na przynętę, a gdy na mnie uderzy, póty go na sobie zatrzymam, dopókiwasze dostojnoœcie nie nadcišgniecie; wówczas nie wypuœcim raka z kobieli. Duglas, któremu gonitwa dawno się już uprzykrzyła, mały tylko stawiał opór twierdzšc, że nie może i nie powinien życia tak wielkiego dostojnika i krewnego królów dla schwytania jednego grasanta azardować. Lecz gdy ksišżę nalegał, zgodził się. Ułożono, że ksišżę pójdzie z oddziałem pięciuset jeŸdŸców, ale każdemu rajtarowi wsadzi za plecy piechura z muszkietem. Fortel ten miał posłużyć do wprowadzenia w błšd Babinicza. - Nie wytrzyma on, gdy usłyszy o pięciusettylko rajtarach, i uderzy niezawodnie - mówił ksišżę - tymczasem, gdy mu piechotaw oczy plunie, rozproszš się jego Tatarzy jak piasek... i sam polegnie lub żywcem go dostaniem... Plan ów przeprowadzono szybko i z wielkš dokładnoœciš. Naprzód puszczano przez dwa dni wieœci, iż podjazd z pięciuset koni ma być pod Bogusławem wysłany. Jenerałowie liczyli na pewno, że miejscowaludnoœć uwiadomi o tym Babinicza. Jakoż tak się stało. Ksišżę ruszył głębokš i ciemnš nocš ku Wšsowu i Jelonce, przeszedł w Czerewinie rzekę i zostawiwszy jazdę w gołym polu, zasadził piechotę w pobliskich zagajnikach, aby niespodzianie wychylić się mogła. Tymczasem Duglas miał się posuwać brzegiem Narwi udajšc, że idzie ku Ostrołęce. Radziejowski zaœ zachodzić miałz lżejszymi choršgwiami jazdy od Księżopola. Wszyscy trzej wodzowie nie wiedzieli dobrze, gdzie w tej chwili jest Babinicz, bo od chłopów niepodobna się było dowiedzieć,rajtarowie zaœ nie umieli chwytać Tatarów. Przypuszczał jednak Duglas, że główna siła Babiniczowa stoi w Œniadowie, i chciał jš otoczyć tak, aby jeœli Babinicz ruszy na księcia Bogusława, zajœć mu od granicy litewskiej i przecišć odwrót. Wszystko zdało się sprzyjać szwedzkim zamiarom. Kmicic istotnie był w Œniadowie izaledwie doszła go wiadomoœć o Bogusławowym podjeŸdzie, zapadł natychmiast w lasy, aby niespodzianie wynurzyć się z nich pod Czerewinem. Duglas, zawróciwszy od Narwi, trafił po kilku dniach na œlady tatarskiego pochodu i szedł tym samym szlakiem, zatem już z tyłu za Babiniczem. Upał mordował straszliwie konie i ludzi poprzybieranych w żelazne blachy, lecz jenerał szedł naprzód,nie zważajšc na te przeszkody, pewien już zupełnie, że zajdzie Babiniczowš watahę niespodzianie i w chwili bitwy. Na koniec po dwóch dniach pochodu dotarł tak blisko Czerewina, że dymy chałup widaćbyło. Wówczas stanšł i poobsadzawszy wszystkie przejœcia, najmniejsze œcieżki, czekał. Niektórzy oficerowie chcieli iœć na ochotnika i zaraz uderzać, lecz on wstrzymał ich mówišc: - Babinicz, po uderzeniu na księcia, gdy pozna, że nie z samš jazdš, ale i z piechotšma do czynienia, cofać się musi... A może wracać tylko dawnym szlakiem, wówczas zaœ wpadnie nam jakby w otwarte ramiona. Jakoż pozostawało tylko nadstawiać ucha, rychłoli odezwš się wycia tatarskie i pierwsze strzały muszkietów. Tymczasem upłynšł jeden dzień i w lasach czerewińskich cicho było, jak gdyby nigdy nie postała w nich noga żołnierska. Duglas poczšł się niecierpliwić i pod noc wysłał maleńki podjazd ku polom, przykazawszy mu największš ostrożnoœć. Podjazd wrócił głębokš nocš, nic nie widziawszy i niczego nie sprawdziwszy. Œwitaniem ruszył sam Duglas z całš siłš naprzód. Po kilku godzinach drogi dotarł do miejsca, na którym pełno było œladów żołnierskiegopostoju. Znaleziono resztki sucharów, potłuczone szkło, kawałki ubioru i pas z ładunkami, jakich używali piechurowie szwedzcy; niewštpliwie więc stała w tym miejscu Bogusławowa piechota, lecz nigdzienie było jej widać. Dalej, na mokrej łšce, przednia straż Duglasowa spostrzegła mnóstwo wycisków ciężkich rajtarskich koni, na brzegu zaœ œlady tatarskich bachmatów; jeszcze dalej leżało padło jednego konia, z którego wilcy œwieżo wycišgnęli wnętrznoœci. O staję stamtšd znaleziono strzałę tatarskš bez grotu, ale z całkowitš brzechwš i bełtem. Widocznie Bogusław cofał się, a Babinicz szedł za nim. Duglas zrozumiał, że musiało zajœć coœ niezwykłego. Lecz co? Na to nie było odpowiedzi. Duglas zamyœlił się. Nagle zadumę przerwał mu oficer z przedniej straży. - Wasza dostojnoœć! - rzekł. - Przez zaroœla widać o staję kilku ludzi w kupie. Nie ruszajš się, jakby wartownicy. Wstrzymałem straż, by waszej dostojnoœcio tym donieœć. - Jezdni czy piesi? - spytał Duglas. - Piesi, jest ich czterech czy pięciu w kupie, dobrze policzyć nie można, bo gałęzie zasłaniajš. Ale migajš się żółto, jakby nasi muszkietnicy. Duglas œcisnšł kolanami konia, szybko popędził do pierwszej straży i ruszył z nišnaprzód. Przez rzednšce zaroœla w dalszymgłębokim lesie widać było grupę żołnierzy zupełnie nieruchomš, stojšcš pod drzewem.- Nasi, nasi! - rzekł Duglas. - Ksišżę musi być w pobliżu. - Dziw! - ozwał się po chwili oficer - stojš na warcie i żaden się nie ozwie, choć hałaœliwie idziemy. Wtem zaroœla skończyły się i odsłonił się las niepodszyty. Wówczas nadjeżdżajšcy ujrzeli czterech ludzi stojšcych w kupie, tuż jeden obok drugiego, jakby patrzyli czegoœ w ziemię. Od głowy podnosiło się każdemu czarne pasmo prosto ku górze. - Wasza dostojnoœć! - rzekł nagle oficer - ci ludzie wiszš! - Tak jest! - odpowiedział Duglas. I przyœpieszywszy kroku stanęli za chwilę tuż koło trupów. Czterech piechurów wisiało na pętlach razem, jak kupa drozdów, z nogami ledwie na cal wyniesionymi nad ziemię, bo na niskiej gałęzi. Duglas popatrzył na nich doœć obojętnie, poczym rzekł jakby do samego siebie: - To wiemy, że i ksišżę, i Babinicz tędy przechodzili. I zamyœlił się znowu, bo sam dobrze nie wiedział, czyli ma iœć dalej tym leœnym szlakiem, czy się przebrać na wielki goœciniec ostrołęcki. Tymczasem w pół godziny póŸniej odkryto znów dwa trupy. Widocznie byli to maruderowie lub chorzy, których babiniczowscy Tatarzy schwytali postępujšcza księciem. Lecz czemu ksišżę się cofał? Duglas znał go zbyt dobrze, co jest zarówno jego odwagę, jak doœwiadczenie wojenne, ażeby chociaż na chwilę przypuœcił, że ksišżę nie miał dostatecznych przyczyn. Musiało tam coœ zajœć koniecznie. Na drugi dzień dopiero sprawa się wyjaœniła. Mianowicie przyjechał z podjazdem w trzydzieœci koni pan Bies Kornia od księcia Bogusława z doniesieniem,iż król Jan Kazimierz wyprawił za Bug przeciw Duglasowi pana hetmana polnego Gosiewskiego w szeœć tysięcy litewskich i tatarskich koni. - Dowiedzieliœmy się o tym - mówił pan Bies- zanim Babinicz nadcišgnšł, bo szedł bardzo ostrożnie i często przypadał, zatemmarudnie. Pan Gosiewski jest w czterech lub pięciu milach. Ksišżę, powzišwszy wiadomoœć, cofać się spiesznie musiał, abysię z panem Radziejowskim połšczyć, któryłatwo mógł być zniesion. Ale szybko idšc połšczyliœmy się szczęœliwie. Zaraz też ksišżę podjazdy ordynował po kilkanaœcie koni we wszystkie strony z doniesieniem dowaszej dostojnoœci. Siła ich wpadnie w tatarskie albo chłopskie ręce, ale w takiej wojnie nie może inaczej być. - Gdzie sš ksišżę i pan Radziejowski? - W dwóch milach stšd, u brzegu. - Ksišżę całš-li siłę wyprowadził? - Piechotę zostawić musiał, która się przebiera co najgęstszymi lasami, by się odTatarów uchronić. - Taka jazda, jak tatarska, by i największymi gšszczami iœć umie. Nie spodziewam się już ujrzeć tej piechoty. Ale niczyjej w tym winy nie ma i ksišżę postšpił jako wódz doœwiadczony. - Ksišżę rzucił jeden znaczniejszy podjazd ku Ostrołęce, aby pana podskarbiego litewskiego w błšd wprowadzić. Ruszš oni tam nie mieszkajšc, w tej myœli, że całe nasze wojsko na Ostrołękę poszło. - To dobrze! - rzekł ucieszony Duglas. - Damy panu podskarbiemu rady. I nie tracšc chwili nakazał pochód, aby się z księciem Bogusławem i Radziejowskim połšczyć. Nastšpiło to tego samego dnia kuwielkiej uciesze, zwłaszcza pana Radziejowskiego, który niewoli gorzej od samej œmierci się obawiał, wiedział bowiem, że jako zdrajca i sprawca wszystkich nieszczęœć Rzeczypospolitej srodze odpowiadać by musiał. Teraz wszelako, po połšczeniu się z Duglasem, armia szwedzka wynosiła przeszło cztery tysišce ludzi, zatem mogłastawić skuteczny opór siłom pana hetmana polnego. Miał on wprawdzie szeœć tysięcy jazdy, lecz Tatarzy prócz Babiniczowych, bardzo wyćwiczonych, użyci być we wstępnym boju nie mogli, a i sam pan Gosiewski, lubo wojownik biegły i uczony, nie umiał œladem Czarnieckiego natchnšć ludzi takim zapałem, przeciw któremu nic ostać się nie zdołało. Duglas jednak w głowę zachodził, w jakim celu Jan Kazimierz mógł wysłać hetmana polnego za Bug. Król szwedzki wraz z elektorem szedł na Warszawę, walna bitwamusiała więc tam prędzej, póŸniej nastšpić.A lubo Kazimierz stał już na czele potęgi liczebnie od Szwedów i Brandenburczyków większej, jednakże szeœć tysięcy bitnego ludu stanowiło zbyt wielki zasiłek, aby się król polski miał go dobrowolnie pozbawiać. Prawda, że i pan Gosiewski wyrwał Babinicza z toni, ale przecie na ratunek Babinicza nie potrzebował król całej dywizji wysyłać. Był zatem w tej wyprawiejakiœ cel ukryty, którego jenerał szwedzki,mimo całej przenikliwoœci odgadnšć nie umiał. W liœcie króla szwedzkiego, nadesłanym w tydzień póŸniej, znać było wielki niepokój i jakoby przerażenie z powodu tej ekspedycji, ale kilka słów wyjaœniało jej przyczyny. Wedle zdania Karola Gustawa panhetman nie po to był posłany, by na Duglasowš armię uderzać, ni by iœć na Litwę, tamtejsze powstanie wspomagać, bo tam i tak Szwedzi już nastarczyć nie mogli,ale po to, żeby Prusom Ksišżęcym, mianowicie wschodniej ich częœci, całkowicie wojsk pozbawionej, zagrozić. "Obliczono na to - pisał król - by elektora w wiernoœci dla malborskiego traktatu i dla nas zachwiać, co łatwo może się stać, gdyż on z Chrystusem przeciw diabłu i z diabłem przeciw Chrystusowi jednoczeœnie wejœć w sojusz gotowy, aby od obydwu skorzystać." List kończył się poleceniem, aby Duglas starał się wszelkimi siłami pana hetmana do Prus nie dopuœcić, który jeœli w cišgu kilku tygodni wkroczyć tam nie zdoła, niechybnie pod Warszawę wracać musi.Duglas uznał, że zadanie, jakie nań włożono, wcale sił jego nie przechodzi. Jeszcze niedawno stawiał on z pewnym powodzeniem czoło samemu Czarnieckiemu,dlatego Gosiewski nie był mu straszny. Nie spodziewał się wprawdzie znieœć jego dywizji, ale był pewien, że potrafi jš osadzić i wszelkie jej ruchy zahamować. Jakoż od tej chwili poczęły się bardzo sztuczne podchody obu armii, które unikajšc wzajemnie walnej bitwy, starały się obejœć jedna drugš. Obaj wodzowie godnie współzawodniczyli ze sobš, jednakżedoœwiadczony Duglas o tyle był górš, że wyżej jak do Ostrołęki pana hetmana polnego nie puœcił. Zaœ ocalony od Bogusławowego podejœcia pan Babinicz wcale się także z połšczeniem z litewskš dywizjš nie spieszył, albowiem zwielkš gorliwoœciš zajšł się owš piechotš, którš Bogusław w spiesznym swym pochodzie ku Radziejowskiemu musiał po drodze zostawić. Tatarzy jego, prowadzeni przez miejscowych leœników, szli za niš dzień i noc, łuszczšc co chwila nieostrożnych lub tych, którzy pozostawali w tyle. Brak żywnoœci zmusił na koniec Szwedów do podzielenia się na małe oddziały, które łatwiej o spyżę starać się mogły, ale tego tylko czekał pan Babinicz. Podzieliwszy swš watahę na trzy komendy, pod dowództwem własnym, Akbah-Ułana i Soroki, w kilka dni wygniótł większš częœć owych piechurów. Była to jakby nieustajšcaobława na ludzi po gšszczach leœnych, łozach i trzcinach, pełna hałasu, wrzasków, nawoływań, strzałów i œmierci.Szeroko rozsławiła ona imię Babinicza między Mazurami. Watahy zebrały się i połšczyły z panem Gosiewskim dopiero pod samš Ostrołękš, kiedy pan hetman polny, którego wyprawa była tylko demonstracjš, odebrał już rozkaz królewski cišgnienia z powrotem pod Warszawę. Krótko tylko mógłpan Babinicz cieszyć się znajomymi, mianowicie panem Zagłobš i Wołodyjowskim, którzy na czele laudańskiej choršgwi towarzyszyli hetmanowi. Witali się jednak bardzo serdecznie, bo już była wielka przyjaŸń i zażyłoœć pomiędzy nimi. Obu młodym pułkownikom markotno było wielce, że nie mogli tym razem nic wskórać przeciw Bogusławowi, ale pan Zagłoba pocieszał ichdolewajšc im gęsto do szklenic i tak mówišc: - Nic to! Już moja głowa od maja pracuje nad fortelami, a nigdy jeszcze na darmo jejnie łamałem. Mam kilka gotowych, bardzo przednich, jeno do aplikowania już czasu nie ma, chyba pod Warszawš, dokšd wszyscy ruszymy. - Ja muszę do Prus! - odparł Babinicz - i pod Warszawš nie będę. - Zali się do Prus dostać zdołasz? - spytał Wołodyjowski. - Jak Bóg na niebie, tak się przemknę, i to œwięcie wam przyrzekam, że bigosu narobiękto iernš studnię zlatywał, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żťPucźĹ¤ ^˝iŢc€žG+ácż(:*"ŔR?+niepoœledniego, bo już ci powiem moim Tatarom: "Hulaj dusza!" Radzi by oni i tu nożami po gardłach ludziom przecišgać, alem im zapowiedział, że za każdy gwałt powróz! Za to w Prusiech i własnej ochociepofolguję. Zaœ bym nie miał się przemknšć! Wyœcie nie mogli, ale to inna rzecz, bo łatwiej większej sile drogę zagrodzić niŸli takiej wataże, jako jest moja, z którš ukryć się łatwo. Nieraz ja już w trzcinach siedział, a Duglasowi przechodzili tuż, tuż, ani o tym wiedzšc. Duglas też pójdzie pewnie za wami i mnie tu pole wolne odsłoni. - Aleœ go też, słyszę, zmachał! - rzekł z zadowoleniem Wołodyjowski. - Ha, szelma! - dodał pan Zagłoba. - Co dzień musiał koszulę brać, tak się pocił. Jużeœ waćpan i Chowańskiego sprawniej niepodchodził, i to ci muszę przyznać, że sambym lepiej nie potrafił, gdybym się na waćpanowym miejscu znajdował, chociaż jeszcze pan Koniecpolski powiadał, że do podjazdowej wojny nie masz nad Zagłobę. - Widzi mi się - rzekł do Kmicica Wołodyjowski - iż jeœli Duglas wróci, to Radziwiłła tu zostawi, by na cię następował. - Daj to Bóg! Tę samš mam nadzieję - odparł żywo Kmicic. - Jakbym ja zaczšł jego szukać, a on mnie także, to byœmy się przecie znaleŸli. Trzeci raz już przeze mnienie przejedzie, a jeœli przejedzie, to się chyba więcej nie podniosę. Twoje arkana pamiętam dobrze i wszystkie sztychy łubniańskie mam jako pacierz w pamięci. Codzień ich też z Sorokš próbuję, ażeby sobierękę wkładać. - Co tam fortele! - zawołał Wołodyjowski -szabla grunt! Dotknęła nieco ta maksyma pana Zagłobę, który też zaraz odrzekł: - Każdy wiatrak myœli, że grunt skrzydłamimachać, a wiesz, Michałku, czemu? Bo ma plewy pod dachem, alias w głowie. Sztuka wojenna także na fortelach polega, inaczej Roch mógłby być hetmanem wielkim, a ty polnym. - A co pan Kowalski porabia? - spytał Kmicic. - Pan Kowalski? Już żelazny hełm na głowienosi i słusznie, bo kapusta z sagana najlepsza. Obłowił się okrutnie w Warszawie, zdobył się na poczet zacny i poszedł do husarzów, do kniazia Połubińskiego, a wszystko dlatego, żeby móc kopiš się do Carolusa złożyć. Przychodzi do nas co dzień pod namiot i œlipiami łypie, czyli szyja od gšsiora ze słomy nie wyglšda. Nie mogę tego chłopca od pijaństwa odzwyczaić. Na nic dobry przykład! Alem mu prorokował, że mu na złe wyjdzie to choršgwi laudańskiej opuszczenie. Szelma! niewdzięcznik! za tyle dobrodziejstw, którem mu wyœwiadczył, opuœcił mnie, taki syn, dla kopii! - Waćpan żeœ jego chował? - Mój mosanie! nie czyńże mnie niedŸwiednikiem. Panu Sapieże, któren mnie o to pytał, powiedziałem, że jednego z Rochem mieli praeceptora, ale nie mnie, bo ja za młodych lat byłem bednarzem, i klepki umiałem dobrze wstawiać. - Naprzód, tego byœ waćpan panu Sapieże nie œmiał powiedzieć - odpowiedział Wołodyjowski - a po wtóre, niby mruczysz na Kowalskiego, a miłujesz go jako Ÿrenicę oka. - Wolę go od ciebie, panie Michale, gdyż chrabšszczów nigdy znosić nie mogłem ani kochliwych mydłków, którzy na widok pierwszej lepszej niewiasty koziołki zaczynajš zaraz przewracać jako niemieckie muce. - Albo jako te małpy u Kazanowskich, z którymi waćpan wojował! - Œmiejcie się, œmiejcie, będziecie drugi razsami Warszawę zdobywali! - Toœ to niby waćpan jš zdobył? - - A kto Krakowskš Bramę expugnavit? Kto niewolę dla jenerałów obmyœlił? Siedzš teraz na chlebie i wodzie w Zamoœciu, a co Wittenberg spojrzy na Wrangla, to powiada:"Zagłoba nas tu wsadził!" - i oba w płacz. Żeby pan Sapieha nie był chory i żeby tu był obecny, powiedziałby wam, kto szwedzkiego kleszcza z warszawskiej skóry najpierwszy wycišgnšł. - Dla Boga! - rzekł Kmicic - uczyńcie to dla mnie i przyœlijcie mi wiadomoœć o onej bitwie, na którš się pod Warszawš zbiera. Dnie i noce będę na palcach liczył i spokoju nie zaznam, póki się czego pewnego nie dowiem. Zagłoba przyłożył palec do czoła. - Posłuchajcie mojej polityki - rzekł - bo co powiem, to się tak pewno spełni... jako ito jest pewne, że ta szklenica stoi przede mnš... Czy nie stoi? co? - Stoi, stoi! Mów waœć! - Tę bitwę walnš albo przegramy, albo wygramy... - To każdy wie! - wtršcił Wołodyjowski. - Milczałbyœ, panie Michale, i uczył się. Suponujšc, że tę bitwę przegramy, wiesz, co dalej będzie?... Widzisz! nie wiesz, bo jużswymi szydełkami pod nosem, jak zajšc, ruszasz... Otóż ja mówię wam, że nic nie będzie... Kmicic, który był bardzo żywy, zerwał się,stuknšł szklankš o stół i zawołał: - Marudzisz waœć! - Mówię, że nic nie będzie! - odparł Zagłoba. - Młodziœcie, to tego nie rozumiecie, że jako teraz rzeczy stojš, nasz król, nasza miła ojczyzna, nasze wojska mogš pięćdziesišt bitew jedna po drugiej przegrać... i po staremu wojna pójdzie dalej, szlachta będzie się zbierała, z niš i wszystkie podlejsze stany... I nie uda się raz, to uda się drugi, dopóki moc nieprzyjacielska nie stopnieje. Ale jak Szwedzi jednš batalię większš przegrajš, toich diabli bez ratunku wezmš, a elektora z nimi w dodatku. Tu ożywił się Zagłoba, wychylił szklankę, palnšł niš o stół i mówił dalej: - Słuchajcie, bo tego z lada gęby nie usłyszycie, bo nie każdy umie patrzyć generalnie. Niejeden myœli: co tu nas jeszcze czeka? ile bitew, ile klęsk, o które,wojujšc z Carolusem, nietrudno... ile łez? ile krwi wylanej? Ile ciężkich paroksyzmów?... I niejeden wštpi, i niejeden przeciw miłosierdziu bożemu i Matce Najœwiętszej bluŸni... A ja wam powiadam tak: Wiecie, co nieprzyjaciół onych wandalskich czeka? - zguba; wiecie, co nas czeka? - zwycięstwo! Pobijš nas jeszcze sto razy... dobrze... ale my pobijemy sto pierwszy, i będzie koniec. Rzekłszy to pan Zagłoba przymknšł na chwilę oczy, lecz zaraz je otworzył, spojrzał błyszczšcymi Ÿrenicami przed siebie i nagle zakrzyknšł całš siłš piersi: - Zwycięstwo! zwycięstwo! Kmicic aż zaczerwienił się z radoœci. - Dalibóg, ma rację! dalibóg, słusznie mówi!Nie może inaczej być! Musi taki przyjœć koniec! - Już to trzeba waœci przyznać, że ci tu niebrakuje - rzekł Wołodyjowski palnšwszy się w głowę. - Rzeczpospolitę można zajšć,ale dosiedzieć w niej nie lża... i tak w końcutrzeba się będzie wynieœć. - Ha! co? nie brakuje! - rzekł uradowany z pochwały Zagłoba. - Kiedy tak, to wam jeszcze będę prorokował. Bóg przy sprawiedliwych! Waćpan (tu zwrócił się do Kmicica) zdrajcę Radziwiłła pokonasz, do Taurogów pójdziesz, dziewczynę odbierzesz, za żonę jš pojmiesz, potomstwo wychowasz... Niech pypcia na języku dostanę, jeżeli tak nie będzie, jakomrzekł... Dla Boga! tylko nie uduœ! Słusznie zastrzegł się pan Zagłoba, bo panKmicic porwał go w swoje ramiona, podniósł w górę i tak œciskać poczšł, że ażoczy staremu wyszły na wierzch, ledwie zaœ stanšł na własnych nogach, ledwie odsapnšł, już pan Wołodyjowski rozochocony wielce chwycił go za rękę. - Moja kolej! Mów waćpan, co mnie czeka? - Boże ci błogosław, panie Michale!... Wywiedzie ci twoja misterna dzierlatka całe stadko... nie bój się. Uf! - Vivat! - krzyknšł Wołodyjowski. - Ale pierwej ze Szwedami koniec uczynim! -dodał Zagłoba. - Uczynim! Uczynim! - zawołali trzaskajšc szablami młodzi pułkownicy. - Vivat! Zwycięstwo! Rozdział 24 W tydzień póŸniej przedostał się pan Kmicicw granice Prus elektorskich pod Rajgrodem.Przyszło mu to doœć łatwo, gdyż przed samym odejœciem pana hetmana polnego zapadł w lasy tak skrycie, iż Duglas był pewien, że i jego wataha pocišgnęła razem z całš dywizjš tatarsko-litewskš pod Warszawę, i małe tylko załogi po zameczkach do obrony tych stron zostawił.Duglas odszedł także w œlad za Gosiewskim,z nim i Radziejowski, i Radziwiłł. Kmicic dowiedział się o tym jeszcze przed przejœciem granicy i zgryzł się srodze, że nie będzie się mógł oko w oko ze swym œmiertelnym wrogiem spotkać i że kara może Bogusława dojœć z innych ršk, mianowicie z ršk pana Wołodyjowskiego, który także przeciw niemu œlubował. Za czym, nie mogšc wywrzeć zemsty za krzywdy Rzeczypospolitej i swoje na osobiezdrajcy, wywarł jš w straszliwy sposób naposiadłoœciach elektorskich. Tej samej nocy jeszcze, w której Tatarzy minęli słup graniczny, niebo zaczerwieniło się łunami, rozległy się wrzaski i płacz ludzi deptanych stopš wojny. Kto polskš mowš o litoœć umiał prosić, ten z rozkazu wodza był oszczędzany, ale natomiast niemieckie osady, kolonie, wsie i miasteczkazmieniały się w rzekę ognia, a przerażony mieszkaniec szedł pod nóż. I nie tak prędko oliwa rozlewa się po morzu, gdy jš żeglarze dla uspokojenia fal wylejš, jak rozlał się ów czambuł Tatarówiwolentarzy po spokojnych i ubezpieczonych dotšd stronach. Zdawało się, iż każdy Tatarumiał się dwoić i troić, być naraz w kilku miejscach, palić, œcinać. Nie oszczędzano nawet łanów zbożowych, nawet drzew w sadach. Tyle przecież czasu trzymał pan Kmicic na smyczy swych Tatarów, że wreszcie, gdy ich puœcił na kształt stada drapieżnych ptaków, prawie zapamiętali się wœród rzeziizniszczenia. Jeden przesadzał się nad drugiego, a że jasyru brać nie mogli, więc pławili się od rana do wieczora we krwi ludzkiej. Sam pan Kmicic, majšc w sercu niemało dzikoœci, dał jej folgę zupełnš i choć własnych ršk we krwi bezbronnych nie walał, przecie patrzył z zadowoleniem na płynšcš. Na duszy zasię był spokojny i sumienie nic mu nie wyrzucało, bo była to krew niepolska i w dodatku heretycka, więcnawet sšdził, że miłš rzecz Bogu, a zwłaszcza œwiętym Pańskim czyni. Przecie elektor, lennik, zatem sługa Rzeczypospolitej z dobrodziejstw jej żyjšcy, pierwszy podniósł œwiętokradzkš rękę na swš królowš i paniš, więc należałamu się kara, więc pan Kmicic był tylko narzędziem gniewu bożego. Dlatego co wieczora spokojnie odmawiał różaniec przy blasku płonšcych osad niemieckich, a gdy krzyki mordowanych zmyliły mu rachunek, tedy zaczynał od poczštku, aby duszy grzechem niedbalstwa w służbie bożej nie obcišżyć. Nie same jednak okrutne uczucia w sercu hodował, bo oprócz pobożnoœci ożywiały jeróżne wzruszenia zwišzane pamięciš z dawnymi laty. Często więc przychodziły mu na myœl owe czasy, w których Chowańskiego z tak wielkš sławš podchodził, i dawni kompanionowie stawali mu jakby żywi przed oczyma: Kokosiński, olbrzymi Kulwiec-Hippocentaurus, raby Ranicki z senatorskš krwiš w żyłach, Uhlik,na czekaniku grywajšcy, Rekuć, na którym krew ludzka nie ciężyła, i Zend, ptactwo i wszelkiego zwierza biegle naœladujšcy. - Wszyscy oni, prócz może jednego Rekucia,w piekle skwierczš, a ot! użyliby teraz, ot by się we krwi ubabrali, grzechu na duszę nie œcišgajšc i z pożytkiem dla Rzeczypospolitej!... Tu wzdychał pan Andrzej na myœl, jak zgubnš rzeczš jest swawola, skoro w zaraniu młodoœci drogę do pięknych uczynków na wieki wieków zamyka. Lecz najwięcej wzdychał do Oleńki. Im bardziej zapuszczał się w granice pruskie, tym srożej paliły go rany serca, jakby owepożary, które rozniecał i dawnš miłoœć zarazem podsycały. Co dzień też prawie mówił w swym sercu do dziewczyny: "Gołšbku najmilszy, możeœ tam już o mnie zapomniał, a jeżeli wspomnisz, to jeno niechęć ci serce zaleje, ja zaœ, daleki czy bliski, w nocy i we dnie, w pracy dla ojczyzny i trudzie, o tobie cišgle myœlę i dusza leci ku tobie przez bory i wody, jak zmęczony ptak, aby zaœ u nóg twoich się położyć. Rzeczypospolitej i tobie jednej oddałbym wszystkš krew mojš, ale gorze mi, jeœli w sercu na wieki banitem mnie ogłosisz!" Tak rozmyœlajšc szedł coraz wyżej ku północy pasem granicznym, palił i œcinał, nikogo nie żywił. Tęsknota dławiła go okrutna. Chciałby jutro być w Taurogach, atymczasem droga była jeszcze tak daleka i tak trudna, bo wreszcie poczęto bić we wszystkie dzwony w całej prowincji pruskiej. Kto żyw, chwytał za broń, by dać opór strasznym niszczycielom; sprowadzano prezydia nawet z bardzo odległych miast, formowano pułki nawet z pachołków miejskich, i wkrótce wszędy mogło stanšć ze dwudziestu chłopa przeciw jednemu Tatarowi. Kmicic rzucał się na owe komendy jak piorun, gromił, rozpraszał, wieszał, wywijał się, krył i znów wypływał na fali ognia, ale jednak nie mógł już iœć tak szybko jako wprzódy. Nieraz trzeba było tatarskim sposobem zapadać i taić się całymi tygodniami w gšszczu lub trzcinach nad brzegami jezior. Ludnoœć wsypywała się coraz gęœciej, jakby na wilka, a on kšsał też jak wilk, co jednym uderzeniem kłów œmierć zadaje, i nie tylko się bronił, ale zaczepnej wojny nie zaniechał. Miłujšc pracę rzetelnš, czasem, mimo poœcigu, tak długo nie ruszał się z jakiejœ okolicy, póki jej mieczem i ogniem na kilka mil nie zniszczył. Nazwisko jego dostało się, nie wiadomo jakim sposobem, do ust ludzkich i grzmiało, okryte zgrozš i przerażeniem, aż do brzegów Bałtyku. Mógł wprawdzie pan Babinicz wejœć na powrót w granice Rzeczypospolitej i mimo komend szwedzkich spieszniej ruszyć do Taurogów, ale nie chciał tego uczynić, bo pragnšł nie sobie tylko, lecz Rzeczypospolitej służyć. Tymczasem przyszły wieœci, które miejscowym mieszkańcom dodały ducha do obrony i zemsty, a srogš żałoœciš przejęłyserce pana Babinicza. Gruchnęło o wielkiej bitwie pod Warszawš, którš król polski miał przegrać. "Karol Gustaw i elektor pobili wszystkie wojska Kazimierzowe" - powtarzano sobie w Prusach z radoœciš. "Warszawa znów wzięta! największa to w całej wojnie wiktoria i teraz będzie już koniec Rzeczypospolitej!" Wszyscy ludzie, których zagarniali i kładli na węgle dla zeznań Tatarzy, powtarzali to samo; były i przesadne wieœci, jako zwyklew czasach wojennych a niepewnych. Wedle tych wieœci wojska były doszczętnie zniesione, hetmani polegli, a Jan Kazimierz dostał się do niewoli. Więc wszystko się skończyło? więc owa powstajšca i zwycięska Rzeczpospolita byłatylko czczym mamidłem? Tyle potęgi, tyle wojsk, tylu wielkich ludzi i znamienitych wojowników: hetmani, król, pan Czarniecki ze swojš niezwyciężonš dywizjš, pan marszałek koronny, inni panowie ze swymi pocztami, wszystko przepadło, wszystko jak dym się rozwiało? I nie masz już innych obrońców tego nieszczęsnego kraju,prócz luŸnych partyj powstańczych, które zapewne na wieœć o klęsce jak tuman się rozwiejš?! Pan Kmicic włosy z czupryny darł i ręce łamał, chwytał wilgotnš ziemię garœciami ido płonšcej głowy przyciskał. - Polegnę i ja! - mówił sobie - ale wprzód ziemia ta krwiš spłynie! I poczšł wojować jak desperat; nie ukrywał się już więcej, nie zapadał po lasach i trzcinach, œmierci szukał, rzucał się jak szalony na siły trzykroć większe i roznosił je w puch na szablach i kopytach. W Tatarach jego zamarły wszystkie resztkiuczuć ludzkich i zmienili się w stado dzikichzwierzšt. Drapieżny, ale niezbyt przydatny do walki w otwartym polu lud, nie utraciwszy nic ze swej zdolnoœci do zasadzek i podstępów, przez cišgłš wprawę, przez cišgłe walki wyćwiczył się tak, że najpierwszej w œwiecie jeŸdzie mógł pierœ w pierœ dotrzymać pola i roznosić czworoboki nawet szwedzkiej dalekarlijskiej gwardii. W zapasach ze zbrojnš chasš pruskš stu tych Tatarów rozbijało z łatwoœciš dwieœcie i trzysta tęgich, zbrojnych w muszkiety i włócznie pachołków. Kmicic oduczył ich obcišżania się łupem, brali tylko pienišdze, a mianowicie złoto, które zaszywali w kulbaki. Toteż, gdy którypoległ, pozostali bili się z wœciekłoœciš o jego konia i siodło. Bogacšc się w ten sposób, nie stracili nic ze swej nadludzkiej prawie lotnoœci. Poznawszy, że pod żadnym w œwiecie wodzem nie mieliby żniw tak obfitych, przywišzali się do Babinicza jako psy gończe do myœliwca i z prawdziwie mahometańskš uczciwoœciš składali po bitwach w ręce Soroki i Kiemliczów lwiš częœć łupów "bagadyrowi" przynależnš. - Ałła! - mawiał Akbah-Ułan - mało ich Bakczysaraj zobaczy, ale ci, którzy wrócš,murzami wszyscy zostanš. Babinicz, który z dawna umiał się z wojny żywić, zebrał bogactwa potężne; natomiastœmierci, której więcej od złota szukał, nieznalazł. Upłynšł znów miesišc na harcach i trudach wiarę ludzkš przechodzšcych. Bachmatom, lubo jęczmieniem i pruskš pszenicš pasionym, trzeba było koniecznie dać choć parę dni wypoczynku, zatem młody pułkownik, chcšc także wieœci zasięgnšć i 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żÁPÓcÂ#>cĂarcÄÓ+acĹ4::#szczerby w ludziach nowymi wolentarzami zastšpić, cofnšł się koło Dospady w granice Rzeczypospolitej. Wieœci wkrótce przyszły i to tak radosne, że Kmicic mało rozumu nie stracił. Okazywało się prawdš, że równie dzielny, jak niefortunny Jan Kazimierz przegrał wielkš trzydniowš bitwę pod Warszawš, alez jakiejże przyczyny? Oto pospolite ruszenie w ogromnej częœci rozeszło się przedtem do domów, a pozostała częœć nie biła się już z takim animuszem jak przy wzięciu Warszawy i trzeciego dnia bitwy wszczęła popłoch. Natomiast przez dwa pierwsze dni ważyło się zwycięstwo na stronę polskš. Wojska regularne już nie w dorywczej podjazdowej wojnie, ale w wielkiej bitwie z najbardziej wyćwiczonym w Europie żołnierzem okazały takš umiejętnoœć i wytrwałoœć, że samych jenerałów szwedzkich i brandenburskich ogarnęło zdumienie. Król Jan Kazimierz nieœmiertelnš sławę pozyskał. Mówiono, że okazał się być równym Karolowi Gustawowi wodzem i że gdyby wszystkie jego rozporzšdzenia spełnione zostały, nieprzyjaciel straciłby walnš bitwę i wojna byłaby ukończona. Kmicic miał już też wiadomoœci z ust naocznych œwiadków, natknšł się bowiem na szlachtę, która służšc w pospolitakach, brała w bitwie udział. Jeden z nich opowiadał mu o œwietnym uderzeniu husarii, w czasie którego sam Carolus, który mimo zaklęć jenerałów cofać się nie chciał, omal nie zginšł. Wszyscy też potwierdzili, że nieprawda, jakoby wojska były zniesione lub żeby hetmani polegli. Owszem, cała potęga, prócz pospolitego ruszenia, pozostała nie naruszona i cofnęła się w dobrym ładzie w dół kraju. Na moœcie warszawskim, który się załamał, uroniono tylko armaty, ale "duchaprzewieziono przez Wisłę". Wojsko klęło się na wszystko, że pod takimwodzem jak Jan Kazimierz pobije w następnym spotkaniu Karola Gustawa, elektora i kogo będzie trzeba, bo ta bitwa to była tylko próba, lubo niepomyœlna, ale dobrej otuchy na przyszłoœć pełna. Kmicic zachodził w głowę, skšd pierwsze wieœci mogły być tak straszne. Wytłumaczono mu, że Karol Gustaw umyœlnie porozsyłał przesadzone nowiny, w rzeczy zaœ nie bardzo wiedział, co czynić. Oficerowie szwedzcy, których pan Andrzej w tydzień póŸniej ułowił, potwierdzili to zdanie. Dowiedział się też od nich, że zwłaszcza elektor żył w wielkim przerażeniu i o własnej skórze coraz bardziej poczynał myœleć, że z wojsk jego siła pod Warszawšległo, na pozostałe rzuciły się choroby takstraszne, iż gorzej bitew je niszczš. Tymczasem zaœ Wielkopolanie, pragnšc za Ujœcie i wszystkie krzywdy zapłacić, najechali samš marchię brandenburskš, palšc, œcinajšc, wodę a ziemię zostawujšc. Wedle oficerów bliskš była godzina, w której elektor porzuci Szwedów, a z mocniejszym się połšczy. "Trzeba mu tedy przypiekać - pomyœlał Kmicic - żeby prędzej to uczynił." I majšc konie już wypoczęte a szczerby zapełnione, znów przekroczył Dospadę i jak duch zniszczenia na osady niemieckie się rzucił. Różne partie poszły za jego przykładem. Zastał obronę już słabszš, więc tym bardziej dokazywał. Nowiny przychodziły coraz radoœniejsze, tak radosne, że wierzyć w nie było trudno. Oto naprzód poczęto prawić, że Karol Gustaw, który po bitwie warszawskiej aż do Radomia się posunšł, cofa się teraz na złamanie szyi ku Prusom Królewskim. Co sięstało? czemu się cofa? - na to nie było czas jakiœ odpowiedzi, aż wreszcie gruchnęło znów po Rzeczypospolitej nazwisko pana Czarnieckiego. Zbił pod Lipcem, zbił pod Strzemesznem, pod samš Rawš wycišł w pień tylnš straż umykajšcego Karola, za czym dowiedziawszy się, iż dwa tysišce rajtarii wraca z Krakowa, napadł na niš wstępnym bojem i ani zwiastuna klęski żywcem nie puœcił. Pułkownik Forgell, brat jenerała, czterech innych pułkowników, trzech majorów, trzynastu rotmistrzów i dwudziestu trzech poruczników poszło w łyka. Inni podawali liczbę podwójnš, niektórzy twierdzili już w uniesieniu, że podWarszawš nie klęskę, ale zwycięstwo odniósł Jan Kazimierz, i że jego pochód w dół kraju był tylko fortelem dla pogršżenianieprzyjaciela. Sam pan Kmicic tak poczšł myœleć, bo od pacholęcych lat przecież żołnierzem będšc,rozumiał się na wojnie, a nigdy nie słyszało o takim zwycięstwie, po którym by się zwycięzcom gorzej dziać miało. A Szwedom widocznie było gorzej i właœnie od bitwy warszawskiej. Panu Andrzejowi przypomniały się wówczassłowa Zagłoby, gdy przy ostatnim widzeniusię mówił, że wiktorie nie naprawiš już szwedzkiej sprawy, zaœ jedna walna przegrana może ich zgubić. "Kanclerska to głowa! - pomyœlał Kmicic - która jakoby w księdze przyszłoœci umie czytać." Tu przypomniały mu się i dalsze proroctwa pana Zagłoby, jako on, Kmicic alias Babinicz, do Taurogów dojdzie, Oleńkę swojš odnajdzie, przebłaga, zaœlubi i potomstwo z niej na chwałę kraju wyprowadzi. Gdy sobie to wspomniał, ogieńwstšpił mu w żyły; już i chwili tracić nie chciał, jeno Prusaków i rzezi na czas zaniechać i do Taurogów lecieć. Wtem w wilię wyjazdu przybył do niego szlachcic laudański spod choršgwi pana Wołodyjowskiego z listem od małego rycerza. "Idziemy z panem hetmanem polnym litewskim i księciem krajczym za Bogusławem i Waldekiem - pisał pan Michał. - Połšczże się z nami, bo pole do słusznej zemsty się znajdzie, a i prusactwu za opresję Rzeczypospolitej spłacić się przygodzi." Pan Andrzej własnym oczom wierzyć nie chciał i czas jakiœ posšdzał szlachcica, iż chyba przez jakiego komendanta pruskiego czy szwedzkiego umyœlnie był nasłany, abygo wraz z czambułem w zasadzkę wprowadzić. Miałżeby pan Gosiewski istotnie drugi raz do Prus cišgnšć? Niepodobna było nie wierzyć. Ręka była pana Wołodyjowskiego, herb pana Wołodyjowskiego, a i szlachcica sobie pan Andrzej przypomniał. Więc indagować go poczšł, gdzie pan Gosiewski się znajduje i dokšd dojœć zamierza? Szlachcic doœć był głupkowaty. Nie jemu wiedzieć, dokšd pan hetman chce iœć; wie tylko, że pan hetman z tš samš dywizjš litewsko-tatarskš o dwa dni drogi, a przy nim jest i choršgiew laudańska. Pożyczył jej sobie na czas pan Czarniecki, ale już z dawna odesłał, a teraz idš, gdzie pan hetman polny prowadzi. - Mówiš - kończył szlachcic - że do Prus pójdziem, i żołnierz cieszy się okrutnie... Ale zresztš nasza rzecz słuchać i bić. Kmicic wysłuchawszy relacji nie namyœlał się długo, zawrócił czambuł i poszedł wielkim pochodem ku panu hetmanowi, a po dwóch dniach, już póŸnš nocš, padł w ramiona panu Wołodyjowskiemu, który wyœciskawszy go, zaraz zakrzyknšł: - Graf Waldek i ksišżę Bogusław sš w Prostkach, szańce sypiš, by się warownym obozem ubezpieczyć. Pójdziem na nich. - Dziœ? - rzekł Kmicic. - Jutro do dnia, to jest za dwie lub trzy godziny. Tu padli sobie znów w objęcia. - Tak mi coœ mówi, że go Bóg wyda w ręce nasze! - zawołał wzruszony Kmicic. - I ja tak myœlę. - Œlubowałem sobie do œmierci ten dzień poœcić, w którym go spotkam. - Protekcja boża nie zawadzi - odrzekł pan Michał. - Nie będę też czuł inwidii, jeœli tobie ten los przypadnie, bo twoja krzywda większa. - Michale! zacniejszego od ciebie kawalera nie widziałem! - A niechże ci się, Jędrek, przypatrzę. Sczerniałeœ od wiatru do reszty; aleœ się spisał. Z wielkš estymš patrzyła cała dywizja na twojš robotę. Nic, jeno zgliszcza i cadavera. Żołnierz z ciebie zawołany. I samemu panu Zagłobie, gdyby tutaj był, ciężko by przyszło coœ lepszego o sobie wymyœlić. - Dla Boga! a gdzie pan Zagłoba? - Przy panu Sapieże został, bo spuchł całkiem z płaczu i z desperacji po Rochu Kowalskim... - To pan Kowalski zginšł? Wołodyjowski zacisnšł wargi. - Wiesz, kto go zabił? - Skšd mam wiedzieć?... Powiadaj! - Ksišżę Bogusław. Kmicic zakręcił się na miejscu, jakby sztychem pchnięty, i poczšł z sykiem wcišgać w siebie powietrze, na koniec zgrzytnšł strasznie zębami i rzuciwszy się na ławę, wsparł w milczeniu głowę na dłoniach. Pan Wołodyjowski klasnšł w ręce i kazał czeladnikowi napitku przynieœć, po czym siadł około Kmicica, nalał kusztyki i poczšłmówić: - Roch Kowalski tak kawalerskš œmierciš zginšł, że nie daj Boże żadnemu z nas gorzej. Doœć ci powiedzieć, że mu sam Carolus po otrzymaniu pola pogrzeb wyprawił i cały regiment gwardii ognia nadjego trumnš dawał. - Żeby nie z tych ršk, żeby nie z tych piekielnych ršk! - zawołał Kmicic. - Owszem, z ršk Bogusławowych, wiem to od usarzy, którzy własnymi oczyma na ów żałosny termin patrzyli. - Toœ tam nie był? - W bitwie miejsca się nie wybiera, jeno sięstoi, gdzie każš. Gdybym ja tam był, to albotu bym teraz nie był, albo Bogusław nie sypałby wałów w Prostkach. - Mów, jak wszystko się odbyło. Zawziętoœci tylko przybędzie. Pan Wołodyjowski napił się, obtarł żółte wšsiki i poczšł: - Pewnie ci nie brakło relacji o warszawskiej bitwie, bo wszyscy o niej mówiš, więc też i ja nie będę się nad niš zbyt długo rozwodził. Nasz pan miłoœciwy... dajże mu Boże zdrowie i długielata, bo pod innym królem zginęłaby ta ojczyzna wœród klęsk... okazał się wodzem znamienitym. Gdyby był taki posłuch jak wódz, gdybyœmy byli go godni, kroniki zapisałyby nowš polskš wiktorię pod Warszawš, grunwaldzkiej i beresteckiej równš. Krótko mówišc, pierwszego dnia biliœmy Szwedów. Drugiego poczęła fortuna to na tę, to na tamtš stronę wagi nachylać,ale przecie byliœmy górš. Wtedy to poszła do ataku litewska husaria, w której i Roch służył pod kniaziem Połubińskim, żołnierzem wielkim. Widziałem ich, gdy szli, jako ciebie widzę, bo stałem z laudańskimi na wyżynie pod szańcami. Było ich tysišc dwieœcie ludzi i koni, jakich œwiatnie widział. Szli na pół staja wedle nas i mówię ci, ziemia drżała pod nimi. Widzieliœmy piechotę brandenburskš, na gwałt zatykajšcš piki w ziemię, aby pierwszemu impetowi się oprzeć. Inni waliliz muszkietów, aż dymy zasłoniły ich zupełnie. Spojrzymy: husaria już rozpuœciłakonie. Boże, co za impet! Wpadli w dym... znikli! U mnie żołnierze pocznš krzyczeć: "Złamiš! złamiš!" Przez chwilę nie widać nic. Aż zagrzmiało coœ i dŸwięk się uczynił,jakby w tysišcu kuŸni kowale młotami bili. Spojrzymy: Jezus Maria! Elektorscy mostemjuż leżš jako żyto, przez które burza przejdzie, a oni już hen za nimi! jeno proporce migocš! Idš na Szwedów! Uderzyli na rajtarię - rajtaria mostem! uderzyli na drugi regiment - mostem! Tu huk, armaty grzmiš... widzimy ich, gdy wiatr dym zwieje. Łamiš piechotę szwedzkš... Wszystko pierzcha, wszystko się wali, rozstępuje, idš jak gdyby ulicš... bez mała przez całš armię już przeszli!... Zderzš się z pułkiem konnej gwardii, wœród którego Carolus stoi... i gwardię jakoby wicher rozegnał!... Tu przerwał Wołodyjowski opowiadanie, boKmicic pięœciami oczy zatkał i krzyczeć poczšł: - Matko Boża! raz widzieć i polec! - Takiego ataku nie zobaczš już oczy moje -cišgnšł dalej mały rycerz. - Nam też skoczyć kazano... Więcej nie widziałem, ale coć powiem, tom słyszał z ust szwedzkiego oficera, który przy boku Karolowym wówczas był i własnymi oczyma na termin patrzył. Gdy już husaria wszystko złamała po drodze, ten Forgell, który póŸniej pod Rawš wpadł w nasze ręce, rzucił się do ršk Karolowych: "Królu,ratuj Szwecję! ratuj siebie! - krzyknšł - ustępuj, ustępuj! nic ich nie wstrzyma!" A Carolus na to: "Na nic przed nimi ustępować, trzeba opór dać lub zginšć!" Przypadajš inni jenerałowie, błagajš, proszš, nie chce. Ruszył naprzód... zderzylisię i złamano Szwedów prędzej niżbyœ do dziesięciu zrachował. Kto legł, tego stratowano; inni rozsypali się jak groch. Nuż ich cišć. Król odbił się samowtór; najechał go Kowalski i poznał, bo go już dwa razy widział. Kiedy nie natrze!... Rajtarzastawił króla... Ale owo, powiadali ci, którzy widzieli, że piorun prędzej nie zabija, jako Roch rozwalił go na dwoje. Wówczas sam król rzucił się na niego... Wołodyjowski przerwał znów opowiadanie iodetchnšł głęboko, lecz Kmicic zaraz zawołał: - Kończ już, bo dusza ze mnie wyjdzie! - Starli się tedy w œrodku pola, iże piersi końskie uderzyły o piersi. Zakotłowało się!"Spojrzę - powiada nam oficer - aż król wraz z koniem już na ziemi!" Wydostał się,ruszył cyngla krócicy, chybił. Roch go za łeb, bo mu kapelusz spadł. Już miecz wznosił, już Szwedzi mdleli z przerażenia, bo nie czas było iœć na ratunek, gdy Bogusław jakoby spod ziemi wyrósł i w samo ucho Kowalskiemu wystrzelił, że mu głowę wraz z hełmem rozniosło. - Dla Boga! Nie miałże czasu miecza spuœcić?! - krzyknšł pan Andrzej targajšc się za czuprynę. - Bóg nie dał mu tej łaski - odrzekł pan Michał. - Zgadliœmy też z Zagłobš, co się stało. Oto służyło chłopisko u Radziwiłłówod pacholęcych lat, za panów ich swoich uważało, i na widok Radziwiłła musiało sięskonfundować. Może mu nigdy ta myœl w głowie nie postała, żeby na Radziwiłła można rękę podnieœć. Bywa tak, bywa! Ha! życiem to przypłacił. Dziwny człek jest pan Zagłoba, bo on mu wcale wujem ni krewnym nie był, a przecie inny by po synutak nie desperował... Prawdę zaœ rzekłszy,nie było czego, bo tak sławnej œmierci zazdroœcić by Kowalskiemu można. Toż szlachcic i żołnierz na to się rodzi, by nie dziœ, to jutro gardło dać, a o Kowalskim dzieje pisać będš i potomnoœć jego imię wysławi. Umilkł pan Wołodyjowski, po chwili zaœ przeżegnał się i rzekł: - Wieczny odpoczynek racz mu dać, Panie, aœwiatłoœć wiekuista niech mu œwieci... - Na wieki wieków! - zakończył Kmicic. Czas jakiœ szeptali modlitwy, może o podobnš œmierć dla siebie proszšc, byle nie z ršk Bogusławowych, wreszcie pan Michałrzekł: - Ksišdz Piekarski zaręczał nam, że on wprost do raju poszedł. - Pewnie, że tak, to mu i modlitwy nasze niepotrzebne. - Modlitwy zawsze potrzebne, bo na rejestrinnych będš wpisane, a może na nasz własny. Kmicic westchnšł. - W miłosierdziu bożym nadzieja - rzekł - tuszę też, że za to, com tu w Prusach dokazywał, choć z parę lat czyœćca będzie mi odpuszczonych. - Wszystko się tam karbuje. Co tu człowiekszablš wyršbie, to tam sekretarze niebiescy zapisujš. - Służyłem i ja u Radziwiłła - rzekł Kmicic- ale się widokiem Bogusława nie skonfunduję. Boże, Boże! toć Prostki niedaleko! Pomnij, Panie, że on i Twój nieprzyjaciel, bo heretyk, któren nieraz prawdziwej Twej wierze bluŸnił! - I ojczyzny nieprzyjaciel! - dodał Wołodyjowski. - Miejmy nadzieję, że jego termin się zbliża. Pan Zagłoba to samo po owym ataku husarii prorokował, a mówił wżalu, we łzach, jakoby natchniony. I przeklinał Bogusława tak, że aż słuchajšcym włosy w czuprynach stawały.Ksišżę Kazimierz Michał, który z nami przeciw nim cišgnie, widział też we œnie dwie złote tršby, które Radziwiłłowie w tarczy noszš, pogryzione przez niedŸwiedzia i zaraz na drugi dzień powiadał: "Albo mnie, albo którego z innychRadziwiłłów nieszczęœcie spotka." - Przez niedŸwiedzia? - spytał blednšc Kmicic. - Tak jest. Twarz pana Andrzeja rozjaœniła się, jak gdyby na niš blask zórz porannych upadł, oczy wzniósł do góry, ręce ku niebu wycišgnšł i uroczystym głosem zawołał: - Jaż w herbie mam niedŸwiedzia. Chwała Ci, Panie, na wysokoœciach! Chwała Ci, Matko Najœwiętsza!... Panie, Panie! nie jestem godzien tej łaski! Usłyszawszy to Wołodyjowski wielce także się wzruszył, bo poznał zaraz, że w tym jest omen niebieski. - Jędrek! - zawołał - œciœnijże dla pewnoœci przed bitwš nóżki Chrystusowi, a ja o Sakowicza Go poproszę. - Prostki! Prostki! - powtarzał jakby w goršczce Kmicic. - Kiedy ruszamy? - Do dnia, a niedługo już œwitać pocznie. Kmicic zbliżył się do wybitego okienka chałupy, spojrzał w niebo i zawołał: - Blednš już gwiazdy, blednš. Ave Maria... Wtem rozległo się dalekie pianie koguta, a jednoczeœnie zabrzmiało ciche tršbienie przez munsztuk. W kilka pacierzy póŸniej ruch poczšł się w całej wsi. Słychać było szczęk żelaza, parskanie koni. Ciemne masyjazdy zbierały się na goœcińcu. Powietrze poczęło się nasycać œwiatłem; blady blask jšł srebrzyć groty włóczni, migotać na gołych szablach, wydobywać z cienia wšsate, groŸne twarze, hełmy, kołpaki, kapuzy, tatarskie baranie czapki, tołuby, sajdaki. Wreszcie pochód z panem Kmicicem w przedniej straży ruszył ku Prostkom; wojska rozcišgnęły się długim i zasięgnšć i 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żĆPđÇ@âc€Č":cÉ\ƒcĘß,.cË ;Dwężem po drodze i szły żywo. Konie poczęły parskać okrutnie w pierwszych szeregach, za nimi inne na dobrš dla żołnierzy wróżbę. Białe tumany zakrywały jeszcze łški i pola.Naokół była cisza, jeno derkacze grały w zroszonych trawach. Rozdział 25 Dnia 6 wrzeœnia doszły wojska polskie do Wšsoszy i stanęły na odpoczynek, aby przed bitwš konie i ludzie mogli sił nabrać. Postanowił pan podskarbi cztery albo pięć dni się tam zatrzymać, ale wypadki pomieszały jego rachubę. Pana Babinicza, jako znajšcego już dobrze pogranicze, wyprawiono na podjazd, dawszy mu dwie lekkie litewskie choršgwie i œwieży czambulik ordy, bo jego właœni Tatarzy zbyt byli pomęczeni. Pan podskarbi wielce mu przed drogš zalecał, by się o języka starał i z próżnymi rękoma nie wracał. Babinicz zaœ uœmiechnšł się tylko, myœlšc sobie, iż nie potrzeba mu żadnej zachęty i że jeńców przywiedzie, choćby ich za okopami w Prostkach miał szukać. Jakoż wrócił we dwie doby, przywiódłszy kilkunastu Prusaków i Szwedów, a pomiędzynimi znacznego oficera von Rössela, kapitana z pruskiego regimentu Bogusława. Przyjęto podjazd w obozie z wielkim aplauzem. Kapitana nie potrzeba było brać na pytki, bo już to Babinicz w drodze, przyłożywszy mu sztych do gardła, uczynił. Z zeznań jego okazywało się, że nie same pruskie pułki grafa Waldeka stojšw Prostkach, ale i szeœć regimentów szwedzkich pod komendš jenerał-majora Izraela, z tych cztery jazdy pod Petersem,Frytiotsonem, Taubenem, Ammersteinem i dwa piechoty pod braćmi Engel. Z pułków pruskich, bardzo okrytych, prócz własnegografa Waldeka, był księcia Wismaru, Bruncla, Konnaberga, jenerała Walrata orazcztery choršgwie z komendy Bogusławowej:dwie szlachty pruskiej i dwie jego własne. Naczelnš komendę mišł rzekomo graf Waldek, lecz w rzeczywistoœci słuchał we wszystkim księcia Bogusława, którego wpływom ulegał także i szwedzki jenerał Izrael. Najważniejszš wszelako wiadomoœciš, jakiej von Rössel udzielił, była ta, że z Ełku spieszy na pomoc pod Prostki dwa tysišce wyborowej pomorskiej piechoty, graf Waldek zaœ bojšc się, aby oddziały owe nie zostały zagarnięte przez ordę, pragnie wyjœć z warownego obozu i dopieropo połšczeniu się z nimi, drugi raz się okopać. Bogusław był, wedle Rössela, aż dotšd doœć przeciwny opuszczeniu Prostek idopiero w ostatnich dniach skłaniać się do tego zaczšł. Usłyszawszy to pan Gosiewski wielce się uradował, bo już był pewien, że go zwycięstwo nie minie. Nieprzyjaciel długo potrafiłby bronić się w okopie, lecz ani szwedzka, ani pruska jazda nie mogła dotrzymać litewskiej w otwartym polu. Ksišżę Bogusław rozumiał to widocznie tak samo dobrze jak pan podskarbi i dlatego właœnie nie bardzo pochwalał Waldekowe plany. Lecz zbyt był próżnym, aby nie ustšpił przed zarzutem nawet zbytniej ostrożnoœci. Wreszcie nie odznaczał się cierpliwoœciš. Można było niemal na pewno rachować, że sprzykrzy sobie leżenie w wałach i w otwartej bitwie sławy i zwycięstwa poszuka. Pan podskarbi powinien był tylko spieszyć się, aby nastšpić na nieprzyjaciela właœnie w chwili,gdy będzie okopy opuszczał. Tak też myœlał i on sam, i inni pułkownicy, jako Hassun-bej, który ordš dowodził, pan Wojniłłowicz z królewskiego znaku, pan Korsak, pułkownik petyhorski, pan Wołodyjowski, pan Kotwicz i pan Babinicz. Wszyscy zgodzili się na jedno, że trzeba dalszego odpoczynku zaniechać i na noc, to jest za kilka godzin, ruszać; tymczasem pan Korsak wysłał natychmiast swego choršżego, Biegańskiego, aby szedł pod Prostki i nadcišgajšcemu wojsku każdej godziny znać dawał, co się w obozie dzieje.Wołodyjowski zaœ i Babinicz wzięli do swej kwatery Rössela, aby o Bogusławie czegoœ więcej od niego się dowiedzieć. Kapitan z poczštku przerażony był wielce, bo jeszcze sztych Kmicicowy czuł na gardle, ale wkrótce wino rozwišzało mu język. Że zaœ kiedyœ, służšc w Rzeczypospolitej w cudzoziemskim autoramencie, wyuczył się po polsku, przeto mógł i na pytania małego rycerza, nie umiejšcego po niemiecku, odpowiadać. - Dawno waœć służysz u księcia Bogusława? - pytał mały rycerz. - Ja u księcia w jego nadwornym wojsku nie służę - odrzekł Rössel - jeno w elektorskim pułku, który pod jego komendę został oddany. - To i pana Sakowicza waœć nie znasz? - Pana Sakowicza widywałem w Królewcu. - Jestli on przy księciu? - Nie masz go. W Taurogach został. Mały rycerz westchnšł i wšsikami ruszył. - Nie mam szczęœcia, jako zwykle! - rzekł. - Nie frasuj się, Michale - rzekł Babinicz - odnajdziesz go, a nie, to ja odnajdę. Po czym zwrócił się do Rössela: - Waœć jesteœ stary żołnierz, widziałeœ oba wojska, a naszš jazdę znasz od dawna;jakże myœlisz, po czyjej stronie będzie wiktoria? - Jeżeli wam pole dadzš za okopem, to po waszej, ale okopu bez piechoty i armat nie zdobędziecie, zwłaszcza że tam się wszystko księcia Radziwiłła głowš dzieje. - Za takiegoż to wielkiego masz go waœć wodza? - Nie tylko ja, ale ogólne to jest mniemanie w obu wojskach. Powiadajš też, że pod Warszawš serenissimus rex Sueciae wszystkim szedł za jego radš i dlatego wielkš bitwę wygrał. Ksišżę, jako Polak, lepiej zna wasz sposób wojowania i prędzejradę wymyœlić umie. Sam widziałem, jak król szwedzki po trzecim dniu bitwy przed frontem wojsk księcia œciskał i całował. Prawda, że mu życie był winien, bo gdyby nie strzał ksišżęcy... no! strach myœleć!... Rycerz to jest przy tym niezrównany, z którym się nikt na żadnš broń mierzyć nie może. - Ej! - rzekł pan Wołodyjowski - może by się taki znalazł... To rzekłszy, wšsikami groŸnie ruszył. Rössel popatrzył na niego i nagle poczerwieniał. Przez chwilę zdawało się, że albo krew go zaleje, albo œmiechem wybuchnie; lecz wreszcie wspomniał, iż jest w niewoli, więc opamiętał się zaraz. Kmicic zaœ popatrzył na niego pilnie swoimi stalowymi oczyma i rzekł zaciskajšc nieco wargi: - Jutro się pokaże... - A zdrów teraz Bogusław? - pytał pan Wołodyjowski - bo go to febra długo trzęsła i osłabić go musiała... - Zdrów od dawna jak ryba i lekarstw żadnych nie bierze. Chciał mu medyk z poczštku dawać różne prezerwatywy, ale właœnie po pierwszej zdarzył się zaraz paroksyzm. Wprawdzie nie powtórzył się więcej. Ksišżę Bogusław kazał też rzucać medykiem w przeœcieradłach i to mu pomogło, bo medyk sam febry ze strachu dostał... - Rzucać w przeœcieradłach? - spytał pan Wołodyjowski. - Sam widziałem - odrzekł Rössel. - Złożono dwa przeœcieradła do kupy, w œrodku położono medyka, za czym czterechsilnych trabantów wzięło przeœcieradła za rogi i kiedy to nie pocznš rzucać nieborakiem, to, mówię waszym miłoœciom,mało na dziesięć łokci w górę podlatywał, a oni ledwie go złapiš i znów w górę. Jenerał Izrael, graf Waldek i ksišżę za boki trzymali się od œmiechu. Nas też oficerów wielu patrzyło na owo widowisko,póki medyk nie omdlał. Księciu potem jakby rękš odjšł. Jakkolwiek Wołodyjowski i Babinicz nienawidzili Bogusława, nie mogli jednak wstrzymać się także od œmiechu, słyszšc otej krotofili. Pan Babinicz zaœ uderzył się rękoma po kolanach i zawołał: - Ha! szelma, jak sobie poradził! - Trzeba panu Zagłobie o tym lekarstwie powiedzieć - rzekł mały rycerz. - Na febrę to pomogło - rzecze Rössel - ale co po tym, kiedy ksišżę nie doœć zapędykrwi hamuje i dlatego nie dożyje póŸnego wieku. - I ja tak myœlę - mruknšł przez zęby Babinicz. - Tacy jak on długo nie żyjš. - Zali i w obozie jeszcze sobie folguje? - spytał pan Wołodyjowski. - Jakże nie? - odrzekł Rössel. - Œmiał się nieraz graf Waldek mówišc, że jego ksišżęca moœć fraucymer ze sobš wozi... Jazaœ sam dwie gładkie panny widziałem, o których mówili mi dworzanie, że do prasowania kryz służš... Ale Boga tam! Babinicz usłyszawszy to zaczerwienił się i zbladł, nagle zerwał się na równe nogi i porwawszy Rössela za ramię, poczšł nim potrzšsać gwałtownie. - Polki to sš czyli Niemkinie? Powiadaj! - Nie Polki - odparł przestraszony Rössel - jedna jest szlachcianka pruska, a druga Szwedka, która przedtem u żony jenerała Izraela służyła. Babinicz spojrzał na Wołodyjowskiego i odetchnšł głęboko; mały rycerz odetchnšł także i przestał wšsikami ruszać. - Pozwólcie mi, wasze miłoœcie, pójœć spoczšć - rzekł Rössel - okrutniem utrudzon, bo dwie mile mnie Tatarzyn na arkanie prowadził. Kmicic zaklasnšł na Sorokę i powierzył mu jeńca, po czym zwrócił się szybkim krokiem do pana Wołodyjowskiego. - Doœć już tego! - rzekł - wolę zginšć, wolęsto razy zginšć aniżeli żyć w tych ustawicznych trwogach i niepewnoœci. Ot i teraz, gdy Rössel wspomniał o onych dziewkach, myœlałem, że mnie kto obuchemw skroń zajechał. Na to pan Wołodyjowski trzasnšł rapierem.- Czas skończyć! - rzekł. Wtem zatršbiono przy hetmańskiej kwaterze i wnet po wszystkich litewskich choršgwiach odezwały się tršbki, a w czambułach piszczałki. Wojsko poczęło się zbierać i w godzinę póŸniej było w pochodzie. Zanim uszli milę, nadbiegł posłaniec od choršżego Biegańskiego, z choršgwi pana Korsakowej, z wiadomoœciš do hetmana, iż schwytano kilku rajtarów z większej kupy, która z tej strony rzeki zabierała wszystkie wozy i konie chłopskie. Badani namiejscu, wyznali, że tabor i całe wojsko ma opuœcić Prostki nazajutrz o ósmej rano i że rozkazy sš już wydane. - Chwalmy Boga i popędzajmy konie - rzekł na to pan podskarbi. - Do wieczora nie będzie już tych wojsk! Posłano tedy ordę na łeb na szyję, aby jaknajprędzej starała się dostać między wojska Waldekowe a owš piechotę pruskš œpieszšcš na pomoc. Za niš litewskie choršgwie poszły rysiš, że zaœ najwięcej było lekkich, więc szły tak wartko, iż tuż, tuż za ordš nadšżały. Kmicic poszedł w pierwszej ordzińskiej straży i parł swojš watahę, aż z koni dymiło. Po drodze kładł się na kulbace, czołem bił o kark koński i modlił się ze wszystkich sił duszy: - Nie za mojš krzywdę daj mi się, Chryste,pomœcić, ale za insulty ojczyŸnie wyrzšdzone! Jam grzesznik, jam łaski Twojej niegodzien, ale zmiłuj się nade mnš,pozwól mi tę krew heretyckš rozlać, a na chwałę Twojš będę suszył i będę się biczował każdego tygodnia w ten dzień po wiek życia mego! Potem Najœwiętszej Pannie Częstochowskiej, której krwiš własnš służył, i patronowi swojemu jeszcze się polecał, a tak protekcję ich sobie zapewniwszy uczuł zaraz, że ogromna nadzieja wstępuje mu do duszy, że moc nadzwyczajna przejmuje jego członki, moc taka, przed którš w proch musi upaœć wszystko. Zdawało mu się, że z ramion wyrastajš mu skrzydła; radoœć ogarnęła go jak wicher i leciał na czele Tatarów, aż iskry sypały się spod kopyt jego konia. Tysišce dzikich wojowników, pochylonych nakarki końskie, pędziło za nim. Fala spiczastych czapek chwiała się w takt końskiego pędu, łuki kołysały się na plecach, przed nimi biegł tętent bachmatów, z tyłu dolatywał głuchy szum nadšżajšcych litewskich choršgwi, podobny do szumu wezbranej rzeki. I lecieli tak wœród nocy pysznej, gwiaŸdzistej, pokrywajšcej drogi i pola, na kształt olbrzymiego stada drapieżnych ptaków, które krew zwietrzyły w oddaleniu. Mijali pola bujne, dšbrowy, łški, aż wreszcie sierp miesišca pobladł i pochylił się ku zachodowi. Wówczas zwolnili koniom istanęli na popas ostatni. Byli już nie dalej jak pół mili niemieckiej od Prostek. Tatarzy poczęli karmić konie z ršk jęczmieniem, aby nowych sił nabrały przedbitwš. Kmicic zaœ, przesiadłszy się na zapaœnego dzianeta, pojechał dalej, aby na obóz nieprzyjaciela okiem rzucić. Po pół godziny drogi trafił w łozie nad rzeczkš na ów podjeŸdzik petyhorski, którypan Korsak wysłał na zwiady. - A co? - spytał choršżego pan Kmicic. - Co słychać? - Nie œpiš już i huczš jak pszczoły w ulu - odparł choršży. - Byliby się już ruszyli, alenie mieli doœć wozów. - Zali można gdzie z pobliża obóz widzieć? - Można z onego wyniesienia, które krzami pokryte. Obóz hen, tam leży w dole rzeki. Chce wasza miłoœć popatrzyć? - ProwadŸ waœć! Choršży ruszył koniem i wyjechali na wzniesienie. Już też zorze były na niebie i powietrze przesycało się złotym œwiatłem,ale wedle rzeki, na drugim niskim brzegu, leżała jeszcze mgła surowa. Oni, ukryci w krzach, patrzyli w owš mgłę rzednšcš coraz bardziej. Na koniec o dwie staje odsłonił się w dolinie kwadratowy okop ziemny; wzrok Kmicica wpił się weń z chciwoœciš, lecz w pierwszej chwili dojrzał tylko mgliste zarysy namiotów, wozów stojšcych w œrodku wzdłuż wałów. Płomienia ognisk niebyło już widać, tylko dymy podnosiły się wysokimi smugami ku niebu na znak pogody.Lecz w miarę jak mgła roztapiała się coraz bardziej, mógł pan Babinicz z pomocšperspektywy odróżnić pozatykane na wałach choršgwie: błękitne szwedzkie i żółte pruskie, następnie masy żołnierzy, działa i konie. Naokoło była cisza, przerywana tylko szelestem krzów poruszanych przez powiew i wesołym porannym czyrykaniem szarego ptactwa. Ale z obozu dochodził przytłumiony szum. Widocznie nikt tam już nie spał, widocznie gotowano się do pochodu, bo w œrodku okopu panował ruch niezwyczajny. Całe pułki przenosiły się z miejsca na miejsce, niektóre wychodziły przed wały; około wozów panowała sroga krętanina. Staczanorównież armaty z wałów. - Nie może inaczej być, tylko się do pochodu gotujš - rzekł Kmicic. - Wszyscy jeńcy to zeznawali. Chcš się ze swojš piechotš połšczyć. Nie spodziewajš się też, aby pan hetman mógł na nich nastšpić prędzej jak wieczorem, a choćby miał i nastšpić, wolš bitwę w otwartym polu przyjšć niż onę piechotę pod nóż wydać. - Ze dwie godzin upłynie, nim wyruszš, a za dwie godzin pan podskarbi tu będzie. - Chwalić Boga! - odrzekł choršży. - Poœlijże waœć jeszcze ludzi, by tam nie popasali za długo. - Wedle rozkazu. - A nie wysyłali jakich podjazdów na tę stronę rzeki? - Na tę stronę ani jeden nie wyszedł. Wysłali, ale ku swojej piechocie, która od Ełku nadcišga. - Dobrze! - rzekł Kmicic. I zjechał z pagórka, a przykazawszy podjazdowi taić się dalej w trzcinach, sam ruszył, ile tchu w koniu, z powrotem do choršgwi. Pan Gosiewski właœnie na koń siadał, gdy Babinicz nadjechał. Prędko opowiedział mu młody rycerz, co widział i jaka jest pozycja okolicy; hetman wysłuchał relacji z wielkim zadowoleniem i nie mieszkajšc choršgwie ruszył. Ale tym razem poszła naprzód Babiniczowa wataha, za niš litewskie: więc Wojniłłowicza, laudańska, własna pana hetmanowa, trzy księcia Michała Radziwiłła, Korsakowa i inne. Orda pozostała za nimi, bo o to usilnie Hassun-bej prosił obawiajšc się, czy lud jego pierwsze natarcie ciężkiej jazdy wytrzyma. Miał także i inne wyrachowanie. Oto chciał, aby podczas gdy Litwa uderzy na czoło wojsk, on z Tatary mógł ogarnšć tabor, w którym łupu najobfitszego się spodziewał. Pan hetman zezwolił, słusznie mniemajšc, że ordyńcy miękko by może uderzali na komunik, ale wpadnš jak wœciekli na tabor i popłoch wzniecić mogš, zwłaszcza że konie pruskie mniej były straszliwego ich wycia zwyczajne. We dwie godziny, jak przepowiedział Kmicic, stanęli przy owym wzniesieniu, z którego podjazd zaglšdał w okopy, a które teraz pochód wszystkich wojsk zasłaniało. Choršży, na widok zbliżajšcych się wojsk, skoczył jak piorun z wiadomoœciš, że nieprzyjaciel, poœcišgawszy straże z tamtejstrony rzeki, już wyruszył i że właœnie koniec ogona taboru wychodzi z okopu. Usłyszawszy to pan Gosiewski wycišgnšł buławę z tulei przy kulbace i rzekł: - To już zawrócić nie mogš, bo wozy drogę zasłaniajš. W imię Ojca i Syna, i Ducha Œwiętego! Nie ma już po co dłużej się ukrywać! I skinšł na buńczucznego, a ów buńczuk podniósł w górę i poczšł nim machać na wszystkie strony. Na ten znak wszystkie buńczuki poczęły się kołysać, huknęły tršby i krzywuły, zawrzasły tatarskie piszczałki, zadŸwięczały litaury, szeœć tysięcy szabel rozbłysło w powietrzu i szeœć tysięcy gardzieli krzyknęło: - Jezus, Maria! - Ałła-hu-Ałła! Za czym choršgiew za choršgwiš wynurzała się rysiš zza wzniesienia. W Waldekowym obozie nie spodziewano się takprędko goœci, bo ruch powstał goršczkowy.Bębny poczęły huczeć nieustajšcym grzmotem; pułki zwracały się frontem ku rzece. jska rozcišgnęły się długim i zasięgnšć i 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żĚPÔcÍ$!cÎEHcύ+‘cĐ:Z&Gołym już okiem można było dostrzec przelatujšcych między regimentami jenerałów i pułkowników. We œrodku zajeżdżano co duchu z armatami, by je odprzodkować ku rzece. Po chwili oba wojska nie były już więcej odsiebie jak o tysišc kroków. Dzieliło je tylko błonie rozległe, œrodkiem którego płynęła rzeczka. Chwila jeszcze i pierwsza smuga białego dymu wykwitła od strony pruskiej ku Polakom. Bitwa była rozpoczęta. Pan hetman sam skoczył ku Kmicicowej wataże. - Następuj, moœci Babinicz! następuj w imięboże! ot, na tę œcianę! I buławš wskazał błyszczšcy pułk rajtarii. - Za mnš! - skomenderował pan Andrzej. I œcisnšwszy konia ostrogami, ruszył w skok z miejsca ku rzece. Nim jedno strzelenie z łuku przebiegli, konie już wzięły pęd największy i biegły ze stulonymiuszami, wycišgnięte jako charty. JeŸdŸcy pochyleni na karkach, wyjšc, smagali jeszcze rumaki, które już ziemi zdawały się nie tykać; tymże impetem wpadli w rzekę, która ich nie wstrzymała, bo trafili na obszerny bród, zupełnie płytki i piaszczysty; dopadli drugiego brzegu i skoczyli ławš dalej. Widzšc to pułk pancernej rajtarii ruszył kunim, z poczštku stępš, potem rysiš i nie szedł prędzej, tylko gdy wataha zbliżyła się już na dwadzieœcia kroków, rozległa siękomenda: Feuer! - i tysišce ramion, zbrojnych w pistolety, wycišgnęło się ku nadbiegajšcym. Wstęga dymu przeleciała z jednego końca szeregu w drugi, potem dwie ławy jeŸdŸców i koni uderzyły o siebie z łoskotem. Konie wspięły się w pierwszym uderzeniu; nad głowami walczšcych zamigotały przez całš długoœć linii szable, jakby wšż błyskawiczny przeleciał z końcaw koniec. Złowrogi dŸwięk żelaza o hełmy ipancerze dosłyszano aż na drugiej stronie rzeki. Zdało się, że to w kuŸnicach młoty bijš w stalowe blachy. Linia wygięła się w jednej chwili w półksiężyc, bo gdy œrodek rajtarii ustšpił, zepchnięty pierwszym natarciem, skrzydła,na które mniejszy impet przyszedł, stały cišgle na miejscu. Lecz i w œrodku pancerniżołnierze nie pozwolili się rozerwać i rozpoczęła się rzeŸba straszliwa. Z jednej strony lud olbrzymi, przybrany w blachy, opierał się całš potęgš ciężaru koni, z drugiej szara ćma tatarska parła go siłš nabytego rozpędu, siekšc i tnšc z taka niepojętš szybkoœciš, jakš tylko nadzwyczajna lekkoœć i cišgła wprawa dać może. Jak gdy ćma drwali rzuci się na las sosen gonnych, słychać tylko huk siekier i raz wraz wyniosłe drzewo jakieœ spada w dół z trzaskiem straszliwym, tak co chwilaktóryœ z rajtarów pochylał błyszczšcš głowę i zwalał się pod konia. Szable Kmicicowych migotały im w oczach, oœlepiały ich, furkały koło twarzy, oczu, ršk. Daremnie potężny żołnierz wzniesie dogóry ciężki miecz; nim go opuœci, już czuje zimne ostrze przenikajšce w ciało, więc miecz wysuwa mu się z ręki, a sam pada krwawym obliczem na kark koński. I jako stado ós napadnie w ogrodach człowieka, który chciał owoce otrzšsać, próżno ten trzepie rękoma, wywija się, uchyla, one umiejš przeniknšć do twarzy, szyi i każda wbija weń ostrze kłujšce, tak ów zaciekły, a w tylu bojach wyćwiczony lud Kmicicowy rzucał się oœlep, cišł, kšsał, kłuł, szerzył strach i œmierć coraz natarczywiej, o tyle właœnie przewyższajšc swych przeciwników, o ile biegły mistrz w rzemioœle przewyższa choćby silniejszego od się chłopa, któremu praktyki brakuje. Więc poczęła rajtaria coraz gęstszym padać trupem, i œrodek, w którym walczył sam Kmicic, rzedniał tak bardzo, iż lada chwila mógł się już przerwać. Krzyk oficerów, zwołujšcych w nadwštlone miejsce żołnierzy, ginšł w zgiełku i dzikichwrzaskach, szereg nie zaciskał się doœć szybko, a Kmicic parł coraz potężniej. Sam zbrojny w stalowš kolczugę, którš od pana Sapiehy dostał w darze, walczył jak prosty żołnierz, majšc za sobš młodych Kiemliczów i Sorokę. Ci na zdrowie pana baczenie mieli dawać, i coraz to któryœ odwrócił się w prawo lub lewo, zadajšc cios okropny, a on rzucał się na swym cisawym koniu w gęstwę największš, i wszystkie tajemnice pana Wołodyjowskiego posiadłszy, a siłę majšc olbrzymiš, gasił żywoty ludzkie jak œwiece. Czasem całš szablš uderzy, czasem ledwie końcem dosięgnie, czasem ledwie kółeczko niewielkie a jako piorun szybkie zatoczy i rajtar leci głowš w dół pod konia, jakby gogrom zmiótł z kulbaki. Inni cofajš się przed strasznym mężem. Wreszcie cišł pan Andrzej przez skroń choršżego, a ten zapiał tylko jak zarzynanykur i choršgiew z ręki wypuœcił; w tej chwili œrodek się przerwał, a pomieszane skrzydła uczyniły dwie kupy bezładne i cofajšce się szybko ku dalszym liniom wojsk pruskich. Kmicic spojrzał przez rozerwany œrodek wgłšb pola i nagle ujrzał regiment czerwonych dragonów, lecšcy jak wicher wpomoc rozerwanej rajtarii. "Nic to! - pomyœlał - za chwilę Wołodyjowski tym brodem przyjdzie mi w pomoc..." Tymczasem rozległ się huk armat tak gwałtowny, że ziemia zatrzęsła się w posadach; muszkiety poczęły grzechotać odokopu aż hen do najbardziej wysuniętych szeregów nieprzyjacielskich. Całe pole pokryło się dymem i w tymże dymie wolentarze Kmicicowi wraz z Tatarami sczepili się z dragoniš. Ale od strony rzeki nikt nie przybywał na pomoc. Pokazało się, że nieprzyjaciel umyœlnie puœcił Kmicicowš watahę przez bród, następnie poczšł go zasypywać tak straszliwie z dział i muszkietów, że żywa noga przejœć nie mogła. Pierwsi poszli ku niemu ludzie pana Korsakaipowrócili w nieładzie; druga, wojniłłowiczowska, doszła do pół brodu i cofnęła się, wprawdzie z wolna, bo był to królewski pułk, jeden z najdzielniejszych wcałym wojsku, ale ze stratš dwudziestu towarzystwa, znakomitej szlachty, i dziewięćdziesięciu pocztowych. Woda w szczerku, który stanowił jedyne tylko przejœcie przez rzekę, pluskała tak pod uderzeniami kul, jak pod ciężkim ulewnym deszczem. Armatnie przelatywały na drugš stronę, rozrzucajšc tumany piasku. Sam pan podskarbi nadjechał skokiem i popatrzywszy uznał, że niepodobna, aby jeden żywy człek mógł przedostać się na brzeg przeciwny. A jednak mogło to stanowić o losach bitwy. Toteż czoło hetmana zachmurzyło się srodze. Przez chwilę patrzył przez perspektywę na całš linię wojsk nieprzyjacielskich i krzyknšł na ordynansa: - Ruszaj do Hassun-beja - niechaj orda, jako może, przeprawi się przez głęboki brzeg i na tabor niech uderzy. Co w wozachznajdš, to ich! Armat tam nie masz, jedno zrzekš będš mieli robotę. Oficer skoczył, ile tchu w koniu; hetman zaœ posunšł się dalej, gdzie pod wierzbinš na łšce stała choršgiew laudańska, i zatrzymał się tuż przed niš. Wołodyjowski stał na jej czele, posępny, ale milczšcy, jeno w oczy hetmańskie patrzył, a wšsikami ruszał. - Co myœlisz waœć? - spytał hetman - przeprawiš się Tatarzy? - Tatarzy przeprawiš się, ale Kmicic zginie! - rzekł Wołodyjowski. - Na Boga! - krzyknšł nagle hetman - ten Kmicic, żeby jeno miał głowę na karku, mógłby bitwę wygrać, nie zginšć! Wołodyjowski nie odrzekł nic, jednakowoż pomyœlał w duszy: "Nie trzeba było puszczać albo żadnej choršgwi za rzekę, albo pięć..." Przez chwilę hetman znów patrzył przez perspektywę na daleki zamęt, który za rzekš sprawował pan Kmicic; wtem mały rycerz, nie mogšc dłużej ustać, przysunšł się i trzymajšc szablę ostrzem do góry, rzekł: - Wasza dostojnoœć! gdyby rozkaz, to ja bym jeszcze tego brodu spróbował. - Stać! - odrzekł doœć ostro pan podskarbi. - Doœć, że tamci zginš. - Ginš już! - rzekł Wołodyjowski. Rzeczywiœcie zgiełk stał się wyraŸniejszy ipotężniał coraz bardziej. Widocznie Kmicic cofał się na powrót ku rzece. - Na Boga! tegom chciał! - krzyknšł nagle pan hetman i skoczył jak piorun ku wojniłłowiczowskiej choršgwi. Pan Kmicic zaœ cofał się rzeczywiœcie. Po uderzeniu na czerwonych dragonów ludzie jego cięli się z nimi, ostatka sił dobywajšc;lecz tchu już brakło im w piersiach, zmachane ręce mdlały, trup padał coraz gęœciej i tylko nadzieja, że odsiecz zza rzeki przyjdzie lada chwila, podtrzymywaław nich jeszcze ducha. Tymczasem upłynęło pół godziny i okrzyk "bij!" nie dawał się słyszeć; natomiast czerwonym dragonom skoczył na odsiecz Bogusławowy pułk ciężkiej jazdy. "Œmierć idzie!" - pomyœlał Kmicic widzšc ich zajeżdżajšcych z boku. Lecz był to żołnierz, który do ostatniej chwili nie wštpił nigdy nie tylko o swoim życiu, ale i o wygranej. Długa i hazardownapraktyka dała mu także wielkš znajomoœć wojny: więc nie tak szybko wieczorna błyskawica zapala się i gaœnie, jak Kmicicowi mignęła w głowie myœl następujšca: "Widocznie przez bród do nieprzyjaciela przedostać się nie mogš, a skoro nie mogš,to im go podprowadzę..." Więc, że pułk Bogusławowy nie był już dalej jak o sto kroków, a idšc całym pędem, lada chwila mógł uderzyć i roznieœćjego Tatarów, pan Andrzej podniósł piszczałkę do ust i œwisnšł tak przeraŸliwie, że aż najbliższe konie dragońskie osadziły się na zadach. Œwist powtórzyły natychmiast inne piszczałki starszyzny tatarskiej i nie tak prędko wicher zakręca piaskiem, jak prędko cały czambuł zwrócił konie do ucieczki. Niedobitki rajtarii, czerwona dragonia i pułk Bogusławowy kopnęły się za nimi z kopyta. Krzyki oficerskie: "Naprzód!" i "Gott mit uns!", zagrzmiały jak burza i stał się cudny widok. Na rozległej grodzi pędził bezładny i pomięszany czambuł wprost do zasypywanego kulami brodu i rwał, jakby go skrzydła niosły. Każdy ordyniec przyległ był do konia, rozpłaszczył się, pochował w grzywie i karku, tak iż gdyby nie chmura strzał lecšcych ku rajtarii, rzekłbyœ, iż same konie bez jeŸdŸców biegnš; za nimi z hukiem, krzykiem i tętentem biegł lud olbrzymi, migocšc wzniesionymi w prawicach mieczami. Bród był coraz bliżej: biegli staję, pół jeszcze i widocznie konie tatarskie dobywały już ostatnich sił, bo odległoœć między nimi a rajtariš poczęła się zmniejszać szybko. W kilka minut potem pierwsze rajtarskie szeregi poczęły już siec mieczami zmykajšcych na ostatku Tatarów, bród był tuż, tuż. Zdawało się, że w kilku skokach konie go dosięgnš. Nagle stało się coœ dziwnego. Oto, gdy czambuł dobiegł brodu, przeraŸliwy œwist piszczałek rozległ się znowu na skrzydłach czambułu i cała wataha zamiast wpaœć w rzekę, aby na drugim jej brzegu szukać ocalenia, rozdzieliła się na dwie kupy i z szybkoœciš stada jaskółek skoczyła w prawo i w lewo,wzdłuż jej biegu. Lecz jadšce na ich karkach ciężkie pułki, których konie wzięły już największy rozpęd, wpadły tšż samš siłš w bród i dopiero w wodzie już jeŸdŸcy poczęli hamować rozhukane rumaki. Artyleria, która dotšd zasypywała szczerk deszczem żelaza, umilkła nagle, aby swoichnie razić. Lecz tej właœnie chwili czekał jak zbawienia hetman Gosiewski. I jeszcze rajtarie nie dotknęły prawie wody, gdy straszna królewska choršgiew Wojniłłowicza ruszyła ku nim jak huragan,za niš laudańska, za niš Korsakowa, za nimidwie hetmańskie, za nimi wolentarska, za niš pancerna księcia krajczego Michała Radziwiłła. Krzyk straszny: "Bij, zabij!", zagrzmiał w powietrzu i nim pruskie pułki zdołały œcišgnšć konie, zatrzymać się, zastawić mieczami, już wojniłłowiczowska rozniosłaje, jak tršba powietrzna roznosi liœcie, zgniotła czerwonych dragonów, wsparła pułk Bogusławowy, rozbiła go na dwoje i poniosła się w pole ku głównej armii pruskiej. Rzeka zrumieniła się krwiš w jednej chwili,armaty poczęły grać na nowo, lecz zbyt póŸno, bo już oœm choršgwi litewskiej jazdy mknęło z hukiem i szumem po błoniu i cała bitwa przeniosła się na drugš stronęrzeki. Sam pan podskarbi leciał przy jednej ze swych choršgwi z promiennym szczęœciem w twarzy, a z ogniem w oczach, bo raz wyprowadziwszy jazdę za rzekę, już był pewien zwycięstwa. Choršgwie, siekšc i bodšc na wyœcigi, gnałyprzed sobš resztki dragonii i rajtarów, które kładły się mostem, ile że ciężkie konie nie mogły doœć spiesznie umykać i tylko zasłaniały gonišcych przed pociskami.Tymczasem Waldek, Bogusław Radziwiłł i Izrael pchnęli wszystkš swš jazdę, by natarcie powstrzymać, sami zaœ szykowali na gwałt piechotę. Pułk za pułkiem wybiegał od taboru i osadzał się na gródzi.Wbijano ciężkie dzidy tylnymi końcami w górę, pochylajšc je płotem ku nieprzyjacielowi. W drugim szeregu muszkietnicy wycišgnęli rury muszkietów. Między czworobokami pułków ustawiano na łeb na szyję armaty. Ani Bogusław, ani Waldek, ani Izrael nie łudzili się, aby ich jazda mogła długo wręcz wytrzymać polskiej, i cała nadzieja ich była w armatach i w piechocie. Tymczasem przed piechotš już konne pułki uderzyły o siebie pierœ w pierœ. Ale stało się to, co przewidzieli pruscy wodzowie. Oto natarcie litewskiej jazdy było tak straszne, że masy kawalerii nie mogły ani na chwilę ich powstrzymać i że pierwsza husarska choršgiew rozszczepiła ich niby klin drzewo i szła, nie kruszšc kopii, wœród gęstwy, jak statek gnany gwałtownym wichrem idzie wœród fal. Już, już coraz bliżej widać było proporce; po chwili łby husarskich koni wynurzyły się z tłumów pruskich. - Bacznoœć! - krzyknęli oficerowie stojšcy w czworoboku piechoty. Na to hasło knechtowie pruscy osadzili się silniej na nogach i wytężyli ręce trzymajšc dzidy. A wszystkim serca waliły w piersiach gwałtownie, bo straszliwa husaria wynurzyła się już zupełnie i gnała wprost na nich. - Ognia! - rozległa się znów komenda. Muszkiety zagrzechotały w drugim i trzecim szeregu czworoboku. Dym owionšł ludzi. Chwila jeszcze: huk nadlatujšcej choršgwi coraz bliżej. Już, już dobiegajš!... Nagle, wœród dymu, pierwszy szereg piechurów spostrzega tuż nad sobš, prawienad głowami, tysišce końskich kopyt, rozwartych chrapów, rozpalonych oczu; słychać trzask łamanych dzid; krzyk okropny rozdziera powietrze; polskie głosywrzeszczš: "Bij!" - niemieckie zaœ "Gott erbarme Dich meiner!" Pułk rozbity, zgnieciony, ale między innymi poczynajš grać armaty. Już i inne choršgwie dobiegajš; każda za chwilę uderzy się o las dzid, ale być może, że nie każda go przełamie, bo żadna nie ma w sobie tak strasznej jak Wojniłłowiczowa siły. Krzyk wzmaga się na całym pobojowisku. Nie widać nic. Lecz z masy walczšcej znów poczynajš bezładnie wymykać się kupy żółtych piechurów z jakiegoœ innego pułku, który widocznie także został rozbity. JeŸdŸcy w szarej barwie gnajš za nimi, siekš i tratujš z okrzykiem: - Lauda! Lauda! To pan Wołodyjowski uporał się z drugim czworobokiem. Wszelako inne "tkwiš" jeszcze; jeszcze zwycięstwo może przechylić się na stronę pruskš, zwłaszcza że przy taborze stojš dwa nie naruszone regimenta, które, ponieważ tabor zostawiono w spokoju, w każdej chwili mogš być przywołane. Waldek stracił już wprawdzie głowę, Izraela nie masz, bo z jazdš go wysłano, ale Bogusław czuwa, rzšdzi wszystkim, prowadzi całš bitwę i widzšc coraz straszniejsze niebezpieczeństwo wysyła pana Biesa po owe regimenta. Pan Bies wypuszcza konia i w pół godziny wraca bez kołpaka, z przerażeniem i rozpaczš w twarzy - Orda w taborze! - krzyczy dobiegłszy do Bogusława. Jakoż w tej chwili na prawym skrzydle rozlegajš się nieludzkie wycia i zbliżajš się w każdej chwili. Nagle ukazujš się gromady jeŸdŸców szwedzkich pędzšce w okropnym popłochu, za nimi umykajš, bez broni już i bez kapeluszy, piechurowie, za nimi w zamieszaniu, w bezładzie pędzš wozy, cišgnięte przez zhukane i przerażone konie.Wszystko to leci oœlep od taboru na własnšpiechotę. Za chwilę wpadnš, zamieszajš, rozbijš, zwłaszcza że od czoła gna na niš jazda litewska. - Hassun-bej przedostał się do taboru! - woła w uniesieniu pan Gosiewski i puszcza ostatnie swe dwie choršgwie, jak dwa sokoły z berła. I w tej samej chwili, gdy choršgwie owe uderzajš na piechotę z czoła, jej własne wozy wpadajš na niš z boku. Ostatnie czworoboki pękajš jak pod uderzeniem młota. Z całej œwietnej armii szwedzko-pruskiej czyni się jedna olbrzymia kupa, w której jazda miesza się z piechotš. Ludzie tratujš się wzajemnie, przewracajš, duszš, zrzucajš odzież, ciskajš broń. Jazda prze ich, tnie, gniecie, miażdży. To już nie bitwa przegrana, to klęska, jedna z najokropniejszych w całej wojnie. Lecz Bogusław widzšc, że wszystko stracone, postanawia przynajmniej siebie i ć i 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŃPťcŇ cÓ!pcԑ+c՟9ˇ(nieco jazdy ocalić z pogromu. Nadludzkim wysileniem zbiera koło siebie kilkuset jeŸdŸców i wymyka się w dal lewym skrzydłem, w kierunku biegu rzeki. Już wydostał się z głównego wiru, gdy otodrugi Radziwiłł, ksišżę Michał Kazimierz, uderza nań z boku ze swš nadwornš husariš i jednym uderzeniem rozprasza cały oddział. Rozproszeni, uciekajš pojedynczo lub małymi kupkami. Jedynie szybkoœciš koni mogš być ocaleni. Jakoż husaria ich nie goni, bo uderza na głównš kupę piechurów, których wycinajš wszystkie inne choršgwie - więc tamci mknš jak rozprószone stado sarn po błoniu.Bogusław na karym Kmicicowym rumaku umyka jak wicher, próżno usiłujšc krzykiem skupić przy sobie choć kilkunastu ludzi. Nikt go nie słucha; każdy umyka na własnš rękę, kontent, że wysunšł się z pogromu i że nie ma już nieprzyjaciela przed sobš. Lecz próżna radoœć. Nie ubiegli jeszcze tysišca kroków, gdy wycie rozległo się nagle przed nimi i szara ćma tatarska wysunęła się od rzeki, przy której czaiła się aż dotšd. Był to pan Kmicic ze swojš watahš. Wysunšwszy się z pola po przyprowadzeniu nieprzyjaciela do brodu, wrócił teraz, aby uciekajšcym przecišć odwrót. Tatarzy, widzšc rozprószonych jeŸdŸców, w jednej chwili rozprószyli się i sami, aby ich łowić swobodniej, i rozpoczšł się poœcig morderczy. Po dwóch, po trzech Tatarów przebiegało jednemu rajtarowi, a ów bronił się rzadko, częœciej chwytał rapier za ostrze i rękojeœciš wycišgał go ku ordyńcom wzywajšc miłosierdzia. Lecz ordyńcy wiedzšc, że nie odprowadzš tych jeńców do domu, brali żywcem tylko starszyznę, która mogła się wykupić; pospolity żołnierz dostawał nożem po gardle i konał nie mogšc nawet "Gott!" wykrzyknšć. Tych, którzy uciekali do ostatka, kłuto nożami w karki i plecy; tych,pod którymi nie rozpierały się konie, łowiono arkanami. Kmicic rzucał się czas jakiœ po pobojowisku, stršcajšc jeŸdŸców i szukał oczyma Bogusława; na koniec ujrzał go i poznał natychmiast po koniu, po błękitnej wstędze i kapeluszu z czarnymi, strusimi piórami. Chmurka białego dymu otaczała księcia, bo właœnie przed chwilš napadło go dwóch nohajców, lecz on jednego powalił wystrzałem z pistoletu, drugiego przebódł na wylot rapierem, za czym ujrzawszy większš watahę pędzšcš z jednej, a Kmicicaz drugiej strony, œcisnšł konia ostrogami i pomknšł jak jeleń œcigany przez psy gończe. Przeszło pięćdziesięciu ludzi rzuciło się kupš za nim, lecz nie wszystkie konie biegły jednakowo, więc wkrótce kupa rozcišgnęła się w długiego węża, którego głowę stanowił Bogusław, szyję Kmicic. Ksišżę pochylił się w kulbace; kary koń zdawał się ziemi nie tykać nogami, jeno czernił się na zielonej trawie jak œmigajšcanad ziemiš jaskółka; cisawy wycišgał szyjęna kształt żurawia, uszy stulił i zdawał się z własnej skóry chcieć wyskoczyć. Mijali samotne krzaki wierzbowe, kępy, gaiki olszynowe; Tatarzy zostali w tyle na staję, na dwie, na trzy, a oni biegli i biegli. Kmicic wyrzucił pistolety z olster, aby koniowi ulżyć, sam zaœ ze wzrokiem wbitymw Bogusława, z zaciœniętymi zębami, leżšc prawie na szyi rumaka, bódł ostrogami spienione jego boki, aż wkrótce piana spadajšca na ziemię stała się różowš. Lecz odległoœć pomiędzy nim a księciem nietylko nie zmniejszyła się na jeden cal, ale poczęła się powiększać. "Gorze! - pomyœlałpan Andrzej - tego konia żaden bachmat w œwiecie nie zgoni!" I gdy po kilku skokach odległoœć powiększyła się jeszcze bardziej, wyprostował się w kulbace, szablę puœcił na temblak i złożywszy ręce koło ust, poczšł krzyczeć głosem spiżowym: - Umykaj, zdrajco, przed Kmicicem! Nie dziœ, to jutro cię dostanę! Nagle, ledwie słowa te przebrzmiały w powietrzu, ksišżę, który je usłyszał, obejrzał się szybko, a widzšc, że pan Kmicic sam go tylko goni, zamiast umykać dalej, zatoczył koło i z rapierem w ręku rzucił się ku niemu. Pan Andrzej wydał okropny krzyk radoœci i nie wstrzymujšc pędu wzniósł szablę do cięcia. - Trup! trup! - zawołał ksišżę. I chcšc tym pewniej uderzyć, poczšł konia hamować. Kmicic dobiegłszy osadził też swego, aż kopyta zaryły się w ziemi, i zwišzał rapierz szablš. Zwarli się tedy tak, że dwa konie uczyniły niemal jednš całoœć. Rozległ się straszny dŸwięk żelaza, szybki jak myœl; żadne oczy nie mogłyby ułowić błyskawicznych ruchówrapiera i szabli ni odróżnić księcia od Kmicica. Czasem zaczernił się Bogusławowykapelusz, czasem błysnęła Kmicicowa misiurka. Konie szły młyńcem obok siebie. Miecze dŸwięczały coraz okropniej. Bogusław po kilku uderzeniach przestał lekceważyć przeciwnika. Wszystkie straszliwe pchnięcia, których wyuczył się od mistrzów francuskich, były odbite. Już pot spływał mu obficie z czoła mięszajšc się na twarzy z barwiczkš i bielidłem, już czuł znużenie w prawicy... Poczšł go chwytać podziw, potem niecierpliwoœć, potem złoœć, więc postanowił skończyć i pchnšł okropnie, aż kapelusz spadł mu z głowy. Kmicic odbił z takš siłš, że rapier księcia aż do boku końskiego odleciał i nim Bogusław zdołał zastawić się na nowo, cišł go samym końcem szabli w czoło. - Christ! - krzyknšł po niemiecku ksišżę. I zwalił się w trawę. Padł wznak. Pan Andrzej stał przez chwilę jakby oszołomiony, lecz oprzytomniał prędko; szablę puœcił na temblak, przeżegnał się, po czym zeskoczył z konia i chwyciwszy nanowo rękojeœć, zbliżył się do księcia. Straszny był, bo blady z umęczenia jak chusta, wargi miał zaciœnięte i nieubłaganšnienawiœć w twarzy. Oto œmiertelny, a tak potężny wróg leżał teraz u jego nóg we krwi, żywy jeszcze i przytomny, ale zwyciężon, i niecudzš bronišani też z cudzš pomocš. Bogusław patrzył na niego szeroko otwartymi oczyma, pilnie baczšc na każdy ruch zwycięzcy, a gdy Kmicic stanšł tuż nad nim, zawołał prędko: - Nie zabijaj mnie! Okup! Kmicic, zamiast odpowiedzieć, stanšł mu nogš na piersiach i przycisnšł z całej siły,po czym sztych szabli oparł mu na gardle, aż skóra ugięła się pod ostrzem; potrzebował tylko rękš ruszyć, tylko pocisnšć mocniej, lecz nie zabijał od razu; chciał się jeszcze nasycić widokiem i œmierć uczynić nieprzyjacielowi cięższš. Oczy wbił w jego oczy i stał nad nim, jak stoi lew nad obalonym bawołem. Wtem ksišżę, któremu coraz więcej krwi wypływało z czoła, tak iż cały wierzch głowy nurzał się jakoby w kałuży, ozwał się raz jeszcze, ale już bardzo przyduszonym głosem, bo stopa pana Andrzeja cišgle gniotła mu piersi: - Dziewka... słuchaj... Ledwie pan Andrzej usłyszał te słowa, zdjšł nogę z piersi ksišżęcych i szablę podniósł. - Mów! - rzekł. Lecz ksišżę Bogusław czas jakiœ oddychał tylko głęboko, wreszcie mocniejszym już głosem odpowiedział: - Dziewka zginie, jeœli mnie zabijesz... Rozkazy wydane! - Coœ z niš uczynił? - spytał Kmicic. - Zaniechaj mnie, to ci jš oddam, przysięgam... na Ewangelię... Na to pan Andrzej uderzył się pięœciš w czoło, przez chwilę znać było, że walczył ze sobš i ze swymi myœlami, po czym rzekł: - Słuchaj, zdrajco! Ja bym stu takich wyrodków za jeden jej włos oddał!.. Ale ja tobie nie wierzę, krzywoprzysięzco! - Na Ewangelię! - powtórzył ksišżę. - Dam ci glejt i rozkaz na piœmie. - Niechże tak będzie, daruję cię zdrowiem, ale cię z ršk nie puszczę. Dasz mi na piœmie... Tymczasem Tatarom cię oddam, u których w niewoli będziesz. - Zgoda - rzekł ksišżę. - Pamiętaj! - odrzekł pan Andrzej. - Nie uchroniło cię przed mojš rękš twoje księstwo, twoje wojska, twoje szermierstwo... I wiedz, że ilekroć mi wejdziesz w drogę albo nie dotrzymaszli słowa, nic cię nie uchroni, choćby cię cesarzem niemieckim kreowano... Poznajże mnie! Raz cię już miałem w ręku, teraz mi pod nogami leżysz! - Przytomnoœć mnie opuszcza - rzekł ksišżę. - Panie Kmicic, woda musi tu być blisko... Daj mi pić i ranę zalej. - Zdychaj, parrycydo! - rzekł Kmicic. Lecz ksišżę, bezpieczen już o życie, odzyskał, lubo ranny, całš pewnoœć siebie iozwał się: - Głupiœ, panie Kmicic! Jeœli umrę i ona... Tu wargi mu zbielały. Kmicic zaœ skoczył szukać, czy w okolicy nie ma jakiego rowu lub też kałuży. Ksišżę omdlał, ale na krótkš chwilę, i obudził się na szczęœcie swoje, gdyż tymczasem nadbiegł pierwszy Tatarzyn, Selim, syn Gazy-agi, choršży z Kmicicowej watahy, a widzšc broczšcego we krwi nieprzyjaciela, postanowił przyszpilić go grotem od choršgwi do ziemi. Ksišżę w tej chwili strasznej znalazł jeszcze tyle sił, że za grot rękš pochwycił, który słabo przytwierdzon oderwał się od drzewca. Odgłos tej krótkiej walki œcišgnšł na powrót pana Andrzeja. - Stój, psi synu! - zakrzyknšł nadbiegajšc zdaleka. Tatar na dŸwięk znanego głosu przyległ ze strachu do konia. Kmicic kazał mu ruszyć po wodę, sam zaœ został przy księciu, bo zdala widać było nadjeżdżajšcych w skok Kiemliczów, Sorokę i cały czambuł, który wyłowiwszy wszystkich rajtarów puœcił się na poszukiwanie wodza. Ujrzawszy pana Andrzeja, wierni nohajcy wyrzucili z gromkim okrzykiem czapki w górę. Akbah-Ułan zeskoczył z konia i poczšł mu się kłaniać dotykajšc rękš czoła, ust i piersi. Inni, cmokajšc po tatarsku ustami, patrzyli z drapieżnoœciš w oczach na leżšcego rycerza, a z podziwem na jego zwycięzcę; niektórzy ruszyli łapać dwa konie, cisawego i karego, które biegały opodal z rozwianymi grzywami. - Akbahu-Ułanie - rzekł Kmicic - to jest wódz wojsk, które pobiliœmy dziœ rano: ksišżę Bogusław Radziwiłł. Daruję wam go,a wy go trzymajcie, bo za żywego czy za umarłego zapłacš wam sowicie. Teraz opatrzyć go, wzišœć na arkan i zaprowadzićdo obozu! - Ałła! ałła! Dziękujem, wodzu! Dziękujem, zwycięzco! - zawołali jednym głosem ordyńcy. I znów rozległo się cmokanie tysišca warg.Kmicic kazał sobie podać konia, siadł i puœcił się z częœciš Tatarów ku polu bitwy. Z dala już ujrzał choršżych, stojšcych ze znakami, ale przy choršgwiach było zaledwie po kilkunastu towarzystwa, resztazagnała się za nieprzyjacielem. Gromady czeladzi kręciły się po pobojowisku, obdzierajšc trupy i czubišc się tu i owdzie z Tatarami, którzy czynili to samo. Szczególniej ci ostatni wyglšdali po prostu strasznie, z nożami w ręku i ubroczonymi po łokcie rękoma. Rzekłbyœ: stado kruków spadło z chmur na pobojowisko. Dzikie ich œmiechy i wrzaski rozlegały się po całym polu. Niektórzy, trzymajšc dymišce jeszcze nożew wargach, cišgnęli obu rękoma za nogi poległych, inni rzucali w siebie z żartów odciętymi głowami, inni ładowali sakwy, inni jak na bazarze podnosili w górę pokrwawione szaty, zachwalajšc ich doskonałoœć, lub oglšdali broń zdobytš. Kmicic przejechał naprzód przez pole, na którym pierwszy spotkał się z rajtariš. Trupy ludzkie i końskie pocięte mieczami leżały tu w rozproszeniu; lecz tam, gdzie choršgwie cięły piechotę, wznosiły się ich całe stosy, a kałuże zakrzepłej już krwi œwiegotały pod kopytami końskimi na kształt błota. Trudno było tamtędy przejechać wœród szczštków połamanych dzid, muszkietów, trupów, poprzewracanych wozów taborowych i uwijajšcych się kup tatarstwa. Pan Gosiewski stał dalej jeszcze na okopie warownego obozu, a przy nim ksišżę krajczy Radziwiłł, Wojniłłowicz, Wołodyjowski, Korsak i kilkudziesięciu ludzi.Z wysokoœci tej ogarniali oczyma pole aż hen, do najdalszych krańców, i mogli cały rozmiar swego zwycięstwa a nieprzyjacielskiej klęski ocenić. Kmicic, ujrzawszy panów, przyspieszył kroku, a pan Gosiewski, jako że był nie tylko wojennik szczęœliwy, ale i człowiek zacny, bez cienia zazdroœci w sercu, ledwiego ujrzał, zakrzyknšł: - Oto przybywa victor prawdziwy! Za jego to przyczynš ta potrzeba wygrana, ja pierwszy publicznie to oœwiadczam. Moœci panowie! dziękujcie panu Babiniczowi, bo gdyby nie on, nie dostalibyœmy się przez rzekę! - Vivat Babinicz! - krzyknęło kilkadziesišt głosów - vivat! vivat! - Gdzieœ ty się, żołnierzu, wojny uczył - spytał z uniesieniem hetman - żeœ tak od razu zrozumiał, co czynić należy? Kmicic nie odpowiadał, bo nadto był utrudzon, tylko się kłaniał na wszystkie strony i rękš po zabrukanej od potu i prochowego dymu twarzy wodził. Oczy œwieciły mu blaskiem nadzwyczajnym, a tymczasem wiwaty brzmiały cišgle. Oddziałza oddziałem nadcišgał z pola na spienionych koniach i co który nadcišgnšł, łšczył się z całej piersi z głosami na czeœć Babinicza. Czapki wylatywały w górę,kto bandolety miał nie wystrzelone, ten ognia dawał. Nagle pan Andrzej stanšł w kulbace i podniósłszy obie ręce do góry, huknšł jak grzmot: - Vivat Jan Kazimierz! Pan nasz i ojciec miłoœciwy! Tu powstał taki krzyk, jakby nowa bitwa się zaczęła. Zapał niewypowiedziany ogarnšł wszystkich. Ksišżę Michał odpasał szablę z pochwš diamentami sadzonš i oddał jš Kmicicowi, hetman delię własnš kosztownš zarzucił mu na ramiona, a on znów wzniósł ręce do góry. - Vivat nasz hetman, wódz zwycięski! - Crescat! floreat! - odpowiedziano chórem. Za czym poczęto choršgwie zdobyte zwozić i zatykać w wale pod nogami wodzów. Ani jednej nie uniósł nieprzyjaciel: były pruskiekomputowe, pruskie pospolitego ruszenia, szlacheckie, były szwedzkie, Bogusławowe,cała ich tęcza powiała u wału. - Jedna to z największych wiktorii w tej wojnie! - zawołał hetman. - Izrael i Waldekw niewoli, pułkownicy polegli lub w niewoli,wojsko w pień wycięte... Tu zwrócił się do Kmicica: - Panie Babinicz, waœć w tamtej stronie z Bogusławem musiałeœ się spotkać... Co się z nim dzieje? Tu i pan Wołodyjowski poczšł pilnie patrzećw oczy Kmicica, ów zaœ odrzekł spiesznie: - Księcia Bogusława Bóg pokarał tš oto rękš! To rzekłszy wycišgnšł prawicę, lecz w tej chwili mały rycerz rzucił mu się w objęcia.- Jędrek! - krzyknšł - nie zajrzę ci! Niech cię Bóg błogosławi! - Tyœ to mi rękę formował! - odrzekł z wylaniem pan Andrzej. Lecz dalszy wylew braterskich uczuć powstrzymał ksišżę krajczy. - Zali brat mój zabit? - spytał żywo. - Nie zabit - odparł Kmicic - bom mu życie darował, ale ranny i pojman. A owo, tam ot, prowadzš go moi nohajcy! Na te słowa zdumienie odmalowało się w twarzy pana Wołodyjowskiego, a oczy rycerstwa zwróciły się ku równinie, na której ukazał się oddział kilkudziesięciu Tatarów i zbliżał się wolno; na koniec minšwszy kupy połamanych wozów przysunšł się o kilkadziesišt kroków do okopu. Wówczas ujrzano, że jadšcy w przodzie Tatar prowadzi jeńca; poznali wszyscy Bogusława, lecz w jakiejże losów odmianie!... On, jeden z najpotężniejszych panów w Rzeczypospolitej, on, który wczoraj jeszcze o państwie udzielnym marzył, on, ksišżę Rzeszy Niemieckiej, szedł teraz z arkanem na szyi, pieszo, przy koniu tatarskim, bez kapelusza, z krwawš głowš,obwišzanš w brudnš szmatę. Taka jednak zawziętoœć była przeciw temu magnatowi wsercach rycerstwa, że straszne to upokorzenie nie wzbudziło niczyjej litoœci, owszem, wszystkie niemal usta zawrzasły w jednej chwili: - Œmierć zdrajcy! na szablach go roznieœć! œmierć! œmierć! A ksišżę Michał oczy rękš zatkał, bo przecie to Radziwiłła prowadzono w takim upodleniu. Nagle poczerwieniał i krzyknšł: - Moœci panowie! to mój brat, to moja krew, a jam ni zdrowia, ni mienia nie żałował dla ojczyzny! Wróg mój, kto na tego nieszczęœnika rękę podniesie. Rycerze umilkli zaraz. Księcia Michała kochano powszechnie za męstwo, hojnoœć i serce wylane dla ojczyzny. Wszakże, gdy cała Litwa wpadła w moc hiperborejskš, on jeden bronił się wNieœwieżu, za wojen szwedzkich wzgardziłnamowami Janusza i jeden z pierwszych przystał do konfederacji tyszowieckiej, więc też głos jego znalazł i teraz posłuch.Wreszcie, może nikt nie chciał narazić się tak potężnemu panu, doœć, że szable schowały się zaraz do pochew, a nawet kilku oficerów, klientów radziwiłłowskich, zawołało: - Odjšć go Tatarom! Niech go Rzeczpospolitasšdzi, ale nie dajmy poniewierać krwi zacnej poganom! - Odjšć go Tatarom! - powtórzył ksišże - znajdziemy zakładnika, a okup on sam zapłaci! Panie Wojniłłowicz, rusz no swoich ludzi i niech siłš go wezmš, jeœli inaczej nie będzie można! - Ja się jako zakładnik Tatarom ofiaruję! - zawołał pan Gnoiński. Tymczasem Wołodyjowski przysunšł się do Kmicica i rzekł: - Jędrek! Coœ ty najlepszego uczynił! Toż onpostanawia przynajmniej siebie i ć i 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żÖP3c׃f CŘéˆc€Ůq&×cÚH5 Acało wyjdzie z tych terminów! Na to Kmicic skoczył jak ranny żbik. - Za pozwoleniem, moœci ksišżę! - krzyknšł.- To mój jeniec! Jam go zdrowiem darował,ale pod kondycjami, które mi na swojš heretyckš Ewangelię zaprzysišgł, i niech trupem padnę, jeœli wyjdzie z ršk, w które go oddałem, nim mi wszystkiego dotrzyma! To rzekłszy zdarł konia, zastawił drogę i już, już wrodzona popędliwoœć poczęła go unosić, bo twarz mu się skurczyła, rozdšł nozdrza i oczyma błyskawice jšł rzucać. A tymczasem pan Wojniłłowicz nacisnšł go koniem. - Na bok, panie Babinicz! - zakrzyknšł. - Na bok, panie Wojniłłowicz! - wrzasnšł pan Andrzej i uderzył rękojeœciš szabli wojniłłowiczowskiego konia z tak strasznš siłš, że rumak zachwiał się na nogach, jakby uderzony kulš, i nozdrzami zarył w ziemię. Stał się tedy huk srogi między rycerstwem,aż pan Gosiewski wysunšł się naprzód i rzekł: - Milczeć waszmoœciom ! Moœci ksišżę, z mocy mojej władzy hetmańskiej oœwiadczam, że pan Babinicz ma prawo do jeńca i że kto chce go z ršk tatarskich wydobyć, musi dać jego zwycięzcy porękę! Ksišżę Michał opanował wzburzenie, uspokoił się i rzekł zwracajšc mowę do pana Andrzeja: - Mów waœć, czego chcesz? - By mi kondycji dotrzymał, zanim z niewoliwyjdzie. - To ci dotrzyma wyszedłszy. - Nie może być! Nie wierzę! - Tedy ja za niego przysięgam na Matkę Najœwiętszš, którš wyznaję, i na parol rycerski, że wszystko ci będzie dotrzymane. W przeciwnym razie możesz mnie na honorze i majętnoœci poszukiwać. - Doœć mi! - rzekł Kmicic. - Niech pan Gnoiński na zakładnika jedzie, bo inaczej Tatarzy opór stawiš. Ja poprzestaję na słowie. - Dziękuję ci, panie kawalerze! - odrzekł ksišżę krajczy. - Nie bój się także, aby wolnoœć zaraz odzyskał, bo go panu hetmanowi z prawa oddam i jeńcem aż do królewskiego wyroku pozostanie. - Tak będzie! - rzekł hetman. I rozkazawszy Wojniłłowiczowi sišœć na œwieżego konia, bo tamten ledwie już drgał, wysłał go wraz z panem Gnoińskim po księcia. Lecz sprawa nie poszła jeszcze łatwo. Jeńca trzeba było siłš brać, bo sam Hassun-bej stawił groŸny opór i dopiero widok pana Gnoińskiego i umówiony okup stutysięcy talarów zdołał go uspokoić. Za czym wieczorem ksišżę Bogusław znajdował się już w namiotach pana Gosiewskiego. Opatrzono go tam starannie, dwóch medyków nie opuszczało go ani chwili i obaj ręczyli za jego zdrowie, gdyż rana, jako zadana samym końcem szabli, nie była zbyt ciężkš. Pan Wołodyjowski nie mógł przebaczyć Kmicicowi, że księciu życie darował, i z żalu unikał go cały dzień, dopiero wieczorem sam pan Andrzej przyszedł do jego namiotu. - Bój się ran boskich! - wykrzyknšł na jegowidok mały rycerz. - Prędzej bym się po każdym tego spodziewał aniżeli po tobie, żeżywcem tego zdrajcę wypuœci!... - Słuchaj mnie, Michale, zanim potępisz - odrzekł ponuro Kmicic. - Miałem go już podnogš i sztych trzymałem mu przy gardzieli,a wówczas wiesz, co mi ten zdrajca rzekł?... Oto, że sš rozkazy wydane, aby Oleńkę na gardle w Taurogach karano, jeœli on zginie... Com miał, nieszczęsny, czynić? Kupiłem jej życie za jego życie... Com miał czynić?... na krzyż Chrystusów... Com miał czynić? Tu zaczšł targać się za czuprynę pan Andrzej i nogami z uniesienia tupał, a pan Wołodyjowski zamyœlił się przez chwilę, poczym rzekł: - Pojmuję twojš desperację... ale zawsze... tyœ, widzisz, zdrajcę ojczyzny wypuœcił, który ciężkie paroksyzmy na Rzeczpospolitšw przyszłoœci sprowadzić może... Nie ma co, Jędrek! Zasłużyłeœ się dzisiaj okrutnie,aleœ w końcu dobro publiczne dla prywaty poœwięcił. - A ty, ty sam, co byœ uczynił, gdyby ci powiedziano, że nóż na gardle panny Anny Borzobohatej trzymajš?... Wołodyjowski poczšł okrutnie wšsikami ruszać. - Jać się za przykład nie podawam. Hm! co bym uczynił?... Ale Skrzetuski, który ma duszę rzymskš, ten by go nie żywił, a przecie jestem pewien, że Bóg nie pozwoliłby, aby krew niewinna dlatego została rozlana. - Niechże ja pokutuję. Ukarz mnie, Boże, nie wedle winy mej ciężkiej, jeno wedle Twojego miłosierdzia... bo żeby wyrok na tego gołębia podpisać... Tu Kmicic oczy zatkał. - Ratujcież mnie, anieli! Nigdy! nigdy! - Stało się! - rzekł Wołodyjowski. Na to pan Andrzej wydobył z zanadrza papiery. - Patrz, Michale! oto, com zyskał. To rozkaz do Sakowicza, to do wszystkich oficerów radziwiłłowskich i do komendantów szwedzkich... Kazali mu podpisać, choć ledwo rękš ruszał... Ksišżę krajczy sam pilnował... Oto jej wolnoœć, jejbezpieczeństwo! Dla Boga, krzyżem będę przez rok co dzień leżał, kańczugami cišć się każę, koœciół nowy będę erygował, ale jej życia nie poœwięcę! Nie mam rzymskiej duszy... dobrze! Nie jestem Katonem jako pan Skrzetuski... dobrze! Ale nie poœwięcę! nie, do stu piorunów! i niechaj mnie w ostatku w piekle na rożen... Kmicic nie dokończył, bo pan Wołodyjowki skoczył i zatkał mu usta rękš, krzyknšwszy przeraŸliwym głosem: - Nie bluŸnij! bo na niš pomstę bożš œcišgniesz! Bij się w piersi! żywo, żywo! I Kmicic poczšł się walić w piersi: Mea culpa! mea culpa! mea maxima culpa! Nareszcie ryknšł wielkim płaczem biedne żołnierzysko, bo już sam nie wiedział, co ma czynić. Wołodyjowski pozwolił mu się wypłakać dowoli, wreszcie, gdy się uspokoił, spytał go:- A co teraz przedsięweŸmiesz? - Pójdę z watahš, gdzie mnie posłano, aż hen! pod Birże! Niech jeno ludzie i konie odetchnš. Po drodze, co będę mógł heretyckiej krwi na chwałę bożš rozlać, tojeszcze rozleję. - I będziesz miał zasługę. Nie trać fantazji, Jędrek. Bóg miłosierny! - Pójdę prosto, jako sierpem rzucił. Całe Prusy teraz stojš otworem, chyba gdzieniegdzie małe prezydia nadybię. Pan Michał westchnšł: - Ej, poszedłbym z tobš z takš ochotš jakby do raju! Ale komendy trzymać się muszę. Szczęœliwyœ ty, że wolentarzami dowodzisz... Jędrek słuchaj, bracie!... a jakje obie odnajdziesz, to... opiekujże się i tamtš, aby zaœ jej Ÿle nie było... Bóg wie, może mi ona pisana... To rzekłszy mały rycerz rzucił się w objęcia pana Kmicica. Rozdział 26 Oleńka i Anusia, wydostawszy się pod opiekš Brauna z Taurogów, dotarły szczęœliwie do partii pana miecznika, który stał podówczas pod Olszš, zatem od Taurogów niezbyt daleko. Stary szlachcic, gdy je obie w dobrym zdrowiu zobaczył, naprzód oczom własnymwierzyć nie chciał, potem zapłakał z radoœci, a następnie wpadł w taki wojowniczy zapał, iż nie było już dla niegoniebezpieczeństw. Niechby nie tylko Bogusław, ale sam król szwedzki z całš potęgš nastšpił, pan miecznik gotów był bronić swoich dziewczyn przed wszelkim nieprzyjacielem. - Pierwej polegnę - mówił - niż włos wam z głowy spadnie. Nie ten ja już człowiek, któregoœcie znały w Taurogach, i tak myœlę, że długo opamiętajš Szwedzi Girlakole, Jaswojnię, i te cięgi, które im pod samymi Rosieniami zadałem. Prawda, żezdrajca Sakowicz napadł nas niespodzianie irozproszył, ale oto znów kilkaset szabel ma się na usługi. Pan miecznik nie bardzo przesadzał, bo rzeczywiœcie trudno w nim było poznać upadłego na duchu taurożańskiego jeńca. Innš wcale miał fantazję; energia jego odżyła; w polu, na koniu, znalazł się w swoim żywiole, a będšc żołnierzem dobrym, rzeczywiœcie kilkakrotnie już Szwedów mocno poszarpał. Że zaœ wielkš miał powagę w okolicy, więc też kupiła się do niego chętnie szlachta i lud prosty, a i z dalszych powiatów raz wraz któryœ z Billewiczów przyprowadzał po kilkanaœcie lub nawet kilkadziesišt koni. Partia miecznikowa składała się z trzystu piechoty chłopskiej i około pięciuset jeŸdŸców. W piechocie rzadko kto miał rusznicę, większoœć zbrojna była w kosy i widły; jazda stanowiła zbieraninę zamożniejszej szlachty, która z czeladziš wlasy ruszyła, i uboższej z zaœcianków. Uzbrojenie jej lepsze było niż piechoty, ale bardzo rozmaite. Tyki chmielowe służyły wielu za kopie; inni nosili broń rodzinnš bogatš, ale częstokroć zeszłowiecznš; konie rozmaitej krwi i dobroci nie nadawałysię do jednego szeregu. Mógł miecznik z takim wojskiem zastępować drogę patrolom szwedzkim, mógł wycinać większe nawet oddziały jazdy, mógł oczyszczać lasy i wsie z grasantów, których liczne watahy, złożone ze zbiegów szwedzkich, pruskich i miejscowych łotrzyków, trudniły się rozbojem, ale nie mógł na żadne miasto uderzyć. Owóż Szwedzi zmšdrzeli już. Zaraz po wybuchu powstania wycięto na całej Żmudzii Litwie tych, którzy w kwaterach rozproszeni po wsiach stali; teraz więc ci, którzy ocaleli, trzymali się naprędce obwarowanych miast, z których wychylali się tylko na bliższe ekspedycje. Stało się zatem, że pola, lasy, wioski i pomniejsze miasteczka były w ręku polskim, a za to wszystkie większe grody dzierżyli Szwedzi irugować ich nie było sposobu. Miecznikowa partia była jednš z najlepszych; inne mniej jeszcze mogły wskórać. Na granicy Inflant powstańcy uzuchwalili się wprawdzie tak dalece, że podwakroć Birże oblegli, które za drugim razem zmuszone były poddać się, ale chwilowa ta przewaga wypłynęła stšd, że de la Gardie poœcišgał na obronę Rygi przeciw carskiej potędze wszystkie wojskaz pogranicznych Inflantom powiatów. Œwietne jego i rzadkie w dziejach zwycięstwa kazały się jednak spodziewać, że tamta wojna wkrótce zostanie ukończonš, a potem na ŻmudŸ nadcišgnš nowe i upojone triumfami wojska szwedzkie. Wszelako tymczasem doœć było w lasach bezpiecznie i liczne partie powstańcze, same niewiele zdolne przedsięwzišć, mogły być wszelako pewne,że ich nieprzyjaciel po zapadłych puszczachszukać nie będzie. Dlatego pan miecznik porzucił myœl schronienia się do Puszczy Białowieskiej, bo droga do niej była bardzo daleka, a po drodze siła miast znacznych, opatrzonych w liczne prezydia. - Pan Bóg dał suchš jesień - mówił do swoich dziewczšt - za czym i łatwiej żyć sub Jove. Każę wam namiocik foremny sporzšdzić, babę do usług wam dam i zostaniecie w obozie. Nie masz w tych czasiech bezpieczniejszego schronienia jak w lasach. Billewicze moje do cna spalone; na dwory grasanci nachodzš, a często i podjazdy szwedzkie. Gdzie wam bezpieczniejgłowy przytulić jako przy mnie, który kilkaset szabel mam do rozporzšdzenia? Przyjdš zaœ póŸniej słoty, to wam się jakš chacinę w głębokich ostępach wynajdzie. Myœl ta podobała się bardzo pannie Borzobohatej, bo w partii było kilku młodych Billewiczów, grzecznych kawalerów, a wreszcie mówiono bez ustanku, że pan Babinicz w te strony cišgnie. Spodziewała się tedy Anusia, że nadcišgnšwszy, w mig Szwedów wyżenie, a potem... potem będzie, co Bóg da. Oleńka sšdziła również, że najbezpieczniej przy partii, chciała się tylko od Taurogów oddalić, poœcigu Sakowicza się obawiajšc. - PójdŸmy ku Wodoktom - rzekła - tam będziem między swymi. Choćby też były spalone, sš Mitruny i wszystkie zaœcianki okoliczne. Niepodobna, by cały kraj tamtejszy w pustynię miał być zmieniony. Lauda w razie niebezpieczeństwa będzie nas bronić. - Ba, wszyscy laudańscy z Wołodyjowskim wyszli - zaoponował młody Jur Billewicz. - Zostali starzy i wyrostki, wreszcie nawetniewiasty tamtejsze bronić się w razie potrzeby umiejš. Puszcze tam także większe niż tu; Domaszewicze Myœliwi albo Goœciewicze Dymni do Rogowskiej nas zawiodš, w której żaden nieprzyjaciel nas nie odnajdzie. - A ja, taborek i was ubezpieczywszy, będęna Szwedów wypadał i znosił tych, którzy się na brzegi puszczańskie odważš - rzekł pan miecznik. - To jest przednia myœl! Nic tu po nas, tam większe usługi oddać można.Kto wie, czy miecznik nie dlatego chwycił się tak skwapliwie rady panny Aleksandry, że w duszy także nieco się Sakowicza obawiał, który do rozpaczy przywiedzion mógł być straszny. Rada jednak była sama w sobie mšdrš, dlatego wszystkim od razu przypadła do smaku, więc miecznik tego samego jeszcze dnia wysłał pod dowództwem Jura Billewicza piechotę, ażeby się przedzierała lasami w kierunku Krakinowa; sam zaœ z jazdš ruszył w dwa dni póŸniej, zasięgnšwszy wprzód dokładnych wieœci, czy z Kiejdan lub z Rosień, między którymi musiał przechodzić, nie wyszły jakie znaczniejsze szwedzkie wojska. Szli z wolna i ostrożnie. Panny jechały na chłopskich wózkach, a czasami na podjezdkach, o które miecznik się wystarał. Anusia, dostawszy w darze od Jura lekkš szabelkę, przewiesiła jš mężnie przez siebie na jedwabnych rapciach i w kołpaczku nałożonym z fantazjš na głowę oganiała, niby jaki rotmistrz, choršgiew. Bawił jš pochód i szable błyszczšce w słońcu, i rozkładane nocš ogniska. Zachwycali się niš wielce młodzi oficerowiei żołnierze, a ona strzygła oczyma na wszystkie strony, rozpuszczała w pochodzie warkocze po to, by je po trzy razy na dzień zaplatać nad brzegami jasnych strumieni, które zastępowały jej zwierciadło. Mówiła często, że chce widzieć bitwę, aby dać przykład męstwa, ale w rzeczy samej wcale nie pragnęła bitwy; chciała tylko pogršżyć serca wszystkich młodych wojowników, jakoż i pogršżyła ich liczbę niepomiernš. Oleńka także jakoby na nowo odżyła po opuszczeniu Taurogów. Tam zabijała jš niepewnoœć losu i cišgła obawa, teraz czuła się bezpieczniejszš w głębinach leœnych. Zdrowe powietrze wracało jej siły. Widok żołnierstwa, broni, ruch i gwarobozowy działały jak balsam na zmęczonš jej duszę. I jej również sprawiał przyjemnoœć pochód wojsk, a możliwe niebezpieczeństwa nie przestraszały bynajmniej, bo przecie rycerska krew płynęła w jej żyłach. Mniej okazujšc się żołnierzom, nie pozwalajšc sobie buszowaćna podjezdku przed szeregami, mniej też œcišgała na się oczu. Ale natomiast otaczał jš szacunek powszechny. Uœmiechały się wšsate twarze żołnierskie na widok Anusi, a odkrywały się głowy, gdy Oleńka zbliżała się do ognisk. Szacunek ów zmienił się póŸniej w uwielbienie. Nie było też bez tego, by jakie serce nie zabiłodla niej w młodej piersi, jeno że oczy nie œmiały na niš patrzeć tak wprost, jak na owš czarnuszkę-Ukrainkę. Szli lasami, zaroœlami, często wysyłajšc przed sobš zwiady, i aż dopiero siódmego dnia przybyli póŸnš już nocš do Lubicza, który leżał na skraju laudańskiej okolicy, stanowišc jakoby wrota do niej. Konie tak były dnia tego zmęczone, że mimo przedstawień Oleńki niepodobna było ruszyć dalej, więc miecznik zakazał dziewczynie wydziwiać i roztasował partię na nocleg. Sam z pannami stanšł we dworze, bo i czas był mglisty, a chłodny bardzo. Dziwnym trafem dwór nie był spalony. Nieprzyjaciel oszczędził go prawdopodobnie z poleceń księcia Janusza Radziwiłła, dlatego że był Kmicicowy, a chociaż póŸniej ksišżę dowiedział się o odstępstwie pana Andrzeja, zapomniał lub nie miał czasu wydać nowych rozkazów. Powstańcy uważali całš majętnoœć za billewiczowskš własnoœć, grasanci nie œmieli rabować pod bokiem Laudy. Więc nie zmieniło się w nim nic. Oleńka wchodziła zestrasznym uczuciem bólu i goryczy pod ten dach. Znała tu każdy kšt, lecz niemal z każdym łšczyło się jakoweœ wspomnienie Kmicicowego występku. Oto przed niš sala jadalna, ubrana w konterfekty Billewiczów iw czaszki leœnego zwierza. Potrzaskane kulami czaszki sš jeszcze na gwoŸdziach, pochlastane szablami portrety spoglšdajš surowo ze œcian, jakoby chciały mówić: "Patrz, dziewczyno, patrz, nasza wnuczko,to on œwiętokradzkš rękš pocišł wizerunki naszych ziemskich postaci, dawno spoczywajšcych już w grobach!" Oleńka czuła, że oczu nie zmruży w tym domu splamionym. Zdało jej się, że w ciemnych kštach komnat snujš się jeszcze widma strasznych kompanionów, buchajšce ogniem z nozdrzy. I jakże prędko przechodził ten człowiek, tak przez niš kochany, od swawoli do występku, od występku do coraz większych zbrodni, od poršbania wizerunków do rozpusty, do spalenia Upity i Wołmontowicz, do porwaniajej samej z Wodoktów, dalej do służby radziwiłłowskiej, do zdrady, ukoronowanejobietnicš podniesienia ręki na króla, na ojcacałej Rzeczypospolitej... Noc biegła, a sen nie chwytał się powiek nieszczęsnej Oleńki. Wszystkie rany duszy odnowiły się w niej i poczęły piec boleœnie.Wstyd na nowo palił jej policzki; oczy nie roniły w tej chwili łez, ale serce ogarniałataka żałoœć niezmierna, że nie mogšca się postanawia przynajmniej siebie i ć i 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŰPˇcÜ%cÝ,łcŢß+ ßř,…c€ŕ};Őw tym biednym sercu pomieœcić... Żałoœć za czym? Za tym, co by być mogło, gdyby on był inny, gdyby przy swych narowach, dzikoœci i swawoli choć serce przynajmniej miał uczciwe, gdyby wreszciemiał choć miarę w zbrodni, gdyby istniała jakaœ granica, przez którš by przejœć nie był zdolen. Przecie jej serce przebaczyłoby tak wiele... Spostrzegła mękę towarzyszki Anusia i dorozumiała się powodu, bo jej poprzednio już całš historię stary miecznik wyœpiewał, więc majšc serce dobre, podeszła ku pannie Billewiczównie i zarzuciwszy jej ręce na szyję, rzekła: - Oleńka! ty w tym domu od boleœci się wijesz... Oleńka z poczštku nie chciała nic mówić, jeno poczęła się trzšœć całym ciałem jako osinowy liœć, a w końcu płacz straszny, rozpaczliwy wyrwał się z jej piersi. Chwyciwszy konwulsyjnie rękę Anusi, głowęswš jasnš wsparła na jej ramieniu i łkanietargało niš jak wicher krzewem. Anusia długo czekać musiała, zanim przeszło, wreszcie gdy Oleńka uspokoiła się nieco, ozwała się po cichu: - Oleńka, módlmy się za niego... A tamta obu rękoma zakryła oczy. - Nie... mogę!... - rzekła z wysileniem. I po chwili zagarniajšc goršczkowo w tył włosy, które opadły jej na skronie, poczęła mówić zdyszanym głosem: - Widzisz... nie mogę... Ty szczęœliwa!... TwójBabinicz zacny, sławny... przed Bogiem... i ojczyznš... Ty szczęœliwa! Mnie się nie wolno nawet modlić... Tu wszędy krew ludzka... zgliszcza! Żeby choć ojczyzny nie zdradził! żeby się króla sprzedać nie podjšł!... Ja poprzednio już wszystko przebaczyłam... w Kiejdanach... bom myœlała... bo miłowałam go... z całego serca!... Ale teraz nie mogę... O Boże miłosierny! nie mogę!... Chciałabym sama nie żyć... i żeby on już nie żył! Na to Anusia: - Za każdš duszę modlić się wolno, bo Bóg miłosierniejszy od ludzi i przyczyny wie, których ludzie często nie wiedzš. To rzekłszy klękła do modlitwy, a Oleńka rzuciła się krzyżem na ziemię i przeleżała tak aż do rana. Nazajutrz gruchnęła wieœć po okolicy, że pan miecznik Billewicz jest na Laudzie. Na tę wieœć, kto żyw był, wychodził witać. Więc z lasów okolicznych wychodzili starcy zgrzybiali i niewiasty z dziećmi małymi. Dwa lata nie siał już nikt, nie orał w zaœciankach. Same zaœcianki były częœciš spalone i puste. Ludnoœć żyła w lasach. Mężowie w sile wieku poszli z panem Wołodyjowskim lub do różnych partii, tylko wyrostkowie strzegli i bronili resztek dobytku, i bronili dobrze, ale pod osłonš puszcz. Witano tedy miecznika, jak zbawcę, wielkimpłaczem radoœci, bo tym prostym ludziom zdało się, że kiedy miecznik przyszedł i panna wraca do dawnego gniazda, to już musi być wojnie i klęskom koniec. Jakoż zaraz poczęli wracać do zaœcianków i zganiać półdziki dobytek z najgłębszych ostępów. Szwedzi siedzieli wprawdzie niedaleko, obwarowani szańcami w Poniewieżu, ale wobec miecznikowej siły i innych okolicznych partii, które można było przywołać w razie potrzeby, mniej już na nich zważano. Pan Tomasz zamierzał nawet uderzyć na Poniewież, aby całkiem powiat oczyœcić; czekał tylko, by jeszcze więcej luda zebrało się pod jego choršgiew, a zwłaszcza by jego piechocie dostarczono strzelb, których znacznš liczbę mieli ukrytšw lasach Domaszewicze Myœliwi; tymczasemoglšdał się po okolicy, przejeżdżajšc od wioski do wioski. Ale smutna to była lustracja. W Wodoktach dwór był spalony i połowa wsi; Mitruny również; Wołmontowicze Butrymów, które swego czasu spalił Kmicic, odbudowały się po pożarze i dziwnym trafem ocalały; za toDrożejkany i Mozgi Domaszewiczów były spalone do cna; Pacunele do połowy, Morozy całkiem, Goszczuny najsroższego losu doznały, bo i ludnoœć była do połowy w pień wycięta, a wszyscy mężczyŸni, od starców do kilkunastoletnich chłopaków, mieli z rozkazu pułkownika Rosy poucinane ręce. Tak wojna deptała strasznie te okolice, takie były skutki zdrady księcia Janusza Radziwiłła. Lecz nim miecznik skończył lustrację i postawił swoje choršgwie piechoty, przyszły znów wieœci radosne zarazem i straszne, które tysišcznym echem rozbrzmiały od chaty do chaty. Jurek Billewicz poszedłszy w kilkadziesišt koni z podjazdem pod Poniewież i zachwyciwszy kilku Szwedów pierwszy dowiedział się o bitwie pod Prostkami. Następnie co nowina, to przychodziło więcej szczegółów, tak cudownych, że na baœń zakrawały. - Pan Gosiewski - powtarzano - zbił grafa Waldeka, Izraela i księcia Bogusława. Wojsko zniesione ze szczętem, wodzowie wniewoli! Całe Prusy jednym ogniem płonš! W kilka tygodni póŸniej jeszcze jedno groŸne nazwisko poczęły powtarzać usta ludzkie: nazwisko Babinicza. - Babinicz głównie do wiktorii pod Prostkami się przyczynił - mówiono na całej Żmudzi. - Babinicz księcia Bogusława własnš rękš usiekł i pojmał. A dalej: - Babinicz pali Prusy elektorskie, idzie jako œmierć ku Żmudzi, œcina, ziemię a niebo zostawuje. W końcu zaœ: - Babinicz Taurogi spalił. Sakowicz uciekł przed nim i po lasach się kryje... Ostatni wypadek zaszedł zbyt blisko, by długo pozostać mógł wštpliwym. Jakoż wieœć sprawdziła się w zupełnoœci. Anusia Borzobohata przez cały czas, gdy tewieœci dochodziły, żyła jakby w odurzeniu,œmiała się i płakała na przemian, tupała nogami, gdy kto nie wierzył, i powtarzała wszystkim, czy kto chciał, czy nie chciał słuchać: - Ja pana Babinicza znam! On mnie z Zamoœcia do pana Sapiehy przywiózł. Największy to w œwiecie wojownik. Nie wiem, czyli pan Czarniecki mu dorówna. On to - pod panem Sapiehš służšc - całkiem księcia Bogusława w czasie pierwszej wyprawy pognębił... On, jestem pewna, że nie kto inny, pod Prostkami go usiekł. Da onpanu Sakowiczowi i takim dziesięciu jak Sakowicz!... A Szwedów w miesišc z całej Żmudzi wymiecie! Jakoż zaręczenia jej poczęły się prędko sprawdzać. Nie było już najmniejszej wštpliwoœci, że groŸny wojownik, zwany Babiniczem, posunšł się od Taurogów w głšb ku północy kraju. Pod Kołtyniami zbił pułkownika Baldona i oddział jego zniósł ze szczętem; pod Worniami wycišł piechotę szwedzkš, która cofała się przed nim do Telsz; pod Telszamistoczył większš zwycięskš bitwę z dwoma pułkownikami, Normanem i Hudenskiöldem, w której Hudenskiöld poległ, a Norman z niedobitkami nie oparł się aż w Zagórach, na samej granicy żmudzkiej. Z Telsz ruszył Babinicz ku Kurszanom, pędzšc przed sobš mniejsze oddziały szwedzkie, które na gwałt chroniły się przed nim pod skrzydła znaczniejszych załóg. Od Taurogów i Połšgi do Birż i Wiłkomierza brzmiało imię zwycięzcy. Rozpowiadano o okrucieństwach, których się nad Szwedami dopuszczał; mówiono, że wojska jego, złożone poczštkowo z niewielkiego czambułu Tatarów i choršgiewki wolentarzy, rosnš z dnia na dzień, bo kto żyw, biegnie do niego, wszystkie partie łšczš się z nim, a on ujmuje je w kluby żelazne i prowadzi na nieprzyjaciela. Umysły tak dalece były jego zwycięstwami zajęte, że wieœć o klęsce, jakš pan Gosiewski poniósł od Szteinboka pod Filipowem, przeszła prawie bez echa. Babinicz był bliższym, i Babiniczem więcej się zajmowano. Anusia co dzień błagała miecznika, ażeby szedł łšczyć się ze wsławionym wojownikiem. Popierała jš i Oleńka, naglili wszyscy oficerowie i szlachta, którš sama ciekawoœć podniecała. Ale nie była to rzecz łatwa. Naprzód, Babinicz był w innej stronie; po wtóre, często zapadał tak, że po całych tygodniach nie było o nim słychać, i wypływał znów razem z wieœciš o nowym zwycięstwie; po trzecie, wszystkie oddziały i załogi szwedzkie z miast i miasteczek, chronišc się przed nim, zagrodziły wielkimi kupami drogę, na koniecza Rosieniami pojawił się znaczny oddział Sakowicza, o którym przyniesiono wiadomoœć, że niszczy wszystko przed sobš straszliwie i mękami ludzi morzšc o partię billewiczowskš ich bada. Miecznik nie tylko nie mógł ruszyć ku Babiniczowi, ale obawiał się, czy mu w okolicach Laudy nie stanie się wkrótce za ciasno. Więc sam nie wiedzšc, co poczšć, zwierzyłsię Jurkowi Billewiczowi, że ma zamiar w lasy rogowskie na wschód się cofać. Jurek wygadał się zaraz z nowinš przed Anusiš, ta zaœ poszła wprost do miecznika. - Stryjku najmilszy - rzekła do niego (bo tak nazywała go zawsze, gdy chciała coœ na nim wydębić) - słyszałam, iż uciekać mamy. Zali to nie wstyd tak znamienitemu żołnierzowi pierzchać na samš wieœć o nieprzyjacielu? - Waćpanna musisz we wszystko swoje trzygrosze wœcibić - odrzekł skłopotany miecznik. - To nie waćpanny rzecz. - Dobrze, to się sobie cofajcie, a ja tu zostanę. - Żeby cię Sakowicz złowił? obaczysz! - Sakowicz mnie nie złowi, bo mnie pan Babinicz obroni. - Właœnie też będzie wiedział, gdzie waćpanna jesteœ! Powiedziałem raz, że się nie zdołamy do niego przedrzeć. - Ale on może przyjœć do nas. Ja jego znajoma; żebym tylko mogła wysłać do niego list, jestem pewna, żeby tu przyszedł, wprzód Sakowicza pobiwszy. On mnie trochę lubił, to by i nie odmówił ratunku. - A kto się podejmie list zanieœć? - Przez pierwszego lepszego chłopa można posłać... - A nie zawadzi, nie zawadzi, w żadnym razie nie zawadzi. Oleńka ma bystry rozum,ale i waćpannie go nie brakuje. Choćbyœmy się mieli tymczasem przed przeważnš siłš w lasy uchylić, zawsze będzie dobrze, żebyBabinicz przyszedł w te strony, bo tym sposobem prędzej się z nim połšczym. Próbuj waćpanna. Posłańcy się znajdš i ludzie pewni... Uradowana Anusia tak dobrze zaczęła próbować, że tego samego dnia znalazła sobie aż dwóch posłańców, i to nie chłopów, bo jednego Jurka Billewicza, drugiego Brauna. Obaj mieli wzišœć po liœcie jednobrzmišcym, aby w każdym razie, jeœli nie ten, to ów mógł go wręczyć Babiniczowi. Z samym listem miała Anusia więcej kłopotu, lecz wreszcie napisała go w następujšcych słowach: "W ostatniej toni piszę do Waćpana, jeœli mnie pamiętasz (choć wštpię, bo co byœ tammiał Waćpan pamiętać!), abyœ mi na ratunekprzybył. Lecz tylko po życzliwoœci Waćpana, którš mi w drodze z Zamoœcia okazywałeœ, œmiem się tego spodziewać, żemnie w nieszczęœciu nie zaniechasz. Jestemw partii pana Billewicza, miecznika rosieńskiego, który mi przytułek dał, bom jego krewnš, pannę Billewiczównę, z niewolitaurożańskiej wyprowadziła. I jego, i nas obie oblega zewszšd nieprzyjaciel, a mianowicie Szwedzi i niejaki pan Sakowicz, przed którego grzesznš natarczywoœciš musiałam uciekać i w obozie szukać schronienia.Wiem, żeœ mnie Waćpan nie lubił, choć Bóg widzi, nic ci nie uczyniłam złego, a życzyłam i życzę zawsze z całegoserca. Ale i nie lubišc ocal biednš sierotę zesrogich ršk nieprzyjacielskich. Bóg zasię wynagrodzi ci to stokrotnie i ja będę się modlić za Waćpana, którego dziœ jeno dobrym opiekunem, potem zaœ zbawcš moimbędę nazywała do œmierci..." Gdy wysłańcy opuszczali już obóz, Anusia baczšc, na jakie niebezpieczeństwa się narażajš, zlękła się o nich i koniecznie zatrzymać ich pragnęła. Nawet ze łzami woczach poczęła prosić miecznika, żeby im jechać nie pozwolił, bo listy i chłopi mogš zanieœć, chłopom zaœ i przedostać się będzie łatwiej. Lecz Braun i Jurko Billewicz uparli się tak, że żadne przedstawienia nie pomogły. Jedeni drugi chcieli się w gotowoœci do usług przesadzić, żaden zaœ nie przewidywał, co go czeka. Albowiem w tydzień póŸniej Braun wpadł w ręce Sakowicza, który kazał go ze skóry obedrzeć, biedny zaœ Jurko został zastrzelony za Poniewieżem, w ucieczce przed podjazdem szwedzkim. Oba listy wpadły w ręce nieprzyjaciół. Rozdział 27 Sakowicz po schwytaniu Brauna i obdarciu go ze skóry porozumiał się natychmiast z obersztem Hamiltonem, Anglikiem w służbie szwedzkiej i komendantem w Poniewieżu, celem wspólnego uderzenia na partię miecznika Billewicza. Babinicz właœnie był gdzieœ zapadł w lasy iod kilkunastu dni żaden słuch o nim nie doszedł. Zresztš Sakowicz nie byłby już zważał na jego bliskoœć. Miał on wprawdzie, mimo całej swej odwagi, jakšœinstynktowš obawę przed Babiniczem, ale teraz gotów był sam zginšć, byle zemsty dokonać. Od czasu ucieczki Anusinej wœciekłoœć nie przestawała ani na chwilę targać jego duszy. Zmylone rachuby i zraniona miłoœć własna w szał go wprawiały, a przy tym cierpiało w nim i serce. Z poczštku pragnšł on pojšć Anusię za żonętylko dla majętnoœci zapisanych jej przez pierwszego narzeczonego, pana Podbipiętę, lecz póŸniej zakochał się w niej œlepo i na zabój, jak tylko taki człowiek mógł się zakochać. I doszło do tego, że on, który oprócz Bogusława nikogo się nie bał na œwiecie, on, przed którego wzrokiem samym ludzie bledli, patrzył jak pies w oczy tej dziewczyny, ulegał jej, znosił jej wydziwiania, spełniał wszystkie chęci, starał się myœli zgadywać. Ona używała i nadużywała swego wpływu łudzšc go słowy, spojrzeniem, wysługiwała się nim jak niewolnikiem, w końcu zdradziła. Sakowicz należał do tego rodzaju ludzi, którzy za jedyne dobro i cnotę poczytujš to, co dla nich dobre, za złe i winę to, co im szkodę przynosi. Więc w oczach jego Anusia popełniła najstraszliwszš zbrodnię inie było dla niej doœć wielkiej kary. Gdyby to kogo innego spotkało, pan starosta œmiałby się i drwił, lecz gdy dotknęło jegoosobę, ryczał jak ranny zwierz i myœlał tylko o pomœcie. Chciał dostać w ręce winowajczynię umarłš albo żywš. Wolałby żywš, bo mógłby naprzód kawalerskš zemstę wywrzeć, lecz choćby dziewczyna miała i polec w czasie napadu, mniejsza mubyło z tym, byle się komu innemu nie dostała. Chcšc działać na pewno, posłał do miecznika przekupionego człowieka z listemniby od Babinicza, w którym oznajmiał w imieniu tego ostatniego, że w Wołmontowiczach w cišgu tygodnia stanie. Miecznik uwierzył łatwo, ufajšc zaœ w niezwyciężonš siłę Babinicza i tajemnicy z tego nie czynił, za czym nie tylko sam zakwaterował się na dobre w Wołmontowiczach, ale poruszył przez rozgłoszenie nowiny całš prawie ludnoœć laudańskš. Resztki jej zbiegły się z lasów, raz dlatego, że to już był koniec jesieni i chłody wielkie nastały, a po wtóre, przez samš ciekawoœć widzenia wsławionego wojownika. A tymczasem od strony Poniewieża cišgnęli ku Wołmontowiczom hamiltonowscy Szwedzi, od strony Kiejdan przekradał się po wilczemu Sakowicz. Ten ostatni jednak ani się domyœlał, że za nim, również po wilczemu, cišgnie na krok ktoœ trzeci, który lubo żadnych wezwań nieotrzymał, miał właœnie we zwyczaju zjawiać się tam, gdzie się go najmniej spodziewano. Kmicic nie wiedział zupełnie, że Oleńka znajduje się w billlewiczowskiej partii. W Taurogach, które splšdrował ogniem i mieczem, zasięgnšł języka o tym, że uszławraz z pannš Borzobohatš, lecz przypuszczał, że uszły do Puszczy Białowieskiej, gdzie chroniła się także paniSkrzetuska i wiele innych szlachcianek. Mógł to przypuszczać tym bardziej, iż wiedział, że stary miecznik od dawna miał zamiar odwiezienia do tych nieprzebytych borów synowicy. Zmartwiło to pana Andrzeja niepomiernie, że jej w Taurogach nie znalazł, ale z drugiej strony pocieszał się, że umknęła z ršk Sakowicza i że aż do końca wojny znajdzie bezpieczne przytulenie. Nie mogšc do puszczy zaraz po niš iœć, postanowił nieprzyjaciela na Żmudzi dopóty podchodzić i niszczyć, dopóki całkiem go nie zgnębi. I szczęœcie szło jego œladem. Odpółtora miesišca zwycięstwo następowało po zwycięstwie, lud zbrojny sypał się do niego tak obficie, że wkrótce czambulik stanowił ledwie czwartš częœć jego siły. Wreszcie wyżenšł nieprzyjaciół całej zachodniej Żmudzi, a zasłyszawszy o Sakowiczu i majšc z nim dawne rachunki dozałatwienia, puœcił się w swe dawne strony i szedł za nim. W ten sposób dotarli obaj w pobliże Wołmontowicz. Miecznik, który poprzednio stał niedaleko, rezydował tam już od tygodnia i nawet w głowie nie postała mu myœl, jak strasznychwkrótce będzie miał goœci. Aż pewnego wieczora wyrostkowie Butrymi,pasšcy za Wołmontowiczami konie, dali znać, że jakieœ wojsko wyszło z lasów i zbliża się od południowej strony. Miecznik zbyt był jednak starym i doœwiaczonym żołnierzem, aby nie przedsięwzišœć żadnych ostrożnoœci. Piechotę swojš, częœciš już opatrzonš przez Domaszewiczów w strzelbę, umieœcił w niedawno odbudowanych domach, częœciš ię postanawia przynajmniej siebie i ć i 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żáPĹcâ!că6Ncä„+hcĺě9)ć=[€obsadził kołowrót, sam zaœ z jazdš stanšłnieco z tyłu poza płotami, na obszernym pastewniku dotykajšcym jednš stronš rzeczki. Miecznik uczynił to głównie dlatego, żeby uzyskać pochwały Babinicza, który na dobrych rozporzšdzeniach znać sięmusiał; ale pozycja jego istotnie była silna.Zaœcianek, od czasu jak go Kmicic z zemstyza wymordowanie kompanionów spalił, odbudowywał się z wolna; że zaœ póŸniej wojna szwedzka robotę przerwała, było więc nagromadzonych w głównej ulicy mnóstwo bali, bierwion, desek. Całe ich kupy wznosiły się przy kołowrocie, i piechota, choćby mniej wyćwiczona, mogła się spoza nich długo bronić. W każdym razie zabezpieczała ona jazdę odpierwszego natarcia. Miecznik tak dalece pragnšł popisać się ze swojš znajomoœciš żołnierki przed Babiniczem, że nawet podjeŸdzik wysłał na zwiady. Jakież było jego zdumienie, a w pierwszej chwili i przerażenie, gdy z dala, zza borku,doszedł go odgłos strzałów, następnie podjazd ukazał się na drodze, ale idšcy w skok i z chmurš nieprzyjaciół na karku. Miecznik skoczył natychmiast do piechoty, aby ostatnie rozkazy wydać, a tymczasem zborku poczęły się wysypywać gęstsze zastępy nieprzyjaciół i szły jak szarańcza ku Wołmontowiczom, œwiecšc w zachodzšcym słońcu broniš. Borek był blisko, więc podjechawszy nieco jazda owa puœciła zaraz w skok konie, pragnšc jednym zamachem przedostać się przez kołowrót, lecz nagły ogień piechoty osadził jš na miejscu. Pierwsze szeregi cofnęły się nawet doœć bezładnie i tylko kilkunastu dotarło piersiami końskimi do zasieków. Miecznik też ochłonšł tymczasem i skoczywszy do jazdy kazał wszystkim, którzy mieli pistolety lub strzelby, iœć na posiłek piechocie. Nieprzyjaciel był widocznie również zaopatrzony w muszkiety, bo zaraz po pierwszym natarciu rozpoczšł ogień bardzogwałtowny, chociaż nieregularny. Więc z obu stron poczęło grzmieć to szybciej, to powolniej; kule œwiszczšc dolatywały aż do jazdy, stukały po domach, płocie, kupach belek; dym rozcišgał się nad Wołmontowiczami, zapachprochu napełniał ulicę. Anusia zatem miała to, czego chciała, to jest bitwę. Obie panny zaraz w pierwszej chwili dosiadły z rozkazu miecznika podjezdków, aby w danym razie, gdyby siły nieprzyjacielskie okazały się zbyt wielkie, mogły uchodzić razem z partiš. Pomieszczono je więc w tylnych szeregach jazdy. Lecz Anusi, mimo że szabelkę miała przy boku i kołpaczek rysi na głowie, dusza zaraz z poczštku uciekła na ramię. Ona, która tak dobrze umiała sobie radzić w pokoju z oficerami, nie znalazła ani szczypty energii, gdy przyszło stanšć jej oko w oko synom Bellony w polu. Œwist i stukanie kul przerażało jš; zamęt, bieganieordynansów, huk muszkietów i jęki rannychodejmowały jej przytomnoœć, a zapach prochu przytłumiał oddech w piersiach. Uczyniło się jej mdło i słabo, twarz zbladła jak chusta, i poczęła wić się a piszczeć jak dziecko; aż jeden z towarzyszów, młody pan Olesza z Kiemnar,musiał uchwycić jš w ramiona. Trzymał zaœ mocno, mocniej aniżeli trzeba było, i gotów był trzymać tak do końca œwiata. Lecz żołnierze œmiać się naokoło poczęli. - Rycerz w spódnicy! - ozwały się głosy. - A kury sadzić, a pierze drzeć! Inni zaœ wołali: - Panie Olesza! przypadła ci tarcza do ramienia, ale cię przez niš tym łatwiej Kupido strzałš przeszyje!... I dobry humor ogarnšł żołnierzy. Inni woleli wszelako patrzeć na Oleńkę, która zachowywała się całkiem inaczej. Z poczštku, gdy kilka kul przeleciało opodal, przybladła i ona, nie mogšc się wstrzymać od uchylania głowy i zamykania oczu; lecz następnie krew rycerska grać w niej poczęła, więc spłonšwszy na twarzy jak róża, podniosła głowę i patrzyła nieulękłym okiem przed siebie. Rozdęte jej nozdrza wcišgały jakby z luboœciš zapach prochu. Że zaœ dym czynił się wedle kołowrotu coraz większy i widok bardzo przysłaniał, więc odważna panna widzšc, że oficerowie wyjeżdżajš naprzód, aby dokładniej przebieg bitwy œledzić, poruszyła się wraz z nimi, nie myœlšc nawet o tym, co czyni. A w gęstwie jazdy podniósł się szmer pochwalny: - O, to krew! to żona dla żołnierza, to słuszny wolentarzyk! - Vivat Billewiczówna! - Popiszmy się, moœci panowie, bo przed takimi oczyma warto! - I amazonki lepiej przeciw muszkietom nie stawały! - krzyknšł któryœ z młodych towarzyszów zapominajšc w zapale, że amazonki żyły przed wynalezieniem prochu.- Czas by już skończyć. Piechota grzecznie się sprawiła i hostes mocno nadwerężeni. Rzeczywiœcie, nieprzyjaciel nie mógł nic wskórać jazdš. Co chwila rozpuszczał konie, podpadał do kołowrotu, ale po salwie cofał się bezładnie. I jako fala, rozlawszy się po płaskim brzegu, zostawia po sobie muszle, kamyki, martwš rybę, tak po każdym ataku zostawało kilkanaœcie ciałkońskich i ludzkich na drodze przed kołowrotem. Wreszcie ataki ustały. Podjeżdżali tylko ochotnicy palšc w stronę wsi z pistoletów i muszkietów doœć gęsto, aby uwagę Billewiczowskich zajšć. Natomiast pan miecznik, wylazłszy po węgłach pod okap dworku, dojrzał ruch w tylnych szeregach nieprzyjacielskich ku polom i chruœniakom, cišgnšcym się z lewej strony Wołmontowicz. - Stšd będš tentowali! - zakrzyknšł i natychmiast posłał częœć jazdy między chałupy, żeby z sadów dała nieprzyjacielowi odpór. W pół godziny nowa bitwa, ale także na palnš broń, zawišzała się z lewego skrzydła partii. Sady ogrodzone utrudniały jeszcze atak wręcz, ale utrudniały zarówno dla stron obu. Przy tym nieprzyjaciel rozrzuciwszy się na długiej linii mniej był narażony na strzały. Bitwa z wolna stawała się coraz zażartszš i coraz pracowitszš, nie przestano bowiem atakować i kołowrotu. Miecznik poczšł się niepokoić. Z prawej strony miał za sobš błonia wolne jeszcze, kończšce się rzeczkš niezbyt szerokš, lecz głębokš i bagnistš, przez którš przeprawa, zwłaszcza w poœpiechu, mogła być trudnš. W jednym miejscu tylko była wydeptana droga do płaskiego brzegu,przez który przepędzano bydło do boru. Pan Tomasz coraz częœciej jakoœ jšł się oglšdać w tamtš stronę. Naraz, między przejrzystš, bo pozbawionš już liœci wierzbinowš gęstwš, ujrzał przy zorzy wieczornej połyskujšcš broń i czarniawš chmurę żołnierstwa. "Babinicz nadchodzi!" - pomyœlał. Lecz w tej chwili przypadł do niego pan Chrzšstowski, który szwadronem jazdy dowodził. - Od rzeki szwedzkš piechotę widać! - krzyknšł w przerażeniu. - Zdrada jakowaœ! - zawołał pan Tomasz. - Na rany Chrystusa! skoczże waœć ze swoimszwadronem na tę piechotę; inaczej w bok nam przyjdzie! - Siła wielka! - odrzekł pan Chrzšstowski. - Wesprzyjcie jš choć na godzinę, my zaœ będziem się w tył ku lasom salwować. Pan Chrzšstowski skoczył i wkrótce ruszyłbłoniem na czele dwustu ludzi, co widzšc nieprzyjacielska piechota poczęła się szybko formować w gšszczach na przyjęcienieprzyjaciela; po chwili szwadron rozpuœcił konie, a zaœ z wierzbinowych krzów zagrzmiała muszkietowa palba. Miecznik zwštpił już nie tylko o zwycięstwie, ale nawet o ocaleniu własnej piechoty. Mógł jeszcze wycofać się w tył z częœciš jazdy, z pannami i szukać schronienia w lesie, lecz taki odwrót równał się wielkiej klęsce, bo prowadził za sobš wydanie pod miecz większej częœci partii i resztek ludnoœci laudańskiej, która zgromadziła sięw Wołmontowiczach dla widzenia Babinicza. Same Wołmontowicze zostałyby naturalnie w takim razie z ziemiš zrównane. Pozostawała jeszcze jedynie nadzieja, że pan Chrzšstowski przełamie owš piechotę. Tymczasem œciemniło się na niebie, ale w zaœcianku blask czynił się coraz większy, bo zapaliły się wióry, drzazgi i heblowiny leżšce kupš przy pierwszym domu od kołowrotu. Od nich zajšł się sam dom i krwawa łuna zaœwieciła nad wioskš. Przy jej blasku ujrzał pan miecznik jazdę Chrzšstowskiego, wracajšcš w popłochu i nieładzie, za niš zaœ piechota szwedzka wysypywała się z gšszczów, idšc pędem doataku. Wówczas zrozumiał, że trzeba cofać się jedynš wolnš drogš. Już więc dopadł do resztek jazdy, już machnšł szablš i krzyknšł: "W tył, moœci panowie! a w ordynku! w ordynku!" - gdy nagle i z tyłu ozwały się strzały, pomieszane z okrzykiem żołnierstwa. Poznał tedy miecznik, że jest otoczony, że wpadł jakoby w pułapkę, z której nie ma niwyjœcia, ni ratunku. Pozostawało mu tylko zginšć z chwałš, więc wyskoczył przed szereg jazdy i zawołał: - Padniemy jeden na drugim! Nie pożałujem krwi za wiarę i ojczyznę! Tymczasem ogień jego piechoty, bronišcej kołowrotu i lewej strony zaœcianka, zesłabł, a coraz potężniejszy krzyk nieprzyjaciela zwiastował jego bliski triumf. Lecz co znaczš te chrapliwe głosy krzywułw szeregach Sakowiczowskiej watahy i warczenie bębnów w szeregach szwedzkich? Wrzaski słychać coraz przeraŸliwsze, jakieœ dziwne, zamieszane, jakby nie triumf, ale przerażenie w nich brzmiało. Ogień przy kołowrocie ustaje naraz, jakby kto nożem przecišł. Kupy jazdy Sakowiczowskiej lecš na złamanie karku odlewej strony ku głównej drodze. Z prawej strony piechota staje i zamiast naprzód, poczyna się cofać ku zaroœlom - Co to jest?... Na rany Chrystusa! Co to jest? - krzyczy miecznik. Wtem odpowiedŸ przychodzi ze strony owego borku, z którego wyszedł Sakowicz,a teraz sypiš się z niego ludzie, konie, choršgwie, buńczuki, szable i idš - nie! raczej pędzš jak wicher i nie jak wicher, ale jak tršba powietrzna. W krwawych blaskach pożaru widać ich jak na dłoni. Idzie ich tysišce! Ziemia zdaje się uciekać spod ich nóg, a ci lecš ławš zbitš, rzekłbyœ: jakiœ potwór wychylił się z dšbrowy i sadzi przez pola ku wiosce, by jšpochłonšć. Leci przed nimi gnane pędem powietrze, leci strach i zatracenie... Już, już sš! już dopadajš! Zwiejš Sakowicza jak wicher! - Boże! Boże wielki! - krzyczy jak w obłškaniu miecznik - to nasi! To chyba Babinicz! - Babinicz! - wrzeszczš za nim wszystkie gardziele. - Babinicz! - rozlegajš się przerażone głosyw Sakowiczowskim oddziele. I cała nieprzyjacielska wataha wykręca w prawo chcšc umykać ku swojej piechocie. Płot łamie się z trzaskiem przeraŸliwym pod parciem piersi końskich; pastewnik zapełnia się uciekajšcymi, lecz tamci już siedzš na ich karkach, tnš, siekš, bodš, tnšbez wytchnienia, tnš bez miłosierdzia. Słychać krzyk, jęki, œwist szabel. Jedni i drudzy wpadajš na piechotę, przewracajš jš, łamiš, roznoszš. Rzekłbyœ: tysišce chłopów stanęło do młocki i cepami bije. Wreszcie cała masa zwala się ku rzece, ginie w zaroœlach, przetacza się na drugi brzeg. Jeszcze ich widać, goniš cišgle i tnš a tnš! Oddalajš się. Zabłyœli raz jeszcze szablami i znikli wreszcie w krzach, w przestrzeni, w ciemnoœci. Piechota miecznikowa poczęła œcišgać się od kołowrotu i z domów, których już bronić nie potrzeba; jazda stoi czas jakiœ wtakim zdumieniu, że milczenie głuche panujew szeregach, i dopiero gdy płonšcy dom zawala się z trzaskiem, głos jakiœ odzywa się nagle: - W imię Ojca i Syna, i Ducha Œwiętego! Burza to przeleciała! - Noga żywa z tego poœcigu nie wyjdzie! - dodaje drugi głos. - Moœci panowie! - woła nagle miecznik - a my nie skoczym na tych, którzy nam z tyłuzachodzili? W odwrocie oni teraz, ale ich dogonim! - Bij! zabij! - odpowiadajš chórem głosy. I cała jazda zawróciwszy się wypuszcza konie za ostatnim oddziałem nieprzyjaciół. W Wołmontowiczach zostajš tylko starcy, niewiasty, dzieci i panienka z towarzyszkš. Dom ugaszono w mgnieniu oka, po czym radoœć niepojęta pochwytuje wszystkie serca. Kobiety z płaczem i szlochaniem wznoszš ręce ku niebu i zwracajšc się ku stronie, w którš popędził Babinicz, wołajš:- Boże ci błogosław, wojenniku niezwyciężony! Zbawco, któryœ nas, nasze dzieci i domy od zagłady ocalił! Zgrzybiali Butrymowie powtarzajš chórem: - Boże ci błogosław! Boże cię prowadŸ! Bezciebie byłoby już po Wołmontowiczach! Ach! gdyby w tym tłumie wiedziano, że wieœod ognia i ludnoœć od miecza ocaliła właœnie ta sama ręka, która przed dwoma laty do tej samej wioski wniosła ogień i miecz!... Po ugaszeniu pożaru, kto żyw, poczšł zbierać rannych, groŸni zaœ wyrostkowie przebiegajšc z kłonicami pobojowisko dobijali Szwedów i Sakowiczowskich grasantów. Oleńka wnet wzięła komendę nad opatrunkiem. Przytomna zawsze, pełna energii i siły, nie ustała w pracy póty, pókikażdy ranny nie spoczšł w chacie z przewišzanymi ranami. Po czym cała ludnoœć poszła za jej przykładem pod krzyż, odmawiać litanię za poległych; przez całš noc nikt oka nie zmrużył w Wołmontowiczach, wszyscy czekali na powrót miecznika i Babinicza krzštajšc się przy tym, aby zwycięzcom należyte zgotować przyjęcie. Szły pod nóż hodowane w lasach woły i barany; ogniska huczały aż do rana. Anusia jedna w niczym nie mogła brać udziału, bo naprzód odjšł jej siły strach, a potem radoœć tak wielka, że do szału podobna. Oleńka musiała mieć i o niej staranie, a ona œmiała się i płakała na przemian, to znów rzucała się w ramiona towarzyszce, powtarzajšc bez ładu i porzšdku: - A co? Kto nas ocalił, i miecznika, i partię,i całe Wołmontowicze? Przed kim Sakowiczuciekł? Kto go pogršżył i Szwedów razem znim?... Pan Babinicz! A co? Wiedziałam, że przyjdzie. Przeciem do niego pisała. A on nie zapomniał! Wiedziałam, wiedziałam, że przyjdzie. Ja to go sprowadziłam! Oleńko! Oleńko! ja szczęœliwa! Nie mówiłamże ci? Jego nikt nie zwycięży! Jemu pan Czarnieckinie dorówna... O Boże! Boże! Prawda, że on tu wróci? Dziœ jeszcze? Bo żeby nie miał wrócić, to by nie przychodził, prawda?.. Słyszysz Oleńka, jakieœ konie rżš w oddali... Ale w oddali nic nie rżało. Nad ranem dopiero rozległ się tętent, okrzyk, œpiewy iwrócił pan miecznik. Jazda na spienionych od pogoni koniach zapełniła cały zaœcianek.Œpiewom, krzykom, opowiadaniom nie było końca. Miecznik, umazany krwiš, zdyszany, ale radosny, opowiadał do wschodu słońca, jako zniósł oddział rajtarii nieprzyjacielskiej, jako dwie mile na nich jechał i prawie do nogi wytępił. On, również jak całe wojsko i wszyscy laudańscy byli przekonani, że Babinicz wróci lada chwila. Lecz przyszło południe, potem słońce odbyło drugš połowę drogi i poczęło się zniżać, a Babinicz nie wracał. Anusia atoli pod wieczór dostała wypieków na twarzy. "Zaliby mu tylko o Szwedów, nie o mnie chodziło? - myœlała sobie w duszy. - Przecie list odebrał, skoro tu przyszedł..."Biedna, nie wiedziała, że dusze Brauna i Jurka Billewicza były dawno już na tamtym œwiecie i że Babinicz żadnego listu nie odebrał. Bo gdyby był odebrał, błyskawicš wróciłbydo Wołmontowicz, tylko... nie dla ciebie, Anusiu! Upłynšł znowu dzień; miecznik nie tracił jeszcze nadziei i nie ruszał się z zaœcianka.Anusia zacięła się w milczeniu. - Spostponował mnie strasznie! Ale dobrze mi tak za mojš płochoœć, za moje grzechy! - mówiła do siebie. Na trzeci dzień pan Tomasz wysłał kilkunastu ludzi na zwiady. Ci wrócili czwartego dnia z doniesieniem, żepan Babinicz wzišł Poniewież, a ze Szwedów nikogo nie żywił. Po czym poszedłnie wiadomo dokšd, bo słuch o nim przepadł. - Już go nie znajdziem, póki znowu nie wypłynie! - rzekł na to miecznik. Anusia zmieniła się w pokrzywę; kto z młodszej szlachty i oficerów dotknšł się jej, wnet się sparzył. Pištego zasię dnia rzekła do Oleńki: - Pan Wołodyjowski taki sam dobry żołnierz, ale mniejszy grubian. - A może - odrzekła na to w zamyœleniu Oleńka - może pan Babinicz wiernoœci dla tamtej dochowuje, o której ci w drodze z Zamoœcia wspominał. Na to Anusia: - Dobrze! Wszystko mi jedno... Ale nie powiedziała prawdy, bo jej wcale nie było jeszcze wszystko jedno. Rozdział 28 Sakowicz tak doszczętnie został zniesiony, iż zaledwie samopięt zdołał się schronić dolasów w pobliżu Poniewieża. Następnie tułał się po nich w przebraniu chłopskim przez całe miesišce, nie œmiejšc wychylić się na œwiat jasny. Babinicz zaœ rzucił się na Poniewież, piechotę szwedzkš tamże na załodze stojšcš wycišł i gonił za Hamiltonem, którynie mogšc ku Inflantom uchodzić z powodu znacznych sił polskich zebranych w Szawlach i dalej pod Birżami, zawrócił w bok ku wschodowi w nadziei, że do Wiłkomierza zdoła się przedrzeć. Zwštpił on już o ocaleniu swego regimentu, nie ebie i ć i 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żçP>cčŽ2céŔtcę4,ôcë(;:chciał tylko wpaœć w ręce Babinicza, bo wieœć głosiła powszechnie, że ów srogi wojownik, aby się kłopotem nie obarczać, jeńców do nogi każe wycinać. Umykał więc nieszczęsny Anglik, jak jeleń œcigany przez stado wilków, a Babinicz gonił go tym zawzięciej; dlatego to do Wołmontowicz nie wrócił i nawet nie pytał,jakš partię udało mu się ocalić. Już też pierwsze szrony poczęły rankami okrywać ziemię, więc ucieczka stawała się tym trudniejsza, bo œlady kopyt zostawały na gruncie leœnym. Paszy nie było w polach,konie cierpiały głód srogi. Rajtarowie nie œmieli zatrzymywać się na dłużej po wsiach z obawy, że uparty nieprzyjaciel może ich lada chwila doœcignšć. W końcu nędza ich przeszła wszelkš granicę; żywili się tylko liœćmi, korš i własnymi końmi, które upadały ze znużenia. Po tygodniu sami poczęli prosić swego pułkownika, by odwrócił się czołem ku Babiniczowi i dał mu pole, bo wolš ginšć od miecza niż od głodowej œmierci. Hamilton usłuchał i stanšł do bitwy w Androniszkach. Siły szwedzkie o tyle były mniejsze, że Anglik nie mógł nawet i marzyć o zwycięstwie, zwłaszcza nad takim przeciwnikiem. Ale i sam był już umęczon bardzo i chciał zginšć. Jednakże bitwa, poczęta w Androniszkach, skończyła się w pobliżu Troupiów, pod którymi ostatni Szwedzi polegli. Hamilton zginšł bohaterskš œmierciš, bronišc się pod krzyżem przydrożnym przeciw kilkunastu ordyńcom, którzy poczštkowo chcieli go brać żywcem, ale rozjštrzeni uporem, roznieœli wreszcie na szablach. Lecz i Babiniczowe choršgwie były tak pomęczone, że nie miały sił ni chęci iœć nawet do pobliskich Troupiów, jeno jak gdzie która w czasie bitwy stała, tam zaraz poczęła się roztasowywać na nocleg,rozpalajšc ognie wœród trupów nieprzyjacielskich. Po posiłku zasnęli wszyscy kamiennym snem. Sami zaœ Tatarzy odłożyli do jutra obszukiwanie trupów. Kmicic, któremu głównie o konie chodziło, nie sprzeciwiał się temu wypoczynkowi. Nazajutrz jednak wstał doœć rano, aby straty własne po zażartej potyczce obliczyć i łup sprawiedliwie rozdzielić. Zaraz po posiłku stanšł na wzniesieniu pod tym samym krzyżem, pod którym zginšł Hamilton, a starszyzna polska i tatarska podchodziła ku niemu z kolei, majšc zakarbowany na laskach ubytek ludzi, i czyniła relacje. On słuchał, jako gospodarzwiejski słucha latem włodarzy, i radował się w sercu żniwem obfitym. Wtem zbliżył się ku niemu Akbah-Ułan, podobniejszy do straszydła niż do człowieka, bo mu w wołmontowickiej bitwie nos rozbito głowniš od szabli, skłonił się, dał Kmicicowi zakrwawione papiery i rzekł: - Effendi, pisma jakoweœ znaleziono przy wodzu szwedzkim, które wedle rozkazu oddaję. Rzeczywiœcie Kmicic raz na zawsze wydał rozkazy, aby wszystkie papiery, znalezione przy trupach, odnoszono mu zaraz po bitwie, częstokroć bowiem mógł wymiarkować z nich zamiary nieprzyjaciół istosownie postšpić. Lecz w tej chwili nie było mu tak pilno, więc kiwnšwszy głowš Akbahowi schował papiery w zanadrze. Akbaha zaœ odesłał doczambułu poleciwszy mu, ażeby zaraz ruszał do Troupiów, w których na dłuższy odpoczynek pozostać mieli. Przecišgały tedy choršgwie przed nim jedna po drugiej. W przodku szedł czambulik, który obecnie niespełna pięćset głów tylko liczył, reszta wykruszyła się wcišgłych bitwach, ale każdy Tatar tyle miałzaszytych w kulbace, tołubie i czapce szwedzkich riksdalerów, pruskich talarów idukatów, że go można było brać na wagę srebra. Był to przy tym lud wcale do zwykłych czambułowych Tatarów niepodobny, bo co było słabsze, to z trudów zmarniało, zostały tylko chłopy na schwał, pleczyste, żelaznej wytrzymałoœciijadowite na kształt szerszeni. Cišgła praktyka tak ich wyćwiczyła, że w ręcznym spotkaniu mogliby dotrzymać nawet polskiej komputowej jeŸdzie, na rajtarów zaœ lub dragonów pruskich, o ile liczba była równš, chodzili jak wilcy na owce. W bitwie bronili szczególniej ze strasznš zajadłoœciš ciał swych towarzyszów, aby się potem skarbami ich podzielić. Teraz przechodzili przed panem Kmicicem z wielkš fantazjš, brzškajšc w litaury, œwiszczšc na końskich piszczelach i potrzšsajšc buńczukiem, a szli tak sfornie,że i regularny żołnierz nie szedłby lepiej. Za nimi cišgnęła dragonia, przez pana Andrzeja z mozołem wielkim z ochotników wszelkiego rodzaju utworzona, zbrojna w rapiery i muszkiety. Dowodził niš dawny wachmistrz Soroka, teraz do godnoœci oficerskiej, a nawet kapitańskiej podniesion. Pułk ów, przybrany jednostajniew mundury zdobyczne, zdarte z dragonów pruskich, składał się przeważnie z ludzi niskiego stanu, ale właœnie pan Kmicic lubiłten rodzaj ludzi, bo słuchał œlepo i wszelkie trudy bez szemrania znosił. W dwóch następnie idšcych choršgwiach wolentarskich służyła sama szlachta, mniejsza i większa. Były to duchy burzliwe i niespokojne, które pod innym wodzem zmieniłyby się w kupę drapieżników, ale w tych żelaznych rękach stały się podobne doregularnych choršgwi i same rade zwały się "petyhorskimi". Ci, mniej na ogień od dragonów wytrzymali, byli za to w pierwszej furii straszniejsi, biegłoœciš zaœw ręcznym spotkaniu przewyższali całe wojsko, bo każdy sztukę fechtów posiadał. Za nimi na koniec przecišgnęło około tysišca œwieżych wolentariuszów, ludu dobrego, ale nad którym siła trzeba było jeszcze pracować, by się stali do sprawnego wojska podobni. Każda z tych choršgwi, przechodzšc koło figury, podnosiła okrzyk salutujšc przy tym pana Andrzeja szablami. On zaœ radował się coraz więcej. Siła to przecie znaczna i nielicha! Wiele już z niš dokazał, wiele krwi nieprzyjacielskiej wytoczył, a Bóg wie, czego jeszcze dokonać potrafi. Dawne jego winy wielkie, ale i œwieże zasługi niemałe. Oto powstał z upadku, z grzechu i poszedł pokutować nie w kruchcie, ale w polu, nie w popiele, ale we krwi. Bronił Najœwiętszej Panny, ojczyzny,króla, i teraz czuje, że mu na duszy lżej, weselej. Ba! nawet dumš wzbiera serce junackie, bo nie każdy tak by sobie dał rady jako on! Tyle przecie jest szlachty ognistej, tylu kawalerów w tej Rzeczypospolitej, a czemuto żaden na czele takiej potęgi nie stoi, ani nawet Wołodyjowski, ani Skrzetuski? Kto przy tym Częstochowę osłaniał, króla w wšwozach bronił? Kto Bogusława usiekł? Kto pierwszy wniósł miecz i ogień do Prus elektorskich?! A owo i teraz na Żmudzi prawie już nie masz nieprzyjaciół. Tu pan Andrzej uczuł to, co czuje sokół, gdy rozcišgnšwszy skrzydła wzbija się wyżej i wyżej! Przecišgajšce choršgwie witały go gromkim okrzykiem, a on głowę podniósł i pytał sam siebie: "Dokšd też dolecę?" - I twarz mu spłonęła, bo w tej chwili wydało mu się, że hetmana w sobie nosi. Lecz ta buława, jeżeli go dojdzie, to dojdzie z pola, z ran, z zasługi, z chwały. Nie zamigoce mu już niš przed oczyma żaden zdrajca, jak w swoim czasie migotałRadziwiłł, jeno wdzięczna ojczyzna włoży mu jš w dłoń z woli królewskiej. A jemu nie troskać się o to, kiedy to przyjdzie, jeno bić i bić - bić jutro, jak pobił wczoraj!Tu rozbujała wyobraŸnia kawalerska powróciła do rzeczywistoœci. Dokšd ma ruszyć z Troupiów, w jakim nowym miejscuo Szwedów zahaczyć? Wtem przypomniały mu się listy oddane przez Akbah-Ułana, a znalezione przy trupieHamiltona; sięgnšł więc rękš w zanadrze, wydobył, spojrzał i zaraz zdumienie odbiłosię na jego twarzy. Na liœcie bowiem stał wyraŸnie napis, niewieœciš skreœlony rękš: "Do JMP Babinicza, pułkownika wojsk tatarskich i wolentarskich." - Do mnie?... - rzekł pan Andrzej. Pieczęć była złamana, więc prędko otworzył list, uderzył wierzchem dłoni po papierze i poczšł czytać. Ale jeszcze nie skończył, gdy mu ręce zadrgały, zmienił się na twarzy i zakrzyknšł: - Pochwalone imię Pańskie! Boże miłosierny!oto i nagroda dochodzi mnie z ršk Twoich! Tu chwycił podnóże krzyża w obie ręce i płowš czuprynš poczšł bić w cokół. Inaczej dziękować Bogu w tej chwili nie umiał, na więcej słów modlitwy się nie zdobył, bo radoœć objęła go do wichru podobna i aż hen, pod niebo uniosła. Oto list był od Anusi Borzobohatej. Szwedzi znaleŸli go przy Jurku Billewiczu, a teraz przez drugiego trupa doszedł ršk Kmicicowych. W głowie pana Andrzeja tysišczne myœli przelatywały z szybkoœciš strzał tatarskich. Więc Oleńka była nie w puszczy, ale w partii billewiczowskiej? I on właœnie ocalił jš, a z niš razem te Wołmontowicze, które niegdyœ za kompanionów z dymem puœcił! Widocznie ręka boska kierowała jego krokami tak, aby za jednym zamachem wynagrodził za wszystkie krzywdy i Oleńce, i Laudzie. Oto zmazane jego winy! Możeli ona teraz mu nie przebaczyć albo ta szara brać laudańska? Mogšli go nie błogosławić? I co powie umiłowana dziewczyna, która go za zdrajcę uważa, gdy się dowie, że ów Babinicz, który Radziwiłła obalił, który po pas nurzał się we krwi niemieckiej i szwedzkiej, który na Żmudzi nieprzyjaciela wygniótł, wyniszczył, do Prus i Inflant przepędził, to on, to Kmicic, ale już nie zabijaka, nie banit, nie zdrajca, jeno obrońca wiary, króla, ojczyzny! A przecie zaraz po przestšpieniu granicy żmudzkiej byłby pan Andrzej na cztery strony œwiata rozgłosił, kim jest ów przesławny Babinicz, i jeœli tego nie uczynił, to jeno dlatego, że się obawiał, iż na sam dŸwięk prawdziwego jego nazwiska wszyscy się od niego odwrócš, wszyscy go będš podejrzewać, odmówiš pomocy i ufnoœci. Dopieroż ledwie dwa lata upłynęły,jak obłškany przez Radziwiłła wycinał te choršgwie, które razem z Radziwiłłem przeciw królowi i ojczyŸnie powstać nie chciały. Przed dwoma ledwie laty był prawš rękš wielkiego zdrajcy! Lecz teraz zmieniło się wszystko! Teraz, po tylu zwycięstwach, w takiej chwale, ma prawo przyjœć do dziewczyny i powiedzieć jej: "Jam Kmicic, ale twój zbawca!" Ma prawo krzyknšć całej Żmudzi: "Jam Kmicic,ale twój zbawca!" A zatem Wołmontowicze przecie niedaleko! Tydzień œcigał Babinicz Hamiltona, lecz Kmicic prędzej jak w tydzień będzie u nóg Oleńki. Tu powstał pan Andrzej, blady ze wzruszenia, z płonšcymi oczyma, z promiennš twarzš, i krzyknšł na pachołka: - Konia mi prędzej! żywo! żywo! Pacholik podprowadził karego dzianeta i sam zeskoczył strzemię podawać, lecz stanšwszy na ziemi rzekł: - Wasza miłoœć! obcy ludzie jacyœ ku nam od Troupiów z panem Sorokš jadš i sunš rysiš. - Mniejsza mi z nimi! - odrzekł pan Andrzej.Tymczasem obaj jeŸdŸcy zbliżyli się na kilkanaœcie kroków, następnie jeden z nich w towarzystwie Soroki wysunšł się w skoknaprzód, przybiegł i uchyliwszy rysiego kołpaka odkrył rudš jak ogień czuprynę. - Widzę, że przed panem Babiniczem stoję! -rzekł. - Rad jestem, żem waœci odszukał. - Z kim mam honor? - rzekł niecierpliwie pan Kmicic. - Jestem Wierszułł, niegdyœ rotmistrz tatarski choršgwi księcia Jaremy Wiœniowieckiego; przybywam w rodzinne strony, by tu na nowš wojnę zacišgi czynić,a oprócz tego przywiozłem list dla waszmoœci od pana hetmana wielkiego Sapiehy. - Na nowš wojnę? - spytał Kmicic marszczšc brwi. - Co waœć prawisz? - Ten list lepiej ode mnie waćpana objaœni - rzekł Wierszułł, podajšc pismo hetmańskie. Kmicic rozerwał goršczkowo pieczęć. List Sapiehy brzmiał, jak następuje: "Mnie wielce uprzejmy panie Babinicz! Nowy potopna ojczyznę! Liga Szweda z Rakoczym stanęła i podział Rzeczypospolitej ułożony. Osiemdziesišt tysięcy Węgrzynów, Siedmiogrodzian, Wołoszy i Kozaków przekroczy lada godzina południowš granicę. A gdy w takiej ostatniej toni trzebanam wszystkie siły wytężyć, aby choć imię sławne po naszym narodzie na przyszłe wieki zostało, posyłam WMœci ten ordynans, wedle którego masz WMœć, nie tracšc chwili czasu, wprost na południe konie obrócić i wielkimi drogami ku nam dšżyć. Zastaniesz nas w Brzeœciu, skšd, niemieszkajšc, dalej cię wyœlem. Tymczasem periculum in mora! Ksišżę Bogusław eliberował się z niewoli, ale pan Gosiewski ma mieć na Prusy i ŻmudŸ oko. Raz jeszcze zalecajšc WMœci poœpiech dufam, że miłoœćdo ginšcej ojczyzny najlepszš ci będzie ostrogš." Kmicic skończywszy czytać wypuœcił list naziemię i poczšł przecišgać rękoma po zwilgotniałej twarzy, na koniec spojrzał błędnie na Wierszułła i spytał cichym, zduszonym głosem: - Dlaczegóż to pan Gosiewski ma na Żmudzi zostawać, a ja ruszać na południe? Wierszułł wzruszył ramionami. - Spytaj się waszmoœć pana hetmana w Brzeœciu o racje! Jać nic nie powiem. Nagle straszny gniew schwycił pana Andrzeja za gardło, oczy mu zabłysły, twarz zsiniała i krzyknšł przeraŸliwym głosem: - A ja stšd nie pójdę! Rozumiesz waœć?! - Tak? - odrzekł Wierszułł. - Moja rzecz była ordynans oddać, a reszta waœci sprawa! Czołem, czołem! Chciałem się na parę godzin do kompanii zaprosić, ale po tym, com usłyszał, wolę poszukać innej. To rzekłszy odwrócił konia i odjechał. Pan Andrzej siadł znów pod figurš i poczšłbezmyœlnie rozglšdać się po niebie, jakby pogodę chciał wymiarkować. Pacholik usunšł się z końmi opodal i cisza uczyniła się naokół. Ranek był pogodny, blady, półjesienny i półjuż zimowy. Wiatr nie wiał, ale z brzóz rosnšcych pod mękš Pańskš spływały bez szelestu resztki pożółkłych i skręconych od chłodu liœci. Nieprzeliczone stada wron ikawek leciały nad lasami, niektóre zapadały z wielkim krakaniem tuż obok figury, na polu bowiem i na drodze leżało jeszcze pełno nie pogrzebionych trupów szwedzkich. Pan Andrzej patrzył na owe czarne ptastwo, mrugajšc oczyma, rzekłbyœ: chce je przeliczyć. Potem przymknšł powieki i długo siedział bez ruchu. Na koniec wzdrygnšł się, zmarszczył brwi, przytomnoœć wróciła muna twarz i tak poczšł do się mówić: - Nie może inaczej być! Pójdę za dwa tygodnie, ale nie teraz. Niech się dzieje, cochce! Nie jam Rakoczego sprowadził. Nie mogę! Co nadto, to nadto!... Małom to się natłukł, nakołatał, nocy bezsennych na kulbace spędził, krwi swojej i cudzej narozlewał? Takaż za to nagroda?!... Żebymto choć tamtego listu nie odebrał, poszedłbym; ale oba przyszły w jednej godzinie, jakoby na większy ból, na większyżal dla mnie... Niechże œwiat się zapada, niepójdę! Nie zginie przez dwa tygodnie ojczyzna, a zresztš widocznie gniew boży jest nad niš, i nie w mocy ludzkiej na to wskórać. Boże, Boże! Hiperboreje, Szwedzi,Prusacy, Węgrzyni, Siedmiogrodzianie, Wołosza, Kozacy, wszystko naraz! Kto się temu oprze? O Panie, co Ci zawiniła ta nieszczęsna ojczyzna, ten król pobożny, żeœ odwrócił od nich oblicze i ni miłosierdzia, ni ratunku nie dajesz, i plagi coraz nowe zsyłasz? Małoż jeszcze krwi? mało łez? Toż tu ludzie już się weselić zapomnieli, toć tu wichry nie wiejš, jeno jęczš... Toć tu dżdże nie padajš, jeno płaczš, a ty smagasz i smagasz! Miłosierdzia, Panie! ratunku, Ojcze!... Grzeszyliœmy... ale przecie już przyszła poprawa!... Oto odstšpiliœmy naszych fortun,siedliœmy na koń i bijem a bijem! Poniechaliœmy swawoli, zrzekliœmy się prywaty... Więc czemu nie odpuœcisz? Czemunie pocieszysz? Tu nagle sumienie porwało go za włosy i zatrzęsło nim, aż krzyknšł, bo zarazem zdało mu się, że słyszy jakiœ głos nieznany, z całego sklepienia niebios płynšcy, który mówi: - Zaniechaliœcie prywat? A tyż, nieszczęœniku, co w tej chwili czynisz? Zasługi swoje podnosisz, a gdy przyszła pierwsza chwila próby, jako zhukany koń dęba stajesz i krzyczysz: "Nie pójdę!" Giniematka, nowe miecze pierœ jej przeszywajš,a ty się od niej odwracasz, nie chcesz jej wesprzeć ramieniem, za własnym szczęœciem gonisz i krzyczysz: "Nie pójdę!"Ona ręce krwawe wycišga, już, już pada, już mdleje, już kona i ostatnim głosem woła: "Dzieci! ratujcie!". A ty jej odpowiadasz: "Nie pójdę!" Biada wam! biadatakiemu narodowi, biada tej Rzeczypospolitej! Tu panu Kmicicowi strach podniósł włosy na głowie i całe jego ciało dygotać poczęło, jakby je paroksyzm febry chwycił... I naraz rymnšł twarzš do ziemi,inie wołać, ale krzyczeć jšł w przerażeniu:- Jezu, nie karz! Jezu, zmiłuj się! BšdŸ wola Twoja! Już pójdę, pójdę! Potem czas jakiœ leżał w milczeniu i szlochał, a gdy podniósł się wreszcie, twarz miał rezygnacji pełnš i spokojniejszš i tak dalej się modlił: - Ty się, Panie, nie dziwuj, że mi żal, bom był w wilię szczęœliwoœci mojej. Ale niech gimentu, nie ebie i ć i 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjŹ°@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żě` ím9c€îŚucď S cđn-űcńi