ĺbkŃÉ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙őđGî’ŕGđ@îŕ@>ŕBđEîoŕEńŮő>ŕB>RŕG>˙ęÁńŮ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙ĂUÎíffĚ sƒ ˆ‰ÜĚnćÝÝٙťťgcněĚÝܙŸťš3>CLAS SBASN €003má@˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙Copyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. óÍĆ>˙ęŔúPę ŔúQęŔ1ţ˙Íb͛ >ęa>ŕ&>ę Ŕ>˙ę ŔÍđ͜Í:Í\ÍćÍóÍ ÍBÍS ú‚˙§(Ţú ŔOÍŕ>ęŔͧ ÍÓ ÍŽ Íż ÍÓ ÍŽ ÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔÍ|ÍĹÍr>ęÁ>xŕE>@ŕAŻŕ>ŕ˙>Óŕ@űÍ ÍvúÁˇ(ńŻęÁ́Ë VËw cËoÂÄËgÂŐË_ 9ËW -ËO ËG Ăú Ŕ<ţ >OÍŕĂú Ŕ<ţ >OÍłĂÍ ĂÍS ĚĹĂú Ŕţ(ţ(ţ(#ú Ŕţ("ţ(*ţ( *Í/ĂÍĹĂÍËĂ͘ĂÍ^ĂÍ÷ĂÍĂÍ#Ăú Ŕ=ţ˙ >OÍ|Ăú Ŕ<ţ >OÍ|Ă!>w# űÉ!6# ú6˙#6# öÉ! 6˙#6# ö6# úÉÍB͜ÍĹÉú ŔţČÍw Í ÍÓ úÁO> ‘O͜úÁOÍŽ úÁ<ţ 8>ęÁÉú Ŕţ ú ŔGÍ3 8 ř Í3 8 řÍ#@Íw  Í  úÍÓ úÁţ(=> ęÁúÁO> ‘ţ >O͜úÁOÍŽ ú Ŕţ 0<ę ŔÉú ŔţČŐĹúÁO ú Ŕţ ͟ Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  Ü{ę ŔÁŃÉĹú Ŕţ ú ŔĆ GÍ3  úÍ3  úúÁO Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  é> ę ŔÁÉ>ę Ŕ>ęÁ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍŃ!ĐŔ*§ úaŔ*§ úúŔOúŔG>š >¸ >>ęŔÉ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍ- űÍŃúŔ=ęŔ Í3  úÍĹÉÍ-(ÍŃ>ęŔúŔć€(ěÍĹÉÍŃ>ęŔúŔć€Ę˜ÍĹÉ Í3  úÍuĘ,ÍŃúŔţÂúŔţĘ#>ę Ŕ>ęŔúŔć€(ÖÍĹÉĺŐĹúŔoúŔg #F+NxĄ<(,xą úŔęŔ͡ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔ$úŔţ(>ęŔÍŻ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔÁŃáÉĺŐĹú Ŕţ˙(!В@§(=ůÍ3 yę Ŕ!В@y§( řÍ3 ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕ>ęŔÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔú ŔO>˙ę ŔÍ|ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕţ(ţ(ţ(ţ( ţ($ţ((!pÍ(!€Í !Í! Í!°Í!ŔÍÁŃáÉÍćĺĹ~î˙" ů ôÁáÉĺŐĹú Ŕ!ů ţ(q! ţ(j!H ţ(c!p ţ(\!˜ ţ(U!Á ţ(N!Ň ţ(G!ę ţ(@! ţ (9!: ţ (2!b ţ (+!Ň &ĺŐĹ!ˆ ĺŐĹ!ŔĺŐĹ!Ú ĺŐĹ!ą ĺŐĹ!aŔ˛Ŕ*§ úÁŃáÉ Przewiń Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlättern: Zeil Seit Kapt AlleDéfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Línea Página Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Línia Plana Cap. Tot ĺŐĹúŔGúŔ<¸8Í-(ÍŃ>>ę Ŕ7 ęŔ>ę Ŕ§ÁŃá§ÉĺŐĹúŔţÂO úŔţÂO úŔţ(úŔţ ÍuÍŃúŔ>ę Ŕ7 =ęŔ>ę Ŕ§ÁŃáÉĺŐĹúŔG!Đx§(~#§ ÷ô˛Ŕ*§ úÁŃá§ÉĺĹ!€6# xą řÁáÉĺŐĹy!ţ(#!@‘ţ(!€’ţ(!Ŕ“ţ(!€@y§(=ů]T! ÁÍćP* úÍćP* úÍćP* úÍćP* úÁŃáÉ> ę>ęA!  y§( ĺ>""Ŕ " úáúN"úO">ęúŔćęAÉ> ę>ęA!  y§( *GúN¸ 6*GúO¸ .Ŕ * ú>ęúŔę!úŔćęAÍŃ Í3  úÉ> ę>ęA!    ž # ÷őúŔćęAńÉĺŐĹ! Á@6# xą ř!˛Ŕ~#§(Í÷ öÁŃáÉĺĹÖ o&MD)))  0úŔţ( 8 V#F#Í' yţ őzƒ_ÁáÉĺŐĹk&)}ćđo Á ÁĹË!Ë ÁĹ{ć§(Ë8Ë=öxśw#wyśw#wÁŃáÉđ˙ˇŕ˙Íćđ@ćŕ@É>‘ŕ@É>äŕGŕHŕIÉĺŐÍć!`˜Ŕ>đ" üÍćŔ" üŃáÉĺŐ!`˜ y§(=ů> ‘W>ÍćÍ'(Í'(Í'(éőy§ ńń!`˜QÍćÍ'(Í'(Í'(éŃáÉĺĹú‚˙§(,>˙ŕO!˜`>" xą ř€>" xą ř`>" xą ř>ţŕOÁáÉĹw#< ú 6# úÁÉ!˜>"< ű! ˜"< ű!@˜6ń# úÉ!ŕ™ 6ň# ú!š>("< ű! š "< űÉ́Ĺ> ŕđđđđ/ćË7G>ŕđđđđđđđđđđ/ć°Gú€˙¨ ę˙xę€˙>0ŕú˙ÁÉţ(Ż>˙ę‚˙ÉĹ>˙ŕ$ˆ xą ű>ŕ$ÁÉőđ@ć€(đDţ‘ ôńɇ‡‡Ć€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙@ióúA˙ć ů*âű ňɇ‡‡Ć€ęj˙kóúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęj˙k@óúA˙ć ů*âű ňÉ˙ď=ď=|˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=ŕ˙ď=˙ď=ď=˙ď=ď=ď=ď=<ď=ď˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙MBFONTMonospaced @@@@@@   ŕ ŕ @ŔŔŕ``@€ @€ @ @@  `@@ @@@@@ @ @@ŕ@ @ŕ@ @`@ @@@€€ŕ     ŕ@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ@@ @ @€@ ŕŕ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕ ŕ     ŕ      @     @ŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ     @@     ŕ    @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕ`@@@@@`€€@@@ ` `@ ŕ@ ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    @@@@@@ @€€  Ŕ  @@@@@@  ŕ   Ŕ    ŕ   ŕŕ  ŕ€€ŕ  ŕ Ŕ €€€ŕ€ŕ ŕ@`@@@     ŕ    @   ŕ   @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ @@@@@@@€@@ @@€`€ŕŕŕŕŕŕŕ@ €`€ @ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ   @ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€  @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ @€@    ŔŔŕŕ`@ŕ@@ @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ@@@@@@@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕ @ ŕ  ŕ   0@@@@@@ŕ€ŕ ŕ ŕ ŕ€ŕŕ ŕ ŕ @€@ ŕ Ŕŕ€€@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`@Ŕ@@@€ŔŔŔŕ€€       @€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕ€@ @€@@@€ ŕ @@@ŕ @ŕŕ`ŕ€ ŕ @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ  @ŕ ŕ @ ŕ ŕ `€ŕ ŕ  ŕ ŕ @ŕ ŕ @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕ @ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@ŕŔ  ŕ  Ŕ @ ŕŕ  €@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ  ŕ @ ŕ  ŕ  ŕ€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€ŔŔ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€@@@@@ €€€€ @@@@@ @  ŕ ŕ @ŕ   €@ŕ ŕ @ŕ  ŕ@ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ŕ ŕ ŕ€@  ŕ @  ŕ@   ŕ   ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ ŕ€€   ŕ ŕMBFONTVariable pitch €€€€€€  PPřPřPP x ř(đ ŔČ @˜ŕ  @° Đ€€@€€€€€@€@@@@@€@ŕ@ @ŕ@@€Ŕ€ @@@€€@     @@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ€€@@€ @€@ ŔŔ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕˆŘ¨ˆˆˆˆˆˆČ¨˜ˆˆŕ     ŕŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ      @ˆˆˆ¨¨¨P   @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕŔ€€€€€Ŕ€€@@@ Ŕ@@@@@Ŕ@ ŕ€@ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    €€€€€€@@@@@@€€€  Ŕ  €€€€€€€ř¨¨¨¨ŕ    @   @ŕ   Ŕ€ŕ   ` ࠀ€€ŕ€ŕ ŕ€Ŕ€€€Ŕ    ŕ    @ˆ¨¨¨P  @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ €€€€€€€€@@ @@€P ŕŕŕŕŕŕŕ`€€`€€`ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ  ¨@ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€P @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ@€€@HHŔŔđřP ü\T @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ€€€€€€@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕˆpPpˆŕ  ŕ  °€€€€€€ŕ€ŕ ŕ ŕ x„´¤´„xŕ ŕ ŕ$HH$ŕ Ŕx„´¤„x@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`Ŕ@@@@€   ŕ€€ĐĐPPPPP€€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕH$H€€€  (8€€€°ˆ 8ŕ ŕ(č @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ   @ŕ ŕ  @ ŕ ŕ P ŕ ŕ  ŕ ŕ  @ŕ ŕ  @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ ŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@@ŕpHHčHHp¨ˆČ¨˜ˆ€@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕPpˆˆˆp @ řˆ˜¨Čˆř€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€Ŕ@ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€€€€€@ @@@@ @@@@@ @ p` @ŕ    €@ŕ  ŕ @ŕ   ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ř¨¨ř@€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ  ŕ€€   ŕ ŕP<c€ŒcŤcť,îcŠ;Ž " STARA BAŒŃ " JÓZEF IGNACY KRASZEWSKI TOM I ROZDZIAŁ 1 Poranek wiosenny œwitał nad czarnš lasów ławš otaczajšcš widnokršg dokoła. W powietrzu czuć było woń liœci i traw młodych, zlanych rosš, œwieżo w cišgu kilku takich poranków z nabrzmiałych pšczków rozwitych. Nad strumieniami wezbranymi jeszcze resztkš wiosennej powodzi złociły się łotocie jak bogate szycie na zielonym kobiercu. Wschód słońcapoprzedzała uroczysta cisza - tylko ptastwo zaczynało budzić się w gałęziach iniespokojnie zrywało się z noclegów... Już słychać było œwiergot i œwisty, i nawoływania drobnej drużyny. Wysoko pod chmurami płynšł orzeł siwy, kołujšc i upatrujšc pastwy na ziemi. Zawiesił się czasem w powietrzu i stał nieruchomy, a potem dalej majestatycznie żeglował... W borze coœ zaszeleœciło i umilkło... Stado dzikich kóz wyjrzało z gšszczy na polankę,popatrzało czarnymi oczyma i pierzchnęło... Zatętniało za nimi - cicho znowu. Z drugiej strony słychać łamišce się gałęzie, zaszeleœciał łoœ rogaty - wyjrzał,podniósł głowę, powietrza pocišgnšł chrapami - zadumał się, potarł rogami po grzbiecie i z wolna poszedł w las nazad... Iznowu słychać było łom gałęzi i ciężkie stšpanie. Spod gęstych łóz zaœwieciło oczów dwoje -wilk ciekawie rozglšdał się po okolicy... tuż poza nim, położywszy uszy, pierzchnšł przelękły zajšc, skoczył parę razy i przycupnšł. I milczenie było, tylko z dala ozwała się poranna muzyka lasów... Tršciło o nie skrzydło wiosennego powiewu i gałęzie grać zaczęły... Każde drzewo grało inaczej, a ucho mieszkańca puszcz rozeznać mogło szmer brzozy z listki młodymi, drżenie osiczyny bojaŸliwe, skrzypienie dębów suchych, szum sosen i żałoœliwe jodeł szelesty. Szedł wiater stšpajšc po wierzchołkach puszczy i głoœniej coraz odpowiadały mu bory, coraz bliżej, silniej coraz muzyka grała pieœniš porannš. Ponad lasy płynęły zarumienione chmury jak dziewczęta, które się ze snu zerwały zbudzone i uciekały, czujšc, że obcy pan nadchodzi. Szare zrazu niebo błękitniało u góry, pozłacało się u dołu; obłoczki białe,jak z ršbka obsłonki poœcieli, rozwiewał wiater po lazurach. Słońce strzeliło promieniami ku górze... noc uciekała. Widać było ostatki cieniów i mroków roztapiajšce się w dnia blasku. Nad strumieniami i łškami jak dymy ofiarne zakipiały pary przejrzyste, ulatujšc z wolna ku niebu i ginšc w powietrzu. Ukoœne promienie słońca ciekawie zaglšdały w głębiny, œledzšc, co się przez noc rozrosło, zazieleniało, wykwitło. Razem z szumem lasu zawtórował chór ptaków - wszczšł się gwar wielki, ożyły wœwietle łški, zaroœla, puszcze i powietrzne szlaki - wracało życie. W promieniach wirowały, zwijały się, kręciły niespokojnie skrzydlate dzieci powietrza... coœ szczebiocšc do siebie, do chmur i do lasów. Kukułki odezwały się z dala, dzięcioły kowale już kuły drzewa. Był dzień... U skraju lasu, nad rzekš leniwš, która go przerzynała, wœród gęstych drzew, gdzie cień schował się jeszcze, widać było kupkę gałęzi niby szałas naprędce sklecony; kilka kołków wbitych w ziemię, a na nich nacięte konary jodłowe... Obok, tuż,było wygasłe ognisko, spopielałe, i kilka wnim nie dopalonych głowni. Poniżej, w zielonych bujnych trawach, na sznurach do kołów poprzywišzywanych, pasły się dwa małe, grube, gęstym i najeżonym jeszcze zimowym włosem okryte konie. Szelest jakiœ w lesie znać je nastraszył, poznały nieprzyjaciela, nastawiły uszy, rozdęły chrapy, zaczęły niecierpliwie nogami kopać w ziemię; jeden z nich zarżał, a echo po lesie poniosło ten dziki głos, który się rozległ i powtórzył słabiejza łškš... Z szałasu pokazała się głowa, cała włosami okryta długimi - zarosła rudo; dwoje oczów ciemnych skierowało się naprzód ku koniom, potem ku niebu, ruch się dał słyszeć pod gałęziami. Wkrótce potem, rozgarniajšc je, wydobył się spod nich człowiek słusznego wzrostu, krępy i barczysty. Długim leżeniem i snem skostniałe wycišgnšł członki, ziewnšł, strzšsnšł się, popatrzał na niebo, potem na konie... te zobaczywszy go z wolna zaczęły się zbliżać ku niemu. Nadstawił uszu bacznie. Nic słychać nie było prócz szumu lasu, œpiewu ptastwa, mruku strumienia. Człowiek wyglšdał dziko, włos bujny, poplštany spływał mu kudłami na barki i osłaniał niskie czoło, tak że oczy wprost spod nich patrzały. Reszta twarzy także była zarosła, ledwie częœć policzków, zarumienionych snem i chłodem, dobywała się spod wšsów i brody - wœród których ust prawie znać nie było. Sukienna, wełniana, gruba odzież brunatnego koloru okrywała mu ramiona, pod szyjš spięta na guz i pętlę.Nogi miał też suknem i skórš poobkręcane,a stopy obwite niš i opasane sznurami. Spodrękawów sukni krótkich dobywały się ręce silne, włosem okryte i opalone. Twarz miała wyraz przebiegły, na pół zwierzęcy,pół człowieczy, zuchwały razem i ostrożny... oczy biegały żywo... Ruchy ciałazręczne i silne nie dawały wieku odgadnšć, choć młodoœć już pozostawił za sobš. Postawszy chwilę mężczyzna wrócił ku szałasowi i nogš silnie kopnšł w œcianę jego, nie mówišc słowa. Poruszyło się coœ żywo za gałęŸmi i wnet spod nich wypełzłochłopię, wydobyło się zza liœci - zerwało rzeœko na nogi... Wyrostek mógł mieć lat z piętnaœcie, krzepki był i nieco do starego podobny. Twarz mu jeszcze nie porastała, włosy miał krótko ucięte, odzież grubš a wyszarganš, z sukna i płóciennych chust złożonš. Na nogi wstawszy, oczy przetarł kułakami, ledwie miał czas resztę snu z powiek opędzić, gdy starszego głos chropawy, w mowie dziwnej, obcej, której na tej ziemi nikt oprócz nich dwu nie rozumiał, zawołał: - Gerda, do koni! Słońce weszło... Usłyszawszy ten rozkaz, poparty lekkim potršceniem w plecy, chłopiec zbiegł ku koniom, odwišzał sznury, skoczył na grzbiet z nich jednemu i poprowadził je o kilka kroków dalej, gdzie trochę piaszczystego, suchego brzegu do wody przystęp dawało. Na piasku widać też byłoœlady kopyt koni, które już tam wprzódy napoju szukały. Konie zaczęły pić chciwie. Chłopię siedzšce na jednym ziewało, z ukosa poglšdajšc ku staremu, który około szałasu się krzštał, mruczšc coœ sam do siebie. Byłali to poranna modlitwa? Na ostatek konie napojone podniosły głowyijak zadumane słuchały lasów szumu. Chłopak je sznurem pognał ku szałasowi. Tu już nagotowane leżały suknem i skórkš poobwijane juki, które starszy poczšł na konie zarzucać i przywišzywać. Milczšcy pomagał mu wyrostek. Na grzbiety koniom zawieszono sukno grube i skóry... Gdy wszystko było w pogotowiu, stary wlazł jeszcze pod szałas i po chwili wyszedł z niego uzbrojony. U pasa miał siekierkę jak młot grubš, krótki nóż w pochwie skórzanej, na plecach łuk, przez drugie ramię procę i krótkš pałkę drewnianš, krzemieniem nabijanš, którš przed sobš uczepił na koniu. Chłopak też œcišgnšł swójoręż z ziemi, nóż do pasa i siekierkę, któršdo ręki wzišł, lekko na grzbiet konia wskakujšc... Starszy się jeszcze obejrzał na noclegowisko, patrzšc, czy czego nie zapomniał na nim, rękami popróbował sakiew na grzbiecie powišzanych i konia swego pod kłodę poprowadziwszy skoczył nań zręcznie. Już mieli ruszyć z miejsca i starszy się rozglšdał, aby wybrać drogę, gdy z gęstwiny, naprzeciw, rozgartujšc ostrożnie leszczynę i kaliny, niepostrzeżona, po cichu wysunęła się głowa ludzka. Ciekawie, zrazu z jakšœ obawš, dwoje oczujasnych przypatrywało się podróżnym. Zza gałęzi widać tylko było włos płowy, co je otaczał, młodš twarz ledwie zarostem pokrytš, białe zęby w ustach na pół podziwieniem otwartych. Podróżny tymczasem ku słońcu poglšdał i na bieg rzeki. Ponad jej brzegami drogi żadnej œladu widać nie było. Zdawał się chcieć upewnić, czy ma jš przebrnšć, czy z niš, czy przeciwko niej się puœcić. Konie rwały się już do pochodu niecierpliwe, obrócone na wschód łbami - starszy pomyœlał trochę, oczyma łškę zmierzył, trzęsawiska i bór, potem zwrócił się na piaszczyste wybrzeże, kędy konie pojono. Tu stanšwszy, myœlał pewnie,czy bród znajdzie, bo oczy utopił w wodzie, jakby mierzył jej głębinę. Byłby teraz i tę głowę mógł dojrzeć w krzakach,co go szpiegowała - ale się ostrożnie schowała, tylko gałšzki opadły i drżały. Powoli konie wchodziły w wodę, która tu nie była grzšskš ni głębokš, zanurzyły się po brzuchy, zdawało się, że popłynš, ale tuż się znalazła ława piaszczysta i oto już - brzeg drugi... Oba podróżni wylšdowali szczęœliwie, ledwie pomoczywszy nogi. Drugim brzegiem, wyższym nieco i suchszym, wygodniej kroczyć było, choć tuż, tuż za gęstwinš coœ szeleœciało dziwnie... - Zwierz spłoszony - myœlał podróżny. Naokół oprócz noclegowiska œladu człowieka nie dostrzegło oko, bór, jak go stworzył Bóg, ku niebu wyrosły bujno, pnie grube jak słupy proste, oschłe gałęzie od dołu, u góry w zielone wieńce ubrane. Gdzieniegdzie zwalona burzš kłoda, na pół przegniła, pół z kory opadła, pogięte od wichru wyrostki i poschłe od zgrzybiałoœci, mchami jak futrem na staroœć odziane olbrzymy. Jechali. Na wzgórzu... coœ bielało nie opodal. Pod dębem leżał kamień wyżłobionyjak misa, nad nim drugi stał gruby i niezgrabny... Ręka niewprawna wyrzeŸbiła na nim niby ludzkš twarz straszliwš, czapkš okrytš u góry... Starszy wstrzymał się trochę, zobaczywszy znak u drogi, obejrzał niespokojnie dokoła i mijajšc go, splunšł nań z pogardš. W tej chwili œwist się dał słyszeć dziwny zkrzaków i drzewce ze strzały utkwiło na piersi, w grubej sukmanie starszego. ledwiepoczuwszy pocisk, nie wiedzšc jeszcze, czydo broni ma się brać, czy do ucieczki, obracał głowę, gdy chłopak krzyknšł. Druga strzała utkwiła mu w nodze. A z lasu dał się słyszeć œmiech, œmiech dziki jakiœ, straszny niby wycie zwierzęce, niby okrzyk człowieka... Zachichotało, rozległo się, zamilkło... Sroka siedziała na kamieniu, na czapce, i podniósłszy skrzydła krzyczała, œmiechowi wtórujšc... a miotała się, jakby i ona groziła. Konie głosami tymi podżegnięte przyœpieszyły kroku, ale nieprzyjaciela już ani widać, ani słychać nie było... Cisza panowała nad lasami, drzewa tylko uroczyœcie szumiały... Starszy mężczyzna kłusował, naprzód konia pędzšc skoro - chłopak, który strzałę wyszarpnšł z nogi, œpieszył za nim, pochylony na szyi swojego... przebiegli tak staj kilkoro, aż nie słyszšc nic, nie widzšc pogoni - zwolnili kroku... Starszy siędopiero obejrzał na chłopca ze zbladłš twarzš, z zaciętymi osty, z wytrzeszczonymi oczyma przylgłego do konia. Nie miał nawet czasu od strzały tkwišcej w piersi się uwolnić. Przebiła ona sukno i znać uwięzła w ciele, bo choć w szybkim biegu ugięła się i opadła ku dołowi, trzymała się jeszcze. Tu dopiero, na polance, konia œcišgnšwszy starszy obejrzał się na strzałę i zręcznie jš pocisnšwszy, choć syknšł z bólu - wydobył, obejrzał ciekawie i do skórzanego na plecach worka wsunšł. Strzała miała z koœci białej wyrobione ostrze cienkie, na którego końcu widać było krwi kropelkę. - Pioruny by w nich biły... i burze! - zawołał warczšc rudy. - Gdzieœ się w krzakach znalazło oko, co podpatrzyło i pomœciło za bałwana... Tyœ rqnny w nogę, Gerda? Chłopak, z oczyma jeszcze obłškanymi i trwogš, milczšc na nogę skaleczonš wskazywał. Rana jego głębsza była, bo płachty nie wstrzymały strzały. No, nic to! Jedna strzała polańska - zamruczał starszy - oni ich nie zatruwajš. Obawiałem się, aby ich tam więcej nie było. Znać jedenrozbójnik nie straszny. Nie ważył się zobaczywszy, żeœmy zbrojni... ale może nawołać innych, narobić wrzawy... uchodzićtrzeba... Spojrzał na słońce. - Trzymaj się konia, a puœć go za mnš... Œpieszyć trzeba, żeby nas w tym nie zaskoczyli lesie, póki nie dojedziemy do znajomych. Z południa na miejscu będziemy.Chłopak milczał, starszy coœ mruczał jeszcze, ku górze patrzał, konia sznurem œcišgnšł i polecieli gęstwinš, nad brzegiem się cišgle trzymajšc, bez drogi - rzeka goœciniec znaczyła. Puszcza wcišż była dzika, nie zamieszkała,milczšca. Raz z dala na wodzie postrzegli jakby głowę ludzkš z ciemnym, przylgłym do niej włosem i dwoje ršk wiosłujšcych około niej. Lecz gdy się tętent dał słyszeć,znikła, wir tylko było widać nad powierzchniš wody. Minęli jš... i wyszła znowu z głębiny... na włosach czarnych dokoła opleciony był wianek z łotoci... oczyma strzelała za nimi... Trochę dalej czółno maleńkie jak łupinka œlizgało się płynšc z biegiem, ponad nim białš chustę widać było... Gdy tętent dał się słyszeć, znikła płachta na dnie i czółenko jak wšż wsunęło się między trzciny, łozy, wiszary,których tylko wierzchy się chwiały... Kilka kaczek zerwało się przestraszonych, wycišgnęły szyje... sznurem leciały gdzieœ dalej... plusnęły i padły. Podróżni wcišż biegli brzegiem, to szybciej,to wolniej - dwa razy konie poili zmęczone ijechali dalej bez spoczynku - a słońce też podnosiło się coraz wyżej, grzało coraz mocniej. Choć w lesie œwieżo było i chłodno, od łšk i piasków zalatywał oddechgoršcy. Nie zmieniła się okolica - bór cišgle szumiał nad rzekš. Gdzieniegdzie w piasku między pagórkami œwieciło jeziorko - szerzej rozlewały się wody - to œciskały wœród parowu. Mieniały się tylko drzewa, sosny i jodły, potem zielonych liœci brzozy ilipy, i osiki, i dęby na pół jeszcze œpišce a głuche na wiosnę. Gdzieniegdzie żółtawš ławš leżał piasek, tokępiasta trzęsawica, którš okršżać musieli.Przed nimi z dala pomykał zwierz, z łšk pierzchały całe stada łosi i jeleni dobijajšcsię do lasu, na którego skraju stawały, patrzały jeszcze ciekawie i gnały dalej znikajšc im z oczów. Naówczas łomot stad spłoszonych konie straszył i pędziły żywiej, stuliwszy uszy... póki sił stało. Gerda cišgle rękš chwytał za nogę zranionš, czuł, że mu krew ciekła jakby ciepły sznurek wijšcy się aż do stopy i w skórzanym obuwiu zbierała się u nogi, czerwonymi kroplami sšczšc szparami chodaka. Ale skarżyć się nie œmiał, zawijać rany hubš z drzew lub liœćmi, co by krew za-tamowały - nie było czasu. Starszemu też trochę krwi pokazało się między palcami ręki... otarł je o końskš grzywę- nie troszczšc się o to. Rozpatrywał się wcišż po okolicy, dawniej znać sobie pamiętnej, jakby szukajšc miejsca do spoczynku... Lecz nierychło, nierychło zwolnili biegu. Tu rzeka płynšc nizinami równymi szerzej się rozlewała wœród błot œwieżš zielonoœciš okrytych. Ze wzgórza nagiego, na którym stali, widać było łški i trzęsawiska, wœród nich moczary i jeziorkamnogie, opasane gajami... Kilka strumieni zbiegało się tu z borów ku rzece. Las, wœród którego stanęli, wypalony był i zeschły na znacznej przestrzeni. Gšszcze, co go podszywały, spłonęły do szczętu, daleko więc w głšb jego sięgnšć było można okiem i dojrzeć nieprzyjaciela. Tu starszy z konia się zsunšł, rzucił go niepatrzšc i legł na ciepłym piasku, obu rękami pot kroplisty ocierajšc z czoła. Zmęczony był - piersi mu się podnosiły, a że krwawymi palcami dotknšł twarzy i jš też sobie całš okrwawił. Ujrzawszy to chłopak ulškł się i krzyknšł. - Co ci to, Gerda? Czyœ ty mężczyzna? Czy się matka twoja omyliła, że ci nie wdziała chust i spódnicy? Kropla krwi, a tyle strachu i wrzasku? Chłopak mu dopiero wskazał na własnš twarz jego. - Nie o mojš mi strach - rzekł - choć skórznie mam jej pełne, ale o waszš. Twarz, ojcze, macie we krwi całš. Starszy na ręce swe popatrzał, rozœmiał się tylko i nic nie odpowiedział. Gerda tymczasem na ziemi sidłszy nogę rannš rozzuł i poczšł czyœcić obuwie, potem ranęocierać i okładać hubš. Stary patrzał na toobojętnym okiem. W milczeniu dobyli potem z sakiew suszone mięso i placki, które starszy na ziemi rozłożył. Poszedł się wprzód obmyć w wodzie i dłoniš jej do ust zaczerpnšć. Gerda za jego przykładem zwlókł się też do wody... siedli jeœć w milczeniu... Konie nachudej trawie leniwie się pasły... Z lasu wyleciała sroka... uwiesiła się na suchej gałęzi nad głowš starego, pochyliłaku niemu i krzyczała... Zdawała się zagniewana, trzepała skrzydłami, podlatywała coraz bliżej... wołała coœ, jakby na gwałt zbierajšc drugie... Nadcišgnęła w pomoc wtóra i trzecia... i wrzaskliwie to podlatywały, to przysiadałybbook20\sbasnÇ] ˆŠj ľA48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjřôˆiC ř }x}`X¸ŠjPŮc)&aOc€ g+Ůc @:# Q?'się przy nich... Stary, który się chciał zdrzemnšć, zniecierpliwiony, łuk napišł i strzelił... Nie ranił żadnej, zerwały się z krzykiem... zawirowały w powietrzu i wróciły krakać nad nimi... Gerda z głowš zwieszonš, na rękach sparty, nad końmi czuwał. Las milczał - niebo było czyste - owad tylko, wywołany słońcem do życia, brzęczał gromadami unoszšc się w powietrzu. Po krótkim spoczynku na konie siedli znowu... Stary się do chłopca zwrócił. - O strzałach, o krwi, o niczym ani słowa tam... Najlepiej byœ nie mówił nic i niemegoudawał... Niemcami oni nas tam zowiš, choćmy ich język rozumiemy... Słuchaj, co gadać będš, zda się to zawsze, ale udawaj,że ci ta mowa obca... Tak lepiej - milczeć. Spojrzał nań czekajšc, by mu Gerda oczyma odpowiedział. Jechali dalej a dalej. Słońce już się z wolna spuszczać zaczynało ku zachodowi. Brzeg rzeki wyniosły coraz się zniżał, wilgotniejsze otaczało ich powietrze - cień zalegał boru œciany - gdy w dali, nad zaroœlami, pokazałsię słup dymu siny... Stary zobaczywszy go drgnšł z radoœci czyniepokoju - chłopak też weń oczy wlepił i zwolnili koniom biegu. Dokoła się las rozlegał stary, wysoki, gęsty, a łška nad rzekš zwężała, płynšcš œcieœnionym korytem. W prawo otwarła się łška, dokoła zasiekami drzew zršbanych otoczona... Poza niš z szałasów jakichœ, chałup z drzewa i chrustu, opasanych tynami wysokimi - dobywał się ów słup siny... Zbliżajšc się ku budom, coraz je lepiej rozeznać można było. U brzegu, podniesionego trochę, rzeki staływ prostokšt, szczelnie zewszšd zamknięte. Od łški odgradzały je kłody drzew i typy, pokopane doły i powbijane pale. Na jednym z nich tkwiła zawieszona biała, od deszczów wypłukana, od słońca zwapniałaczaszka końska. Dachy pokryte były kawałami dartymi drzewa, wiszarem i gałęŸmi - œciany w słupy z chrustu plecione. W poœrodku tylko z kłód ogromnych w zršb zbudowana wznosiła się chałupa-dwór, do której szopy wkoło przytykały, z niš razem obejœcie tworzšc, w œrodku którego małe znajdowało się podwórze. Dojeżdżajšc, rudy podróżny zwolnił koniowibiegu - oczyma szukajšc, czy kogo nie zobaczy. Nie widać było żywej duszy. Wahał się jeszcze, jak dać znać o sobie, gdy u brzegu rzeki, na ogromnym, zbłškanym tu od wieków kamieniu ujrzał siedzšcego starca, który, nie postrzeżony, od dawna go œledził oczyma. Ubrany był cały w bieli, nic nie majšc na sobie oprócz odzieży z płótna grubego. Nogi miał bose, głowę siwš nie okrytš. Ogromna, długa do pasa broda piersi mu osłaniała. Biały wysoki kij trzymał w ręku.Koszulę na wierzch włożonš i do kolan spadajšcš obejmował pas czerwony. Żadnejzresztš nie miał ani ozdoby, ni broni. U nógjego dwa psy leżały do wilków podobne, zaczajone, przypadłe do ziemi, oczyma krwawymi wiodšce za podróżnymi... Drgały leżšc... i czekajšc, kiedy się nucš... Twarz starca spokojna była i poważna, ogorzała, ze skórš jakby spękanš, tak jš fałdy i marszczki pokryły całš sieciš gęstš. Nad oczyma siwymi dwa krzaki bujnych brwi sterczały najeżone. Suchš szyję, którš obnażonš widać było spod koszuli, jak twarz pokrajanš, brunatnš - niby węże sine oplatały żyły, pod skórš nabrzmiałe. W chwili gdy podróżny starca zobaczył, tenwłaœnie na psy zawołał groŸno, rękš im wskazujšc w tył, za siebie, a kij podnoszšcdo góry... Podróżni stanęli... rozglšdajšc się ciekawie. - Pokłon wam, stary Wiszu... - rzekł z konia nie zsiadajšc podróżny, uchyliwszy tylko głowę - pokłon wam. Każcie waszym psom do zagrody, boby nas porozdzierały, a my starzy znajomi i dobrzy przyjaciele, choć nie swoi - a nie wrogi. Słowa te powoli wyrzekł starszy łamanš mowš Serbów nadłabańskich, usiłujšc przybrać postawę i twarz uprzejmš. Stary patrzał nic jeszcze nie odpowiadajšc.Na psy naprzód zakrzyczał groŸno, aby szły precz, ukazujšc im zagrodę, bo warczały i zęby szczerzyły patrzšc na przybyszów i coraz to się ku nim targały. Nie chciały odchodzić. Gospodarz huknšł w dłoń... Na głos ten zza typu ukazała się ostrzyżona głowa parobczaka, który rozkaz zrozumiawszy psy nawołał, wpędził do obejœcia i zamknšł za nimi wrota... Słychać je było szczekajšce i wyjšce w szopie. - Zdrów bywaj, Hengo. Cóżeœcie to znowu tak daleko w nasze lasy zawędrowali? - rzekł gospodarz. Rudy powoli z konia zlazłszy i dawszy go chłopcu, który na swoim pozostał - zbliżałsię z wolna do starego. - Ha! po œwiecie się tak człek włóczy, ciekaw zobaczyć, jak tam gdzie ludzie żyjš - poczšł mówić - przy tym też jakaœ zamiana zrobi się może. Lepiej w spokoju mieniać, czego u jednych zbytek, a drugim brak, niżeli napadać zbrojno a z życiem razem wydzierać. Ja - wy wiecie - człowiek spokojny, zaopatruję, komu czegotrzeba... aby żyć... Stary się czegoœ zadumał. - Nie bardzo u nas mieniać jest na co... Skór i futer dosyć pewnie u siebie macie, bursztynu u nas niewiele. Myœmy też nie zwykli bardzo do rzeczy, które wozicie, swoim się radzi obchodzić... Igła z oœci takszyje jak żelazna. Popatrzył stary na ziemię i znowu się w sobie zadumał. - Zda się to przecie, co ja wożę - mówił powoli Hengo. - A skšdbyœcie wzięli wszystko, co się z kruszcu robi, gdybyœmy wam tego nie dostawili... Do Winedy daleko...- Albo to koœci, rogu i kamienia nie dosyć? -rzekł stary Wisz wzdychajšc. - Był czas, że się ludzie tym obchodzili i dobrze im z tym było... Jakeœcie wy a drudzy wędrowni podwozić zaczęli swoje błyskotki, niewiastynam popsuliœcie, chce im się ziarnek œwiecšcych na szyję i iglic gładkich, i guzów, i wszystkich tych zabawek... bez których teraz żadna nie stšpi. - Nic by to nie było - cišgnšł dalej, patrzšc więcej na ziemię niż na przybyłegokupca - ale wy... wy dróg się do nas uczycie, tajemnice nasze wywozicie stšd... i tak samo przyjœć może napaœć, jak przyszły œwiecidła. Hengo po kryjomu błyskiem oczów bystrym zmierzył starego Wisza i rozœmiał się. - Próżna to obawa - rzekł - nikt o napaœciach nie myœli... Ja nie jeżdżę cudzego podpatrywać, ale swoje mieniać. Wy mnie przecie znacie, nie pierwszy raz jestem u starego Wisza... Ja przyjaciel wasz... żonę miałem z waszej krwi, serbskš córkę... a z niej oto tego chłopca, który choć języka waszego nie umie - przecie w nim trocha tamtej krwi zostało. Wisz, który na kamieniu siadł, a na leżšcy naprzeciw drugi wskazał Hendze - i pokiwał tylko głowš. - Żonę mieliœcie Serbkę znad Łaby - odezwał się. - Mówiliœcie mi o tym. Ale jakeœcie do niej przyœli? Hę? Pewnie nie po jej woli? Rozœmiał się Hengo. - Starzy jesteœcie - odparł - wam tego mówić nie trzeba. A gdzież to na œwiecie niewiast się o ich wolę pytajš? Gdzie się inaczej żonę bierze jak rękš zbrojnš? Tak jak u was, u nas i na całym œwiecie, bo one woli nie majš. - Nie wszędzie - wtršcił stary. - Młodym woli nie dajš, a stare u nas szanujš. Choć im rozumu odmawiajš, przecie duchy przez nie mówiš i wiedzš one więcej niż wy... te -wiedŸmy nasze... Potrzšsnšł głowš; milczeli chwilę. - Na noc was o goœcinę proszę - odezwał się Hengo. - Co mam z sobš w węzełkach, pokażę... Zechcecie co wzišć - dobrze, a niebędzie zgody - nie pogniewamy się o to. - O goœcinę prosić nie trzeba - zawołał Wisz wstajšc. - Kto raz spał pod dachem naszym, zawsze ma pod nim spoczšć prawo. My wam radzi. Kołacz i piwo, mięsosię znajdzie; baby strawę wieczornš już warzš. ChodŸcie ze mnš. Wisz wstał z kamienia i przodem go wiodšc, ku wrotom się skierował. ROZDZIAŁ 2 Gdy stary na kamieniu siedzšc rozmawiał z przybylcem z tej ziemi, którš krajem "niemych", języka narodu nie znajšcych zwano - zza typu i zagród głów ciekawych zaczęło się ukazywać mnóstwo. Rzadkoœciš to było, ażeby w takš lasów głębinę i puszcz wnętrza docisnšć się œmiał obcy człowiek. Więc gdy się ukazali ludzie i konie nieznane, a parobczak poczšł psy zamykać - co żyło w zagrodzie, choć zdala i przez tynu wierzchołki, przez płotów szpary biegło się dziwić obcemu. Widać było białe chusty niewiast zamężnych, włosy dziewczšt z wiankami zielonymi, głowy mężczyzn z długimi włosyi postrzyżone parobków, i dziecinne oczy przelękłe spoœród gęstych kudełków, którymi się im czoła jeżyły. Podnosiły się one nagie i niknęły, ukazywały i pierzchały... Stare nawet baby drżšc wyglšdały zza płota, a że się obcego lękały, rwały trawę i ziemię rzucajšc je na wiatr i pluły przed się, aby im jakiego nie rzucił czaru. Stara Wiszyna, a imię jej było Jaga - zobaczywszy, że się wiodš ku wrotom z goœciem rudym, wystšpiła, usta zakrywajšc fartuchem, naprzeciw mężowi, dajšc mu gwałtowne znaki, aby z niš pomówił na osobnoœci. Już się do wrót zbliżali, które im otwierać miano, gdy im, zastšpiła drogę. - Po co tu obcego, Niemca wiedziecie? - szepnęła wylękła. - Możnaż to wiedzieć, coon z sobš niesie? Jakie on uroki rzucić może? - Ten ci to sam, Hengo znad Łaby, co to naszyjniki przywoził i szpilki, i noże... przecie się nam nic nie stało... Nie ma się go co obawiać, bo kto za zyskiem goni, temu czary nie w głowie. - le mówicie, stary mój - odparła Wiszowa- gorsi to ludzie od tych, co z nożami i maczugami napadajš. Ano wola twoja, nie moja... I szybko ustšpiła mruczšc, nie oglšdajšc się już za siebie, aż weszła do dworu wewnštrz zagrody. A że na inne niewiasty w podwórku po kštach poprzytulane skinęła, pierzchnęły wszystkie, chowajšc się, gdzie która mogła. Parobków tylko kilku i dwu synów gospodarza zostało. Hengo wszedł rozglšdajšc się trwożliwie, choć męstwem nadrabiał. Chłopak jego z konia nie złażšc z nim wjechał w podwórze. Ludzie wszyscy stali patrzšc na nich ciekawie i szemrzšc międzysobš. Wisz prowadził do œwietlicy. Chata w zršb na mech budowana, stara - wpoœrodku się wznosiła, wyżej nad inne szopy - drzwi do niej wiodły z progiem wysokim, ale obyczajem starym bez zamka żadnego, bo ich nigdy nie zawierano. Z sieniw lewo była izba wielka. Toki w niej ubity gładko, posypany był zielem œwieżym, w głębi ognisko z kamieni stało, na którym nigdy ogień nie gasnšł. Dym się dobywał z niego przez nieszczelny dach ku górze.. Œciany i belki, i wszystko szkliło się od niego czarno. Dokoła przy œcianach ławy napniach były przymocowane... W rogu stał duży stół, a za nim dzieża do mieszania chleba, białym płótnem okryta... Nad niš wisiały wianki już poschłe i wišzkiróżnego ziela. Na stole, ręcznikiem szytym zasłanym, chleb też nadkrojony leżał i nóż przy nim mały. U drzwi na ławie stał ceber z wodš iczerpakiem. W kšcie, w głębi widać było żarna małe i kilka bodni chustami poosłanianych. Niewielkie okno, zasuwane wewnštrz okiennicš, stało teraz otworem, tyle œwiatła wpuszczajšc, ile go do rozpatrzenia się w izbie było potrzeba. Gdy Wisz i Hengo przestšpili próg, stary podał rękę goœciowi i pokłonił mu się mówišc, a zarazem wskazujšc: - Oto chleb, oto woda, oto ogień i ława - jedzcie, pijcie, ogrzejcie się, spocznijcie i niech dobre duchy będš z wami. Hengo się niezgrabnie pochylił. - Błogosławieństwo temu domowi - odezwał się krztuszšc - niech go choroba omija i smutek. To mówišc na ławie przysiadł, a Wisz ukroiwszy chleba kawałek rozłamał go z nim i do ust podnoszšc zjadł, co też i obcy uczynił. Trwało to chwilę... goœć już był uroczyœcieprzyjęty i pozyskał prawa pewne. Niewiasty się nie ukazywały, ale że na cudzoziemca przez szpary patrzeć musiały,znać było z tego, że szepty i stłumione œmiechy dolatywały do uszu jego. - Teraz - odezwał się Hengo po chwili - kiedyœcie mnie przyjęli w goœcinę, póki jeszcze dzień jasny, pokażę wam, co wiozęz sobš... Niech oczy widzš, że zwodnictwa nie ma, a jest popatrzeć na co! Stary nic nie mówił, ruszył się tedy ku drzwiom; jeden z czeladzi do szopy go po-prowadził, gdzie już konie z chłopcem stały. Gerda spoczywał na drzewie siadłszy, ciekawie się rozglšdajšc i przysłuchujšc... Sakwy przy nim na ziemi leżały. Hengo ujšłz nich dwie i z takš siłš i zręcznoœciš zarzucił je sobie na ramiona, jakby unikał pomocy obcej lub chciał się popisać ze zręcznoœciš. Przez podwórze też, niosšc je, umyœlnie zdawał się stšpać lekko i zwinnie, jakby wcale obarczony nie był. Pochyliwszy się nieco we drzwiach, wszedłdo dworu i tu, przy okienku, około ławy szerokiej sznury rozplštywać poczšł. Chłopcy domowi ciekawym go otoczyli kołem. Z wielkš wprawš i zręcznoœciš Niemiec sakwy otworzył, pomyœlał chwilę iobejrzawszy się ku staremu zaprosił go kusobie. - Ale, cóż to?... Wy sami tylko - odezwał się- a niewiastom waszym ani nawet oczów nacieszyć nie dozwolicie? Jam już człek niemłody, mnie też ani się wstydzić, ani lękać nie macie powodu. Wisz zawahał się nieco, potem rękš dał znak i sam podszedł ku drzwiom bocznej komory. Tu stara Jaga na straży stała, drzwi sobš zapierajšc, ale nie pomogły groŸby jej i obawy; gdy stary gospodarz dał swobodę, niewiastki i dziewczęta tłumnie wpadły do izby. Pędziła je ciekawoœć, a strach hamował, i zaledwie wparły się do œwietlicy wšskimi drzwiami, poczęły nazad uciekać. Pierwsza, co rudegoNiemca oczy spotkała, krzyknęła i cofnęłasię; za niš jak pierzchliwe stado pobiegły inne. Œmiechy, szepty i łajania Jagi razem zmieszane słyszeć się dały. Hengo tymczasem, klęczšc przy ławie, dobywał z sakiew coraz coœ nowego, ukradkiem ku drzwiom spoglšdajšc. Oczy jego tam i sam ciekawie biegały, choć udawał, że tylko towarem swym jest zajęty. Lękajšc się i pragnšc, walczšc ze strachem i ciekawoœciš, dziewczęta, jak woda na jeziorze, to się ode drzwi na izbę posuwały, to cofały nagle, jakby do komory nazad uciekać chciały. Niemiec, którego bystre oczy najwięcej siały trwogi, coraz mniej na pozór zważał, co się tam za nim działo, niby nie widział, niby się nie zajmował niczym, tylko towarem, który na ławie rozkładał. A było go pod dostatek, œwiecił i porywał oczy. Leżały naprzód igły długie do spinania chust, misternie się zamykajšce, aposplatane tak z kruszcu jasnego, jak gdyby plecione były ze lnu lub wełny. Niektóre z nich miały guzy błyszczšce, inne poplštane były jak łodygi kwiatów, gdyzwiędnš. Do wyboru było dosyć. Leżały dalej naszyjniki bogate, obwieszane blaszkami, kółkami i dzwoneczkami. Hengo je sobie do szyi przykładał nic nie mówišc, a pokazujšc, jak się na suknie bogato i pięknie wydawały. Jedne naszyjniki plecione były jak dziewczšt kosy, inne gładkie, z mocnego kruszcu, szyi od pocisku i strzały bronić mogły. Na długim sznurze cała kopa może kolców kruszcowych wisiała nanizanych jak obwarzanki, które na rękach noszono. Były większe i mniejsze, i takie, co wężem rękę niewieœciš aż do łokcia opasać mogły. Drugie, dla mężczyzn przeznaczone, mocniejsze były i grubsze. Pierœcieni też miał Hengo do wyboru bogactwo wielkie, kowanych i plecionych, wyrzynanych mšdrze i ozdobnie. Dla mężczyzn powabniejsze były siekierki, długie noże z pochwami, dłuta i kliny, na ramiona kładzione kręgi, których ani miecz,ani strzała przebić nie mogły. Te gdy na ławę wykładać poczšł, rzucili się chciwie parobcy, aż oczy im do nich zaœwieciły i ręce zadrżały. Stary Wisznawet przystšpił bliżej, a temu, z pochwy skórzanej wydobywszy go, podał Hengo mieczyk błyszczšcy, wykrojony jak liœć kosaćca, u pięœci pięknš rękojeœciš opatrzony. Gospodarz, w prawš go rękę ujšwszy, uœmiechnšł się rad, przypatrujšc się ostrzu, które od słońca œwieciło. - Lepsze to - zawołał œmiejšc się Hengo - od waszych starych koœci i kamieni; więcej wytrzyma, lepiej broni i wnukom służyć będzie. Czy człowieka, czy zwierzę dzikie, byle prawica silna - zmoże; a doma też tymwiele zrobić potrafi, kto umie. Gdy to mówił, a męski sprzęt ów ukazywałparobkom, niewiasty się powoli, jedna drugš naciskajšc, zbliżyły tak, iż prawie głowami nad ławš zawisły, pożerajšc oczyma spinki, pierœcienie, naszyjniki i kolce. Hengo ostrożnie zwrócił na nie oczy. Wszystkie odziane były w bieli; przecież wœród czeladzi i służby rozeznać było łatwo między nimi dwie hoże niewiastki gospodarza i dwie córki jego, w zielonych wiankach, z kosami długimi. Grubszym płótnem okryta czeladŸ z tyłu się trzymała. Z dwojga dziewczšt jedna, ta, która najbliżej stała, pięknš była tak, że i między najcudniejszymi mogła otrzymać ľA48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjřô@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż PGc —čcUcÔ+› So8ř3€pierwszeństwo. Lice też miała bielsze i mniej opalone, znaćmoże więcej siedzšc za tkackimi krosnami niż po polu biegajšc... Biała i rumiana, z usty różowymi, wielkie oczy szafirowe wlepiała z kolei w pierœcienie, to w cudzoziemca, to nimi wodziła po sio-strach i braciach. Lecz wzork się jej nie palił do tych błyskotek. Ręce trzymała na piersiach złożone, a œmielej rozglšdała się niż towarzyszki. Na białej koszuli jej spływał sznur nieforemnych obłamów bursztynu, doktórych niebieskie i czerwone ziarna się mieszały. Na głowie ruciany wianuszek œwieży zieleniał wesoło. Twarze innych œmiały się dziecinnie, jej lice smutno i poważnie patrzało. Między wszystkimi zda-wała się paniš. Hengo parę razy spojrzał ku niej; dziewczęzarumienione cofnęło się nieco; lecz wnet odzyskawszy œmiałoœć na pierwsze miejscewróciło. Niemiec wzišł nieznacznie z ławy jeden z pierœcieni i na palcu go potrzymawszy przeciw oknu, wycišgnšł ku dziewczynie. - Niech to będzie mój goœciniec za goœcinę -rzekł podajšc go pięknej córce Wisza, która zmieszana, dumnie spoglšdajšc cofnęła się i potrzšsła głowš. - Przyjmijcie go, on wam szczęœcie przyniesie - rzekł Niemiec. Nie mówišc nic, nie posuwajšc ręki dziewczyna cofnęła się powoli. Ojciec na niš spojrzał, potrzšsła głowš i skryła się za inne. Hengo więc podał go drugiej siostrze, która zapłonšwszy mocno rękę wycišgnęła fartuszkiem okrytš i podarek z radoœciš przyjęła. Wnet bratowe i czeladŸ skupiły się około niej, aby to cudo oglšdać. Szybko pobiegły znim do komory... do matki... Słychać było szeptanie długie, jakby gniewne... a po chwili wyszła obdarowana, w końcu fartuszka niosšc zawinięty kawałek bursztynu ciemnego, spojrzała na ojca, który głowš skinšł, i nic nie mówišc na ławie go przed Niemcem położyła. - WeŸ to! - rzekł Wisz - nam się za goœcinępodarków brać nie godzi. Z uœmiechem Hengo zabrał bursztyn, obejrzał go i wpuœcił do worka, który miałpod sukniš. Nim to jednak uczynił, splunšł nań nieznacznie, aby czary odpędzić. Wisz zamyœlony stał, na kiju się oparłszy, nóż obejrzany położył i milczał posępnie... Chłopaki szeptały między sobš; to bioršc ostrożnie z ławy siekierki i noże, to je z żalem nazad składajšc. W oczach ich łatwoczytać było, że się im tych skarbów chciało, ale gospodarz jeszcze się był nie odezwał, a bez niego nic się tu nie działo. Był głowš domu i panem. Woli swej nikt tu nie miał, jeœli on mu jej nie podał... Hengo, co miał pod rękš rozłożywszy, - patrzał zwycięsko po otaczajšcych. Niewiasty wróciły, parobczaki stały... milczenie panowało w izbie; wtem oczy starego padły na coœ leżšcego wœród innych ozdób na ławie, czego znać nie widział w życiu. Był to œwiecšcy krzyż z uszkiem do noszenia na szyi. Błyszczał tak jakoœ, że oczy wszystkich zwrócił na siebie... - A to co jest? - zapytał stary wskazujšc...Hengo zdaje się, że dopiero teraz spostrzegł, iż go wydobył, i pochwycił skwapliwie. - A! to - zawołał zmieszany - to jest znak...dla ludzi innej wiary niż wasza... który im szczęœcie przynosi... - Namże on by nie przyniósł szczęœcia? - zapytał Wisz. Hengo zamilkł i schował go do worka... Nastšpiła znowu chwila milczenia. To schowane tak szybko godło tajemnicze obudziło ciekawoœć, lecz Niemiec już się z nim ukrył. - Trudno się to oprzeć - odezwał się gospodarz - kiedy samo co pod dach przychodzi, a do życia pomóc może. Za dawnych czasów ledwie u księdzów i żupanów coœ podobnego widzieć było można, teraz i my kmiecie ważyć się na to musimy. Nie wyjdzie z domu dziewka, żeby jej do wiana nie dać kolców i szpilek. Skinšł na starszego syna, poszeptał mu na ucho... wyszło ich zaraz dwu z izby. Wisz na ławie siadł i po jednemu odkładać poczšł, co dla siebie i swoich chciał za-trzymać - wybrał piękny miecz liœciasty,siekierek kilka, młotów, nożyce, kilka pierœcieni, dwa naszyjniki z wisiadłami... myœlał i liczył, czy tego będzie dosyć. Wtem Hengo zdjšł z ławy dwa chrzęszczšce naramienniki i podniósł je do góry. - Staremu Wiszowi by się to zdało - zawołał - i przystało. - Po co? - rzekł gospodarz - chyba, aby mi synowie włożyli do mogiły... Na wojnę iœć już nie myœlę, na to sš chłopcy dorosłe, a doma - co mi po tym? - Rzekliœcie: do mogiły - odezwał się Hengo - niech was bogowie długo chowajš - ano i do grobu to wzišć nie szkodzi... wszak ci u was zwyczajem, że na stos się ubiera i zbroi, jak takiemu bogatemu kmieciowi przystało. Stary rękš zamachnšł w powietrzu. - Co mi tam! - rzekł - chcieć i brać łatwo, ale co dać za to? Nie bardzoœmy zapaœni. - Jużci choć bursztyn i skóry macie, bo wam tu do morza bliżej, a i w ziemi go tu kopiecie... Wisz patrzał na drzwi, skšd się powrotu synów spodziewał. Ukazali się też wkrótce oba, jeden dŸwigajšc wór duży, drugi na plecach niosšc pęk spory skór różnych, powišzanych pyskami. Rozłożono je na ziemi, Niemiec chciwie w worku grzebać się zaczšł, aż mu oczy błyszczały. Wydobywał po jednemu bryły mułem i ziemiš okryte, gdzieniegdzie jasnymi obłamy połyskujšce... W tych zdawał się œwiecić jakby zamknięty płyn jakiœ, który stężał i zmarzł na kamień. Skóry też zwierza zabitego zimš włosem œwieciły lœnišcym, a gdy Niemiec palcami ich próbować zaczšł, nic mu w nich sierœci niepozostawało. Dopiero się targ rozpoczšł, milczšcy, bez słowa... Hengo odkładał, co mieć pragnšł, stary głowš trzšsł i odrzucał... Razy kilka tak liczono skóry i to, co na stole leżało, ważono w rękach kawały bursztynu, ujmowano i dodawano. Wisz, to Niemiec trzęœli głowš. Jeden, to drugi coœ ustępował, jeden narzucał, to drugi... Szło to powoli, niekiedy przestankami dzielone długimi, w cišgu których umowa zerwanš się zdawała; Hengo niby swój towar chciał pakować, chłopcy skóry brać zaczynali. Ocišgano się z tym jednak, aż nareszcie Hengo rękę wycišgnšł i stary w niš uderzył dłoniš. Zgoda zawartš została. Wisz zagarnšł liczšc swój nabytek i natychmiast rozdzielać go poczšł wœród powszechnych oznak radoœci. Œciskano go za kolana. Dwór cały odzywał się wykrzykami... Niemiec wišzał skóry i pakował bursztyny. Pot mu ciekł z czoła, napił się wody i usiadł na ławie. - Patrzcież no - odezwał się gospodarz - ileœmy to wam dać musieli, a wiele od was bierzemy. We dwie garœcie się to zmieœci. Czaru wasze ma być tak drogie, a nasze tak tanie? Hengo uœmiechać się poczšł. - Naprzód - rzekł - tom ci ja niemal stawiłżywe wiozšc wam tu towar do dworu. Niezdrowo to przedzierać się lasami. A to, co ja wożę, tego ziemia nie rodzi ani ludzie robiš, ale duchy po pieczarach mieszkajšce,które małych człowieczków majš postać... Oni aż do wnętrznoœci ziemi za tym kruszcem wdzierać się muszš. Taki człowiek, jak ja, wiele œwiata przejechać musi, zanim się do nich dostanie i cokolwiekwyprosi. Ani dzień, ani dwa, ale miesišce i lata wędrować trzeba, nim się człowiek do nich dobije. Życie się stawi co dzień i od dzikiego zwierza, i od obcych ludzi, którzy radzi złupić podróżnego. Choć się rzeki i góry, i parowy zna, często się zbłšdzi, głodem przymrze, nie doœpi... a rad, kto wyjdzie zeskórš całš. Co za dziw, że dużo wzišć potrzeba. Wam w las pójœć za zwierzem, którego u was pełno, to zabawka, bursztynsamo wyrzuca morze albo ziemia rodzi... Wisz milczał słuchajšc. Parobcy i synowie rozstšpili się ku ognisku i w głšb œwietlicy, każdy chwalšc tym, co otrzymał.Niewiasty szepczšc kryły się w komorze. Jedna tylko córka gospodarza, piękna Dziwa, w przymkniętych drzwiach wyglšdała ciekawie. Rozmawiali powoli, słuchano ich pilnie. - A jeœli wam tak ciężko i niebezpieczno - mówił stary - po co wędrujecie? Macie swojš chatę i pole? Hengo brwi namarszczył. - Dlaczego wy na łowy idziecie, choć zwierz bywa dziki? Człowiek się rodzi do swojego życia i odmienić go nie może. Nie tyle za bogactwami goni, co za dolš swojš, która go w œwiat pędzi. Narody całe płynęły nieraz kędyœ ze wschodu... ze starych siedzib na nowe, albo to im tam ziemi brakło? Tak i mnie duch mój włóczyćsię każe. - A dużoœcie już œwiata zjeŸdzili? - zapytał Wisz. Hengo się uœmiechnšł. - Tak dużo, że nie zapamiętam, z ilu rzek piłem wodę, przez wiele gór wierzchołki-msię przedzierał, widziałem dwa morza... a języków, którem słyszał, nie zliczę... a ludzi różnych... Przecież ze wszystkich narodów naszych pono najwięcej - odezwał się stary. - My Polanie rozmówić się możemy i z tymi,co tu u Odry i co nad Łabš siedzš, i z Pomorcami, i z Ranami na Ostrowiu, i z Serby, i z Chrobaty, i Morawiany, i aż do Dunaju... i dalej. A któż policzy... jest nas jako gwiazd na niebie. - Hm! - mruknšł Hengo - i nas też niemało...- A ziemi też dla wszystkich dosyć - dokończył Wisz. - Każdy u siebie doma ma, czego mu trzeba - ziemię matkę pod nogami, słonko nad głowš, wodę w strumieniu, chleb w rękach. Hengo słuchał milczšcy. - Tak ci jest - rzekł - przecie jedni drugichnachodzš - i z głodu, i z chciwoœci, i dla niewolnika, gdy go zabraknie. - Dzieje się tak u was - przerwał stary - my wojny nie pragniemy ani w niej smakujem. Nasi bogowie pokój miłujš jako my. Niemiec się skrzywił. - Kto wam tu co zrobi? - mruczał - kraj szeroki, pustynie - łatwo by wejœć, ale wynijœć trudno. - Myœmy też - rzekł Wisz - od was się nauczyli bronić i wojować, boœmy tego dawniej nie znali. Prawda, że tam u zachoduwasze duchy lepszy oręż kujš, ale i nasz kamień stary, i pałka niczego. - Myœmy już o kamieniu zapomnieli - odezwał się Hengo - pogrzebaliœmy stare młoty po mogiłach i już ich prawie nie widać. Nie zdał się już teraz kamień, gdy okruszce łatwo, a ludkowie nasi po pieczarach coraz więcej go znoszš. - My też mamy go od morza i od lšdu, z różnych stron przywożonego - cišgnšł Wisz- przecie dzieci uczymy kamień szanować, bo go pierwsi bogowie pokazali, jak obrabiać, praojcom naszym. I każdemu do grobu wkładamy młot - siekierę bożš, kamiennš, aby się u swoich bogów niš wyœwiadczył, kim jest i skšd idzie. Inaczej by go nie poznali. A będzie takna wiek wieków i u wnuków naszych. Hengo słuchał ciekawie. Wtem stary podniósł się z ławy i sięgnšł rękš na półkę, ponad dzieżę chlebnš, gdzie rzędem leżały młoty i siekiery kamienne pooprawiane w drzewo i powišzane mocno. Ujšł ich kilka w rękę pokazujšc Niemcowi. - Po dziadach, pradziadach myœmy je odziedziczyli - mówił - biły one ofiary bogom i łby wrogom, i zwierzom rogi. Gdyby nie kamień, nie byłoby człowieka i życia. Z kamienia powstał człowiek i kamieniem żył. Z niego wyszedł ogień pierwszy, żyto kamień starł na mškę - i błogosławiony jest. Wasz kruszec zjada woda i ziemia, i powietrze, a kamienia nieœmiertelnego nic nie pożre. To mówišc młoty swe z poszanowaniem na półce położył. W cišgu rozmowy niewiasty służebne koło ogniska się kręciły rozpalajšc je. Przez drzwi od komory otwarte dozorowała je Jaga. Pracowały z nimi niewiastki i córki, tylko Dziwa w wianku, z założonymi rękamiz dala się temu zachodowi przypatrywała. Najmłodszš była w domu, najpiękniejszš i najukochańszš, a pieœni najœliczniejsze œpiewała. Matka jš najciekawszych baœni uczyła, ojciec najstarszymi podaniami karmił. Wiedzieli wszyscy, że jš duchy nawiedzały, że we snach szeptały jej o tym, o czym nikt: ani ojciec, ani matka, ani siostry nic nie wiedziały. Kto chciał wiedzieć przyszłoœć, jej pytał - pomyœlała, popatrzała, powiedziała. A pieœni się u niej rodziły tak jak na wiosnę nad strumieniem kwiaty. Gdy na rozstajach iu œwiętych zdrojów ofiary składano, nikt tam nie przodował, tylko ona jedna i szanowali jš wszyscy, a z młodzieży nikt nawet spojrzeć na niš nie œmiał zuchwale. Wszyscy wiedzieli, że jš sobie duchy wybrały za oblubienicę. Dlatego, gdy drugie siostry i bratowe same w las się iœć lękały, tam gdzie duchy latajšunoszšc się nad strumieniami, nad jeziory, nad górami i wšwozy - Dziwa szła œmiało, wiedzšc, że się jej nic złego nie stanie, że niewidzialna ręka zwierza i wilkołaka odegna, smoka i węża nie dopuœci. U ogniska warzyła się i piekła wieczerza, aże goœć był w chacie, dostatniejsza niż powszednio. Ćwierć kozłowa obracała się uognia, w wielkim garncu warzyło mięsiwo zkrupami. Jaga też zawczasu w cebrzyk drewniany utoczyć kazała piwa, jeden z chłopców przyniósł miodu, który tylko dla goœci dawano. Znać było dostatek w domu, bo i nabiału nie brakło, zwierzyny, kołacza i chleba. Wszystko to na stół zniesiono, a Wisz skinieniem goœcia zaprosił, sam siadłszy wrogu, gdzie jego miejsce było. Niżej na ławach synowie siedli, a niżej jeszcze parobcy... Dziewki i niewiasty nie œmiejšc usišœć z mężczyznami, służyły. W milczeniu zabranosię do mięsa palcami je odrywajšc, tylko Hengo noża na skórzanym pasku dobywszy, dla siebie krajać je zaczšł. Na ten obcy zwyczaj dziwnie patrzano, bo krom chleba dużego wszystko się palcami brało i jadło. Postawiono garnuszki i czerpaczki przed siedzšcymi, z wodš, piwem i miodem. Wisz zlał trochę na ziemię... Głodny podróżny raczył się i popijał do syta, a nierychło mu na myœl przyszło, iż dziecko głodne w szopie przy koniach zostawił. Szepnšł więccoœ staremu Wiszowi, który głowš pokiwał.- Jedzcie spokojnie - rzekł - nie zapomnš onim - u nas obyczaj nie tylko o panu pamiętać, ale i o sługach, a gdybyœcie psy mieli z sobš i te by głodu nie zaznały. Zwierzęta też, którym bogowie mowę odjęły, kto wie, co w sobie noszš? Przecie naszš mowę rozumiejš, w życiu nas strzegš, a po œmierci żałujš. Mówił to właœnie patrzšc na psy swoje, które dobywszy się z zamknięcia, gdy zwietrzyły wieczerzę, wcisnęły się do chaty i pod stół, koœci gryzšc, które im rzucano. Słońce się miało ku zachodowi, gdy najadłszy się i napiwszy Wisz wstał, tuż za nim wszyscy z ław ruszyli. Podniósłsię i Hengo; miejsce opróżniajšc dla niewiast wyszli na podwórko z chaty. Stary, na kiju się opierajšc, Niemca z sobšpowiódł ku rzece, dawszy mu wprzód sakwy zrzucić w szopie, bo się nazajutrz do dnia w drogę wybierał. Siedli znowu oba na tych samych kamieniachnad wodš. W łozach œpiewały słowiki, nad błotami zwijały się czajki krzykliwe i niespokojne, w lesie kukułka coœ liczyła pojednemu, a na moczarach bšk kiedy niekiedyjak stróż na czatach - hukał z daleka. O kilkanaœcie kroków od nich dwa bociany, których gniazda na szopie widać było, wieczornš odbywały przechadzkę dzióbišc żabki przestraszone... ROZDZIAŁ 3 Pomilczawszy chwilę Wisz spojrzał na Niemca. - Dostaliœcie się tu szczęœliwie - a dalej? Dokšd myœlicie? - Dokšd? - z wolna powtórzył, jakby nie chcšc się z tym zdradzić, co zamierzał, Hengo. - Dokšd? Ot, sam dobrze nie wiem. Wy tu na znacznej przestrzeni sami ze swoimi siedzicie i panami jesteœcie... Ja, żem tu już raz się kiedyœ zabłškał, przywlokłem się i teraz. Dalej puszcza, iœć choćby na rzekę, obłškać się łatwo, a na złych ludzi trafić gromadę - którzy z życiem nie puszczš. Po lada jakich chałupach w lesie tłuc się nie myœlę, pożytku z tego mało... ale... toć też gdzieœ, nie opodal kneŸ wasz siedzi... Gdyby do jegogrodu nad jeziorami nie było daleko, puœciłbym się... Wisz brwiami siwymi ruszył. a rękš w prawo, nie mówišc nic, pokazał. - Jestże ci kneŸ... na grodzie nad jeziorem, a do niego w dzień niespełna stanšć łatwo.KneŸ, kneŸ! - powtórzył z przekšsem. - TenkneŸ już sobie prawa do wszystkiej naszej ziemi roœci, po wszech kniejach poluje, a ze swymi zbrojnymi ludŸmi czyni, co chce...To srogi człek - jemu się w paszczę dostać, jak wilkowi głodnemu... Ano, i na wilki ludzie sposoby majš. Niemiec zmilczał. - Wasz ci to kneŸ, nie obcy - rzekł po chwili - trzeba przecie, żeby naród miał głowę i wodza - a co by poczšł, gdyby go wróg naszedł? - Niech nas od tego bogi broniš - mówił stary. - My to wiemy, póty naszej woli, dopóki pokoju. Przyjdzie wojna, z niš iœć musi niewola. A kto z wojny skorzysta? Niemy, ino kneŸ nasz i jego słudzy. Nam wrógchaty popali, bydło zajmie; oni niewolnika nabiorš dla siebie i łupu. Tyle z tego, że nam dzieci poginš; a kto padł w wojnie, temu i mogiły nie usypiš, krucy ciała rozniosš. I westchnšł. - Pan to jest mocny, ten, co na grodzie siedzi? - spytał Hengo. mogła otrzymać ľA48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjřô@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPckçcRc`,Đ c0:1#- Bogi mocniejsze od niego -- mruczał Wisz - a i gromada silnš bywa... Ja nie wiem więcej, dań mu daję, jakš każe - i znać go nie chcę: ni jego, ani całego ich Leszków plemienia. - Wyœcie u siebie panem - dorzucił pochlebiajšc Hengo. - A pewnie - rzekł Wisz. - Gdybym nim tu nie miał być, toć sš jeszcze ziemie puste, poszedłbym, jak ojcowie chadzali, z moimi gdzie indziej, gdzie wojna nie dochodzi i niewola. Zaorałbym nowš granicę wołami czarnymi i siadł. Jakiœ półuœmieszek szyderski Niemcowi siępo ustach przesunšł i dodał: - Hej no - gdybyœcie mi rozpowiedzieli a ukazali drogę do Gopła, a do stołba kneziowego - kto wie? powlókłbym się jeszcze... zobaczyć i tego œwiata trochę. Gospodarz pomyœlał nieco. - Czemu nie! Próbujcie szczęœcia - rzekł. - Z waszych tam już niejeden bywał, niejednego też może znajdziecie. KneŸ ma żonę z niemieckiego kraju, po niemiecku radrzšdziłby nami. Wstał stary z kamienia. - Słońce nie zaszło jeszcze, macie dobre nogi? - zapytał. - Pójdziemy za las, na górę, skšd œwiata widać niemało... Stamtšd wam drogę ukażę łatwo... Chcecie za mnš? Niemiec, który łuk i procę zostawił we dworze, prawie będšc rozbrojony zawahał się nieco. - Tak? z rękami gołymi? - spytał. - Jam tu na mojej ziemi - odparł stary obojętnie - mnie tu zwierz nawet szanuje. Innej broni nie potrzebuję - dodał, róg wyjmujšc z zanadrza - nad tę jednš. Gdy się głos rozejdzie po lesie, zrozumiejš. Szli więc razem. Od strumienia lekko się podnoszšc ku górze zielona łška wiodła ichku lasom. Stary wœród zasieków znalazł przełaz i œcieżkę. Wprędce byli już wœród ciemnej gęstwiny - a tu Wisz jak w domu, choć nigdzie œladu drogi żadnej nie było, kierował się nie patrzšc prawie. Hengo drapał się za nim - milczeli idšc oba... Wzgórze, niezbyt wyniosłe, z wolna, nieznacznie wspinało się, lasem okryte. W zaroœlach ptastwa mnóstwo zlatywało z gałęzi, na których się już noclegować zabierało. Zdawały się gniewne na starego gospodarza, że ich spokój zakłócił. Mignęły sine skrzydła kraski, sroczka w białej spódniczce podniosła się gderzšc, podlatujšc, przysiadajšc i zrywajšc się przed nimi, aby ich łajać, przeprowadzajšcdalej. Spod drzewa, u którego czatował, mignšł lis żółtym ogonem, zawinšł się i znikł wsunšwszy do jamy. Na gałęziach pomykały wiewiórki, ledwie dojrzane, tak zwinnie skakały z jednego wierzchołka na drugi. Stary po drodze podnosił głowę ku barciom, bo ich tu pełno było na drzewach,reszta pszczół spóŸnionych wracała z łšk niosšc plon, cisnšc się do nich przed rosš, aby im skrzydła nie ociężały. Szli tak coraz głębiej, a Niemcowi, nienawykłemu do pieszej wędrówki, za starym trudno było nadšżyć. Wtem las się rozstšpił, polanka, trawš bujnš zarosła, wierzch wzgórza okrywała. Wœród wielkiej,płaskiej przestrzeni wznosiła się sypana mogiła, z której widok rozlegał się na okolicę, jak oko sięgnšć mogło. Wspaniały był i wielki... Wisz stanšszy tu i oglšdajšc się po swej ziemi, mógł się czuć panem. Hengo, spojrzawszy na niezmiernš przestrzeń u nóg swoich rozłożonš, stanšłzdumiony i widocznie rozradowany. Dolina, którš mieli u stóp swoich, była w większej częœci lasami okrytš. Zachodzšce słońce jaskrawym blaskiem jš oblewało, promienieczepiały się wierzchołków drzew gdzieniegdzie w złotych odbijajšcych jeziorach i przeglšdajšcych między drzewy i łškami rzek wstęgach. Patrzšc nań z góry, rzekłbyœ, że cały krajten, cały œwiat zarastała puszcza jedna, szeroka jak morze i jak morskie równiny siniejšca w oddaleniu. Jak fale też kołysałysię bliższych drzew wierzchołki. Wœród tej ciemnej zieleni jodu i sosen, gdzieniegdzie młodych złocistych lip i brzóz, i majowych łšk zielonoœć się przebijała. Dalej œciœniętedrzewa już oku nic widzieć nie dopuszczałynad wierzchołki, nad które mało starszychsamotnie strzelało ku górze. Głuchy szum zaledwie chwytało ucho... W dwóch tylko miejscach sinego dymu słupy wznosiły się ku górze, nie zgięte żadnym wiatru powiewem... Na widnokręgu pasami długimi rozœcielały się do snu mgły wieczorne. Wisz wskazał Niemcowi w prawš stronę. - Tam... w końcu dnia z końmi waszymi dostaniecie się łatwo. Trzymajcie się cišglerzeki, a minšwszy do niej wpadajšce strumienie, szukajcie brodu i przejedŸcie na drugš stronę. Chciał mówić dalej, gdy ucho jego, do chwytania i rozumienia najmniejszego szelestu nawykłe - coœ z dala uderzyło. Zatrzymał się, głowę spuœcił i słuchał. I Hengo też w dolinie pochwycił jakiœ oddalony tętent głuchy, który się zdawał przybliżać. Wiszowi twarz się zachmurzyła,rękš pokazał na kierunek i spytał: - Rozumiecie? A teraz - dodał - chodŸmy; boję się, czyœmy wilka nie wywołali z lasu. Tętent słyszę... Jeżeli jedzie kto, to chyba kneziowscy słudzy, utrapiona zgraja, któranigdy z próżnymi nie odchodzi rękami. Smerdowie jego i posłańcy... Po co? Wiedzšchyba oni sami. Dokšd? Nigdzie, jak do Wisza, u którego miód stary stoi... Stary poruszył się z żywoœciš prawie młodzieńczš i nie patrzšc już prawie na Niemca posunšł się tšż samš drogš w dół, którš na górę wchodzili. Lecz teraz pędził żywiej i przesunšwszy się przez las - spoza ostatnich drzew ujrzeli rychło zielonš łškę, a na niej brzegiem rzeki posuwajšcych się pięciu konnych, na których Hengo ciekawe zwrócił oczy. Przodem jechał dowódca, parami za nim czterej inni... łatwo w pierwszym poznać było starszego, koń pod nim roœlejszy i pokaŸniejszy ubiór odznaczał kneziowego sługę. Był to barczysty chłop, z włosami długimi, które mu gruby kark okrywały. Nagłowie miał czapkę ze sterczšcym przy niej piórem białym. Odzież na nim z sukna jasnego obszycie miała czerwone, u boku miecz sterczał w pochwie, na plecach łuk nad głowę się podnosił i łubiany wór na strzały. Jadšcy za nim w rękach trzymali toporki, zbrojni też w łuki i proce, obwieszeni sakwami... Wisz, zobaczywszy jeŸdŸców, jak noc się zachmurzył - porwał róg zza koszuli i trzy razy prędko raz po razu zatršbił, do chaty znać oznajmujšc o nadjeżdżajšcych. Gdy głos ten dał się słyszeć, jezdni na koniach poruszyli się żywiej i pierwszy z nich obejrzał dookoła, szukajšc sprawcy... mógł już z brzegu rzeki, nad którš jechał,zobaczyć Wisza, a ten też niezwłocznie poœpieszył na przełaj ku niemiłym goœciom.- Ej! gadziny przeklęte! - mruknšł idšc. - Smoki nienasycone... Smerda pański! Bodaj ich razem obu pioruny ze skóry darły! - Odwrócił się do Niemca. - Wam to na rękę, bo was pewnie i wasze sakwy ze sobš chętnie zabiorš, ale mnie... Hengo nie okazywał twarzš wcale, czy był rad lub nie spotkaniu. - Juœcić - rzekł - gdyby co złego groziło, prawa goœcinoœci bronić mnie każš. - Jeżeli ja sam siebie od nich obronię - mruknšł Wisz. - Pięciu ich, nie tak to straszna rzecz, moi chłopcy powišzaliby ich na skinienie, ale u stołba znajdzie się ich dziesięć razy tyle, gdyby się mœcić chcieli. Szli co prędzej ku zagrodzie. Smerda kneziowski, jadšcy przodem, konia zatrzymał, starego poznawszy lub się domyœlajšc gospodarza. On i jego towarzysze mniej się mu jednak niż Niemcowi przypatrywali. Czuli w nim obcego, a obcy dla nich zawsze był dobrymobłowem... Gdy podeszli, starzec się smerdzie pokłonił, chociaż ten mu nie myœlał oddać powitania. Skłonił się i Hengo, ale mu twarzpobladła, czuł, że chciwe oczy wszystkich na niego się skierowały. - Kogóż to z sobš prowadzicie, stary? - wołał smerda. - Obcy? Skšd? Czterej jezdniwnet go obstšpili dokoła. - Znad Łaby jestem, przekupień, człek spokojny, nieobcy... - rzekł, nabierajšc œmiałoœci trochę, Hengo - nieobcy, bom tu nieraz bywał z towarem... wszędy mnie swobodnie przepuszczano... - Znamy my tych ludzi spokojnych! - krzyknšł œmiejšc się smerda - znamy... Kto wie, na co wypatrujecie drogi po kraju, szukacie brodów po rzekach, zaciosujecie znaki po drzewach... aby potem poprowadzić... - Spokojny człek - odezwał się Wisz powoli- dajcie mu pokój, chleb z nim łamałem. - A mnie co do tego? - zawołał smerda gniewnie. - KneŸ surowo zakazuje, aby się tu obcy po kraju nie wałęsali. Pójdzie z nami. - Pojadę z wami po dobrej woli, miłoœciwy panie - rzekł szybko Hengo - a gdy na twarz padnę przed kneziem, łaskę u niego zyszczę, bo pan jest sprawiedliwy... Jam samowtór z chłopięciem... i - cóż ja złego zrobić mogę? - Zwišzać mu ręce - krzyknšł smerda - ano, zobaczymy... Gdy to mówił, dwóch pachołków skoczyło zkoni, aby rozkaz jego wykonać. Smerda skierował się ku zagrodzie. Stali tu już parobcy i synowie, stała we drzwiach stara Jaga z równie starš sługš -żadnej z młodszych niewiast widać nie było. Na znak dany przez ojca wszystkie się ukryły po kštach i zbiegły do lasu, aby się z obcymi ludŸmi zuchwałymi nie spotykać. Wyjaœniła się też twarz Wisza, gdy w podwórku ani córek, ani synowej żadnej niezobaczył. Smerda zlazł z konia u wrót, ludzie jego także, dwu z nich poprowadziło Henga z sobš, wydrwiwajšc się z niego, popychajšc i bijšc. Ręce już miał w tył zwišzane sznurem, którego koniec trzymał jeden z pachołków. Konie poszły do szopy, ludzie wprost kroczyli do dworu. Tu Jaga pokłonami ich witajšc zapraszała. Wisz stary szedł zamyœlony i chmurny. Zaszumiało wnet w izbie, gdy obcy się do niej wcisnęli. Smerda padł na ławę, pierwsze, gospodarskie zajmujšc miejsce. Wołali już piwa i miodu, które zaraz niesiono, aby sobie gardła zalali. Gospodarz, nic nie mówišc, z dala zajšł miejsce na ławie. - No, stary gospodarzu - ozwał się smerda- wy to już wiedzieć powinniœcie, z czym my jedziemy... Należy kneziowi dań... - A dawnoœcie jš brali? - mruknšł stary. Myœlicie się rachować z nami? Kmieć z kneziem? - rozœmiał się smerda. - KneŸ z kneziem, bo ja tu na tej ziemi kneziem jestem - mówił Wisz. - Ze skóry nas drzecie pod pozorem obrony. Smerda chciał się œmiać, ale popatrzywszy na starego rychło mu ochota odeszła spowolniał jakoœ. - Pijcie i niech wam tak będzie na zdrowie, jako życzę - dodał stary - a potem o sprawie. Kneziowski sługa, pomyœlawszy, stał się łagodniejszy, czerpakiem piwa z cebra nabrawszy, poczšł je chciwie żłopać. Towarzysze też jego garnuszkami czerpać jęli, aby ugasić pragnienie. Hengo zwišzany stał u progu. Chwilę trwało przerywane chlipaniem milczenie. Smerda wšsy otarł i zwrócił się do Niemca. - Gdzie twoje konie i sakwy? - Znajdš się jutro razem ze mnš przed kneziem - rzekł Hengo - proszę was, w pokoju mnie zostawcie. - Zrobię z tobš, co chcę! - krzyknšł smerda. Wisz chciał bronić obcego, gdy Hengo z rękami zwišzanymi, za sobš sznur wlokšc, szybko podszedł do siedzšcego na ławie smerdy, przysunšł mu się do ucha, zasłonił dłoniš i żywo, długo mu coœ szeptać zaczšł. Z twarzy nie widać mu było przestrachu... Gdy mówił, z wolna licekneziowskiego sługi mieniło się, marszczyło, rozjaœniało. Popatrzał z ukosa na Niemca, głowš potrzšsnšł i rzekłdo swoich ludzi: - Rozwišzać mu ręce - pojedzie jutro z nami, na grodzie się z nim rozprawim. Uwolniony tak cudownie od sznurów, które mu ręce krępowały, Hengo ze spuszczonš głowš usiadł w kšcie. Smerda, już co innego majšc na myœli, zwrócił się do starej Jagi. - Matko stara - zawołał - a gdzież to niewiastki i córki wasze? Radzi byœmy na nie popatrzali, gładkie majš liczka. - I dlatego wam ich nie pokażš - wtršcił gospodarz. - Co wam do nich? A Jaga dodała: - Nie ma ich od rana. Poszły w las wszystkie za grzybami, za rydzami, chyba ina noc nie powrócš. - W las! - zaœmiał się smerda, któremu zawtórowały œmiechy jego towarzyszów, piwem rozochoconych. - Oj! szkodaż to, szkoda, żeœmy ich po drodze nie spotkali. Byłoby się z kim zabawić, choćby i do jutra. Wisz spojrzał z ukosa na mówišcego, któremu œmiech zamarł na ustach. - Przy takiej zabawie - rzekł Wisz - jakby was ojciec i bracia zastali, moglibyœcie i nawieki w lesie pozostać, a nigdy z niego nie wrócić. Wilcy z krukami tylko by o was wiedzieli. Cicho, ponuro wymówił te słowa. Smerda je usłyszał i zachmurzył się. Drudzy znowu około kadzi z piwem chodzie i on też, milczšc, do niej powrócił. Tymczasem na dany znak synowie Wisza podeszli do rozmowy, podsunęła się i Jaga, a Wisz z wolna poszedł naprzód ku ognisku, potem od niego ku drzwiom, gdzie się z wiadra wody napił. Tu nie opodal rozwišzany siedział Hengo, gospodarz dał mu znak i wy-szli razem do sieni. Nic nie mówišc stary rękš ukazał Niemcowi na drzwi i wrota - dajšc do zrozumienia, by uchodził, lecz Niemiec - obejrzawszy się szepnšł mu do ucha: - Ja się ich nie boję, nic mi nie zrobiš - dostanę się z nimi do knezia. Towaru tylko nie wezmę z sobš wszystkiego - by darmo się nie wozić z ciężarem. Wisz popatrzał nań zdziwiony. - Dlaczegóż uchodzić nie chcesz? Spod mojego dachu na co ma cię spotkać nieszczęœcie? Hengo uœmiechnšł się chytrze, głowš potrzšsajšc. - Nie boję się - nic mi nie zrobiš... wykupię się im, bšdŸcie spokojni, tylko wam jednš sakwę zostawię. Milczeniem gospodarz zgodził się na to, a Niemiec wysunšł zaraz ku szopie, skšd parobek wyniósł po chwili sakwę, którš w komorze ukryto. Hengo, podziękowawszy gospodarzowi, wrócił do izby i siadł znowuw swoim kšcie, nim postrzeżono, że go nie stało. W izbie gwar był i œmiechy. Smerda orzeŸwiał też po piwie, ze starš babš żarty strojšc, a towarzysze mu rozgłoœnym œmiechem wtórowali. Trwało toaż do nocy, wniesiono łuczywo suche, którego drzazgi między kamienie wetknięte zapalono, aby izbę oœwiecały. Zobaczywszy œwiatło smerda się dopiero obejrzał za gospodarzem dokoła. - Gdzież gospodarz? - zawołał. Wisz stał u progu chaty - tršciła go Jaga, niechętnie się zawlókł do œrodka. Ludzie muwidocznie nie w smak byli. Zobaczywszy starca smerda wstał, idšc kuniemu, skinšł i na podwórze z sobš prowadził. - Od knezia jadę do was i do drugich kmieci i żupanów - rzekł - kneŸ was pozdrawia uprzejmie. Stary skłonił głowę i po siwych włosach powiódł zafrasowany pomarszczonš dłoniš.- Pozdrowienie łaskawe - rzekł - ano, na tym nie koniec. Kiedy zdrowia życzy, pewnieczego żšda, inaczej by o kmieciu nie wspomniał. Smerda brwiami ruszył. - Ludzi nam bardzo, bardzo brak - rzekł - jednego ze swoich dać musicie do kneziowskiej drużyny. Wszak ci to ona was i ziemi broni. - Cóż to? Na wojnę myœlicie? - rzekł Wisz. - My jej nie wydamy nikomu, ale na grodzieludzie muszš być w pogotowiu, do obrony - mówił smerda. - Dwóch nam zmarło z zarazy, jednego zwierz rozdarł w lesie, a kneŸ też ubił jednego, trzeba nam ludzi... U nas się Ÿle nie dzieje... Głodu nie majš, jedzš razem ze psy kneziowskimi, a po całych dniach na brzuchach się wylegajš. I piwa się im nie skšpi. Przyjdzie wyprawa, złupu się co dostanie. - Albo się pójdzie w niewolę - dodał Wisz. - Jeżeli nie dwu, jednego musicie dać - zakończył smerda. - A jak żadnego? - zapytał Wisz. Smerda się zamyœlił. -- To was na sznurze powlokę do grodu - rzekł smerda. - Chociem kmieć wolny? - spytał gospodarz spokojnie. - Mnie co do tego! KneŸ przykazał. - Tak, tak! - zawołał Wisz zadumany patrzšc w ziemię. - Wzišł się obyczaj taki. Patrzcie tylko, żeby was kiedy kmiecie na postronkach nie cišgnęli, jak się im naprzykrzy. Zmilczał posłaniec. - Nie przeciwcie się - szepnšł po cichu. - KneŸ tymi dniami zły bardzo... przez sen, gdy w podsieni zadrzemie, zgrzyta zębami ijak wilk człapie. Na kmieciów się odgraża bardzo. Zamiast dwu dajcie mi jednego człowieka - i skórę na kożuch, bo mi się mój dobry podarł na usługach. Zamyœlony stał gospodarz długo w podwórzu, skinšł potem na smerdę, by z nim szedł; wrócili do chaty. Na ławie siadłstary, kij między nogi wzišwszy, sparł ręce na nim i po chłopcach swoich poglšdał, jakby szukał ofiary. - Hej, Sambor - odezwał się do stojšcego ztyłu za gromadkš, œmiejšcego się z dworakami chłopaka. - Sambor, chodŸ tu! Przywołany tym imieniem parobczak wyprostował się i podszedł. - Tobie w polu nie bardzo się chce robić, a koło domu też nie lepiej - rzekł do niego - więcej leżysz i œpiewasz, niż pracujesz. Ty byœ się zdał do lekkiego chleba, przypasawszy mieczyk drugich ganiać i piórko za czapkę wetknšwszy popisywać sięurodš. Ty na kneziowski dwór pójdziesz z ngo. mogła otrzymać ľA48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjřô@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żP?ct X›c€ž)”c28:2ochotš? Nagle zagadnięty parobczak, choć mu się niedawno twarz œmiała, posmutniał, nagle. Oczyma niespokojnymi potoczył dokoła - zobaczył, jak mu się smerda przypatrywałciekawie, ogarnęła go trwoga i padł przed starym na kolana. - Ej! ojcze panie, po cóż mnie w niewolę dajecie? - krzyknšł. - Co za niewola - przerwał smerda - będziesz wojakiem. U knezia lepiej niż tu, a jak się spodobasz panu, kto wie, co będzie z ciebie. WIsz po schylonej jego głowie rękš pogładził. - Musi jeden iœć za wszystkich - rzekł - naciebie kolej, Sambor. Stara Jaga opodal stojšca ręce załamała, bo choć parobczak synem jej nie był, ale się w chacie wychował i jak dziecko własne go kochano. Drudzy parobcy, tym oznajmieniem strwożeni, cofnęli się w głšb - opuœciła ichwesołoœć. A tuż i smerda dłoń szerokš na ramieniu Samborowi położył, jakby go brałw posiadanie. - Pójdziesz z nami - rzekł. Podniósłszy oczy parobczak spotkał wejrzenie Wisza, skierowane ku niemu - które doń coœ mówiło, coœ, co oni tylko dwaj rozumieli. Sambor się uspokoił i wstał, smutny jeszcze, ale milczšcy, nie narzekajšc już na losy swoje. Kto by się wsłuchał był w głosy, które wewnštrz chaty się ozwały, gdy Jaga wyszła załamawszy ręce, domyœliłby się, że tam niewiasty za Samborem zawodzić musiały. Nikt jednak nie œmiał ozwać się głoœniej, aby obcy nie posłyszeli głosów niewieœcich i nie domyœlili, że się od nich pochowały. Dano jeœć przybyłemu smerdziei ludziom jego, a piwo z cebrów dokończywszy wszyscy poszli do spoczynku. Wisz ich zaprowadził do obszernej szopy, na siano. Obok niej stały konie niemieckie. Niemca też puszczono, niebardzo się troszczšc o niego - i szedł przynich nocować. Gospodarz z Samborem sami pozostali w podwórku. Chłopak chciał zaczšć rozmowę,gdy stary dał mu znak, aby z nim za wrotaszedł, i wywiódł go nad rzekę. Księżyc wschodził nad lasami. Siadł stary milczšc długo. Słowiki tylko krzyczały... - Nie płacz ty i nie narzekaj - poczšł po cichu Wisz - nikt nie wie, gdzie go jaka dolaczeka. Chcieli wzišć jednego z was, a ja bym i sam im dał... bo mi tak było potrzeba. I nie tylko mnie, ale i drugim. - Za cóż ja idę? - nieœmiało spytał Sambor.- Boœ ty rozumniejszy od drugich - mówił stary - bo masz oczy i język, bo więcej naskochasz niż drudzy, bo ja tobie ufam i miłuję cię. Jesteœ obcy, a mam cię za syna.Posłałbym syna... oni oba ziemianie i rolniki, i myœliwce, i bartniki... a ty œpiewaćlubisz, ale myœleć umiesz. Zatrzymał się trochę, wsłuchujšc się w wieczornš ciszę - a potem mówił dalej, głos zniżajšc: - Słuchaj, Sambor - ja ciebie nie na zgubę œlę, ale z potrzeby. Wielkie się u nas rzeczygotujš, kneziowie nas za łby chcš wzišć, postrzyc w niewolnika i Niemców z nas porobić. Z Niemcami się znoszš... Nam dojadło to... My nic nie wiemy, co oni tam robiš, aż nam na szyję więzy spadnš. Ty idŸ, patrzaj, słuchaj, nastaw uszy. Musimywiedzieć, co się u nich dzieje. Po to ja tam ciebie œlę... Usta zamknij, oczy otwórz, posłuszny bšdŸ... kłaniaj się nisko... a o nasnie zapominaj. Czasem tam kto z bliżniakami przyjdzie, z pokłonem... powiecie mu, co posłyszycie. Przyszedł czas... przyszedł czas... albo Leszka nas spętajš, albo my ich wyżeniem iwydusim. Ano - st! st! Stary palce położył na ustach. Sambor przystšpił doń i objšł za kolana. - A! - rzekł - iœć między obcych, porzucić was, ciężka to dola. Myœlałem - z wami poczęło się życie i przy was skończy. Wisz przerwał mu. - Nie na wiecznoœć tam idziesz - rzekł cicho - jak będzie pora, skiniemy na cię - powrócisz... Nauczysz się tam wiele, napatrzysz, dowiesz, bo cię się strzec nie będš... Na Kupałę, na Koladę do mnie ci pozwolš... a od stołba do nas nie kraj œwiata! I pogłaskał go po głowie... Ale Samborowi mimo tych obietnic ciężko na sercu było. - Mój ojcze - szeptał tęskno - co ty każesz, ja muszę. Alem ja tu tak jak wolny był, tam idę na pęta i pod grozę. U was my wszyscy dziećmi, tam wszyscy niewolnikami. Gorzki to chleb, co go w pętach jeœć potrzeba. Wisz, jakby skarg tych słuchać nie chciał, nie odpowiedział na nie. - Patrz a ucz się - powtarzał - zapamiętaj wszystko. Nam się stamtšd wszystkim niewola gotuje, jeœli o sobie nie pomyœlimy. A kto z nas wie, co się w tym wilczym dole praży i smaży? Żaden z kmieciów nie ma tam swojego. Ja tam twoje oczy posyłam za moje. KneŸ - sroga bestia, ale pokłony lubi, bij mu je, zyszczesz łaski, nie będš się taić przed tobš. Pijš, a po pijanemu wygadujš, co u trzeŸwego na myœli. Stary szeptał coraz ciszej, kiedy niekiedy chłopaka bijšc po ramieniu... ten stał z głowš zwieszonš, zachmurzony; księżyc już się był podniósł w górę i œwiecił w rzece odbity, gdy po długiej rozmowie się rozeszli. Sambor jak wkuty na podwórku pozostał, oparty o wrota. Psy przyszły musię łasić do ręki, pogłaskał je. Słuchał œpiewu słowików i klekotania żab, i hukaniabška na błotach, jakby chciał sobie w pamięć wrazić tę muzykę nocnš puszczy, którš nierychło znowu usłyszeć się spodziewał. Sen go nie brał - siadł na kłodzie i przesiedział noc całš do dnia. Już się we dworze niewiasty ruszać zaczęły, gdy parobczak poszedł obchodzšc zagrodę ku tylnym wrotom, jakby się tam kogo spotkać spodziewał. Jaga wyszła naprzód i poœpieszyła ku niemu. - Samborze, mój miły, nie trwóż się i nie tęsknij - powrócisz. - Ale sama łzę fartuchem otarła. Wtem przez drzwi wpółotwarte pokazała się Dziwa, która w rękach trzymajšc kosy, zadumana, plotła je powoli. Spojrzała na chłopaka i smutnie mu się uœmiechnęła. - Co ty tak stoisz ponury? - rzekła powoli głosem jakimœ spokojnym, a jak œpiew przecišgłym. - Co tobie? Nie wstydże ci mieć strach w sercu, a łzy w oczach? Nie każdemu dano siedzieć w chacie i spoczywać, różne losy, różne dole. Dobrej myœli bšdŸ! Czasem ja widzę, widzę, daleko,widzę jasno, czasem ja jutro odgadnę... Niesmuć się, Sambor Złego ci się nic nie stanie. - Szkoda mi was porzucić - rzekł chłopak -a tęskno będzie. - I nam za wami! - rzekła Jaga. - Nam za wami! - powtórzyła Dziwa. - Ano, wy do nas wrócicie. - Kiedy? - zapytał Sambor. Dziwa puœciła z ršk włosy, oczy utopiła w ziemię, cała jej postać przybrała uroczysty wyraz, i poczęła mówić z wolna,nie patrzšc na chłopca: - Wrócicie, wrócicie, gdy nad Gopłem łuna stanie, trupy spłynš po jeziorze... KneŸ stary z lasu wyjedzie, nowe przyjdzie panowanie, gdy popioły wiatr rozwieje, kiedy krucy się nasycš, kiedy bartnik zbierze pszczoły, kiedy zršb nowy postawiš nad Lednicš u jeziora. Powrócicie zdrowi, cali... z jasnym mieczem, z jasnym czołem. Coraz ciszej mówišc zamilkła, podniosła oczy na stojšcego przed sobš Sambora i rękami obiema œlšc mu pożegnanie, z uœmiechem, jakby oprzytomniała nagle, chwyciła rozpuszczone kosy, wbiegła do chaty i drzwi zatrzasnęła za sobš. ROZDZIAŁ 4 Wszystko się już budziło po szopach i oborach... parobcy szli wypędzać stada... dziewczęta czerpały wodę u studni. Smerdaze swoimi wstawał, napędzajšc do drogi, Hengo chłopca słał do wodopoju, na ognisku stare sługi rozpalały ogień. Wisz, który sen miał lekki, z siermięgš na plecy zarzuconš wyszedł o kiju obejrzeć naprzód, jaki się dzień obiecywał. Niebo nad rankiem szare chmury okryły, od strony tylko wschodu rumieniały one, a choć wiatru czuć nie było na ziemi. górš obłoki pędziły żywo, wyprzedzajšc się i kłębišc. Nad błotami stały gęste opary, poruszały się to blednšc to szarzejšc. Rosakroplista, biała okrywała trawy i szkliła się na zielonych liœciach młodych. W szopie słychać było beczšce owce, na pastwiskach rżšce konie, u brzegu mruczšcš rzekę i jeszcze zawodzšcego nieznużonego słowika. Dwa kruki z zachodu z wolna cišgnšc zatrzymały się nad chałupš i poleciały dalej leniwo... Stary obejrzał się za nimi i pokiwał głowš. Sługi z szopy niosły œwieżo udojone mleko kobyle. W izbie stał już znów ceber piwa i placki dla goœci, aby o głodzie ze dworu niewyjechali. Na ławie Wisz zawczasu położyłniedŸwiedziš skórę, której mu było żal, alesmerdzie jš trzeba było dać, aby złej woli nie miał i nie skarżył przed panem. Sambor, posłuszny, już węzełek swój na drogę wišzał, skórznie ozuwał i mocno około nóg sznurował. Procę i łuk nałożył na siebie, toporek u pasa uwieszał. Smutnoż mu było. A przecież, młody, pocieszał się trochę, że na białym œwiecie dużo zobaczy... więcej za jeden dzień niż wzagrodzie za życie całe. I żal mu było wszystkich, bo ku chacie spoglšdał, ale oprócz starej Jagi, która mukołacz do torby przyniosła, nie zobaczył już nikogo. Parobcy tylko na szyi mu się wieszali. Smerdowi towarzysze, on sam i Hengo, i gospodarz stary zebrali się koło ogniska. Wszyscy jechać spieszyli, bo im się zdało, że deszcz lunie prędko, tak groŸnie cišgnęły chmury, tylko Wisz spokojnie ręczył, iż się niebo rozpogodzi. Niemiec nie zdawał się frasować wcale, żego zabierano do kneziowskiego grodu, szedłjakby po dobrej woli, choć oczy towarzyszów chciwie się na jego sakwy zwracały. Milczšcy Gerda więcej nadeń byłstrwożony i z tego nikt się słowa nie dopytał. Œmieli się z niego wszyscy, palcami wytykajšc: Niemy!!! Po dobrej chwili, najadłszy i napiwszy się, ruszyli wszyscy do koni. Sambor staremu do nóg padł, ale ten skinšwszy tylko, odprawił go sucho. Konia mu z domu nie dawano - musiał więc pieszo zdšżać za drugimi. Smerda ruszył przodem, za nim czterej jego towarzysze, około których szedł nowozaciężny z głowš spuszczonš, dalej Hengo z chłopakiem. Tak wycišgnęli za wrota i brzegiem rzeki się kierujšc, wkrótce znikli w zaroœlach z oczów staremu Wiszowi. Sambor, obejrzawszy się,nie dojrzał już nic, tylko słup dymu nad zagrodš wzbijajšcy się ku górze. Jak przepowiedział stary, tak się stało - mały tylko, jak rosa, deszczyk przekropił,zapachniały po nim brzozy, niebo się jasne zza szarych zaczęło ukazywać obłoków. Cała chmur nawała zbiła się na zachodzie, nad głowami podróżnych wyjaœniło się i blade słońce wyjrzało zza przejrzystych ršbków, jak oblubienica, gdy się z poœcieli podnosi. Podróżni jechali w milczeniu. Konie ich same prawie torowały sobie drogę, choć znaku jej żadnego nie było. Smerda jadšc drzemał - spali też na koniach, choć cišgle się budzšc, jego towarzysze, Hengo tylko i Sambor czuwali. Jadšc to samym rzeki brzegiem, to się spinajšc nieco ku górze - łškami na przemiany i gšszczami, które konie łamały,liœcie w pyski chwytajšc - posuwali się dalej coraz milczšcy... Tuż na prawo stały lasy ciemne, podszyte, szeroko zwieszajšc gałęzie. Gdzieniegdzie z tych głębi puszczy gniły strumień, trawš i mchami obrosty, dobywał się szemrzšc i ciekł do rzeki wšskim korytem. Ćwierć dnia tak już upłynęło, gdy na pagórku ujrzeli kamień wielki, a dokoła niego pomniejsze, ustawione jakby na straży. Niektóre z nich już były w ziemię za-padły, na innych mech siwy porastał... Stary, zgarbiony człek, z kijem białym, około kamienia się przechadzał. Było to prastare uroczysko, gdzie niegdyœ składanoofiary... Stary około kamienia stanšwszy ręce wycišgnšł, coœ mruczał i ziele jakieœ nań rzucał. Lecz wprędce go z oczów stracili. Dalej sypana mogiła wysoka stała u brzegu, cała darniš porosła, u dołu zarzucona zielonymi gałęŸmi. Tu każdy ułamawszy wić po drodze, rzucił jš wymijajšc. Hengo tylko, choć patrzał ciekawie, wstrzymał się od tej ofiary. - Co to za mogiła? - zapytał Sambora. - Leszkowš się zowie - odparł chłopak. - Tu kneŸ stary bronišc wrogowi przejœcia rzeki, strzałš rażony zginšł. Wojsko się rzuciło, najezdnika rozbiło, a panu swemu,po garœci rzucajšc ziemię, mogiłę usypało... Pod mogiłš skarby wielkie być majš, których duchy pilnujš. Raz w rok, na Kupałę, otwiera się mogiła i może wnijœć po skarby, kto chce, a brać, ile mu się podoba; ale musi spieszyć z powrotem, bo gdy kury zapiejš, zamyka się mogiła i niejeden już w niej pozostał. Samborowi ze smutku na baœń się zebrało, mówił więc, jak jeden chciwy skarbów parobek podkradł się nocš Kupałowš pod mogiłę, jak w niš wszedł, znalazł gmachy wielkie, cudne izby pełne złota, i jak corazidšc dalej, nie opatrzył się, aż kury zapiały... I rok go cały nie było... Dopiero gdy się znowu otwarła, wyszedł z niej żyw, ale niemy, gdyż duchy mu usta zamknęły, aby ich tajemnic nie zdradził. Dalej kraj było widać ludniejszy nieco, w prawo i lewo po gajach dymiło się w chiżynach, nad rzekš spotykali gęsto wygasłe ogniska i końskich kopyt œlady... Tui owdzie leżała koœć biała... Około południa stanęli w dębinie zielonej, gdzie i pasza dla koni była obfita, i woda blisko - dla wypoczynku. Tu zsiadłszy, wszyscy pokładli się w cieniu, a kto co miał, spożywał. Sambor dobył białego kołacza Jagi, popatrzał nań i schował - głodnym być wolał, niż go stracić... był to kołacz domowy! Słońce jak wczoraj dopiekało, najmniejszyprawie powiew wiatru nie ochładzał skwaru. Naokół znowu nic więcej widać niebyło, jeno lasy i gęstwiny, łški i moczary. Gdzieniegdzie w kotlinie leżało jezioro jasne, lœnišce jak oko, zdajšc się przyglšdać krajowi, nad nim jak rzęsy sterczały trzciny i jak brwi pasy lasów stały. W pół dnia wszystkie nawet ptastwo ucichło, brzęczały tylko koniki i polatywałybški, milczenie wielkie do snu kołysało. Smerda drzemał, Hengo brwi œcišgnšwszy coœ rachować się zdawał, gdy Sambor w dali głos ludzki posłyszał. Nie widać było nikogo, uszu jednak dolatywało œpiewanie powolne, które się coraz zbliżało. Cichy to był i stłumiony œpiew, drżšcym nucony głosem samemu sobie, brzęk jakby poruszanych strun mu towarzyszył. Słów jeszcze nie mogło pochwycić ucho, ale nuta była żałosna, grobowa, smętna. Wszyscy ciekawie oczy zwrócili ku brzegowi rzeki, skšd się głos zdobywać zdawał. Dołem, wybrzeżem piaszczystym szedł starzec œlepy, mały go chłopak prowadził. Wlókł się z wolna, w ręku trzymał gęœlę, po strunach jej przebiegajšc rękš drżšcš. Smerda, który się przebudził, ujrzawszy go z góry, zawołał: - Bywaj tu, stary! Œlepiec się zatrzymał, z wolna głowę podniósł i oczy białe, krwawymi obwiedzione powiekami. - Bywaj tu, stary, chodŸ, spocznij - powtórzył smerda - placka przełamiemy z tobš i posłuchamy pieœni. Œpiewak struny przebiegać zaczšł palcami, ale pieœń się przerwała. Stanšł, myœlał, potem chłopcu dał znak kijem i ku wzgórzuiœć zaczęli. - Dokšd idziesz, stary? - spytał smerda. - Albo wiem? - po œwiecie... - rzekł oœlepły - z pieœniami idę od chaty do chaty. To mówišc miejsce, na którym stał, poczšłkijem obmacywać i ostrożnie osunšł się na ziemię. Gęœlę złożywszy na kolanach, dumał. Pomilczawszy nieco, jakby życie jego pieœniš być musiało, jakby mu ona nie wylewajšc się z piersi nabrzmiewała w nich, jakby mu była tchnieniem... bez którego ostać się nie mógł, niezrozumiale, cicho, sam sobie nucić zaczšł. Milczeli wszyscy. Jeden z pachołków dobył z torby placek i położył go na rękach starego, który, powoli do ust zaniósłszy, gryŸć poczšł. Chłopak, który go wodził, poszedł do rzeki garnuszkiem zaczerpnšć wody. Sambor siadł przy nim. - Stary Słowanie - rzekł - na noc... zajdŸcie do Wiszowego dworu... tam was ugoszczš radzi. - Na noc? do Wiszowego dworu? nie moimi nogami - rzekł œlepiec - nogi stare i starte.Dybię nimi powoli... jak œlimak się wlokę... A co ujdę kawał drogi, sišœć i spoczšć każš nogi. A do Wisza, do starego, daleko... daleko... - Przecie wy tam zajdziecie - mówił Sambor - a gdy u wrót staniecie, pozdrówcie ich tam od tego, co dziœ ich pożegnał. - Wy z Wiszowej zagrody? - spytał stary - a któż z wami, a wielu... czuję ludzi dokoła... Chociaż oczy nie widzš... Wtem smerda wtršcił: - Kneziowscy ludzie... hej! do grodu jedziemy, do stołba. I ten z nami. A wy byliœcie na grodzie? - Dawniej... dawniej! - rzekł stary - teraz tam nie ma po co... Tam mieczyki œpiewajš iżelazo gra... Pieœni słuchać nie ma czasu. Westchnšł. - A po co kneziowi pieœń? - zawołał smerda. - To babska rzecz. - A wojna... wojna - jakby sam do siebie mówił œlepy Słowan - wojna, dzikich zwierzšt sprawa. Póki obcy duch nie zawiałna Polany, orali ojcowie i œpiewali, i bogów chwalili w pokoju, oręża nie potrzebowali, a otrzymać ľA48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjřô@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPcíCc0cH.I.Jc€ “<Ňchyba na zwierza... Smerda się rozœmiał. - Eh-e - rzekł - nie te to czasy! - Nie te œwięte czasy, co bywały - cišgnšł œpiewak œlepy - nie te czasy, gdy u nas gęœli bywało więcej niż żelaza, a œpiewu niż płaczu. Dziœ œlepy gęœlarz lasom pieje, a słuchać go nie ma komu. Niech się uczš lasy, jak żyli ci, co œpiš po mogiłach, po kamiennych. A jak pomrš starzy, pieœń z nimi pójdzie do ziemi, synowie o sprawach ojców wiedzieć nie będš - zamilknš mogiły. Stary œwiat padnie w ciemnoœci... Mówił tak z wolna, a słowo w pieœń przechodziło nieznacznie, i nie postrzegł się, jak nucić zaczšł. Ręce, chleb porzuciwszy, same po strunach biegać zaczęły, a struny skarżyć się i płakać. - Jam może œpiewak ostatni - rzucił Słowan - mnie oczy wybrano w młodoœci, aby dusza w drugi œwiat patrzała. Jam wszystkie ziemie zwędrował, a nie widzial żadnej. Od Dunaju huczšcego do Białego Morza, od Chorbatych Gór wierzchów aż dolasów u Łaby. Niosły mnie nogi, nie oczy - bez drogi; gdzie dola wiodła, gdzie się ludzizebrała gromada. Siadałem na ziemi, stawali kotem nade mnš, niewiasty plaskaływ dłonie, starzy po ojcach płakali. Szedłem od uroczyska do uroczyska, od mogiły do mogiły, od zdroju do zdroju... hen, hen, aż gdzie się kończy ludzka mowa.Zamilkł. Smerda pół słuchał, pół drzemał.Gdy ustał, odezwał się: - Œpiewaj, œpiewaku, dalej! - O czym wam œpiewać? - mruczał jakby sam do siebie œlepiec. - Wam pieœni innej potrzeba, wy starej nie rozumiecie. O czymœpiewać? O praojcach znad Dunaju, o praojcach ze wschodu, o braci znad Łaby i Dniepru? Wy ich nie znacie. O białych i czarnych bogach, o Wisznu i Samowile? Głos mu się zniżał, głowa trzęsła... - Dawniej bywało inaczej! Œpiewaka witały gromady, wiodła starszyzna pod œwięty dšb, nad œwięty zdrój, na horodyszcze wiecowe, na żalniki mogilne. Starzy i młodzistawali kołem, słuchali... miód i piwo przedœlepym stało - wianki mu kładli na skronie. Na grodzie kneŸ dawał mu ławę okrytš, miejsce poczesne; dziœ my pastuchom œpiewamy na wygonie... o głodzie i wodzie. - Œpiewaj no, stary... œpiewaj! - rzekł smerda. - Œpiewaj nam! - powtórzyli za nim drudzy. Słowan w struny uderzył. - Hej! hej! - posłuchajcie... starej pieœni znad Dunaju. Cicho się stało dokoła - on nucił słabym głosem: - Zza rzek siedmiu, zza gór siedmiu, znad Dunaju pieœń ta leci. Król dunajski w wielkiej trwodze; z wielkim ludem Czytaj idzie. Zabrakło mu ziemi doma, siołom roli,bydłu paszy i do boga Wisznu wota: Lud umiera, daj mu ziemi! Bóg się ulitował, rzecze: Tam za Dunaj idŸ z gromadš, na pustynie, na szerokie. A ty, królu na Dunaju, nie waż mu się stać oporem. Ręce łamie król w rozpaczył Czytaj zawojuje ziemię, Czytaj państwo mi podbije! Czy pokojem iœć, czy wojnš? Czy mu opór stawić zbrojno? Dziewki woła: RadŸ, dziewczyno... Karciana mu radzi: Królu - wojsko postaw nad Dunajem. Nie zwojuje ludu twego. Czytaj idzie, tłum za nim; kędy przyjdzie, lud zabiera, iœć mu każe. Dziewkipłaczš, on im rzecze: łzy otrzyjcie, wiodę was w zielone kraje, kędy dzicy ludzie żyjš, roli orać nie umiejš... Będziem uczyć ,i panować... Dziewkom oschły łzy i idš... Idš, idš, Dunaj biały... stał na drodze... z wzdętš wodš... Lody na nim roztajały... KrólDunaju strzeże brzega. Wojsko wielkie - jakprzejœć wody? Jak pokonać wojska siłę? Myœli Czytaj, myœli, woła: Na kolana, do modlitwy. Bogu módlcie się Koladzie, Samowile, co wiatr trzyma. Niech rozpuœci wiatrom wodze, niechaj Dunaj lodem stanie.Przejdziemy go suchš nogš. Padli na twarz przed Koladš, modlš się do Samowiły. Wiatry przyszły, Dunaj œcięły, wojska idš suchš nogš. Król dunajski słuchał rady. Wojsko zebrał, stoi w polu, u Dunaju legł obozem... Samowiła wiatrem smaga i na Dunaj wieje mrozem, a goršcem wojsko pali. Przeszli Dunaj... a gdzie stało wojsko, koœćmi pobielało. Karciana patrzy i płacze. Czytaj wnet zajmie ziemie, pługi idš w żyzne pola, bydło ryczy, domy stajš, ludzieuczš się siać ziarna. O Kamiano, rada marna! przeciw bogom nic nie nada. I Karciana leci blada, w biały Dunaj głowš pada. Pieœń się o tym ludziom pieje. Bóg wam zdrowia niechaj daje, a pieœń przy mnie niech zostaje... Skończył œpiewak, panowało milczenie. - Innš jeszcze - zawołał smerda - nie żałuj nam, stary! Œlepiec znowu uderzył w struny. - Dłuższa to pieœń, od Chorbackich Gór - rzekł - młodsza pieœń, może się wam spodoba lepiej. I nutę wzišł też innš, raŸniejszš a ognistszš, i słowa mu żywiej biec zaczęły,a białe oczy połyskiwały straszno. - Wisło biała, matko biała, czemu mętne wody twoje? Jakże mętne być nie majš, kiedy do nich łzy padajš? Lud u brzega ręce łamie, ręce łamie i ratunku, woła, a ratunku nie ma... Smok w pieczarze siadł pod górš, co zobaczy, to pochłonie, co pochwyci, to pożera. Kiedy z głodu ryczy wœciekły, cała góra drży od ryku. Kiedy syty dyszy w jamie, oddech powietrze zaraża... Noc i dzień spoczynku nie ma - pola puste, lud ucieka, zwierz do lasu goni z trwogš... Trzody wyplenił i ludzi, dławi niewiasty i dzieci, a nigdy pastwy niesyty, cišgle ryczy, cišgle dyszy. - Czymże zgładzić żmiję, smoka? Miecz mu skóry nieprzebije, pałka czaszki nie roztrzaska, gardła mu nie zduszš dłonie i piorun go niezabije, i woda go nie pochłonie, i ziemia go nie przykryje. Krak na grodzie smutny siedzi, myœli, duma, brodę zwija, podparł się i patrzy w ziemię. Jak mam pożyć tego smoka, jak potworę tę umorzyć? Myœli miesišc, myli drugi, smok żre ludzi, myœli trzeci, a smok ryczy... Rady! rady! Płacze, ręce załamuje. - Jak mam pożyć tego smoka, jak potworę tę umorzyć? Siedem razy miesišc roœnie, siedem razy się roztapia, aż Krak Skubę wołać każe. Skubo, człecze, rób, coć rzekę: zabij wołu, owcę zabij, wnętrznoœci wyrzuć do wody, a smoły weŸmij goršcej, a siarki nabierz palšcej, a węgli nabierz czerwonych. Wypchaj œcierwo siarkš, smołš, podrzuć je pod smoczš jamę, kiedy żmij zaryczy z głodu. Smok niech ogień tenpochłonie, niech mu wnętrznoœci przepali. Niech pęknie dzika potwora. Poszedł Skuba i tak czyni, jako mšdry król rozkazał. Zabiłwołu, owcę zabił, nadział siarkš, węglem, smołš, do pieczary je przywleka. Gdy smok wyje z głodu wœciekły i głodnš paszczę otwiera: - Naœci strawę, żmiju-smocze. - Potyka straszna paszczęka, ryknie, aż drży góra cała i gród z stołbami się chwieje. W smoku palš się wnętrznoœci, trzewa ogień mu wyżera. I z jamy głowę wywleka, leci do Wisły i żłopie. Żłopie, aż się nadšł całyi ryczšc rozpukł i zdycha. Wtem Krak z mieczem idzie z grodu, łeb żmii strasznej ucina, na żerdŸ go wtyka wysoko. Patrzaj, narodzie mój miły, że się twe męki skończyły. Ptacy niosš wieœć wesołš, wiatry polami z niš biegš, niech rolnik wychodzi z pługiem, niech pastuch bydło wyżenie, niech dzieci idš na łški - niema już smoka na ziemi. Nad smoczš jamš na górze gród się kamienny podnosi, tam Krak króluje spokojny, na cztery strony spoziera, cztery zwojował narody. A broda roœnie musiwa i już mu piersi zakrywa, już i do kolanmu sięga A kiedy dotknie się ziemi, król wie; że umrzeć mu pora. Ni się weseli, ni smuci, że swe królestwo porzuci, dwu synów ma już u boku i córkę Wandę ma jednš. Broda dorosła już ziemi. -Przyszła już na mnie godzina; weŸcie królestwo na dwoje. Siostrze dać królewskie wiano i żyjcie w braterskiej zgodzie. Płacz po swym ojcu, narodzie! Naród zapłakał i ciało niesie na górę Lassotę, na stosie go posadzili, tryznę z obiatš sprawili, popioły Kraka zebrali, każdy wzišł po garœci ziemi,szli i sypali, dopóki mogiła w górę nie wzrosła. Kraj na pół bracia dzielili, pocznš panować Krak z Lechem. I Krak ma ziemi połowę, i Lech połowę ma ziemi. Lech patrzy na brata z trwogš, starszy mi kark zgniecie nogš. JedŸmy do lasu na łowy, bracie, na zwierza dzikiego, jedŸmy razem w puszczę ciemnš... będziem gonić jelenie, będziem zabijać niediwiedzie. Siedli na koń, siostra zwieży prosi: nie jedŸcie na łowy - krucy dziœ krakali rano i sen miałam w nocy krwawy. WeŸcie czeladŸ, weŸcie z sobš, zwierz jest dziki, las jest czarny. A Krak œmieje się i rzecze: Zwierz i las niestraszny dla nas. Aż w puszczę ciemnš wjechali - wtem młodszy staje i rzecze: Tutaj ci, bracie, umierać, ja całe państwo zagarnę. Rzekł i młotem w skroń mu ciska,aż krew szkarłatna wytryska i Krak na ziemię upada. Co tu czynić z ciałem brata? Z ziemi wilcy je wygrzebiš, po trupie poznajš ludzie. Mieczem go ršbie na ćwierci, tnie go na drobne kawały i na rozstajach je grzebie. Piaskiem białym przysypuje, nogami ubija ziemię. Księżyc i gwiazdy patrzały, puszcza ich widziała ciemna; księżyc, gwiazdy nie wydały, puszczy nikt nie słuchał głosu. Jedzie na gród Lech i płacze, suknię rozdarł, ręce łamie. Biada mi - oto zwierz srogi brata zagryzł w ciemnym lesie. Krew widzicie na mej szacie, bom go bronił nadaremno. Lech wzišł po nim ziemię całš i sam panował na grodzie. Na rozstajach, kędy ciało białym piaskiem przysypane, jasne lilije wyrosły, kwitnš i z wiatrem bujajš, wiatrom jęczšc powiadajš: Tutaj jest Krakamogiła, ręka brata go zabiła. Ludzie idš nocš drogš, dziwne głosy słyszš z trwogš,wiatr odwiewa Kraka ciało. Na zamek niosšje ludzie, starszyzna na gród się zbiera. Niechaj ten, co zabił brata, idzie z ziemi na kraj œwiata, kędy oczy go poniosš. Wanda została jedyna, która bogom œlubowała. Ona będzie nam królowš. - Jak mam być królowš waszš, kiedym bogom œlubowała, że męża nie będę miała?... Wanda morza, Wanda ziemi, Wanda powietrza królowa, naród œpiewa i wykrzyka: - Córka Kraka niech panuje! Na granicy, na rubieży Niemiec siedzi jak lis w jamie, wieœć do niego szybka bieży: dziewka siedzi na stolicy, wianek ma miastokorony, kšdziel miasto miecza trzyma, męża nie chce, pana nie ma! Rytgar kupy zbiera zbrojne, na bezbronny kraj, na wojnę. I stanęli na granicy, i œle posły do dziewicy: - Mężem twoim chcę byćWando, lub twe ziemie ogniem, mieczem przejdziem, spalim i wysieczem. - Już pola wojsko zalewa i las oszczepów się jeży, œwiecš tarcze, chrzęszczš bronie. Przyszłyposły, Wanda staje. - Œlubowałam bogom wiarę, męża nigdy mieć nie będę. Chcecie wojny? Wojsko sprawię, niech rozstrzyga bitwa krwawa. Posły poszły, wojska płynš, pola, góry wnet obsiadły. Wanda z mieczem, skronie w wianku, przodem jedzie, twarzš œwieci. Patrzaj, Niemcze, licz swe siły. Pojrzał Rytgar, kędy były - ani œladu, ani słychu, pierzchło wojsko w lasy, góry. Sam się został Rytgar srogi. Losy swoje klnie i bogi, miecza dobył, pierœprzeszywa - królujże, Wando szczęœliwa. Zwycięska wraca królowa.,. i na gród swój naród woła, Wyszła z wianuszkiem u czoła, w sukni białej, z kwiatkiem w dłoni.- Pozdrawiam was, cni ojcowie. Przyszła na mnie ma godzina, życiem bogom œlubowała, na raz oddam im je cale, niż o rękę bić się majš ci, co ziemi pożšdajš. WiedŸcie mnie do Wisty brzega, nad głębinę, nad wir wielki. - Rzekła i w Wisłę się rzuca. Naród płacze swej królowej, cały się zbiega do ciała i sypie pani mogiłę, i pieœń o niej wiecznš œpiewa. Bóg wam zdrowie niechaj daje - a pieœń przy mnie niech zostaje... Nie opodal siedzšcy Hengo, gdy o Rytgarze zaœpiewał stary, jšł dyszeć i sapać tak, żego œlepiec poczuł. Wnet też ledwie dokończywszy poczšł się, kijem o ziemię opierajšc, podnosić. Pomogli mu Sambor i pachołcy. - Cóż ci to, stary? - zapytał smerda. -- Obcegom poczuł - rzekł trzęsšcym głosem Słowan - przed obcym œpiewałem...jakbym miód lał w kałużę! I wnet mruczšc niespokojny, z nasępionymibrwiami wyrywać się zaczšł do pochodu, chłopca przed sobš kijem gnajšc. Nie œmiano go wstrzymywać. Parę razy gniewnyodwrócił głowę i oddalił się szybko, dłonišucisnšwszy struny, aby dŸwięku wydać nie œmiały, usta zacisnšwszy, aby się z nich głos nie dobył. ROZDZIAŁ 5 Cała też gromada do koni zraz ruszyła, bo czas było w dalszš drogę. Tuż i rzekę w bród przebywać było potrzeba, a Gerda na swojego konia wzišł Sambora... Na przeciwnym brzegu widniało pólko zasiane iobrzucone zasiekiem, ale niedŸwiedzie go nocš splšdrowały. Las był tu przerzedzony, pnie w nim sterczały poopalane. Dalej pasło się koni stado i zbrojny człek go pilnował, z rogiem u pasa, a pałkš nasiekiwanš w ręku.Znowu przejechali gaj i tu dopiero szersza pola przestrzeń przed nim się odkryła. Nie opodal już widać było jezioro wielkie, w którym się słońce zachodzšce przeglšdało.Nad wodami jego ptastwo unosiło się stadami, czółna stały u brzegów, inne przesuwały w dali. Hengo i Sambor, podniósłszy oczy, ujrzeli w odległoœci wysokš, szarš wieżę, wyniosłš: stołb grodowy, który okolicy panował. Stał nad brzegiem samym, posępny jakiœ i straszny, a dokoła pod nim cisnęły cię zręby budowli, szopy i chaty. - To kneziów gród! - z dumš zawołał smerda, zwracajšc się ku Niemcowi i wskazujšc stołb w oddaleniu. - Przybędziemy na czas, nim się do snu zabiorš. Towarzyszom oczy zaœwieciły. Sambor ponuro spojrzał przed siebie, konie zaczętożywiej popędzać, tak że parobczak biegiem je doganiać musiał. Niemiec spode łba rozpatrywał się bacznie. W miarę jak się zbliżali, gród coraz wyraŸniejszym się stawał. Wieża z szarymikamieni w oczach im rosła, u podnóża jej rozeznawali: dwór malowany, chaty, zabudowania, szopy w częœci wałami osłonione. Do muru stołba przypierały obszerne, z drzewa wzniesione domostwa, z dachami ze szczap drewnianych, przez które teraz miejscami dym się dobywał. Około grodu ludzi i koni widać było gromady i stada. U brzegu poili bydło parobcy. Na wałach chodzili zbrojni ludzie, w żelaznych czółkach na głowie, z dzidami w ręku... Wał i rów głęboki oddzielał od lšdu grodzisko, przezeń most zamykany prowadził warowny i hać na jeziorze... Jechali długo, nim nareszcie pod wrota ciasne przybyli, poznano smerdę i otworzono je zaraz; a za nim jadšcego ujrzawszy Hengę, ciekawi cisnšć się zaczęlii dopytywać. Niemiec i teraz nie okazywał po sobie trwogi, z konia zlazł, cugle wzišł w rękę i postępował spokojnie za swym przewodnikiem. Minšwszy hać i mosty weszli w obszerne podwórze, na którego końcu jednym stała wieża nie majšca wnijœcia od dołu, bo do niej dostawano się tylko po drabinach. Tuż do niej przypierały kneziowskie izby i komory, a przed nimi cišgnęło się podsienie długie, na drewnianych słupach oparte. W poœrodku dworu, którego œciany i słupy biało, żółto i czerwono okraszone były, wznosiło się szersze wnijœcie, na grubszych oparte podporach, misternie rzeŸbionych. Tu wokółstały ławy szerokie, a z tego siedzenia podwórze całe, wszystkie budowy, wały, jeziora i bramę widać było. Gdy smerda z ludŸmi swymi zajeżdżał na podwórze, w którym się doœć kręciło czeladzi, u wnijœcia stał właœnie w kołpaku z futrem i piórem białym, œredniego wzrostu, przysadzistej postawy mężczyzna z twarzš czerwonš, czarnym włosem długim, rzadkš brodš, dzikim a ostrym wejrzeniem. Zdawał się stšd dozorować, co się na zamku działo. Sam strój jego oznajmywał pana, oblicze więcejjeszcze. Suknię miał tym prawie krojem, cowszyscy, z szerokimi rękawami, ujętš pasem nasadzanym mosiężnymi i srebrnymi ozdobami, szyję obnażonš, na nogach skórznie sznurami wełnianymi, czerwonymipoopasywane. Lecz suknia była z cienkiej tkani, lamowana bogato, za pasem tkwił miecz w œwietnej oprawie, a na łańcuszku takiż nóż wisiał. Stojšcy ręce obie założone miał za pas, czapkę na oczy nasuniętš, brwi zmarszczone i postawę groŸnš. Zaledwie goz dala ujrzawszy spokorniał smerda, z konia zeskoczył, głowę obnażył i pochylonyposzedł ku niemu. Zbliżajšc się przygišł niżej jeszcze, rękę do stóp pańskich przykładajšc. - A kogożeœ to pojmał na drodze? - zawołał głos gruby i schrypły. - To nie swój? - Znad Łaby, Niemiec, przekupień - poczšł smerda stłumionym głosem. -On się tu pononie pierwszy raz po kraju wałęsa... Znalazłem go w goœcinie u kmiecia Wisza, kto wie, w jakich naradach? Dlatego kazałem mu jechać za sobš. Ale mi się nie opierał wcale, owszem, uręczył mi, że byłdo miłoœci waszej wysłany i pragnšl jej czołem uderzyć... Milczšc popatrzał kneŸ na mówišcego i na Hengę, który stał z dala jakby w oczekiwaniu. Nie dał zrazu odpowiedzi wali, a otrzymać ľA48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjřô@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż!P6c"† c#&Cc$i+Ą% /sc€&}=é żadnej i po długim namyœle zbył smerdę obojętnie. Niech tam na waszych rękach zostanie... u mnie dziœ goœcie, czasu nie ma... nie dać muzażyć głodu, nakarmić i napoić... jutro ranoprzyprowadzicie go do mnie... Smerda powtórnie do stóp się pokłonił. Od kmiecia Wisza wzišłem parobka, zdrów isilny, będzie oszczep i dzidę nosił. Ludzi mamy mało, miłoœciwy panie... Sykał stary wšż, ale musiał go dać... - Sykajš oni wszyscy - mruknšł kneŸ - aż ja im pyski pozatulam i milczeć a słuchać nauczę... Znam ja ich, stara, wilcza swoboda wije się im po głowach... Œlepe dziady, pieœni o niej œpiewajšc, ludzi buntujš... Dzicz tę w pęta wzišć trzeba... Smerda się nie ważył odpowiadać, stał z pochylonš głowš i zwieszonymi rękami. Wisz! Wisz!... - cišgnšł dalej, przechadzajšcsię po wystawie, kneŸ - znam ja go, on się tam na puszczy sšdzi kneziem i panem, a mnie znać nie chce... - Ibogaty - szepnšł smerda - jaki tam wszystkiego dostatek! Ludzi, stada, dobytku, piwa i miodu... Kto go wie, może nawet kruszcu, srebra i złota! Ze wszystkimi kmieciami tak, miłoœciwy panie... - Do czasu... - zawarczał kneŸ i usiadł na ławie. Smerda poszedł spełnić rozkazy. Hengo teżczekał na nie, nie oddalajšc się od sakwy swojej, na którš wiele chciwych oczów skierowanych było. - Miłoœciwy pan aż jutro dopiero do siebie was przypuœci - rzekł mu smerda po cichu - macie czas spoczšć i język nagotować. Przykazał mi, abym was głodem nie morzył, a u nas też nikt z niego nie umarł,chyba w lochu pod wieżš... - dodał z uœmiechem. - Dziœ - szepnšł na ucho Niemcowi - dziœ jego miłoœć ma chmurne czoło i oczy krwawe... lepiej, że was na jutro odłożył... - Zbliżył się jeszcze bardziej do ucha Hendze. - Nie dziw, że trochę gniewny, wczoraj mu, słyszę, synowca przyprowadzili, który był zbiegł i z kmieciami się wšchał... Trzeba mu było, sadzšc do ciemnicy, oczy wyłupić, aby szkodliwym nie był, zawsze to swoja krew... i Leszek... Smerda potrzšsł ramionami. - A i ludzi jego dwu musiano powiesić... Szkoda, zdaliby się na wojaków, zdrowi byli, ano niebezpieczne wilki... Smerdzie czy się gadać chciało, czy sobie Niemca zaskarbiał, cišgnšł dalej uwagi swoje: - Niełatwe tu panowanie, lud niedobry... Z kmieciami nieustanne spory, ale ich po trosze kneŸ wytrzebi, karmi, poi... za językcišgnie... a w końcu... Rozœmiał się dziko i spojrzał ku domostwu. Hengo miał też czas rozpatrywać się po dworze, a że wiele œwiata i grodów widywał, dlatego może tu nic go nie dziwiłoi strachem nie ogarniało, choć twarzami dzikimi był otoczony i ludzie zdawali się tylko czekać skinienia, aby się rzucić na niego. Obchodzili go, przypatrywali się i słyszał, jak dokoła powtarzano: - Niemy! Niemy! Wtem, gdy tak stał, jak gdyby na coœ oczekujšc, ujrzał schludnie odziane pacholę, z długimi włosami na ramionach, które mu kiwnšwszy głowš, dało znak, abyszedł za nim. Gerdzie poleciwszy konie Hengo, posłuszny,w trop udał się za przewodnikiem. Przez szerokš bramę w œcianie dworu weszli z nim na drugi grodu dziedziniec. Tu inaczej jakoœ i nie tak po wojennemu wyglšdało. Podsienia malowane były jasno i ku słońcu obrócone, na sznurach w nich wisiały schnšce bielizny i odzieże niewieœcie. Kilka starych drzew rosło w poœrodku. W głębi widać było przesuwajšce się białogłowy i bawišce w piasku dzieci. Pacholę, palec na usta położywszy, z wolnaprowadziło Hengę ku drzwiom w bocznym dworze, a gdy się te otwarty, znalazł się w pięknej izbie, której okiennica szeroko otwartš była na jezioro. Brzask wieczora wchodził tędy do œrodka. Znać było mieszkanie niewieœciš przystrojone rękš. Przepełniała je woń jakichœ ziół jakby œwieżo powiędłych. Na drewnianym stołku przykrytym poduszkš, naprzeciw komina, na którym ogień się palił, siedziała niewiasta w sukni wełnianej fałdzistej, w zasłonach białych, otaczajšcych twarz i głowę, na której licu resztki wielkiej niegdyœ pięknoœci znać było. Z niej teraz tylko para oczów czarnych, pałajšcych została. Obok na małej ławce drobne garnuszki, miseczki i kubki stały i zioła leżały pękami nagromadzone. Z ciekawoœciš patrzała na wchodzšcego, gdy ten pokornie kłaniał się jej do samej ziemi - uœmiechnęła się i odezwała doń w języku lasów Turyngii, mowš, która serce Henki rozradowała. - Skšd jesteœ? - Miłoœciwa pani - rzekł Niemiec oglšdajšc się po izbie, w której ciekawe kręciły się niewiasty - jestem zza Łaby, ale nawykłem włóczyć się po œwiecie, a do domu rzadko zaglšdam... Trochę tutejszego języka umiem, więc wożę im towar z zachodu i mieniam go z nimi. - Mieniasz? Na cóż? - spytała niewiasta. - A cóż z tej dziczy i nędzy wynieœć można? Złota ni srebra, ni żadnego kruszcu nie majš, jak zwierzęta po lasach żyjš... Miast u nich nie ma ani wsi nawet... a Ludzie... Westchnęła. Hengo ciekawie wpatrywał się w siedzšcš, sięgnšł nieznacznie do kieszeni, dobył z niej pierœcień z kamieniem i z dala go ukazał. Ujrzawszy gozerwała się z siedzenia niewiasta, dała znak ciekawym, aby odeszły precz, odprawiła pacholę za drzwi i żywo przybliżyła się do Niemca. Ten przyklškł najedno kolano. - Ty mi przynosisz posłanie od mojego ojca? - zawołała. - I od synów waszych, miłoœciwa pani - dodał powstajšc Niemiec. Od synów - powtórzyła ręce załamujšc radoœnie i podnoszšc je nad głowę. - Mów, mów mi o nich długo, wiele... Siadła znów w krzeœle opierajšc się na dłoni, to spoglšdajšc na Hengę, to na ogień,przy którym zioła się jakieœ smażyły, a woń ich ostra izbę napełniała. - Ojciec stary - mówił posłaniec - miłoœć waszš pozdrawia. On mi na znak dał ten pierœcień, aby wiara dana mi była. Zbliżył się na krok i zniżył głos nieco: - Dochodziły tam wieœci różne... ojciec miłoœci waszej był niespokojny... Gotów jest przybyć na pomoc z ludŸmi, gdyby jakie groziło niebezpieczeństwo... Z tym mnie posyła. Niewiasta zmarszczyła brwi, biała jej ręka podniosła się z oznakš lekceważenia. - KneŸ wam powie sam, czy mu tego potrzeba - rzekła - lecz damy rady i bez pomocy przeciw stryjom, synowcom i kmieciom... Sš różne sposoby... To mówišc jakby mimowolnie popatrzała na ogień i zioła. - Kmiecie od dawna się burzš, ale już ich wielu nie stało. Ubywa co dzień... Nie boim się ani ich, ani nikogo, grad mocny, ludzi dużo... a mój pan miłoœciwy umie ich pożyć.Mów mi o dzieciach... Widziałeœ ich obu? - Na me własne oczy - rzekł Niemiec - piękniejszych młodzianów nie ma na œwiecieani lepiej robišcych broniš i koniem... Wszyscy się im dziwujš... Niewieœcie rozjaœniło się lice. - Mogliby już do domu powracać - dodał Hengo - aby stanšć u boku miłoœciwego pana. - Nie! nie! - przerwała siedzšca - na to nie czas jest jeszcze. Nie chcę, aby patrzali, co tu się dziać musi, nie chcę, aby zawczasu z własnš krwiš do walki występowali... Przyjdzie spokój wkrótce, naówczas ich zawołamy... A! ja ich nie widziałam tak dawno - dodała - odebrano mi ich dla wojennego rzemiosła, by się go udziada i u naszych uczyli... Tyle lat! Tyle lat... Widziałeœ ich obu? - powtórzyła. - Niejeden raz - mówił Hengo. - Choć parę lat starszy, kneŸ Lech jak rówieœnik obok brata wyglšda. Oba silni i zdrowi... Ciskajš włóczniami jak nikt... strzelajš z łuków do ptaszšt... najdziksze dosiadajš konie. Oczy matki błyszczały. - Piękniż sš? - Nie mogš być piękniejsi nad nich! - odpowiedział Hengo - wzrost wyniosły, twarze jasne, modre oczy, jasne włosy... Uœmiech poigrał po ustach słuchajšcej, ale zarazem dwie łzy perliste zbiegły po twarzy bladej. Cichsza zaczęła się długa rozmowa, gęsto posypały pytania... Mrok już padał i tylko œwiatło ognia oœwiecało izbę, a Niemiec stał jeszcze i nie mógł nasycić ciekawoœci macierzyńskiej; w ostatku go odprawiła skinieniem: - Do jutra. Sambora puszczono swobodnie w podwórcach, mógł się też w nich rozglšdać.Na wstępie schwycił go Kos, pachołek dawniej mu znany, i poprowadził do komory, w której się drużyna mieœciła. Niebyło jej teraz, gdyż jedni na wałach, drudzy na usłudze na dworze, inni na haci stali, a gromadę całš zasadził był kneŸ w bocznej izbie uzbrojonš, nie bez celu. Miał kmieci w goœcinie... Kos tak nienawidził knezia, któremu służyćbył zmuszony, jak większa częœć dworni jego z lasów gwałtem pobranej. Z Samborem zrozumieli się od słowa... - A i ciebie tu do tej wilczej jamy wcišgnęli - szepnšł pachołek. - Siłš, mocš - odparł Sambor. - A wiesz ty, jakie tu życie? - spytał Kos. -Czuję - rzekł Sambor. - Niewola! Niewola!... - poczšł wzdychać parobek. - Robiš nami jak wołami, znęcajš się jak nad psami. Psom kneziowskim ci też lepiej. Jęli tedy wzdychać oba, a że parno było w komorze, wyszli razem na wał pod wieżę. Kos wskazał małš dziurę w murze, która nad ziemię wychodziła. - Synowca tam spuœcili wczora - szepnšł - oczy mu wyłupiwszy... Samem patrzał, jak go ludzie trzymali, a stary Zrzega nożem mu Ÿrenice wyjmował... Krew jak łzy ciekła... nie krzyczał nawet... a litoœci też nie prosił, bo wiedział, że jej tu nie znajdzie. Potem go wpół ujšwszy powrozem, spuœcili do ciemnicy i tam mu wodę i chleb dajš, póki nie zdechnie... Na dworze się odgrażajš, że tak będzie i innym... - Jeżeli się to synowcowi dostało, a cóż będzie kmieciom naszym? - ozwał się Sambor. Kos ramiona œcisnšł. - Będzie toż samo albo i gorzej - rzekł - jeœli w czas rozumu nie dostanš. Ze dworu słychać było stłumionš wrzawę... œmiechy iwykrzyki. - Tam się to kneŸ weseli - mówił pachołek - bo tak się zawsze u niego zaczyna, póki do zwady i do nożów nie przyjdzie przy biesiedzie... I dziœ trudno, by się skończyłoinaczej... Wprzódy tylko da sobie im podchmielić, bo po pijanemu łatwiejsza sprawa... Kmieci tak po kilkunastu œcišgajš na gród, łaskawie przyjmujš, a mało kto wyjdzie cały... Po trochu ich wytrzebi, reszta cicho siedzieć musi. Popatrzał ciekawie na Sambora. - Cóż wasi na to? - zapytał. - Ja nie wiem - rzekł ostrożnie przybylec -pewno by radzi co robić, a nie mogš albo może czekajš... - Baby oni sš! - zawołał Kos. - Gród mocny - odezwał się przybyły. - Mocny - rzekł Kos - ale i kamienie się walš... Jak postoi, mocniejszy będzie, bo muludzkie czaszki za podwaliny stanš... - Drużyna liczna... Pachołek się uœmiechnšł.- Gromady liczniejsze od niej po mirach - rzekł cicho - gdyby rozum miały... u nas tupo niemiecku wszystko... Kneziowa, miłoœciwa pani, Niemkini rodem, Niemiec się też plšcze niejeden. Młodsze żony i nałożnice także zza Łaby... I obyczaj załabiański, bo kneŸ swobody mirów i gromad znać nie chce... ani o wiecach słyszeć... Dziewki niemieckie prawiš, że go słyszały mówišcego, jak sam sobie nie da rady, to Niemców sprowadzi. Położył się Kos na ziemi, a że blisko okna byli od lochu, gdy ucichli, posłyszeli jęk; który nim wychodził. Głuche stękanie człowieka szło jakby spod ziemi. - Co on zawinił? - zapytał Sambor. - Najwięcej tym, że to krew ta sama, a on swojej krwi mieć tu nie chce, bo się jej boi... Któż wie? Zadano mu, że z kmetami się zmawiał obiecujšc im dawnš przywrócićswobodę... Oba zamilkli. Poza nimi na podwórzach buchały niekiedy wrzawliwe œmiechy stłumione, a po nich następowała cisza, to niby œpiewy nucone półgłosem. Na drugim cyplu zamkowym psy jakoœ żałoœnie wyły chwilami i każdy głoœniejszy œmiech wywoływał to skomlenie dziwne. Nad jeziorem księżyc czerwony wznosił się jakby krwiš umyty... Chmura siwa jak chusta na pół mu zwišzywała czoło. Jakiœ smutek i groza były w powietrzu... Parobczak, który wczoraj słuchał nad rzekš słowika, dziœ tu karmił się psów wyciem i krakaniemkruków. Czarna ich gromada podlatywała nad wieżš. Sambor popatrzał ku górze. - E! to nasi goœcie codzienni - odezwał się Kos ze œmiechem - albo też towarzysze, bo z wieży nigdy nie zlatujš. Zawsze tu sš pogotowiu na trupa, a rzadki dzień, żeby gonie mieli. Ku wieczorowi zwijajš się niespokojnie, bo czas, aby im rzucono strawę... Zobaczycie, że i dziœ darmo nie będš krakały... ROZDZIAŁ 6 Hengo, wyszedłszy od kneziowej pani, powrócił na pierwsze podwórze. Znalazł tuoczekujšcego na siebie smerdę, który go zaprowadził do ciemnej izby, gdzie czeladzijeœć dawano. Okno jej, jak wszystkie zamykane ze œrodka drewnianš zasuwš, wychodziło w dziedziniec, a że naprzeciw były komory kneziowskie, mogli słyszeć i po trosze widzieć, jak tam biesiadowano. Wieczór był ciepły, w izbach duszno, wszystkie więc okna stały otworem, w jasnych izbach, oœwieconych łuczywem u komina, liczna się cisnęła i gwarna drużyna. KneŸ znać lubił myœl wesołš i miód stary, bo biesiada, szmerem głoœnym poczęta, wkrótce zahuczała œpiewami i wykrzykami. Wesołoœć też przechodziła chwilami jakby w kłótliwš walkę i spory, głosy się podnosiły warczšce, głuszyły je drugie, potem nastawała cisza, a po niej wybuchy coraz swarliwsze. Chociaż żadnego wyrazu pochwycić stšd nie było można, sam ton zwiastował, iż z wesołoœci zrodziła się zajadłoœć dzika... Ludzie jednak, oswojeni zapewne ze zwykłym biegiem uczt na grodzie, spokojnie słuchali tego wrzenia i huku. Hengo tylko oglšdał się trwożliwie, a smerda spostrzegłszy to, rzekł doń z uœmiechem: - Wszystko to kmiecie, żupany, starszyzna. KneŸ ich poi, to im się po miodzie wyrywa czasem co zuchwalszego, on też, miłoœciwypan nasz, niecierpliw bywa... Jak się czasem zetnš... co ma być? Zadławi któregopochwyciwszy... mniej jednym będzie... Bywa, że się z sobš zajedzš, a na pięœci pójdš i jeden drugiego zabije... a nam co do tego? Œpiew z izb dobywajšcy się oknami do ryku był czasem podobny, a œmiech wycia, a gniew do warczenia psów, które się gryŸć majš... ale wnet ucichało i wołano tylko na głos radoœnie, zwycięsko, póki znowu od słowa do słowa nie zawrzała i zagotowałasię waœń, wœród której już i szczęk mieczów dawał się słyszeć. Hendze się zdawało, jakoby głos knezia rozeznawał, który grzmiał jak piorun wœród szumu burzy. Po nim znów nastawało milczenie. PóŸno być zaczynało, księżyc się wznosił nad jeziorem. Na dworze cisza tym lepiej dozwalała słuchać wrzawy uczty. Hendze po podróży na sen się zbierało, ale smerdago trzymał na ławie i ciekawoœć też przykuwała do niej. W œwietlicach kneziowskich po tych wybuchach nastšpiło trochę spokoju. Z daleka widać było ręce podnoszone z czaszami, którymi miód pito... głosy chrypły... Po długim milczeniu i głuchym szmerze ozwał się kneŸ, mówił coœ œmiejšc się i szydzšc... ledwie dokończył, podnosić się znowu zaczęła jakby zażegniona przezeń wrzawa. Już jej nawet ten głos nakazujšcy, cišgle œmiechem przerywany, pohamować nie mógł. KneŸ œmiał się, a nawet ryczał ze œmiechu,gdy inni miotali na się obelgami. Słychać było jakby tłuczone naczynia, potem runęły ławy z łoskotem wielkim i stoły, œwiatło zasłaniały cienie jakieœ, miotajšc się wœciekle, z rękami w górę podniesionymi, krzyk okropny rozległ się wsieniach i w dziedzińcu. CzeladŸ zerwała się wystraszona. W izbachkneziowskich burza jakaœ szalała... stuk, łomot, łamanie, jęki, wołanie ratunku, które nagle jakby naciskiem silnej dłoni ustawało... wszystko to razem pomieszane we wrzawę dzikš, a ponad tym œmiech cišgły. Nagle Hengo, wychyliwszy się, ujrzał we drzwiach u podsienia oœwieconš księżycem masę czarnš. Była to kupa ludzi, zwišzana rękami, nogami splštana, zębami się trzymajšca, mordujšca, duszšca, która jakwał jaki wytoczyła się w podsienie, a z niego po kilku stopniach runęła w podwórzec, na ziemię. Tu spadłszy ta ciżbacała splštana z sobš dusić się zaczęła tarzajšc w piasku, gniotšc i mordujšc. Widać było błyszczšce miecze, które gardeł szukały, i ręce duszšce leżšcych... KneŸ sam jeden stał na podsieniu wzišwszysię w boki - i œmiał się. Ruchoma ta masa ciał ludzkich pełzała po podwórzu nie mogšc się rozsypać, gdzieniegdzie tylko został trup nieruchomy,rozkrzyżowany i spłaszczony... Na ziemi w czerwonych krwi kałużach przeglšdał się księżyc blady. Niedobitki pełznšc pod wschody jęczeli, kilku usiłowało wstać i padło nazad, od ran i upojenia straciwszy siły. W gardłach umierajšcych słychać było złowrogie rzężenie. Mało kto powstał z tego pobojowiska, a po chwili tylko konwulsyjne ali, a otrzymać ľA48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjřô@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż'PPc( •c)5óc*(,ăc+ ;Nciał drganie zdradzało, że jeszcze w nich była resztka życia... Gdy ucichło wreszcie, kneŸ plasnšł w szerokie dłonie. Na ten znak smerda skinšwszy na czeladŸ rzucił się z niš razem w podwórze. - Do jeziora z tym œcierwem - krzyknšł kneŸ - oczyœcić podwórze!... precz z tym plugastwem, precz z tym gnojem! Mówišc to dopijał miodu z kubka, który postawił na ławie, i siadł na niej sam, ociężały. Chociaż księżyc œwiecił jasno, zapalono smolne łuczywa i pan miłoœciwy mógł z podniesienia przypatrzyć się towarzyszom swej biesiady, dogorywajšcym od mordu i miodu. Kilku na pół żywych stało opartych o słupykrwiš broczšc ziemię, dyszšc jeszcze zajadłoœciš, z jakš walczyli z sobš, nogamidepcšc trupy. Na ziemi we krwi dogorywali rzucajšc się inni. U stóp wschodów leżał starzec z włosem białym, krwiš oblanym, konał i przeklinał: - Bodajeœ sczezł marnie, ty Chwoœcie przeklęty, ty... i krew twoja, i potomstwo, iród, i imię... Bodajeœ zginšł i przepadł skroœ ziemi!... KneŸ œmiał się i temu klštwami wyzywajšcemu duchy. Przez wrota od drugiego podwórza widać było wyglšdajšce ciekawie głowy niewieœcie, przestraszonymi oczyma wpatrujšce się w rzeŸ strasznš. CzeladŸ tymczasem ze smerdš na czele zawijała się około oczyszczenia podwórza z trupów, odzierali ich prędko z sukni, obrywali miecze i nożów pochwy, obnażali zobuwia... potem odarte ciała nieœli na wały i z nich rzucali w jezioro nie patrzšc, choć w nich były życia reszty. Słychać je było spadajšce w wodę z pluskiem i œmiechy towarzyszšce za każdš razš temu pogrzebowi... bo czeladŸ bawiła się tym ciskaniem do jeziora... Kruki z wieży zerwawszy się poleciały nad wodę i zaczęły kršżyć nad niš podniósłszy krzyk iwrzawę. Hengo siedział na ławie osłupiały, ruszyć się nie œmiejšc, odrętwiał patrzšc... trwogaogarnęła go też może o samego siebie... Nieumiał sobie wytłumaczyć, co się stało, co to byli za ludzie i dlaczego kneŸ zamiast żalu lub gniewu tylko œmiech miał na ustach. Niepokój, który go ogarniał, nie dał mu dłużej pozostać w izbie ciemnej, wysunšł się w podwórze oœwiecone księżycem i dogorywajšcymi na ziemi łuczywami. Stanšłw dali, lecz właœnie kneŸ z ławy się ruszył i poczšł chwiejšc się przechadzać po podsieniu, nucił coœ wesołego. Bystre jego oko dostrzegło Niemca w cieniu. - ChodŸ tu! ty! - zawołał - tu! I pokazał mu jak psu na nogi swoje. Hengo trwożliwie naprzód postšpił. Po chodzie, mowie, ruchach łatwo mógł poznać, że miłoœciwy pan był pijany. - Ot dobra wieczerza! - zwołał do niego - widziałeœ, Niemcze, jak się zabawili wesoło... Goršco im coœ było, poszli się kšpać do jeziora! Psubraty... Wszystko się to samo za gardło wzięło i wyrznęło.... Sami, sami... moich tam ludzi nie było... Od czego miód i rozum, od czego? Ej! wy Sasy i Franki przeklęte... mšdrzy wy jesteœcie, ha? A kto by z was tak się tego owadu pozbyć potrafił? KneŸ œmiał się i brał w boki. - Zostanie się po nich doœć dla ludzi odzieży, a dla mnie ziemi i koni... Dobra wieczerza i miodu na niš nie żal! Œmiał się znowu. - Napijże się i ty miodu, mordo ruda! - wrzasnšł nagle. Hengo się nisko kłaniał dziękujšc, ale nie pomogło nic... pacholę mu ogromny kubek przyniosło, a gdy się od niego wzdragał, kneŸ gwałtem mu do gardła lać kazał. Chwyciło go dwu i œmiejšc się chłopiec nalał w otwartš palcami gębę. Podziękowawszy za to poczęstowanie już chciał odchodzić, bo się lękał o własnš głowę, gdy kneŸ na ławie usiadłszy pozwał go ku sobie. Musiał iœć pod stopnie i stanšć przy nich... - Coœ widział, powiedz staremu grafowi... -poczšł półsenny - jakem zagaił, tak dokończę... nie ujdš mi te harde głowy... a dla synów zostawię spokój w domu... Nadto kmiecie bujali... trzeba ich okiełznać było... Powiedz, że się ich nie boję, że się bez pomocy obejdę, żem żmij tych i padalców wydusił już dosyć i do reszty ich wymorduję... Jakby coœ sobie przypomniał, rękš skinšł, aby się Hengo zbliżył doń jeszcze. Zwiesił głowę z ławy poręcza ku niemu. - Widziałeœ moich chłopców? Poroœli?... - poczšł, nie dajšc mu czasu na odpowiedŸ - muszš być już spore?... a silne? Czy się w matkę urodš udali, czy w ojca? Nie zgnuœniejš tam oni? Czy chodzili już na wyprawę? Hengo szeptał odpowiedŸ zastosowanš do żšdań miłoœciwego pana, którego się lękał,ale kneŸ drzemał, oczy mu się zamykały... Mówił jakby do siebie: - Ja wam ład zrobię... ja wam zaprowadzę Łado... za brody wieszać każę nad drogš... Jam tu jeden pan i kneŸ... moja wola, nie wasza!... Precz z tym padłem... precz!... Oczy mu się otwarły, postrzegł stojšcego Henga, przypomniał go sobie i uœmiechnšł się. - Widziałeœ polowanie? - powtórzył. - Dobrełowy... zwierzyna tłusta... kruki moje będš miały co jeœć... Nucić coœ poczšł i zdrzemnšł się jeszcze. - Bratanek bez oczów... jeszcze dwu zostało, a i tych mi przyprowadzš... sprzysięgli się już na mnie... Życiam mu nie wzišł... niech gnije w ciemnicy... Liczyć poczšł na palcach: - Wojtas... Żyruń... Giezło... Kurda... Mœciwój... pięć zagród. Baby jutro spędzić każę... i stada... Œmiał się, mruczał i drzemał tak. Hengo nie œmiał się ruszyć bez dozwolenia. Sambor też, wysunšwszy się zza stołba, bogo sen nie brał, podkradł się, by widzieć miłoœciwego pana... słyszał mruczenie i œmiech, a może słowo jakie do uszu mu doleciało, popatrzał nań niepostrzeżony groŸno, głowš potrzšsnšł i cofnšł się do komory. KneŸ tymczasem, zwiesiwszy na poręczy głowę, usnšł snem twardym, chrapanie słychać było ciężkie, a głosem tym wywołana ukazała się ze drzwi białogłowaw namitce i dwoje pacholšt. Napiłego ujęli mimo oporu pod pachy i zacišgnęli raczej, niż poprowadzili do łożnicy... Zatrzasnęły się za nim drzwi. Hengo, czujšc już miód w głowie, powlókł się przelękły, trzymajšc œciany, do swoich koni i tam legł na słomie półżywy. W dziedzińcu pogasły œwiatła, księżyc tylko oœwiecał czarne krwi kałuże i jęczšcych jeszcze u podsienia rannych kilku, z których krew też płynęła, ale miodem upojeni nie czuli, jak im życie uciekało. CzeladŸ i dwornia œmiejšc się pokazywała ich palcami. - Tak im wszystkim będzie... kmieciom i żupanom, i władykom... co się kneziowi opierajš. Dano im konać powoli. Smerda obchodził wszystkie kšty podwórza, reszta dworni dosnu opóŸnionego się wlokła. Cisza po wrzawie biesiadnej zapanowała na grodzie,tylko psy wyły, poczuwszy krew i trupy, a krucy krakajšc to leciały na jezioro, to wracały na wieżę, gdzie miały gniazda swoje. Rano, gdy się Hengo zbudził, dzień już był biały, stał nad nim Gerda i za suknię go cišgnšł gwałtownie, bo Niemca do knezia wołano. Gdy obmywszy się poœpieszył doń, zastał go samego, siedzšcego w izbie na dole; przed nim na misie pieczone mięso, w kubkach piwo i miód na stole. Twarz miał chmurnš, oczy krwiš naciekłe, długo patrzał na Niemca, nim usta otworzył. - Wiem, z czym cię tu posłano - odezwał się dumnie - powiedz im od mnie, że dziękuję... Pomocy ich ja potrzebować nie będę, a gdyby do tego przyszło, zawołam...Wolę się obejœć bez nich, bo darmo nie pójdš i gębę im zatkać niełatwo... Ja ich znam... Wracaj rychło, oddaj pokłon... niechchłopców wojować uczš, niech rosnš... wrócš, gdy nakażę, teraz nie pora... Ja tu jeszcze czyœcić muszę, a nierychło robactwa się zbędę... Stary graf niech będzie spokojny - dodał - choć lud dziki, doswobody nawykły, ja mu jš ukrócić potrafię. Napił się z kubka i zadumał podparty, potem wzgardliwie niemal dał Niemcowi odprawę. Zaledwie wyszedł stšd, gdy go toż samo, co wczoraj, pacholę do kneziowej pani pozwało z towarem. Zabrawszy więc węzełswój powlókł się na drugie podwórze, gdziejak wczora czekała nań blada pani, dokoła otoczona dworem niewieœcim. Twarze to były smutne i choć niedawno krasne może, dziœ już powiędłe i blade jak ona. Hengo wiedział, co ma gdzie na jaw wydobyć. W chacie Wisza nie pokazywał innego kruszcu,tylko lichszy żółty i czerwony, tu dobył pierœcienie srebrne, a nawet złote listki i kwiaty, z cienkich blaszek wyrabiane, którymi zwyczaj był suknie naszywać. Niewiastom trochę się lica zarumieniły na widok œwiecideł, poczęły do nich przyklękać, brać je w ręce i przykładać naciemnych sukniach, jak by się też na nich wydawały. Ani się opatrzył Hengo, gdy mu niemal wszystek jego towar rozebrany rozszedł się po rękach. Stał nic mówić nie œmiejšc, gdy drzwi otwarło pacholę i wszedł miłoœciwy pan z czapkš na czoło nasuniętš. Z progu popatrzył na niewiasty, młodszym twarzom przyglšdajšc się oczyma pałajšcymi i uœmiechajšc się do nich. Rzucił okiem i na towar, ale ze wzgardš, a gdy kneziowa pani odezwała się, że dla jej dziewek zdałoby się to wszystko, œmiejšc się nakazał Niemcowi, ażeby zostawił, co przyniósł. Przekupień nie œmiał nawet wspomnieć o zamianie lub wynagrodzeniu, a kneŸ też o niej nie zdawał się myœleć. Wreszcie, gdy kupiec chcšc resztki ocalić sznurować poczšł sakwę, rzekł mu porywczo: - Grafowi powiedzcie, że my to od niego za podarek dla Brunhildy przyjmujemy... niech on wam za to płaci... Nie macie tu czego stać długo... Wracać wam zdrowiej i nie oglšdać się za siebie... Nie czekajšc już, aby mu tę radę powtórzono, ruszył Niemiec sposępniawszyi był już za drzwiami, gdy kneziowa pani, znać ulitowawszy się nad nim, wysłała jednš z dziewek powiedzieć mu, by się nie frasował, że mu sama za towar nabrany wynagrodzi. Wstrzymał się więc w sieni, czekajšc na starš babę, która wyszła milczšca i powiodła go za sobš do bliskiej komory. Tu skór wisiały pęki i różnego dostatku siła nagromadzonego kupami. Danomu sobie wybierać i Hengo cieszšc się, że nie będzie zupełnie odarty, łańcuszkiem srebrnym jeszcze obdarzywszy podskarbinę, skór na plecy nabrawszy, ile chciał, do koni co rychlej powrócił. Niepokój jakiœ na grodzie, wrzaski i wołania u wrót ostrzegały go, ażeby, nie czekajšc tu dłużej, z życiem i mieniem uchodził. W pierwszym podwórzu dobitniej jeszcze słychać było poza wałami odzywajšce się głosy tłumne. Wrota stały zaparte, od mostu i haci dwornia pańska wchodu broniła. Wyszedłszy ujrzał Hengo, że gromady pieszych, konnych, a między nimi i niewiasty wnijœcia się na gród dopominały. Smerda i jego pachołkowie nie dopuszczajšc, biczami i dzidami odpierali naciskajšcych się. Płacz, narzekania, przekleństwa, groŸby rozlegały się dokoła... Były to rodziny kmieci i władyków, wczorajszych goœci na grodzie, które już wieœć doszła o morderczej biesiadzie. Wyprzeć się jej nie można było, trupy odarte tuż około haci pływały, niektóre z nich fala powynosiła na brzegi. Niewiasty we łzach wycišgały do nich ręce, klęczšc na piasku i włosy sobie rwšc z głowy. Trupy - byli to ich ojcowie i mężowie... Bracia i synowie stali tuż na koniach, zębami zgrzytajšc, miotajšc na Chwostka przekleństwa. Wrzawa rosnšca musiała dojœć uszu knezia, który na podsieniu u wnijœcia się ukazał, stanšł, wzišł w boki i patrzał ponuro na czeladŸ swš ujadajšcš się z tłumem na haci u mostu. Tłum narastał co chwila. Œciœnięte pięœci wycišgano ku kneziowi, ale się œmiał z tej bezsilnej złoœci. Trwało to dosyć długo, aż dwu czy trzech wybranychsmerda puœcił pieszo w dziedziniec. Szli z głowy obnażonymi, płaczšc, sami coœ mówišc do siebie, pogršżeni w smutku, a stanšwszy u wnijœcia, gdzie na podwyższeniu czekał kneŸ, chcieli się do niego odezwać, ale ich uprzedził: - Za co mnie wyklinacie? - zawołał - psie syny, nieposłuszne! Co ja wam winien?... Jam ich rękš nie tknšł, jam żadnego zabijać nie kazał, choć mogłem i warci byli, aby im głowy pospadały... Po co się sami powaœnili i zajedli? Zakrwawili mi izbę,zwalali podwórze, zamšcili spokój... Jak psysię sami gryŸli i pozagryzali... Podniósł pięœci. - Dobrze im tak! Stara słowiańska wola po głowach wam chodzi! Będzie tak wszystkim,co się jej dopominajš. Trupy sobie na jeziorze połówcie, nie bronię... a do domów, póki głowy całe... Jam nie winien ich œmierci... Jeszcze mówił to, gdy spod tynu, gdzie gęsto rosły łopiany, pokrzywy i łozy, ruszyło się coœ, podniosło... wstał jakby trup blady chwiejšc się na połamanych nogach. Twarz miał obmazanš krwiš zaschłš, oko jedno wybite, z którego spiekła toczyła się ropa. Wstał i rękę podniósł, i jak omackiem na głos idšc, gdzie stały dzieci kmiece, poczšł krzyczeć chropawym głosem: - On nie winien!... Czaru i duru dał nam w miodzie... szczuł brata na brata, jštrzył i nawoływał, aż nam oczy krwiš naszły i pamięć odbiegła... On nie winieni on! On!... - powtarzał wlokšc się coraz bliżej pokaleczony biesiadnik, który noc całš pod tynem w chwaœcie przejęczał. - On... on! psisyn... sam, nie my... bodaj zginšł mamie! Schylił się pod nogami zobaczywszy leżšcy kamień, na którym jeszcze wczorajszej krwi przyschłej widać było œlady, i porwawszy go z całš siłš cisnšł na stojšcego. Pomimo osłabienia taka była mocgniewu, co nim miotał, że kamień, oknem wpadłszy do izby, sprzęt jakiœ zdruzgotał. W tejże chwili czeladŸ kneziowa leciała nańjuż, sznur z pętlš na głowę zarzuciła staremu, który się zachwiał, padł, z gardła mu się dobył głos chrapliwy... i trupa już cišgnęli po ziemi oprawcy ku wałom. Z groŸnym mruczeniem stojšcy kmiecie cofnęli się, zobaczywszy to ciało u nóg swoich, i poszli nazad nie zaczepiani ku mostowi, gdzie na nich konie i ludzie czekali, a wkrótce póŸniej cała ich gromada, krzyczšc, nazad odcišgała. Niewiast tylko kilka zostało u mostu, aby ciała pomordowanych pozabierać. Z grodu teraz czeladŸ się na hać wysypała,nie żeby im dopomóc, lecz by młodsze wypatrzyć. Z tych dwie czy trzy, mimo wrzasku, na gród wcišgnięto, a kneŸ, przypatrujšc się dokazujšcej drużynie, uœmiechał się tylko. Wkrótce ucichło wszystko... Widać było tylko poniżej, jak starsze niewiasty odnosiły ciała, które jezioro na brzego rzuciło, jak drugie czółnami płynęły ku trupom, które widniały z dala. Hengo poœpiesznie przywišzywał do koni resztki swego towaru i mienia, aby co prędzej z grodu wyruszyć. On i Gerda, więcej jeszcze od ojca wystraszony, œpieszyli, by przed południem znaleŸć się za wałami. Tu się z nimi zetknšł czekajšcy na nich Sambor. Smutny i zakłopotany do Niemca się zbliżył. Obejrzał się naprzód, czy ich kto z czeladzi nie podsłuchuje. - Człowiecze dobry - rzekł - bo mi się zda,że złym nie jesteœ... czy wracasz koło Wiszowego dworu? Nie œmiejšc czy nie chcšc mówić Hengo skinieniem głowy potwierdził ten domysł. - Zanieœcie tam pokłon ode mnie - dodał. - Tęskno mi za nimi, choć tu nam zabawy nie braknie i dobrze na zamku u knezia... czego chcieć... œmiechu dosyć! Powiedzcie im jeno,coœcie widzieli i jak my tu ucztujemy!... Będš się radowali, że mnie tu oddali. Uciekłbym może nazad i ani mur, ani woda, ani kłoda by mnie nie wstrzymała, gdyby nie to, że tu tak wesoło... Powiedzcie - powtórzył - coœcie widzieli. Hengo to na niego spozierał, to na zamek i wieżę, to na swoje konie, którym sakwy poprawiał, pilno mu się wyrwać było, a głosu się własnego obawiał, kiwnšł więc tylko głowš w milczeniu. - Powiedzcie tam - dodał Sambor - że wczoraj dużo kmieci ubyło... i jak im pięknypogrzeb sprawili... Obiecujš nam, że tak ochoczo będzie co dnia... W lochu pod wieżš,nie liczšc bratanka z wyłupionymi oczyma, jest też kmieci kilkoro... na innych powoli kolej przyjdzie... Hengo, cišgle potrzšsajšc głowš i oglšdajšcsię coraz niespokojniej dokoła, wreszcie dał znak chłopcu, aby ustšpił. Nie było czasu do stracenia; Niemiec i syn jego siedli na konie. KneŸ patrzał ze drzwi, jak ruszali, ale nie rzekł już nic. Za wrotami i haciš dopiero Hendze się jakoœ lżej zrobiło... Wolał już puszczę niż takš goœcinę... Żwawo więc pognali konie tšż samš drogš, co wczora, równie pustš, jak wprzód była.Dopóki wieżę szarš i kruki nad niš latajšce widać było, Niemiec się oglšdał bojaŸliwie,jakby się lękał jeszcze, by go nie zawrócono. Gerda, trzęsšc się ze strachu, słowa do ojca nie œmiał przemówić. Wkrótce też znaleŸli się w lesie i tu dopierobezpiecznymi się uczuli. Droga, którš ze smerdš razem przebyli, nawykłemu do włóczęgi pamiętnš była. Lękał się jej wszakże Niemiec, aby nie konwulsyjne ali, a otrzymać ľA48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjřô@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż,P”c-äŤc.66/Ĺ%Ŕc€0…4Ň Gspotkać groŸniejszych towarzyszów niż œlepi gęœlarze; poœpieszał rozglšdajšc się dokoła, obmyœlajšc zawczasu, gdzie na nocleg stanie, bo dniem jednym do zagrody dobić się już nie spodziewał. Œmielej teraz dšżyli do brodu już znanego, aby się przebrać na drugi brzeg rzeki. Nie spotykali nikogo. Z dala tylko kozy pierzchały i ptastwo wodne zrywało się z rzeki z krzykiem, unoszšc się na dalsze błota. Wieczór już nadchodził, gdy Hengo postrzegł kamień na górze, obwiedziony wieńcem z głazów, o którym zachował pamięć od wczora. Tu, ustšpiwszy nieco od rzeki w głšb lasu, wyszukał łškę zielonš, na której by się konie paœć mogły, i ognia naniecili, aby nim odegnać zwierza. Sklecili potem szałas z gałęzi i do snu się układli. Majowa noc przeszła prędko, a nade dniemnadcišgajšca burza z piorunami i ulewš z noclegu ich spędziła. Hengo też œpieszył niespokojny, lecz nim na konie siedli, chwycił Gerdę za ramię. - Patrzałeœ i słuchałeœ - rzekł - co się na grodzie działo... kazałem ci milczeć i z językiem matki się nie wydawać! Milczże i teraz... bšdŸ niemy... Pogroził mu stary, chłopak nań patrzał osowiałymi oczyma, dosiedli koni i puœcili się œpieszšc do Wiszowego dworu. Deszcz lał jeszcze, œlizgały się konie, zwolnić więc biegu wkrótce musieli, a południe już było, gdy dym ujrzeli i zasieki, i na łšce pasšce się klacze ze Ÿrebiętami, które niewiasty doiły. Wisz stał na wyniosłym brzegu i patrzał, psy siedziały przy nim na straży. Niemiec pozdrowił go z dala, a stary wnet ku niemuschodzić zaczšł. Stróże już biegły rzucić się na obcego, gdy je odwołano, i Wisz, grożšc, do milczenia zmusił. Szły więc za nim posłuszne. W oczach starego widać było ciekawoœć, zdawał się dziwić, że Niemiec z grodu dobył się cało... patrzał na niego, na sakwy i konie. - O! prędkoœcie jakoœ z grodu wrócili - rzekł z uœmiechem - jakże się tam powiodło? - E! nie było co robić długo na tym grodzie - odezwał się Hengo - mnie też œpieszno dobyć się z tego nieznanego kraju. To mówišc i zapewniwszy się, że go psy niezjedzš, Hengo konie oddał chłopcu, a sam poczšł iœć z gospodarzem. Gdy zostali sami,kmieć popatrzał nań, jakby mu z oczów chciał czytać. - Co słychać na grodzie? - spytał. Hengo zmilczał. - Nie patrzałem ja wiele, nie słuchałem też dużo - rzekł po namyœle. - Wasz parobek tylko pozdrowić was kazał... dobrze mu tam... - Młodemu dobrze wszędzie - odezwał się gospodarz i westchnšł. Z odpowiedzi widać było, że Niemiec do mówienia ochoty wielkiej nie miał. Wisz rzucił parę pytań ostrożnych i, zbyty odpowiedziami krótkimi, umilkł. Młodego chłopca we wrotach parobcy powitali jak znajomego i z końmi go do szopy poprowadzili. Gerda, jakby zimnicy dostał, drżał jeszcze cały od wczorajszego strachu i dzisiejszego deszczu zimnego. Ulitowano się nad nim. Jeden z parobków, nie wiedzšc, że język rozumie, wzišł go za rękę i prawie gwałtem wprowadził do chaty, gdzie ogień jasny palił się od rana. Niewiasty chleb właœnie miesiły, mškę siały, a sługi œpiewajšc żarna obracały. Mało było robót na polu i w domu, przy których by ówczesnym obyczajem wszystkich Słowian nie œpiewano. Œpiew byłtowarzyszem wszelkiej pracy, zwłaszcza niewieœciej. Jak ptaki nuciły dziewczęta, całš młodoœć przeœpiewujšc... pieœni uczono się z mowš razem. Œpiewano, rzodę pędzšc na pastwisko, pieœni do Honiły, nucono pasšc jš i wracajšc z pola, œpiewano u kšdzieli, u żaren, u dzieży-matki, u krosien, ze smutku i z radoœci, ze łzami i łkaniem, u wesela i pogrzebu. Były pieœni prastare, których sięcórki od matek uczyły, aby je oddać swym dzieciom, poœwięcone wiekami, z których się - jak mówiło przysłowie - słowa wyrzucić nie godziło: ale były inne, co wprost z serca płynęły, a ten, co je wyœpiewał pierwszy, sam nie wiedział, skšd i jak mu przyszły i jak się złożyły. Podsłuchał je drugi, coœ do nich przyczynił, zmienił trzeci, i tak rodziły sięz ojców nieznanych wiela, szły jak grosz do skarbnicy niewidzialnš rękš rzucony, mnożšc dobro ogólne. Gdy mały Gerda wszedł zziębły i siny, a odprogu posłyszał te pieœni, które nigdy w smutku na obczyŸnie matka jego rodzona nuciła po cichu - poruszyło mu się serce, w piersi zakipiało i łzy z oczów pociekły. Zapomniał, że się nie powinien był wydać ze swš mowš, że mu kazano być niemym i głuchym, i z ust mu się wyrwało mimowolnie: - Macierz moja! W progu stała Dziwa patrzšc, słuchajšc, œpiewajšc; jednej jej uszu doszedł ten wyraz chłopca, który wnet się zarumienił, spojrzał wzrokiem wylękłym i skrył się w kšt ciemny. Dziwa postšpiła ku niemu, rękę położyła na ramieniu - poczuła, jak drżał cały. - Nie bój się - rzekła - ja cię nie zdradzę. Poszła zaczerpnšć garnuszkiem piwa, postawiła je na chwilę przy ogniu, potem przez fartuch ujšwszy przyniosła Gerdzie, który chciwie je pochwycił podnoszšc ku niej łzawe oczy. Wejrzeniem tym dziecinnym, które złagodziło wspomnienie matki, przemówił do niej. Wzięła go za rękę i wwiodła do sieni, bo w izbie wcišż się œpiewy rozlegały. Gerda ujšł jej rękę jak niegdyœ matki, pocałował. Na ręku łza przylgnęła. - Mnie mówić zakazano! - szepnšł. - Ojciec ubiłby, gdyby się dowiedział. A! nie wydajcie mnie. Ja nie jestem niemy, matka miała waszš mowę i z waszej krwi była. Dziwa pogłaskała go po mokrych włosach. - Mów bez obawy - rzekła cicho - co na grodzie widziałeœ. - A! straszne, a! okropne rzeczy, od których włosy wstajš na głowie i dreszcz po koœciach bieży. A! krew widziałem... krwikałuże, jęki słyszałem noc całš i œmiech, jakby puchacza głos. Zamilkł oglšdajšc się z obawš. - Mów, chłopcze - rzekła - jakby ci rodzona kazała. Łagodny głos jej do serca mu trafił. - Słowo twoje nam potrzebne - dodała gładzšc chłopię po twarzy. I pochyliła mu się do ucha, a on z płaczemopowiadać jej zaczšł, co wczoraj na grodzie się działo, jak wrzała biesiada krwawa, jak w podwórzu zajadali się kmiecie pijani, jak nagie ich trupy do jeziora rzucano, kneŸ œmiał się, a krucy krakali i psy wyły z radoœci czy z trwogi. Mówił, jak głodna psiarnia pańska biegła potem krew ciepłš chłeptać w kałużach, jak z rana zawodziły i płakały niewiasty, jak znoszono trupy i miotano groŸbami. Mówił - a Dziwa bladła, spokojna jej dziewicza postać mieniła się w rycerskš, oczy zdawały się spod powiek ogniem strzelać, a ręce się białe œciskały, jakby miecz w nich trzymała... i czoło podnosiło się coraz wyżej, to krwiš okrywajšc, to bladoœciš. Kończył Gerda opowiadanie, gdy Wisz i Hengo nadeszli, chłopiec strwożony, aby sięjego wielomównoœć nie wykryła, ledwie miał czas przeœliznšć się pod chruœcianymi œcianami szop do koni i tu przypadł, tulšc się pod kawałem sukna, który nacišgnšł nasiebie. Dziwa stała długo w miejscu jak przykuta, a gdy Wisz przechodzšc spojrzałna niš, mógł z twarzy wyczytać, że w jej duszę padło jakieœ zarzewie, od którego zakipiała. Dała tylko znak ojcu powiekami, aby szedł i nie pytał. Gdy Hengo wstšpił na próg izby, nagle wszystkie niewieœcie zamilkły głosy, œmiech tylko przeleciał jak wiatr po liœciach i słychać było żarna, jak zgrzytały, jak syczał ogień, wrzała woda i reszty deszczu ze strzech spływały na kamienie u przyzby. Goœcia przyjęto uprzejmie. Niemiec chmurny siadł za stół, usta mu się otworzyć nie chciały, na czole miał jakby kamień, co mu nawet oczu otworzyć nie dawał ani spojrzeć jasno. Na próżno Wisz zagadywał, próżno stara Jaga misę przyniósłszy ze strawš pytała o Sambora -on nic nie wiedział. Po burzy niebo się rozpogodziło. Czarna chmura, co jš przyniosła, stała jeszcze z dala nad lasami, po ciemnej jej szacie latały piorunywężami, ale nad dworem œmiało się niebo lazurowe i œwieciło słońce. Ptaki otrzšsałyskrzydła zmoczone i œwiergocšc zwijały się około chaty. Jaskółki nosiły już muł nagniazda, a wróble kłóciły się zapalczywie oznajdywane ziarna. Bocian na gnieŸdzie wybierał się w drogę i na długich stojšc nogach strzepywał skrzydła, a dziób zadarłszy do góry, klekotał. Zaledwie trochę zjadłszy Niemiec wstał, by pożegnać gospodarza, jakby go paliło z powrotem. Odebrał swoje sakwy, objuczył konie i dosiadłszy je, wprędce znikł z oczów gospodarza w las wjechawszy. Wisz patrzał za nim stojšc we wrotach, gdy nadeszła Dziwa. Obrócił się do niej stary i uœmiechnšł łagodnie. Ile razy spojrzał na niš, na tę krasę i wesele domu,na twarz mu jasny występował promień. Uœmiech jej mu odpowiadał zwykle, lecz teraz stała zamyœlona i smutna. Skinęła na ojca i powiodła go z sobš ku rzece. - Nic wam nie mówił Niemiec? - spytała. - Milczał jak grób - rzekł stary. - A mnie szczęœliwa dola dała z niemego chłopięcia dostać języka - poczęła Dziwa. -Syn Henga straszne mi opowiadał rzeczy. Trzeba, abyœ o nich wiedział, ojcze, coraz groŸniejsze od grodu na nas wiatry wiejš... posłuchaj! Chłopiec nie kłamał, drżał jeszcze cały ze trwogi, mówišc, i płakał. Dziwa zaczęła po cichu opowiadanie. Wisz, sparty na kiju, słuchał ze spuszczonš głowš. Nie dał po sobie poznać nic, na pozór zimny jak kamień, córce mówić dozwolił nie wtršcajšc słowa. Zamilkła już, gdy on jeszcze się słuchać zdawał. Aż nierychło głowę podniósł i tchnšł ciężko piersiami starymi. - Pora - rzekł - co ma być, to się stanie... Wiec zwołać potrzeba, dawno go nie było i ludzie się rozbili chodzšc samopas. Czas sięze swoimi naradzić, posłać wici, zebrać braci. Niech głowę starš wezmš, jeżeli chcš - co dla gromady i miru naszego potrzeba - to zrobię - a ty, Dziwo - milcz! Córka zbliżyła się i ujšwszy rękę pocałowała. - Kolada pomoże! - szepnęła. ROZDZIAŁ 7 Godzina nie upłynęła, gdy stary Wisz ukazał się znowu w progu dworu, ale tak zmieniony, iż poznać go było trudno. W domu chodził bosy i w płótnie, teraz się odział jak do podróży i postać przybrał innš. Okryty był brunatnš siermięgš nowš, sinymi pasy obszywanš, na nogach miał skórznie nowe, których sznury krasno byłyfarbowane, na głowie kołpak futrzany i pióro przy nim. U pasa wisiał miecz błyszczšcy i proca, na plecach łuk i strzały. Stšpał też jak wojak stary, wyprostowany, z podniesionš głowš - i lat mu w tym stroju ubyło. U wrót trzy konie gotowe, okryte suknem czekały, dwóch parobczaków czysto odzianych i zbrojnych trzymali je, gotowi z gospodarzem do drogi. Co żyło w chacie, wyszło żegnać ojca i cisnęło się do ręki. Szła Jaga też niespokojna, fartuchem łzy ocierajšc, bo czuła, że coœ w tym groŸnego być musiało, gdy Wisz, co od dawna już nie ruszał się ze dworu, chyba po barciach i lesie - sam, tak nagle, nie mówišc nikomu dokšd i po co, jechać musiał. Ona i Dziwa poszły za nim aż do konia siwego, który spokojny stał nogš grzebišc,głowę obrócił ku panu, zarżał i czekał, ażnań sišdzie. Chciał jeden z parobczaków pomóc staremu, lecz Wisz, jakby mu nagle siły przybyło, skoczył raŸno na grzbiet siwego, głowš swoich pozdrowił, rękš wskazał na drogę w las - i ruszyli w milczeniu. Długi kawał jechali nad rzekš. W jednym miejscu kilka nędznych chałup stałonad wodš, na kołkach sieci wisiały, parę czółen wywróconych odpoczywało na piasku. Chałupy, jak bobrowe domki, ubogo wyglšdały, na pół w ziemi, pół nad niš, a biedniej jeszcze ludzie, których dwu, na pół nagich, głos Wisza wywołał. Była to osada z błędnych ludzi złożona, zowišca się Rybaki, która na ziemi kmiecia niedawnowyrosła. Kilkoro dzieci nagich, od dymu okopcona niewiasta, zgięta i stara - pierzchnęli na widok pana, tylko dwaj rybacy jakšœ odpowiedŸ na pytania wymruczeli przez zęby. Spojrzenia ich rzucane na Wisza kose były, nieufne i strwożone. Nieco dalej znowu chatek kilka w lesie, druga osada podobna, Bodniarze, stała jakby pusta... U drzwi tylko klepki i wióry, porozsypywane naczynia œwiadczyły o zajęciu mieszkańców. Na ten raz nie było żywej duszy, niewiasty z dziećmi wyszły do lasu na grzyby, mężczyŸni musieli drzewa szukać na klepki. Drzwi jednak wszystkich chałup stały nie pozamykane, bo taki był zwyczaj po całej ziemi, a żadenpodróżny nie nadużył nigdy tej goœcinnoœci poczciwej. W każdej chałupie leżał chleb, nóż i stała woda. Stały otworem loszek, spiżarnia, wszystko. Jeden z parobczaków Wisza poszedł się napić i wrócił natychmiast do konia. Stšd już nawrócili w lewo na lasy i gęstwinš jechali - bez drogi, lecz tak się kierujšc bezpiecznie i pewno, jakby mieli przed sobšszeroki goœciniec. Myœliwym znane było każde uroczysko... zwalona kłoda, dolina w lesie i strumień. Jechali tak w milczeniu do nocy ciemnej, gwiazdy już œwieciły na niebie poprzedzajšc księżyc, gdy noclegować stanęli. Chłopcy w mgnieniu oka szałas dla starego sklecili - jeden na straży został przy koniach puszczonych na paszę, drugi przy Wiszu. Noc przeszła spokojnie, o brzasku wszyscy gotowi byli do drogi, stary wstał od nich wczeœniej - na konie siedli i Wisz sam wskazywał dalej, kędy jechać mieli, bonaokół w swoim mirze i opolach nie było grudki ziemi, która by mu znanš nie była. Myœleć i namyœlać się nie potrzebował, instynkt myœliwskich plemion grał w nim jeszcze z całš siłš, on las czuł i w obcym nawet wiedziałby, jak się obrócić. Chwytał niekiedy silniej powietrza, a ono mu oznajmywało, czy w pobliżu dšbrowa była, łška, moczary czy pola. Mówiła do niego trawa, co rosła pod stopami, pochylenie gałęzi, mech, który na drzewachrosnšł krzewy, co las podszywały. Lot ptaków uczył go, nawet i zwierz, którego płoszyli, i kierunek, w jakim on od nich uciekał. Ku południowi już wjechali na łškę szerokš, której œrodkiem płynšł strumień. W dali, na podniosłym nieco brzegu, widać było dwór obszerny z zagrodš i dym nad nim. Ujrzawszy domostwo stary dobył rogu i zatršbił raz, drugi i trzeci. Jechali tymczasem coraz się zbliżajšc ku zagrodzie, około której mnóstwo roiło się ludzi. Jeden z nich konia bez uzdy z łški porwawszy skoczył nań i rękami go poganiajšc z obu stron szyi, a trzymajšc się grzywy, wybiegł naprzeciw starego - popatrzał na Wisza i szybko nazad popędził. Znać, że i tu mało kto w goœcinie bywał, bo czeladŸ u wrót cisnęła się ciekawa, a zza tynu widać było bielejšce niewiast namitki. Jeszcze nie dojechali do zagrody, gdy we wrotach ukazał się słuszny mężczyzna odziany po domowemu, koszula na wierzchu, w lekkim przyodziewku na ramiona narzuconym. Gęsty, jasny włos spływał mu na ramiona, młoda bródka zarastała rzadko rumiane lice, które się œmiało dużymi niebieskimi oczyma. Rękami zdala już witał przybywajšcego, weselšc sięgoœciem, stary mu też słał pozdrowienie, anie dojeżdżajšc do wrót konia strzymał i zsiadł z niego. - Bywajcie mi w dobrš godzinę, gospodynie miły - wołał młody gospodarz. - Takiego goœcia, jak stary Wisz, nigdy się moja chata nie spodziewała. To mówišc, z poszanowaniem, jak do ojca, zbliżył się do starego i rękę mu chciał całować. - Rad wam jestem jako słońcu! - mówił dalej wesoło - ale się i smucę też, bo zamiast stare koœci trzšœć do młodego Domana, mój ojcze, nakazałbyœ do niego, toby się u drzwi twych stawił. - Zachciało się też i staremu œwiata zobaczyć a popatrzeć, czy się co tam na nim nie zmieniło - odezwał się Wisz. Uœciskali się i pod rękę go ujšwszy, wiódł Doman do œwietlicy. I tu dwór stał w obejœciu, dokoła zabudowany w prostokšt, z szopami razem i chlewami. Znać tylko było młodego gospodarza, który pragnie, aby mu się w oczach domostwo œmiało, bo œciany były wybielone i podsienie ostawionestopkami misternymi. Na nich gdzieniegdzie wišzki ziela wonnego wisiały: macierzanka, dziewanny i czšbry. Niewiast cale widać niebyło, bo się te przed obcym kryły... Izba też, do której weszli, czysta była i schludna, a znać w niej niewiasty nie gospodarzyły, bo ognisko, w poœrodku z kamieni ułożone, było wygasłe. W kšcie skórš wilczš zasłane widać było łoże, po œcianach łuki, miecze, proce, rogi zwierzšti skóry z nich œwieżo zdarte. Na stole leżałchleb biały, którym się rozłamali, i Doman starca naprzód posadził, sam stojšc przed nim. Ledwie go skłonił, by usiadł przy nim podle. W oczach wesołego gospodarza żywamalowała się ciekawoœć, ale z pytaniem nieœpieszył. Wisz też zrazu o gospodarstwie konwulsyjne ali, a otrzymać ľA48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjřô@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż1Pžc2îBc30Űc4 ,c5(:.!mówił i lesie. Wtem miód podał chłopak, gospodarz przepił do goœcia. Sami jedni w izbie byli. - Jużeœcie to zgadli - odezwał się stary - żem przybył tu nie darmo - a ja wam powiem, że z wieœciš niedobrš. le a coraz nam gorzej się dzieje. - To róbmy tak, aby lepiej było - odparł Doman. - Wkrótce mirów, wieców i nas kmieci, i starego obyczaju nie stanie - mówił Wisz z wolna - pójdziemy w pęta wszyscy. Mówiš tak ludzie, iż w starych głowach lęgnie się narzekanie jak kwas w starych statkach - ale osšdzicie sami, czy się to bez jaja wylęgło. KneŸ i Leszki wszystkie za wolnych już nas ludzie nie majš. Kmiecie i władyki, co się natej ziemi urodzili, z czerniš idš na równi z niewolnikami. Rabów z nas czynić chcš. Odgrażajš się, tępiš jak pszczoły, gdy ul dodna chcš wyprzštnšć, i gnilca w nas szukajš. Chwostek nad Gopłem dokazuje. Dwa dni temu sprosił kmieci na ucztę do siebie, dali im jakiegoœ duru w napoju, Niemka go tam syci na naszš zgubę. Wœród uczty jęli się gryŸć i bić między sobš, niemal wszyscy się wymordowali. Trupy Chwostek do jeziora kazał powrzucać jak padło. U Samona dziewkę hożš zabrano gwałtem, a kneziowa pani dała jš mężowi na zabawę. Po zagrodach tłukš się smerdy jego i gwałty czyniš, zabierajš ludzi, niewiastom nie dajš pokoju. Nikt nie pewienani chaty, ani pola, ani komory, ani dzieci. Mamyż my to tak cierpieć i po niewieœciemujak baby z płaczu zawodzić, ręce łamać. Mów, Domanie! Domanowi lice płonęło, wargi się trzęsły, hamował się, milczał, a gdy stary dokończył, rzekł: - Hej, hej! dawno bo należało na to gniazdo osie iœć i nogami je stratować. - Słowo się prędko rzecze, Domanie - zawołał stary - a rękom to nie tak łatwo. Twardo siedzi to gniazdo, do stołba przylepłe. - A stołb też pono nie duchy stawiły z kamienia, ale ludzie, toteż go ręce ludzkie wywrócić mogš - rzekł Doman. - Nie mów tak - odezwał się Wisz - o stołba poczštku nikt nie wie. Stał już za praszczurów naszych. To pewna, że lud, cogo stawił, nie nasz był i znikł z tej ziemi. Doman zmilczał. - Nam we dwu - dodał stary - nie rozsšdzać o tym, ale poczynać coœ trzeba gromadš, a dzieci ratować. - Spojrzał na młodego gospodarza, który też oczów jego szukał. - Trzeba rozesłać wici po kmieciach i władykach, a zwołać starszyzny wiec walny. Niech się miry nasze i opola zbiorš, zaczniemy my, pójdš za tym drudzy. - Wasze słowo za rozkaz stanie - rzekł Doman - niech niosš wici - ano, mówić mi dozwolicie. Kogo wołać i kędy? Wiecie to dobrze, że Chwostek ma swoich i między kmieciami, że Leszki się rozrodziły i poswatały, a jest ich siła, że my nie sami... trzeba więc ostrożnie i cicho wprzódjęzyka dostać, wprzód się może rozsłuchaći obliczyć, nim z garstkš wystšpimy, bo naszduszš. - Nie inaczej i ja myœlałem - odezwał się Wisz. - Wiem ci to dobrze, że nie zbywa Chwostkowi na druhach i że między naszymiteż znajdujš się z nimi pobratani; ale i to wiem, Domanie, że własny jego ród Leszy niecały z nim będzie. Stryjów zgnębił i w kmiecie obrócił, synowcom powyłupiał oczy, drudzy ze strachu wychylić się z grodzisk nie œmiejš. Ci z nami trzymać będš. - Na wiecu się to obradzi lepiej - odezwał się Doman - zwołujmy wiec. - Nim wici rozeœlemy - przerwał stary - pojedŸmy po dworach nie mówišc nic, aby języka powzišć. JedŸmy razem, Domanie, i po kmieciach, i po Leszkach. - JedŸmy, ojcze Wiszu - potwierdził Doman - jam gotów. Spocznijcie u mnie, dalej ja ruszę z wami. - Jak myœlicie? Dokšd? - spytał stary. - Z kmieci... do starego Piasta - na naradę, ubogi człek, ale mšdry... milczy, ale więcej wie od tych, co gadajš. Wisz głowš skinšł. - A dalej? - Z Leszków choćby do Miłosza... - mówił Doman. - Tego synowi wyłupił on oczy. Liczyli tak dwory, goœć palec na ustach kładł. - Krom nas dwu niech o tym nikt nie wie. Jedziemy na łowy. - JedŸmy na łowy - ludzi waszych zostawicie u mnie, we dwu ruszymy, tak lepiej. - Tak lepiej - dodał Wisz. - Gdzież my wiec zwołamy, boć stanie na tym, aby się zebrał, dawno go już nie było- rzekł Doman. - Gdzie? Tam, gdzie on od wieków bywał - nowego miejsca ni szukać, ni znaleŸć. Na Żmijowym uroczysku, nie opodal od dębu œwiętego i zdroju, w okopie na hordyszczu,gdzie ojcowie, dziadowie i pradziady się nasze zwoływały. Tam nam też stanšć wszystkim i radzić. W oczy sobie popatrzeli. - Uroczysko to w głębi lasów, bezpieczne, błotami opasane dokoła. Lepiej tam niż gdzie indziej. Gdyby się starszyzny zebrały gromadš przy naszej czy waszej zagrodzie,mœciłby się kneŸ i palił - tam - kto wie? I posłuchu może mieć nie będzie. - Posłuchu?? - rozœmiał się Doman - ma on swoich wszędzie, doniosš mu, byleœmy się ruszyli tylko, ale nie przetoż się lękać mamy i siedzieć po norach. Z wieków się ludzie na wiece zbierali, czemu by i dziœ niemogli? Pilno obeœlem wiciami. - Tak - rzekł Wisz - poœlemy dwu po dworach, zagrodach, chatach, aby starszyzna przyszła, lecz wiedzieć wprzódy musimy, kogo woleć i kto z nami stanie: Godziłoby się wzišć klštwę na ogień i wodę. Naradzać się zaczęli po cichu. Stało na tym, że wiec być ma koniecznie i że się temu nie sprzeciwiš ludzie, więc już naprzód myœlano, jak nieznacznie go zebrać, a że na Kupałę gromady się i tak po uroczyskach schodziły, przed Kupałš dzień wybrać chciano. Wisz i Doman zgodzili się na to zawczasu. Na wici czasu było dosyć, a do Kupały też nie tak daleko, aby rzecz poszła w odwłokę. Gwarzyli długo... naradzali się w izbie po cichu aż do zmierzchu. Stał miód na stole, ale go prawie nie tknęli. Pochmurniały czoła, zasępiły się oczy nawet wesołemu Domanowi. Przebrało się w końcu i rady, i słowa, ręce sobie podali i gospodarz wywiódł starca za zagrodę pod lipę, która na wzgórzu stała. Ledwie się tam ukazali, ze dworu za panem skoczyło całe psów stado, bo myœliwiec był wielki. Obsiadło ichdokoła. Młodzież też, czeladŸ, dwór, stanšwszy z dala - jakby na coœ oczekiwać się zdawała Doman ku nim, oni patrzeli ku niemu. - Chciałbym was zabawić i ugoœcić - odezwał się gospodarz - staremu nie w smak młode pieœni, bo sš płoche. Czymœ byœmy was przyjšć przecie radzi i pokazać,że my od snu nie puchniem i u ognia nie drzemiemy. - Hej, Œcibor! - krzyknšł Doman znak dajšc rękš - sam tu! Dorodny chłop, któremu też oczy ogniem pałały, na zawołanie się stawił. - Lepszego dnia na naszego wilka nie znajdziemy - odezwał się Doman. - Przed kim się pochwalić, jeœli nie przed starym Wiszem. Dajcie go tu z zagrody, pokażemy, że się dzikiego zwierza nie boim. Skoczył Œcibor raŸno, a za nim ozwały się głosy ochocze. Psy wnet zagnano do zagrody, kilka tylko zostawiwszy na sznurach. Wisz i Doman wstali spod lipy -zbliżajšc się do wrót, przy których już sięchłopaki gromadzili. Gospodarz kazał wzišćoszczepy i poczšł ludzi rozstawiać dokoła. Sam też ujšł dzidę z żeleŸcem zajmujšc stanowisko w oddali. Psy na powrozach trzymali parobcy, a rwały się czujšc, że jenie darmo więżš. Klasnšł w ręce pan i wrota się skrzypišc otwarły. Wilk, który dni kilka w niewoli przesiedział,zahukany był i wylękły, nierychło korzystał ze swobody. Wołano nań bijšc kijami o œciany od podwórza, a ruszać się nie chciał, skulony kłapišc tylko zębami. Nagnano go przecie ożogami do wrót i głowa jego w nich się ukazała, wnet też, rozglšdnšwszy się ostrożnie, naprzód skoczył i stał. Cicho przysiedli czatujšc, psy tylko wyć poczęły, wilczysko się ruszyło, zrazu krokiem niepewnym, potem szybciej coraz, patrzšc ino, kędy umykać ma do lasu. Ucieczka była trudnš, bo zewszšd ludzie zabiegali. Doman nań godził pierwszy, biegnšc żywo na przełaj, aby go nie mógł wyminšć. Gdy się leniwo poruszał zwierz, spuszczono psy, a te się wnet nań rzuciły. I łowy rozpoczęły się wtedy na dobre. Jeden i drugi z chłopaków œmielej zabiegli wilkowi z oszczepami, cisnšł któryœ z daleka i trafił słabo po grzbiecie - psy zatrzymały za uda i szarpać poczęły. Doman korzystajšc z tego przypadł i z wielkš zręcznoœciš w otwartš paszczę wbiłmu dzidę, na miejscu kładšc kudłacza. W czasie tych łowów dla zabawy krzyk, œmiechy i klaskania w ręce po dworze się rozlegały, dziewczęta na płoty wlazłszy zachęcały i nawoływały, dzieci wywijały kijami. Stary Wisz nawet parę razy za mieczyk chwycił, nie mogšc się w spokoju utrzymać. A gdy wilczysko, broczšc posokš,na ziemię zwaliło się i psy je dławić poczęły, dopieroż zbiegli się wszyscy z bliska oglšdać zabitego. Kilka dni temu pojmał go w lesie któryœ z ludzi Domana, ogłuszywszy uderzeniem w głowę, tak że na poły przybitego zwišzano i na dwór przywieziono, gdzie się wylizał i odżył, aby posłużyć teraz do zabawy. Zwleczono potem zabitego, a zaczęto próbować łuków i procy. Doman ze wszystkich najzręczniejszym był, choć drudzy też czynili, co mogli, aby mu sprostać. Wisz patrzał tylko, a wzdychał, że mu ręce stare drżały. Niegdyœ i on tak dokazywać umiał. Gdy zmierzchło i łuczywa w izbie pozapalano, siedli radzić jeszcze i długo naosobnoœci szeptali z sobš - aż Doman posłanie swe staremu ustšpiwszy, drugie dla siebie w tejże izbie kazawszy położyć, do spoczynku zaprosił. Jak dzień tedy pozrywali się; konie od wczora były zapowiedziane, ludzie, choć imsię chciało bardzo jechać razem z panami, musieli zostać w zagrodzie. Do dworu Leszka Miłosza drogi przez lasy było na dzień cały. W torbach na plecach mieli jadło, w drewnianych, smołš wylanych flaszkach po trosze miodu, konie nawykłe do trzęsawisk i lasów nie lękały się podróży. Doman jechał przodem. Dla poœpiechu wybrano krótszš drogę, wiodšcš przez moczary i gšszcze nieprzebyte. Gdzieniegdzie ogromne stosy drzew wiatrem obalonych, na pół pogniłych, trawami bujnymi porosłych, gałęŸmi i korzeniami posplatanych tamowały przejazd, musieli je objeżdżać dokoła; indziej gniłe rzeczułki ze œliskimi brzegi trudno konie przebywały. W ostępach tych, które rzadko człowieka widywały, zwierz nie tak płochliwy zrywałsię niemal spod stóp jeŸdŸców... na drzewach œwieciły ogniste żbików œlepia, pod krzakami mruczały niedŸwiedzie, stadałosiów i jeleni z ogromnym chrzęstem pierzchały przed nimi. Gęste nawet drzew wierzchołki pełne były ptastwa, gniazd i wiewiórek, które im nad głowami szeleœciały... Wnętrze puszczy tajemnicze, ciemne, straszne, ledwie promienie przepuszczało słoneczne i gdy pod wieczór wydobyli się z tych zapadłych gęstwin na suchszš łškę, oba raŸniej odetchnęli. Tu musieli się otrzšsać z liœci, gšsienic, mchów i porostów, którymi puszcza ich okryła. W dali już dym widać było. Na wzgórzu łysym postrzegli wysoki bardzo wał z ziemi, zielonym darniem okryty, zza którego tylko gęstwina drzew się ukazywała. Spoœrodka nich unosił się dym wstęgš sinš ku górze, znak ludzkiego mieszkania i życia. Wały otaczajšce grodzisko tak wysoko sięgały, iż spoza nichbudowli żadnych dostrzec nie było można. Gdy się zbliżyli, postrzegli wœród okopów z ziemi wšski przesmyk wysokim zaparty częstokołem... Na zewnštrz żadnego znaku życia. Wrota stały zamknięte. Podjechali ku nim, a nikt się nie ukazał, choć na wyżynach wału kilka ludzkich spostrzegli postaci. Wisz zatršbił. Stali jednak długo, nim zza tynu wysokiego ukazała się głowa ludzka okryta skórš łba wilczego. Stary dopraszał się wnijœcia, ale pachołek mruczał, że kneŸ Miłosza nie dopuszcza dosiebie nikogo. Musiano uporu zażyć i po kilkakroć wywoływać straże, nim ich nareszcie wpuszczono. Wrota się rozwarły,przebyli ciemnš drogę przez gruby okop, który grodzisko opasywał, i znaleŸli się w podworcu starymi krzewy porosłym. Lipy i dęby z pniami olbrzymimi, z szeroko rozpostartymi gałęŸmi osłaniały niemal przestrzeń całš. Poza nimi w cieniu niska budowla ciemna, drewniana, rozkładała sięszeroko ze swymi podsieniami szerokimi i wysokimi dachy. Ponure, skórami okryte postacie jakieœ włóczyły się tu i ówdzie. Ogromne psy, koœciste a chude, przyszły na podróżnych zawarczeć i obwšchać ich dokoła. Nierychło zjawił się zgarbiony starzec, niskiego wzrostu, zakapturzony, o kiju. Z tym się zrozumieć i rozmówić nie było prawie można. Mruczšc jednak powiódł ich za sobš. Wieczorny zmierzch i cień drzew w budowliniskiej z małymi okienkami już mało co widzieć dozwalały. Gdy ich do œwietlicy wpuszczono, stali długo wprzód, nim oczy ich oswoiły się z mrokiem i coœ rozeznać mogli. Na ognisku paliły się dogasajšce polana. W głębi, na skórach leżał olbrzymiego wzrostu starzec, z brodš wyrosłš długo, której włosy jak trawa, niekręcšce się, proste spadały mu niemal do kolan. Brwi nawieszone zakrywały mu oczy, głowę miał zupełnie łysš. Trzymał jš właœnie spartš na koœcistej dłoni. Nogi jego spoczywały na czymœ czarnym, co się ruszało opieszale. Nierychło Wisz dostrzegł swojskiego niedŸwiedzia, który mruczšc podœcielał się pod pańskie nogi... Dwie sroki chodziły, skaczšc po podłodze. Gdy weszli z wolna, kneŸ Miłosz się nie ruszył, oczy tylko ku nim skierował, wlepił w nich i czekać się zdawał, by oni poczęli rozmowę. Sroki tymczasem pobiegływ kšt, a niedŸwiedŸ głowę zwróconš ku œcianie odwrócił, ziewnšł szeroko i znowu jš na dawnym miejscu położył. W izbie było duszno nieznoœnie, a stary kneŸ trzšsł się z zimna. - Kneziu Miłoszu - odezwał się Wisz powoli - pozdrawiamy was. - Ktoœ ty taki? - zapytał głos ponury i gruby, jakby z głębin wychodzšcy. - Kmieć Wisz z sšsiadem Domanem. KneŸ milczał. - Dozwolicie mówić z sobš? - Mówić ze mnš - poczšł ten sam głos dziki- ja nie mam nic do ludzi ani oni do mnie! Czego chcecie? - Rady dobrej - rzekł Wisz. - Jam jej sobie nie znalazł, drugim też dać nie potrafię, gdzie indziej po to idŸcie - odparł kneŸ. - le się u nas i z nami dzieje - cišgnšł stary z wolna, nie zważajšc na odprawę - wasz i nasz wróg gnębi nas coraz okrutniej. - Kto? - Chwostek - rzekł, obelżywego tego nazwiska używajšc, starzec. Rozœmiał się dziko leżšcy Miłosz. - Mnie on już nie uczyni więcej nic - pozbawił mnie dzieci, gdyby wzišł nawet życie... nie dbam o nie. IdŸcie sobie szukać indziej rady i pomocy. - I pomsty nie checie? - spytał Wisz. - Wszak ta się wam za dzieci słusznie należy.Zabity jeden, oœlepiony drugi, nie została wam na staroœć pociecha żadna, a ma to zostać bezkarnym? KneŸ milczał długo, aż zerwał się gniewny.- Precz albo na was spuszczę Maruchę! - zawołał. - Chwost was tu nasłał, żebyœciemnie za język cišgnęli... psie syny jakieœ... Won... stšd! - Kneziu Miłoszu - odezwał się chłodno Doman - ja jestem syn tego, co wam życie zbawił, a Wisz nigdy nie zdradził nikogo. My kmiecie jesteœmy, nie niewolniki. Zawarczało coœ na łożu tak, że trudno rozeznać było, niedŸwiedŸ czy pan się odzywał - potem sapanie słyszeć się dało igłos jęczšcy. - IdŸcie po radę, gdzie rozum jest, u mnie go nie ma. We mnie z bólu wyschło wszystko, siłem stracił, pamięć, nawet do pomsty ochotę. IdŸcie, mœcijcie się za mnie, a gdy mu serce wydrzecie, przynieœcie je mnie, pożrę je i umrę... Dawno mi się umrzeć należało, wołam o œmierć, nic więcej! nic więcej! Moje dzieci, kwiaty moje, syny moje - cóżem ja wart bez nich? Na co mi bez nich życie? Twarz zakrył rękami obiema i zamilkł. Wiszowi serce się œcisnęło na widok tej boleœci, stali niemi. Starzec jęczał. Nierychło podniósł oczy i poczšł łagodniejszym już głosem: - IdŸcie ode mnie, biedne ludziska, czego wy tu szukać możecie? Ja już nie mam nic! Nic! Niech się œwiat spali, niech go morze pochłonie, niech ludzie wymrš, mnie już gorzej ni lepiej nie będzie. Kwiaty moje! Syny moje - moje dzieci! I znowu zanurzył głowę w dłoniach i płakał. Oni stali, nie wiedzšc, czy jeszcze czekać majš, czy odstšpić precz, aby go napróżno nie dręczyć. Jęknšwszy silnie, Miłosz się podŸwignšł i siadł, rękami trzećpoczšł twarz i czoło. Klasnšł w dłonie. Z bocznej izby, uchyliwszy drzwi, wyszła niewiasta tak olbrzymiego wzrostu jak starzec, wychudła i żółta, z głowš zawitš chustami tak, iż oczy spod nich zaledwie widać było. Płaszcz ciemny okrywał białe ubranie niewieœcie. Spojrzała ode drzwi na obcych i zawahała się nieco. Niosła w rękudzbanuszek i kubek. Stary już palce drżšce konwulsyjne ali, a otrzymać ľA48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjřô@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż6P O7\ Ec€8Ąůc9š)c:š8š/;S?.ku niej i napojowi wycišgał. Milczšc, nalałamu i podała. Poczšł pić chciwie. Dopiero jakby orzeŸwiony popatrzał na Wisza i Domana, a niewiastę skinieniem odprawił. - Mówcie - rzekł - cóż wy poczynać chcecie? co? Zwołajcie wiec, aby się na nim pokłócić i zwaœnić? Będziecie radzić, jeŸdzić, mruczeć, a on was po jednemu na powróz wyłowi! Zaprosi na ucztę i jednych na drugich poszczuje! Co wy mu zrobicie? Wiecu się waszego nie boi ani was, ani pogróżek waszych. Rozœmiał się. - Połowa z was będzie z nim, pół przeciwko niemu! Rozda wasze ziemie tym, co na was mu pomogš! Nic mu nie zrobicie. Gdy ludzi zabraknie, przyjdš w pomoc Niemcy i kraj spustoszš, a krnšbrnych powiodš w niewolę. I rzucił się znowu na łoże. - Kneziu - rzekł Wisz - trudna to sprawa, wiemy o tym, ale się Chwosta pozbyć musimy. Zginie z nas wielu, wielu zdradzi, padnie dużo, ale w końcu i jego nie stanie. Przyszliœmy się spytać, kneziu Miłoszu, jakwiec postanowi na gród, dacie nam swoich ludzi? Będziecie z nami? Stary milczał długo. - Nie - rzekł - serce bym mu wyrwał, gdybym mógł sam, gdy wy mu wyrwiecie, uraduję się, a na niego z w a m i nie pójdę... To kmieca sprawa... jam kneŸ! Jam Lech!! A pamiętajcie o tym, że gdy go zmożecie, on ma dwóch synów za Łabš. Tym się nic nie stanie, ci wrócš z Niemcami i pomszczšsię na was... Próżne wasze jęki, próżne. Nie on, to dzieci was zabiorš w niewolę; nie on, to ja bym was uczył, co kmieć, a co kneŸ! Nie byłbym lepszy... - mruczał niezrozumiale. Wisz spojrzał na Domana. - Cóż rzec więcej - zawołał - wy mu i o tym, coœcie słyszeli od nas, jutro znać dacie? KneŸ się rozœmiał, a niedŸwiedŸ zamruczał.- Między nim a mnš nie ma mowy, namowy ni rozmowy - on mój wróg, ja jego - zawołał Miłosz. - Dadzš o tym znać inni, powywiesza was na dębach. Niech wiesza! Nie ma moich dzieci. Synów moich nie ma. Kwiatów moich nie ma. Niech œwiat ginie! Jęknšł i głowę zanurzył w posłanie - Wiszskinšł i wyszli ze œwietlicy. Za nimi słychaćbyło płacze, mruczenie i krzyki dwóch srok, które oœmielone wyjœciem obcych, kłócić się zaczęły. Na podsieniu czekał na nich starzec zgarbiony. Wyszli z nim razem pod stan dęby w podwórze. - Tak wasz kniaŸ zawsze? - spytał Wisz. - . Ile razy obcych widzi - szepnšł stary wzdychajšc - czasem i po nocach duchy go męczš, że się zrywa i krzyczy głosem wielkim, aż, co żyje, na zamku pobudzi. Biedny człek!... biedny! Chcieli mimo wieczora opuœcić zaraz smutnegrozisko Miłosza, lecz i tu œwięte prawo goœcinnoœci zachowane było. Staruszek zaprosił ich do izby osobnej, gdzie dla nich postawiono wieczerzę i zgotowano posłanie.Sam on poszedł z nimi, choć z niego słowa się dopytać nie było podobna. Wszystko na tym żałobnym dworze milczšce było i przygnębione, zdajšc się czekać tylko œmierci i - końca. ROZDZIAŁ 8 Nie opodal od brzegów jeziora Gopła, na kraju lasów, był dwór i zagroda Piastuna, którego też i Piastem przez skrócenie zwano. Do niej dšżyli, opuœciwszy o brzaskusmutne grodzisko Miłoszowe, Wisz stary i młody Doman. Kilka już dni spędził starzec na koniu, a czuł się niemal więcej krzepkim, niż gdy doma na kamieniu u rzekisiadywał, z dala przypilnowujšc gospodarstwa. Ze wszystkich kmieciów okolicy tej Piastun był najmniej zamożnym, a najbardziej poważanym przez braci. Ród jego siedział na jednym miejscu od prastarych czasów, dziad i pradziad gospodarzyli w sšsiednich lasach, głównie pilnujšc barci leœnych i myœlistwa. Mało co pola wydartego mieli, a te zasiewali tylko, aby im chleba , nie zabrakło. Było już w obyczaju ich, aby się zbytnio o dostatki nie troszczyć. Nie rosły też one w ich rękach. Znano tę ubogš, staršchatę naokół z goœcinnoœci słowiańskiej, dom stał otworem, wstępował do niego każdy jak do gospody, żywił się i brał w drogę, co mu było potrzeba. Dwór w zršb zbudowany z całych drzew, mało co ociosanych, niski był i stary. Dach i œciany jego czerniały od dymu, podsienia były wšskie, słupki w nich z prosta rzezane. Sam Piastun, żona jego Rzepica, małe pacholę, synaczek, składały całš rodzinę. Czeladzi było sporo, a i ta niemal do niej się liczyć mogła, bo tak się z niš postaremu obchodzono, jakby do krwi i rodu należała. Tu jeszcze nowy obyczaj, który się od niemieckich krajów powoli wciskał, wcale był nie zajrzał. I dlatego może Piastuna szanowano a radzono się, że pod tš ubogš strzechš przechowywały się skrzętnie dawne podania: o ojców wierze, obyczaju i zwyczaju. Gęœlarze i œpiewacy goœcili tu często, a gdy który z nich się zjawił, wieczorami siadali kołem wszyscy, zimš około ogniska, w lecie koło lip starych w podwórzu, i słuchano ich a uczono od nich przeszłoœci. W obrzędach weselnych, przy postrzyżynach, na pogrzebach Piastun rej wodził, bo najlepiej wiedział: i jakie pieœni do której chwili przystały, i jakš ofiarę składać, i co gdzie czynić należało. W sšdach też, jeœli się w mirze lub na opolu czasu pokoju trafiło zabójstwo, on prawo stare najlepiej wiedział, jak zastosować. A gdy on co rzekł, nie było już się co sprzeczać i sporzyć. Mały ten człek między bogatymi kmieciami więcej znaczył od najzamożniejszych. Szli zdala do Piastuna ludzie, a gdy go doma nie zastali, bo często w lesie barcie swe podpatrywał, czekali nań dzień i dwa, póki nie przyszedł i nie siadł ich słuchać, a miał ten zwyczaj, że mówił niewiele i niełatwo, że wyzywał wprzódy na słowa, myœlał długo, ale gdy na ostatek wœród ogólnego milczenia rzekł swoje, tego potemnie odmienił. Ludzie o tym tak dobrze wiedzieli, że gdy ten wyrok zapadł, nie œmieli nic przeciw niemu powiedzieć. Poszanowanie to dla Piastuna, który choć wpobliżu grodu mieszkał, nigdy kneziowi nie dworował ani się do niego cisnšł, zjednałomu na pańskim dworze nienawiœć. Lecz nie tykano go, bo się wpływu jego na innych lękano. Ujšć się też nie dawał niczym, a najmniej pochlebstwem, którego nie słuchał nawet. Nazywano go też hardym, amoże i był nim w istocie, choć przeciwko małym nigdy się nim nie okazywał. Mšż był lat naówczas œrednich, liczył ich sobie poza czterdzieœci, wzrostu niewyniosłego, krzepki i na pozór niczym się nie odznaczajšcy. Tylko w oczy mu spojrzawszy widzieć w nich było łatwo, żepoza nimi rozum mieszkał spokojny a silny. Gdy inni naówczas ludzie dla samego obudzenia strachu zwykli byli gniewać się, miotać i więcej może okazywać złoœci a gniewu, niż go mieli w istocie, Piastun nie dawał się nikomu przywieœć do namiętnoœci.Surowy był, milczšcy, na oko chłodny i wytrzymały. Znano go jednak z tego, że gdy dla przykładu trzeba było użyć mocy i ukarać, spełniał bezlitoœnie, co postanowił.Nosił się jak człek prosty i od parobka go niemal we dnie pracy rozpoznać było trudno; nie lubił błyskotek i jaskrawych drobnostek, za którymi inni przepadali, a nade wszystko nie znosił, by się co w stroju i domu zmieniało z obyczaju dawnego. Gdy inni miewali nieraz po kilka żon, bo zwyczaj tego nie bronił, Piastun żył z jednš, a żona u niego nie była w tej niewolniczej podległoœci trzymanš, co u innych. Godzili się też z sobš we wszystkim,tak że lepszego stadła ludzie nie znali. Pracowano tu od dnia do nocy, a on rzadko w domu siadywał, co jeœli się trafiało, znać, że około roli nie opodal dworu coœ miał do czynienia. Gdy nazajutrz z południa zjawili się tu lasami przedarłszy, nie chcšc być postrzeżeni, Doman i Wisz znaleŸli gospodarza właœnie z kobiałkš na plecach na drodze do lasu i barci. Wstrzymali więc go na drodze, Wisz z konia zsiadł i pozdrowił. - My do was - rzekł. - Zawracajmyż do chaty - odparł Piastun. - Albo lepiej sišdŸmy gdzie pod drzewy, na uboczu, bo wasz dwór na oczach, ludzi w nim obcych często bywa wiele, a nam trzeba się naradzić po cichu... Piastun się popatrzał nań zdziwiony, nie przeciwiajšc się jednak, rękš wskazał bliskš polankę w lesie, gdzie szopka była na siano, taka, jakie dawniej po słowiańskich krajach odrynami zwano. Stała ona teraz otworem ichruœciane jej œciany półprzezroczyste dozwalały widzieć dokoła, gdyby się kto przybliżał. Wewnštrz para kłód sosnowych u wrót jakby umyœlnie leżała, aby na nich przysišœć można. Konie puszczono na łšczkę, aby się pasły, siedli pod dachem w odrynie, gdzie spieka nie dokuczała. Piast, nie mówišc jeszcze słowa, kobiałkę, którš na plecach niósł, odkrył i dobywszy z niej chleb i ser położył je przed goœćmi, ale ci ich nie tknęli. Wisz tedy pierwszy mówić poczšł: - Siedzicie pod samym grodem i pod bokiem Chwostka - rzekł - wam więc dużo nie trzeba prawić o tym, co się u nas i z nami dzieje... Po toœmy do ciebie przyszli, aby sięradzić... Wiec zwołać trzeba... Strzymał się Wisz, gospodarz słuchał milczšc, Doman gorętszy dodał: - Jeœli się zawczasu nie poradzi, wybijš nasdo szczętu... musimy się bronić... Dawnym obyczajem nie co innego poczynać, tylko zwołać starszyznę... Stary wcišż słuchał jeszcze; więc Wisz szeroko mówić poczšł, jak to dawniej w mirach bywało, co się dziœ działo, i jak z wojskowych dowódców kneziowie na niemiecki sposób panami się czynić chcieli, co cierpiano od rozrodzonych knezištek... i jak na to ratunku skorego było potrzeba. Piastun mu dał mówić wcale nie przerywajšc; i on, i Doman szeroko wszystko wyłuszczyli, nareszcie zamilkli oczekujšc, co on powie. Piastun myœlał głowę spuszczonš trzymajšc i odezwał się nareszcie: - Ja wam coœ powiem o prastarych czasach... Słyszeliœcie to od ojców waszych, a ojcowie od ojców swych słyszeli... że nasza mowa cišgnęła się dawniej daleko za Łabę, nad Dunaj; za Dunajem, nad sine morze i na zachód aż do Gór Czarnych. Był to czas szczęœliwy, gdyœmy na niezmiernej przestrzeni byli sami jedni, a sšsiedzi w domu co robić mieli. Chodziliœmy naówczas bez mieczów, zgęœlami, rolę uprawiali, w otwartych siedzieli chatach i gospodarzyli w mirach bez wszelkich kneziów... Dawne to czasy... Od morza przypadli jedni, od gór zaczęli napastować drudzy... z orężem w dłoni niewolniczy a karny lud... musieliœmy się bronić... Skończyło się szczęœcie nasze, œpiewanie i spokój... Zamorskich wodzów trzeba było wzišć, stołby murować, grodziska stroić i bić się... A stara swobodazawsze się nam przypominała... kneŸ nam był wrogiem... i cóż? Ot, plemię nasze wyciskajš powoli Niemcowie i wycisnęli już z sadyb dawnych, i pod nogami nam co dzień ziemi ubywa.. Zamilkł Piastun, a po chwili dodał: - Kneziów się zbędziemy, a Niemcy nam na kark wlezš... Wisz się poruszył. - Nie chcemy się ich zbywać - odrzekł - aletego Chwosty tylko na innego zamienić... Wiecie, dobrze, iż on pierwszy z Niemcami trzyma... ród jego cały serce tam cišgnie... znajdziemy innego... Dosyć się naszej krwi ulało... Wiecu nam trzeba... Znowu pomilczał gospodarz. - Trzeba nam wiecu i trzeba zmiany - rzekł- ale i wiec niełatwy, i zmiana. Ciężkš to sprawę poruszacie, jakbyœcie gołš rękę w ul wsadzili... Jedni na Chwostka płaczš, drudzy trzymajš z nim... zgody nie będzie, tymczasem Niemiec języka dostanie i najedzie wówczas, gdy my się z sobš zajadać będziemy... Wiecu nam trzeba, ale zgodnego a takiego, jakie ongi bywały, gdy za ojców radzono... Zwołajcie wiec... Poczęli tedy obliczać, o ile we trzech mogli i umieli, kogo za sobš mógł mieć Chwostek,a kogo przeciw sobie, i okazało się, że niemała liczba stanšć mogła po stronie knezia, chociaż okrutnik był i dla nikogo serca nie miał. Rozmowa cicha przecišgnęła się do wieczora. Szli potem razem do chaty i zasiedli po wtóre przy ognisku. Tu zaledwie chleb rozłamali, gdy mały, krępy człeczyna z głowš krótko ostrzyżonš, z oczyma kocimi, w obcisłej siermiężce zjawił się w progu... Zobaczywszy go, wnetzamilkli wszyscy. Był to znany kneziowski sługa, na nieustannych posyłkach spędzajšcy całe życie. Obawiano się go na grodzie i w okolicy, bo podpatrywał, podpełznšć umiał, podsłuchać i donieœć panu, co pochwycił. Oka jego nic nie uszło... Siadywał jak żbik na drzewach, gdymu trzeba było nie widzialnym gdzie być, wszywał się w gałęzie, zakradał do lisich nor, zakopywał w stogach siana, przylegałw wiszarach i trzcinach... Dla małego wzrostu i lichej postaci Znoskiem go zwano.Zjawienie się jego gdziekolwiek bšdŸ nic nigdy nie wróżyło dobrego. Złoœliwa żmija nie wracała nigdy bez łupu na gród, a łupem były oskarżenia, które do ucha Chwostkowi nosił. Szeroka gęba z zębami białymi œmiała się w progu. Znosek stał i patrzał po izbie. Pozdrowił Piastuna i nic nie mówišc, przysiadł na ławie przypatrujšc z wielkš uwagš goœciom... Milczenie panowało w izbie, tylko Rzepica, która się około ognia kręciła, a jako niewiasta więcej obawiała Znoska niż Piastun, podała mu kubek piwa... Obrzydły karzeł wzišł go, dziwnie popatrzał na gospodarza i goœci i po cichu rechotać poczšł, jakby sam sobie się œmiejšc. - Matko Rzepico - odezwał się głosem schrypłym Znosek - ty masz lepsze serce od innych. Przynajmniej zlitowaliœcie się nade mnš, nad którym nikt się nie ulituje, którego wszyscy nienawidzš! A co ja winien? Co ja komu winien?... Albo to ja taki zły, jak mówiš?... Oczu nikomu nie wyłupiłem... czarów nie rzucam na nikogo...służę każdemu... słucham wszystkich... Przecie nogami mnie kopiš, plujš na mnie... ikażdy by mnie zgniótł, gdyby mógł... I œmiał się szkaradny Znosek popijajšc z kubka. - Skšdże to wiesz, że ci ludzie tak Ÿle życzš? - zapytał Piast. - Z oczów im to patrzy! oho! - mówił karzeł - ja mam psi węch, Piastunie. Pomilczawszy chwilę poczšł dalej: - Wiecie nowinę? - Cóż tam za nowina? - spytał gospodarz. Na grodzie u miłoœciwego pana gotuje się uczta wielka i radoœć wielka... Naprzykrzyło się nam wojować i swarzyć...KneŸ chce się ze swymi pojednać... tego, comu oczy wyłupiono, puszczš, aby sobie w œwiat szedł. Kto wie, a może mu oczy odrosnš? Stryjów i bratanków zaprosi kneŸdo stołba i zgodę na wieki zapijemy! Słuchali wszyscy w milczeniu. - Powinniœcie się cieszyć z tego - mówił Znosek - potem wszyscy kneziowie jak się wezmš za ręce, to dopiero ład będzie u nas!... Teraz zbiorš się lada żupankowie i nagród się cisnš, a pięœciami nam grożš pod nos... bo wiedzš, że knezie z sobš się waœniš... PóŸniej już tego nie zobaczymy! Mrugnšł bystro oczyma i rozœmiał się. Drudzy milczeli, gdy z podwórza głos się dał słyszeć. Wszyscy zwrócili głowy ku wnijœciu. W progu stał człowiek siermięgš czarnš odziany, w czapce czarnej, z kijem w ręku, oczyma jakby obłškanymi patrzał we wnętrze chaty, liczył nimi tych, co w niej byli. Wzrok jego zatrzymał się na Znosku i usta, które miał otworzyć, zamknęły się. Nie powstawszy nawet nikogo zawrócił się od progu, odszedł i usiadł na przyzbie. - Ten mnie tylko zobaczył - rozœmiał się karzeł - i ochota mu od goœciny i od mowy odpadła. To mówišc dopił piwa, kubek postawił, wstał i stanšwszy poœrodku izby rzekł w boki się bioršc: - Wisz i Doman!! Wisz i Doman!... - Znacie mnie? - zapytał stary Wisz. - Ja?... naokół o dziesięć dni drogi znam wszystkich - rzekł Znosek - nawet psy podwórzowe po imieniu... a jak bym kmieciów znać nie miał?... Tamten, co z progu zszedł, to stary Ziemba... nieprawdaż? Nawet wiem, z czym przychodzi i co mu gębę zamknęło... Syn jego miał na grodzie przypadek... Sczepili się z Sławojem przy uczcie i pozarzynali... Potemeœmy go puœcili na jezioro, żeby się otrzeŸwił, ale wody się nadto opił i... zdechł... To mówišc rozœmiał się Znosek, pokłonił, zawinšł, skoczył i znikł. Po wyjœciu jego długo cicho było w chacie,jakby się powrotu obawiano. Ziemba też siedzšcy na przyzbie nie wchodził; czekał pewnie, aż się niezdara oddali. Po dobrej chwili dopiero pokazał się w progu. Piastun,gdy próg przestšpił, podszedł go przywitać. Przyszedłem się wam opowiedzieć z sieroctwem moim - odezwał się stary. - Syna mi na grodzie ubito. Ciałoœmy ledwie odzyskali, aby je poczestnie spalić na stosie... Mówcie, bracia dobrzy, ludzie my jesteœmy czy zwierzęta dzikie, które bez pomsty kłuć wolno?... Ręce założył i stał pogršżony. - Mam dwóch jeszcze synów - mówił po chwili - choć tych bym chciał całych uchować! Gdzie się z nimi skryć? Jak głowyich osłonić?... Chwostek na mnie zawzięty... 8Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjřô@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż<Pc=lÚc>Fz?Ŕ c €@M+Zc A§9Ť& Wisz wstawszy z ławy przybliżył się do niego. - Bracie - rzekł - czas nam myœleć o sobie... sišdŸ i radŸ... Przybył w ten sposób jeszcze jeden do szczupłego gronka, które się na wiec zgadzało. Do póŸnej nocy karmili się żalem i szeptali między sobš. Nazajutrz rano Doman i Wisz opuœcili zagrodę Piastunowš. Chociaż ludzi swoich zostawił stary u sšsiada, nadto mu pilno było powracać do domu, by nakładał dla nich drogi. W lesie rozstali się z Domanem i Wisz znanymi krótszymi przesmykami w puszczy puœcił się wprost do swej zagrody. Drugiego dnia nad wieczórbyt już u wrót, a psy radoœnie skomlšc witać pana wybiegły. W chacie œwieciło jeszcze, stara Jaga, drzemišc, z kšdzielš siedziała przy łuczywie. Pokłoniła się mężowi do kolan, wedle obyczaju, Wisz na ławie siadł się rozzuwać, pytajšc o dom i chudobę. Nadszedł zbudzony syn starszy i opowiadał, co się pod niebytnoœć ojca domarobiło i trafiło. Wilk porwał był owcę, a nie zdołano go zabić, choć pastwę mu odebrano. Była to wina pastuszków, którzy się oba pospali. Stary spokojnie wysłuchał syna, a gdy już chciał odchodzić, dał mu znak, aby się zatrzymał. Jaga z kšdzielš wyniosła się do komory. - Ludek - rzekł Wisz po cichu do syna - postanowiono między nami, aby wici wysłaćpo mirze i na wiec zwołać starszyznę na dzień przed Kupałš, w horodyszcze na Żmijowym uroczysku. Œlij ty, jedŸ sam... czyń, jak chcesz, dajęć wolę, ale poœpiechutrzeba. - Pojadę sam - rzekł syn - wola wasza... kogo mam słać, komu zawierzyć, najlepiej sobie. Lecz głowę spuœcił smutnie. Stary popatrzał nań i zadumał się także. - Co będzie, to będzie, jechać trzeba i zielonš wić nieœć od dworu do dworu. Krótka, ponura rozmowa tajemnicza na tymsię skończyła Nazajutrz, gdy się Wisz przebudził, już syna w domu nie było. Dni kilka upłynęło bez wieœci, a życie zwykłym się trybem cišgnęło; w głębi tychlasów rzadki był goœć i przechodzień. Wisz po dniu upalnym spoczywał za zagrodš pod dębami leżšc na ziemi psy majšc przy sobie, gdy jeden z nich, podniósłszy się nagle, skoczył w stronę rzeki i wietrzyć coœ poczšł niespokojny. Zwierza albo obcego człowieka pewnie by inaczej witał; zdumiał się stary widzšc, jak psisko radoœnie ogonem kręciło, jak gdyby znajomego czuło w pobliżu. Nikogo jednak widać jeszcze nie było, Zabiegłszy w łozy podwórzowy kilka razy szczeknšł radoœnie,jakby się łasił do kogo. Wisz podniósł się zziemi, spojrzał i zobaczył ostrożnie gałęzie rozgartujšcego, tego, kogo się najmniej spodziewał, Sambora. Stał w zaroœlach chłopak, jakby zbliżyć się nie œmiejšc, dopiero starego gospodarza ujrzawszy, szybko poczšł podchodzić ku niemu. Chmurnie brwi œcišgnšwszy czekał nań Wisz.. - A tyœ tu skšd? - jak?... Jakże wyrwałeœ się z grodu? - zawołał, gdy Sambor już mudo nóg przypadł. - Musiałem, choćby życie ważšc - rzekł przybyły - musiałem przybyć z oznajmieniem... Nie chciałem, aby niespodzianie spadło nieszczęœcie na dwór wasz... - Nieszczęœcie? Co? - zapytał stary.- Już trzy dni temu, jak kneziowi doniesiono. Wisz objeżdża kmieci i na wiec ich zwołuje. - Kto doniósł? - Smerda z tym powrócił z łowów - odezwał się Sambor. - Chwostek się uniósł gniewem wielkim, zaklšł, że każe wasz dwór w perzynę obrócić, a was, ojcze mój,na pierwszym obwiesić drzewie. Na was masię wywrzeć cała złoœć jego... Ludziom i koniom kazano się sposobić... Słyszałem, gdy dawano te rozkazy, rzuciłem się co tchu wpław przez jezioro, aby wam oznajmić o tym. Dziœ, jutro... każdej chwili tu być mogš. Wisz stał nie pokazujšc po sobie ani strachu, ni zwštpienia, myœlał, co ma poczšć. Dwoje było tylko do wyboru: albo się bronić na zagrodzie, zwoławszy ludzi, którzy na ziemi jego siedzieli, lub z duszamii dobytkiem cišgnšć w lasy. Ostatnie niełatwym było, człowiek sam mógł się ukryć od pogoni,, trzody, kędy przeszły, zdradzały się i pójœć w œlad za nimi mogła drużyna kneziowska. W lesie, choćby za zasiekami, tak się bronić było ciężko jak wzagrodzie. Na łaskę Chwostkowi się zdać... œmierć czekała i niewola. Stary nie lękał się o siebie, dawno mu było już tęskno do mogiły, do ojców... obawiał się i troszczył o córki i syny. Milczšc dał znak Samborowi,aby szedł za nim, i powlókł się ku zagrodzie. W drodze po kilkakroć stanšł i zadumał się opuœciwszy głowę. Doszli do wrót, gdy w nich spotkał się Wiszze starszym synem co wici woził i właœniez powrotem przybywał. Jego też już na drodze doszła była wieœć o tym, co się na drodze u Gopła przysposabiało, zdał więc wici innemu i do ojca poœpieszył. Przytomnoœć Sambora uwalniała go od przynoszenia złej wieœci. - Dziœ tu jeszcze nie będš pewnie - odezwałsię stary do swoich - jest czas przez noc myœleć, co z sobš czynić, i do œwitu się przysposobić. Zwołać parobków, zatršbić na pastuchy... Sambor skoczy po ludzi na Rybaki i Bondarze... Kto oszczep dŸwignie, niech przybywa. Żagiew zapalonš miasto wici wzišć... i... żywo... Zamiast strachu Wisz zdawał się pokrzepiony tš myœlš, że jeszcze walczyć będzie i do otwartej stanie bójki. Parobcy i synowie, kto żył, rwali się do broni biegnšcpo osadników. Niewiasty wszystkie wyszły z szop i chałup zawodzšc żałoœnie, ręce łamišc i płaczšc. Strach je ogarniał. Jęki te Wiszowi serce miękczyły, nakazał milczenie, ucichło wszystko... Dziwa stała na przedzie z Jagš. - Wy w las z dziećmi! - zawołał stary - tu nie jesteœcie potrzebne. W las ich prowadŸ,Dziwa. Wrócicie, gdy albo umarłych grzebać, lub pokaleczonych obwišzywać będzie trzeba. Znikły posłuszne niewiasty. W całym obejœciu ruch powstał ogromny. Stary sam przewodził. W chacie Dziwa, najprzytomniejsza ze wszystkich, resztš niewiast rozporzšdzała,żywnoœć zbierano gotujšc się do drogi. W tę stronę, od której napaœć musiała przybywać, wyprawiono małego chłopca napodjezdku, aby dawał znać przodem, gdy o drużynie kneziowskiej zasłyszy. Noc wœródtych przygotowań nadchodziła szybko, a nawet do ziemi ucho przyłożywszy najmniejszego tętentu słychać nie było. Tymczasem spodziewano się ludzi z Rybaków i osad na posiłek. Dziwa z całym obozem niewieœcim, z dziećmi i sługami gotowa była w las ruszyćna pierwsze skinienie i wieœć o niebezpieczeństwie. Nikt tej nocy o œnie nie pomyœlał, psy wyłyniespokojnie. Na próżno starano się je uciszyć, przypadały na chwilę i wnet na nowo żałobne to zawodzenie, które za złš wróżbę uważano, rozpoczynały. Nad rankiem gromadka parobków œcišgnęłaz osad nad rzekš i z lasu - lud zdziczały i nędzny, nie wyglšdajšcy wojowniczo. Dzień robić się zaczynał, gdy chłopak wysłany na czaty, konia co tchu pędzšc, nadbiegł wołajšc: - Jadš! Jadš!! Zsunšwszy się z konia padł dyszšc na ziemię. W zagrodzie ruszyło się wszystko, stary swoich ludzi rozstawił tak, aby ich widać nie było ani przygotowań do obrony. Chata widziana z dala przybrała pozór swójcodzienny, ale parobcy ukryci za tynami, poszopach, na ziemi leżšcy, gotowi byli skoczyć na pierwsze pana skinienie. Stary, żadnej broni nie wzišwszy, boso, w koszuli i na ramiona tylko narzuconej siermiędze, z odkrytš głowi u wrót stanšł.Z dala już coœ tętnieć zaczynało, rozeznać było można jadšcš liczni konnš gromadę, a wkrótce głosy, œmiechy jej i nawoływania. Około zagrody cisza panowała, bocian tylkoklekotał na gnieŸdzie gospodarzšc, jakby i on chciał oznajmić o jakimœ niebezpieczeństwie. Nagle z zaroœli ukazała się czapka smerdy i dzidy kilku jezdnych tuż za nim. Spodziewano się znać zastać zagrodę nie przygotowani i byli bardzo wesołej myœli. ROZDZIAŁ 9 Smerda z dala już starca zobaczył, odwrócił się do swoich, dał im znak: drużyna się rozstšpiła, rozbiegła i poczęłazagrodę otaczać ze wszech stron, jakby sięobawiała, aby z niej się kto ucieczkš nie ratował. Dowodzšcy samoczwart podjechał bliżej, bezpiecznie, nie spodziewajšc się wcale, aby tu nań oczekiwano... Sambora ucieczka nie została dostrzeżona. Wisz cišgle stał we wrotach z głowš podniesionš oczekujšc bez trwogi zaczepki. Zdawał się bezbronnym, co smerdę też oœmielało. Drwišco poczšł się uœmiechać kneziowski sługa patrzšc na niego. - A ja znowu do was w goœci! - zawołał z dala - toœcie mi powinni być radzi... - Jam zawsze goœciom rad - odparł Wisz spokojnie. - KneŸ wam pokłon œle i do siebie prosi na koŸle udo, na miodu czaszę, na drużbę i rozmowę - szydersko cišgnšł dalej smerda - ażeby prędzej was mieć, aż mnie po was przysyła... Wisz zmilczał trochę. - Nie byłbym od tego, aby mu się pokłonić - rzekł z wolna - alem ja stary, a on młodszy. Ja pan u siebie, a on na grodzie... jeœli co do mnie ma, posłów znajdzie... Smerda konno podjedżdżajšc coraz bliżej, mruczał. - Milcz, ty, stary zuchwalcze! Ty niepoczciwy, nieposłuszny - zakrzyczał nagle - ja tu na ciebie sšd wiozę i powrozy!Tyœ to wiece œmiał zwoływać? - Ano... ja! - rzekł Wisza spokojnie -- ja... każdy z nas starszyzn po mirach ma do tego prawo. Tak z wieków bywało i tak będzie, póki nas stanie. - Nauczymy my was wieców - zawrzeszczał smerda i stanšwszy tuż przystarcu rękš się zamierzył na niego. Stary zwolna ustšpił. - Jedliœcie chleb pod moim dachem - rzekł -nie życzę wam zła... ustšpcie, proszę, precz... i powiedzcie kneziowi, że wiec się zbierze, choćby mnie między żywymi nie było. Domawiał tych wyrazów, gdy smerda na swoich zakrzyknšł i gromadš całš rzucili się na nieustraszonego starca, który teraz dopiero miecza dobył spod poły. Zza płotów, tynów, œcian wszystek jego lud, synowie, czeladŸ wyrwała się z ogromnym wrzaskiem, napinajšc łuki i zamachujšc procami. Ale Wisz ten zapęd skinieniem ręki powstrzymał. Kneziowscy ludzie, niespodzianym ukazaniemsię obrońców trochę przerażeni, w tył się cofnęli. - Będziemy się bronili! - zawołał stary. - IdŸcie, jeœli nie chcecie, aby się tu krew polała... A tobie - rzekł zwracajšc się z gniewem do smerdy - tobież to przystało napadać na swoich i służyć obcym?... Ty, niewolniku podły! Smerdzie twarz cała krwiš zapłonęła, targnšł się i swoich, co stali opodal, zaczšł bezczeœcić. - Bij a morduj! - krzyknšł. Strzały poleciały z obu stron. Parobcy Wiszowi, którym pilno było wzišć się za bary z napastnikami, poczęli się cisnšć i przeć do wrót, do których z drugiej strony smerda się dobijał ze swoimi. Stary Wisz pozostał w poœrodku tejkupy cofnšć się nie mogšc. Płot i wrota trzeszczały od nacisku łamišc się kawałami. Starszy syn gospodarza, Ludek, zasłaniajšcojca, cišł po łbie smerdę i czapkę mu rozpłatawszy, głowę rozkrwawił, ale razem prawie dzida, którš kneziowski sługa w ręku trzymał, utkwiła w piersi starego Wisza... koszula jego zaczerwieniłasię krwiš, która buchnęła z rany. Stary rękš drżšcš pochwycił pocisk, tkwišcy już w nim, i zdruzgotał go jeszcze... ale żeleŸce i kawał drzewa zostało w ranie. Wisz posłonił się z krzykiem i padł na ręcesyna. Na widok trupa tego, gdyż stary z jękiem wyzionšł ducha, wszystko, co żyło, rzuciło się jak wœciekłe na ludzi grodowych. Walka rozpoczęła się nie na łuki i proce, ale na pięœci i zęby, chwytali się za barki i walili na ziemię. Z tyłów wdarli się na ten hałas ci, co zagrodę obstawić mieli, i wmieszali się niespodzianie, popłoch rzucajšc chwilowy na gromadkę obrońców. Trwoga trwała tylko chwilę, zwrócili się stojšcy w podwórzu ku napastnikom i zwarli, drudzy u wrót, z zaciętoœciš walczšc na swoich œmieciskach, odpierali kupkę smerdowych ludzi. Widok leżšcych na ziemi we krwi zwłok starego Wisza zajadłoœć powiększał. Liczba z obu stron prawie równš była... Za starca, który padł, kilku smerdzie zabito, sam on ranny, gdy mu oczy krwiš zapływały, ustšpić musiał i poczšł wołać na swoich, aby się cofali. Co pozostało grodowych pachołków, wyparło się z podwórza, kupišc około dowódcy i z nim razem ustępujšc ku brzegowi rzeki. Wiszowi dali im odejœć, zostajšc przy bronionej zagrodzie, œcigajšcich tylko łajaniem i krzykami. Obie strony dosyć miały tej walki krwawej.Znad brzegu rzeczki podnosiły się tylko głosy i wrzawa, której od wrót odpowiadano. Psie syny! Niewolniki! Raby! - Gady! Żmije!... Podobnymi wyrazy ciskano na siebie z obu stron długo, grożšc z jednej pięœciami, z drugiej oszczepy podnoszšc w górę... - ChodŸcie tu! - wołali jedni. - Zbliżcie się! - odpowiadali drudzy. Tymczasem w krzakach nad rzekš smerdzieobmywano i obwišzywano głowę, a synowieciało ojca podniósłszy, nieœli je złożyć w izbie na posłaniu... nieœli i płakali, a krzyczeli... Nikt walki na nowo rozpoczynać nie myœlał.Głosy ucichały powoli. Widocznym było, że smerda ze swoimi ustšpi i zaniecha dalszej napaœci. W istocie smerdzie dostatecznym się zdawało, że winowajca zginšł, a ani on, ani ludzie jego nie chcieli życia stawić nie czujšc się silniejszymi. Pokładli się tylko nie opodal od wrót obozem z końmi i pozostali, grożšc, do wieczora. Musiano też naprzeciw nich strażpostawić, aby się nocš niespodzianie nie rzucili, bo im jeszcze nie dowierzano. Gdy zmrok zapadł zupełny, ucichło nad rzeczkš, jak gdyby po walce się wylegiwali.Chłopak, na brzuchu podpełznšwszy, dojrzał dopiero nierychło, że korzystajšc z ciemnoœci kneziowscy ludzie w bród przebyli wodę i drugim brzegiem znać nazadpo cichu odcišgnęli do grodu. Rozstawiwszy więc czaty mogli już wszyscyspoczšć. Drogo to był kupiony odpoczynek. W œwietlicy na posłaniu swym leżał trup starca blady, rękš jeszcze œciœniętš trzymajšc złamane drzewce, które tkwiło mu w piersi zastygłš krwiš czarnš oblanej.Łuczywo paliło się na ognisku, dwaj synowie siedzieli i płakali. Nie było nawet komu o pogrzebie pomyœleć, bo niewiasty wszystkie jeszcze były w lesie. Dano im znać, pobiegł Sambor hukajšc w umówiony sposób, lecz nim mu na głos jegoodpowiedziano, nim nadeszły żona, córki, synowe, sługi i wnuki, noc już była w połowie. Wœród ciszy lasów z dala ten pochód żałobny słychać było. Szły płaczšc, ryczšc, œpiewajšc, zawodzšc, włosy rwšc z głowy, a puszczajękiem rozlegała się daleko. Przodem szła stara Jaga siwe włosy rozpuœciwszy na ramiona, z rękami załamanymi, z zamkniętymi powieki. Pod ręce wiodły jš córki zrzuciwszy z głów wianki, rozplótłszy kosy, podarłszy odzież na sobie. Tylko Dziwa szła milczšca i jakby martwa. Lament ten, płacz i razem pieœń jękliwa, wszystkich przejadł smutkiem i grozš... MężczyŸni wtórowali. Otwarły się drzwi i cały ten orszak niewieœci wtoczył się jak pijany rozpaczš, biegnšc aż do zwłok. starca Tu popadały na ziemię wszystkie i tarzać się zaczęły. Ogień przygasł był na kamieniach, przyrzucono pęk łuczywa i w blasku jego przedstawił się obraz ten tak straszno, takboleœnie, że ci, co już płakali dzień cały, na nowo ryczeć poczęli. W podwórzu wyły psy, w szopach strwożone odezwało się bydło i konie rżały. Nareszcie Dziwa z ziemi wstała. Stara Jaga ruszyła się za niš, płaczki tylkozostały na ziemi zawodzšc i œpiewajšc pieœni... Matka i córka szły zmarłego do mogiły odziewać. Żalnik i zgliszcza dosyć były oddalone, na polance piaszczystej znajdowały się w lesie. Poszli więc parobcy drzewo przysposobić na stos, kamienie gotować do grobu, bo ciała nie chciano długo trzymać nie spalonym, ażeby duch mógł prędzej wzlecieć do ojców i braci. Noc to była bezsenna i łzawa... Nad rankiem już stary Wisz siedział na ławie, podparty tak, aby się żywym niemal mógł zdawać jeszcze. Najlepszš odzież nań włożono, najpiękniejszš broń przypasano do pasa, czapkę z kitš miał na głowie, łuk na plecach, procę, kamienny topór ojców i dłut z krzemienia. Siwy koń, na którym ostatniš podróż odbywał, stał przeznaczony, aby z nim spłonšł na stosie... U nóg nieboszczyka, na ziemi, siedziała Jaga z głowš spuszczonš, ubrana w najpiękniejsze swe suknie, w sznurach bursztynu i œwiecšcych naramiennikach; siedziała i jęczała po cichu... Dalej płaczki z rozrzuconymi włosy bijšc wdłonie, drapišc twarze i piersi, œpiewały pieœni rzewne... W głębi synowie stali, na rękach podparci, łzy ocierajšc po cichu... - ... Odszedłeœ od nas - wołały płaczki - nie ma cię, panie... osierociłeœ nas biednych... Poszedłeœ, panie, do ojców twoich, do duchów jasnych, wojować z ich osłonić?... Chwostek na mnie zawzięty... 8Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjřô@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żBPc CV.c D„(c EŹ,¤ c FP:" GU?, czarnymi duchy... Wszystkoœ na ziemi miał, czego dusza zapragnie... Ziemie rozległe, zwierza dostatek, trzody bez liku, zboża zasieki, ulów tysišce, chleb i miód biały... Imiłoœć miałeœ u ludzi... Żonę ci wiernš, dzieci posłuszne, czeladŸ pokornš i konie ršcze... Rzuciłeœ wszystko... i nas... i dzieci... i nigdy do nas nie wrócisz... Patrz na sieroty, włosy rwš z głowy, słyszysz ich jęki... otwórz powieki. Wiszu, wojaku niezwyciężony, wróg na cię napadł zdradliwie... krew twa będzie pomszczona, zemsta niesyta, z twojego rodu pójdzie ostatni mœcić jš, dopóki stanie zabójców plemienia... Œpiewy te żałobne powtarzały się bez końca. Dzień już był, gdy dano znak od lasu, że na zgliszczu stos był gotowy. Sšsiadom parobcy dali znać proszšc na chleb żałobny. Cały pochód ruszył z zagrody. Czterej parobcy nieœli siedzšce zmarłego ciało, za nim wiedziono konia, prowadzono psy, niesiono broń i szaty. Płaczki kołem otaczały zwłoki, pieœni cišgle zawodzšc i przeraŸliwe wydajšc jęki. Za nimi szedł guœlarz Słowan ze spuszczonš głowš i Jaga, którš wiodły córki pod ręce; cała ludnoœć aż do dzieci wysypała się ze dworu, który pustkš otwartš pozostał. Do zgliszcza trzeba się było przez las przedzierać, leżało bowiem na wzgórzu nimotoczonym, wœród gęstego boru, który doń obcym bronił przystępu. Miejsce było piaszczyste, gdzieniegdzie dziewannami i piołunem bladym porosłe. Trochę trawy wyschłej zieleniało wœród kamieni starych,których rzędy oznaczały dawne mogiły. U wnijœcia, na ubitym tokowisku, wznosił się ogromny, szeroki stos z bierwion sosnowych, który cztery grube pale wbite po rogach utrzymywały. Niedaleko od niegowidać było przygotowane popielnice, garnki, miski i drobne gliniane naczynie, w którym popioły i ofiara obietna mieœcić się miała; chleby, kołacze, mięsiwa, piwo i miód na tryznę przygotowane. Piękne słońce majowe i niebo jasne dodawały uroczystemu obrzędowi powagi i spokoju, jak gdyby duchy dobre cieszyły się przyjęciem starego kmiecia. Niewiasty wszystkie kołem otaczały Jagę milczšcš, ubranš jak na weselne gody i po kolei całujšcš dzieci swoje, jakby je na wieki żegnała. Nie mówiła nic - ale wszyscy czuli i wiedzieli, że na stos pójdzieza towarzyszem życia i pozostać sama, osierocona, nie zechce na ziemi. Wœród jęków płaczek wniesiono na stos ciało umieszczajšc je w poœrodku, przy nim składano z kolei wszystko, czego zmarły potrzebował za życia do pracy i łowów. Kłody sosnowe poukładane jedne nadrugich wiodły jakby wschodami do góry, gdzie Wisza trup stał otoczony orężem i odzieżš. Jeszcze go przymocowywano, gdy Jaga pocałowawszy w głowę Dziwę, krokiem powolnym ruszyła do stosu. Przypadli do niej synowie powstrzymujšc, ale ich odtršciła z lekka; przystšpiły córki jeszcze, dała im znak, aby uszły z drogi; rzuciły się z płaczem wnuczki wołajšc za niš, wskazała matkom, aby je wzięły na ręce... Szła tak aż do stosu, stanęła chwilę, popatrzała na stojšcych, na biały œwiat szeroki i œmielszym krokiem wstępować zaczęła po drzewach, coraz wyżej, na szczyt sam, aż tu padła u stóp męża i objšwszy nogi jego rękami, nieruchomie przy nim została... Jęk płaczek wznosił się coraz przeraŸliwszy. Przyprowadzono siwego i nastosie uwišzano go u słupa, skrępowawszy mu nogi. Przy nim postawiono psy ulubione...Płaczki zaczęły obiegać stos dokoła jakby w szalonych skokach, miotajšc się i krzyczšc. Nareszcie po czterech rogach ogromne kupy łuczyny smolnej, której pod spodem i po bokach nagromadzono niemało,zażegnięto razem. Podpalone zaledwie, zajęły się nagle, szybko płomieniem jasnymi w mgieniu oka drzewo przepojone smołš stanęło jednym ogniskiem ogromnym. Dym i płomienie zakryły zwłoki. Jęki zmieniły się w krzyk rozpaczliwy, dymwił się kłębami sinymi dokoła, obejmujšc stos z boków, od spodu i buchajšc spomiędzy kłód, około których się obwijał.Niekiedy mignęły tylko jeszcze siedzšce zwłoki i u nóg ich leżšca niewiasta, to koń,który się rwał, na próżno silšc uwolnić... Ogień z chciwoœciš stos pożerał... a na chwilę wiatrem lekkim przytłumiony, powracał z podwójnš zajadłoœciš po swš pastwę, wciskajšc się wszędzie, syczšc, pryskajšc i zdajšc chłonšć stos sobie przeznaczony jak wygłodzona jakaœ istota..Łuczywa już przezeń zjedzone opadły czarnymi drzazgami, grube kłody paliły sięcałe, rubinowymi okrywajšc węglami. Wiatr, jakby umyœlnie zesłany, zrazu lekki,wzmagał się i podżegał jeszcze ten pożar, na który wszyscy patrzeli z uroczystym przejęciem i trwogš. Zdawało się im, że ujrzš ze stosu ducha ulatujšcego w górę. Była też to chwila, w której odganiać należało złe siły, czarne bogi, i czterech parobków na koniach, z dzidami w rękach, poczęli szybko obiegać stos dokoła, z wrzaskiem wywijajšc nimi... Wtórowali im wszyscy przytomni bijšc w dłonie, podnoszšc ręce, w górę podrzucajšc oszczepy. Stos płonšł cišgle. Zza kłębów dymu, zza jasnych płomieni widać jeszcze było zczerniałe zwłoki i u stóp ich wycišgniętego trupa, na którym bielizna płonęła, to znowu osłaniały je dym i ogieńwybuchajšcy od dołu, aż bale u dołu kruszyć się, łamać i opadać zaczęły. Oba ciała osunęły się w ognistš, żarzšcš głębięi znikły... Stos stał rozżarzony jak jedno płomię ogromne, w którym tylko sterczšce pale rozeznać było można. Pieœni ucichły... duchy wzleciały. Dzieci rzucały jeszcze w płomienie, co które miało najdroższego, coojcu na drugim œwiecie służyć mogło... oręże, kawałki kruszcu, kamienie... Tymczasem służebne napełniały misy, niecki i garnki strawš i obiatami dla żywychi umarłych, grobowš dla duchów ofiarę. Zarzewie na zgliszczu, coraz się zmniejszajšc, z wielkiego stosu stało się małym ogniskiem, kupš węgli czarnych i popiołu. Zsuwano głownie, aby dogorywały,czekajšc, aż ogień œwięty sam przygaœnie...Słońce już zapadało, gdy nareszcie dogorzały reszty, a zgliszcze wodš przyniesionš ze œwiętego zdroju z wolna zalewać zaczęto. Natenczas przystšpiły niewiasty niosšc popielnicę glinianš, aby w niš zgarnšć nie dogorzałe resztki koœci, węgla i wszystkiego, co razem ze zmarłym przez ogień zniszczone poszło z nim na œwiat drugi. Aż do najdrobniejszych szczštków i prószyn zmieciono węgle, popioły, okruszyny, nie dogorzałe kostki, nie dopalone sprzętów obłamki. I ruszył znowu orszak żałobny, niewiasty,mężczyŸni, dzieci, niosšc popielnicę, garnuszki i ofiarne miski ku miejscu, gdzie miano sypać mogiłę, obok Wisza ojców i braci. W poœrodku z urnš stanęły zebrane szczštki, dokoła przy niej miski ofiarne. Popielnicę pokryto wiekiem. Dzieci cisnęły się, aby każde mogło swš drobnš pomieœcićdań na grobie... Wœród nowych zawodzeń i pieœni zaczęto sypać ziemię na mogiłę z poœpiechem... Niewiasty siedziały kołem, zawodziły i płakały, lecz pieœni już płynęły spokojniejsze - duch uleciał... Noc zapadła,gdy się pagórek żółty wzniósł nad popiołami Wisza... Na żalniku zapalono stosy łuczywa i rozpoczęto ucztę żałobnš. Ludzi zgromadziło się wiele z okolicy, ugaszczano wszystkich, do wszystkich przepijano... Stały otwarte kadzie z piwem imiodem, którym się krzepie znużeni i pragnienie gasili pracujšcy u mogiły. Około mis i niecek z mięsiwem siedziały kupy goœci, oddzielnie mężowie, osobno i z dala niewiasty. Wtem gęœla zabrzęczała i cisza nastała wielka, gałęŸmi tylko w lesie wiatr szumiałz dala... Słowan dobywał z piersi głosu. - Pusty w lesie dwór twój stoi, dzieci twe ojca nie majš... Poszedłeœ stary do swoich,na miód biały i biesiadę... Stary woju... wojustary... włosy miałeœ jak œnieg białe, ale młode jeszcze dłonie... Któż policzy, kto wyœpiewa, coœ ty zostawił na ziemi... ile z ršk twych padło zwierza, ileœ rojów wypiastował, ile wrogów ty zabiłeœ, iluœ nakarmił ubogich... Wiszu stary, Zboja synu, już nie wrócić ci do œwiata... Ziemišœmy cię przysypali, popiół twój łzamipoleli; poszła z tobš żona wierna, koń twójmiły, róg twój głoœny... Wiszu stary, Zbojasynu, nie powracać ci na ziemię... a po jasnym latać niebie... młotem Niemców zbijać duchy... Stos ci wielki zapalili, obiaty ci nie skšpili... O Łado! Łado! Łado!... Za starym wszyscy wołali: - Lado! - i rozległo się wołanie po zgliszczu, żalniku i lesie. Ludek też zawodził pół œpiewajšc, pół mówišc, pół płaczšc, a kubek z miodem trzymajšc w ręku. - Ojcze dobry... Wiszu panie, za krew twojšmœcić się będziem. Krew za krew muszš dać, życie muszš dać za życie! Krew za krew!... Cała męska rodzina zmarłego krzyknęła jednym głosem, ręce podnoszšc do góry: - Krew za krew! Za Ludkiem stał przybyły Doman i podniósłszy też kubek w górę, głoœno zawołał: - Krew za krew! Oczy wszystkich skierowały się ku niemu, stał smutny i on, jakby własnego ojca utracił... i poczšł też wołajšc na pół pieœniš, pół słowem, pół płaczem: - Stary Wisz niech się pocieszy! Stanie się, czego on żšdał, spełni się, co on przykazał... Idš wici, lecš wici... i starszyzna już zwołana... Strach na grodzie... Chwostek blady, niewolników swoich zbiera... Na wiec pójdziem, poniesiemy krwawš suknię i koszulę, przed starszyznš położymy... i o zemstę zawołamy... Wtórowali mu niemal w każde słowo bliżej siedzšcy, pokrzykujšc i kubki podnoszšc. Młodzież odgróżki i przekleństwa rzucała coraz w stronę grodu, ku Gopłu zwracajšc twarze i œciœnione pięœci. W miarę jak kadzie się wypróżniały, gwar powiększał; starsi o zmarłym rozpowiadaćzaczęli, jak on młody wiek spędził we znoju i boju, jak dokazywał w pierwszej życia połowie, jak swoich kochał, jak oni go kochali, jak goœć dlań był œwiętym... Kubki kršżyły, żal stawał się coraz gorętszym i zemsty pragnienie. Niewiasty także, siedzšc na uboczu, œpiewały cichym głosem... I trwało to noc całš do dnia białego i przecišgnęło dzień drugi i noc drugš, a nie skończyło aż trzeciego... Młodzież ciskała oszczepy, biegała na wyprzodki do celu pieszo i konno; rzucała kamieniami, próbowała sił borykajšc się z sobš, aż napoju się przebrało i znużenie wycieńczyło. Dopiero się wszyscy rozchodzić poczęli mogiłę żegnajšc jeszcze, a okładajšc jš gałęŸmi zielonymi. Doman ze swym dworem dotrwał do końca,a gdy bracia zgliszcze i żalnik opuszczać mieli, poszedł z nimi przeprowadzajšc ich ku zagrodzie. Na pół drogi zatrzymał braci. - Słuchaj, Ludek - rzekł - albo to pora, albo nie, mówić o takiej sprawie... a ja chcęz serca zrzucić, co na nim mam... SišdŸmy igadajmy. Posiadali więc u dębu, a Doman braciom ręce podajšc poczšł: - Ja z wami... ja wam bratem chcę być, bšdŸcie wy mnie też. - Zgoda! - odparł Ludek, który po ojcu odziedziczył ten sam umysł spokojny i męstwo, jakie miał stary; nie mówił łatwoni wiele, ale co rzekł, to strzymał, choćbykrwiš przyszło polewać. - Co myœlicie poczynać? Ojca trzeba pomœcić... nie może inaczej być. Smerda go zabił... Smerdę zabić mała rzecz, ale on to nie swojš uczynił wolę... Co myœlicie poczynać? - Dobrzeœcie wprzódy rzekli - odparł po namyœle Ludek - zaniesiemy na wiec krwawš suknię i koszulę, położym jš przedstarszyznš i rzeczemy: "Zginšł Wisz za was, za wiec, niech wiec stanowi o pomœcieza krew jego". Spojrzeli po sobie. - Pewnie - odezwał się Doman - niech starszyzna wyrzecze, a nie będziecie mieli ršk, aby się upomnieć o krew, by darmo niewsiškła, ja wam moje ofiaruję... Tu zawahał się nieco Doman i oczy mu zabłysły, ale spuœcił je wnet jakby zawstydzony. - Ja wam bratem być chcę... bratem... - dodał. - My tobie braćmi... - odezwali się obaj synowie Wisza i podawali sobie ręce znowu.- Nie stało mi czasu starego Wisza prosić, będę wam mówił o tym... Siostrę waszš chcę wzišć... Była chwila milczenia; obyczaj ówczesny, który po starszeństwie brać przykazał, niezostawiał wštpliwoœci, że mówił o Dziwie. Ludek zwiesił głowę. - Domanie, bracie - rzekł - Dziwa męża nie chce znać... Nienowa to rzecz bogom się œlubowała... To nie jest niewiasta do dzieci,do kšdzieli, do garnków, ale do ognia œwiętego, do zdroju, do pieœni i wróżby... Żony z niej nie będziecie mieli... Dałbym jš wam z serca... a przeciw œlubowi bożemu jak mi stać? Zamilkli znowu; Doman głowę zwiesił, brodę szarpnšł i mruczał. - O! - rzekł - niejednej się to dziwce œni, a jak jš weŸmie mšż, zapomni... Mnie się ona upodobała z urody i ze wszystkiego... Dostatek u mnie będzie mieć, kniehiniš jš uczynię, ptasiego mleka chyba zabraknie... Ludek głowš wcišż potrzšsał. - Co ja poradzę - rzekł. - Z bogami i duchami ja wojować nie chcę... a młodszš, gdybyœcie chcieli, dam chętnie. Nie brzydsza od niej, nie gorsza od niej... ta, choćby i popłakała, weŸmiecie jš... Spojrzał na Domana. Ten, liœć urwawszy, do ust sobie przylepił i gdzie indziej patrzšc milczał; wzgardzić nie chciał, a wzišć nie mógł. Aż gdy liœć odpadł, rzekł powoli: - Dziewce gdybyœcie kazali, musiałaby posłuchać, wy teraz panem jesteœcie we dworze, co każecie, musi być... Każdej z nich się roi bogom służyć i duchom, a czy przeto ich słuchać? - Ja przykazać jej nie mogę - rzekł Ludek spokojnie. Domanowi twarz się marszczyła i oczy pałały, a dyszał, jak gdyby się tylko co zmęczył. - Ej! - zawołał - takie to braterstwo wasze? Dać mi jej nie chcecie, bo może od drugiego lepszego się okupu spodziewacie... - Domanie, bracie, okupu nie potrzebuję... prawdę mówię... - Chcecie, bym wam bratem był, bym pomstę z wami wzišł, siostrę mi dajcie - powtórzył Doman. - Młodszš wam dam... - Starszš chcę albo żadnej. - Nie mogę! - odezwał się stanowczo Ludek.Doman wsiał z siedzenia, swoim obyczajem liœć znowu urwał, na ustach go położył i kilka kroków odszedł. Ojciec wasz byłby mi jš dał - zawołał prawie gniewnie. - Nigdy... - Chcecie mnie mieć z wami i za wami? Stanę... ale jš muszę mieć, a nie to nie... Ludkowi się brew namarszczyła i drgnšł, niecierpliwie powtarzajšc: - A nie, to nie! - Więc nie! - wybuchnšł porywczo Doman - wolicie we mnie mieć wroga niż brata? - Kupić was nie mogę, obejœć się muszę... - rzekł Ludek zimno. Chłopak się rzucił w tył, cały drżšc z gniewu. - Ludku, bracie! le czynicie, mówię wam! Dla dziewki ojca w mogile pocieszyć nie chcecie utoczonš krwiš... Hejże! hej!... - Słowom rzekł - mruknšł Ludek - nie mogę... - Druhów wam teraz trzeba, a nieprzyjaciół sobie robicie! - szydersko dodał Doman - rozumu nie macie... Spojrzeli sobie w oczy; Ludek się hamujšc powtórzył raz jeszcze: - Nie mogę... Doman się zerwał już iœć. - Nie zechcecie dać po dobrej woli, to jš kiedyœ wezmę siłš... - A my siłš będziem bronić... A no! - A no! Ostatnich słów domawiajšc zaczęli się cofać od siebie, cišgle sobie patrzšc w oczy. Ršk już sobie nie podawali. Młodszy brat stał milczšcy za Ludkiem, który dlań teraz ojca zastępował. Doman kołpak nasunšł gwałtownie na oczy i odszedł. Konie jego stały opodal nieco ku zgliszczowi, milczšcy powlókł się do nich, zatętniało, odjechał... Ludek stał jeszcze, czekajšc, czy się nie wróci, posłyszawszy tętent ruszył się i on.W gšszczach słychać było, jak pędził w las i psy za nim lecšc ujadały. Po drodze Ludek z bratem spotykali swoich,co się na zagrodę wlekli, podœpiewujšc. Tryzna i stypa więcej niż bój i walka znużyły... szli smutni zataczajšc się i przystajšc dla spoczynku... Nazajutrz w zagrodzie życie powróciło do trybów powszednich, niewiasty stały u ogniska. Dziwa siedziała u krosien, sługi żarna obracały, gotowano strawę, krzštano się około stada, bocian klekotał na szopce, a sroki krzyczały skaczšc po płotach. Ruch był tym większy, że pogrzeb po sobie wszędzie œlady zostawił, a starej Jagi, co niewiastom przewodziła, nie było. Miejsce jej zajęła żona Ludkowa, tak jak mšż jej władzę nad gromadkš po ojcu odziedziczył. Wieczorem na przyzbie przed chatš siedziały dwie siostry, Dziwa i Żywia, sparłszy głowy na ramiona swych, obejmujšc się rękami... patrzały gdzieœ na lasy i dumały, i nuciły... Ludek wyszedł od rzeki, ręce w tył założone trzymajšc, z głowš na piersi spuszczonš. Zobaczywszy go przed sobš dziewczęta wstały. Zatrzymał się przed nimi. Dziwa podeszła krok ku niemu. - Po coœ ty Domana oczarowała? - rzekł powoli. - Ja - rumienišc się zawołała dziewczyna -iczarów nie znam, i Domana znać nie chcę... 8Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjřô@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żHP+ I{Pc €JËc KÜ {c LW/c Mć={ - Braterstwo nam wypowiedział za ciebie... - mówił Ludek. - Chce cię mieć... odgraża się nam... Jam bogom œlubowała - spokojnie mówiła Dziwa. - Wie o tym... a znać nie chce... - Cóżem ja winna? Żywia stojšca za siostrš to na niš, to na brata ciekawymi rzucała oczyma. Milczeli... - Ej! Dziwa - ozwał się Ludek - lepiej by było z nim żyć, brata mieć, niż wroga sobie napytać... Potrzęsła głowš, dwie łzy popłynęły jej po twarzy, spojrzała na brata uœmiechajšcsię błagalnie. - Nie siłujcie mnie - rzekła cicho - zostawcie Dziwę w pokoju. Będę wam w krosnach tkać, pieœni œpiewać, wodę nosić ze zdroju, w wianku chodzić zielonym... I pokłoniła się do nóg brata, a Żywia nic nie mówišc, jakby za niš też błagała, pochyliłasię œciskajšc go za kolana. Ludek głowę spuœcił i odszedł milczšcy. ROZDZIAŁ 10 Żmijowe uroczysko leżało otoczone borami dokoła jakby zapomniane od wieków, żadna doń nie wiodła drożyna. Moczary i trzęsawiska ze trzech stron je otaczały prawie nieprzebyte. Z prawej tylko wšski klin ziemi twardszej przystęp do niego otwierał. Niegdyœ przed wieki, gdy narody wędrujšc pierwszy raz się osiedlały na nieznanej ziemi, tu być musiały pierwsze gromad obozowiska. Tu się potem na pamięć owš zbierały starszyzny dla narady. Horodyszcze opasane było niskim, wklęsłym już w ziemię wałem zielonym. W œrodku opuszczona dawno stała z dachu prawie odarta szopa, której słupy się chyliły w różne strony. W œcianach brakło opadłego i zgniłego na ziemi płota. Oprócz tego szczštka budowli sczerniałego na horodyszczu nie było nic: ani drzewa, ani kamienia, pokrywała je darń, skšpe zioła i stare kretowiny. Okolica, jak miejsce, była smutnš. Jak sięgnšć okiem, widnokršg opasywały lasy czarne. Z dala na prawo małe jeziorko leżało na pół trzcinami zarosłe, w lewo gdzieniegdzie ukazywała się z błota rzeczułka gniła, płynšca trzęsawiskami nieprzebytymi. Płaczliwe głosy czajek głuszyły œpiew leœnego ptastwa. Niespokojne, zwijały się tu nad niezliczonymi gniazdami swymi, jakby od nich nieprzyjaciela odpędzać chciały. Tam, gdzie horodyszcze do lšdu przypierało, las stary stał na straży. Był to przeddzień Kupały, na który wiec zwołano. Kmiecie i władyki wiedzieli już, jaki los spotkał Wisza za to, że pierwszy ich na wiec powołał. Œmierć jego nastraszyła wielu, rozjštrzyła innych i pobudziła jeszcze do narady dla ratunku. Na horodyszcze tylko od strony lasu dostaćsię było można, a kto na nie chciał iœć, musiał pomijać dšb stary na drodze stojšcy, na pół spróchniały z oschłymi konary, który równie jak uroczysko za poœwięcony miano bogom czy duchom tej ziemi. Widać pod nim było mnóstwo płacht na wpół pogniłych, z którymi u stóp jego składano choroby. Maleńkie Ÿródełko sšczšce się nie opodal służyło chorym do obmycia się z choroby, płótno do otarcia. Rzucano je potem pod dębem w tej wierze, iż z nim szła precz choroba. Aby zdrowie odzyskać, duchom je trzeba było rzucić na pastwę. Stały tu i inne ofiary pleœniš okryte, przemokłe, liœciem na pół zasypane, miseczki, dzbanuszki, ziarna bursztynu, kawałki sukna i sznurki powišzane w węzły jakieœ tajemnicze. U góry w dębie spróchniałym widać było dziuplę ogromnš, jakby stworzonš na to, aby w niej pszczoły dzikie barci założyły. Lecz drzewo puste stało, wilgociš odstręczajšc, pszczół w nim nie było. Dziupla stała próżna i czarnym swym otworem jak paszczš ziała jakoœ dziwnie, straszno. Dokoła korę obsiadły zielone mchy jak aksamit œwiecšce, porosty żółte, nawet trawy blade, które się na przegniłych pasożytach czepiały. Nie rozdeniało jeszcze dobrze, gdy się szelest dał słyszeć w pobliskiej gęstwinie. Ostrożnie coœ się pod dębem przeœliznęło, przycupnęło, rozsłuchało i gdy wszystko milczało dokoła, z ziemi się podniósł człowiek mały, w szarej guni, z głowš okršgłš, postrzyżonš, z oczyma œwiecšcymi, z usty szeroko rozciętymi, w których zęby maleńkie widniały. Obejrzał się raz jeszcze, posłuchał, rękami objšł dšb, nogami się go uczepił i ze zręcznoœcišdzikiego zwierzęcia poczšł się drapać ku górze. Niekiedy nastawiał ucha, to znów z poœpiechem wielkim lazł ku dziupli spoglšdajšc ku niej niespokojnie. Był to Znosek. Drapanie się mimo chropawej dębu powierzchni prędkim nie było. Drzewo grube łatwo się objšć nie dawało, mchy go œliskim czyniły, parę razy osunšł się człowieczek i ledwie paznokcie zapuœciwszy w korę utrzymać potrafił, alewnet z nowym sił wytężeniem pišł się znowu do góry. Już prawie miał dosišc otworu, gdy nagle jakiœ szmer dał mu się słyszeć we wnętrzu. Z dziupli ukazała się głowa szara z najeżonym włosem, do kociej podobna, z oczyma żółtymi, z zębami białymi, z wšsami długimi, prychnęła groŸno, kłapnęła szczękami i zwierz wprost rzuciłsię na głowę człowieka. Coœ zaskowyczało i jęknęło, zwierz i człowiek razem się stoczyli na ziemię w jeden kłębek zwinięci. Szary pustelnik z dziupli obejmował małego człowieczka, ręce Znoska cisnęły wduszone w szyję napastnika. Widać już było płynšcš krew - potem dwie pięœci ludzkie schowały się we włosach zwierzęcia, œcisnęły gardło, otwarła się skrwawiona paszczęka, krwiš zachodziły oczy żółte, które zbielały i kołem stanęły... - ciało drgało jeszcze. Znosek podniósł się z ziemi ocierajšc krew,twarz miał pazurami podartš, głowę pokšsanš. Odetchnšł, prychnšł, plunšł, po czaszcze skrwawionej powiódł dłoniš i zduszonym, martwym już stworzeniem strzepnšwszy, uderzył parę razy o drzewo. Potem opasał się swojš zdobyczš iznowu spojrzał w górę, krew ciekšcš ocierajšc rękawem. Pokaleczona głowa i dłonie nie wstrzymały go od nowego pokuszenia. Rozgrzany tš walkš więcej niż osłabły, poczšł się znowu drapać do dziupli dębowej - niosšc z sobš zduszonego nieprzyjaciela. Chwycił w końcu za krawędŸ wypróchniałš, zapuœcił w niš palce, dŸwignšł się całym ciałem i zawisł nad czarnym otworem spoglšdajšc w jego głębie, to ku lasowi, w którego gšszczach szelest jakiœ słyszeć się dawał z daleka. Po chwili spuœcił się do dziupli i - zniknšł, szelest tylko, jakby liœci suchych, na dnie jej słychać było, póŸniej głowa wysunęła się ponad skraje, dwie ręce obok niej oparły na brzegach, patrzał. Szerokie ustamięsiste otworzył, białe zęby œwieciły jak u żbika. Syczał z bólu i œmiał się. Z lasu coraz wyraŸniej zbliżajšcy się szmersłychać było, a w dziupli szybkie skrobaniepaznokciami, aż póki w spróchniałej korze nie przewierciły otworu, przez który oko bezpiecznie niepostrzeżone wyglšdać mogło.Drugi otwór wydrapał obok niego i w nim zaœwieciło oko drugie... Patrzały teraz oba... Naprzeciw zza gałęzi widać było horodyszcze i drogę wiodšcš ku niemu. Skryty w dziupli mógł stšd policzyć idšcychidojrzeć twarze każdego. Właœnie w tę stronę Ÿrenice chciwie wymierzył, gdy gałęzie łamać się poczęły i konno jadšcy mężyzczna, którego kilku innych otaczało, ukazał się w niewielkim oddaleniu. Jechał na siwym spasłym koniu z długš grzywš, okrytym skórš, zamyœlony, koniowi dajšc iœć powoli - z oczów, które przed się wlepił, znać było, iż patrzał nie widzšc. Postać była spokojna, poważna i piękna, człowiek już sędziwy z brodš długš, białš i włosami na ramionach powiewajšcymi. Nagłowie miał kołpak z niedŸwiedziej paszczęki, której białe zęby nad czołem mu sterczały. Zwierz zdawał się grozić każdemu, kto by się œmiał zbliżyć wrogo. Wręku trzymał na kiju, pstro wyrobionym i jakby białš obwiedzionym wstęgš, obuszek kamienny œwiecšcy, wyrobiony sztucznie, który wišzanie z łyka plecione umocowywało. Od szyi obręcz miedziany z kilku kół złożony spadał mu na piersi i okrywał je jak zbroja. Jadšcy za nim w pewnym oddaleniu sługami być musieli, trzymali się patrzšc skinienia i rozkazu; tylko jeden młodzian, z głowš podniesionš, u boku jego stał, a miał uzbrojenie do tamtego podobne. Zbliżajšc się do dębu starzec oczy zwrócił ku uroczysku i konia przytrzymał - widzšc,że na nim pusto jeszcze było. - Nikogo! - przebšknšł. - Nikogo! - powtórzył, pochylajšc się drugi.- Mieliżby się ulęknšć i nie przybyć? Możeli to być? Ani ci nawet, co zwoływali? A ci pierwsi być powinni! To mówišc z konia się zsunšł stary. - Wy z końmi - rzekł - stać tu w pobliżu, paœć i czekać. Ty, Mroczek - ze mnš pójdziesz... uczyć się, jak radzili starzy. Słuchaj, patrz, służ i ucz się. Młodszy posłusznie głowę skłonił. Wtem z drugiej strony nadjechali konni, Doman samotrzeć z ludŸmi swymi. I on, nie dojeżdżajšc do horodyszcza, konia słudze oddał wskazawszy pastwisko, a sam ku staremu poœpieszył. - Dniem wiecowym pozdrawiam was - odezwał się. - Dniem wiecowym, bodaj szczęœliwym - odparł starzec. - Kędyż się Wisz dziewa? Doman obie ręce podniósł ku górze i pokazał na obłoki. - Spaliliœmy zwłoki jego, płaczki go opłakały... z ojcami pije miód biały. Starzec ręce załamał. - Zmarł? - zapytał. - Zabit jest - rzekł Doman - zabit przez ludzi kneziowych, którzy na dwór jego napadli. Słuchajšcy głowę opuœcił, ale krótko trwało przerażenie, podniósł wejrzenie, wktórym gniew się malował. - Myœlmyż i my o szyjach naszych - rzekł -co jemu wczoraj, nam jutro. Gdy mówili, z dala już tętniało znowu, tętniało coraz silniej, cały las pełen się zdawał, ze wszech stron wytykały się głowy koni i głowy ludzi, gwar się wzmagał, starszyznakmiecia nadcišgała. Dwoje oczów z dziupli patrzało i dwoje uszów słuchać musiało, bo rozmowy pod samym dębem się toczyły. Przybyli pozdrawiali się dniem wiecowym, ale twarzami smutnymi. Ze trzech liczba ichrosła do dziesięciu, do pół kopy... do soroka... do setki... Wszyscy jeszcze stali poza horodyszczem, gdy Ludek, syn Wiszów, nadjechał. Zsiadłszy z konia przystšpił z pozdrowieniem do gromady i krwawš koszulę a siermięgę czarnymi plamami zbroczonš rzucił pomiędzy stojšcych nie mówišc słowa. Rękami tylko wskazał na nie. Oczy wszystkich zwróciły się na odzieżzabitego, ręce zadrgały, czoła się pofałdowały. Z pięœciami zaciœniętymi otoczyli lice gwałtu. PóŸniej szmer przebiegł po gromadzie głuchy i urósł we wrzawę, wœród której rozeznać tylko było można nawoływania o pomstę krwawš. Gdy się to działo, Doman odstšpił precz i milczał. Zatem ruszyła sięstarszyzna i cišgnęli z wolna ku horodyszczu. Ludek z ziemi podniósł odzież ojca, zarzucił jš na ramiona i szedł za nimi. Tak uroczystym pochodem, na czele majšc siwych, weszli na uroczysko i pod chwiejšcš się szopę. Tu, nic nie mówišc, każdy na ziemi zajšł miejsce swoje, broń składajšc przed sobš. Drudzy opóŸnieni nadjeżdżali jeszcze. Szerokim kołem rozsiadła się rada, sparli na rękach i dumali - wielu brakło. Innym z oczów patrzało dziwnie, jakby słowa jeszcze nie rzekłszy już do sporu byli gotowi. - Nie ma już tego, kto nas tu zwołał - odezwał się Boimir stary - ale duch jego mówi, po coœmy tu przybyli. Radzić trzeba, aby stary obyczaj polański nasz nie ustał, abyœmy się w Niemców i niewolników nie obrócili a w kneziowe sługi. Wszędy, gdzie mieszka mowa nasza, s ł o w o, u Łużyczan, u Dulebów, Wilków, Chorbatów, Serbów, Mazów, aż do Dunaju i za Dunaj biały, do sinego morza, w lasach i po górach... kneziowie na wojnach dowodzš, ale po mirach gromada wybiera starszyznę,rzšdzi i sšdzi, i ziemię rozdziela. Starostówi tysišczniki stanowi, mir trzyma, bezpieczeństwa strzeże. Chwostek się z Niemcy sprzęga, chce ze stołba swego namrozkazywać, nam, coœmy tam jego ród samidla obrony posadzili. Wisza nam za to ubito,że œmiał wiec zwoływać! Jęknęło kilku i głuche mruczenie słyszeć się dało po tłumie. Starce głowami trzęœli. Aż z prawej strony czarno zarosły, œrednich lat wstał mężczyzna, rękę trzymajšc za pasem. Oczy, które dotšd miał w ziemię wlepione, podniósł i potoczyłnimi, jakby w gromadzie swoich szukał. - Bez kneziów - odezwał się - nie obejdziemy się... ładu nie będzie!... Najdš nanas Niemcy, a choćby i Pomorcy, i Wilki, gdy im głód doje, a wœciekłymi uczyni, kto będzie wówczas dowodził, rozkazywał i bronił? Czy kneŸ, czy król, jak go tam zwać, musi być... a pod nim my, choć jemu równi żupany, bany kmiecie i władyki... i pospolity gmin... i niewolniki nasze... kneŸ musi być... Zaczęto mruczeć, czarny mówił dalej: - Że się z Niemcami braci, a co złego, kiedy nam to pokój kupuje? Mruczenie rosło coraz, aż zgłuszyło mówišcego, ale drudzy widocznie za nim obstawali. - KneŸ musi być - zawołał Boimir - ano... będzie! Kto przeczy? Inaczej by się od Niemca nie ostało... Niosš się oni do nas z mieczem i z wiarš swš, z namowy i z groŸby... a oręż majš dobry i siłę wielkš... iswoich kneziów, co lud prowadzš jak parobek woły w pługu... Nie obronim się imsamopas idšc... Kneziów trzeba! Niech będš!Ale nie Chwostków, nie tego rodu Popiołowego, co już zapomniał, skšd wyszedł!... - Nie!... Nie!... - zawołano z jednej strony. Ale z drugiej się burzyło. Niektórzy wstawali i oczyma się mierzyli, policzyć jużbyło można tych, co szli za i przeciw. A z piersi buchało jedno "nie" - przeciw drugiemu. - Precz z Chwoœciskiem! - wołali niektórzy. - Precz z Chwostem... Drudzy wrzawę podnosili, aby tamto wołanie zgłuszyć. Całš gromadš siedzieli poza Boimirem rozrodzeni Mieszkowie, których Myszami i Myszkami zwano, bo wielu z nich to imię nosiło... ci się podnieœli, najgłoœniej wołajšc: - Precz z nim! - Nie co czynić zostało, tylko iœć i to plugastwo w gnieŸdzie wydusić - krzyczeli. - Lekko rzec - rzekł inny - a niełatwo tegodokazać. Daliœmy się im rozsišœć, rozrodzić, zmóc, uzbroić, powšchać z Niemcy, żony od nich potajemnie brać; namawiać się z nimi... dziœ, byle skinęli, bronić ich będš. Ziemię nam zniszczš gorzejod Chwoœciska... ludzi w niewolę nabiorš. Lepiej cierpieć swojego, co męczy, niż cudzego, co wypleni nas, a sam posiędzie tęziemię, na której popioły ojców leżš... Zamiast się rzucać nań, iœć trzeba do Chwosta i powiedzieć mu w oczy... - Iœć!... żaden z nas stamtšd nie wrócił - krzyczeli Myszki - wszystkich pod grodem jak psów wywieszajš... słów on nie posłucha. - A siły my na niego nie mamy - wołał Rudan - nie mamy... - Siła się znajdzie, byle wola była - ozwał się stary, ubogo odziany Piast. Potakiwali jedni, częœć wielka siedziała w milczeniu, głowy pospuszczawszy. - Cóż czynić? - pytali po cichu, patrzšc sobie w oczy mniej œmieli. - Cierpieć - mówił Rudan - nie wieczny on, synowie będš lepsi. - Na to ich właœnie Niemcy zaprawiajš u siebie, polujšc z nimi na Serbów - wtršcił inny. - Czekać! - wtršcił inny - aby nas po jednemu, jak Wisza, wybito, a dzieci pobrano na gród, a ziemię smerdom porozdawano... Tak różne głosy odzywały się ze stron różnych, nie było zgody. Bliżej siebie siedzšcy gwarzyć poczęli i naradzać się po cichu, bo się lękali już zwolenników Chwostka, aby ich na sztych nie wydali... Z cichego szmeru rodził się swar i wrzawa, igwar taki, że jedni drugich nie słyszeli. Myszki wołali, aby na gród cišgnšć i wywracać wszystko, knezia się pozbyć i innego sobie obrać z między kmieci. Rudan i jego druhowie odradzali. - Niemców, Pomorców, Wilków ino nie widać - mówili - a oni nam straszniejsi od Chwosta. Zasłyszš, że się sami między sobšdrzemy, że głowy u nas nie stało, nalecš i kraj spustoszš... Siedzieliby cicho. Dawno nanas zęby ostrzš. My ludzie od roli i od gęœli, a oni od krwi i żelaza... łatwo im nas zmóc... Oni stojš pod jednym wszyscy, a myi jednego nie możem œcierpieć. - Nieprawda - rzekł Boimir - cierpieliœmy, obraliœmy sami, słuchali i karmili, aż oszalał... Słyszeliœcie, co tam za biesiady krwawe wyprawia, jak swoich krewniaków dusi... kmieciom już wielu dwory pozabierano, dziewki, chłopców, dobytki... agdzież nasza stara swoboda? Gdzie obyczaj dawny?... Spierano się tak cišgle. Myszki potrzšsali obuchami nad głowy i pięœci œciskajšc powtarzali: - Iœć na to gniazdo plugawe i wydusić... - Iœć! Iœć! - huczano. Niektórzy ruszali się z miejsc, jak gdyby natychmiast spełnić to chcieli, ale wielka częœć stała oporem. Liczono się oczyma. Myszkowie przemagali; druhy więc kneziowe odsunęli się w ostrożnym milczeniu. Rudan pozostał z małš garstkš, która, brody gryzšc i oczyma rzucajšc, siedziała na ziemi nam, i Domana znać nie chcę... 8Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjřô@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żNP/c Onc Píűc Qč+ß RÇ,c €Sâ:Œ milczšca, do niczego się mieszać nie chcšc. Pojedynczo przystępowali do nich niektórzy,usiłujšc przekonać, ale ci spojrzeć nie chcieli i mówić nie byli radzi. Gwar i wrzawa nie ustawały, bo nie dosyć było powiedzieć: iœć - trzeba było obmyœlić, z kim, jak, kiedy, a gród Chwostków był warowny, wałem i częstokołem otoczony, oblany w częœci jeziorem, zaopatrzony ku obronie, w ludzi obfity. Na Niemców też skinšć stamtšd mogli, aby im w pomoc szli... a wówczas z Myszków i ich druhów nie zostałoby jednej głowy. Słońce się podniosło wysoko, minęło południe, na uroczysku z poschłymi usty starszyzna radziła, nic nie mogšc uradzić ani się zgodzić na jedno. Wołanie było wielkie chwilami, tłum to się zbijał w jednšstronę, to w drugš ciskał gromadzšc okołostarszych, co głosy zabierali. Opodal od horodyszcza czeladŸ stała z końmi czekajšc, pasiono je popętawszy na skraju łški pod lasem; młodzież, parobczaki na ziemi siedzieli i œmiechy a żarty między nimi słychać było. Do dębu, z którego dwoje oczów patrzało, głosy dolatywały jak fale: to szybsze, to silniejsze, widać było, jak podnoszono ręce, grożono pięœciami, rwano się i rozchodzono... Jeden to drugi stawał na wyższym brzegu wału, aby go lepiej słyszano, i stamtšd mówił, gardłował, często na sobie suknię i koszulę rwšc... GroŸne wyrazy aż tu dochodziły. Dwoje jasnych oczu cišgle patrzało. Parobcy, co na łšce siedzieli, rozglšdali siędokoła. Wtem jeden drugiego potršcił i rzekł: Zyrun! patrz ino na stary dšb... na stary dšb... A co w nim? Dziupla sroga... - Nie widziszże? Pod dziuplš, hen, dwoje oczów w dziurach œwieci... jakby żbik patrzał na nas?... - Nie patrz! To czary... dšb œwięty... kto wie, jaki duch z niego patrzy... i co jego wzrok może? - To nie duch, ino zwierz! Albo żywy człek zaklęty... - Duchy się tak po dniu nie snujš... - odezwał się pierwszy. Wszystka czeladŸ oczy na dšb zwróciła, lecz większš częœć ogarnęła trwoga. - Dšb stary... œwięty... co by tam w dziurze człekmiał robić... - To zwierz. - Spłoszyć go!... - krzyknšł pierwszy. - Œlepia mu jeszcze œwiecš... ja je widzę... To mówišc chwycił łuk parobczak, nacišgnšł go i strzała œwisnęła w powietrzu... padła w sam otwór dębu, gdzieœwieciło oko, zachwiała się - i znikła... Z niš razem i oczy z dziupli patrzeć przestały. CzeladŸ strwożona siedziała w milczeniu. - Zwierzaœ ubił lub skaleczył - zawołał Zyrun. - Dobrze by choć skórę zedrzeć z niego - krzyknšł, zrywajšc się chłopak. - A jeœli ranny tylko i żyw, to ci się z dziupli bronić będzie - poczęli drudzy. Zapalczywy myœliwiec nie słuchał, poskoczył ku dębowi chwyciwszy obuszek do pasa; drudzy się tylko przypatrywali. Jak kot poczšł się drapać na drzewo przykładajšc doń ucha Znak dał swoim, że coœ w nim słyszy. Ostrożny jednak nie wprost się do dziupli skierował. Kawał starej, grubej, nadłamanej gałęzi chwyciwszy nad niš, uwiesił się na niej i spojrzał w głšb. Patrzał długo nic dojrzećnie mogšc, choć coraz przybliżał głowę a oczy. W œrodku, nakryty zabitym zwierzem, któremu strzałę w oko wbił, leżał, liœćmi się cały zasypawszy, mšdry Znosek. Rękš tulił oko, z którego krew mu ciekła, bo w nim strzała uwięzła. Parobczak nie widzšc i nie słyszšc, aby się coœ ruszało, oœmieliłsię wreszcie rękę do dziupli wpuœcić i z okrzykiem radoœci dobył z niej żbika, którego oko głęboko było strzałš przeszyte. Wnet poczšł trzšœć zdobyczš, okazujšc go gromadzie, która się cała ku niemu rzuciła, oczom swym nie wierzšc prawie. Otoczono dšb, a szczęœliwemu łowcy już w myœli nie było sięgnšć głębiej,gdzie ducha w siebie wcišgnšwszy, przyczajony leżał na pół martwy Znosek. Ze żbikiem w ręku spuszczać się poczšł chłopak na ziemię, rzucił go potem ciekawym, którzy z ršk do ršk sobie podawać zaczęli. Strzała tkwiła wbita tak głęboko w œlepie, iż ten sam, co jš puœcił, siły swej poznać nie mógł... Zwierz był jużzimny, paszczę miał rozdartš, ozór wywalony. Jakoœ to tak było niezrozumiałym, że żartowniœ jeden poczšł dowodzić, iż parobczak zdychajšce tylko zwierzę dobił. Hałas około dębu powstał tak wielki, iż stšd aż na horodyszcze dochodził. Obejrzała się starszyzna, której ubite z dala pokazano zwierzę. Rzucili się młodsi z kmieci pytać, a jeden z zapaleńszych, chwyciwszy żbika za kark, poniósł go, potrzšsajšc nim jak wróżbš. -Bogowie wieszczbę uczynili! - wołano. - Żbik siedział w dziupli zaczajony, jeden parobczak, napatrzywszy zaledwie œlepie, go ubił. Tak siedzi w kamiennej dziupli Chwostek... i nasza strzała go tam dosięgnie. Bogowie wróżbę dajš... Precz z Chwoœciskiem!... Więc gromada cała, co z Myszkami była, woleć zaczęła: - Łado! Kolado! Łado! I cieszyli się, i w dłonie klaskali. Inni milczeli... Wiec znużony ustawał na siłach. Wtem na skraju lasu ujrzano starego œlepca, którego małe prowadziło chłopię, i oczy się ku niemu skierowały. - Słowan! bywaj!- zaczęto wołać - bywaj nam, stary, z pieœniš... po dawnym zwyczaju... Nasłuchujšc zbliżał się œlepy gęœlarz powoli, po gwarze mógł już poznać, że się zbliża do horodyszcza. Wszyscy mu radzi byli, orzeŸwieli ujrzawszy go, niósł ze sobš woń prastarych dziejów i czasów. - Witaj, stary Słowanie!... Szedł w milczeniu, jak gdyby miejsce znał ipamiętał, wszedł przez wał, kijem sobie miejsce obmacał i usiadł na ziemi. Gęœlę milczšcš trzymał na kolanach i myœlał... - SpóŸniłem się, spóŸniłem - Poczšł głosem załamanym, na pół œpiewnie - stare nogi Ÿle już służš, drogi się powycišgały... A jaki by to był wiec bez wieszczka? A co by to za rada bez pamięci na stare dziadów zbory!... Orłom lecieć lekko górš, œlimak się powoli wlecze... powoli... Uderzył po strunach, milczeli wszyscy... i œpiewał starzec powoli. - Kiedy Lecha plemienia nie stało, nie stało... swobody się ziemianom zachciało, zachciało... Zachciało się swobody bezpańskiej, wojewodów wybrali dwunastu... Krew to ze krwi wszak naszej, koœci z koœci... bracia nasi rodzeni ziemianie, niechaj nami rozrzšdzš, ład sprawiš... O Łado! niechaj ziemię szczęœliwšuczyniš... O Łado... Wybrali ich, wybrali dwunastu... Cieszyli się,cieszyli niedługo. Brat rodzony wnet bratu był sługš... Co jednego nad sobš nie chcieli... dwunastu ich wybrali i mieli... Dwunastu... O Łado, o Łado... Jeden z kadzi rad czerpał i głowę zalewajšc, pomiatał narodem... Drugi zbierał a dusił w komorze, co ubogim odebrał od gęby... Trzeci jeŸdził, wyglšdał,gdzie dziewki, i córki im podbierał - miód zula... O Łado! O Ła...do! I tak byli z dwunastu szczęœliwi, szczęœliwi, że posłali za morze z pokłonem... Oj, posłali szukajšc wojaka, coby jeden nad wszystkim panował... Kraku, panie a kneziu, wołali, chodŸ do ziemi, do naszej, rzšdŸ nami. I spędzili dwunastu z ich grodów. Znowu kmieci zrobili z wojewodów... A jednego już Kraka słuchali. O Łado! o Łado!... Gdy się pieœń powolnie nucona skończyła, milczenie panowało, patrzeli niektórzy na starca nie wiedzšc, co by to znaczyć miało... - Toœ i ty, Słowanie - rzekł mu jeden - Chwoœcika pokochał... Starzec nastawił ucha. - Pokochał? Pokręcił głowš, poczęły brzęczeć struny, dziwny staruszek poczšł œpiewać znowu tęskliwš nutš. - Siedzi Chwostek na wieżycy... i patrzy z niej wkoło... dobry pan... Gdzie się kurzy zeœwietlicy, gdzie na polu się zieleni... gdzie rżš stada, sycš miody... oko widzi, ręka zgarnia... dobry pan! Siedzi Chwostek, patrzy z dala... kmiecie mruczš, psy-li wyjš?... œle drużynę, milczeć, cichy... lub nagałšŸ pójdzie licho... Dobry pan... Pan wesoły, do biesiady rad zaprasza, rad ugoœci a nakarmi, a upoi, aż się ludziom na wiek wieka jeœć odechce... i pachołki do jeziora niosš kmieci... Dobry pan. Siedzi Chwostek na wieżycy... czy słyszycie, jak się œmieje, hen daleko œmiech rozlega... aż puœciejš w lasach knieje... aż po dworach lud truchleje... dobry pan! Z Niemcem on siępocałuje, Niemiec dziewkę da mu biały... a wy, kmiecie, mruczeć wara! bo mu Niemiecda swe miecze i wskroœ krnšbrnych wnet wysiecze. Dobry pan! Dobry pan!... Chórem za starym poczęto powtarzać - dobry pan... a dwie te pieœni razem z sobš złożone zasępiły czoła i jednym, i drugim...Słowan zamilkł, głowę spuœcił, podparł się rękš na ziemi, na pół położył i œpiewaćwięcej nie chciał. Powoli szeptać znowu poczęto, gwarzyć i naradzać. Słońce się zniżało, gdy starszyzna widzšc,iż na niczym spełznie wiec, rozeszła się gromadkami po horodyszczu, posiadali kołem, każdy ze swymi, i podano, co kto przyniósł z sobš do jedzenia i picia... kołacze, zimne mięso, a w drewnianych i glinianych baryłkach miód, piwo i kwas... Gęœlarza wzięli między siebie Myszki, ugaszczajšc go, dano mu pierwszy kubek wręce. - Po staremu - rzekł - pierwsze się bogom należy, Łado!... I wylał napój na ziemię. Po wtóre zlał jeszcze na ofiarę duchom uroczyska dobrym i złym, białym i czarnym, aby im nie przeszkadzały; po trzecie zlał duchom ojców, co niewidzialne przy radzie stały... Na małych skorupkach postawiono im obiaty z białego chleba, a dopiero potem w milczeniu jeœć i pić zaczęto. Stary Słowan, mało zjadłszy, napił się trochę i znowu się wzišł do weselszej znajomej pieœni starej. Tę zaledwie posłyszano, gdy chórem za nim odezwali się wszyscy, nawet czeladŸ z łški wtórowała nieœmiało. Nadeszła pieœni godzina, więc po tej następowały inne i coraz nowe, choć wszystkie od siebie podobne. Starzec potemjuż sam zaœpiewał stary znad Dunaju, z innych œwiatów, kędy wino rosło, gdzie lwysię przechadzały, żyły smoki i żmije, fala morza biła o brzegi skaliste i słońce œwieciło goršce. Wszyscy wzdychali za tymœwiatem pieœni jak za swoim. Noc była, gdy rady, ofiary, pieœni i wiec bezowocny się skończył. Powstawała starszyzna, jęli się żegnać wszyscy, ręce sobie dajšc a wzdychajšc. Któż wie? Może do nowego wieca myœli zebrać chciano?... Konie z pastwisk czeladŸ przyprowadziła, posiadali na nie i jechali gromadkami. Każdy w swš stronę... Zostało po cichu szepcšcych kilkunastu, kilku, potem nikogo. Uroczysko znów było puste i milczšce. GałęŸmi dębu wiatr wieczorny potrzšsał i ptastwo krzyczało tylko na błotach. Gwiazdy zaczynały mrugać na niebie, lekki powiew wiatru od łšk szedł do rzeki. Wtem w dziupli zaszeleœciało, prychnęło, dwoje ršk chwyciło za kraj kory, głowa się podniosła nad niš i Znosek z pokrwawionš twarzš dobył się ze œrodka. Nogami i rękami objšł pień, zeœliznšł się powoli na ziemię. Tu padł wycišgnięty jak nieżywy... Dyszał ledwie, wycišgał długo ręce i nogi, jęczał. Zaszeleœciało wœród lasu... drgnšł cały; uciekać już nie czas było, po ciężkim chodzie powolnym poznał nowego nieprzyjaciela. Jak nieżywy legł, przylgnięty twarzš do ziemi. Z zaroœli powoli, wlokšc się niezgrabnie, wyszedł niedŸwiedŸ. Nosem wodził po ziemi, jakby czego szukał. Słychać było sapanie jego i mruczenie. Żółte oczy pobłyskujšce w ciemnoœci skierował ku Znoskowi, który cišgle jak martwy leżał... Ostrożnie gospodarz puszczy podszedł ku niemu i jak pies poczuł go wšchać. Z lekka potršcił go łapš, zamruczał i poszedł dalej. Widać go było zdšżajšcego na pole krokiem ociężałym, podnoszšcego czasem pysk i wietrzšcego dokoła. Siadał spoczywać, lizał łapę i znowu wlókł się leniwo dalej, gdzieœ za żerem czy za przyjacielem, po którym zatęsknił. Chłopak ujrzawszy go już w pólku zerwał się na nogi i w las rzucił szybko. ROZDZIAŁ 11 Ranek był najœliczeniejszej wiosny, której już nic z jej królewskich ozdób nie brakło. Najleniwsze dęby głuche stały poubierane w liœcie, pachniały brzozy potrzšsajšc długimi warkoczami, u stóp drzew, gdzie zajrzało tylko słońce, kwiatek się ku niemu uœmiechał. Na każdej gałęzi szczebiotał ptaszek, w każdym promieniu złota muszka igrała... Cały ten œwiat, wody, lasy, ptaki, zwierzęta i muszki złote, i rybki srebrne żyły naówczas życiem jednym w dziwnej zgodzie i braterstwie. Strumień mruczał zrozumiałš mowš, ptaki œpiewały pieœni dlaludzi, dziki zwierz bratał się czasem z człowiekiem, by mu służyć. Harmonia wielka panowała w tym œwiecie zaczarowanym, w którym wszystko składało się na jednš całoœć. Œmierć nawetprzychodziła z uœmiechem w porę i przeprowadzała do ojców na biesiadę wiecznš. Dwie kobiałki stały na ziemi grzybów pełne, dziewczšt dwoje odpoczywało przy nich, rękami się objšwszy... siedziały i słuchały. Dziwa zamyœlona, z oczyma wlepionymi w las dumała. - Co ty tak słuchasz, Dziwo? - pytała siostra. - Sroczka mi coœ powiada... słyszysz ty jš?Pyta się nas, czyœmy dużo uzbierały? Mówi, że na uroczysku w dolinie grzybów jest wiele... Chce nas odprowadzić do chaty... I zamilkła chwilę. - Mówi - cišgnęła dalej powoli - przyjadš swaty... księżyc pan młody do ciebie... - Do mnie, Dziwo? - Tak... do ciebie, Żywia, bo ja swatów nie będę znała... W wianku chodzić będę zawsze, zawsze... i w wianku, w zielonym pójdę do ojca i matki... Sroczka w istocie, siedzšc na gałęzi, kręciła głowš i jakby przedrzeŸniała dziewczęta, cišgle coœ dziewczynie pokrzykiwała... Wtem z lasu nadleciał jastrzšb z rozpuszczonymi skrzydłami, poczšł unosić się nad łšczkš patrzšc pod siebie, szukajšcczegoœ na ziemi. Sroczka zobaczyła go i krzyknęła nawołujšc. Z krzaków odpowiedziały jej sióstr głosy, ze wszech stron poczęły się zlatywać pstre sroczki i gromadš poleciały straszyć, łajać, odpędzać jastrzębia. Przypadały prawie do niego, a gdy się zwrócił ku nim, pierzchałynagle całym stadem i wnet wracały znowu z wrzaskiem nowym. Jastrzšb niósł się cišgle to zniżajšc nad ziemię, to podnoszšc w obłoki; nagle się puœcił jak kula i padł na ziemię, a w tejże chwili stado całe spadło nań dziobami chwytajšc prawie, posypały się pióra... kobuz wyrwał się, uleciał w górę i zniknšł. Sroki pocišgnęły za nim z wrzaskiem. Dziwa westchnęła. Z dala odezwała się kukułka raz, drugi i uciekła. Dziwczęta zamyœliły, kiedy Żywia za mšż pójdzie. - Kuj, kukułko! - prosiły. Odezwała się trzy razy. Trzy lata czy trzy miesišce? Któż to wiedzieć może... Żywia zeœmiechem zapytała o Dziwę. Kukułka bliżej podleciała, rozœmiała się tylko jakoœ dziwnie, poznały jš przecie po pierzu, ale wróżyć nie chciała. Dziewczęta siedziały zamyœlone. Żywia kwiatki rwać zaczęła i wianuszek pleœć dla siostry. Ale kwiatki niedobre się pod rękę nawijały i końce rwały i nie chciały się pleœć w wianuszek. Siedziały nie opodal od zagrody, były więc bezpieczne. Nazajutrz miały iœć do ogniów,na Kupałę, Żywia się cieszyła. Dziwie nie chciało się iœć z drugimi... smutno jej było.Wtem wœród ciszy, gdy muszki brzęczały tylko i pszczoły, las z dala zatętniał. Spojrzały po sobie. - Czy Ludek pojechał na łowy... czy to Ludkowe psy słychać?... - Ludek w domu, koło stada... Porwały za koszyki, obejrzały się dokoła iostrożnie w gšszcz pierzchnęły... ale cicho było znowu w lesie; ni psów, ni ludzi nie słychać. Żywia, główkę z gšszczy podniósłszy, patrzała na polankę i słuchała, psy gdzieœ daleko zwierza pogoniły i cicho. Dzięcioł kuje drzewo... nic więcej. Wróciły na trawę, na słońce. Z dala jakby œpiewanie słychać było, ale ochryple i smętne. - To Jaruha - ozwała sięDziwa. - Gdzież się to ona tędy wlecze?... Zamilkły. Z krzaków na polankę wysunęła się stara baba o kiju, z garnuszkiem na sznurku u pasa, z torbš na plecach, w płachcie na głowie. Rękę przyłożyła do czoła i patrzała ku nim, potem pocišgnęła powietrze, jakby coœpoczuła w bliskoœci, i oczyma dokoła rzucajšc zobaczyła dziewczęta. Podniosła ręce z kijem do góry i plasnęła. - Dzień dobry! - zawołała. - Gdzie to się wleczesz, Jaruho? - spytała Żywia. Baba iœć ku nim poczęła. - A na Kupałę! Jutro Kupały! ho! Ho!... Chłopcy się popijš, poszalejš, to mnie możewezmš za młodš dziewczynę, a niektóry pocałuje! Baba podskoczyła œmiejšc się, podeszła ku dziewczętom i usiadła przy nich na ziemi. - Chcecie, bym wam wróżyła? - spytała. Siostry obie milczały, baba im po twarzach patrzała. - Z takich liczek wróżyć łatwo - mówiła, œmiejšc się dziwacznie i przekręcajšc głowę - o! o! œliczneż lica, kwitnš jak lilije... I jam też je kiedyœ miała takie białei różowe... słońce lilije popaliło, deszcze znać nie chcę... 8Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjřô@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żTP‡c U×1c Vß& Wç!c €Xř/ăc YŰ>š krasę popłukały... a nie deszcze, łzy to były... łzy! I kiwała głowš wycišgajšc rękę ku Dziwie. - Daj no dłoń, powróżę. Niechętnie wycišgnęła ku niej rękę dziewczyna. Jaruha pilnie wpatrywać się z niš zaczęła. - Dłoń to biała, nienamulona... wielka bieda z takš dłoniš, tysišc chłopców sięgnie po niš... a królewna żadnego nie zechce... Zapatrzyła się w rękę. - Pójdziesz jutro na Kupałę? - Pójdę - odezwała się Dziwa. - Nie idŸ! mówię ci, nie idŸ lepiej... Jak pójdziesz, krew się poleje... Dziwa zbladła Jaruho - odezwała się - po co mnie straszysz?... Wiesz, że w domu zostać nie mogę... a tobie dawno się w głowie przewróciło, sama nie wiesz, co mówisz. - A któż to wie, co mówi? - szepnęła Jaruha. - Coœ szepcze w ucho i językiem obraca. Albo ja wiem, kto i co? Choćbym usta zamknšć chciała, męczy mnie i mówić każe... Coœ się snuje przed oczyma, coœ po sercu załaskocze... baba plecie, sama nie wie co... a musi!... Nie idŸ ty na Kupałę! Dziwa się rozœmiała. - A ja tobie nie radzę Jaruho! Ty wiesz, jakcię szarpiš, przeœladujš, co się z ciebie naœmiewajš, co nadokuczajš... - Ja się tego nie boję - odezwała się stara.- Jak ognie pogasnš, jak się ciemno zrobi... hej! hej! to mnie który pocałuje i uœciœnie...młode lata się przypomnš... - Cóżeœ ty w młode lata robiła? - zapytała Żywia. - Ja? ja? nie wiesz? - odezwała się Jaruha.- Hej! hej! porwał mnie królewicz... zaprowadził do gmachu, co miał œciany ze złota... W ogrodzie rosła jabłoń, co rodziła jabłka wonne... u stóp jej ciekła żywišca krynica.. Siedem lat królowałam, siedem lat œpiewałam pieœni, splatałam i rozplatałam kosy, wszystko mi służyło... potem zrobiło się ciemno i ja w łachmanach, o kiju, znalazłam się w puszczy... Krucy mi w głowę pukali i oczów szukali... hej! hej! Zamilkła i wracajšc do swego odezwała sięznowu: - A ty, Dziwo, nie idŸ na Kupałę! Uœmiechnęło się dziewczę. Żywia swojš jej dłoń podała. Jaruha głowš potrzęsła. - Rodzone dwie dłonie, siostrzyne... - poczęła mruczšc - a dole, a dole! Gdzie jednej do drugiej!... - Któršż z nas być byœ chciała? - spytała Żywia. - Ani jednš, ani drugš - œmiejšc się rzekła stara - znowu żyć, znowu płakać, znowu młodoœć nosić, aby stracić!... O! nie! nie!... ani białej, ani czarnej, ani żadnej nie chcę doli... Miodu ja kubeczek wolę, a potem sen słodki, sen złoty, a choćby się już nie budzić... W kubku miodu szczęœcia tyle, ile go już na całym œwiecie nie ma... A ty nie idŸ na Kupałę... Dziewczęta z na pół oszalałej staruszki œmiać się poczęły. Jaruha œmiała się z nimi. Wzięła znowu zwieszonš dłoń dziewczęcia ipatrzała w niš. - Rozmiłował się w tobie strasznie - szeptała. - Kto? - Nie wiem! ktoœ! ładny chłop, młody, bogaty... Ej! nie idŸ na Kupałę... - Ale z nami bracia i rodzina będzie... cóż się nam tam stać może? - zawołała Żywia. - Albo ja wiem? Na Kupale bywajš dziwy! Czasem bracia się pobijš, a czasem nieznajomi pobiorš... Na Kupale dziwy bywajš... Szkoda, że raz do roku taka nockabywa!... oj! oj! ja bym cały rok pieœni œpiewała, miód piła i przez ogień skakała...Jaruha, mówišc, rozwinęła swojš sakwę i poczęła w niej szukać czegoœ. Było tam mnóstwo w płachty powišzanych ziół, kamyków, nasion i korzonków. Baba się znała na chorobach i lekach, zamawiała, odczyniała, wišzała i rozwišzywała... Tym razem jednak nie szukała lekarstwa, miałajeszcze kawałek suchego kołacza, znalazłago, przyprószony był pyłem, otrzęsła go, opatrzyła i z koszyka grzybów od dziewczšt wzięła sobie syrojeszkę zaczynajšc się posilać w milczeniu. Dziwa koszyk jej podsunęła, Jaruha jadła chciwie. - ChodŸ z nami do chaty, ciepłej strawy ci damy. - Nie mogę - zamruczała stara - nogi bolš, a na pole, gdzie ognie palić będš i gdzie moje chłopcy przyjdš, daleko... daleko... w biały dzień to nic, ale nockš iœć, a z głodnym wilkiem się spotkać albo, gorzej, zwilkołakiem... Pokręciła głowš. - A na Kupale ja muszę być... Raz do roku młodoœć mi powraca... tak na to długo czekać trzeba... Zaczęta coœ nucić i przerwała. Syrojeszki wybrawszy z koszyka otarła usta i uœmiechnęła się do dziewczšt. - Dobrzeœcie mnie posiliły... Gdy to mówiła, niespokojnym okiem rzuciławkoło nagle. - Kogoœ czuję, obcy jakiœ!... Jak zwierz wietrzyć poczęła i oczy obracać. W istocie o kilka kroków od nich stał z zakrwawionym okiem i głowš wychodzšcy z lasu Znosek. Na widok jego dziewczęta się przestraszone porwały, Jaruha popatrzała tylko. - E! - rzekła - nie macie się czego bać... to znajomy! Ale gdzieœ musiał po miodzie przez las wędrować, gałšŸ mu oko wybiła igłowę sobie pokrwawił. - Jaruho! - krzyknšł z dala karzeł - ratuj mnie, a daj ziele. Widzšc pokaleczonego, dziewczęta zamiast uciekać przyzostały, trochę za drzewo się zasunšwszy. - ChodŸ tu, zobaczymy!... - mruczała stara. Znosek się zwlókł, rękš wcišż trzymajšc oko, a raczej miejsce, z którego ono wypłynęło, doszedł tylko do drzewa, przy którym siedziała stara, i padł na ziemię. Zapominajšc o wszystkim Jaruha ręce wycišgnęła ku jego głowie i poczęła jš macać. - A coœ to się ze żbikiem całował? - zapytała - po co ci było takiego przyjacielaszukać? Rękš podniosła mu brodę do góry i odsłoniła oko. - A oko... oko ci strzałš wybito! Człowiecze!- krzyknęła - gdzieœ ty był na biesiadzie! Dobrzeż cię tam przyjmowali! Popamiętasz całe życie... Zaczęła się œmiać dziwnie i poszła znowu do worka po zioła. Żywia ulitowawszy się chwyciła biały swój fartuszek i spojrzawszy na starš oddarła z niego pas, aby mu było czym obwišzać głowę. Podała go milczšc starej. Jaruha wzięła płótno w ręce i ziela narwała tuż przy sobie, ale się ocišgała z poratowaniem biedaka, który rękš wcišż oko tulił i zęby œcinajšc syczał. - Juœci to i wilka kulawego, gdy poprosi, trzeba ratować - rzekła cicho. - Ty, Znosku, niewart tego, aby ciebie żywiono, boœ ty dużo namorzył ludzi... ano! kto wie, żbik cię może poprawi... Ustatkuj się, chłopcze, weŸ mnie za żonę, pójdziemyrazem na bocianie gniazdo i będziemy gospodarowali. Ty mi będziesz żabki zielone nosił, ja ci będę klekotała... Jaruha się œmiała, ale trawš i liœćmi okładała mu głowę i białym płótnem wišzała jš powoli. - Mówże ty, gdzieœ bywał? I co ci żbik zawinił? Syknšł tylko Znosek. - Z tego oka nic nie będzie - rzekł. - Darmo o nim i nie myœl, bo go nie ma - rzekła Jaruha - a nowe wstawić trudno. Odwody żywišcej odrasta, ale jak tu trafić doniej? Żmij siedzi na straży... smok lata nad niš.., siedem lat trzeba iœć do niej, siedem się spinać pod górę... Żywia litoœciwa widzšc, że drżšce ręce starej Jaruhy płachty nie potrafiš zawišzać, przysunęła się do Znoska i zręcznie obmotała mu głowę. Jedyne pozostałe oko podniósł ku niej, a w nim jeszcze więcej złoœci było i gniewu niż wdzięcznoœci. - Ja ci ból odczynię - rzekła Jaruha - ale musisz się przyznać, gdzieœ bywał... Jużci, kto może u knezia pod stołem się wylegiwać, z dobrej woli w las nie idzie. Dziewczęta, zaledwie posłyszały o kneziu, pierzchnęły obie; dosyć było tego imienia, aby je spłoszyć. Porwały za koszyki i uciekły. Stara popatrzała z nimi tylko i zwróciła się do Znoska. - Teraz mów - rzekła - gdzieœ to się tak podrapał? - Chodziłem po lesie... zobaczyłem dziuplę... - Miodu ci się zachciało?... - Żbik w niej siedział... - A strzałę w oko kto ci posłał? Znoska przypomnienie tej rany wœciekłym uczyniło. Podniósł obie pięœci. - Nie daruję, póki jednemu z nich oka ze łba nie wyssę - zawołał - kneŸ mnie pożałuje... - Tyœ pewnie na wiecu bywał... - œmiejšc się zawołała stara i w ręce plasnęła. - Jużwiem! Dšb tam stoi dziuplasty, wygniły, poduroczyskiem Żmijowym... zakradłeœ się podpatrywać... i tam cię kmiecia strzała spotkała... Znosek ani się chciał zapierać, ani myœlał taić, spuœcił głowę i zgrzytał zębami. - A takie miałeœ czarne oko! - niczego wcale - zawołała Jaruha - szkoda! Ano, powiedz ty mnie po prawdzie, czyœ ty kiedymłodym był? Czy cię matka od razu starymurodziła? To mówišc wstała Jaruha. - Ból mi odczyń! - mruknšł Znosek. - Nie mogę... nie mogę - odparła stara - dopiero po Kupale godzi się odczyniać. A do tego żbik i ludzka strzała... jakiego na to ziela trzeba... i oko... Ho! ho! Gdybyœ mi nie wiem co dawał, za mało by było za mojš pracę... Gdybym ci ból odczyniła, sama bym go wzišć musiała, bo tu nie ma ani Ÿródła, ani kamienia, ani drzewa, gdzie by się zostało, a mnie trzeba na Kupałę... na Kupałę... I œpiewajšc o Kupale Jaruha rzuciła Znoska, a sama w las dalej cišgnęła. Karzeł legł na łšce i w trawach złożywszygłowę usnšł... TOM II ROZDZIAŁ 12 Nadszedł dzień Kupały - œwięto w całym pogańskim obchodzone œwiecie, dzień Białego Boga dnia i œwiatłoœci, na którego czeœć paliły się ognie nad Adriš, nad Bałtem, nad Dunajem, nad Łabš, Wisłš, Dniestrem, Rodanem i Sekwanš. Ze czciš tego Bel-boga, Bela, ludy wędrowały na zachód wszystkie, z kolebki swej rajskiej w zimne kraje nowej ojczyzny. Dzień Kupały - najdłuższy w roku, noc Kupały - najkrótsza, były jednym cišgiem wesela, œpiewu, skoków i obrzędów. I na tej górze œwiętej nad jeziorem, kędy się z sšsiednich mirów na Kupałę najwięcejludu zbierało, już o wschodzie słońca z kšpieli wychodzšce tłumy, przybrane w wieńce, poprzepasywane bylicš, postrojoneziołami kwitnšcymi, otaczały starych gęœlarzy. Wzgórze lekko opadało zielonš łškš ku wodom jeziora. Na szczycie jego rosły stare dęby, brzozy rzadkie, a dalej gęstszycoraz las cišgnšł się dwoma ramiony, łšczšc z niezgłębionymi puszczami, które naówczas całš niemal tę ziemię okrywały. Od rana widać tu już było młodzież znoszšcš suche gałęzie, łuczywo, bierwiona œwieżo ucięte, gdyż martwego drzewa jak na budowę chaty nikt nie używał, tak i na ogień œwięty nosić go nie było wolno. Gałęzie nawet suche z żywego drzewa musiały być obłamywane, bo w tych, które na ziemi leżały, mieszkała już œmierć. Ze wszech stron widać było sunšce sznurami niewiasty w bieli, całe w wiankach i opaskach zielonych, chłopaków w narzuconych na ramiona siermięgach. Zewszšd po gajach i lesie brzmiały przedœpiewy zwiastujšce nocnš uciechę. Nagotowane ogniska widać było u skraju lasu, pod dębami i głębiej jeszcze. Kamiennymi siekierkami łupano drzazgi na podpał. Każda gromada obejmowała dawne miejsce i zgliszcze swe œwišteczne. Gwar wesoły i œmiechy przebrzmiewały po lesie. Pod dębem siedział Słowan, pod innym drugi œpiewak, którego zwano Wiłujem. Gdyjeden z nich nucił, przestawał drugi; œpiewali na przemiany, ale pieœń jednego nie godziła się z drugš, zdawali się raczej przeciwiać sobie niż łšczyć. Słoneczko, oko dnia jasnego, œwieć nam a grzej - œpiewał stary gęœlarz. - Strumienie œwiatła na ziemię biegš... Œwiatło nam lej, Kupało! Niech czarne smoki nie œmiejš zaćmić twej twarzy, tyœ życiem, szczęœciem, nadziejš, tyœ bóg nasz! Kupało... Królu, dniom naszym panuj bez chmury, do życia obudzaj chuć, tyœ życia dawca, boże Kupało, siej, żyw i budŸ, Kupało... Ucichło, a Wiłuj brzšknšł w struny i niezrozumiałš piosenkę nucił półszyderskim głosem: - Pieœni ty moja, pieœni! Ptaszyno moja złota, tyœ jak woda żywota, wskrzeszasz w œmiertlnej pieœni, lecz kto się w nurt twój miota, ten żywot prędko przeœni. Dwojaka twoja cnota, żywot i œmierć jest w pieœni... Pieœń zmarłych wskrzesza z grobu, pieœń żywych na œmierć miota... w niej siła œwiatów obu... i œmierci, i żywota... Spuœcił głowę wypełzłš i zamilkł; milczeli oba, bo chór œpiewał za nich pieœń kupalnš.Słońce zapadać miało, wszystkich oczy i twarze ku niemu były zwrócone. Czekano, gdy ostatni jego promień zniknie z drzew pozłoconych wierzchołków, aby ognie rozniecić i pieœni a korowody rozpoczšć. Starsze niewiasty siedziały na ziemi, a około nich cebry i garnki, i niecki z mięsiwem, i kołacze a korowaje œwištecznewidać było; młódŸ się kręciła i goniła po błoni klaskajšc w ręce. Dziewczęta trzymały się gromadš, kupkami na nie nacierali chłopcy, rzucano słowy, wyœcigano się krzyczšc i odpędzano chustami napastujšcych. - Kupało! Kupało! Łado! - odzywały się tu i owdzie œpiewne głosy. Około stosu Wiszów stał już Ludek i Sambor, który na gród wracać nie chciał, niemało niewiast i czeladzi. Poglšdano ku lasowi, w stronę dworu, bo jednej Dziwy i Żywii nie było, a Dziwa miała pierwsza ogień podpalić i pieœń zanucić o Kupale. Chłopcy tymczasem suche tarli drzewo, abyzrobić ogień boży, który by sam się zrodził, młodym był i nowym, a potem przez rok cały na domowym palił się ognisku. Był to ogień, którego z domu nikomu wynosić obcemu nie dawano. Kto ogień wynosił z chaty, brał z niej życie. Już dwa smolne łuczywa dymiły w ich rękach, a ogień się jeszcze nie ukazywał i Dziwy nie było. Sambor więcej patrzał na œcieżkę, którš przyjœć miała, niż na robišcy się ogień œwięty, który powinien był zapłonšć, gdy słońce zagaœnie. Wtem z dali pokazało się dwoje dziewczšt w bieli, szły z wolna, trzymajšc się za ręce. Zielone wianki miały na głowie, zielonymi przepasane były splotami, snopki ziół niosły w rękach, ale szły milczšce, bez pieœni. Były to Dziwa i Żywia; obie jeszcze smutne po ojcu żałobš. Dziwie chodziły po głowie wyrazy starej Jaruhy, a choć półoszalałej babie nie dawała wiary, w sercu jej coœ cišgle powtarzało: Nie idŸ na Kupałę! Choć dzień był boży, weselny, szły smutne, zbliżyły się tak do swojej gromady, a Sambor z daleka patrzał na twarz dziewczyny i dziwił się, że tak była posępnš. Wtem Ludek zbliżył się do niej. - Siostro - rzekł - chodŸcie wy razem w parze, nie idŸcie daleko w las... Ja Domanowi nie wierzę... W noc Kupałowš dziejš się czasem straszne rzeczy... wieleż to dziewczšt przepada w lesie!... Nad ranem, u œwitania, gdy szał ludzi ogarnie, pamięć tracš. Dziwa się rumieniła słuchajšc, gryzła w ustach ruty gałšzkę i trzęsła głowš. - Nic się nie stanie - rzekła - ani się Doman, ani żaden waży przystšpić do mnie, będę między swoimi. Jest was dosyć chłopców, aby siostrę obronić! Brat zamilkł, a Żywia, rzucajšc chciwie oczyma po gromadach, œmiała się bliskiej uciesze, nogi się jej do skoków rwały, lica pałały, oczy błyszczały, nuciła niecierpliwa. - Dajcież pokój ze strachami! - œmiała się. -Nikt się do nas nie waży... ale w taki dzień nie czyńcież nam niewoli... Tyle naszej uciechy... Kupało... Dokoła œmiech i wołanie zagrzewały, dziewczęta przybiegały do nich i rwały za rękawy, aby szły z nimi. Powoli i na twarzy Dziwy jaœniej się zrobiło, uœmiech się zjawił blady. I ona mruczała po cichu: - Kupało! Kupało! A z dala słychać było œpiew. - Słońce w morzu się kšpało, bo na weseleiœć miało... Wiodš, wiodš pannę młodš, w złote szaty przyodzianš... Księżyc jedzie z gwiazd drużynš, witaj, słoneczko kochane...Ty mi będziesz królowało... Słoneczko mojejedyne! Kupało! Chłopcy stali na uboczu, szeptali cicho, z ukosa patrzeli na dziewczęta i wybierali oczyma. Szał czasem opanowywał nad ranem te gromady i dziksze z nich szły jak"stada" w las, porywajšc gwałtownie dziewczęta. Zwano też te szały "stadem". Rodzina jednak każda pilnowała swoich i stała na czatach, aby do "stada" nie dopuœcić i od porywania obronić. Dziwa patrzała na zachodzšce słońce, którego promienie ozłacały jej twarz i lœniły się we włosach. Ostatni blask zagasał, już tylko łuna czerwona wskazywała, gdzie zapadało... Dwa smolne łuczywa ogień obejmował boży, zażegniętšżagiew podano dziewczynie, która żywo i zręcznie pod stos jš podłożyła. W tej samej chwili przy wszystkich ogniskach błyskały już ogniki i wielkim głosem wołano radoœnie: - Kupało!... Niewiasty stawały kołem bioršc się za ręce osobno, osobno mężczyŸni, i pieœni brzmiały po lesie dokoła. Po polach, na puszczy, w całej okolicy przed chwilš chichej i głuchej wszystko przeszło w radosne drganie i okrzyki. Zdało się, że i drzewa, i wody, i obłoczki na niebie, i trawy na polu pieœniš tš i radoœciš odbrzmiewšjš. Zbudzone œpiewem podniosło się wodne ptastwo na jeziorze, zaszeleœciało w krzewach, a wokoło stosów dziewy zawiodły uroczystš pieœń kupalnš o bogu wzłotym wieńcu, co polom niósł ziarna złote, co łškom niósł rosy, co ludziom ie chcę... 8Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjřô@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żZPĂc [c \#ic ]Œ,Ľc ^1;G chleb dawał, co wypełniał kłosy, co ule zasładzał, który czynił dzień, miłoœć zsyłał i wesele. Był to dzień œlubowin niebieskich słońca z księżycem. Radowała mu się ziemia, otwierała skarby swoje; nocta nie miała tajemnic, wszystko zaklęte wracało do swobody, duchy jasne zstępowały z niebios i poiły ludzi własnym weselem... Œmierć i czarne widma kryły sięw przepaœci, pod ciemny płaszcz Jamy. Ledwie pieœń pierwsza przebrzmiała chórem ze swymi zwrotkami, dała się słyszeć druga. Chóry dalekie odpowiadały sobie. Dziwa z podniesionš głowš szła przodem, wiodšc skoki i zawodzšc pierwsza, dziewczęta biegły za niš posłuszne. Zrazu œpiew cišgnšł się powolnie, krokami szły ociężałymi, potem pieœń żywiej brzmieć zaczęła, ruch coraz szybszym się stawał, rozgoršczkowywał głos, miotały ręce, podnosiły głowy i oczy... Stare niewiasty oparte na kijach, siedzšce na ziemi, które pójœć nie mogły z korowodem,poklaskiwały siedzšc, poruszały głowami, całym ciałem drgały wspomnieniem młodoœci. Las płonšł œwiatłami i huczał pieœniš, i tętniał skokami. Z dala widać było ogniów łuny, około nich wirem, kołem zwijajšce się cienie, z rozwišzanymi włosy, rozpuszczonymi szaty, rozsypujšcymi się wieńcami, podniesionymi rękami. - Hej! Kupało! Kupało! Gdzie indziej chłopcy brali kšpiel płomiennšskaczšc przez ogniska i przykłaskiwano ichskokom, kiedy niekiedy krzyk dał się słyszeć, bo parobcy rzucali się na dziewczęta, a wœród tego szału, zamętu nocy działo się często, co tylko na Kupałę przebaczonym być mogło. Lecz więcej œmiechów było słychać niż krzyku, a wesela niż płaczu. Niewiasty jeszcze wiodły tany, gdy chłopcy z zapalonymi żagwiami zaczęli przeskakiwać ogniska, a potem wyœcigać się po łšce i wybiegać na polanki z nimi. Gdzie indziej lano miód w ogień na ofiarę Białemu Bogu, przygasał płomień na chwilęi buchał potem z nowš mocš. Parobczaki nieraz spotkali się w skoku, wœród płomienii dymu uderzyli o siebie... nieraz się œmiejšcchwytali za bary, padali na ziemię i tarzali mocujšc. U wszystkich ognisk razem rozpoczęły się te skoki, a wnet potem z ogniem pogony. Z zapalonymi żagwiami, których ogień w biegunie powinien był zagasnšć, obiegano posianezboża, barcie, łški, wołajšc Kupały. Na niebiosach, jakby spod zasłon przypatrujšc się ciekawie temu, co się działo na ziemi, szła zorza wieczorna całować się ze wschodzšcš jutrzenkš... noczaledwie przysłoniła lasy, a już dzień œwitał za nimi. Teraz rozpoczynało się picie i ucztowanie około ognisk, wœród wesela i œpiewu. W kółku swoim znużona już œpiewami i skokami siedziała Dziwa i w ogień patrzała.Sambor nad niš czuwał z dala, lecz ani razu, ni razu nawet okiem nań nie rzuciła. Chłopak, choć go kusili parobczacy do wyœcigów i do picia, niewiele miał ochoty, kręcił się błędny, odchodził i powracał, wcišż na oku majšc córkę gospodarza, a napamięci Domana... Dziwa go zobaczyła tak stojšcego na straży i skinęła na niego. - IdŸże do ludzi! - rzekła - idŸ się wesel z drugimi! - A wy... Dziwo! - odparł Sambor. - Czemuż wy chodzicie chmurno i smutno?... - Ja... - poczęła cicho dziewczyna - ja, bo moja dola inna niż wasza! Choćbym chciała,weselić się nie mogę... Czego oczy nie widzš, to serce czuje, a gdy serce smutne,trudno być twarzy wesołš... Podniosła oczy do góry. - Za lasami, za górami - mówiła jakby do siebie - łuny płonš... inne łuny... œpiewy słyszę nieweselne... szumiš bory... tłumy cišgnš, żagiew w jednej, miecz w drugiej dłoni... Woda się w krew przemieniła, białelilie poczerniały... Hej! hej!... I zwiesiła głowę smutnie, zapominajšc o Samborze, który ze strachem jakimœ, stojšc za niš, słuchał i nie rozumiał. To, co mówiła, tak się nie godziło z tym, co dokoła tętniło... Chłopak długo jeszcze z dala się w niš wpatrywał, ale już nie œmiałprzybliżyć. Żywia wyrywała się z korowoduprzy ogniu i przybiegała do niej usiłujšc jšpocišgnšć z sobš; chwytała siedzšcš za ręce, próbowała chwycić z sobš i wracała œpiewajšc sama. Sparta na dłoni dziewczyna obrywała bylicęz wianka, bawiła się kwiatkami i jak nieprzytomna myœlš gdzie indziej się być zdawała... może przy ojcu i matce... Jakiœ czas Sambor spod dębu, o który się sparł, patrzał na niš, trwał na czatach, lecz Dziwa raz jeszcze go przywołała do siebie i kazała mu iœć do zabawy. Posłuszny, poszedł sam nie wiedzšc dokšd, bo mu się wcale skakać i œcigać nie chciało. Cišgnšł z wolna, bez myœli, ku lasowi. Chciało mu się uciec gdzieœ, skryć się, spoczšć, a bór był pełen ogni i wrzawy. Nie było w nim prawie ciemnego kšta. Siedzieli na ziemi starzy pijšc i jedzšc. Pod drzewami szeptały pary młode; dziewczętaszły sznurami, wiodšc się za ręce, zastępowali im chłopcy... uciekały z krzykiem, a biada tej, co się pochwycić dała.. Wnet cały zastęp rzucał się na jej obronę, parobczaki powołani biegli na pomoc, walka zawišzywała się nierówna, aż dziewki się płonšcymi polany w końcu obraniać musiały. Sambor pominšł kilka ognisk i kilka obozowisk na ziemi, uganiajšcym się chwycić nie dał. Zatrzymywali go znajomi i nieznajomi, aby z nimi pił, aby szedł z nimi- odmawiał. Posšdzano go, że coœ złego miał na myœli... Zaszedł tak aż w głšb boru, gdzie już tylkoz dala przez gałęzie przeciskała się łuna od ognisk i ciemno było dokoła. Tu pod dębem legł. Głosy kupalne dychać było, ale nie widać nic oprócz blasków, które czasemzłociły gałęzie u góry. Listki na nich naówczas wydawały się jakby z blaszki złotej, a ptaszki przebudzone latały pozłacanymi skrzydłami. Sambor legł i głowę a oczy w ręce utulił. Słuchał œpiewów i nie dyszał, marzyły mu się, bo zwolna sen za powieki go chwytał. Wtem z dala coœ zatętniło... załopotało... zadrgało. Czy zwierz spłoszony tš wrzawš?... Ale zwierz szybko pomyka, a tętent sunšł się powoli, ostrożnie, milknšł iwznawiał... zbliżał się i stawał... Sambor rozróżnił już stšpanie kilku koni i ludzi, ciche szepty. Skrył się więc głęboko w gšszcz, w trawy i krzaki, i czekał. Ostrożnie wysunęła się z boru ludzi kupka. Blask, który wpadał z dala, nie dozwalał rozeznać twarzy. Mężczyzna jechał na koniu silnym, dwu za nim, kilkoro czeladzi podšżało pieszo. Schylali głowy i podnoszšc gałęzie przypatrywali się ogniskom. - Podkraœć się trzeba pod koło... - szeptał jeden. - Co za dziw na Kupałę porwać sobiedziewczynę? Komu jej nie dajš po woli, musi wzišć gwałtem... Bylem jš na koniu miał, to moja, nie wyrwie mi się, nie dogoniš, nie odbiorš... Zechcš bronić... choćbym życiem przypłacił! Na prawo... I szepczšc posunęli się wszyscy ku brzegowi lasu mijajšc przyczajonego Sambora. Zsiedli z koni wiodšc je po cichu za sobš i kołowali wybierajšc, kędy przejœć mogš nie postrzeżeni. Jeden odgarniał gałęzie i oko puszczał przodem, a sam wœliznšł się potem, stawał, szedł bacznie. Sambor też za nimi wypełznšł z krzaków, wyminšł ich i niespokojny, rzuciwszy się drugš stronš, gšszczami puœcił szybko ku ogniskom. Poœpiech ten go zdradził; usłyszał wnet pogoń za sobš, silne ręce chwyciły go z tyłu. Wyrwał się istanšwszy do boju uderzył głowš w piersi napastnika tak silnie, że padł na ziemię. Lecz padajšc porwał i Sambora z sobš, chwyciwszy za koszulę. Wzięli się na ziemi za bary, duszšc i mocujšc, tarzajšc razem w gęstwinie, gdy dwóch jeszcze przypadło i siadłszy na parobka zdusili go tak, iż tchnšć nie mógł. Wnet zawišzano mu gębę, spętano ręce i nogi. Domyœlano się zdrady, zlękniono popłochu i skrępowanego Sambora popchnęli w krzaki, a sami pobiegli nazad do koni. Słyszał, jak œpiesznie oddalali się szepczšcmiędzy sobš. Zwišzany, próżno się rzucał po ziemi usiłujšc więzy potargać. Łyka i powrozy były mocne. Leżał więc tak, rozpaczajšc a nasłuchujšc, ale pieœni, krzyki, wrzawa, trzaskajšce ognie nie dawały rozróżnić żadnego głosu. Jak wiek długo trwała ta męczarnia. Blask ogni zaczšł niknšć, a brzask dnia wciskać się z góry. Coraz jaœniej robiło się w lesie.W krzakach budziły się ptaki i kręciły się, ipodlatywały około niego. Przyleciała para gołębi dzikich gruchajšc i pierzchnęła, kukułka zakukała kilka razy, górš zaszelepotały skrzydła jakiegoœ wielkiego ptaka, którego dojrzeć nie mógł. Cisza nastawała ze dniem. W dali słychać było ze œpiewami odcišgajšce gromady. Słońce zajrzało w głšb lasu, na wzgórzu nie było już nikogo. Miotajšc się cišgle i targajšc, Sambor nareszcie gębę naprzód potrafił od chusty uwolnić, zębami na rękach i piersi więzy porozrywał, po długiej męce pękły nareszcie - był wolnym! Złamany, poraniony, wœciekły, wyrwał się biegnšc ku polanie. Tu pusto już było, dymiły jeszcze gdzieniegdzie niedogasłe ognie, leżały czarne węgli kupy i potłuczone garnki, i rozbite naczynia. Wszystkie gromady poodcišgały do domów. Sambor półżywy, spotniały, zwlókł się i stanšł, gdy usłyszał głos za sobš. Z dala na ziemi pół leżała, na pół siedziałababa. Zwano jš wiedŸmš, Jaruhš. To ta sama była, która w lesie Dziwie na Kupałę iœć odradzała, ale sama œpieszyła i widać było teraz, że nie darmo... Jaruha, która była okolicy i gospodyń postrachem, bo łatwo jej było mleko odjšć, we zbożu węzeł zawišzać, wodę zaczarować, dzieżę zakwasić - miała się dobrze przy Kupale. Poili jš wszyscy, aby gniewna nie pomœciła się urokiem. Siedziała rozmarzona, pijana, wahajšc się, przechylajšc, podœpiewujšc, szepczšc sama do siebie. Zobaczywszy Sambora podniosła rękę i wołać nań poczęła: - Hej, sam tu, chłopcze, rękę mi daj! Zarazmi rękę daj!... Nie bój się, nic ci złego nie zrobię... Jeszcze ci mogę lubczyku dać, aby cię dziewczęta kochały... ino mi rękę daj, rękę daj! Bo sama nie wstanę, a muszę iœć! Chłopcze... słyszysz! rękę daj lub urok ci rzucę... kark skręcisz do nowego miesišca...Rękę mi daj! Sambor się odwrócił, żal mu się starej zrobiło. - Jaruho! - rzekł - choćbym ci się podnieœć pomógł, nie pójdziesz ty o swej sile, a ja cię prowadzić nie mogę, bo mi do chałupy czas. - Nie mędrkuj, daj ino rękę... Jak wstanę, jak się ustoję, pójdš jeszcze nogi moje... Chłopcze... Sambor przystšpił i oburšcz podniósł starowinę. Trzęsła się stojšc, chwiejšc, jak gdyby paœć miała, ale utrzymała na nogach. Oczyma zakrwawionymi popatrzała na niego. - Cóżeœ to ty spał tak długo? - zabełkotała. - Nie spałem, matko! li ludzie mnie zwišzali, ledwiem porozrywał pęta... Jaruho! nie stało się co na Kupale? Starucha popatrzała nań, przekrzywiła usta i rozœmiała się. - A co się stać miało? To, co się zawsze naKupałę dzieje. Kupała bóg goršcy, dziewczšt dosyć nacałował... a jednš, najkraœniejszš! hę!... Rękš machnęła i zaœpiewała ze œmiechem: Przyjechał pan na koniku, Porwał dziewkę przy gaiku... Oj, gaju - ty zdradniku... Oj, byłoż - było krzyku! Kupało! - Którš? kto?... - zakrzyczał Sambor. Starucha palcem pogroziła na nosie. - Ej ty! parobku... parobku!... Tobie się też jej chciało! Gospodarskiej córy. Zerkałeœ i ty na niš, ja wszystko wiem... Pyszna była,mšdra była, w wianku sobie chodzić chciała... Ano... wianek z wodš płynie... z wodš. Porwali jš... porwali młodš... do komory, do komory wiodš... Cha! Cha! Otóż tobie królowanie dziewicze!... W ręce plaskać zaczęła, a Sambor załamałswoje... - A bracia! A czeladŸ! a nasi!... - Pobili, potłukli, porwali, ponieœli... Albo to na Kupałę nowina! albo to co złego?... Co się młodoœć ma marnować? Doman, kmieć bogaty... Kobiet ma kilka, a żony żadnej. Onatam będzie królowała. Oj, Kupała! Kupała! -zaczęła Jaruha œpiewajšc, zataczajšc się i w ręce chude poklaskujšc. Stał Sambor jak zabity. Baba, w oczy mu patrzšc, œmiała się. - Dobrze tak! harda była! Ja to wiem, ja to wiem, czego się chciało... u ognia w chramie, stać, by się jej ludzie do kolan kłaniali, a ona im wróżyła... E! e! a do garnków, do kšdzieli! Pomiatała swatami, żaden godzien jej nie był... Jam jej wczorajmówiła: "Nie idŸ na Kupałę..." Przyszedł księżyc, panicz gładki, nie pomoże krzyk i płacze, na konika z dziewkš skacze... Na koń wsadził, na dwór biały uprowadził... Ot, co może Kupała... Œpiewała Jaruha podskakujšc na murawie, choć nogi jej nie bardzo służyły. Sambor się oddalał z głowš zwieszonš. - Bywaj zdrów, dobry chłopaku - wołała za nim - pójdę już ja bez pomocy... A ty, coœ starej podał ršczkę, jak zechcesz, to ci młodš wyswatam... taka że jš tylko całować a całować i jeœć jak malinkę... Bywaj zdrów... idę sama... I poszła powoli, podœpiewujšc, œmiejšc się głoœno do siebie, hukajšc ku lasom, rozmawiajšc z ptakami, który przelatywały. Chłopak się wlókł niespokojny i gniewny do domu. Drogš znanš same nogi wiodły. Gdy stanšł u zagrody, znalazł w podwórku wszystkie niewiasty zawodzšce, parobków z Ludkiem w drugim końcu zebranych. Ludek miał głowę zakrwawionš. Kłócili się wszyscy, siostry i bratowe płakały. Wpadli na powracajšcego wszyscy, gdzie był. Poczšł opowiadać, co się z nim działo,oni mu też - jak ich już powracajšcych, z lasu wybiegłszy Doman z ludŸmi napadł i mimo oporu Dziwy, co go przekleństwy i łzami odstraszyć chciała, na koń jš rzuciliiunieœli. Ludka, który jej bronił, uderzył jeden po głowie oszczepem, innym się też razy dostały. Jeszcze spór trwał o to, kto winien, że dziewki nie obroniono, Ludek chciał zgromadzić swoich i napaœć na dwór Domana, aby się pomœcić gwałtu i zniewagi,choć drudzy go odwodzili tym, iż zwyczaj był nieraz żony porywać, a gdy pochwyconš została, nie godziło się jej odbierać, gdy we wrotach ukazała się - Dziwa! Krzyk wyrwał się z piersi niewiast, które gromadš ku niej pobiegły. Stała z twarzš płomienistš, niemal krwawš, na koszuli widać było też krwi bryzgi; konia za uzdę trzymała, który jš tuprzyniósł. Wianek jej w drodze ze skroni spadł, odzież miała zmiętš i zszarzanš, w oczach błyskał ogień straszny. Stanęła przed chatš, milczała, zdawała się na pół obłškanš. Rzucili się ku niej, wołajšc: - Dziwa! Siostra padła wieszajšc się jej na szyi i płaczšc. Dziewczę długo jeszcze drżšce słowa nie mogło wymówić. Sambor otworzył jej wrota i z lekka cugle konia wzišł z jej ręki. Z wolna poczęła iœć ku chacie nie patrzšc na nikogo, ledwie uœcisnšwszy siostrę, która jš pocałunkami okrywała. Doszła takdo przyzby, padła na niš, ręce opuœciła i załamała. Obstšpili jš wszyscy kołem. - Dziwa, jakżeœ ty mu się wyrwała? Nie mówiła długo nic. Żywia jej w kubku œwieżej wody przyniosła; napiła się, westchnęła, z oczów puœciły się łzy. Sambor coœ szeptał patrzšc na konia. Był to koń Domana; po sierœci jego jasnej płynęła struga krwi przystygłej. Dziewczyna siedziała zamyœlona, to rękš wodzšc po czole, to coœ szepczšc sama do siebie i uœmiechajšc się smutnie. - Tak chciał! - zawołała nareszcie. - Zamiast Dziwy... Nija mu się dostała.. Tak chciał... Jam zabiła Domana... Po ca mnie brał siłš?... Spojrzała na brata marszczšc brwi. - A wy! coœcie mnie obronić nie umieli... jamsię lepiej potrafiła. Od œwiętej góry do Domanowego dworu daleko... Ujšł mnie wpółi cisnšł... konia siekł... lecieliœmy czwałem... krzyku mego nikt nie słyszał... Chciałam mu wydrzeć oczy, ręce miałam jak połamane... drgały mi z gniewu i złoœci... Œmiejšc się uspokajał. Mieczyk mu błyszczał u boku... zobaczyłam go. Zmilczałam przyczaiwszy się... Jemu się zdało, że mnie ugłaskał... Milczałam, jednodrugiemu patrzeliœmy w oczy... Jak dziecko bawił mnie obietnicami... słuchałam. Koń ustajšc zwolnił biegu. Mieczyk mu œwiecił uboku... Do dworu było daleko... Mówił, że mnie miłował i dlatego gwałt uczynił... Patrzałam mu milczšc w oczy... Mieczyk drżał pod mojš dłoniš... Schylił się, chcšc pocałować... nie krzyknęłam... nóż miałam w ręku. Do zagrody było daleko, gdym mu mieczyk w piersi wbiła... jego własny... Chwycił za piersi rękami i spadł na ziemię... a jam z koniem poleciała... Nie było mnie gonić komu, ludzie przy panu zostali. Spojrzała po braciach, którzy zasępieni milczeli, po siostrach, które strwożone oczy sobie rękami pozakrywały. Ludek patrzał na niš. - Domanowe braty nie darujš - rzekł - krew trzeba będzie dać za krew... Dziwa i wszyscy umilkli. Trwała cisza długo. - Mnie już tu nie być - odezwała się nareszcie dziewczyna patrzšc w ziemię - chcę... 8Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjřô@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż_Pw J `Ç ä c €aŤĄ c bL&đ c c<42 M pożegnam ja się z wami i pójdę stšd na zawsze... Jak mnie nie stanie, zemsty za mnie brać nie będš... Pójdę, gdzie oczy poniosš, kędy dola poprowadzi... Wstała Dziwa, niewiasty wszystkie płakać ijęczeć zaczęły. Żywia objęła jš za szyję i razem weszły do chaty. Bracia naradzali się cicho, co poczynać mieli. Dziwy długo nie było. Poszła œwišteczne potargane zwlec szaty i wianek uwić sobie nowy. W komorze po cichu zwišzała węzełek bielizny na drogę, a Żywia, widzšc te przygotowania, na ziemię płaczšc legła. Płakały potem cicho, œciskajšc się obie. - Żegnaj mi, jedyna, żegnaj, rodzona... - pół œpiewajšc mówiło dziewczę -żegnaj ty mi na wieki! Ja muszę iœć, porzucić wszystko, gdzie oczy i dola niosš. Pójdę na ostrów, na Lednicę, do chramu Nijoły, stanę u ognia œwiętego, stać będę, aż oczy wypłaczę i zgasnš... aż ja żyć albo ogień palić się przestanie. Wyrwała się z objęcia siostry. - Teraz chodŸ, Żywio moja, siostro jedyna, pożegnajmy ognisko, pożegnajmy kšty, pożegnajmy progi i œciany, i bydełko, i konie, i wszystko żywe i martwe... z czym się żyło, co kochało... Uroczyste to było pożegnanie, do którego się wszystkie przyłšczyły niewiasty. Szła Dziwa do ogniska i rzuca nań łuczywo ostatnie. - Bywaj zdrowy, ogniu mój domowy... już jaciebie nie podsycę, œwiecić mi do kšdzieli nie będziesz ani grzać zziębniętš... Ogniu ojca, matki, sióstr i braci... œwieć im jasno,grzej im duszę. Bywaj zdrowy!... Szły potem do chlebnej dzieży; którš Dziwaobjęła. - Bywaj zdrowa, matko, coœ mnie chlebem białym karmiła... bodajœ zawsze pełnš byłai we czci u ludzi stała... Chleb twój karmić mnie nie będzie... Tak samo próg żegnała, komory, gumna, stodoły, szopy, krówkę czerwonš, owieczkibure i konie, i psy nawet... i studnię, z której wodę brała, i wrota. U studni wzięła Dziwa wiadro, zaczerpnęła raz ostatni, napiła się i zapłakała... Uœciskała siostrę, bratowe, braci, wszystkich pożegnała, kłaniajšc się do nógwkoło... Wrota raz ostatni otwarły się i zamknęły za niš; szła żegnać rzekę, co pod dworem płynęła, i kamienie, na których ojciec siadywał. Nikt się podróży tej sprzeciwiać nie œmiał. U płota uwišzany stał koń skrwawiony Domana; kazała go puœcić i nagnać, aby do swojego wracał stada. Stara Wielicha i dwu zbrojnych parobków odprowadzać jš mieli do jeziora, na Lednicę. Sambor się wprosił trzeci. Gdy Dziwa jeszcze raz ostatni obejrzała sięku zagrodzie i powiała chustkš białš, płaczi jęk dał się słyszeć ze dworu. Siostra i bratowe posiadały na ziemi i jak po umarłej zawodzić poczęły. A w dali słychać było, jak koń Domana, puszczony na wolę, czwałem, rżšc, przez lasy pędził do swoich. ROZDZIAŁ 13 Koło dworu Domanowego cicho było i pusto,gdy następnego dnia Myszko przybył na koniu i stanšł u wrót. - Nie ma Domana? - zapytał sługi, który we wrotach stał Milczał parobek. - Jest pan doma? - powtórzył. Nie było odpowiedzi. - Cóżeœ ty oniemiał? - zawołał po raz trzeci, groŸnie już, przybyły kmieć, któremu się czoło pofałdowało. - Co mam mówić? - nieœmiało poczšł chłopak. - Doman leży na poœcieli raniony; baba mu ranę myje i ziołami zakłada. Dyszyjeszcze... ano, życia mało... Myszko się rzucił na koniu i skoczył z niego. - Kto go ranił? Tu znowu zabrakło odpowiedzi; pokraœniał sługa, oczy spuœcił, widocznie wstyd mu powiedzieć było. Niepewien nawet był, czy się godzi zdradzać tę tajemnicę, bo dla mężczyzny rana przez dziewkę zadana bezczestnš była prawie. - Nie wiem - rzekł ostrożnie parobczak, chociaż œwiadkiem był, gdy padał Doman naziemię. Myszko się dziwnie nań popatrzał, lecz jużnie spytał go więcej i z wolna pocišgnšł dodworu, do œwietlicy. Ciemno w niej było. Przy ogniu, który się palił maleńki wœród kamieni, skurczona siedziała Jaruha, prażšc coœ w garnuszkach i skorupkach i szepczšc po cichu. W głębi izby, na skórze, leżał blady, z oczyma w słup otwartymi, z usty, których blade wargi były rozwarte, w goršczce, półsenny Doman. Na piersi widać było pokrwawionš koszulę i płachty mokre. Jaruha spojrzała na wchodzšcego i palec pomarszczony, czarny, położyła na ustach,ale Doman już drgnšł, ruszył się, jęknšł i jakieœ mruczenie niewyraŸne z ust mu się wyrwało. Oczyma zatoczył, ciałem się ruszyć nie mogšc. Myszko szedł ku niemu powoli. Ni jedna, ni drugi nie mówili nic; goœć siadł w nogach na ławie. Tymczasem starucha sięgnęła do kubka stojšcego przy niej, napiła się, otarła ustai poszła mokre jakieœ niosšc ziele do chorego. Położyła mu je na piersiach, zaczęła mruczeć, ręce obie nad nim podniosła przebierajšc palcami, splunęła najednš i drugš stronę. Doman nie ruszał się,tchnšł tylko ciężej. Na ten znak życia pies, który leżał na ziemi, podniósł głowę z wolna i wlepił w pana oczy. Myszko nie spuszczał z niego wejrzenia, ale się odzywać nie œmiał. Zdawał się chory spać i marzyć. Niekiedy białe zęby jego œcięły się i zazgrzytały. To znów uœmiechał się niby. Ręce mu drgały, jakby coœ chciał pochwycić... i opadały bezsilne. Myszko skinšł na Jaruhę. Przystšpiła doń wprzód rozpatrzywszy się w nim dobrze i stanęła z pokorš. -Kto go ranił? - zapytał goœć. Jaruha milczała długo trzęsšc głowš. - Hę? Dzik - rzekła - a tak! dzik kłem rozdarł mu piersi... Goœć oczy ciekawie zwrócił na niš i ruszył ramionami. Jaruha się poprawiła. - Jeleń... albo ja wiem?... Na łowy wyjechał, a z łowów go przynieœli... I trzęsła głowš, brodę w ręku œciskajšc. - Oj... łowy te, łowy... gorzej wojny takie łowy!... Widoczne było z twarzy goœcia, iż słowom jej nie wirzył. Ale w tej chwili na progu ukazał się Domanów brat, Duży. Myszko wstał i podszedł ku niemu, a Jaruha, u łoża stojšc, za nimi patrzała, bo wyszli zedworu na podwórko. - Mówże choć ty prawdę - zapytał Myszko - co mu jest, kto go ranił? gdzie? - Wstyd przyznać się - cicho szepnšł brat młodszy - za dziewkš poleciał na Kupałę, za Wiszowš... porwał jš na koń... Dziewka mu miecz od pasa wzięła i w piersi wbiła.. Spuœcił głowę Duży, jakby go to wyznanie zbyt wiele kosztowało. Namarszczył się słuchajšcy. - I uszła? - spytał oburzony. - Doman z konia padł, bo go srodze raniła, nie wiem, czy i żyć będzie, choć baba krewzamówiła i okłada ranę - mówił Duży - a dziewczyna z koniem do domu uszła. Słuchajšc opowiadania Myszko zdawał się ledwie uszom wierzyć; œmiałoœć dziewczyny, nieopatrznoœć Domana wydawały się niepojętymi. Zamilkł. - Wywołajcie babę - rzekł po namyœle. - Spytamy jej, czy z niego co będzie, czy przepadł... Mnie on potrzebny i nam wszystkim... Posłuszny chłopak skinšł od progu na Jaruhę, która z udanš powagš, choć widocznie podchmielona, wysunęła się z chaty. - Słuchaj, stara wiedŸmo - rzekł odwracajšc się ku niej przybyły - będzie onżył? Jaruha podniosła głowę, pokiwała niš, spuœciła, podparła brodę na ręku, myœlała długo. - Kto to może wiedzieć - rzekła - albo to jatam była, gdy mu krew upływała? Albo ja patrzała, gdy go zabijali? Ja swoje robię. Krew zamówiłam, ziela nawarzyłam, płachty położyłam... a może kto ranę przeklina, może urok rzucili? Nie można się z niej było dowiedzieć więcej. Myszko stał zafrasowany, gdy w œwietlicy usłyszeli wołanie: - Bywaj tu! Pobiegli wszyscy; Doman się był, na łokciu spierajšc, podniósł blady, ale przytomny, i pić prosił. Jaruha mu jakiegoœ gotowanego napoju przyniosła, który pochwycił chciwie. Oczyma powiódł po izbie, brata poznał, a obcego zobaczywszy spuœcił oczy. Rękš uciskał piersi, jakby mu co zawadzało. Myszko stał nad nim. - Widzisz - rzekł - z koniam padł i na mieczyku się przebiłem... Nie œmiał oczów podnieœć. - Myœlałem, że mi koniec przyjdzie... ano, jeszcze żyję... - A to ja wam krew zamówiłam, proszę miłoœci waszej - wtršciła Jaruha - gdyby nie ja! hę! hę! - Co wy tam uradzili, Myszko? - spytał odwracajšc rozmowę. - Dziœ z tobš o tym nie gadać, kiedy leżeć i lizać się musisz. - Wyliżę się... - rzekł Doman - a nie chcę, abyœcie mnie zapominali, jeœli co do roboty macie. Nie ja, to bracia pójdš i ludzie. Bylem chodzić mógł, nie zaspię doma... Człek najprędzej wydobrzeje, gdy na konia siędzie. - Nieprędko wam o koniu myœleć - przerwała Jaruha - krew by się znowu puœciła, a jakby mnie nie było do zamówienia... Nikt baby nie słuchał i umilkła. Duży nawetna drzwi jej wskazał. WiedŸma pokręciwszy się około ognia wyszła mruczšc. - le z nami - rzekł Myszko - Ÿle z nami, Domanie. Na wiecuœmy nie obradzili nic, a teraz gorzej się jeszcze kroi. Chwostek sobie zebrał dużš drużynę, nawet między naszymi... Bodaj po Niemców posłał i Pomorców, aby mu w pomoc przybywali; chce nas wszech zawojować i obrócić w niewolnika. RadŸmy sobie... - Pierwsza rzecz - rzekł Doman - tych się zbyć, co jemu służš, a z nami iœć nie chcš,bez tego nic... - Pewnie - odparł Myszko - z tymi, co jawnie z nim trzymajš, rzecz łatwa, ale kto wie, ilu z nim potajemnie?... Starego Wisza nie stało. Na wspomnienie starego Wisza głowę spuœcił Doman i zamilkł. - Trzeba nam dalej prowadzić mirowš sprawę. Nikt nie chce stanšć na czele gromady, aby mu się to nie stało, co Wiszowi... Jechałem do was na radę, a wy...- E! e! co będę kłamał - żywo zawołał, jakby z trochš goršczki. Odsłonił piersi, odrzucił płachtę i œmiejšc się dziwnie, pokazał sinš, ledwie przysychajšcš ranę, która miała kształt miecza, jakim była zadana. - Patrz, Myszko - dodał - dziewka mi jš zadała! Dziewka! Wiszowa dziewczyna Wyrwała mi się z ršk jak œliski węgorz. Srom i wstyd! Przed ludŸmi nie pokazać oczów chyba, pókijej nie będę miał. Nie utai się to... własna czeladŸ mnie zdradzi... baby się ze mnie uršgać będš... Prawda, brata raniłem, gdymjš chwytał, ale od dziewki dostać ranę... Padł na poœciel. - WeŸmiesz jš i pomœcisz się - zawołał Myszko - chciałeœ jš mieć za żonę, uczynisz niewolnicš lub - zabijesz... nie trujsię tym i bšdŸ spokojny. - Bylem siły miał trochę, doma nie zostanę... pali mnie łoże i srom... - Słuchajże, Doman, wy z kim? -- przerwał Myszko. - Z wami - odparł krótko ranny i wskazał na brata - on, ja, moi ludzie, czeladŸ. My stare kmiecie jesteœmy, do swobody nawykłe. Do ostatniej kropli krwi miru bronić będziemy, kneŸ mir łamie, niech głowę da! - Niech da głowę! - zawołał Myszko i wstał. - Więcej już słyszeć nie chcę i nie potrzebuję. Na tym dosyć... Duży przyniósł mu miodu w kubku, goœć z poœpiechem do ust go zbliżył i napił się bioršc rękę Domana. - Za rychłe wyzdrowienie twoje... Słowo? - Słowo kmiece i klštwa... ja z wami... a umrę ja, z wami bracia, do ostatniego. I legł na poœciel. Myszko wyszedł i na konia siadł. Na powrót weszła Jaruha zbliżajšc się do łoża chorego; spojrzała mu na pierœ, z której płachty zrzucone leżały na ziemi, i załamała ręce. Poczęła je podnosić mruczšc. - A zdrowym byœ być chciał, miłoœciwy panie - poczęła. - Baba was wyratowała i słuchać jej nie chcecie! Nie opierał się chory, gdy mu znów owe mokre zioła i bieliznę na piersi przyłożyła.Znużony, choć małym wzruszeniem, Doman się zdrzemnšł zaraz. We dworze milczenie było znowu. Nadchodził wieczór, gdy Duży, stojšc we wrotach zobaczył jezdnych z lasu wychylajšcych się na pole. Było ich czterech. Jeden przodem jechał wprost na dwór. Już z dala poznał chłopakBumira, kmiecia, który mieszkał ku Gopłu. Bumir stary był już, ale jak żubr silny, kark miał gruby, nogi i ręce ogromne, brzuch spasły. Ciemne włosy, na pół już siwe, bezładnie otaczały mu głowę okršgłš, w której wypukłe oczy żabie i usta szerokie siedziały. Z Bumirem mało cosię znali, nie lubił go Doman; po co tu cišgnšł, trudno było odgadnšć. Stanšł ze swymi u wrót. Goœcinnoœć stara nikogo, miłego czy nie, odpychać nie dozwalała. Pozdrowili się z Dużym. - Zabłškałem się - rzekł Bumir - dacie mi spoczšć u siebie. Ludzie się zagnali za jeleniem, który oszczep niósł w sobie. Jakiœ zwierz, w którym Licho siedziało, poprowadził nas na obłędy; drugi dzień włóczymy się po lesie... - Brat mój się okaleczył, leży ranny - odezwał się Duży - ale dom rad wam. - Ja rany leczyć umiem - zawołał Bumir - pójdę, zobaczę. - Baba go opatruje... Bumir sapišc z konia zlazł i nie pytajšc do izby cišgnšł. - Sadło, którym rany zalewam, czeladŸ ma - odezwał się Bumir. - Zalejemy mu sadłemido kilku dni znaku nie będzie. Wchodzili do izby, Doman, jakby poczuł już obcego, ruszył się zaraz. Jaruha, która przy ogniu drzemała, zbudziła się spluwajšc i gniewna. Bumir nie zważajšc nanic do chorego poszedł. Gdy na siebie spojrzeli, zaraz postrzec było można, że gospodarzowi goœć ten niemiłym był. - Zabłšdziłem, dacie mi spoczšć - rzekł siadajšc na ławie. Doman rękš skinšł i bratu dał znak, by goœcia przyjmował. Bumir się rozsiadł i sparł na stole. - Sadło moi ludzie majš - rzekł - które najsroższe rany goi. NiedŸwiedŸ jucha raz mi do połowy skórę ze łba zdarł; wyleczylimnie nim... - Miłoœciwy panie - zawołała Jaruha - już tu nic nie trzeba, ja krew zamówiłam i ziela mam, co ranę prędko przygojš. Nie trzeba nic. Chory też dał znak rękš, Bumir zamilkł. Wszedł Duży z miodem znowu i z kołaczem,a za nim wnieœli misy. Goœć poczšł jeœć łakomie, pić chciwie i póki się nie nasycił, sapał tylko. Jaruha wyszła na podwórze, gdzie się rozrywała, żarty strojšc z czeladziš. Duży też stadninę poczšł opatrywać - zostali sami. Bumir znać tego sobie życzył, bo się zaraz do gospodarza przysunšł. - Ej, Domanku miły - poczšł pochylajšc się ku niemu - nie w porę tobie ta rana i choroba.. U nas Ÿle, nam trzeba ludzi i ršk...Kmiecie, braty nasze, burzš się i złego piwa nawarzš. Namarszczyło się czoło choremu. - Cóż to się dzieje? - mruknšł. - Na naszego knezia wszyscy bij zabij... poszalawszy... Doman, już nic nie mówišc, słuchał. - Zginiemy wszyscy - rzekł cicho Bumir - knezia pogniewali, zemstę wywołajš, Niemców sprowadzi na nas. Widzšc, że gospodarz nie mówi nic, Bumir cišgnšł dalej: - Jest już zmowa na knezia, już się zbierajš, radzš... a wszystko to tylko, aby jednego ze swoich posadzić na grodzie. Nie o swobodę im idzie, a o skarby na zamku. My to wiemy. Ano, omylš się, bo nas jest dużo też, co staniemy za kneziem i nie dopuœcim... Nie dopuœcimy! - zawołał Bumirbijšc kubkiem o stół. Oczy mu się zapaliły. - Myszkom się chce panować, my wolimy tego, co jest... My już go znamy, a tamci, jeszcze się nie napiwszy, głodniejsi będš... Nie dopuœcimy. - Obliczyliœcie się? - zapytał Doman. - Co się mamy liczyć... Leszki pójdš wszystkie z nami, bo to ich sprawa, pojednajš się... kmieciów też dużo jest, co chcš spokojnie swoje lechy uprawiać, a gromady, co się wyrwš, kneziowscy ludzie rozgoniš na miazgę. Bumir się tak odkrył ze swš wiarš, po miodzie, nieopatrznie; Doman, daleko przebieglejszy od niego, dawno przewidział, ku czemu to idzie, i czuł, że Bumir go spyta nareszcie, z kim on trzymaćmyœli. Powiedzieć fałszu nie chciał, a prawdę zdawało mu się wyœpiewać niebezpiecznie. U narodów wpółwykształconych instynkt zachowawczyczęsto dziwne formy przybiera i do różnych fortelów się ucieka. Domanowi przyszło na myœl, aby się chorobš posłużyć; w chwili gdy Bumir kończył mówić, jęczeć poczšł i chwycił się za pierœ. Jaruha stojšca pod oknem usłyszała ten głos i poœpieszyła nań. Bumir umilkł. Przyniesiono zaraz płachty nowe; chory się skarżył. WiedŸma zapowiedziała, że musi zamawiać ranę i że nikomu przy tym być nie wolno. Stary kmiećczarów się i bab obawiał. Z przerywanš więc rozmowš wyniósł się za próg sapišc, obiecujšc sobie wrócić dla dokończenia jej,ale po doœć długim oczekiwaniu Jaruha wyszła objawiajšc, że skutkiem jej zamawiania chory zasnšł i spać będzie do jutra, do rana, a snu mu przerywać nie wolno, boby duchy złoœliwe chorobę rzucić mogły na tego, co by obudził chorego. Rad nierad Bumir się znalazł w podwórzu nic nie sprawiwszy, z tym że na resztę musiałby czekać do rana. Na to nie było sposobu. Pilno jechać musiał, drugich namawiać, bo go był kneŸ znać wysłał, wzišł więc na bok Dużego. - Ja do jutra rana tu stać nie mogę - rzekłmu niecierpliwie - Doman œpi. Jutro mu powiecie ode mnie, aby pamiętał, co mówiłam i z tymi trzymał, co mir miłujš, ziemię - chcę... 8Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjřô@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żdPqc eÁ fNkc€gš och(/Ńciů=l a radzi siedzieć w pokoju. Powiedzcie mu tokoniecznie, ja przed nocš jeszcze kawał drogi ujechać muszę. Takš sztukš odprawiony Bumir, zły, mruczšc, na konia siadł i pocišgnšł dalej. Doman wszakże spać nie myœlał, babę tylkonamówiwszy, aby mu się wykłamać pomogła. Zaledwie usłyszał, że konie za wrotami były, ruszył się na poœcieli. Leżenie mu dokuczyło, chciał choć popróbować, czy mu się wstać nie uda. Przeraziła się Jaruha, która wcale nie życzyła sobie widzieć go uleczonym tak prędko, i poczęła niemal gwałtem nazad pędzić na łoże. I siły też nie pozwalały bardzo się dŸwigać. Doman zaledwie popróbowawszy i poczuwszy się jeszcze osłabłym, nazad na łoże legł. Jaruha znowu zamawiała. Miała priy tym jeœć i pićdo syta, czyniła się też potrzebnš, jak umiała. PóŸno już było i Doman usnšł po tych wysiłkach, gdy nowy goœć do chaty się wcisnšł. Jak on tu potrafił się dostać, trudno było babie zrozumieć. Właœnie usnšć miała oparłszy się o ognisko, gdy na progu zobaczyła kocie oko Znoska. Z głowš obwišzanš płachtš, z okiem ciekšcym karzeł wsunšł się do izby tak cicho, iż Jaruha ujrzawszy go przelękła się, jakby wilkołaka zobaczyła Psy stróżowały na podwórzu, ludzie spali, wrota były zaparte. Pomimo to Znosek się dostał do zagrody. Jak? - to było jego tajemnicš. Wœliznšwszy się tu, podpełznšł do starej pokazujšc na swš głowę poranionš. Jaruha była listoœciwš, leki i czary stanowiły jej rzemiosło, dozwoliła się więc zbliżyć Znoskowi i z wolna głowę mu rozwišzała. Przyschła płachta odmaczanš być musiała, gdyż Znosek syknšł z bólu, a Doman się obudził. - Jakeœ ty tu wlazł, że cię psy nie zjadły? - szepnęła głos zniżajšc wiedŸma. Znosek ledwie dosłyszalnym szeptem odpowiedział jej na ucho, iż dowiedziawszysię, że jš tu znajdzie, musiał się dostać dodworu, bo go rany niezmiernie bolały. Przyznał się, że nie mogšc inaczej, wdrapał się na drzewo stojšce przy częstokole u zagrody i po gałęziach jego spuœcił się w podwórze. Tu psów nie budzšc przepełznšł do drzwi, które zawsze stały otworem. Jaruha ranę mu poczęła opatrywać, szeptać nad niš i spluwać na wszystkie strony. Z węzełków potem swych dobyła ziół, z garnuszka nalała cieczy jakiejœ i kazawszy z głowš spuszczonš siedzieć Znoskowi, obwišzała go na nowo. Ogień przygasł był nieco i w izbie było prawie ciemno, ale właœnie, gdy z głowš spuszczonš klęczał przed niš karzeł, błysnęło łuczywo, blask oblał izbę, Doman się zbudził, otworzył oczy i ujrzał tę dziwnš parę. Oby człowiek bez wiadomoœci jego w domu... w podrażnionym chorobš gniew obudził. Sšdzili go jeszcze œpišcym, gdy nagle krzyknšł straszliwie, wołajšc ludzi. Znosek chciał się wyœliznšć i uciec, ale już było za póŸno. CzeladŸ œpišca za progiem zerwała się na nogi. Padł karzeł na ziemię twarzš. Zaczęło się wołanie, popłoch i Znoska schwyciła czeladŸ prowadzšc przedpana. O tym stworzeniu, którego Doman nie widział nigdy, chodziły wieœci dawno, jako o złoœliwej istocie będšcej na posługach knezia. Wiedziano, że podpatrywał, że się wszędzie wœliznšć umiał i że go używano na podsłuchy. Domyœlić się było łatwo z postawy, kim był. W pierwszym gniewu napadzie Doman chciałgo kazać powiesić na dębie. Znosek padł przed nim na twarz jęczšc i błagajšc. Jaruha się wstawiać nie chciała, œwiadczyła tylko, że przyszedł dla ran, które miał na głowie. CzeladŸ już się brała do postronków, aby zochotš wielkš spełnić rozkaz pana i Znoska jak wielkš żołšdŸ na dębie uwiesić, gdy na jęk i płacze Doman się ulitował i - psami goza podwórze wyszczuć kazał. Wyprowadzono go więc za drzwi, na psy œwiœnięto i uciekajšcy co tchu ku tynowi karzeł, poszarpany, ranny, ledwie się potrafił całemu stadu gonišcych go ogarówwyrwać, zręcznie za płot wskoczywszy. Jeden z psów, który się był nogi jego uczepił, zawisł długo przy niej i wyrwawszy z niej to, co zębami chwycił, upadł na ziemię. Znosek jednak tyn przeskoczył i za zagrodš zniknšł. Jaruha już siedziała spokojnie u ognia i może nawet żałowała, że go nie powieszono, gdyż z wisielców różne bardzopotężne leki i czary naówczas wycišgano, które by się jej były przydały . Nie obwiniano jej o to, że się przybłędzie ulitowała i pozostała znów przy ognisku. Znosek padłszy za zagrodš na ziemię, z nowš ranš, jęczał, pięœcie wycišgajšc ku dworowi i przeklinajšc jej pana. Obiecywał sobie pomstę, choćby życiem zapłacić, a o tę zausznikowi kneziowskiemu było łatwo. Gdy nogę zawišzawszy powlókł się nad ranem w las, aby go nie schwytano znowu, cišgle jeszcze ku zagrodzie się zwracał pokazujšc jej pięœci i zęby. ROZDZIAŁ 14 Na jeziorze Lednicy leżała wyspa, ostrów œwięty, do którego z dala, od Wisły, nawet od Łaby, od Odry przychodzili z ofiarami powróżby i rady pielgrzymi. Niewiele naówczas takich chramów i œwištyń liczono na ziemiach słowiańskich. URanów na ostrowiu stał chram Œwiatowida, u Redów drugi, u Serbów nad Łabš Trygłowa trzeci, w Stargrodzie w gaju czczono Prowego. Cišgnęły do nich na wielkie œwištki i dni uroczyste różne plemiona z dalekich stron, schodzili się ludzie jednego słowa, choć różnej nieco mowy, i u œwištyń tych radzili i porozumiewali się, co ku obronie od wspólnych wrogów przedsiębrać mieli. Na ostrowiu Lednicy stał taki chram Nii, do którego szła właœnie Dziwa schronić sięod pomsty i poœwięcić resztę życia pilnowaniu ognia œwiętego. Trzeciego dnia pokazało się jezioro szeroko rozlane, œwiecšce, jasne, a podróżni powitali je pokłonem, bo i ono, jak ostrów, œwięte było. Ostrów też z dala się dostrzec dawał, naówczas gęstym gajem i zaroœlami okryty.Zakrywały one chram oczom i zdawały się całš wyspę okrywać. U brzegu, na palach wbitych niegdyœ w jezioro, stały chatki rybaków nędzne. Przy nich do palów poprzywišzywane czółna kołysały się jak senne, poruszajšc z falami. Rybacy zamieszkali w tych budkach przewozili na ostrów pielgrzymów. Wieœć niosła, że chaty biednych tych ludzi stały tu od wieków, że ich niegdyœ była tu moc wielka, że pale częœć znacznš wód zajmowały, a na pokładach nad nimi cała niegdyœ osada liczna i zamożna zamieszkiwała. Ale z czasem gniły pale, padały chałupy w wodę, ludzie się na lšd przenosili i rozpraszali. Teraz tu tylko pozostało ich kilka, sczerniałych, osiadłych nisko, okopconych, a zajmowali je rybacy i przewoŸnicy. U chat na palach pożegnała Dziwa swoich towarzyszów, tu już bezpieczna sama iœć mogła, kędy jej kazała dola. Nie potrzebowała ani druhów, ani drużki. Rzucił się jej Sambor do nóg, bo jš od dziecka szanował i miłował. - Zdrów bywaj, Samborze - odezwała się - bšdŸ szczęœliwy... pokłon odnieœ ode mnie siostrze miłej, braciom, wszystkim, nawet ptakom, co koło naszej latały zagrody. Z chaty na palach, które się trzęsły pod nim, wyszedł stary zgarbiony człowiek, w drżšcych rękach wiosło trzymajšc. Nie mówišc nic zszedł do czółna, zstšpił w nie, odwišzał i czekał. Dziwa siadła, odbił od brzegu i czółno pomknęło po wodach spokojnych. Towarzysze stali i patrzali, stara piastunka płakała padłszy na ziemię. Dziwa chustš wiewała. Białe ptaki nad głowš jej się niosły i kwiliły, jakby rozumiały, że się ze swoim rodzonym rozstawała œwiatem. Czółno płynęło. Już twarzy jej widać nie było, tylko koszulę białš i białš jak ona twarz, a potem plamkę białš, a póŸniej ostrów i drzewa zakryły czółenko i znikło.Dziwa płynęła, gdzie jš dola niosła. Wtem łódka się o brzeg oparła i zadrgała, stary wyszedł na lšd i przytrzymał jš. Para kamieni sterczała nad wodš; dziewczę wysiadło i wyszło. Na ostrowiu cicho było, cicho, tylko tysišce słowików w krzakach na zabój nuciły. Pomiędzy łozy i olszyny wiodły œcieżki kryte, ludzkimi powydeptywane stopami. Dziwa szła z wolna przed siebie, nie œpieszšc, wiedzšc, że dojdzie, gdzie jej losy iœć kazały. Wœród gęstwiny łšczka się otwarła zielona.Tu gromadkami siedzieli ludzie i pożywali z kobiałek, co kto miał z sobš, w milczeniu jakimœ uroczystym. Widać było po sukniach, ich barwie i kroju,że ludzie tam byli z krajów różnych. Byli tam mowš i odzieżš odmienni od siebie, a językiem pokrewni połabiańscy Serbowie, Wilcy i Redary, byli Dalemińcy, Ukrańce, Łuczanie, Dulebianie, Drewlanie z Drażdańskich lasów, Polanie tutejsi, Łużanieznad Warty i Odry, Bużanie od Buga, Chorbaci nawet i niezliczone naówczas plemiona, które się różnymi imionami zwały, z jednych rodów odszczepionych od pnia głównego pochodzšc. Widok był zaprawdę piękny tych gromad, co się rozumiały, a przecie nie znały i dziwiły sobie, z których każda miała innš twarz i obyczaj odmienny, a wszystkie czuły się dowspólnej prastarej matki. Nie bratali się bardzo, ostrożnie ocierali o siebie, ale zanucona pieœń, rzucone słowo zbliżało powoli. Szare, czarne, brunatne, białe œwity, siermięgi, opończe pasami zielonymi, krasnymi, czarnymi i białymi poprzepasywane odznaczały plemiona. Uzbrojenie też nie było równe. Plemiona znad Wełtawy i Łaby, bliższe Niemców, jużod nich wiele zapożyczyły; ci, co mieszkali ku Wiœle i w głębi, dziczej wyglšdali jeszcze. Znad Bałtu (białego słowiańskiegomorza) mieli dużo przywoŸnego sprzętu, który im statki z dalekich krajów przynosiły. Dziwa przeszła pomiędzy gromadami, którejš ciekawymi mierzyły oczyma. Chramu stšd jeszcze widać nie było, bo go gęstwina zasłaniała zielona. Wpoœród zaroœli trafiła na kamienny obwód pierwszychramu. Stały te kamienie ogromne, jak je ziemia zrodziła, jak je morze przyniosło, nie tknięte rękš ludzkš, z tymi twarzami, jakie im dały wieki, jedne nie opodal od drugich, w odstępach równych, jak zaklęci w głazy stróże. Jak zšjrzeć w lewo i w prawo, cišgnšł ten poœwięcany szereg dokoła. Na jednej z tych brył siedziała kobieta w bieli, podparta na ręku. Stara już była i włos miała srebrny, rozpuszczony na ramiona, a na nim dziewiczy wianek ruciany. W ręku trzymała laskę białš, z korš pozostawionš tylko, by jš jak wšż, jakwstšżeczka opasywała. Ubiór miała wieœniaczy, biały, œwieży i czysty, a przy nim spinki błyszczšce. Na twarzy spokojnej, pomarszczonej i zwiędłej widać było życie jakby senne, coœ na pół umarłego nie troszczšcego się ani o œmierć, ani o dolę. Dziwa się pokłoniła przed niš. Stara oczy powoli podniosła, nic nie mówišc, rękš jej pokazała na prawo, na drożynę, głowę podparła znowu i dumała. Dziewczyna szła drożynš wskazanš. O kilka kroków stał na kiju sparty starzec niewielkiego wzrostu, odziany bieliznš œwieżš, w obuwiu z czerwonymi sznury i zarzuconej na ramiona opończy ciemnej. Czapka wysoka czarna okrywała mu czoło. Na zbliżajšcš się z wolna Dziwę patrzył spod brwi siwych. Skłoniła mu się do kolan:Tyœ tu panem i ojcem? - spytała. - Wizun jestem... tak... - Przytułku u was prosić przychodzę - poczęła Dziwa powstajšc - będę Nii ognia pilnować œwięcie. Od młodu œlubowałam bogom! Stary Wizun łagodnie i spokojnie patrzył i słuchał. Dziewczę wymówiło te wyrazy szybko, rumieniec okrywał jej twarz. - Sierota jesteœ? - zapytał. - Nie, miałam niedawno ojca i matkę, mam jeszcze braci i siostrę. Kmieć Wisz był mi ojcem - poczęła mówić. - Wisza kneziowscyludzie zabili. Wizun zbliżył się, ciekawie słuchajšc. - Mnie chciał porwać za żonę sšsiad nasz...bronišc się zabiłam go. Nie chcę, aby się jego krwi mœcili... przyszłam tu. - Zabiłaœ? - zawołał zdziwiony stary Wizun- ty? zabiłaœ? Jak się zwał ten człowiek? - Doman! - odpowiedziała rumienišc się dziewczyna. - Doman! Domanl - ręce załamujšc rzekł stary - ja go nosiłem małym na rękach... Zmarszczył się Wizun. Dziwa pobladła, ulękła się, aby jej nie odepchnięto. Stary nie mówił nic, sparty nakiju milczał patrzšc w ziemię. - Doman zabity! - mówił do siebie - zabity przez dziewkę... - Mów, jakeœ ty go zabiła! - odezwał się stary. Dziwa drżšcym głosem poczęła opowiadanie, tłumaczšc się z tego czynu œlubem swym i popełnionym na niej gwałtem. Wizun pytał, czy wie, że został zabitym, nie ranionym, nie chciał wierzyć œmierci. Potem zamilkł. - Pozwólcie mi tu zostać u ogniska! - zawołała Dziwa. Nie odpowiadał stary długo, myœlał. - Zostań - rzekł w końcu - aleœ ty dla nas iza młoda, i za krasna. Ty nie znasz siebie, zatęsknisz. BšdŸ sobie goœcinš tylko.. inaczej ja cię nie chcę... Jak ci serce odboli, pójdziesz! o! Pójdziesz! - Nie! Nie! - rzekła Dziwa - zostanę... Wizun się uœmiechnšł smutnie, nic już nie mówišc wskazał jej do chramu drogę. Biegła raczej niż szła we wskazanš stronęDziwa. Tu stał częstokół i wrota. Częstokółbył z polan gładko ciosanych, rzezanych u góry misternie w zęby i koła. Wrota też miały słupy drewniane, strojne jak dziewczęta w ršbki, zęby, w pasy, jedne malowane biało, drugie żółto i czerwono. Na daszku nad wrotami wisiały wianki, w częœci poschłe, w częœci zielone jeszcze i œwieże. Stšd liœćmi zielonymi kosaćca usłana już była droga. W pniu rzezanym pięknie, u którego stał czerpaczek biały, woda była czysta jak łza, Ÿródlana. Dziwa zaczerpnęła jej i napiła się spragniona. - BšdŸ mi zdrowa, wodo œwięta, wodo nowa! - szepnęła. Zza wrót wyglšdał drugi staruszek, do Wizuna podobny, który się od przychodzšcejskrył żywo. Szła droga pomiędzy dwoma częstokołami naokół, a drugie opasanie chramu było jeszcze ozdobniej z drzewa ciosane. Wisiały na nim skóry, oręż różny i dary, które składali pielgrzymi. Tš drogš trzeba iœć było, szukajšc wrót drugich. Do tych spinać się musiała po wschodach. Ciemniej tu było, bo drzewa i opasanie œwiatło odejmowały. Tu już stał sam chram, na gęstych dokoła słupkach drewnianych oparty i okryty dachem gontowym. Pomiędzy słupkami malowanymi czerwono, z żółtymi przepaskiwisiały czerwone sukienne opony zakrywajšce wnętrze. Œcian nie było. Trwoga jakaœ ogarnęła dziewczynę, gdy zbliżywszy się ku sukiennej zasłonie podnieœć jš miała, aby się dostać tam, skšdjuż nie chciała, nie myœlała wynijœć nigdy. Popatrzała w œwiat biały, na dzień biały, posłuchała słowików gwaru i rękš drżšcš podniosła zasłonę, która zaszeleœciła nad jej głowš. Weszła. Tu ogarnęła jš na chwilę noc, bo oczy jej zrazu nic dojrzeć nie mogły. Na tle tylko czarnym płomień błyskał w głębi.Zapach smoły, bursztynu, spalonych ziół przesycał powietrze ciężkie i ciepłe. Dopiero oczy oswoiwszy postrzegła kontynę, na słupach jeszcze wewnštrz opartš, ciemnš, smutnš i pustš. Daleko przed niš stały kamienie, które otaczały wolno płonšce ognisko. Dym i iskry dobywały się z niego to wolniej, to żywiej iszły ku górze, do otworu w dachu lub wiatrem zwrócone rozchodziły się we wnętrzu budowy. Przy ogniu dwie białe postacie siedziały jakby uœpione czy drzemišce. Zza dymu i płomieni widać było na œcianie kontyny coœ niewyraŸnego, podnoszšcego się wysoko, aż pod strop i dach. Była to czarna, okopcona postać dziwna, nieforemna, straszna, u której nóg kilka trupich białych czaszek leżało. Obok niej wisiały haki, oręż, noże, jakieœ zdobyte łupy, a sam posšg obwieszony był cały niemal sznurami bursztynu i kraœnych kulekponizanych na nici. U góry, w głowie potwornej, dwoje oczów, dwa œwiecšce, ogromne kamienie czerwone, jakby krwiš gorejšce, pałały. Nie widać tam było nic, tylko tych oczów płomienistych dwoje, od których skryć się nigdzie nie było można Patrzały na wszystkie strony, odbijał się w nich ogień u stóp palšcy, migotał w czerwonych kamieniach i czynił je jakby żywymi. Wœród ciemnoœci te drganiem płomienia ruszajšce się oczy bóstwa przerażały jak spojrzenie ze œwiatów innych, groŸne i gniewu pełne. W chramie teraz nic słychać nie było, tylkotrzask palšcego się łuczywa i œwiergot ptastwa, które, otworami dostawszy się doœrodka jego, niespokojnie pokrzykiwało latajšc, aby się stšd na powrót wydobyć. Dziwa postawszy chwilę, bo w niej czerwonych oczów dwoje zrodziły trwogę iodjęły siłę, wolnym krokiem podeszła ku ognisku myœlšc: - Tu więc miejsce moje. I nie pytajšc już nikogo, nie patrzšc zbliżyła się aż do dwóch siedzšcych niewiast, co ogień podsycały, siadła, jak one, na pustym kamieniu, wzięła nagotowane łuczywo i położyła na ognisku.Jedna z kobiet wstrzymać jš chciała, lecz za póŸno się podniosła. Ogień już był objšłmiłujš, ziemię - chcę... 8Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjřô@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żjPßck/ucl¤ŸcmC,cnE; oQ?$tę pierwszš ofiarę, na którš Dziwa patrzała, jakby się w niej własne paliło życie. Dwie stróżki tego Znicza popatrzały na niš ciekawie i trochę przelękłe. Przy œwietle ognia mogła dojrzeć ich twarze. Zwiędłe były, smutne i blade. Przyglšdajšc się pięknej dziewczynie szeptały coœ pomiędzy sobš, jakby litujšc się nad niš. Głowami potrzšsały tylko, nie œmiejšc się odezwać. Zdawały się patrzeć na niš jak na skazanš. Dziwa siedziała spokojna w ogień wlepiwszy oczy, odpoczywała. U ognia zmieniały się potem stróżki; Dziwa przesiedziała sama całš noc przy nich, dorzucajšc po łuczywie. Sen jej nie brał, myœlami jeszcze żegnała życie swe dziewicze i domowš zagrodę, a czerwone oczy Nijoły przyszłoœć czyniły strasznš. Tak przeszedł dzień pierwszy i tak samo prawie drugi upłynšł. Mogła tylko wyjœć zakontynę i odetchnšć œwieżym powietrzem. Ale tu skupiały się koło niej stróżki ognia i ciekawie przyglšdały się jej, badały, dopytywały uœmiechajšc; zwracali oczy przechodzšcy pielgrzymi i Dziwa wolała jużmilczenie swe w ciemnym kštku niż te napaœci próżnujšcej gawiedzi i te pytania bez końca. Nazajutrz siwowłosa w wianku kobieta spotkała jš też za chramem i zagadnęła, o przeszłoœć; i jej opowiadać się musiała, skšd przyszła i dlaczego, ale ta słuchała roztargniona i nie okazała nawet, czy jš powieœć obeszła. Dziwa spodziewała się tu może jakiegoœ podnieconego życia, z pieœniši marzeniem, a znalazła milczenie i ołowiane brzemię na wszystkich tych niewiastach znużonych ciszš jednostajnš, jaka je otaczała. Bezmyœlnie spełniały one posługę przy chramie i dzień schodził na półsennym jakimœ osłupieniu, na zdrętwieniu i martwocie. Wieczorem zjawił się stary Wizun po odejœciu siwowłosej kobiety; oczyma prawie gniewnymi mierzył Dziwę i pytał znowu o Domana. Dziewczę opowiedziało swš przygodę po raz drugi. - Domana mi żal! - zawołał - nosiłem go dzieckiem na ręku; chłopak był odważny, dobry, goœcinny i przyszło mu zginšć nie nawojnie, nie na łowach, ale z ršk niewiasty... ze sromem! - A jakżem ja bronić się miała będšc w jego mocy? - odezwała się Dziwa. - Wolno się bronić dzikiemu zwierzęciu i robakowi nawet, a nie godziłoby się dziewczynie? Starzec się namarszczył tylko i spojrzał dziko na niš. - Doman rannym być może, ale zabitym... nie! nie! to być nie powinno i nie będzie - dodał. Chciał, aby mu opowiedziała, jak mu cios zadała, ale Dziwa sama już teraz nie wiedziała, jak się to stało, aniby umiała wytłumaczyć, skšd na to wzięła odwagę i siłę, zmilczała więc. Następnych dni, jakby za karę, najcięższš pracę na niš włożono. Musiała drzewo nosić i wodę, zamiatać i myć chram, biegaćdo Ÿródła, służyć wszystkim. Odprawiono jš wreszcie do tego, od czego w domu byławolnš - do gotowania strawy dla innych. Niezbywało na ostrych słowach i na œmiechu bolšcym, i na jakiejœ wzgardzie, którš jej starsze okazywały. Wszystko to przetrwała milczšca, spokojna, z takš dumš, iż niechęć się rozbiła o niš i dziewczęta z poszanowaniem patrzeć zaczęły na tę, która ani skarżyć się nie chciała, ani płakać, ani okazać, że jš boli poniewieranie. Dano pokój wreszcie, widzšc, że znęcanie się nie czyni skutku. Każdego niemal dnie nadcišgały łódkami nowe gromady po wróżby składajšc ofiary przed Nijš. Dziwa siedziała już u ognia po kolei i bez kolei, a była tu jak domy. Milczšca mogła marzyć, patrzeć w dym, który w jej oczach różne dziwne przybierał kształty, nie troszczyć się o życie. Dwa razy na dzień z ofiarnych dań i gotowanej strawy zastawiano obiatę dla stróżek i było pod dostatkiem wszystkiego. Suchych korowajów ostatkami karmiły się niezliczone ptastwa stada, a żarłoczne wróble tysišcami kręciły się przy chramie. Dziesięć już dni upływało od tego pamiętnego dnia, gdy Dziwa u ognia zasiadłai pierwszš go drzazgš podsyciła. Była, przybywszy, ostatniš, teraz słuchały jš inne. Panować tu nie pragnęła, przyszło to samo, gdy uczuły wszystkie dziewczęta w niej tę jakšœ wyższoœć, która się narzuca sama i oprzeć się jej nie można. Leniwe i œpišce stróżki ognia same zdały na niš pieczę, staranie, pracę i rozkazywanie. Siedzšc z dala patrzały na niš i strach je jakiœ ogarniał, tak miała pańskš postać i do rozkazywania była stworzona Dziesištego dnia siedziała u ognia, gdy szmer powstał dokoła chramu i po całej wyspie. Ludzie dokoła biegali, ruch się stałwielki, nagle podniesiono zasłony ze wszystkich stron i między słupami najbliżejognia stojšcymi ukazał się Wizun w œwištecznym ubraniu i kołpaku, a z nim mężczyzna rosły, czerwony, gruby, w czapce z piórem, w płaszczu czerwono naszywanym na ramionach, ze złotymi szlaki, blaszkami œwiecšcymi okrytymi. Œwiecšcy miecz wisiał u jego boku. Dziwa spojrzawszy nań uczuła w sobie przestrach i trwogę. Ten czerwonolicy z dziko patrzšcymi oczyma człowiek, podobien do zwierza, który wyszedł z puszczy, z usty skrzywionymi szydersko, obudzał w niej wstręt i odrazę niewysłowionš. Byłaby uciekła, gdyby mogła. Stanšł on nie zdejmujšc kołpaka ani się pokłoniwszy naprzeciw ognia i bałwana Nijoły, patrzšc nie na œwiętoœci, ale na pilnujšce Znicza dziewczęta. Długo je oczyma przechodził, zatrzymał wzrok na Wiszowej córce i już go od niej nie zwrócił. Poszeptał coœ staremu, który głowš potrzšsł. Chwilę się wzdragał. Mężczyzna stał uparcie, dwa razy po ramieniu uderzył starego i pchnšł go wewnštrz chramu nakazujšco. Stary wahajšc się zbliżył powolnym krokiem ku Dziwie, pochylił ku niej i rzekł cicho: - KneŸ to jest miłoœciwy... chce, żebyœ mu wróżyła. - Wróżyć nie umiem - odpowiedziało dziewczę. - Wróżby nakazać nie można, onaprzychodzi zesłana od duchów, ja wróżyć nie umiem... W tej chwili z drugiej strony zbliżyła się siwowłosa Nania i odcišgnęła na stronę dziewczynę. - Wróż mu - rzekła - ja cię zielem upoję, wróż mu, wróż mu wszystko złe, bo człowiek niedobry. Wyniesiem kadzidło, dym cię upoi.., mów, mów mu œmiato, co myœl przyniesie... on się nie waży uczynić cinic złego... To mówišc stara dobywała suche ziele i garnek z węglem nabranym z ogniska postawić kazała na ziemi. Rzucono ziele na nie i dym gęsty, przykry, gryzšcy otoczył pochylonš dziewczynę. Trzymano jš nad nimdługo. Czuła, jak się jej zmšciły myœli, jakz kłębów dymu rosły jej w oczach dziwne jakieœ kształty, jak traciła przytomnoœć i zdawało się jej, że na œwiat inny przeniesionš została Na głowie ciężyło brzemię jakieœ straszne, krwawe smugi na czarnym tle, jasne błyskawice, kłęby dymu, smoki i gady, i ludzie potworni, karły i olbrzymy, wszystko to razem wirowało jakby przed drugimi oczyma upojonej. Dwie stróżki jš podtrzymywały, inaczej paœć by była musiała omdlona. Leczsłaboœć ciała razem szła z olbrzymiš myœlipotęgš. Czuła się œmiałš i gardzšcš niebezpieczeństwem, paniš i królowš. W tym upojeniu powoli wiedziono jš przed knezia, który cofnšwszy się poza słupy kontyny stał pod częstokołem oparty oń z szyderskš twarzš. Dziwa wpatrzyła się w to oblicze dzikie, wykrzywione, straszne, z takš siłš wzroku, że kneŸ spuœcił, mruczšc, oczy przed niš i zadrżał. - Będziesz mi wróżyła - mruknšł cicho. - Będę wróżyła - poczęła Dziwa, która czuła, że jakaœ siła zmusza jš do mówienia- będę ci wróżyła. Dwoje dziewczšt postawiły przed niš wiadro wody œwiętej, spuœciła oczy na niš. W wodzie odwrócona odbijała się twarz szkaradna Chwostka, a obok niej w dymach,którymi jš cišgle okadzano, kršżyły najdziwniejsze postacie. KneŸ patrzył - zrazu szyderski, teraz bledniejšc i jakby przelękły, rękš się opierał o częstokół, a widać było, jak drżał. Obok niego stojšcy Wizun oczyma nakazujšcymi, których nie spuszczał z dziewczyny, zdawał się jej dyktować, co mówić miała. Chwila milczenia poprzedziła urywanymi słowy wyjšknionš wróżbę. - Ciemno! Ciemno! Nie widzę nic... - mówiła - czerwona struga, jakby płynęła krew, cišgle krew... wszędzie krew... Po rzece tejpłynš trupy białe, jeden, drugi... więcej jeszcze, białe ich oczy nie widzš i nie patrzš... płynš, płynš, przepłynęli... Krew znowu, kubki po niej pływajš, miecze po niej migajš... Słyszę wołanie: krew za krew!... Na rzece płynie wyłupionych czerwonych oczu dwoje i patrzš na mnie... na stosie leży starzec zabity, na œmiecisku pod stołbem młodzieniec, na jeziorze pozarzynane męże, wołajš: krew za krew! Psy wyjš i krucy kraczš... krew za krew!... KneŸ rzucił się, aż częstokół za nim zachrzęszczał i miecz mu zadzwonił u boku. - Ty wróżbitko przeklęta - krzyknšł -będziesz ty mi patrzała i mówiła inaczej! - Nie mogę... mówię, co mi duchy każš i ukażš... KneŸ stoi na œwietlicy... wysoko... dołem ludzie się gniotš, bijš, mordujš... Słyszę szmer, wrzawę, cišgnš gromady... na granicy wrogi, w domu swoi się miotajš... Na gród! Na stołb! Krew za krew!... Gród się pali... płonie, gore... walš się dachy i œciany... krzyk i wołanie... popiołów kupa... góra trupów, kruków chmura czarna... Siadły, krakajš... żrš serca od ciała... gdzie œcierw nie dogorzała... Krew za krew!... Ciemno się zrobiło w oczach dziewczynie i osłabła osunęłaa się jak senna na ręce stróżek, które jš trzymały. KneŸ stał bladyi drżšcy, pięœci cisnšc, usta otworzył i zębami jak zwierz dziki grozić się zdawał. Nogš wiadro pchnšł i wywrócił, woda œwięta popłynęła po ziemi. Dziwę wniesionoomdlałš do chramu. Chwostek stał milczšcy, wœciekły. Stary Wizun, sparty na kiju, obok niego spokojnie czekał. - Przeklętš dziewkę zwišzać i osiec! Do lochu! Do jamy! - krzyknšł Chwostek - nauczy się wróżyć inaczej! Na to nie było odpowiedzi, zasłona kontynyspadła, a dziewczęta drugš stronš Dziwę wynosiły na powietrze. KneŸ się chciał zwrócić do swoich pachołków, ale ci gdzieœdaleko zostali. Stary spoglšdał nań. - Uspokójcie się, miłoœciwy panie - rzekł - kto chce wróżby, musi jš cierpieć, jakš duchy dały. Dziewczyna jej nie winna. Byli sami i Wizun zbliżył się wcale nie zdajšc zlękniony. - Miłoœciwy kneziu - dodał - dosyć macie niechętnych i zażalonych, nie róbcie ich więcej targajšc się na to, co nie jedne Polany szanujš... Miejsce œwięte i dziewczyna poœwięcona. Chwostek się rozœmiał dziko, przystšpił dostarego i drżšcš od gniewu dłoniš pochwycił go za brodę trzęsšc niš. - Ogień œwięty, dziewka poœwięcona!... ty także... stary... psi synu... Ja wam ognie pogaszę, ja wam dziewki wasze rozpędzę i chram ten zrównam z ziemiš... Stary nie pobladł nawet, milczał obojętny; ręka kneziowi opadła. - Jakby piorunów nie było - odezwał się spokojnie - moglibyœcie czynić, co chcecie...ano, pioruny padajš i duchy bronić się czymmajš... Nie szukajcie, kneziu, wojny z bogami, gdy jej doœć z ludŸmi mieć będziecie! Chwostek nie odpowiedział nic, zerwał się z miejsca i poszedł prędko, bijšc się w poœpiechu to o jednš, to o drugš œcianę częstokołu. Wracał do swych ludzi. Wizun pozostał we wrotach i patrzał na kiju sparty. Ludu tego dnia około kontyny było mnóstwo, a gdy kneŸ podniósł głos groŸny i wykrzykiwać poczšł, rozległo się to daleko. Posłyszeli ludzie, jak groził chramowi i ogniowi, i nim uchodzšc zdšżył się dostać do swoich smerdów i służby, dokoła rozległo się szemranie, mruczenie tłumu, który szumiał jak morze płaczšc, narzekajšc i grożšc zarazem. Niewiasty uchodziły przelękłe i kryły się w zaroœla. Gdy Chwostek dostał się do kamiennego koła opasujšcego chram, gromady się już zbijały i szły, jakby mu chciały zastšpić drogę. Czy stary Wizun skinšł na nie, czy posłał do nich, aby popłoch rzucić i do obrony obudzić - nie wiadomo, lecz co żyło przybyszów na Lednicy, kupiło się, biegło naprzeciw Chwostka. Kupy stawały i zapierały mu drogę groŸne. Ludziom swoim,skinšwszy na nich z dala, kazał je rozpędzać, ale ludzi nie rozpędzono. Oko w oko stał przeciw tej czerni nieznanej - nieulękły. Tłum warczał - ani on do niego, ani on do tłumu przystšpić się nie ważył. Wtem z gromady wyszedł człek podżyły, ubrany dostatnio, zbrojny z niemiecka. - Miłoœciwy kneziu - rzekł mu - ja tu do chramu przyszedłem, nie wasz jestem! Niez waszego miru! Grozicie chramowi i ogniowi, a prawa do nich nie macie. Kontynai ostrów nie należš do was, ale do nas wszystkich, Wilków, Serbów, Łużan, Drewlan i co jest naszej mowy. Nie ważcie się tykać chramu ani ognia, bo my się też ważyć możemy na wasz gród i stołb! Podniósł rękę do góry, a tłum za nim zahuczał potakujšc i grożšc. Chwostek stał œciskajšc w ręku miecz, jakby go ochota brała porwać się samemu na nich wszystkich, ale on i ludzie jego nie starczyliby z najlepszym orężem i odwagš na te gromady tysišczne. Namarszczywszy się więc, pogroził rękš i usty: - Precz mi z drogi! I ruszył się sam, pierwszy, tak œmiało, tak pewny, iż go nikt nie tknie, jakby go wojsko broniło. Tłum mu się rozstšpił na dwie strony; za nim co żywiej cisnęła się dwornia. Tę popychano zewszšd, a stęknšć nie œmiała. Wolnym krokiem, nie oglšdajšc się, przeszedł kneŸ wœród tego gminu, który dopiero za oddalonym krzyczeć zaczšł szydersko: - Chwoœcisko! Chwostyk! Chwost!... Parę razy obrócił się, jakby sam jeden na cały ten tłum chciał się rzucić, lecz się poskromił z gniewem. Tuż u brzegu stała łódŸ wielka czekajšc napana, za nim biegiem pędzili ludzie gniewni izasromani, nie œmiejšc rzec słowa, a za nimi wcišż goniło wołanie i œmiechy: - Chwostyk! Chwoœcisko! I jak gdyby rozgniewana Nija chciała się pomœcić zniewagi, w tejże chwili chmura czarna, niesiona wichrem wieczora, jak ogromne cielsko smoka przewalajšc się po niebie, poczęła warczšc nadbiegać nad jezioro. Pod niš widać było szare pasy gradu sikšcepola i lasy, a w głębi jej szumiało głucho, jakby toczyła wory kamieni gotowe runšć na ziemię. Pioruny z trzaskiem leciały w jezioro, wicher gišł drzewa do ziemi, wyrywał je z korzeniami i miotał nimi jak pióry ptasimi. Gdzie piasek suchy spotkał nawybrzeżu, chmurę z niego płowš czynił, gęstš, nieprzejrzanš, wlokšc jš za sobš. Burza nie dała kneziowi sišœć do czółna, kto stał, przyległ do ziemi okrywajšc głowę i czekał, aż bóg piorunów przejdzie nad niš. Wioœlarze w barce u brzegu ukryli się na dno. W chramie Nijoły błyskawice wœród ciemnoœci ognia œwiętego blask gasiły, dym napełniał kontynę, iskry leciały na opony; czerwone oczy posšgu błyskały, jakby cieszšc się zniszczeniem. W dali piorun bił po piorunie; na jeziorze fala spieniona uderzała o brzeg i rozlewałasię po ostrowiu daleko. Ziemia zdawała się trzšœć pod nogami ludzi.KneŸ drżał otulony płaszczem i mruczał. Kto by był zbliżył się doń, usłyszałby na przemiany modlitwę do Peruna i do krzyżyka, który miał na piersi. Stary zabobon i nowa wiara stały w nim na równi, kłaniał się nowemu Bogu, lękajšc jeszcze tych, których nie œmiał porzucić. Wycie i œwist wiatru w uszach jego zdawały się powtarzać zelżywe Chwostka przezwisko, dusza mu zemstš kipiała. - Wszystkie to plemię w pień niech wytnš - wołał wzburzony - niech je w niewolę uprowadzš, niech orzš nimi... Niech przychodzš Sasi, niech niszczš, jaszczurczy ten ród i tych kmieci wygubić trzeba... Gdy smerda po przejœciu burzy strasznej przystšpił do leżšcego knezia, o mało go jeszcze wœciekły Chwost nie przebił mieczem, zapomniawszy się, gdzie jest. Dopiero poznawszy twarz sługi ochłonšł. - Miłoœciwy panie - odezwał się smerda - burza się przewaliła, jezioro się gotować przestało, słońce zza chmur poglšda, fale się układły. Płyńmy z tego przeklętego ostrowia, na którym czary, wiedŸmy i czarownice panujš. Nie kto inny, tylko ci guœlarze nawołali i naprowadzili gromy. Grad nam ludzi pokrwawił. Kto wie, co z końmi na drugim brzegu się dzieje? KneŸ wstał z ziemi, tchnšł i poszedł do łodzi zasępiony, usiadł w niš, a wioœlarze odbili od brzegu. Szybujšc po ciemnych wodach, wkrótce odsunęła się od ostrowia daleko. Zza krzaków patrzył stary Wizun i przelękłe kobiety, coœ mruczšc, jakby słały za nim przekleństwa Stara z rozpuszczonymi włosami rwała trawę i szybko coœ szepczšc rzucała jš w stronę, w którš łódŸ popłynęła. Rzucała garœciami piasek i pluła. Dziwa blada, osłabła, sparta na rękach, ledwie otrzeŸwiona, drżšca siedziała przy ogniu nieruchoma, jakby jš jeszcze - chcę... 8Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjřô@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żpPÉ qĎ c€rčŻcs—Ôctk-Şcu;¨ ˇć<€koniu będšc, w moich rękach, nóż mi mój własny wychwyciła i zadała ranę głębokš. - Drogoœcie kupili dziewczynę... - Anim jej dostał - odparł œmiejšc się Doman - wymknęła mi się i uciekła do chramu na Lednicę, a jam się długo lizać musiał... Piastun rzekł: - Znajdziecie drugš. - Jużem ci i znalazł - dodał Doman - a co mi po tym, kiedy zawsze pierwszej żal. Wtem się głos dał słyszeć z boku piskliwy:- I gdyby nie ta stara wiedŸma, Jaruha, jużby was na œwiecie nie było... hal ha!... Obejrzeli się i ujrzeli staruchę, która do nóg się im kłaniajšc głowš i rękami, uœmiechała się. - A ty na wiec czy z wiecu? - rzekł szydersko Dobek - może byœ się nań przydała? - Dopiero na wiec - cišgnęła dalej stara niezmieszana - czemu nie? Słyszałam ja, że tam ładu nie ma... Kto wie? Przyszedłby może ze mnš, bo ja różne rzeczy w worku noszę i wiele wiem... Powiedziałabym gromadzie baœń... - Jakš? - zapytali ciekawi. - E! to stara babska klechda... - szepnęła Jaruha. - Raz, mówiš, trafiło się tak, że wmrowisku nie stało króla... Mrówczy pan z dębu spadłszy zabił się, a potomstwa po sobie nie zostawił... Tymczasem łakome ptastwo nadcišgało, aby złupić mrowisko... Zebrała się starszyzna i radzi... Jedni chcš komara wybierać, drudzy muchę, inni pajška, byle nie mrówkę, bo one wszystkie czarne, a wszystkie sobie równe... Tak dobra jedna, jak i druga. Wybierali, wybierali i wybrać nie mogli, a ptastwo jajadzióbało tymczasem i wyjadało do szczętu... wszystkich równo... Aby ono to i tu tak nie było, miłoœciwi panowie. Ale starej babie co do tego?... Rozœmieli się słuchajšcy, a Jaruha pokłoniwszy się poszła do Rzepicy piwa sięnapić. Więc przybyli mocno nalegali na Piastuna, aby z nimi nazajutrz na wiec jechał. - A po co mnożyć głowy, kiedy i tak nie ma zgody?... - odparł stary. - RadŸcie beze mnie, jam się nie zdał... Nazajutrz dzień toż samo było. Zjechali sięstarsi radzić, a poczęli wadzić i zeszło na sporach, co było dnia. Widać było około stołba wijšce się ludzi gromady, to przypadajšce do siebie, to odskakujšce i rozchodzšce się daleko, to nabiegajšce na siebie znowu. Ręce się podnosiły do góry... igłosy, rzucano czapki, potem wszyscy szli precz i za chwilę się do kupy cisnęli. Zgody nie było... Leszkowie z jednej, Myszki z drugiej strony przewodzili. Wieczorem póŸnym Myszko Krwawa Szyja podjechał pod chatę Piastuna jak noc chmurny. - Pozdrawiam was, ojcze. - Z wiecu wracacie? - Tak ci jest, z wiecu jadę... - westchnšł Myszko. - Cóż niesiecie? - Wiadro próżne - rzekł z goryczš Krwawa Szyja - nie ma wody, nie ma zgody. Mało się już za włosy nie pobierzemy. Każdy by kneziem chciał być, a słuchać by się nikomu nie chciało. - A wy? - zapytał stary. - No.., ja też... a ja prawo po sobie mam - rzekł Myszko - któż Chwosta przemierzłego zdusił, jeœli nie ja i moi? Kto szyi i zdrowia nastawiał? Juœcim tak dobry jak i Leszki, jak Jaksy albo Kanie?... - Pewnie - rzekł cicho Piastun - ale cóż będzie? Mówiš, że Leszek i Pepełek cišgnš?- Nie ma co już i mówić o wyborze - dodał Myszko głosem stłumionym - kto ludzi zbierze więcej, sam się kneziem ogłosi i będzie na grodzie panował. - A po cóż tamtego zrzucać było? - odezwał się stary - wszak i on takim prawem siedział. - Cóż, jeœli do zgody nie przyjdzie - przerwał Myszko - czy lepiej, aby nas jedliNiemcy, czy aby swój za łeb wzišł? Gospodarz umilkł trochę, w ziemię patrzał.- Czyńcie, jako wiecie, ale wiec szanujcie -rzekł po chwili. - Co się stało Pepełkowi i Leszkom, może i drugich spotkać... - Ja nad sobš innym nie dam przewodzić - krzyknšł rękę do góry podnoszšc Myszko. I z tym, jakby zagniewany, odjechał. Nazajutrz dzień na grodzisku nie było nikogo. Stado wróbli po nim latało, zbierajšc prószyny po koniach i po ludziach,œwiergocšc jak wczoraj ludzie, kłócšc się iczubišc o ziarna jak wczora tamci o panowanie nad sobš. Piastun siedział na przedsieniu, dziwišc się w duszy swej, że ludzie tak bardzo pragnšćmogli tego, co było strasznym brzemieniem, i cieszył się też, iż ubogi był, a nie potrzebował do sporów należeć istać mógł na uboczu. Wiec, powiadano, rozszedł się z niczym lubgorzej jeszcze, bo ci, co nań przybyli druhami, popowracali wrogami, w sercu z żalem i nienawiœciš. Myszkowie zwłaszcza nieprzyjaciół napytali i współzawodników, a Leszki po cichu cieszyli się z wszystkiego, bo niejeden już głowę ku nim obracał, mówišc: - Lepiej niech stary ród nam panuje, byle zakonu strzegł. Pusto było na grodzisku dni kilka, ale wrzało i gotowało się po zagrodach. Nadchodził dzień œwišteczny żniwa. Zdało się tym, co przewodzili, że za drugim razem wiec nie darmo się zbierze i wybór stanšć musi. Poczęto więc znowu obwoływać się na zbór a sejm nowy nad Gopło. Pojechali Myszkowie po swoich, Leszki też i inne rody, zbierajšc druhów dlanarady i poparcia. Wielu już zrażonych iœć nie chciało. Byli i tacy, co się cieszyli, że knezia nie mieli, bodanin, osypów i służby do grodu nie było, agdy o najazdach mówiono, głowami potrzšsali utrzymujšc, iż Niemce doma i nad Łabš mieli roboty dosyć, a nad Wartę się tak rychło wybrać nie mogš. Tymczasem, że dzień nowy naznaczony był œwišteczny, a niektórzy myœleli, iż chlebem sobie ludzi zjednajš, kazali na wozy nabrać mięsiwa, kołaczów, piwa i miodu i wieŸli jez sobš dla częstowania. Tak uczynili Myszkowie, a gdy się o tym dowiedział Bumir i jego drużyna, nie chcieli się też daćwyprzedzić, naładowali, co w domu mieli, na wozy i konie i słali na gród. Zbór nie był tak gromadnym jak pierwszymrazem, ale wyglšdał uroczyœciej. Ludzie teżbaczniejsi, bo doœwiadczeńsi, więcej się przysłuchiwali niż mówili i serca sobie jednać usiłowali. Już koło zasišœć miało, gdy z dzidš w rękunadcišgnšł Wizun stary, który przybywać się zdawał znużony z drogi dalekiej. Starzec poważanie miał u ludzi nie tylko dladoœwiadczenia i rozumu, bo w cišgu życia dalekie zwiedzał kraje i znał prawie wszystkie, gdzie sięgało "słowo", ich obyczaje, ład, zakony, prawa wszystkich gromad i plemion siedzšcych poza Wisłš i Dnieprem, i po Tatry, i nad Dunajem, nad Łabš i Odrš, i nad Morzem Białym - ale wróżbitem też był wielkim i proroczo widział a wiedział, co się dziać miało... Chadzano doń nieraz po radę, acz jej szczodry nie był. Wszyscy mu więc okazali radoœć wielkš, iż na wiec przychodził, a spodziewali się, iż przemówiwszy do zgody nakłoni. Więc gdy się z dala ukazał, i Myszkowie, i Leszki witać go szli, a nim do mówienia o sprawie przystšpili, wystawiono niecki z mięsiwem i chlebami i napój, proszšc wszystkich na strawę. Posiadano na ziemi około wozów. Wizunowi poczestne miejsce zrobiono i częstować siępoczęli z dobrš myœlš. Dzień też był dziwnie pogodny i piękny; napoju wszelkiegostało siła, a gdy się raz ugaszczać zaczęto, ani się postrzeżono, jak dobra częœć dnia na ucztowaniu zeszła. Wizun milczał. Myszkom się zdało, że go mieli za sobš, a Leszkowie prawie byli pewni, iż przeciwko nim nie stanie. Więc nim do koła szli, prosili go, aby im radę dał, co czynić mieli dla rychlejszego sprawy końca. Stary obejrzał się dokoła i namyœliwszy poczšł: - Po tom ci ja tu się przywlókł, ażebym wam prawdę przyniósł, nie z siebie, ale z tego Ÿródła, skšd ona płynie. Umyœlniem odbył pielgrzymkę do miejsc œwiętych pytajšc, co czynić, abyœmy się od biedy uratowali. Wracam z niej właœnie. Byłem daleko, byłem po kontynach Œwiatowida, Radegasta, Porewita... byłem na Kołobrzegu, Szczecinie, w Retrze i na ostrowiu œwiętym Ranów, u Czarnego Stawu... Bogowie tam królujš, którzy całemu plemieniu naszemu rozkazujš. Obodrytom i Wilkom równie, jak Ludkom i Polanom... Nie ma u nas takich chramów i takich bóstw, jak te, co sš u Redarów i Ranów... czcimy i my przecie Rugiewida o siedmiu twarzach i mieczach siedmiu, Trygłowa o trzech głowach, Porewita o czterech obliczach z pištym na piersi, Œwiatowida, który czterema głowy patrzy na cztery œwiata strony... Tam ja do nich chodziłem po wróżbę i wieszczbę dla nas, stamtšd wam przynoszę, co mi rzeczono... Obejrzał się, słuchano w milczeniu, a Myszko spytał: - Jakżeœcie się do Retry dostali? - Któż co starcowi bezbronnemu miał uczynić? - odezwał się Wizun. -Zatrzymywali mnie Wilcy po goœcińcach niejeden raz, ale puœcili wolno... Do Radegasta też niełatwo się dobić... Leży kontyna na wyspie zewszšd wodš otoczonejjak Lednica nasza, długa hać i mosty prowadzš do niej, a gdyœ już na lšd wszedł, dziewięć bram przebywać musisz, a do każdej z nich pukać i prosić się, bo u każdej stróż stoi czujny dniem i nocš, a pyta cię i opatruje. Nie puszczajš zaœ więcej jak trzech naraz do chramu. Kontynastoi na podwyższeniu z trojgiem wrót w tynach, co jš otaczajš, z których dwoje siętylko otwiera, a trzecie tajemne do wody prowadzš... Bóstwo stoi całe złocone w koronie na głowie, na rogach jeleni i kozłów, misternie wywyższone pod dachempurpurowym ze słupy malowanymi, a obok niego łoże jego królewskie purpurš zasłane... I wkoło bogowie drudzy we zbrojach, z mieczami... Tamem ja naprzód szedł o wyrocznię pytać. - Cóż ci powiedziała? - zaczęli szemrać otaczajšcy. Wizun spuœcił oczy. - Musiałem na wyrocznię czekać, póki mi nie przyszła w jednym słowie: - Wybierzciepokornego... Nie doœć mi na tym było i szedłem na ostrów œwięty, nad Czarny Staw, na Jasmund, do Rekony... pytałem u Trygłowa i Œwiatowida... Œwiatowid mi rzekł: - Wybierzcie małego. Trygłow kazałpowiedzieć: - Wybierajcie ubogiego... Pytałem Rogu Œwiatowida przez miód, któryw nim stoi, i rzeczono mi, że niepokój i wojna czeka nas, dopóki m a ł y nie będzie uczyniony wielkim. Słuchajšc Wizuna, wszyscy się po sobie oglšdali i widać było na twarzach frasunek,a stary mówił dalej: - Com przyniósł od wyroczni bogów, to i w sobie nosiłem wprzódy... Zgody nam prędko potrzeba i jednoœci... Zwędrowałem wszystkie plemiona i narody nasze, jakie naziemiach siedzš od Dniepru do Łaby, od jednego do drugiego, od sinego do białego morza, i liczyłem w myœli, wiele nas jest, a jak my mało możemy... Jedni z nas już się Niemcom poddali i trzymajš z nimi; drudzy z sšsiady braćmi wojujš, inni się polasach chowajš, a swoich o miedzę znać niechcš... Każdy żyje jako woli, a do kupy się zebrać i w kupie zgodzić najtrudniejsza rzecz... Chodzili, jak ja, nieraz Polanie nasi do Ranów, do œwištyni, spotykali się tam z Serbami i Ludkami, i Dulebami; i Wilki, i wszelkimi plemionami jednej mowy, pili z nimi z czary razem, chleb łamali, a nazajutrz znać się nie chcieli... - Niemcy majš jednego wodza, a gdy się pokłócš, ten ich jedna jak matka dzieci przy misce, obojgu po głowach dajšc naukę; u nas swoboda panuje, a kto chce, szarpie. Dla onej swobody, pana nie znajšc,zwierzom dzikim dostajemy się na pastwę. - Gdy inaczej nie może być, choć nasze ziemie i miry niech zgodne będš, a niech wybiorš, jako rzekły wyrocznie, pokornego, małego, ubogiego... Gdy Wizun skończył, panowało długie milczenie, a co wprzódy każdy się wielkim czynił, teraz by był rad mniejszym się stać lub okazać. I nie w smak szły te wróżby znaczniejszym, a na starego szemrali. Wtem z tyłu poczęty niecierpliwie gromady wołać: -- Do rady! Do koła! Wszystkie rody poczęły się kupić i ustawiać, a każdy swoich zalecać. Wnet i o przepowiedni zapomniano. Myszkowie się krwiš przelanš i pracš chlubili, Leszkowie stali przy jakimœ prawie, inni bogactwem się zalecali. A że gromada Krwawej Szyi najliczniejsza była, œmielsi poczęli go obwoływać, ale zaledwie to posłyszano z przeciwnego końca, zerwała się burza i odskoczyła połowa, ani znać go nie chcšc za wodza. Tuż najpokorniejszego z Leszków wywoływać zaczęto, lecz zagłuszyła wrzawa ze strony przeciwnej luŸne głosy. Ci, co w kole siedzieli, powstawali, rozpierzchli się, rozbiegli. Zgody nie było... Częœć znaczna precz szła na okopy, pokładła się na trawie i pijšc narzekała na drugich. Wizun stał z boku naswej dzidzie oparty i uœmiechał się. Słońcezapadało. Wtem na zdyszanym i potem oblanym koniu przypadł człowiek w koszuli, z dala już rękš coœ ukazujšc a krzyczšc. Porwali się wszyscy, biegnšc ku niemu. Zsunšł się wtem z konia wołajšc głosem wielkim: - Synowie kneziowi z Pomorcami i Kaszubami a Niemcy już idš na nas, już puszczę na granicy przestšpili... Ledwie to usłyszawszy, wszyscy do koni swych biegli; popłoch i wrzawa się stała niezmierna. Tegoœmy się doczekali spierajšc i krzyczšc!- krzyknšł Dobek gniewnie. -Rozbiegniemy się-li teraz potraciwszy głowy, to zginiemywszyscy, bo nas po jednemu wybiorš, jak wróble ze strzechy powykręcajš... Leszkowie milczeli stanšwszy na stronie; imsię z synami Chwostka łatwiej było porozumieć. Myszkom o głowy szło... zwołali się do kupy osobno. - Na koń, kto żyw, niech każdy swoich ludzi zbiera... - poczęli zaklinać - nie ma czasu na długie rady... Gromadš iœć i ławš im zastšpić drogę... Nie staniemy im do oczów, póŸniej już nie czas będzie... Dobek przerwał gwałtownie. - Do domów, po ludzi! - zakrzyknšł nakazujšco - czeladŸ idŸcie zbierać... nazajutrz wszyscy, z czym kto ma, tu nad Gopło, a stšd razem ruszym na wroga... Wieczora i nocy starczy! Na koń! Na koń! Dosiadali też już koni, chwytajšc je z paszyi od wozów, kto co napadł, rozsyłano gońców i nim zmrok nadszedł, grodzisko znowu stało pustym i milczšcym. Gdy noc zapadła, w stronie, z której się spodziewano najazdu, dalekie łuny już widać było na niebie. Nazajutrz nie przybył nikt jeszcze na zborne miejsce, wszyscy się gotować musieli, niejednym i dzid, i oszczepów brakło... Trzeciego dnia dopiero zaczęły sięgromady powoli spływać nad brzeg jeziora.Wieœć o napaœci wroga ruszyła wszystkich,z odleglejszych też osad szły gromadki. Nie pytajšc wyboru Dobek, który się pierwszy znalazł na placu, sam sobie dowództwo nadał, a posłuszeństwa mu nie odmawiano. Silnym był doœć, aby je wymóc,gdyby mu się kto sprzeciwił. Ledwie ówczesny lud zbrojny mógł się nim nazywać. Nie byli jeszcze Polanie narodem wojennym i łupieskim, ale rolniczym i spokojnym. Koniecznoœć obrony uzbrajać sięim kazała, ale uzbrojenie lichym było. Żelaznego oręża mieli mało, miedziana stara broń u niewielu się znajdowała; szłaczeladŸ uzbrojona w młoty kamienne i obuchy, pałki nasiekiwane, łuki, proce i pociski. Kawał łubu lipowego stał za zbroję, a ozdobnš zwała się tarcz, gdy jš kto skórš jednš lub dwiema obcišgał. Siekiery i noże, na jakie kogo stało, wišzano do pasa i do konia. CzeladŸ i parobkowie pieszo szli, co przedniejsza drużyna i kmiecie jechali konno, na głowach dla osłony majšc albo kruszcowy kabłšk, lub czapkę tylko, na ramionach kręgi mosiężne, które od uderzenia mieczem obraniały. Każdy ród wiódł swš gromadę, nie bardzo sfornš, grozš i strachem trzymajšc jš w posłuszeństwie. Dobek latał opatrujšc gromady i szykujšc jedne przy drugich, a tu mu czeladŸ zaraz się waœnić poczynała, że jš uspokajać kijem musiał. Myszków sługi z Leszkami stać obok nie chcieli. Lecz Dobek, gdy się rozpalił, ani spał, ani jadł, ani spoczšł, póki do potyczki nie doprowadził. Wojnę lubił i dopiero żył, gdy dzidę w rękę wzišwszy na konia siadł. Œmiały mu się oczy i drgały usta. Ku wieczorowi powysyłał najprzebieglejszych ludzi na zwiady, aby dopytali, gdzie się nieprzyjacielobracał. Dopiero języka dostawszy, miał przeciwko niemu wyruszyć. Tymczasem odstšpiwszy nieco u jeziora położył się z ludŸmi w gaju, aby nocš ich nie zdradziły ogniska i dymy. ROZDZIAŁ 23 Wrócili wysłani z tym, że Niemców nie opodal już słychać było - podpełznšwszy widzieli ich nawet, ale sił obliczyć nie mogli. Szli zabierajšc ludzi, spędzajšc trzody, zagrody palšc, łupy garnšc, jakie pochwycić mogli, kędy się przesunęli, zostawała po nich pustynia i zgliszcza. Czas było co najprędzej naprzeciw nim wystšpić, aby dalszš zaprzeć drogę, bo każdy dzień ludzi wielu życie i mienie kosztował. Ale straszono gromady walkš i uzbrojeniem, a zbierana kupa czeladzi nie starczyła na takš siłę; Dobek więc postanowił cišgnšć cicho, aby ich na noclegowisku napaœć œpišcych. Cicho i ostrożnie przerzynać się poczęli - chcę... 8Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjřô@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż¸PĹcšcş,ˇcťă,)cź ˘ršk, choćby najdzielniejszych, pomoc mała.Jeżeli ochotę macie, inaczej nam posłużyć powinniœcie. Powracajcie nazad do domu, weŸmijcie dowództwo, cišgnijcie z ludŸmi na wyprawęprzeciw nam, stańcie na tyłach. Gdy do bitwy przyjdzie, rzucicie się na nich z jednej, my z drugiej strony. WeŸmiemy ich w kleszcze, aby nic nie uszło. Innych, co przedniejszych, namówcie, aby toż samo uczynili. Dobek, choć w nim wrzało i kipiało, słuchał cierpliwie. Poczęli go obietnicami obsypywać, przyrzeczono mu ziemi wiele; władzę, namiestnictwo, skarby znaczne, a gdy Hengo coœ podszepnšł œmiejšc się, nawet mu pannę niemieckš, pokrewnš, za żonę obiecano, z posagiem, którego by na dziesięć wozów nie zabrał. Dobek tylko słuchał, kłaniał się, na Niemca swego spoglšdajšc z ukosa, i choć go gniew dusił za gardło, zmógł się, aby przyjšć te łaski, jak było potrzeba. Posadzili go potem z uprzejmoœciš wielkš naławie podle siebie i zaczęli go poić. Leszek pierœcień z palca zdjšwszy dał mu go na znak przymierza, drugi mieczem pięknym obdarzył, a trzeci, chcšc też hojnym być, kubek mu kruszcowy, przepiwszy nim do niego, podarował. Dopiero gdy miód i wino przyniesiono, a przy uczcie podochocili sobie, Dobek się na lepszš myœl zdobył i cieszšc się w duchu, że Niemców w pole wyprowadził, poczšł rozprawiać przedrwiwajšc, jakby głuptaszkiem był. Leszek, czego nie rozumieli, innym tłumaczył. Tak około dzbanków czas przeszedł do wieczora niemal, a w umowie stanęło, iż Dobek miał powracać do domu, o dowództwo się zgłosić koniecznie (które muteż należało) i innych na stronę Leszków przecišgać. Wszystko to, półgębkiem wprawdzie, Dobek przyrzekał. Czekał tylko, rychłoli się wyrwie, aby się obozowi cokolwiek przypatrzyć. Tak obdarzonego i podochoconego Hengo potem zaprowadził pod szałas na horodyszczu zawczasu dla nich opróżniony itu go na spoczynek złożywszy sam jeszczedo swoich powrócił. Miał Dobek czas i zręcznoœć przypatrzyć się temu, czego był ciekawy, gdyż zewszšdgo obozujšcy otaczali. Z miejsca, na którymszałas stał, wojsko dokoła rozłożone widać było, jazdę, której znaczna częœć miała odzież z żelaznych łubek i blach, i piechotę, z tarczami, uzbrojonš w dzidy, oszczepy, miecze i obuchy. Nade wszystko tu podziwiał porzšdek wojenny, którego u Polan nie znano. Wszystek ten lud, jak niewolników, starszyzna ostro trzymała, a za najmniejszš winę jednych prętami smagano, drugich obarczano ciężarami. Byli i tacy, co w dybach za przestępstwa chodzić musieli. Obchodziła się z nimi starszyzna jak z jeńcami, a gdy który z sotników huknšł, drżało przed nim, co żyło. Zmiarkował Dobek, że choć taki wojak nie był pewny czasu porażki, wojnę nim prowadzić łatwiej było, gdyż do czasu ze strachu był posłuszny. Z miejsca, na którym szałas stał, liczbę wojska niełatwo rozpoznać było, ale nie zdała mu się zbyt znacznš: zbrojš tylko i orężem Polan przechodziła. Gdy Dobek dobrze się już był przyjrzał ludziom i porzšdkowi, póŸno w noc nadcišgnšł doń Hengo i przy nim się na straży położył, dopytujšc się ciekawie, jakmu się tu podobało. Dobek, choćby był miałochotę w miejscu go ubić, chwalił młodych panów, iż gładcy byli, piękni, ochoczy i weseli. Z przyjęcia się niby wielce radował,a Hendze obiecywał sowitš nagrodę. Podarki, które dla niepoznaki przyjšć musiał, jak ogniem go piekły. W obozie kneziów młodych wiedziano już, iżPiastun z całš siłš dšżył ku granicy, aby przeciw nim stanšć i zaprzeć im drogę, zaraz też nazajutrz i oni wysłać mieli gońców po ludzi zaciężnych i wyprzedzić gochcieli napaœciš niespodzianš. Nazajutrz rano bardzo, z nikim się już nie widzšc i nie żegnajšc nikogo, Hengo i Dobek ruszyli przez obóz nazad ku lasom, przy czym tak się pokierował Dobek, aby się jeszcze piechocie i jeŸdzie przypatrzyć. Hengo miał mu wszędzie towarzyszyć. Wzišł z sobš różnych darów dosyć, aby nimi do pozyskania więcej ludzi Dobkowi dopomagać. Zarania tego dnia gromady niektóre już się w obozie ruszały, a te miały przodem iœć, drudzy z posiłkami wnet cišgnšć za nimi, chciano bowiem koniecznie wprzód wkroczyć od pomorskiej granicy, nimby się do niej Polanie zbliżyli. Ruch był wielki, ochota dzika i odgrażania się straszne. Dobek przerzynajšc się przez kupy tego motłochu musiał się tego nasłuchać za wiele i ledwie mogšc powstrzymać od okazania gniewu, konia tylko parł, by co rychłej znaleŸć się na swobodzie. Minšwszy obóz i pola wjechali nareszcie w lasy. Hengo skorym był wielce do rozmowy,Dobek milczał posępnie. Pierœcień na placu go piekł, miecz u boku zawadzał, kubek za nadrš go dusił - tak mu pilno było pomœcić doznanš zniewagę. Do nocy odjechali od obozowiska daleko, o znalezienie drogi już się Dobek nie obawiał - myœlał tylko, co z Niemcem zrobić. Przebić go mieczem było nader łatwo, ale rozbolałemu człowiekowi tej zemsty było za mało. Gdy nocš już stanęli na nocleg i konie pętać przyszło, aby je puœcić na paszę, Dobek sięzakręcił powiadajšc, że postronki zagubił, a kilka tylko pęczków zapaœnego łyka znalazło się u siodła. Niemiec człowiek zawsze przezorny, swój sznur mocny ofiarował, ale Dobkowi wydał się on za cienkim. We dwóch więc wzięli się z niego grubszy skręcić - Hengo pomagał ochoczo. Ogień jużbył wielki pod starym dębem rozpalony i plunšł jasno. Bardzo zręcznie pętlę splótłszy Dobek milczšc przystšpił do Niemca i nim się ten postrzegł, zarzucił mu jš pod pachy. Wzišłto sobie za żart Hengo, nie domyœlajšcy się jeszcze niebezpieczeństwa, gdy drugi koniec sznura przez gałšŸ przerzuciwszy chwycił Dobek i szarpnšwszy nim, już krzyczšcego Niemca nad ogniem zawiesił, skrępowanego tak silnie, iż się wywinšć niemógł. Sznur potem Dobek umocował, a samnieco opodal spokojnie się położył na trawie, ogień tylko podkładajšc, aby Hengo upiekł mu się żywcem. Stało się to tak szybko, iż Hengo, rażony nagle, przytomnoœć prawie utracił. Dobek zbyt był wzburzony, aby nawet mógł łajać- iskrzyły mu się oczy, leżał, patrzał i nasycał się. Jęczšcym głosem Niemiec się œmierci wypraszał, lecz nie otrzymał słowa odpowiedzi, ogień tylko podkładał Dobek coraz silniejszy, rzucajšc weń, co mógł œcišgnšć gałęzi. Dym i płomień, coraz się wyżej podnoszšc, już zdrajcę ogarniały. Jęczał coraz słabiej i sznur poruszany okręcał się z nim wœród płomieni. Tymczasem, gdy jęki ustawać zaczęły, mœciciel konie oba na powrót œcišgnšł z paszy, pokładł ładunek na nie, nałożył uzdy i wyczekiwał tylko, rychłoli Hengo w męczarniach skona, aby się od trupa oddalić. Miotajšc się jeszcze Hengo coraz słabszymodzywał się głosem. Oczekiwanie znużyło znać Dobka, bo chwyciwszy oszczep, rzucił nim w piersi i dobił nieszczęœliwego. Odszedł potem od ogniska, a wkrótce ciało urwane z gałęziš padło w ogień, żar i iskry rozpryskujšc dokoła, objęły je płomienie. Najmniejszej już wštpliwoœci niebyło, iż Hengo odżyć nie może, skoczył więc Dobek na koń splunšwszy na trupa i szybko się oddalił. Lżej mu się potem zrobiło, a że noc dosyć jasna dozwalała cišgnšć dalej, ledwie cokolwiek koniom na polance spoczšwszy ruszył œpieszšc nie do domu, ale na prost ku jezioru Lednicy, gdzie się spodziewał znaleŸć w pochodzie już wojewodów i ziemie. Kto by go był ujrzał naówczas pędzšcego niecierpliwie ku swoim z wieœciami, jakie zdobył na wyprawie - myœlałby, że go jędze i wiły lasami gnały, tak pilno mu było co najprędzej dostać się do Piastuna i swojej gromady. Ze wszystkich polańskich mirów co do oszczepu i procy zdatnym było - Piastun naprzód zebrał u Gopła. Tu mnogi ten lud tysišcznikom, setnikom, dziesiętnikom rozkazawszy podzielić, nad oddziałami stawišc dowódców, wojewodów, którzy jemu tylko winni byli posłuszeństwo, Piastun zebrał wojsko daleko liczniejsze, niż obrona wymagała. A choć wojakiem nie był, ale prostym bartnikiem, z rojami tymi tak sobie umiał poradzić, iż po raz pierwszy, zamiast kup bezładnie rozbiegajšcych się po lasach i polach, złożył wojsko, które i Niemcom mogło byćgroŸnym. Uzbrojenie też, choć proste, lepszym teraz było, bo wojewodowie i ich tysišcznicy sami każdego opatrywali, aby z gołymi nie szedł rękami. Ci, którym koni nie stawało, szli pieszo, uzbroiwszy się w cięższe oszczepy, pociski i tarcze. Ponieważ innej zbroi na ciele nie mieli, tarcze te służyły w zastępstwie. Sporzšdzono ich mnogoœć wielkš z kory lipowej i drzewa, jakich długo potem jeszcze używano. Jesiennego dnia wystšpiwszy na pagórek, gdy wszystek lud już z wojewodami stał w polu, a każdy mir i ziemia ze swymi bogi i stanicami na wysokich dzidach wetkniętymi - rozeznać było można i policzyć - uradował się Piastun w duszy: gromady w ładzie stały i wesołymi głosy mu odpowiadały. Rozkazanie tedy szło po wszech ziemiach, aby Międzyrzeczanie, Kujawiacy, Poznańczycy, Bachórcy z innymi cišgnęli w porzšdku pod swymi wojewodami, posuwajšc się trzema drogami ku granicy. Jedne o drugich ziemie wiedzieć miały, nie przeszkadzajšc sobie w cišgnieniu i pastwiskach, a nie pustoszšc własnego kraju. Iœć mieli w cichoœci, nie rozbiegajšc się, aby nieprzyjaciel zawczasu się o nich nie dowiedział, nie uszedł, nie osaczył, zasadzki nie miał czasu zgotować. Sam Piastun z synaczkiem, którego mimo lat młodych do wojny zaprawiał, szedł w poœrodku, aby własnymi na wszystko patrzeć oczyma Ujrzano też rzecz osobliwš, iż wojewodami mianował ludzi, którzy się tego nie spodziewali, a tych, co nimi chcieli być, pominšł. O Dobku jeden on wiedział, gdzie się znajdował, drudzy różnie przebškiwali, dano więc zastępstwo drugiemu. Gdy się to działo, a wszystkie siły ławš wielkš sunęły się ku granicom, jednego wieczora stanęli na nocleg pod lasem. Piastun z synem i kilku starszyzny u ognia grzać się usiedli. Piekli sobie na drewienkach mięso zabitego kozła i gwarzyli po cichu, gdy niespodzianie zaszeleœciało niedaleko i kneŸ ujrzał stojšcego przed sobš Dobka z bladš twarzš,poruszonego wielce, widocznie wysilonego podróżš, bo się na nogach chwiał stojšc. - Dobek! - spojrzawszy nań zawołał Piastun, jakby o niczym nie wiedział. - Gdzieżeœ to bywał? Co się działo z tobš? Ludzie się o was troskali, czy nieszczęœcia jakiego nie mieliœcie? - Działo się zaprawdę ze mnš - rzekł Dobek- co trudno z dala odgadnšć, czemu by uwierzyć trudno, ale się przecie nic złego nie stało. Wracam oto wprost z obozu Leszków w Puszczy Dzikiej, tak jako mnie widzicie, jeszcze œmierdzę Niemcami. Wszyscy krzyknęli zdziwieni, a Dobek opowiadać zaczšł: - Wzišłem u was, miłoœciwy panie, Niemca do naprawy mieczów takiego, który o mało mnie samego nie popsuł. Chytra gadzina chciała mnie dla Leszków i do zdrady namówić. Wtedym za wiedzš waszš udał, żesię biorę na wędę, jechałem z nim aż na granicę pomorskš do obozowiska Leszków. Dobrze było podpatrzyć z bliska, jakie siły majš i co myœlš. Stało się tak, że mnie przypuœcili do siebie, a do zdrady namawiaćjęli: udawać musiałem język sobie kšsajšc, że im sprzyjam. Przepatrzyłem ich zbroje, ludzi i wojsko. Chcieli mnie przekupić darami - dodał rzucajšc z kolei pod nogi Piastunowi pierœcień, miecz i kubek - oto one sš. Obietnic mi nie żałowali. Wyrwałem się im, spatrzywszy wszystko - i otom ja jest. Tchnšł mocno Dobek dziko rzucajšc oczyma.- A Niemiec, co z wami był? Co się z nim stało? - zawołała starszyzna. - Jużem go nie mógł dłużej œcierpieć przy sobie - odparł Dobek. - Na noclegu dla wilków upiekłem go na goršcych węglach, aby smaczniej im jeœć było, inaczej by go możenie chciały. Słuchali wszyscy w podziwieniu wielkim, nim się posypały pytania - jak Pomorcy, jakNiemcy, jak cały obóz nieprzyjacielski był zbrojny, co mówili, jak i dokšd cišgnšć myœleli. Opowiedział Dobek, iż œpieszyli posiłki zbierać, zwykłš drogš ku Lednicy majšc cišgnšć, dokšd już przodowników wysyłano, aby Polanom drogę zabiegli od granicy. Z drugiej więc strony także nadšżać było potrzeba, aby się im nie dać wyœcignšć. Z tego, co Dobek widzieć mógł i miarkować, ztego, co słyszał, cała Leszków drużyna zebranej przez Piastuna sile równać się niemogła, orężem tylko strasznš była. Serca nabrała starszyzna i wielkiej do boju ochoty, i jak na brzask kazano dać znać do cišgnięcia w cichoœci ku jezioru, ku Lednicy.ROZDZIAŁ 29 Lasami, polami, ostępy posuwały się gromady zbrojne ku jezioru w takim milczeniu, jakby zwierza spłoszyć się obawiały. A stało się, zrzšdzeniem dziwnym, że choć wojewodowie mało o sobie wiedzieli w pochodzie, z różnych stron cišgnšc -o jednym dniu i godzinie wyszli z okalajšcych puszcz na równinę. Mogło się to nazwać wróżbš szczęœliwš i gdyby nie nakazane milczenie radoœć by była z piersi wyrwała im okrzyk wielki. Piastun ze wzgórza oglšdnšć mógł, jak miry i ziemie szły w porzšdku i jedne przy drugich się kładły. Tu postanowiono zatrzymać się do jutra, czekać na nieprzyjaciela, a jeżeliby nie nadszedł, sunšć zastępem wielkim ku puszczy od Pomorza. Nie było jeszcze południa, dzień jesienny ni skwarny, ani zimny, po chłodnej nadchodził nocy, w lasach stała jeszcze naliœciach rosa, w polu wesoło œwieciło słońce. Ze trzech stron œcišgały się miry iszykowały powoli, gdy stojšcy na wzgórzu postrzegli u skraju lasów poruszajšce się gromady, które naprzeciw nich występowały z puszczy. Byli to Leszkowie i ich siły. Nie spodziewali się znaleŸć Polan w gotowoœci przeciw sobie i pierwsze ich kupy z lasów wychodzšce, ujrzawszy obóz rozłożony na równinie, stanęły wryte. Zmieszali się widocznie najeŸdŸcy, obiegać zaczęli końmi na boki, rozpatrujšc się w sile nieprzyjaciela. Nad obu zastępami wielka, uroczysta panowała cisza. Polanie, wcale nie ulękłszy się wroga, nie ruszyli się nawet z miejsc swoich. Pomorcom też, choćby się byli może cofnęli radzi, uchodzićza póŸno już było. Na tej więc dolinie nad Lednicš do stanowczej rozprawy przyjœć miało międzyLeszkami a kmieciami. Młodzi kneziowie, ufni w Niemców, których z sobš mieli, w oręż i w to może, iż Dobek im zdradę przyrzekał, kazali swoim dalej wysuwać się na pole. Gromada ta, zrazu niewielka, woczach Piasta rosnšć poczęła, rozcišgać się, zwiększać i posuwać naprzeciw Polan; on z wojewodami swoimi stał a patrzał, nie wydajšc jeszcze rozkazów. Zrazu w cichoœci stojšcy Leszkowie, wnet ubezpieczeni przewagš, w którš ufni byli, dali hasło do okrzyków, które bitwę poprzedzajšc służš do strwożenia przeciwnika. Dziki wrzask rozniósł się ponad szeregami. Polanie cicho stali jeszcze. Obok Piastuna szeœciu wojewodów, starcówz brodami białymi i siwymi, patrzało w milczeniu, jak tam zastęp najeŸdŸców rósł,wycišgał się, rozdymał i odgrażał. Ze starców pierwszym był Œcibor, który lud prowadził od Warty, dorodny, mężny i silny - mšż do rady i do boju, milczšcy, wytrwały, twardy dla siebie i dla ludzi. Siedział na koniu, przygarbiony nieco, a że czapki nigdy nie zwykł był nosić, gęsty i bujny włos ogromny wiatr mu, jak grzywę,rozwiewał. Odkryta pierœ, porosła gęstym włosem, nosiła œlady blizn starych. W ręku miał dzidę okutš żelazem, a na szyiobręcze miedziane dawne, które dziadom jeszcze służyły. Drugi przy nim, jak on, prawie biały, w którego włosach jasne jeszcze, dawniej rude włosy pasami się przebijały, rumiany i œwieży na twarzy, choć latami od Œcibora był starszy, zwał się Nagim. Na głowie miał czapkę z wilczej paszczęki. Goršce w nim krew ruchami niecierpliwymi grała. Oczyma wodził to po swoich, to po wrogach, usta miotały przekleństwa i obelgi. Gdyby on rozkazy dawał, już by się rzucił na Pomorców nie dajšc im czasu rozwinšć. W ręku miotał oszczepem, jakby mu palił dłonie. Podrzucał go i chwytał, a koń pod nim, jakby z panem czuł jedno, podskakiwał do góry i ledwie go naprężona uzda utrzymać mogła. Za nim stał Luty, Międzyrzeczan wiodšcy, suchy, blady, wysoki, prawie bez włosów na brodzie i głowie, żółtej skóry, oczu małych, czarnych i niskiego czoła. Łowiec to był, tak jak wojak zapalczywy, i niejeden raz na swojš rękę z garœciš małš wdzierał się od granicy Pomorzan we wnętrznoœci im, łupišc nielitoœciwie. Ten dodzidy nie bardzo był nawykły, obuch ogromny miał w ręku, a siekierę u pasa, bo chcę... 8Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjřô@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żęPúcëJ¤cěîŕcíÎ,(cîö:y!wodzowie owych czasów nie tylko rozkazywali wojskom, ale sami przodować im do walki musieli. Czwarty był Bolko Czarny, któremu nazwanie to zostało z czasów, gdy włos i brodę miał kruczš. Dziœ oboje na pół siwizna objęła. Na małej głowie, w której oczy, nos i usta pod zasklepionym siedziałyczołem, kędzierzawy włos nastrzępiał się wysoko - krępy był i szeroki a silny. Ogorzałš twarz ledwie wœród zarostu dojrzeć było można. Bolko Czarny rzadko usta otwierał, mówił, gdy był zmuszony, krótko a nakazujšco. Mšż był do pracy, niedo słowa i słuchać też próżnych wyrazów nie lubił, ale go nikt nie widział doma ni za domem z założonymi rękami. Gdy czynić co nie miał, cepy strugał. Z drugiej strony stał Myszko, zwany Kulikiem, jak wszyscy z tego rodu wyrosły bujno, zdrów, goršcy do boju i do rozprawy na języki, uparty przy swoim, alenieustraszonego męstwa. Znano go, że gdy się przy czym uparł, a rzekł, iż tak być ma, nie cofnšł się, choćby życiem przyszłopłacić. W zgodzie z nim długo trwać było trudno, lecz komu braterstwo przyrzekł raz, strzymał je we wszystkim i do końca.Nigdzie mu weselej nie było jak tam, gdzie się bić miano. I teraz też usta mu się œmiały jak do najmilszej słodyczy, bo wiedział, że krwi zakosztuje. Na ostatek najmłodszy z wojewodów, Poraj, konia pod sobš ledwie utrzymać mogšc, patrzał ku Piastunowi, czekajšc rychłoli rzecze, aby lud szedł na spotkanie.Był to mšż w sile wieku, dziwnie zręczny, z koniem jakby zrosły, z oczyma błyszczšcymi ogniem wesołym, z usty uœmiechniętymi, strojny pięknie, bo się lubiłubierać i błyskotkami obwieszać. Wszędzie,gdzie wszedł, rad był pierwszym być i starał się o to, potu i trudu nie żałujšc. Kilka razy już szepnšł kneziowi, że godziłoby się dać znak do boju, lecz Piastunnie œpieszył, rozpatrywał się w tej sile, która cišgle z lasu płynšc mnożyć się jeszcze nie przestawała, jakby jš puszcza na zawołanie rodziła. Po namyœle zwrócił się kneŸ nareszcie, wejrzeniem zdajšc pytać, co poczšć majš -czekaćli, aż się Pomorcy rzucš pierwsi, i odpierać czy iœć na nich ławš całš? Dwa zastępy stały na dwu wzgórzach, w poœrodku których była dolina. Nieznaczny, prawie wyschły strumień kręto biegł jej œrodkiem. Żaden z wojewodów ze słowem się nie wyrywał, gdy o kroków kilkanaœcie ujrzano zdšżajšcego ku nim Wizuna, z dzidšokowanš w ręku. Szedł raŸno, wesoło, jakby odmłodzony i wysiadłszy zaledwie z łodzi, poœpieszał z twarzš jasnš ku wodzom. - Z chramu idę od ognia i wyroczni! - zawołał. - Niosę wam wróżbę dobrš! Pytałem losów przez ogień, przez wodę, przez ptasi lot, przez wosk lany i dym œwiętego ogniska... odpowiedziały mi, że wroga zguba czeka! Spojrzyjcie! oto nad głowami waszymi ptak się unosi jak gołšb biały, a tam pod lasem gęste kruków widać stada!... Łado! Kolado! - krzyknšł. - IdŸcie na nich! następujcie!... Niech ich noga stšd nie ujdzie. Łado! na nich!... Za Wizunem i wodzowie, i bliższe szeregi ten okrzyk wróżby szczęœliwej powtórzyły.Piastun rękš wskazywał ku lasom. Œcibor natychmiast z ludŸmi stojšcymi po lewicy ruszył okalajšc nieprzyjaciela od lewego boku. Luty poszedł z prawego, BolkoCzarny z nim podšżał, Myszko za pierwszym, Poraj i Nagi około Piastuna zostali w poœrodku. Gromady ochotnie, jak jeden człowiek, poczęły się ruszać i kupić,podnoszono stanice, tysišcznicy i co dorodniejszy lud na czoło wychodził, tarcze chwytano z ziemi, oszczepami najeżały się szeregi. - Łado!... - wołali wszyscy. Z przeciwnej strony rozeznać już było można przodem jadšcych trzech wodzów w płaszczach czerwonych i czapkach pozłocistych, a przy nich żelazem obwieszanych Niemców, którzy rękami wskazywali coœ, wywijajšc na prawo i lewo. Za nimi w jednš gromadę zbity tłum mieszał się i rozsypywał, jeszcze nie podzielony. Niemcy, a tych odróżnić było łatwo, stali przy młodych kneziach w liczbie niewielkiej, za nimi zwijali się Pomorcy z żelaznymi mieczami i pękami sznurów u pasa, przeznaczanymi do wišzania niewolnika i łupu. Gdy Polanie ruszać się zaczęli, wołajšc: Łado! Pomorcy też posunęli się naprzód z okrzykiem, którego rozeznać nie było można. Dowodzšcy w pluszczach czerwonych skryli się razem z Niemców orszakiem w œrodek szyków, a na przód wyskoczyli co najzajadlejsi, nawykli do wypraw Pomorcy. Wywijajšc mieczami i dzidami poczęli biec, jakby wyzywali Polan, którzy czekali na nich u pochyłoœci wzgórza. Wyschły strumień, ciekšcy w dolinie resztkš wody, dzielił ich we dwa zastępy. Œcibor i Luty rozstšpiwszy się szeroko zabiegli Pomorcom z boków. Z lasów już niebyło widać wyrastajšcych sił nowych, ostatnie wysunły się nieœmiało i dognały tych, co je poprzedzili. Wrzawa zwiastujšca spotkanie rosła coraz,łajano się psami i gadzinami, padalcami i œcierwem zgniłym, najobrzydliwszymi wyrazy... idšcy przodem pluli na siebie i pięœci pokazywali, a gdy z obu stron rozjuszenie wzrosło do szału, pierwsze młoty głucho po tarczach zadŸwięczały; ci, co stali w pierwszych szeregach, zwarlisię, naskoczyli na siebie i zmieszali wnet w jednš gšszcz ludzkš, w której wrogów od swoich rozeznać nie było podobna. Z tych przodowników wkrótce powstał tylko wał dogorywajšcych trupów, który dalszym drogę hamował. Na ziemi leżšcy jeszcze się dusili i mordowali, gdyż już drudzy, depczšc ich i biegnšc po nich, nowšrozpoczynali walkę. Luty, który z boku swych ludzi prowadził, najrzawszy przeciw sobie na koniu siedzšcego Klodwiga, wprost się przebił przez ciżbę na niego i spadł nań jastrzębiem. Po czapce i płaszczu poznał wnim wodza. Obuch podniósłszy do góry, zwijajšc nim rzucił się na Niemca; ten z koniem z miejsca, na którym stał, zerwał się szybko, zabiegł i mieczem uderzył Lutego po obnażonym karku. Krwawa pręga pokazała się na szyi, ale krew nie trysła, a Luty swym obuchem w piersi zmierzywszy Klodwigowi z konia go na ziemię zwalił. Niemcy krzyknęli z przerażeniem, całš gromadš otaczajšc Lutego, który obuchem na wsze strony wywijajšc obraniał się im zajadle. Siekły go ich miecze, nie mogšc zadać ran większych nad pierwszš. Zdało się, że stwardniałej skóry jego żelazo nawet wzišć nie mogło, bliznami zaledwie jš znaczyło. Z poœrodka tej gromady, która go opadła, Luty cofać się musiał, a Klodwiga konajšcego porwali na ręce towarzysze. Ustami lała mu się krew. Bolko Czarny także wparł się we œrodek razem z Myszkiem, gonišc za młodymi Pepełkami. Lecz przerażeni losem Klodwiga Niemcy i dwór okršżyli Leszków i murem ich opasywali. Buta i wœciekłoœć Pomorców wnet jakoœ ostygać zaczęły, gdy przy pierwszym starciu nie złamali nieprzyjaciela. Bili się, ale zarazem cofali, gdy gromady Polan następowały i parły silnie, a z obu boków zajšwszy wzgórza, œciskały ich coraz ciaœniej. Droga swobodna ku lasom zwężałasię co chwila. Leszkowie ujrzeli z przestrachem, że dwie gromady już prawiekraj lasu zajmowały. Pomorcy coraz żywiejteż cofać się zaczynali. W samym œrodku pobojowiska najzajadlejsza toczyła się walka; tu zwarli się ludzie, którym nie szło o zwycięstwo, ale tylko o to, by się nasycić mogli i namordować. Dokoła nich trupy leżały okopem krwawym,razem z końmi zmieszane ciała ludzi, w których tkwiły potrzaskane pociski. Ku rzeczce ciekły stšd wężykami jakby czarnestrumyki krwi zagęsłej. Tu zacięta walka nie ustawała. Jeœli jš przerwała chwila znużenia, wnet powracała wœciekłoœć. Widać było z tych kup martwych ciał wstajšce nagle trupy, które życie odzyskiwały, aby się z nowš zajadłoœciš rzucić na nieprzyjaciela i lec znowu zgniecione. Konie gryzyły się z sobš i napadały wœciekłe na ludzi, psy Pomorców i kneziowskie wyły, rzucajšc się na wojaków, i padały przebijane oszczepami. Słońce się już dawno ku zachodowi chyliło,wrzawa i bój trwał jeszcze, ale Pomorcówniedobitki już tylko cofały się coraz żywiej, coraz widoczniej chcšc uciekać na lasy. Leszkowie z obawy, aby ich nie pochwycono, już przodem z małš garœciš uszli nie postrzeżeni. Dla reszty droga byłazaparta. Luty biegnšcych spychał nazad ze wzgórza w pobojowisko, ze wszech stron obejmowali ich Polanie. Niewolnika brać cale nie chciano, poczęła się więc dzika rzeŸ a rozbijanie tej garœci rozpaczliwie bronišcych się ludzi, którym czaszki trzaskały młoty, a oszczepy piersi.Cała dolina i dwie wzgórzów pochyłoœci okryte były ciałami, a gdy mrok padł, nie stało już walczyć komu ani kogo zabijać. Starszyzna konno jeŸdziła po polu, a gromady upojone szałem dobijały tych, co jeszcze drgali i jęczeli. Ostatnie brzaski wieczora przerażajšcy obraz oœwiecały, pola zastane pobitymi, których œmierć chwyciła w różnych walki wysiłkach. Jedni twarzš leżeli na ziemi, drudzy ku niebu zwróconš, jakby się jeszcze dŸwignšć chcieli, sparci na rękach skostniałych, z nogami podniesionymi w górę. Gdzieniegdzie wróg leżał razem z tym, co go dobił, nie mogšc wyrwać się z ostatniego uœcisku. Nad wielš stały wierne konie wšchajšc trupy i szukajšc poległych panów. Piastun i krwawi wojewodowie patrzeli na wzgórza; kupy otaczajšce ich, podnoszšc zbroczone dłonie, okrzykiwały zwycięstwo.Gdy noc zapadła, Polanie rozłożyli ogniska ipieœni œpiewać zaczęli. Gromady czeladzi z żagwiami w rękach obchodziły pobojowisko odzierajšc pobitych. Nie œpieszono grzebać, aby i ptakom niespokojnie unoszšcym się górš dać się napaœć do syta. Wyszedł póŸniej księżyc zza chmur i zaœwiecił nad szerokim trupów polem. Zdało się, że trupy powstanš, gdy promienie blade poczęty je wydobywać z ciemnoœci, ale pozostały martwe, a z lasu wilcy cišgnęli na biesiadę, wyjšc z daleka i upominajšc się o częœć swojš. U ognia zasiadł Piastun otoczony wojewodami. Radzili, co poczynać, iœć dalej,czy spoczywać? Stary kneŸ długo, wedle obyczaju swego, słuchał, co mówili inni, nie œpieszšc ze słowem. Gdy kołem obiegły głosy, rzekł wostatku: - Dwu z wojewodów pójdš pogoniš za zbiegami i pomszczš najazd na Pomorcach. Tego starczy dla grozy... My tu, gdzie nam bogi dały zwycięstwo, na koœciach najeŸdŸców założym gród, stolicę, a nazwany będzie KneŸnem. Jutro pogrzebiemy ciała, aby nie kaziły powietrza i ziemi, a gdy lud spocznie, wnet grodzisko obsypywać i budować poczšć trzeba. Uradowani wszyscy powtórzyli okrzykiem: -KneŸno! - a wojewodowie stali, jeden przed drugim dobijajšc się tego, by na Pomorze iœć mogli. Każdy z nich coœ miał za sobš i omało do sporu nie przyszło, gdy Piastun rozstrzygł rozkazem, aby Luty i Bolko Czarny ruszyli nazajutrz sami. Umilkła reszta, choć zazdrosnym na nich patrzała okiem. Przy ognisku na uboczu leżał ranny Dobek, przy nim stali Ludek, Wiszów syn, i Doman. Z zajadłoœciš wielkš walczył on dnia tego i nabił wrogów kupy, ale jeden z nich, już obalony, ostatnim wysiłkiem oszczep mu wraził w nogę. Choć z rany zaraz wyjęto drzewce, rana została głęboka, noga była poszarpana, a liœcie i huba przykładane krwi nawet całkiem zatamować nie mogły. Leżał blady, syczšc tylko z bólu, ale twarz mu się œmiała i oczy błyskały radoœciš, a gdy słabł na chwilę, rzeŸwiła go wnet myœl, że się przecie pomszczono na dziczy,która kraj niszczyła. - Hej - odezwał się Doman - tu leżeć na wygonie i na trupy patrzeć niezdrowo. Wizun już na ostrów powrócił, dzidę we krwi zmaczawszy, zawieziemy cię do niego,na ostrów. On ci rany lepiej opatrzy i œwiętš wodš zaleje... Mnie tam tak uratowano życie. Ja cię powiozę i wiosłami robić będę. Sambor, który za Ludkiem stał, odezwał się też: - I mnie byœcie wzięli, ja mu będę głowę nakolanach trzymał: Wszyscy się dokoła na ostrów prosili: Doman, Ludek, Sambor, a wszystkich ich tam cišgnęła Dziwa, którš radzi zobaczyć byli. - Ja bym rad jechał - rzekł brat Ludek - ale mnie serce zaboli widzieć tam siostrę rodzonš do ognia przykutš, gdy gdzie indziej by panowała doma... Nie pojadę, pozdrówcie jš ode mnie... A ty, Domanie? - Ja pojadę - zawołał Doman - pojadę. Raniła ona mnie i krew mojš przelała, ale gdym potem ranny i chory przypłynšł, ratowała mnie i pielęgnowała. - Pozdrówcie jš ode mnie! - powtórzył Ludek. - Ode mnie, od braci, od sióstr i œcian, i progu, i ogniska domowego. Dobek nie rzekł nic, wzięto go na ręce i do czółna niesiono. Doman sam głowę jego położył na swych kolanach, Samborowi, który nogi otulał, zostawiwszy wiosło. Popłynęli powoli. Noc była jasna: widzieli, jak w promieniach księżyca bogunki się po wodzie rzucały, jak z dala nad powierzchniš jeziora ich główki wyskakiwały niknšć, gdy się zbliżali, jak białe ich ręce nad wodš zbierały warkocze, z których krople spadały jasne; zdało im się, że œpiew ich słyszeli, a przypłynšwszy bliżej, znajdowali tylko zmarszczonš powierzchnię i wir, w który jš tanecznice wprawiły. Pokazał się wreszcie ostrowu brzeg i drzewa, a nad chramem dymu słup czerwieniejšcy w oddali i chat czerwone okienka, a na łšce obozy ludzi, co się tu przed Pomorcami schronili, a bitwę słyszelitylko w wichrów szumie. Gdy czółen się zbliżać do brzegu, czekała nań ciekawa gromada, wœród niej Dziwa, patrzšca w dal, jakby się kogo spodziewałaDoman pierwszy poznał jš, nim zobaczył. - Ona stoi tam! - zawołał. - Dziwa! Dziwa! Któraż by inna wzrost ten miała? Tak głowę niosła? Tak królowała jak ona?... Czółen się już zarył w piasek. Sambor skoczył na lšd, aby go wycišgnšć. Dziwa przystšpiła ku nim, nie zdumiona wcale, spokojna, jakby się spodziewała i przeczuwała. Gdy Sambor do nóg jej przypadł ršbek sukni całujšc, przyjęła go uœmiechem. Domana rumieńcem, a nad Dobkiem schyliła się ciekawie, gdy jęknšł z bólu. Stał tu i Wizun, i stara Nania, i dziewczšt stróżek kilkoro. Wróżbit, który zawczasu przed bitwy końcem powrócił do chramu, w ofierze niosšc włócznię krwawš, nie pytał o jej dalsze losy. Patrzał dumnie i zwycięsko. - Pobiliœmy ich! - zawołał Doman powstajšc zczółna. - Dobrzeœcie nam wywróżyli. Niewielu z nich żywymi uszło... padł wódz jeden, ale Leszkowie uciekli w lasy... Wizun nie słuchał prawie, schylił się do rannego patrzšc, gdzie go wróg skaleczył. Dobek wskazał mu na nogę. - A ty... gdzie mu ten raz oddałeœ? - zapytał. - Leży on tam w polu i krucy się cieszš... gardło dał pod tym samym niemieckim mieczem, którym mnie obdarzyli. - Nieœcie go do Ÿródła œwiętego - rzekł starzec - woda go sama uleczy, gdy ten, coranił, nie żyje... Wzięto więc Dobka unoszšc go pod ręce i szli wszyscy, a Dziwa im przodowała. Niekiedy obejrzała się za siebie i rumieniłaspotykajšc œcigajšcy wzrok Domana. W milczeniu zbliżyli się ku chacie Wizuna i chramowi. Tu, na tym samym miejscu, gdziewprzódy leżał Doman, złożono rannego, a Dziwa pobiegła zaczerpnšć wody, bo do Ÿródła przystęp był trudny. Doman wymknšł się zaraz za niš; stała u Ÿródła zadumana, poprawujšc kosy i wianek, gdy nadchodzšcego ujrzała. Lice jej pokraœniało, zwróciła się, spuœciła oczy. - Ja wam czerpać pomogę, ja za was wodę zaniosę - szepnšł Doman za dzbanek chwytajšc. Nie odpowiedziała mu nic, oczy jej przebiegły po jego twarzy i zawstydzony wzrok padł na ziemię. - Co ludzie pomyœlš, co powiedzš - zamruczało dziewczę - gdy was tu zobaczš? - Że ja wam od brata przyniosłem pozdrowienie... Ludek kazał rzec wam od siebie dobre słowo i od braci, i od sióstr pozdrowić, od œcian, progu i ogniska. Westchnęła Dziwa. - Im tęskno wszystkim za wami... Cišgle, słuchajšc, odwracało się dziewczę,potem, jakby co rychlej ujœć chciało od rozmowy, pochwyciło dzbanek z wodš i poczęło iœć żywo, nie œmiejšc obejrzeć za siebie. Ze spuszczonš głowš, œpieszšc, biegnšc, wracała do Wizuna chaty, gdzie około łożapełno było ludzi. Stara Nenia ranę obwišzywała, Wizun zioła dobywał; weszłaz wodš œwiętego Ÿródła, ustšpili wszyscy, zmaczała chustę i milczšc położyła na ranie. - Rychło będziecie zdrowi - szepnęła po cichu, uœmiechajšc się do niego. - A teraz spoczywajcie tylko... Wizun też na drzwi wskazywał i wszyscy wychodzić zaczęli. Dziwa znikła pierwsza, tak że i Doman nawet nie dostrzegł, kiedy mu się wymknęła. Nie mógł też odejœć, bo kołem otaczali go naglšc, dopytujšc, badajšc, aby mówił im ozwycięstwie, jak się potykano i wielu zginęło. Siadł więc na kamieniu pod chatš i gdy go sa, bo chcę... 8Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjřô@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żďP¨cđřp2ńhc€ňx#mcóĺ1s Zkołem otoczono, poczšł powieœć o bitwie, jak się wszystkie ziemie zeszły cudownie ze stron różnych o jednej godzinie, jak wróg nieopatrzny sam wpadł im w ręce, jak szli warczšc do boju, a młoty o tarcze uderzały i miecze, o obręcze miedziane, jak wojewodzie sami cudów dokazywali, ludprowadzšc za sobš... - Gdyœmy ich zewszšd objęli i œcisnęli jak wšż pierœcieniem - mówił - nie mieli gdzie uchodzić, bronili życia, musieli bić się wœciekle. Padali jak snopy, walili się jak drzewa, jęczeli jak zwierz dziki, gdy go oszczep dobija. Nie chcieliœmy jeńców, padli wszyscy bez mała, ledwie kto życie wyprosił. Ręce nam już złożone nieœli, abyœmy im wkładali pęta, kładli się do nóg, bijšc głowami o ziemię... nie pomogło... czaszki ich pękały jak orzechy, krew lała się jak deszczu potoki... płynęła do strumienia, a ze strumienia do jeziora, które się zarumieniło od brzegu. Opowiadał Doman, jak biały ptak unosił się nad Piastuna głowš, a czarne kruki nad Leszkami, jak wilkom i psom głodnym na noc zostawiono ciała... mówił, ustawał, a słuchajšca ciżba wołała: - Jeszcze, mów jeszcze, mów więcej!... PóŸno w noc mógł zamilknšć Doman, a bogom chcšc jeszcze złożyć obiatę do chramu poszedł, u ognia może spodziewajšc się zobaczyć dziewkę, która mu z oczów znikła. Ale tu jej już nie było. Stara Nenia z siwymi włosami bacznie go tylko œledziła nie ustępujšc i kroku. Wyszedł więc Domen z chramu na łškę i cišgnšł ku brzegowi, aby się w czółnie położyć, gdy za sobš szelest posłyszał. Œmiejšc się szła za nim stara Jaruha. Widzšc, że stanšł i zwrócił się ku niej, zatrzymała się także, potrzšsajšc głowš. - Cišgnie was tu, cišgnie... - mruknęła - oj, wiem ja co! A com obiecała, pamiętacie, dotrzymam. Umiem zaczynić i odczynić, paneczku... umiem... - A cóżeœcie zaczynili dla mnie? - odparł Doman. - Dziewka ta ode mnie ucieka, jak bywało!... - Oj, oj! - zawołała stara - a tegoż to wy nie rozumiecie, że która ucieka, chce, by jšgoniono? Zbliżyła się doń oglšdajšc dokoła, jakby sięlękała być podsłuchanš, dłoniš zasłoniła usta, a w ucho mu rzuciła: - Już teraz, jak jš porwiecie, nie będzie sięopierała, nie skaleczy... - A jakże ja jš od chramu porwać mogę? - zapytał. - Bywało i to... bywało! - rzekła Jaruha. - Popytajcie Wizuna. Zabierali mu stróżki kneziowie, brali je i kmiecie, a do chramu się okupywali. Ledwie dokończywszy tych słów Jaruha obejrzała się niby przelękła, palce położyła na ustach, płachtę zasunęła na czoło, skryła się w zaroœla i znikła. Domen zadumany powlókł się do czółna, legł w nim, ale sen przez całš noc oczów mu stulić nie chciał. Nade dniem wyrwał się niespokojny ku kontynie. U słupa przy malowanym tynie z dala stojšcš spostrzegł Dziwę. Nie widziała go, głowę miała spuszczonš, ręce zwisłe i cicho œpiewała sobie: - Latka moje, latka młode i piękna uroda poszły z wiatry, poszły z wodš, spłynęły jak woda. Zakładajcie siwe konie, zakładajcie gniade, usiędę ja i pogonię lata moje młode. I dognała młode lata na kalinymoœcie, wracajcie się mi ze œwiata, choćbydo mnie w goœcie. Coraz ciszej brzmiała stara ta dziewicza piosenka i rozpłynęła się nuceniem tęsknym. Doman się zbliżał ostrożnie, nie postrzeżony, aż zakaszlał, aby nań zwróciła oczy. I podniosła je, jakby się go tam spodziewała, zarumieniona nieco a smutna. Fartuszek przyłożyła do ust, wzrok się jejniby błškał, jakby go nie chciał spotykać, a nie uciekała. Zbliżył się pozdrawiajšc jš wesoło. - Gadkę bym wam powiedział - odezwał się - gdybyœcie jej posłuchać chcieli. - Jakšż? - spytała. - O was i o mnie - rzekł chłopak. - Co by tobyło, gdybym ja za was okup złożył, a was z Lednicy zabrał do mojej œwietlicy? Noża bym nie miał u pasa, czym byœcie się wy bronili? Zarumieniona Dziwa spuœciła oczy, potrzęsła głowš. - Nie może być, co nie może - odezwała sięcicho - nie możecie wy tego! - A jakby się stało? Gdy Doman podniósł oczy odpowiedzi czekajšc, dziewczyny nie było u tynu, wcisnęła się do chramu, siadła na kamieniu, serce rękš cisnęła, na ognisko patrzała, a poza siebie rzucała okiem strwożonym. Doman przez szparę między oponš a słupem, przyległszy blisko do œciany, patrzył na niš długo, potem w ręceuderzajšc odskoczył. - Bywało to nieraz... stać się może teraz... Nie pójdzie po dobrej woli, ale mi nie będzie krzywš... Bez niej mi żyć trudno. W piersi się dłoniš bił. - Stanie się, co się stanie, muszę jš mieć! Krwiš-m jš mojš zapłacił! Zerwał się do czółna iœć nie patrzšc już przed siebie, gdy silnš dłoniš Wizun go za ramię pochwycił. - Co się ty wijesz i kręcisz? - Jeszcze mi wczorajsza bitwa szumi w głowie... ot... i różne sprawy, o których nocš, gdym usnšć nie mógł, ludzie prawili. Prawda to, stary, że kneziowie Leszkowie dziewki od ognia porywali? Wizun głowš rzucił. - Że się to i kmieciom trafiało? - dodał Doman. Stary milczał i wyczekawszy rzekł ponuro: - li ludzie Ÿle robili, co za dziw? A tobie copo tym? - A co im się stało za to? - Pytał Doman. Popatrzali sobie w oczy. Wizun kijem bił w ziemię, patrzał po niebie i po słońcu. - Tobie pora powracać - rzekł - nie czas baœnie prawić. Odwrócił się i odszedł. Zerwawszy liœć z drzewa, Doman za nim popatrzał prawie szydersko. W czółnie nań Sambor czekał. Płynęli więc na powrót w milczeniu oba, tylko się mierzšc oczyma, a Doman w duchu powtarzał: - Musisz być mojš! ROZDZIAŁ 30 Z dala już widać było, jak gromady trupy układały stosami i pagórki z nich rosły, które mogiłami pokrywano. Roili się tam ludzie, a choć praca smutnš była, œpiewali pieœni, wznosili okrzyki. - Gdzie odgróżki wasze, o rodzie zbójecki? Gdzie wasze zwycięstwo i łupy a jeńce? Garœć ziemi na oczy, oszczep w piersi się tłoczy, to wasza zapłata... Żony stojš w progu, na powrót czekajš, wypatrujš oczy,wypłaczš Ÿrenice. Wrócš wilkołakami krewssać ze swych braci. I sypali, œpiewajšc, mogiły, mieniajšc się cały dzień, sypali drugi, sypali trzeci, aż ziemia litoœciwa wszystkich pokryła. Na stosach poczestnych spalono Polan, którychciała osobno złożono. Gdy pole oczyszczone zostało, a wiatr odniósł dymy ze zgliszczów, u brzegów jeziora zebrał Piastun wojewodów i starszyznę. - Gdzie pierwsze zwycięstwo, tam będzie stolica, tam gród... takom rzekł, tak się stanie. Ano jeszcze nie pora okopy sypać i drzewo zwozić, póki nasi nie powrócš pomstę wzišwszy. Nie pora okopy sypać i drzewo w zršb kłaœć, dopóki Leszków nie pobierzemy w niewolę, aby nas sšsiadów nie zmawiali. Niech gromady spocznš, niech dzidy nowe i oszczepy zasmolš... Naszych nie widać od granicy, pójdziemy i my na Pomorze i na Leszki. Wolę kneziowskš przyjęto ochotnie, do oszczepów jęli się wszyscy. W chacie Mirszowej, znowu naprędce skleconej z niedopalonych szczštków, goœcił kneŸ - bartnik u starego zduna. Stali tak dzień i dwa, a na trzeci wojewodowie przyszli się opowiedzieć, iż łodzie i oszczepy do pochodu gotowi. Czwartego rano ruszyć mieli. We wszystkich ziemiach i gromadach z Leszków nie było nikogo, ani Bumir, ani żaden spowinowacony z nimi na wojnę przeciw synom Chwostka cišgnšć nie chciał.Zostawiono ich w pokoju, krew swej krwi nie bije. O œwitaniu czwartej doby, gdy na obozowisku gwarno być poczynało, ze wzgórza od lasów ukazała się drużyna w kilkanaœcie. koni. Bumir przodem jechał, a za nim Leszkowie. Œciœnięci w kupkę, posuwali się milczšcy, z pochmurnymi czołami, oczyma spuszczonymi, nie pozdrawiajšc nikogo. Nikt też ich słowem ni rękš nie witał. Obejrzawszy się wokoło dojechali do chaty,przy której wojewodowie już na koniach stali. Tu zatrzymawszy się zsiedli. Czterej wojewodowie zmierzyli ich oczyma srogimi, ale Bumir też wzroku nie spuœcił. Skinšł na swoich i kołpaków nie zdejmujšc weszli do chaty, w której Piastun za stołem siedział chleb łamišc czarny. Stanęli przed nim rzędem, Bumir na przodzie. - Znacie nas - rzekł. - Leszki jesteœmy, dawni jak wy na tej ziemi ojczyce. - A dziœ kmieci, jeszcze starszych na tej ziemi ojczyców, nieprzyjaciele - odrzekł Piastun. Bumir tchnšł ciężko. - Nie mów tak - zaczšł z dumš - krew naszš przelewaliœcie wy pierwsi. - Nie, myœmy własnš mœcili - mówił Piastun spokojnie - przelewał jš Leszek, Pepełek stary i młody... napili się jej dużo, nimeœmyjš pomœcić mogli. Bumir popatrzał na swoich. - Gorzej niż krew, wy nam wiece nasze, zbory i swobody wzišć chcieliœcie, a tych my odebrać nie damy. Po ojcach to spuœcizna. - Piastunie - odezwał się Bumir porywczo - my do was idziem dziœ nie z waœniš, nie z gniewem a żalami, ale z pokojem. - Mówcie, z czym idziecie - rzekł kneŸ. - Pokój niesiemy i zgodę - cišgnšł Bumir. - Mieœciliœmy się od wieków na ziemi jednej, żyli z sobš i łšczyli. Stało nam dla wszech powietrza, wody i chleba. Chcecie Leszków ród wytępić i wygubić do szczętu? Mówcie! - Leszki nas z obcymi najeżdżajš - rzekł Piastun. - Poczęli sobie synowie Pepełka jakwrogi, wojujemy jak z wrogami. - Ojca mœcili i matkę, a krew rodzica œwiętš jest dla dzieci - mówił Bumir. - Majšjuż dosyć tej, którš przelali? - spytał Piastun. - My pokój niesiemy - powtórzył Bumir - pokój uczyńmy i poprzysiężmy sobie na ogień œwięty, na "kamień w wodę". Leszkowie i kmiecie niech żyjš w zgodzie. Dajcie powrócić Pepełka synom i siedzieć na swej ziemi i nam też wszystkim, co do ich rodu należym, mir dajcie.. Zadumał się Piastun głęboko. - A dlaczego wy prosicie za nich? - nie ci, co nam wprzódy wojnę i niepokój nieœli? - Przyjdš i oni - rzekł prędko Bumir. - Niech przyjdš swobodnie - niech stanš przede mnš i starszyznš, i kmieciami, niechrzeknš, czego chcš. Nie złoży się mir, damy im odejœć całym. Dziœ iœć mieliœmy kugranicy - stoimy tu i czekać będziemy, jeżeli mir i zgoda z nimi przyjœć majš. Bumir ręki chciał na to, co mówił Piastun, ikneŸ mu rękę dał przy œwiadkach. - IdŸcie - rzekł - i przywiedŸcie ich. Z tym odeszli Leszkowie w pokoju, na koń siedli i jechali wœród ludzi nie zaczepiani rękš ni słowem. Piastun za nimi wyszedł w podwórko ku wojewodom. - Widzieliœcie ich - rzekł - zgodę nam przynoszš, radŸcie, co czynić mamy. Szmerpowstał między starszyznš i wojewodami. Zapaleńszym wojny się chciało, innym karysrogiej na całym rodzie, niektórzy ani słowu, ani przysiędze wiary nie dawali. Zasępiły się twarze na samš tę wzmiankę, aby wojsko od pochodu wstrzymać, czekajšc na obozowisku. Piastun po raz pierwszy spotkał się z ludŸmi, co inaczej chcieli niż on poczynać - rzekł jednak spokojnie: - Wstrzymamy pochód - a gdy przyjdš Leszkowie, radŸcie wszyscy - ja słuchać będę i wybiorę, co słuszna. Posłańców wnet rozpuszczono po obozie i ludzie znów przy ogniskach się pokładli, alemruczało wielu. Z wojewodów żaden nieradbył zgodzie, Myszkowie jštrzyli przeciw Leszkom, zemsty się ich na sobie obawiajšc. Piastun milczał. Dzień jeden i dwa, i trzy nikogo nie było; zwiększało się szemranie, wielu odzywało się, iż Leszkowie na czasie tylko zyskać chcieli i kłamstwem starego bartnika podeszli. Kilku z wojewodów i starszyzn wyrzuty poczęli robić kneziowi, iż się dał oszukać, ale na to nie odpowiadał. Domagano się rozkazów do wystšpienia w pole, rzekł im krótko i spokojnie, że stać będš, póki on imiœć nie każe. Pištego poranku już nie maleńka gromadka, ale orszak okazały Leszków na drodze od lasu się ukazał. Nieœli stanicę swojš z potworš smoczš nad głowami. Œrodkiem jechali Leszek i Pepełek, dwaj bracia - odziani skromnie i bez oznak kneziowskich, za nimi Bumir i co było do krwi i rodu należšcego. Cišgnęli tak poważnie, w milczeniu, œciœniętš ławš jednš aż pod chaty, tu stanęli gromadnie w milczeniu. Z dala ich już ujrzawszy Piastun wojewodów zwołał i starszyznę. Sam wdział siermięgę starš, miecz tylko przypasawszy do boku. A że do rady kołem zasiadać było potrzeba, kazał dla siebie, jak panna młoda, na pamięć, że bartnikiem był, ul postawić wywrócony na siedzenie. Wojewodowie zaœ wdzieli każdy z sukni i oręża, co kto najlepszego miał. Z dzidami wdłoni, w kołpakach, opończach, przy mieczach i obuchach otoczyli knezia dokoła.Z obu stron nieufnie, długo niechętnymi mierzono się oczyma. Leszkowie powoli podszedłszy stanęli, a Bumir przed nich do rozmowy wystšpił. - Oto jesteœmy - zaczšł - przychodzimy z mirem i zgodš. - RadŸmy, jako je uczynić mamy - odparł Piastun - niechaj starszyzna daje swe głosy. Jeszcze po sobie patrzali, gdy z drugiej strony przez ciżbę nagromadzonš, która siętemu widokowi przypatrywała ciekawie, przecisnęli się dwaj goœcie obcy, ci sami, co już po trzykroć w stanowczych zjawiali się chwilach, zbliżajšc się z poszanowaniemdo Piastuna. Ten ujrzawszy ich powstał z ula, na którym siedział, witać ich idšc. Zdumieni, poczęli go pytać zaraz, co to była za narada i zbiegowisko. - Waœń to domowa dwu rodów na jednej ziemi siedzšcych - odezwał się kneŸ stary. - Dużo ona już nas krwi kosztowała. Dziœ Leszkowie nam pokój niosš i zgodę, żšdajšcmiru i ręki. - A wy? - zapytał goœć młodszy. - Starszyzna radzić będzie - wnijdŸcie, usišdŸcie, słuchajcie, a głosy swe dajcie... Szli tedy pobratymcy owi do koła, których gdy poznano i przypomniano, wszyscy ich uprzejmie witajšc cieszyli się z mężów onych do swej rady. Odezwali się potem najgorętsi, którym słowo usta paliło, ze słowami groŸby i wyrzutów przeciw Leszkom, ciskajšc im w oczy winę ojca i zarzucajšc, że znowu sobie panowanie przywłaszczyć chcieli. Niektórzy, szczególniej z Myszków, występowali gwałtownie, niepomiarkowanie,złoœć swš wywierajšc na nienawistny ród. Zaczęli jštrzyć a podpalać, twarze bladły i ręce drgały u mieczów, gdy wœród wrzawymłodszy z goœci wstał i prosił, aby mu jako druhowi słowo rzec było wolno. - Jesteœmy goœcie i przychodnie - rzekł - ale w waszej mowie wspólna wszystkim nam matka przemawia do wnętrznoœci każdego z nas. Mężowie zacni, uspokójcie serca wasze, podajcie sobie dłonie, przebaczcie urazy, zapomnijcie krzywd, żyjcie zgodnie. Sami mówicie, że szeroka ziemia wszystkim starczy i wykarmi. Macie wspólnych nieprzyjaciół obcej mowy i plemienia, przeciwko którym bronić się powinniœcie. Komuż na korzyœć pójdš waœniei walki, jeżeli nie wrogom, którzy z nich będš korzystać? Nie lepiejże podać sobie dłonie? Bronić wspólnymi siłami! Uczyńcie pokój i zgodę, uczyńcie! Mówił tak długo i goršco goœć obcy, a choćzrazu starszyzna się burzyła i szemrała, miał taki dar trafiania do duszy, iż się ludzie z wolna uœmierzali, uspokajali, łagodnieli i z lica im już widać było, że się skłaniali do przejednania. I rzekł Bolko Czarny pierwszy: - Niechaj więc stanie zgoda i mir między nami, ale jakšż nam dacie załogę i pewnoœć, że dochowacie miru, gdy my go wam przyrzeczemy? Dziadowie lub stryjowie niemieccy Pepełków zmówiš się jutro na nas, gdy lud rozpuœcim, i wojnę nam wniosš... - Siedzimy i my, a siedzieć będziemy rozbrojeni wœród was - odezwał się Bumir - głowy nasze każdego czasu sš załogiem. - Któż zaręczy - dodał Myszko - że miasto braterstwa, którego żšdacie dziœ, jutro niezapragniecie panowania? - Uczynimy uroczystš przysięgę na "kamieńw wodę" - odparł Bumir. - Cóż więcej dać możemy nad słowo, głowy i przysięgę? Szły narady i powtarzały się głosy rożne, a Piastun słuchał w milczeniu i goœcie obcytakże, dopóki się nie przebrało słów i przypomnień gorzkich. Natenczas wstał z kmiecia kneŸ i rzekł: - IdŸmy więc do jeziora œwiętego, niech każdy z nas weŸmie kamyk na znak przysięgi i rzuci go wobec bogów na dno wody mówišc, jak zwykli byli ojcowie nasi: "Jak kamień w wodę, niech przepadnš w niepamięć waœnie i nieprzyjaŸnie nasze". Jak kamień w wodę! - Jak kamień w wodę! - zawołali uroczyœcieLeszkowie wszyscy głosem jednym. Wojewodowie i starszyzna milczała, lecz kneŸ spojrzał na nich nakazujšco i odezwałsię bioršc kamyk u nóg sowich: - IdŸmy wszyscy. Ruszyli więc Leszkowie przodem, za nimi wojewodowie i Piastun ze starszyznš pochodem uroczystym nad brzeg jeziora niosšc wszyscy kamyki w rękach, a przyszedłszy nad wodę, gdy kneŸ pierwszykamień rzucił, cisnęli je wszyscy z okrzykiem wielkim i radosnym, którym się iu pod chatš i gdy go sa, bo chcę... 8Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjřô@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żôPřcőHtcöźŽc÷j,Żř.c€ů=Wrozległa okolica. Zaczęto potem dłonie sobie podawać i stałasię chwila wesela, gdy poszła wieœć po gromadach, że wojny nie będzie więcej, a zgoda i pokój panować majš u Polan, międzyLeszkami i kmieciami na dawnym zakonie żyć majšcymi po bratersku. Synowie Chwostkowi, choć im bolesnš i upokarzajšcš była ta zgoda, bo dawniej panujšc, dziœ się kłaniać musieli i ulegać - przyjęli jš i milczeli. Inaczej ród by się ich wyrzekł cały. Żywili też może jakšœ nadzieję, iż rzeczy się póŸniej lepiej dla nich obrócš. Legło wszystko, jak stało, obozem nad jeziorem,a czeladŸ posłano po dworcach kmiecych, aby ze stad i komór, co potrzeba dla uczty wspólnej przywiozła. Œwięto zgody razem i zakładziny grodu obchodzić miano. Pierwszego dnia czekali wszyscy w polu, szałasy i szatry skleciwszy, drugiego dopiero uroczystoœć rozpoczšć się miała. Słano więc po gęœlarzy i œpiewaków starych, i wróżbitów,po Wizuna na Lednicę i ogień œwięty dla zapalenia pierwszego ogniska, po wodę ze Ÿródła œwiętego. A gdy się to działo, jak podwakroć wprzódy, i teraz znikli nie postrzeżeni goœcie obcy. Nadszedł tedy dzień zakładzin grodu, a słońce wstało jasne i wesołe, aby mu przyœwiecać. Piast ze starszyznš, wojewodami, gęœlarzami i wróżbitami wycišgnšł w pole, gdzie, starym obyczajem, parš wołów czarnych oborać miano granice przyszłego grodu. Lecz stało się, że gdy o wszystkim zawczasu miano staranie, o wołach, i pługu nie pamiętał nikt i teraz dopiero postrzeżono, iż ich brakło. Frasunek był wielki. Wtem, gdy się tak rozbiegajš na wsze strony oczyma szukajšc człowieka, co by zaradził na to, patrzš, na polu stoi bezpański pług nowy, parš wołów czarnych zaprzężony i czeka na pana, przewrócony do góry. Przyszedł tedy doń ze œpiewajšcymi pieœni gęœlarzami Piast i starszyzna, kmiecie z Leszkami pomieszani - ujšł go w rękę, odwrócił, zapuœcił w ziemię, a woły, jakbynań czekały tylko, iœć poczęły wolnym krokiem odwalajšc skibę czarnš i lœnišcš. Wtem, jak owego dnia walki, dwa ptaki białe ukazały się wysoko, lecšc nad głowš orzšcego, a dwa bociany, z obu stron pługaidšc, towarzyszyły mu nie trwożšc się ani œpiewem, ani gromadami ludu. Szli wszyscy za pługiem Piastunowym i kneziowskš pierwszš skibš, którš wyorawszy na staję,najstarszemu po sobie oddał kneŸ pług rzekšc: - Skiba moja pierwszš niech będzie, ale nie jedynš; niech się wszelka siła składa na gród i stolicę; niech każdy do pługa ręki przyłoży, aby robota była zgodnš i silnš. - Łado! - wykrzyknęły gromady. Wzišł tedy najstarszy z wojewodów pług naprzód po kneziu, po nim drudzy aż do ostatniego, dalej, kto chciał i mógł się docisnšć, choć na chwilę pługa dotykał. Takoborano dokoła gród przyszły, zostawujšc tylko miejsce jedno na wrota. Na wzgórzu nad jeziorem zapalono ogień œwięty z Lednicy przyniesiony, gdzie już przywiezione podwaliny na przyszły dwór kneziowski złożone były. A było obyczajemprastarym, iż dla odegnania złych duchów ofiarš, domy, dwory i chaty zawsze "na głowy" zakładano. Komu na innš nie stało, koguta zabijał pod pierwszš belkę. I tu więc dwunastu jeńców niemieckich stało już w pogotowiu dać głowy pod podwaliny, gdy ujrzano, iż w miejscu, któreodkopano, leżała moc wielka ludzkich koœci,co za najlepszš wróżbę ogłosił Wizun i życia jeńców nie potrzebowano, gdyż ofiarę sam los KneŸnu już przed laty zgotował. Padły więc belki na to zgliszcze prastare i zršb się zarysował na ziemi. W poœrodku jego już wystawiony był stół, ręcznikami szytymi pokryty, chleb leżał na nim, aby godoma nie brakło. Gdy zršb założony został i progi, a pierwszy człowiek miał je przestšpić, wpędzono przodem barana i tego u progu zabito na ofiarę, po czym wszedł bezpiecznie kneŸ, a za nim starszyzna. Zaczęto częstować wszystkich,ktokolwiek przyszedł, karmiono i pojono dzień cały i noc całš przy œpiewaniu pieœniiradoœci wielkiej. Nazajutrz gromady wojsk rozpuszczać zaczęto po dworach i chatach, odprawiać wojewodów z nimi, zostawujšc tylko małš częœć dla obrony nowego grodu i osoby nowego knezia. Szły one œpiewajšc po lasach i błogosławišc pokój, który po najazdach i burzy zaœwitał. Około grodu natychmiast ludzie się krzštać zaczęli, wznosić szybko chaty i budować. Nie tylko dla knezia, ale dla drużyny jego stawały dwory nad Jeleniem i w pobliżu zamku, tak że w oczach prawie rosła nowaosada, która już tu raz niegdyœ wedle podań istnieć miała. Piastun zaœ, dopóki dwór dlań nie był skończony, w prostym szałasie przebywał,do starej swej chaty leœnej dojeżdżajšc niekiedy, po której tęsknił zawsze. Gdy wreszcie dach stanšł i drzwi zawrzeć byłomożna, a na ognisku naniecić ognia, przywieziono znad Gopła wszystkie mienie Piastunowe na gród nowy, aby pierwsze ubóstwo jego i prostota obyczaju zawsze jemu i potomstwu przypominała, iż ze stanu kmiecego wyniesionym został. Chociaż płaszcz kneziowski i czapkę włożył stary, w komorze swej siermięgę wieszał, aby mógł na niš patrzeć, pod oknem malowanego dworu ul kazał postawić, aby mu jego barcie leœne przypominał. A na wiosnę stała się rzecz dziwna: bocian, który na chacie starej mieszkał, gniazdo na dworcu założył. Syna też jedynego, Ziemowita, tak chował ojciec, aby obyczaju ziemiańskiego nie zapominał i na równi z ubogimi mógł życie małym opędzać - pracy, głodu, znoju i zimna się nie lękajšc. Pozostaje nam tylko dopowiedzieć o losach Domana i Dziwy, które się też wkrótce rozstrzygnęły. Gdy się kmiecie po dworach rozjechali, a Doman też powrócił do siebie - chodził długo a myœlał, co ma poczšć, aby albo z serca zbyć dziewczynę, albo jš znowu porwać i uwieŸć, a w domu paniš uczynić. Dobek leżał jeszcze na Lednicy ze swš ranš, powoli do zdrowia i sił przychodzšc; zajrzeć więc do niego miał powód druh i nikt tym odwiedzinom dziwić się nie mógł. Lecz nie wybrał się sam... Najodważniejszych z czeladzi swojej dobrał kilku i kazał jechać z sobš. Właœnie KneŸno i gród œcišgnęły tam na brzegi znaczny napływ ludu, cieœli i robotnika. Piastun też dozierał, jak się osada wznosiła. Przybywszy więc Doman znalazł więcej œwiadków, niż mu było potrzeba, i musiał szukać brzegu dalej samotniejszego, skšd by na Lednicę popłynšł. Dobrano między wzgórzami jeziora łachę okrytš trzcinami i zaroœlami, wœród których konie stanęły. Rybacy czółen dostarczyli i Doman dnia jednego pod wieczór puœcił się samoszóst na Lednicę, ludziom wprzódy nakazawszy, co czynić majš. Przybito w takim miejscu poza chramem, gdzie rzadko kto dopływał - i tu ludzie czółna w trawach wysokich pochowali, a Doman pieszo naprzód udał siędo chaty Wizuna. Ten, skoro go spostrzegł, wstał, ręce dońwycišgnšł, bo kochał zawsze wychowańca i radował mu się wielce. Nie wštpił też, iż przybył dla zobaczenia Dobka, który choć jeszcze dobrze nogš nie władał, na próg już mógł wynijœć i o kiju się przechadzać. Gdy się potem stary oddalił, Doman przyznał się przyjacielowi, z czym przybywał. - Starego - rzekł - gdy powróci, zabawiajcie, a choćbyœcie krzyk jaki usłyszeli, starajcie się, aby rychło za mnšpogonić nie mógł, dopóki łodzie moje nie odbijš od brzegu. Złożę okup do chramu za niš, jakiego zażšdajš, a wzišć jš muszę. Krwiš jš sobie kupiłem. Ponieważ ku wieczorowi się miało, szedł więc Domen do chramu, gdzie się Dziwę znaleŸć spodziewał, bo najczęœciej przy ogniu przesiadywała. Tu jej nie było. Wybiegł więc co rychlej, szukajšc u wyjœcia około ogródka, niemal cały ostrówprzetrzšsajšc, a nie œmiejšc jednak nikogo zapytać o niš. Już mrok padać zaczynał, gdy w końcu z dala postrzegł jš idšcš nad brzegiem jeziora i poœpieszył do niej Doman. Poznawszy go chciała zrazu Dziwa przyœpieszyć kroku, aby się z nim sam na sam nie spotykać, ale chłopak tak zręcznie zaszedł jej drogę, że mu się wymknšć nie mogła. Wolała tedy stanšć, aby mu nie okazać, że się go lękała: Doman podszedł do niej nie witajšc nawet, jakby jš wczoraj dopiero widział. Złożyło się tak szczęœliwie, iż właœnie od miejsca tego nie opodal stały ukryte łodzie; przystšpiwszy więc Doman w milczeniu - myœlał już tylko, jakby jš w tamtš pokierować stronę, aby nie obawiajšcsię pogoni mógł jš schwyciwszy do łodzi zanieœć, nimby ludzie nadbiegli. - Po Dobka przybyłem tu - odezwał się wesoło - ale on biedny, jeszcze się nie wylizał z rany. leœcie go tu pilnowali. - Pilnował go stary Wizun, Nenia i ja - odezwała się cicho Dziwa - ale ranę miał srogš, może od jadowitego oszczepu, którasię długo goić nie chciała. - Moja, choć na piersi, daleko się rychlej zamknęła! - rzekł Domen. Dziwa oczy spuœciła i zamilkła. On zbliżył się ku niej - zaczęła się więc cofać ku brzegowi i szli tak kilka kroków. Strach jakiœ widocznie jš ogarniać zaczynał - oglšdała się, czy kto nie nadejdzie i którędy by od niego uciec mogła. Tymczasem szła nad brzegiem a on coraz przysuwał się bliżej. O kilka kroków postrzegł Doman głowę jednego z ludzi swych, który ostrożnie podniósłszy się z sitowia, podglšdał i słuchał - kto się zbliżał. Dokoła jakoœ pusto było i w chwili gdy Dziwa, uniósłszy nieco fartuch, puœcić się miała uciekać, Doman przyskoczył, porwałjš wpół, podniósł od ziemi, a choć krzyknęła, wołajšc ratunku, biegł z niš wprost do czółna swego. Ludzie już gotowi czekali. Przez wodę rzucił się ku nim, niosšc jš na ramionach łamišcš ręce, skoczył do czółna, które przymocowane było do dwóch majšcych je cišgnšć za sobš - i kazał odbijać od brzegu.Dziwa oczy zakrywszy płakała, ale się nie wyrywała Domanowi; upadła na dno łodzi osłaniajšc twarz ze wstydu. Pierwszy jej krzyk znać posłyszała Nenia,gdyż wnet zjawiła się u brzegu, gdy już o mroku czółna ze trzcin i zaroœli na czyste wody wypływały. Nie mogła dostrzec nic zdala oprócz łodzi, które szybko uciekały. Stała więc słuchajšc i patrzšc na próżno - gdy i stary Wizun, czegoœ się domyœlajšcy może, nadšżył. Ten bystrym okiem wnet dopatrzył i odgadł, co się stało, i kij podniósł, grożšc, do góry. Ale czółna pędziły, co starczyły wiosła, i wkrótce znikły w mroku wieczora. Nocš już Doman dowiózł narzeczonš do lšdu. Płakała cišgle, milczała, ale się nie opierała temu, co za dolę i przeznaczenie swe uważała. Wiózł jšwięc z sobš na koniu - nie do własnego dworu, ale do chaty Wiszów, choć nic nie mówił jej o tym. Z domu rodzicielskiego brać jš chciał, aby nie mówiono, że porwał dziewkę po rozbójniczemu. Gdy nad ranem zza łez patrzšc ujrzała Dziwa znanš okolicę, usta jej się rozœmiały i zapłakane poweselały oczy. Spojrzeniem cichym podziękowała Domanowi. Ranek był jesienny, chłodny, gdy u wrót zagrody stanęli. Na podwórku u studni czerpała wodę Żywiai bratowe, we drzwiach Ludek sposobił się wyjœć na łowy. Gdy ujrzeli nadjeżdżajšcychi poznali Domana wiozšcego niewiastę z twarzš zakrytš, wszyscy się ku nim rzucili.Wtem Dziwa skoczyła na ziemię i zapomniawszy o wszystkim, ręce podnoszšcwitać zaczęła swoich, rozrzewniona i szczęœliwa. Dwie siostry rzuciły się sobie na szyję z krzykiem radoœci - bratowe cisnęły się jš witać - brat biegł pytać, co się stało. Doman zsiadł u wrót. - Ludku, bracie - rzekł. - Siostrę wam odwożę, los mi jš przeznaczył, mojš być musi, ale jš chcę mieć z ršk waszych i spod ojcowskiej strzechy. Sprawcie więc wesele i pobłogosławcie! Dziwa twarz zarumienionš tuliła na siostry ramionach, płaczšc i œmiejšc się razem. Ludek z drugim bratem, który wybiegł z chaty, w ręce klaskali. Przyszły więc wprędce swaty, sproszono drużbów, przyjechał w królewskim orszakupan młody, sprawiono wesele, na którym siedem dni goœcie jedli, pili, œpiewali, skakali i weselili się. I ja tam byłem, miód, piwo piłem, bo każda stara baœń tak się przecie kończyć powinna. DOPISEK. DZIEJOWE LEGENDY Jak trudne sš do opowiedzenia dzieje dziecięcego wieku człowieka, tak i pierwszych dni, tych tajemniczych, wzrostui rozwijania się, które œwiadków, co by je wypowiedzieli, nie majš. Jak dziecię po przyjœciu na œwiat roœnie olbrzymio i sił nabywa szybko, tak naród wœród tych mroków pierwobytu, obdarzony jeszcze całš potęgš z kolebki wyniesionš, niepojętym sposobem kształtuje się do przyszłych swych losów. Nic też trudniejszego, jak podnieœć zasłonęokrywajšcš pierwociny bytu narodu. Te chwile mało po sobie pomników zostawiajš iœladów. Analogia tylko, porównanie, pewne stałe prawa, którym byt ludzkoœci podlega,coœ o tym dozwalajš wnioskować. Z rodzin urastajš rody, plemiona, gminy, narody wreszcie, ale tajemniczy proces tennie dozwala się doœledzić faktycznie i embriologia narodu pozostanie zawsze tylkoprawdopodobieństwem i hipotezš. Dzieje Słowian w ogólnoœci długo sš prawienieprzebitš mgłš okryte, nie zna ich nikt, nikt o nich nie wspomina. W tej ciszy, wœród której pewne wskazówki tylko, pewne cechy charakterystyczne widocznie się istnienia ich domyœlać każš, na tych samych ziemiach, na których póŸniej występujš - rosnš niezliczone plemiona jednej krwi i mowy; to nieznane i ukryte, to fałszywie do innych zaliczane. W Herodotowej Scytii czuć Słowiańszczyznęspowiniętš, widzimy jš tak samo daleko póŸniej zagarniętš Germaniš Tacyta. Nie jest to bez znaczenia. Gdy plemiona i narody inne dobijajš się sławy i rozgłosu, Słowianie chcš spokoju ikryjš się, w domowym ognisku znajdujšc wszystko, co ich życie stanowi. Zupełnie zgodne z tym ich charakterem w przeszłoœci jest pierwsze zjawienie się w dziejach. Posłuchajmy tego œwiadectwa o nich, którema w sobie coœ mistycznie przejmujšcego, gdy zważymy, że to jest pierwsze objawienie się Słowian œwiatu. Około roku 629 pisze Teofilakt Simokata: "Następnego dnia zostało przez straż królewskš schwytanych trzech mężów, rodem Słowian (Sklabenoj). Nie mieli oni przy sobie żadnego żelaza ani żadnej broni,ale nieœli w rękach gęœle, zresztš zaœ niczego przy sobie nie mieli. Zatem król (cesarz grecki Maurycy) rozpytywał ich o narodzie i gdzie sobie obrał siedziby, i dlaczego uwijajš się około rzymskich granic. Oni zaœ odpowiedzieli, że sš rodem Słowianie, że zamieszkali na krańcu OceanuZachodniego i że Chagan (chan Awarów) aż do owych to stron wyprawił posły celem pozyskania posiłków wojennych, zasyłajšc władcom narodu liczne dary. Ci tedy władcy dary przyjęli, ale przymierza zawrzeć nie chcieli twierdzšc, iż ucišżliwa im jest dalekoœć pochodu; i posłali tych właœnie teraz pojmanych do Chagana, żeby się przed nim uniewinnić. Jakoż w piętnastumiesišcach dokonali tej podróży. Ale Chagan,niepomny na prawo posłów, postanowił przeszkodzić ich pochodowi do kraju. Oni zaœ, nasłuchawszy się o narodu rzymskiego- tak z bogactw, jak z ludzkoœci - największej sławie (jak to œmiało rzec się godzi), skorzystali z dogodnej chwili i uszli do Tracji. Mówili dalej, że chodzš z gęœlami, gdyż nie przywykli przypasywać mieczów, ponieważ kraj ich nie zna żelaza idozwala im przeto żyć w pokoju i zgodzie, grajš tedy na gęœlach, nie umiejšc uderzać w tršby. Bo komu obca jest wojna, słuszna, mówili, ażeby taki podobał sobie w ćwiczeniach muzycznych. Słyszšc to samowładca polubił naród i goœcinnym przyjęciem zaszczycił ich, samych jednych spomiędzy wszystkich barbarów, którzy sięz nim zetknęli, a podziwiajšc ich wzrost i dorodnoœć ciała, odesłał ich do Heraklei". W tak idealnym œwietle zjawia się nam po raz pierwszy to plemię Slowian, nie znajšcemieczów, z pieœniš i gęœlš idšce przez œwiat i życie do chana Awarów, na dwór cesarza Maurycego. Ten sam charakter dawnej społecznoœci słowiańskiej, miłujšcej pokój i nie wprawnej do wojny, potwierdza Jornandes piszšc o nich armis disperiti. W tej ciszy i przy tych œpiewach wyrabia się tam idealna jakaœ społecznoœć, której instytucje, póŸniej zetknięciem się z innymi narodami nadwerężone i zepsute, zdradzajšwłaœciwš i wielce rozwiniętš cywilizację. Im głębiej sięgamy w ten mityczny byt, tym idealniejszym się on przedstawia. Wiara w jednego Boga, małżeństwo, czystoœć obyczajów, poszanowanie własnoœci posunięte do tego stopnia, iż domy nie potrzebowały zamknięcia, goœcinnoœć nieograniczona, patriarchalne rzšdy, organizacja gmin i połšczenie ich z sobš rodzajem federacji, wszystko to na chcę... 8Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjřô@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żúPcűßÄcüŁĘcým,Ëcţ8;dnie starej Słowiańszczyzny dotykalnie jestwidoczne. Wojny, potrzeba obrony od nieprzyjaciela, przypasanie oręża do boku, wciskanie się obcych pojęć i obyczaju, jak tylko wyszczerbiły ten cały w sobie organizm słowiański, natychmiast następuje proces rozkładu jego, psucie się i wyrabianie czegoœ, co musi się stosować do bytu, do temperatury, jaka Słowiańszczyznę otacza. Zostajš tylko szczštki dawnej organizacji, która postradawszy siłę samoistnš do dalszego wyrabiania się, przechodzić musi przesilenie nowej metamorfozy. Odosobnienie tylko, w jakim owi Słowianie zgęœlami żyli, dozwalało im zgodnie z ich naturš wyrabiać się i tworzyć sobie cywilizację własnš; zetknięcie z obcymi zmienia warunki. Nie ma najmniejszej wštpliwoœci, że pierwsze chwile takiego przesilenia w narodowym organizmie sš zawsze upadkiemiosłabieniem, abdykacjš i chwilowym obłędem. W całej walce Słowiańszczyzny, szczególniej z plemionami germańskimi, widzimy w niej zabytek starego organizmu -który nieprzyjaciele nawet wynoszš wysoko- i jako pierwszy skutek nowej cywilizacji: obezwładnienie, chorobę, upadek. Tracš onito, co wyrobili w sobie sami, a nie mogš odrazu przyswoić tego, co im w formie mało pojętnej i do ich natury nie zastosowanej przychodzi. Ci ludzie gęœli, nie znajšcy żelaza, przez długie wieki zdradzajš w sobie swe pochodzenie, pozostajš marzycielami, a dajš się podbijać, zawojowywać i ujarzmiać. W póŸniejszych wiekach plemionasłowiańskie różne ulegajš wpływom sšsiedztw rozmaitych, klimatu, warunków życia i kształtujš się odrębnie. Słowiańszczyzna dzieli się na niezliczone nie narody, ale grupy drobne, które potrzeba obrony skupia w małe całostki. Jest to właœnie ta epoka tajemnicza, w której się tworzš pierwiastki Lechię składać majšce. U tej drugiej kolebki Polski panuje ta sama ciemnoœć, która okrywa poczštki Słowiańszczyzny. Tu i tam podanie, legenda, to jest poezja, stanowi materiał dziejowy. Drugim jest to, co się odgrzebujez ziemi po mogiłach, choć tu epokę zabytków oznaczyć stanowczo bardzo trudno. Prawie aż do tej chwili, gdy się Lechia ochrzczona ukazuje po raz pierwszy w walce i przymierzu z Germanami, nie mamy o niej tylko podania ciemne. Podania te nawet czerpać już dziœ musimy nie u Ÿródła, z ust ludu, który o nich zapomniał,ale z kart kronik, co je napisały niewiernie, starajšc się stworzyć coœ pojęciom swojego wieku odpowiedniego. Godzš się na to wszyscy badacze nasi, iż podania o pierwotnych dziejach narodu sš mieszaninš rozmaitego pochodzenia żywiołów sklejonych w nieforemnš całoœć. Można z nich jednak coœ wydobyć, tak jak zgrobowych szczštków... Nie ma wštpliwoœci, iż dzieje Leszków, Popielów, podania o Wandzie, Krakusie itp. odnoszš się do pewnych zwrotów i stanowczych zmian z przeszłoœci narodu, araczej częœci jego składowych, gdyż przedPiastem i jego potomstwem nie istnieje ani pojęcie całoœci jakiejœ państwowej. W głębi puszcz, w ciszy lasów tworzš się dopiero małe grupy pierwotne, których połšczenie ma stanowić póŸniejsze państwoBolesławowskie. Kronikarze nie umiejš nawet zrazu jednostajnie nazwać kraju, który z kolei Polanów, Lachów i Lechów przybiera uniš. Gdy nagle za Mieszka i Bolesława, syna jego, występuje to państwowo na karty dziejowe, pojmujemy łatwo, że to zjawienie się jego poprzedzić musiało wewnętrzne urabianie się, które mu dało siłę życia Długosz, który w piętnastym wieku według idei ówczesnych układał dzieje polskie, spisał i uporzšdkował podania poprzedzajšce epokę historycznš, równie swobodnie i bez krytyki, jak póŸniejsze przedstawił w œwietle swojego czasu. Nie można mu tego mieć za złe, bo każdemu pokoleniu zdawać się musi, iż ono jest w posiadaniu prawdy wyłšcznym. Dla Długosza więc podanie najstarsze poczyna się od Lecha, od niego idzie nazwisko ziemi, Lechii i Lechitów. Wie jednak Długosz, że rozmaite plemiona spokrewnione z Lechitami, a raczej do nich należšce, różnymi się imionami od miejscowoœci zwały. Ten mityczny Lech Długosza schodzi bezdzietnie. Nie wiadomo właœciwie, kiedy istniał, jak długo ród jego panował, dosyć,że zgasł bezpotomnie. Po tych pierwszych rzšdach monarchicznych, a raczej patriarchalnych ojca rodu i narodu, który rodzinš rozrodzonš władał, następujš rzšdy gminowładne tak zwanych dwunastu wojewodów. Podanie stanowišce rzšdy patriarchalne w poczštku, a po nich ów rzšd małych jednostek gminowładny, nie jest wcale w niezgodzie z naturš rzeczy. Takim porzšdkiem owszem musiał się odbywać ówproces tworzenia narodu. Dwunastu wojewodów, naczelników mirów, gmin itp. w wykładzie pragmatycznym Długosza niewłaœciwš przybierajš fizjognomię. Wtršcony po nich Krak, który widocznie jest pochodzenia czeskiego, nie ma zwišzkuz legendš lechickš. Służy on w budowie podaniowych dziejów do zwišzania Lechii zeSłowiańszczyznš i charakter powieœci o nim zupełnie jest odmienny. Miesza się w niej baœń ludowa słowiańska, potargany jakiœ poemat stary, z wysiłkiem niedołężnym do historycznego odcechowaniaepoki. Krak panuje zarazem Polanom i Czechom i zakłada Kraków, który pierwotneGniezno wydziedzicza. Życie całe skupia się w tym mieœcie polsko-czeskim. Ale na Wawelu pod zamkiem, w jaskini zjawia się potwór niesłychanej wielkoœci, bajeczny smok (olophagus), który połyka bydlęta i trzody, i ludziom nie przepuszcza. "Gdy zaœ długim zmorzony głodem - pisze Długosz - nie znajdował przygodnej albo podrzuconej sobie pastwy, wtedy z dzikš wœciekłoœciš w dzień biały i na jawie, wypadajšc z łożyska i zionšc z paszczy przeraŸliwe ryki, rzucał się na najroœlejsze bydlęta, konie, woły zaprzężone do wozu lub do płużyny, dusił je i dławił, niemniej srogi pożerca ludzi, którzy łakomstwu jego ujœć nie poœpieli..." Wszyscy mieszkańcy trwogš przejęci chcš opuszczać Kraków. Krak wpada na myœl nakarmienia potwora œcierwem wypełnionym siarkš i próchnem, woskiem i żywicš, w które nieco zapuszczono ognia. Smok pożera łakomie rzuconš mu pastwę i płomieniem w trzewiach dręczony zdycha. Krak, wybawiwszy tym sposobem kraj od klęski, panuje wœród szczęœliwoœci i pokoju, a lud, po zgonie, wdzięczny sypie mu mogiłę na górze Lassocie pod Krakowemtakš właœnie, jak dawnym swym władcom pod starš Upsalš w Szwecji sypał naród na pamištkę. Z tej to mogiły zrodzona jest legenda o Kraku. Dlaczego jedna z trzech córek pozostałych po Kraku panuje potem oddzielnie w Czechach, podanie nie tłumaczy. Jest to znowu węzeł, który ma łšczyć Kraka i Polskę ze Słowiańszczyznš ilegendš już posiadajšcš prawo obywatelstwa. Z trzech córek Kraka widzimy tylko dwie występujšce w podaniu, Libuszę i Wandę. Oprócz tego zostawia on dwu synów: Kraka i Lecha, których by można uważać za przedstawicieli dwóch póŸniej połšczonych dzielnic, chrobackiej i lechickiej. Zazdrosny Lech zgładza zdradziecko starszego brata, Kraka, ršbie ciało jego naczęœci i zasypuje piaskiem udajšc, jakoby go zwierz dziki rozszarpał na łowach. Panuje więc Lech opłakawszy łzy fałszywymi brata, a nawet panowanie jego trwa lat wiele, ale w końcu zbrodnia się wydaje, znajdujš jej dowody i Polacy stršconego ze stolicy skazujš na wieczne wygnanie. Inna legenda opowiada, że wcale nie ukarany, w zgryzotach sumienia, bezpotomnie dokonał żywota. Bratobójstwo to, w pieœniach starych powtarzajšce się, ma charakter ludowej powieœci. Godna uwagi, że w daleko póŸniejszej legendzie o żywocie œw. Stanisława powtarza się to rozćwiartowanie ciała na częœci. Jako spadkobierczyni po bracie występuje córka Kraka, Wanda, o której powieœć utworzona, mimo póŸniejszych dodatków, ma cechy podania mogilnego i pierwotnie była pewnie utworem ludowym. Legenda maw sobie tyle wdzięku, że nęciła już nieraz poetów, ale sprowadzenie tej powietrznej postaci na ziemię zawsze jš umniejsza i odbiera jej urok, jaki ma w powieœci ludu. Wanda nie chce znać, męża, pragnie pozostać swobodnš i partiš swych losów, dziewictwo swe œlubuje bogom. O granicę panujšcy ksišżę Allemanów, Rytogar, znakomity rodem i bogactwy, wysyła posłyproszšc o rękę Wandy, która dziewosłęby te z odmowš odsyła. Rytogar, nie mogšc jejskłonić inaczej do poœlubienia, wkracza z ogromnym wojskiem w granice. Wanda stajena czele sił swych i przyjmuje wyzwanie. Jeszcze raz Rytogar stara się jš skłonić dozamęœcia, a Długosz wie nawet, jak wymownie przemawiali jego posłowie i jak pięknie im odpowiadała królowa. Potem tršby dajš hasło do boju, ale Niemcy, przypatrzywszy się pięknej królowej, z zabobonnym strachem pierzchajš przed tymzjawiskiem. Wanda zwycięża ich potęgš niewieœciego, dziewiczego swojego wdzięku.Rytogar, nie mogšc ich skłonić do bitwy, z rozpaczy, po pięknym monologu sam się mieczem przebija. Wanda, z Niemcami zawarłszy przymierze, przez dni trzydzieœci obchodzi zwycięstwo i dobrowolnie siebie na ofiarę bogom poœwięca rzucajšc się do Wisły. Zwłoki jej wydobyte z wody lud pogrzebał nad Dłubniš, o milę od Krakowa, sypišc jej takšjak ojcu mogiłę. W wyrobieniu kunsztownym powieœci o Wandzie znać póŸniejsze czasy, mnogie szczegóły i upiększenia; niewštpliwie jednak jest to podanie stare, popsute tymi ozdobami misternymi, jakie mu narzucono. Powracajšcy po zgonie Wandy znowu wojewodowie doskonale oznaczajš, gdzie powieœci wciœnięte zostały, powieœci mogilne, które kronikarze z ust ludu wzišwszy, posłużyć się nimi chcieli do zwišzania dziejów tych bajecznych z podaniami słowiańskimi, a mianowicie czeskimi. W rozwoju narodu wracajšce gminowładne rzšdy wojewodów do rzeczywistoœci nas zbliżajš. Na tle tej prawdy występuje znowu nie już chrobacko-czeska, ale lechicka powieœć, niemniej wyglšdajšca podaniowo jak poprzednie: Napaœci nieprzyjaciół - mówi podanie - Węgrów i Morawian zmuszajš Polanów do szukania sobie wodza "Był naówczas - pisze Długosz - między Polakami rycerz dzielny, imieniem Przemyœl (imię jest lechicko-czeskie, a raczej staro-słowiańskie), wyćwiczony w żołnierce i nad stan swój œwiadomy sztuki wojennej, a wyższy dowcipem i przemysłem niż znakomitym rodem, który oprócz tego dał się był poznać z poczciwoœci i wielu zacnych przymiotów, a stšd wielkš miał u ludzi wziętoœć. Osobliwsze więc w rodakach wzbudzał zaufanie, że z wrodzony zdatnoœciš łšczył wprawę nabytš w licznych przygodach i bitwach. Ten postrzegłszy, że nieprzyjacielpoczynał sobie niedbale i nieostrożnie, wzišł przed się zamysł więcej dowcipny niż œmiały... Z pierwszym brzaskiem wschodzšcego słońca kazał na wzgónach przeciwległych obozom nieprzyjacielskim porozwieszać w wielkiej iloœci błyszczadła (?) do szyszaków podobne, na które gdy uderzyły promienie słoneczne, nieprzyjaciele tak się przerazili, że czym prędzej za broń porwawszy, bez należnegoszyku i porzšdku, bieżeli œlepo i zapalczywie w tę stronę, gdzie mniemane œwieciły hełmy, chciwi nowego nad Polakami zwycięstwa". Długosz opisuje obszernie, jak Przemysław, wwiódłszy tym sposobem nieprzyjaciela w zasadzkę, napadł nań i pobił. Za to szczęœliwe zwycięstwo Przemysław okrzyknięty jest królem i nazwany Leszkiem. Cała ta powieœć zdradza jakšœ fabrykację potrzebnš do połšczenia znowu legendy z Leszkami i Lechem pierwotnym. Na dnie podania jest jakaœ głucha tradycja o panowaniu Lechów plemienia czy stanu nad krajem. Godna uwagi tylko, że tradycja o prostym pochodzeniu Przemysława wspomina i że poczucie narodowe cišgle podnosi zasługę nad krew, jak póŸniej w legendzie o Piaœcie. Przemysław także jest ubogim żołnierzem,niewielkiego rodu. Ludowego tu pierwiastka nie czuć bardzo, raczej kronikarskš robotęiniezbyt foremnš. Ten Przemysław Leszek zmiera znowu bezpotomny; przyszyty jest na tle gminowładztwa dwunastu wojewodów jak fantastyczna jakaœ ozdoba, dla przypomnienia Leszków. Następujš wybory nowego króla (w czym już znać jagiellońskiej epoki rzeczypospolitej natchnienie). Kandydaci do korony zjawiajš się w wielkiej liczbie, rodzš się współzawodnictwa i niesnaski, wybór trudny, dla uniknięcia więc ich "po długich sporach (Długosz) zgodzono się dla skrócenia rozruchów na taki œrodek, aby obrano słup za metę, do której by wszyscyubiegajšcy się o panowanie, w pewnym oznaczonym czasie, na koniach różnej maœci i różne majšcych odmiany œcigali się ršczym pędem w zawody, a kto by w tym wyœcigu pierwszy stanšł u słupca, temu, bez względu na stan, lecz wskutek szybszego biegu, przyznać miano godnoœć ksišżęcš". Wyœcigi te miały się odbyć w pobliżu Krakowa nad Pršdnikiem, na darniš pokrytej równinie. Sędziami miała być starszyzna wybrana ku temu. Przebiegły młodzieniec, imieniem Leszek, w nocy drogę ponatykał żelaznymi kolcami, które po wierzchu przysypał piaskiem, z boku dlasiebie zostawiajšc sobie tylko wiadomš œcieżkę. Zdradę tę odkryli dwaj młodzi, którzy pieszo chcieli się zabawić biegajšc do mety - ale o tym nikomu znać nie dali. Wyœcigi naznaczone zostały na dzień 15 paŸdziernika i ogromne tłumy ludu zebrały się na nie. Długosz powiada, że dla starszyzny urzšdzone były ławice, a widzowie, goršco przejęci, wczeœniej już zajmowali się wypadkiem gonitwy. Zaraz w poczštku konie innych zapaœników poranionepadać zaczęły, gdy tymczasem Leszek, który oprócz tego konia: swojego podkuł, wiadomš œcieżkš pierwszy: doœcignšł mety iza słup pochwycił. Razem z nim wszakże pieszo i ów, co odkrył zdradę, wœród œmiechów powszechnych doszedł do słupa. (Leszek miał jabłkowitego konia, o tym na pewno wie Długosz). Zdrada i kolce wydały się, Leszka rozszarpano, a pieszy ów, skromny chłopak, został okrzyknięty. Legenda, w której jest wzmianka o podkutym koniu, zdaje się wskazywać czasy, gdy już heraldycy owš tak pospolitš w herbach polskich podkowę czuli się w obowišzka wytłumaczyć. Dziwnie niezręcznie œcišga się to wszystko do Leszków. Przemysław przezwany jest Leszkiem, ten, który zdradš dobiega do słupa, Leszkiem się zowie i ów ubogi chłopak takie otrzymuje to miano "było bowiem - dodaje Długosz - w owym czasie powszechne i nadawano je ksišżętom wysadzonym do rzšdów jakoby miano godnoœci". Ciekawa to tradycja o znaczeniu wyrazu, a równie zajmujšca jest powieœć Długosza, który charakterystykę kreœli Leszka tego z wielkimi szczegółami. Przyznaje mu przymioty nadzwyczajne, rycerskie zdolnoœci, zaprowadzenie ćwiczeń wojskowych, skromnoœć obyczaju i stałš pamięć swojego ubogiego pochodzenia. "Często na zebraniach publicznych - pisze - gdy koniecznoœć wymagała przybrania się w szaty ksišżęce, dawnš grubo tkanš kiereję i przyodziewek lichy, w którym był wzięty na stolicę państwa, w miejscu najwidoczniejszym rozwiesić kazał, aby oczom jego obecne przypominały mu pierwotnego stanu prostotę". Nie zdajeż się, że to wprost z bajki wyjętyszczegół o jakimœ biedaku, o jednym z kilkubraci, co skromnoœciš swš na wywyższeniezasłużył? Od tego to Leszka drugiego, przez syna jego, pochodził Popiel (Pompilius). Podanie mówi, iż był prawym synem Leszka III z żony jego, a że oprócz niego z nałożnic dwudziestu zostało po nim inne potomstwo: Bolesław, KaŸmirz, Władysław, Wratysław, Oddon, Barwin, Przybysław, Przemysław, Jaksa, Semian, Ziemowit, Ziemiomysł, Bogdal, Spicygniew, Spycymir, Zbigniew, Sobiesław, Wizymir, Czestmir, Wisław. Imiona te także zdajš się być przez heraldyków dla wywodów rodzin szlacheckich stworzone, co w Jaksie, Wizymierze, Barwinie i innych widocznie sięczuć daje. Potomstwo miało się rozsišœć naRugii u Połabów, Obotrytów, Kaszubów itp. Historia Popielów nader obszernie i z wielkimi szczegółami przez Długosza jest obrobionš. Zmusiła potrzeba przenieœć już stolicę z Krakowa do Gniezna i kronikarz przechodzi tu, a raczej przeskakuje, znajdujšc naturalnym, że się okolice górzyste sprzykrzyły Popielowi, a wreszciei Gniezno także, skšd wynosi się do Kruszwicy. Po tym Popiele, który się nie wsławił niczym, następuje jeszcze jeden Popiel, którego dwudziestu stryjów (dwadzieœcia plemion słowiańskich) osadzajš na państwie. Młody ów dziedzic wielkich przodków okazuje zaraz za młodu jak najgorsze skłonnoœci, a Długosz znowu charakteryzuje go jak najdobitniej mówišc, jem federacji, wszystko to na chcę... 8Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjřô@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż˙@Dc„śc:ž˙˙że "gonił za nieprzyzwoitš zabawš i rozpustš, zajmował się urzšdzaniem biesiad, przecišgłych pijatyk, hulanek i tańców, rad pilnował wianeczków, a nie broni". Oprócz tego gnuœnym był do boju i zniewieœciałym. za co go Chwostkiem, to jest nikczemnš istotš, przezwano. Ożeniono go z księżniczkš niemieckiego rodu, z sšsiedztwa, wielkiego pochodzenia, powabnš, ale dumnš i chciwš, która naturalnie męża opanowała. Przyjœcie na œwiat dwóch synów, Lecha i Popiela, wzmogło jeszcze jej znaczenie i przewagę... Stryjowie na próżno starali się upadłego tak nisko synowca podŸwignšć, nie wymogli na nim nic, a zjednali sobie nienawiœć żony jego, która obawiajšc się, aby oni kiedy w miejsce jej synów nie doszli do rzšdów, namawiać męża zaczęła na zgładzenie ich ze œwiata. Długosz umieœcił z tego powodu całš jej przemowę do męża wielce przekonywajšcš i dowodzšcš, że konieczniepozbyć się stryjów powinien. Przebiegła niewiasta postawiła na swoim, Popiel udaje ciężkš chorobę i stryjów do siebie zaprasza, a niby czujšc się bliskim zgonu, żšda, aby z nim razem stypę, to jest ucztę pogrzebowš odbyli. Udawane jęki i rozpacze nad jakoby już umierajšcym księciem miały być tak rozrzewniajšce, że "nawet posšgi spiżowe zdobišce zamek królewski na tak rzewliwe płacze i narzekania łzawym potem spłynęły". Te posšgi spiżowe na zamku Popiela sš zaprawdę rzeczš osobliwš. Odbyto więc ów jakiœ obrzęd pogrzebowo-religijny, a potem zastawiono hojnš biesiadę. Komedia owej choroby, rozpaczy, polecania pozostać majšcej wdowš żony opiece stryjów, przecišga się długo. "W cišgu tych rozmów - powiada Długosz, który układa powieœć swš nie skšpišc szczegółów - słońce poczęło blaskswój usuwać z niebokręgu, a Popiel skończył już grę całš kuglarstwa, które przebiegła żona jego dla podejœcia stryjów i panów wymyœliła. Stryjowie też i panowie dopełniwszy tego wszystkiego, co przy umierajšcym lub zmarłym ksišżęciu czynić się zwykło, czekali, według upewnienia o objawionym bogów wyroku, ostatecznej zgonu chwili. Wtedy Popiel, na pożegnanie niby ze stryjami i starszyznš, każe przez sługi podać sobie miodu, aby przy ostatnim uœcisku zatwierdzić spełnieniem czary umówione z nimi przymierze. Miał zaœ puchar złocisty, przemyœlnš i pracowitš robotš ryty misternie, a podstawiony zręcznie przez królowę, w którym napój, acz w niewielkiej iloœci podany, pienił się i burzył tak, iż z połowy naczynia występujšc z szumem do góry, po zdmuchnieniu piany opadał i wracał stopniami do równowagi, jak to widzimy na wrzšcym ukropie, gdy się spod niego ogień usunie. Napój œmiertelny wsšczony do tego pucharu podano najpierw królowi Popielowi,aby go pokosztował, a drudzy uważali za czysty i zdrowy. Król udaje, jakoby pił do obecnych panów, a zdmuchnšwszy pieniste bełty podnoszšce się że œrodka naczynia wypróżnia je na pozór; rzeczywiœcie ani dotknšł się usty, a tym mniej pokosztował napoju, pozostałš zaœ połowę, która mocnšzaprawiona była truciznš, każdy ze stryjów, dajšc pocałowanie królowi, spełniał po kolei". Przywiedliœmy tu cały ten ustęp, aby o powieœci Długosza dać wyobrażenie. Stryjowie szalejš z bólu i umierajš, a Popielœmierć tę ogłasza jako zasłużonš karę za zbrodnię knowanš przeciw bratankowi. Zakazuje oprócz tego ciała ich chować, sam zaœ dalej wiedzie życie rozpustne, zastawia biesiady, zalewa się winem i wonnoœciami, upaja rozkoszš. Tymczasem ztrupów stryjów wylęga się mnóstwo niesłychane myszy, które napadajš Popiele ijego rodzinę "biesiadujšcego przy stole". Służba na próżno je odpędzić się stara, kupami nachodzš, dniem i nocš nie dajš im spoczynku, rzucajš się nawet na odpędzajšce straże, przeciskajš przez nałożone dla odstraszenia ich ogniska. Popiel chroni się na statku wœród jeziora, potem do "drewnianej wieży", zewszšd wodš otoczonej, myszy płynš za łodziš, pędzš na wieżę, zjadajš dzieci w oczach rodziców, potem żonę, na ostatek Popiela, którego tak na drobniuchne kawałeczki rozniosły, iż szczštku najmniejszego z niego nie zostało. Następuje pogrzeb reszty ciał stryjów i zwołanie zjazdu do Kruszwicy dla obioru nowego króla. Zrodziły się tu ze współzawodnictw niezgody i zatargi, potworzyły stronnictwa.Nie chciano nikogo z zohydzonej wybrać rodziny. Tymczasem sšsiedzi najazdem krajtrapili. W takim to położeniu kraju Opatrznoœć znowu nastręcza, jak w kilku poprzednich powieœciach, człowieka niskiego, pospolitego stanu, dla uratowania go... Piast, wedle opowiadania kronikarza, nazwany tym imieniem dla wzrostu niskiego i krępej a silnej budowy ciała - był człowiekiem prostych obyczajów i wrodzonej poczciwoœci, ubogim, żyjšcym z kawałka roli, którš uprawiał. Żona jego, równie poczciwa, zwała się Rzepica. Mieli tylko jednego syna. Jeszcze za życia Popiela raz dwaj nieznani pielgrzymi na próżno proszšc o schronienie u księcia, gdy go im odmówiono, udali się dochaty Piasta. Tu ich goœcinnie przyjęto sšdkiem miodu i utuczonym prosiakiem, które przygotowane była dla uraczenia sšsiadów zaproszonych na postrzyżyny syna. Uboga ta uczta, jak w Kanie galilejskiej, stała się cudownš pomnożeniemza sprawš pielgrzymów napoju i mięsiwa. Synowi nadali oni imię Ziemowita. Długosz widzi w nich aniołów albo apostołów Jana iPawła, gdyż sami, zapytani, mieli się tymi nazwać imionami. Oznajmujš oni Piastowi o przyszłym jego wyborze - i upewniajš, że tłum zgłodniały zebranych na wiec nakarmi i napoi... To nakarmienie i napojenie... (wielce charakterystyczne, gdy się wspomni sejmy póŸniejsze) skłania umysły do wyboru ubogiego Piasta... Wzbrania się on przyjšć władzę, aż nareszcie ulega wyraŸnemu zrzšdzeniu Opatrznoœci. Piast, jak ów Leszek, co suknię kazał rozwieszać swojš dla przypomnienia mu ubóstwa, wzišł z sobš swoje chodaki z kory dębowej urobione, kazał je zachować w pałacu i wszystkim potomkom pokazywać, aby się wyrzekli pychy i próżnoœci... Na tym się kończš legendy poprzedzajšce dzieje pewniejsze u Długosza, legendy już uniego tak wypełnione, tak pełne drobnych rysów dobitnych, jak gdyby czerpane były z jakiegoœ Ÿródła prastarego, które z takš barwš je przechowało. Trudno zaprawdę dziœ oznaczyć, co kiedy do opowiadań ludu służšcych im za tło i podstawę przyrosło. W wielu epizodach widać heraldyczne przyrostki, powieœci z czasów rycerskich, może Krzywoustego, w innych póŸniejsze jeszcze tkaniny, na ostatek rękę historyka, który upiększa, wypełnia, rozszerza, dramatyzuje te baœnie stare, a zarazem zaciera ich pierwotnš prostotę. Skuba, który Krakowi dopomógł do zatruciasmoka, Jaksa, stryj Popiela - sš to postaciez legend herbowych pobrane. Powieœci o wyœcigach Leszka, o Przemysławie i hełmach widocznie sš już nowsze, same szczegóły w nich to poœwiadczajš. Długosz szukajšcy znaczenia moralnego w tych opowiadaniach nadaje im barwę, jakš majš całe jego dzieje. Baœń u niego staje się historiš budujšcš, wykazujšcš, że sprawiedliwoœć boża œciga winnych, że kara nigdy nie mija występku, prędzej czy póŸniej, a cnota zostaje nagrodzona. Całoœć tych legend, jak się z pierwszego wejrzenia na cały ich cišg przekonać łatwo, nader nieforemnie się składa. Usiłowanie połšczenia ich z jakšœ chronologiš, z dziejami pewniejszymi innychpaństw, nie wytrzymuje najbardziej pobłażajšcej krytyki. Szczegóły niemal jedne powtarzajš się kilkakroć, scena przenosi się z Krakowa do Gniezna i z Gniezna do Krakowa bez widocznej przyczyny. Leszkowie znikajš i wracajš. Jawnym jest, że podanie o mogiłach Kraka iWandy i czeskie tradycje zostały wszyte wmiejscu dowolnym. Pomimo to wszystko w legendach tych nie tylko imiona, ale głównie rysy podań ludu jeszcze dziœ sš widoczne. Na próżno by tylko usiłował kto z tej tkaniny potarganej i sklejonej dowolnie stworzyć cišgłe następstwo wypadków. Leszkowie i ich panowanie, rzšd gminowładny pierwotny, obalenie ksišżęcej władzy Lechów przez kmieciów, których Piasta przedstawia, sš jedynymi jasnymi pozostałoœciami historycznymi, które majš znaczenie. W tym wszystkim pełno jednak poezji, pełno pomysłów pięknych, na które się składały wieki, i wartoœć artystyczna tegopłodu wyobraŸni i natchnienia narodowego jego niezaprzeczonš. One sš tym kwiatem wyrosłym na mogiłach, który coœ przecie ma w sobie z ciał i ducha szczštków pokrytych nimi... KONIEC ----------Konwersja: rpg6@go2.pl zemawiali jego posłowie i jak pięknie im odpowiadała królowa. Potem tršby dajš hasło do boju, ale Niemcy, przypatrzywszy się pięknej królowej, z zabobonnym strachem pierzchajš przed tymzjawiskiem. Wanda zwycięża ich potęgš niewieœciego, dziewiczego swojego wdzięku.Rytogar, nie mogšc ich skłonić do bitwy, z rozpaczy, po pięknym monologu sam się mieczem przebija. Wanda, z Niemcami zawarłszy przymierze, przez dni trzydzieœci obchodzi zwycięstwo i dobrowolnie siebie na ofiarę bogom poœwięca rzucajšc się do Wisły. Zwłoki jej wydobyte z wody lud pogrzebał nad Dłubniš, o milę od Krakowa, sypišc jej takšjak ojcu mogiłę. W wyrobieniu kunsztownym powieœci o Wandzie znać póŸniejsze czasy, mnogie szczegóły i upiększenia; niewštpliwie jednak jest to podanie stare, popsute tymi ozdobami misternymi, jakie mu narzucono. Powracajšcy po zgonie Wandy znowu wojewodowie doskonale oznaczajš, gdzie powieœci wciœnięte zostały, powieœci mogilne, które kronikarze z ust ludu wzišwszy, posłużyć się nimi chcieli do zwišzania dziejów tych bajecznych z podaniami słowiańskimi, a mianowicie czeskimi. W rozwoju narodu wracajšce gminowładne rzšdy wojewodów do rzeczywistoœci nas zbliżajš. Na tle tej prawdy występuje znowu nie już chrobacko-czeska, ale lechicka powieœć, niemniej wyglšdajšca podaniowo jak poprzednie: Napaœci nieprzyjaciół - mówi podanie - Węgrów i Morawian zmuszajš Polanów do szukania sobie wodza "Był naówczas - pisze Długosz - między Polakami rycerz dzielny, imieniem Przemyœl (imię jest lechicko-czeskie, a raczej staro-słowiańskie), wyćwiczony w żołnierce i nad stan swój œwiadomy sztuki wojennej, a wyższy dowcipem i przemysłem niż znakomitym rodem, który oprócz tego dał się był poznać z poczciwoœci i wielu zacnych przymiotów, a stšd wielkš miał u ludzi wziętoœć. Osobliwsze więc w rodakach wzbudzał zaufanie, że z wrodzony zdatnoœciš łšczył wprawę nabytš w licznych przygodach i bitwach. Ten postrzegłszy, że nieprzyjacielpoczynał sobie niedbale i nieostrożnie, wzišł przed się zamysł więcej dowcipny niż œmiały... Z pierwszym brzaskiem wschodzšcego słońca kazał na wzgónach przeciwległych obozom nieprzyjacielskim porozwieszać w wielkiej iloœci błyszczadła (?) do szyszaków podobne, na które gdy uderzyły promienie słoneczne, nieprzyjaciele tak się przerazili, że czym prędzej za broń porwawszy, bez należnegoszyku i porzšdku, bieżeli œlepo i zapalczywie w tę stronę, gdzie mniemane œwieciły hełmy, chciwi nowego nad Polakami zwycięstwa". Długosz opisuje obszernie, jak Przemysław, wwiódłszy tym sposobem nieprzyjaciela w zasadzkę, napadł nań i pobił. Za to szczęœliwe zwycięstwo Przemysław okrzyknięty jest królem i nazwany Leszkiem. Cała ta powieœć zdradza jakšœ fabrykację potrzebnš do połšczenia znowu legendy z Leszkami i Lechem pierwotnym. Na dnie podania jest jakaœ głucha tradycja o panowaniu Lechów plemienia czy stanu nad krajem. Godna uwagi tylko, że tradycja o prostym pochodzeniu Przemysława wspomina i że poczucie narodowe cišgle podnosi zasługę nad krew, jak póŸniej w legendzie o Piaœcie. Przemysław także jest ubogim żołnierzem,niewielkiego rodu. Ludowego tu pierwiastka nie czuć bardzo, raczej kronikarskš robotęiniezbyt foremnš. Ten Przemysław Leszek zmiera znowu bezpotomny; przyszyty jest na tle gminowładztwa dwunastu wojewodów jak fantastyczna jakaœ ozdoba, dla przypomnienia Leszków. Następujš wybory nowego króla (w czym już znać jagiellońskiej epoki rzeczypospolitej natchnienie). Kandydaci do korony zjawiajš się w wielkiej liczbie, rodzš się współzawodnictwa i niesnaski, wybór trudny, dla uniknięcia więc ich "po długich sporach (Długosz) zgodzono się dla skrócenia rozruchów na taki œrodek, aby obrano słup za metę, do której by wszyscyubiegajšcy się o panowanie, w pewnym oznaczonym czasie, na koniach różnej maœci i różne majšcych odmiany œcigali się ršczym pędem w zawody, a kto by w tym wyœcigu pierwszy stanšł u słupca, temu, bez względu na stan, lecz wskutek szybszego biegu, przyznać miano godnoœć ksišżęcš". Wyœcigi te miały się odbyć w pobliżu Krakowa nad Pršdnikiem, na darniš pokrytej równinie. Sędziami miała być starszyzna wybrana ku temu. Przebiegły młodzieniec, imieniem Leszek, w nocy drogę ponatykał żelaznymi kolcami, które po wierzchu przysypał piaskiem, z boku dlasiebie zostawiajšc sobie tylko wiadomš œcieżkę. Zdradę tę odkryli dwaj młodzi, którzy pieszo chcieli się zabawić biegajšc do mety - ale o tym nikomu znać nie dali. Wyœcigi naznaczone zostały na dzień 15 paŸdziernika i ogromne tłumy ludu zebrały się na nie. Długosz powiada, że dla starszyzny urzšdzone były ławice, a widzowie, goršco przejęci, wczeœniej już zajmowali się wypadkiem gonitwy. Zaraz w poczštku konie innych zapaœników poranionepadać zaczęły, gdy tymczasem Leszek, który oprócz tego konia: swojego podkuł, wiadomš œcieżkš pierwszy: doœcignšł mety iza słup pochwycił. Razem z nim wszakże pieszo i ów, co odkrył zdradę, wœród œmiechów powszechnych doszedł do słupa. (Leszek miał jabłkowitego konia, o tym na pewno wie Długosz). Zdrada i kolce wydały się, Leszka rozszarpano, a pieszy ów, skromny chłopak, został okrzyknięty. Legenda, w której jest wzmianka o podkutym koniu, zdaje się wskazywać czasy, gdy już heraldycy owš tak pospolitš w herbach polskich podkowę czuli się w obowišzka wytłumaczyć. Dziwnie niezręcznie œcišga się to wszystko do Leszków. Przemysław przezwany jest Leszkiem, ten, który zdradš dobiega do słupa, Leszkiem się zowie i ów ubogi chłopak takie otrzymuje to miano "było bowiem - dodaje Długosz - w owym czasie powszechne i nadawano je ksišżętom wysadzonym do rzšdów jakoby miano godnoœci". Ciekawa to tradycja o znaczeniu wyrazu, a równie zajmujšca jest powieœć Długosza, który charakterystykę kreœli Leszka tego z wielkimi szczegółami. Przyznaje mu przymioty nadzwyczajne, rycerskie zdolnoœci, zaprowadzenie ćwiczeń wojskowych, skromnoœć obyczaju i stałš pamięć swojego ubogiego pochodzenia. "Często na zebraniach publicznych - pisze - gdy koniecznoœć wymagała przybrania się w szaty ksišżęce, dawnš grubo tkanš kiereję i przyodziewek lichy, w którym był wzięty na stolicę państwa, w miejscu najwidoczniejszym rozwiesić kazał, aby oczom jego obecne przypominały mu pierwotnego stanu prostotę". Nie zdajeż się, że to wprost z bajki wyjętyszczegół o jakimœ biedaku, o jednym z kilkubraci, co skromnoœciš swš na wywyższeniezasłużył? Od tego to Leszka drugiego, przez syna jego, pochodził Popiel (Pompilius). Podanie mówi, iż był prawym synem Leszka III z żony jego, a że oprócz niego z nałożnic dwudziestu zostało po nim inne potomstwo: Bolesław, KaŸmirz, Władysław, Wratysław, Oddon, Barwin, Przybysław, Przemysław, Jaksa, Semian, Ziemowit, Ziemiomysł, Bogdal, Spicygniew, Spycymir, Zbigniew, Sobiesław, Wizymir, Czestmir, Wisław. Imiona te także zdajš się być przez heraldyków dla wywodów rodzin szlacheckich stworzone, co w Jaksie, Wizymierze, Barwinie i innych widocznie sięczuć daje. Potomstwo miało się rozsišœć naRugii u Połabów, Obotrytów, Kaszubów itp. Historia Popielów nader obszernie i z wielkimi szczegółami przez Długosza jest obrobionš. Zmusiła potrzeba przenieœć już stolicę z Krakowa do Gniezna i kronikarz przechodzi tu, a raczej przeskakuje, znajdujšc naturalnym, że się okolice górzyste sprzykrzyły Popielowi, a wreszciei Gniezno także, skšd wynosi się do Kruszwicy. Po tym Popiele, który się nie wsławił niczym, następuje jeszcze jeden Popiel, którego dwudziestu stryjów (dwadzieœcia plemion słowiańskich) osadzajš na państwie. Młody ów dziedzic wielkich przodków okazuje zaraz za młodu jak najgorsze skłonnoœci, a Długosz znowu charakteryzuje go jak najdobitniej mówišc, jem federacji, wszystko to na chcę... 8Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjřô@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż”üżN¸÷ż@