ĺbkŃÉ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙őđGî’ŕGđ@îŕ@>ŕBđEîoŕEńŮő>ŕB>RŕG>˙ęÁńŮ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙ĂUÎíffĚ sƒ ˆ‰ÜĚnćÝÝٙťťgcněĚÝܙŸťš3>CLAS ZYWOT €0039’Š˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙Copyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. óÍĆ>˙ęŔúPę ŔúQęŔ1ţ˙Íb͛ >ęa>ŕ&>ę Ŕ>˙ę ŔÍđ͜Í:Í\ÍćÍóÍ ÍBÍS ú‚˙§(Ţú ŔOÍŕ>ęŔͧ ÍÓ ÍŽ Íż ÍÓ ÍŽ ÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔÍ|ÍĹÍr>ęÁ>xŕE>@ŕAŻŕ>ŕ˙>Óŕ@űÍ ÍvúÁˇ(ńŻęÁ́Ë VËw cËoÂÄËgÂŐË_ 9ËW -ËO ËG Ăú Ŕ<ţ >OÍŕĂú Ŕ<ţ >OÍłĂÍ ĂÍS ĚĹĂú Ŕţ(ţ(ţ(#ú Ŕţ("ţ(*ţ( *Í/ĂÍĹĂÍËĂ͘ĂÍ^ĂÍ÷ĂÍĂÍ#Ăú Ŕ=ţ˙ >OÍ|Ăú Ŕ<ţ >OÍ|Ă!>w# űÉ!6# ú6˙#6# öÉ! 6˙#6# ö6# úÉÍB͜ÍĹÉú ŔţČÍw Í ÍÓ úÁO> ‘O͜úÁOÍŽ úÁ<ţ 8>ęÁÉú Ŕţ ú ŔGÍ3 8 ř Í3 8 řÍ#@Íw  Í  úÍÓ úÁţ(=> ęÁúÁO> ‘ţ >O͜úÁOÍŽ ú Ŕţ 0<ę ŔÉú ŔţČŐĹúÁO ú Ŕţ ͟ Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  Ü{ę ŔÁŃÉĹú Ŕţ ú ŔĆ GÍ3  úÍ3  úúÁO Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  é> ę ŔÁÉ>ę Ŕ>ęÁ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍŃ!ĐŔ*§ úaŔ*§ úúŔOúŔG>š >¸ >>ęŔÉ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍ- űÍŃúŔ=ęŔ Í3  úÍĹÉÍ-(ÍŃ>ęŔúŔć€(ěÍĹÉÍŃ>ęŔúŔć€Ę˜ÍĹÉ Í3  úÍuĘ,ÍŃúŔţÂúŔţĘ#>ę Ŕ>ęŔúŔć€(ÖÍĹÉĺŐĹúŔoúŔg #F+NxĄ<(,xą úŔęŔ͡ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔ$úŔţ(>ęŔÍŻ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔÁŃáÉĺŐĹú Ŕţ˙(!В@§(=ůÍ3 yę Ŕ!В@y§( řÍ3 ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕ>ęŔÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔú ŔO>˙ę ŔÍ|ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕţ(ţ(ţ(ţ( ţ($ţ((!pÍ(!€Í !Í! Í!°Í!ŔÍÁŃáÉÍćĺĹ~î˙" ů ôÁáÉĺŐĹú Ŕ!ů ţ(q! ţ(j!H ţ(c!p ţ(\!˜ ţ(U!Á ţ(N!Ň ţ(G!ę ţ(@! ţ (9!: ţ (2!b ţ (+!Ň &ĺŐĹ!ˆ ĺŐĹ!ŔĺŐĹ!Ú ĺŐĹ!ą ĺŐĹ!aŔ˛Ŕ*§ úÁŃáÉ Przewiń Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlättern: Zeil Seit Kapt AlleDéfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Línea Página Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Línia Plana Cap. Tot ĺŐĹúŔGúŔ<¸8Í-(ÍŃ>>ę Ŕ7 ęŔ>ę Ŕ§ÁŃá§ÉĺŐĹúŔţÂO úŔţÂO úŔţ(úŔţ ÍuÍŃúŔ>ę Ŕ7 =ęŔ>ę Ŕ§ÁŃáÉĺŐĹúŔG!Đx§(~#§ ÷ô˛Ŕ*§ úÁŃá§ÉĺĹ!€6# xą řÁáÉĺŐĹy!ţ(#!@‘ţ(!€’ţ(!Ŕ“ţ(!€@y§(=ů]T! ÁÍćP* úÍćP* úÍćP* úÍćP* úÁŃáÉ> ę>ęA!  y§( ĺ>""Ŕ " úáúN"úO">ęúŔćęAÉ> ę>ęA!  y§( *GúN¸ 6*GúO¸ .Ŕ * ú>ęúŔę!úŔćęAÍŃ Í3  úÉ> ę>ęA!    ž # ÷őúŔćęAńÉĺŐĹ! Á@6# xą ř!˛Ŕ~#§(Í÷ öÁŃáÉĺĹÖ o&MD)))  0úŔţ( 8 V#F#Í' yţ őzƒ_ÁáÉĺŐĹk&)}ćđo Á ÁĹË!Ë ÁĹ{ć§(Ë8Ë=öxśw#wyśw#wÁŃáÉđ˙ˇŕ˙Íćđ@ćŕ@É>‘ŕ@É>äŕGŕHŕIÉĺŐÍć!`˜Ŕ>đ" üÍćŔ" üŃáÉĺŐ!`˜ y§(=ů> ‘W>ÍćÍ'(Í'(Í'(éőy§ ńń!`˜QÍćÍ'(Í'(Í'(éŃáÉĺĹú‚˙§(,>˙ŕO!˜`>" xą ř€>" xą ř`>" xą ř>ţŕOÁáÉĹw#< ú 6# úÁÉ!˜>"< ű! ˜"< ű!@˜6ń# úÉ!ŕ™ 6ň# ú!š>("< ű! š "< űÉ́Ĺ> ŕđđđđ/ćË7G>ŕđđđđđđđđđđ/ć°Gú€˙¨ ę˙xę€˙>0ŕú˙ÁÉţ(Ż>˙ę‚˙ÉĹ>˙ŕ$ˆ xą ű>ŕ$ÁÉőđ@ć€(đDţ‘ ôńɇ‡‡Ć€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙@ióúA˙ć ů*âű ňɇ‡‡Ć€ęj˙kóúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęj˙k@óúA˙ć ů*âű ňÉ˙ď=ď=|˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=ŕ˙ď=˙ď=ď=˙ď=ď=ď=ď=<ď=ď˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙MBFONTMonospaced @@@@@@   ŕ ŕ @ŔŔŕ``@€ @€ @ @@  `@@ @@@@@ @ @@ŕ@ @ŕ@ @`@ @@@€€ŕ     ŕ@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ@@ @ @€@ ŕŕ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕ ŕ     ŕ      @     @ŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ     @@     ŕ    @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕ`@@@@@`€€@@@ ` `@ ŕ@ ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    @@@@@@ @€€  Ŕ  @@@@@@  ŕ   Ŕ    ŕ   ŕŕ  ŕ€€ŕ  ŕ Ŕ €€€ŕ€ŕ ŕ@`@@@     ŕ    @   ŕ   @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ @@@@@@@€@@ @@€`€ŕŕŕŕŕŕŕ@ €`€ @ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ   @ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€  @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ @€@    ŔŔŕŕ`@ŕ@@ @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ@@@@@@@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕ @ ŕ  ŕ   0@@@@@@ŕ€ŕ ŕ ŕ ŕ€ŕŕ ŕ ŕ @€@ ŕ Ŕŕ€€@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`@Ŕ@@@€ŔŔŔŕ€€       @€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕ€@ @€@@@€ ŕ @@@ŕ @ŕŕ`ŕ€ ŕ @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ  @ŕ ŕ @ ŕ ŕ `€ŕ ŕ  ŕ ŕ @ŕ ŕ @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕ @ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@ŕŔ  ŕ  Ŕ @ ŕŕ  €@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ  ŕ @ ŕ  ŕ  ŕ€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€ŔŔ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€@@@@@ €€€€ @@@@@ @  ŕ ŕ @ŕ   €@ŕ ŕ @ŕ  ŕ@ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ŕ ŕ ŕ€@  ŕ @  ŕ@   ŕ   ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ ŕ€€   ŕ ŕMBFONTVariable pitch €€€€€€  PPřPřPP x ř(đ ŔČ @˜ŕ  @° Đ€€@€€€€€@€@@@@@€@ŕ@ @ŕ@@€Ŕ€ @@@€€@     @@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ€€@@€ @€@ ŔŔ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕˆŘ¨ˆˆˆˆˆˆČ¨˜ˆˆŕ     ŕŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ      @ˆˆˆ¨¨¨P   @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕŔ€€€€€Ŕ€€@@@ Ŕ@@@@@Ŕ@ ŕ€@ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    €€€€€€@@@@@@€€€  Ŕ  €€€€€€€ř¨¨¨¨ŕ    @   @ŕ   Ŕ€ŕ   ` ࠀ€€ŕ€ŕ ŕ€Ŕ€€€Ŕ    ŕ    @ˆ¨¨¨P  @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ €€€€€€€€@@ @@€P ŕŕŕŕŕŕŕ`€€`€€`ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ  ¨@ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€P @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ@€€@HHŔŔđřP ü\T @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ€€€€€€@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕˆpPpˆŕ  ŕ  °€€€€€€ŕ€ŕ ŕ ŕ x„´¤´„xŕ ŕ ŕ$HH$ŕ Ŕx„´¤„x@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`Ŕ@@@@€   ŕ€€ĐĐPPPPP€€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕH$H€€€  (8€€€°ˆ 8ŕ ŕ(č @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ   @ŕ ŕ  @ ŕ ŕ P ŕ ŕ  ŕ ŕ  @ŕ ŕ  @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ ŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@@ŕpHHčHHp¨ˆČ¨˜ˆ€@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕPpˆˆˆp @ řˆ˜¨Čˆř€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€Ŕ@ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€€€€€@ @@@@ @@@@@ @ p` @ŕ    €@ŕ  ŕ @ŕ   ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ř¨¨ř@€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ  ŕ€€   ŕ ŕpSĂcc€&c€4Q c…)},Ź€Ž,4€ś3ł(€ i9+€ "ŻYWOT CZŁOWIEKA POCZCIWEGO" MIKOŁAJ REJ Jaœnie Wielmożnym Panom, panom hrabiom zGórki, panu Łukaszowi, wojewodzie poznańskiemu i staroœcie buskiemu, panu Andrzejowi, staroœcie gnieŸnieńskiemu i wałeckiemu, panu Stanisławowi, staroœcie kolskiemu, pilskiemu i moszyńskiemu etc., panom swym zawżdy miłoœciwym i łaskawym. Acz nietajna jest nie tylko w Polszcze, ale iu inszych postronnych narodów starożytna zacnoœć domów i narodów W.W., nietajne też sš u wszech ludzi zacne, sławne, a poczciwe sprawy i obyczaje W.W., które jeszcze od młodoœci W.W. nie tylko iż sławnie objaœnione były, ale by je byli sobie mogli brać na kstałt a na ćwiczenie nie tylko ludzie młodzi, ale pewnie i dobrymbaczeniem ozdobieni. A tego mi, zda mi się, za pochlebstwo żaden słusznie przyczyœć nie będzie mógł, gdyż mię z tego dobrze wyœwiadszyć mogš ci, co się temu lepiej, niżli ja, przypatrzyli, i głoœno o tym mówišipowiadajš - ale acz ona sława przodków W.W. i także i terazejsza zacnych stanów W.W. sławnie trwa i długo trwać musi, leczjako mšdrzy powiadajš, iż się czasy zawżdy mienić muszš, a my też pewnie z nimi także się mienić musimy, a co nie bywadla ludzkiej dłuższej pamięci pismem podparto, wszytko z odmiennoœciš czasów snadnie z pamięci ludzkiej może być odniesiono - a iż ty ksišżki, które właœnie może zwać Ÿwierciadłem człowieka poczciwego, gdyż we Ÿwierciedle, gdzie brudno, a gdzie krzywo, może wszytko upatrzyć, a upatrzywszy, poprawić, teraz nowo sš na œwiat wydane: nie zdało mi się,aby miały być słuszniej komu przypisane a przywłaszczone nad zacny stan W.W., którePan Bóg i zacnoœciš, i dostojeństwy, i poczciwymi sprawami i sławnymi żywoty ozdobić raczył, iż czego kto sobie nie doczcie w ksišżkach, niech się ostatka dopatrzy na uczciwych sprawach a zwyczajoch W.W., a k temu niech będzie długa pamięć, po społu i z ksišżkami W.W., na œwiecie odmiennym. Acz tak rozumiem: jako każda rzecz na œwiecie, także i ty ksišżki sędziego i podsędka o sobie mieć muszš, a nie każdemu się podobać będš, alegdyż nie z żadnego ugonku ani pożytku, ani z żadnej niepotrzebnej sławy sš na œwiat wydane, tylko z szczyrej życzliwoœci braciej swej a narodowi polskiemu, niechże, wierę, dobry brat rozumie a szacuje, jako raczy; boć też to zaprawdę drudzy nie z żadnej zazdroœci czyniš, jedno, iż by to rad w sobie ukazał, iż by tolepiej umiał, kiedy by chciał. A wszakoż jeœliby mu się co nie zdało, awo ja pożyczępiórka, a papir też snadnie: niechże sobie poprawi albo z nowu napisze, jako mu się nalepiej będzie zdało. A jakom widział na jednym zacnym domie ty wirszyki napisane: Sobiem k woli budował: szacuj, jako raczysz, A na swym więc poprawisz, co niek myœli baczysz - także ja też tego każdemu snadnie dopuszczam. A też pczoła nie tak szkodliwieukšsi, jako sirszeń. Pczołam tedy o tym ja bęczeć dopuszczam. Bo poczciwy człowiek, równie jako sirszeń, na swym poczciwym przestawa, a nie bierze nigdy miodu z cudzego gniazda i nie kšsa, aż go rozdraŸniš. Tylko proszę moich MiłoœciwychPanów, aby to ode mnie W.W., jako od życzliwego sławy i długiej pamięci W.W. wdzięcznie przyjęto było. Quia aurum et argentum non sunt mihi, quod habeo, hoc vobis do, a przy tym i sam siebie tak, jakom z dawna zwykł, jako on Eschines, który gdy Sokratesowi dyscypułowie upominki dawali, powiedział iż: "Nie mam cico inszego dać, aleć dawam sam siebie." Jako to Sokrates wdzięcznie od niego przyjšł a prawie go sobie jako za syna wzišł, to tam o tym historyja œwiadszy. Przy tym daj, Panie Boże, W.W, długie a szczęœliwe przy dobrym zdrowiu panowanie.Data z Kosowa, dzień œwiętego Jana Krzciciela, roku 1567. Życzliwy iœcie na wszem służebnik W.W. PROEMIUM, TO JEST KRÓTKI WYWÓD, CO TY KSIĘGI W SOBIE ZAMYKAJĽ Starzy oni filozofowie zacni pogańscy, nie wiedzšc nic ani o Bogu, ani o wolej bożej, ani o zakonie Jego, tylko się tak przyrodzonymi cnotami sprawujšc, kto czytał ich sprawy, może się iœcie podziwować, pomyœliwszy sobie, co to byli za ludzie, a jako cnotliwych, pobożnych a poczciwych obyczajów i używali, i w nich się zachowywali. Ale iż œwiat jako jest odmienny i z dziwnymi sprawami swymi, to już jawnie a prawie na oko widzimy, że za odmiennoœciš czasów jego i dziwniejszy ludzie nastawajš, i dziwnie się mieszajš z obyczajmi swymi. A ma li się prawda rzec, za łaskš bożš, acz i prawa Pańskie, i prawa wedle biegu œwiata tego słusznie postanowione a znacznie objaœnione mamy, przedsię co dalej, to w gorsze a w zawikłańsze się sprawy i wdawamy, i bezpiecznie ich używamy, a trudno się już ty koła leda jako zahamować majš; a to nam wszytko rozumki nasze nowo wymyœlne, omylne postawki, pycha a słówka przekęsowane czyniš. Czego nie takprzodkowie naszy używali, co się i z starego pisma ich ukazuje, iż po prostu mówili, ale statecznie przy tym, co ich poczciwemu stanowi należało, i stali, i mocno tego używali. A iż wszyscy narodowie języki swymi sprawy, cnoty i poczciwe obyczaje dla pohamowania swowolnego przyrodzenia ludzkiego i pisali, i na piœmiech potomkom swym zostawiali, jednochmy my, Polacy, w swym języku prawie zadrzemali, a mało pisma mamy, które by nas wżdy też czasem pohamować mogło, jako bychmy wżdy w roztropnej słusznoœci spraw, zwyczajów i postępków swych poczciwie używać mogli. Bo jako inszy narodowie o nas, o Polakoch, piszš, iżtrudno ma być który naród tak z przyrodzenia do każdego obaczenia tak przykłonny, jako jest naród nasz polski, naktórškolwiek stronę staranie a ćwiczenie swe będzie obrócić chciał. A gdyż o to nic nie dbajš ci, które Pan Bóg i naukami ozdobić i ubłogosławić raczył, aby pisaniem swym albo rozważnym upominaniem swym ludzi przestrzegali z ichpowinnoœci, tedy wżdy niech kamienie woła.Tedy mi się z tej przyczyny zdało, acz prostakowi a nieuczonemu, przypatrujšc sięsprawom a obyczajom ludzkim, nasłuchawajšc się też częstokroć, co poczciwi między sobš ganiš, a przy czym też słusznie przestawajš, a co słusznie pochwalono i poganiono być może, aby się też wżdy co o tym napisało, jako by też wżdy poczciwy Polak, gdyż to każdy słusznie zeznać musi, iż jest z przyrodzenia cnotliwy, swe sprawy a swe poczciwe postępki stanowić i ku jakiemu by je końcowi rozważeniem rozumu przywodzić miał, i jako jest powinien w nich się i zachować, i stanowić, aby umiał. A tak to małe napisanie, które się zamyka w tych to księgach o poczciwym zachowaniu, o cnotliwym stanowieniu żywota człowieka poczciwego, podawam ci przed oczy twoje, mój miły, œlachetny Polaku, acz prostym szyrmem, ale da li Bógżyczliwym, od prostego napisane. Ale gdyż cię Pan Bóg obdarzyć raczył z przyrodzeniaroztropnym baczeniem, tak jako to i ini narodowie zeznawajš, tak rozumiem, że sobie ostatka z swego uważonego rozmysłudołożyć będziesz umiał i sławę, i myœl spokojnš, i żywot poczciwy, i Panu Bogu wdzięcznš ofiarę, jako żeœ się o to starać powinien, okazać i uczynić będziesz umiał. Co inaczej być nie może, jedno iż musisz temu swowolnemu osłowi, a temu tępemu ciału swemu ujšć obroku, a dodawać mu ostróg i przypatrować mu często munsztuku, aby swowolnie nie bujało. A tak, gdy będziesz ty księgi czedł, tedy wiedz, iż sš na trzy częœci rozdzielone. Pirwsza częœć jest od urodzenia człowieka,jakie sš przypadki jego i jakie ma być ćwiczenie i wychowanie jego aż do lat œrzednich jego. Druga częœć jest od œrzednich lat jego, jaka ma być sprawa około niego i jakie majš być postępki jego istanowienie poczciwego żywota jego. Trzecia częœć jest, gdy już przydzie do wieku ostateczniejszego a do poczciwych a szedziwych lat swoich, jako też tam już maw rozmyœlnym żywocie swoim, a w poczciwej powinnoœci swojej, a w bojaŸni bożej stanowić ony wdzięczne, spokojne a szedziwe czasy swoje, a jako się nie ma lękać ani przypadków żadnych tego œwiata, ani szedziwoœci swej, ani onego ostateczniejszego strachu, który nas już ma doprowadzić do inszego królestwa a do inszych rozkoszy, niżli sš œwiata tego. Co tak rozumiem, iż cztšc powoli, lepiej to będziesz umiał rozważyć, niżli jakoć tu jest krótko wywiedziono. Vale. DO TEGO, KTO MA WOLĽ CZYŒĆ TY KSIĘGI Przetoć dano ty ksišżki, abyœ się rozmyœlał, A co jest poczciwego, abyœ pilno kryœlał. Pomnišc na prędkoœć wieku, jako z wodš płynie, Jedno sława poczciwa, ta nigdy nie ginie. Pomnišc też na odmiennoœć œwiata mizernego, A jako na nim niemasz nigdy nic pewnego. Bo nie dufaj fortunie, choć cię kęs popieœci, Ta łaska jej, ani wzwiesz, gdyć zginie bez wieœci. Tak radzęć, w każdej sprawie rozumu się chwytaj, A do cnej poczciwoœci a sławy się pytaj. Abowiem sława wieczna, która jest kwiat cnoty, Piękniej twój stan ozdobi niż złote forboty.Nie folguj przyrodzeniu, wszak znasz sprawy jego: To cię więcej do złego cišgnie niż dobrego. Nie wierz œwieckim przypadkom, nie dufaj fortunie, Bo cię ta w las zawiódszy, ni wzwiesz, kiedyć dunie. Bo choć byœ ty nabarziej pieœcił przyrodzenie, Przedsię cię to pocišgnie na swoje ćwiczenie. Nie pomoże wilkowi, choć mu mięsa dadzš, Przedsię mu młode kozy przed oczyma wadzš, A jako go po woli wypuszczš z powroza, Alić wnet kwiknie œwinia albo wrzaœnie koza. Kijemże tego wilka, co cię wiedzie k złemu,Niech ci nic nie przekaża poczciwemu twemu. Uczyń gwałt przyrodzeniu, a niech cię nie rzšdzi, Bo ktoć mu da swš wolš, wierz mi, każdy zbłšdzi. I fortunie omylnej też nie zawżdy dufaj, Radszej cnego rozumu z poczciwoœciš słuchaj. Bo ta snadnie uwiedzie przysmaki dziwnymi,A gdzie się ochyniemy, ani sami wzwiemy. Nie dajże się uwodzić z swej poczciwej drogi, Widzisz, Ÿeć o cię idzie, nieboże ubogi. Bo gdzie z cnoty poczciwej a z rozumu spadniesz, Nie leda jako, wierz mi, co z tym czynić, zgadniesz. Nie bšdŸ wirzbowš witkš, która tak uroœcie, Gdzie jš z młodu nachylš, a też miewa goœcie. Każdy gałęzi łamie, wiedzšc, iż nie rodzš. Więc jš i kijem tłukš, i kozy jš głodzš. Lecz bšdŸ drzewem cedrowym, które swe wonnoœci Podawa z Libańskich Gór ku ludzkiej wdzięcznoœci, Cień rozkoszny ze wszech stron rozpuszczajšc z siebie. Także niech wonnoœci cnót zalatujš z ciebie,A pod swym także cieniem zakryj, kogo możesz: Sobie w sławie, a jemu w potrzebie pomożesz. KU KSIĽŻKAM KRÓTKA PRZEMOWA Coż, miłe ksišżki, zaż się precz bierzecie, A na wsze strony snadŸ się roznieœć chcecie? Nie wiecie, jakie œwiat ma rozbójniki: Zmylš wam szyki. Bo zazdroœć marna na goœcińcu stoi, Która cnej cnocie wiele złego broi, A wiedzšc pewnie, iż od niej idziecie, Kijem weŸmiecie. Swawola sproœna, co ludziom smakuje, Wierzcie mi, iż ta też o sobie czuje, Wiedzšc, iż ludzi cišgniecie ku cnocie: Być wam w kłopocie. Bo ty dwie panie, tak na się łaskawy, Cišgnšc k swej myœli wszytki ludzkie sprawy, Zacna fortuna iż im pochlebuje, Ta was popsuje. Ale wam radzę, obróćcie się tędy, Gdzie by ominšć ty rozliczne błędy, Gdzie na goœcińcu sława z poczciwoœciš, IdŸcie z chciwoœciš. Nie ustraszšć was żadni rozbójnicy, Gdy ci poczciwi będš społu wszyscy, A jeœli wiernie pomogš cnej cnocie, Być im w kłopocie. Księga I Księgi pirwsze żywota człowieka poczciwego Jakie ma być stanowienie i zachowanie spraw i żywota jego, poczšwszy od urodzenia jego aż do œrzednich lat jego KAPITULUM III 1. JAKO MAJĽ RODZICY STARAĆ SIĘ, O WYCHOWANIE MŁODYCH DZIATEK SWOICH I JAKO MAJĽ ROZEZNAWAĆ PRZYRODZENIE ICH Jako poznać przyrodzenie w dziecięciu A tak rodzicy poczciwi, gdy się im rodzš dziatki, majš pilnie obaczać, jeœli nie z płanet, tedy wżdy z przyrodzenia ich, ku czemu by się na potym sprawy ich i postępki ich ocišgać miały. Bo snadnie koleryka poznasz i po sierœci, bo się urodziczarno, melankolik - lisowato, flegmatyk - blado, krewnik - z biała rumiano. A także wnet i z przypadków, i z młodych jeszcze obyczajów dziecinnych snadnie się obaczyć może, ku czemu się którego przyrodzenie œcišga. Bo się będzie krewnik wnet wszytkoœmiał a igrał, flegmatyk - spał a drzemał,koleryk - się gniewał, melankolik - się frasował, a wszytko mu się nie wczas będzie zdało. A jeœli mu k temu dodasz pokarmu takiegoż, tedy jedno z drugim pomieszawszy się, jeszcze będzie więtszš moc w onym przyrodzeniu miało. A tak panie matki, a zwłaszcza, które sš przyrodzenia dobrego, barzo by dobrze, aby samy dziatki swe i karmiły, i wychowywały. Mamka jaka ma być A jeœliże by tak być nie mogło, tedy iœcie pilnie trzeba szukać mamki nie kordyjacznej, nie melankolicznej, nie frasownej, ale co by była przyrodzenia dobrego, obyczajów uczciwych, która aby wnet obaczała, ku czemu by się przyrodzenie dziecištka onego œcišgało; jeœli ku gniewu, jeœli ku ospalstwu, jeœli ku zbytniemu płaczowi albo lamentowi, tedy gopo trosze nie gniewem, nie fukiem, ale jakoby igraniem a nadobnym a łagodnym upominaniem pohamować, a po trosze go odonego przyrodzenia jego odwodzić będzie potrzeba, aby się wżdy w nim po trosze skromiły ony przyrodzone przypadki jego. Bo widzisz: i wosk, póki miękki, tedy w się rychlej pieczęć przyjmie, niżli kiedy stwardnieje. 2. JEDŁA JAKIE MAJĽ BYĆ DZIECIOM DAWANEPokarmy dzieciom jakie Też gdy się już imie dziecię jeœć, trzeba mui pokarmy rozeznawać według przyrodzeniajego. Bo jeœli koleryk, nie dajże mu pokarmów goršcych, także i melankolikowi, bo byœ jeszcze barziej podpalił onego goršcego przyrodzenia jego. Jeœliże też flegmatyk, nie dajże mu też rzeczy z przyrodzenia zaziębłych, bo byœ także jeszcze więcej poprawił tępoœci i gnuœnoœcijego; a nie pieœć też nazbyt przyrodzenia jego, nie żufeczkami, nie tymi wymyœlonymipieœcidłki, nie winki też, a jeœli, tedy barzorzadko i mało, bo i mdlejsze będzie, i żołšdek czemu z młodu przywyknie, tego mu się zawżdy będzie chciało. A potym, gdyprzydzie na grubsze potrawy, tedy i z trudnoœciš je będzie przechowywać mogło, i onemu żołšdkowi rozpieszczonemu zawżdykażda rzecz zaszkodzić więcej będzie mogła niżli owemu sękowatemu, co przywyknie z młodu i złemu, i dobremu. A możemy się w tym i widomymi rzeczami sprawić. Patrz na te kraje, gdzie cebrem piwo pijš, a pani matka i w szeœci niedzielach donicę z grzankami czasem nachyli, jacy się chłopi, by zubrowie, rodzš, bo jeszcze w brzuchu utyje jako prosię, urodzi się jako cielę, a uroœcie jakowół. Patrzże zasię na owy winarze, jako chodzš, jako kokoszki z zadrobionymi twarzyczkami, a ledwe go połowica na œwiecie, a i między chłopy już dziœ urodziwszego najdzie niżli między tš rozpieszczonš œlachtš, co się winki a papinki zadrobili. 3. UBIORY JAKIE MAJĽ BYĆ DZIECINNE I ĆWICZENIA OBYCZAJÓW MŁODYCH Nie więżyż mu nazbyt z młodu knefliczków,bryżyczków, pstrych sukienek, jako prosięciu, bo jako się tego z młodu nauczy,tak mu się to w pamięć wbije, i tak mu się tego na potym zawżdy będzie chciało, a stšd mu i swawola na potym, i wszeteczeństwo snadnie róœć będzie mogło, a wszak mu to i na potym nie zginie, gdy już ku lepszemu obaczeniu przychodzić będzie. Od czego dziecię przestrzegać Potym, gdy już będzie podrastać, nie trzebago też nazbyt w grozie chować, bo ona młodoœć jego, gdyż jeszcze zmysły słabe we mdłym ciele być muszš, tedy zbytniš grozš a frasunkiem snadnie może być zgwałcona, iż potym zawżdy straszliwa, tępa a głupia być musi. Ale bez zbytniej grozy a bez frasunku nadobnym napominaniem przedsię mu po trosze trzebaujmować obroków, aby nie rosło, jako wirzba, którš jako nachyli, także też róœć będzie. Także go też już będzie trzeba strzec od głupich a od plugawych chłopišt, od zbytniej czeladzi; bo co z młodu widzi, słyszy, to mu się snadnie wbije w onę młodš pamięć jego i także z nim będzie rosło. Bo i od starszych to słychamy, iż lepiej to więc pamiętajš, co się z młodu około nich działo, niżli co przed małym czasem czynili. Boć może dziecištko czyœciesię, igrajšc, i paciorka, i łacińskich słów wiele nauczyć i a b c d barzo mu się to snadnie, igrajšc, w pamięć wbić może. Nie dajże mu też wiele leda czego szczebiotać, jako to ini barzo radzi widzš a zowš to szpaczkiem; bo jako mu to w obyczaj wnidzie, tedy mu potym z tego llˆŠj ľAŹ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj°´ p uÇ,€ < (c€ dew6 €ÜĹc €Ą-Ü }.ĺ T €b:!$ €wszeteczeństwo uroœcie, którego go potymtrudno oduczyć będzie. Matki dziewki czego majš uczyć Także też i panie matki około dzieweczek swych po winny takież pilnoœć mieć, gdyż tojest naród mdły a na wszytko snadnie nałomny. Abowiem wierz mi iż młode wychowanie roztropne siła potym obyczajów dobrych na staroœć każdemu umnożyć może. A widamy to i między rodzonš braciš, iż jeden, doma Ÿle a swowolnie wychowany, jaki jest brzydki w obyczajoch swoich, jako jest niedbały w sprawach swoich, iż wszytko snadniej i utracić, i sam się w niwecz obrócić może. Adrugi, który będzie dobrego a poczciwego wychowania, wszytko ono, za nim chodzšc, pozbiera. A przy tym różna wdzięcznoœć i różne uważenie obyczajów u ludzi poczciwych będzie jednego niż drugiego. 4. JAKIEGO PRECEPTORA MŁODYM DZIECIOM SZUKAĆ Potym, gdy już dziecištko podroœcie, iż mu się już zmysły i przyrodzenie lepiej stanowić będzie, starajże mu się pilno o jakiego cnotliwego, statecznego, trzeŸwegoa pomiernego preceptora, aby nauki słuszne i obyczajnie poczciwe mógł z niegobrać i obaczać. A nalepiej go doma do czasupochować, bo wżdy i rodziców, i preceptora po trosze się przestrzegać będzie, i lepszy wczas w swym młodym wychowaniu mieć może, i wżdy z onymi sproœnymi chłopięty szkolnymi pospołu róœć nie będzie, i ich obyczajów sobie do młodej głowy nie nabije. Jakie towarzystwo, takie obyczaje Bo to być inaczej nie może: jakie towarzystwo, takie też i obyczaje pospolicie bywajš, a wszak to i między starszymi widamy. Abowiem to jest rzecz pewna: w jakie obyczaje młodoœć dziecinna będzie podana, takie długo i pamiętać, i używać ich będzie. A możem baczyć i po młodym drzewie, które im nalepiej uszczepiono a oprawiono będzie, tym narychlej i uroœcie, i wdzięczne owoce snadniej może podać z siebie. Także i po młodym koniu, i po inych Ÿwirzętach. Nie dajże się z nim z młodu łamać twardymi a wichrowatymi naukami, boć mu snadnie w młodej głowie wszytko pomieszajš; ale co napilniej uczyć go czyœć, a pisać, a po trosze słowa na polski język wykładać, co by mu ku cnotam, a ku poczciwym obyczajom one młode przyrodzenie przywodziło. Boć, wierę, gramatyka z logikš, nie wiem, i staremu by się czasem nie uprzykrzyła. KAPITULUM V 5. JAKA JEST RÓŻNOŒĆ W PRZYRODZENIU LUDZKIM Abowiem kto się chce przypatrzyć, jakimi dziwnymi przypadki natura nasza zawikłanaa zamotana jest, ma się czemu podziwować.Bo patrz, iż się jednemu chce gospodarstwa, drugiemu konia a szarszuna,drugiemu prawa, drugiemu pokoju a czytania, drugiemu tańcu, maszkary, drugiemu opilstwa a ceklacyjej, więc szyrmirstwa, więc rozmaitych poskoków, owo, jako mędrzec napisał, iż "każdego to do siebie cišgnie, kto się w czym kocha". A czymże ty chuci nasze różne, a zwłaszcza które by były szkodliwe, okrócić mamy? Jedno rozumem a roztropnym uważeniem! Z nauki wiele przypada Co nam ni skšdinšd snadniej przypaœć nie może, jedno z nauk poczciwych a z ustawicznego ćwiczenia. Bo się już stšd snadnie nauczyć możemy, jako swój stan poczciwie zachować, jako się rzeczy szkodliwych a niepoczciwych przestrzegać mamy, jako przyrodzenie swoje nałomne, gdy nas do czego niesłusznego wiedzie, zgwałcić a zwyciężyć mamy, jako szczęœcie i nieszczęœcie uważać mamy, jako się przyszłych przypadków lękać nie mamy, gdyż widzimy, iż wszytko sš rzeczy nieobacznie przeminšłe; tylko; co sobie w głowie uœcielemy, to z nami zawżdy i wstać, i ukłaœć się musi. A jako Dyjogenes,on wielki mędrzec, powiadał, iż "ja wiele mam naprzód, gdy rady słusznej dostać niemogę, iż się sam z sobš rozmówię i sam sięsiebie poradzę. A też ja fortuny nie patrzę,kiedy przychodzi, ale kiedy odchodzić ma, bo się tam dopiro jej wszytki skutki okazaćmuszš." Aleksander Wielki, powiadajš, iż sięnigdy nie układł, aż pirwej miecz pod poduszkę włożył, a z drugiej strony - księgi, bo barzo rad wiele czytał. Czytanie czyni ćwiczenie A stšdże mu ona jego wielka dzielnoœć i ćwiczenie przychodziło czytajšc sprawy onych wielkich królów i mocarzów, co też przed nim bywali. Filip, ociec jego, wielki król macedoński, gdy mu przyniesiono nowinę, iż mu się był ten syn Aleksander urodził, tedy powiedział, iżem "rad synowi, alem temu radszy, iż Arystoteles żyw, a iż się za czasów jego urodził. Bo, acz mi dał Bóg syna, ale jeszcze nie wiem, jakiego; ale ten może mi go takim synem uczynić naukami i wychowaniem swym, iż pewnie mogę wierzyć, iż będę miał z niego syna godnego." Abowiem tenże to Arystoteles tak to więc w swych rozmowach rozważał, iż "ja wolę mieć rozum a naukę niż bogactwo, bo mię to snadnie opuœcić może, ale to oboje aż mię do grobu doprowadzić musi, a z niewolnika wolnym zawżdy uczynić może". Bo ten, co zstrachu a po niewoli musi dobrym być, już jest niewolnikiem u żywota swego. li niewolnicy Ale to jest prawie wolny, który z cnoty a z statecznego rozmysłu swego dobrowolnie umie dobrym być. Abowiem stara to ona przypowieœć jest, iż przestali dobrzy Ÿle czynić, rozmiłowawszy się cnoty. Przestali też i Ÿli Ÿle czynić, ale z przestrachu jakiejpomsty. O, œwiętyż to stan, kto się tak umiarkuje, iż się sam rozsšdzi a postanowi sprawy swe, iż nikomu nic winien nie bywa;ten się już strachu żadnego nie boi. A kto się strachu ani żadnej przygody nie boi, jużzłej myœli nigdy być nie może. A kto już złej myœli być nie może, już nie może być inaczej, jedno iż zawżdy wesołych a bezpiecznych czasów używać musi. A to jest żywot prawie błogosławiony, który sięnigdy ni ocz nie zafrasuje, bo się już taki nie boi ani sšdu, ani żadnego urzędu, ani muzabiegajšc dudkuje. Nie boi się ani miecza, ani żadnego nieprzyjaciela, bo go już mieć nie będzie, tylko sobie siedzšc z bezpiecznym sumnieniem a z wesołš myœlš,czasów swych wdzięcznych a spokojnych używać będzie, a żadny mu na stronę darmo nie upłynie. 6. JAKICHŻE NAUK DO WOLNEGO ŻYWOTA POTRZEBA A jakichże się nauk do tak œwiętych obyczajów albo tak wdzięcznego żywota pytać, albo się ich uczyć masz? Pewnieć niegramatyki, która tylko szczebiotać a słówek obleœnych wykręcać uczy, i to z niemałym zatrudnieniem główek młodych, której się potym i po woli nauczyć może, gdy weŸmie pochop z onych dziwnych wymowiec a z onych pięknych słów łacińskich, którym i końca niemasz. Niemasz ci gramatyki we włoskim, w niemieckim albo także w tureckim i w tatarskim języku, a wżdy się go Polak tak właœnie nauczyć snadnie może, jako by się tam i urodzić miał. Też i logika, nie wiem, co by nam do polskiego ćwiczenia wiele pomóc mogła, która też nie uczy, jedno wykrętnych słówek, jako by z prawdy nieprawdę uczynić, a prawdę z nieprawdy; a też dobremu przyrodzeniu z łaski bożej mało się tego uczyć potrzeba. Najdzie dziœ drugiego, chociaj się prostaczkiem widzi, iżto tak dobrze będzie umiał wykręcić, jako, wierę, najuczeńszy mistrz w kolegium. Bo acz to zowš wyzwolonymi naukami gramatykę, logikę, retorykę, muzykę, arytmetykę, geometryjš i astronomijš, a sšto nauki poważne a trudne. Sš też drugie, jako by już od œwiata wymyœlone, jako malarstwa, snycarstwa, złotnictwa, szyrmirstwa i inych wiele. A każdy, kto się nacz ćwiczy, a co mu się podoba, to się jużw tym kocha i ćwiczy. Nauki pożyteczne Ale ku poczciwemu żywotowi żadne nie sš nauki potrzebniejsze, jedno które sš rozumem roztropnym a poważnymi cnotami ozdobione, jako jest sprawiedliwoœć, stałoœć, roztropnoœć, pomiernoœć, przy tym też miłosierdzie, statecznoœć a rozmyœlne uważenie w każdej poczciwej sprawie swojej, a iżby się sam w sobie słusznie rozsšdzić a, jako ono powiadajš, swš się własnš piędziš rozmierzyć umiał; tedy takie nauki człowieka każdego wdzięcznego, poczciwego, sławnego i na wszem pięknie postanowionego œwiatu ukazać będš mogły. 7. BEZ SKUTKU SŁÓWKA FARBOWANE NIC NIE SĽ Nic nauki nie pomogš bez dobrego rozmysłuAbowiem co pomogš wystawne a ony zafarbowane z gramatyki słówka, jeœli prawda a skutek daleko się z nimi mija? Sš prawie, jako gdy na się kto cudnš szatę oblecze, a błotem jš upluska albo pierzem nastrzępi. Albo co pomoże geometryja, iż kto się nauczy œwiata albo cudzych gruntówrozmierzać, gdy się sam rozmierzyć poczciwie nie umie, albo i tego grunciku, comu Pan Bóg dał, aby go umiał pobożnie, pomiernie a spokojnie używać wedle krzeœcijańskiej powinnoœci swojej? Albo co też pomoże komu umieć astronomijš, to jest z biegów niebieskich przyszłe a przypadłe rzeczy, a on i tych, co przed oczyma ma, nie umie użyć ani rozeznać? Drży, gdzie się niemasz czego bać, a radujesię, gdzie się czasem niemasz czemu nazbytradować. Bo się wnet boi leda nędznego przestrachu dla jakiego błahego uszczyrbienia nędznej majętnoœci swojej, anie boi się uszczyrbić sławy, cnoty, bogobojnoœci albo inszych zacnych przypadków poczciwego żywota swego. Alboiż się nauczy z muzyki œpiewać, a drugi przed nim barzo szpetnie wrzeszczy. Albo się nauczy z arytmetyki, jako cudze tysišcerozmierzać, a swojej trochy rozmierzyć nie umie, jako by jej pobożnie, pomiernie użył wedle stanu swego. Uczy się zasię drugi szyrmirstwa; ano by się lepiej uczyć tych sztuk wyprawić, które by były nadobnymi obyczajmi ozdobione i przychędożone, którym by się ludzie i dziwowali, i z nich przykłady brali. Uczy siędrugi, jako konia munsztukiem załomić, jako mu ji przyprawić, i jako im zataczać, ijako go zrazu wybóœć; ano by się pirwej nauczyć, jako by swš wolš a wszetecznoœć w sobie załomić a krygu na nię przypatrować, albo jako się wybóœć ze złych a z swowolnych obyczajów swoich, które mu wiele szkodzš i wiele do dobrej sławy przekażajš. Uczy się drugi rozmaitych potraw a przysmaków wymyœlać, a tego się nie uczy, co mu z tych wymysłów snadnie przypaœć może, bo naprzód sproœna utrata, a potym smętne ubóstwo, potym prędkie a marne skażenie ciała. Bo chociaj już nie francuzy, nie guzy, nie wrzody, nie pleury, nie koliki, tedy przedsię tępoœć, gnuœnoœć, nikczemnoœć a wszytkim omierżenie - to nas pewnie nie minie, i inych wiele nadobnych przypadków, jako drapanie, chrapanie, sapanie, snadnie przypaœć może.Przykłady z fabuł I fabułyć by mało wadziły wiedzieć o œwiecie, o morzu, jakie niebezpieczeństwa się tam ukazujš, jakie tam sš skały i zawroty, co się o nie okręty rozbijajš, alboteż zatapiajš, jakie się tam dziwy albo œpiewajšce syreny ukazujš, kiedy bychmy też to sobie rozmyœlali, w jakim też tu niebezpieczeństwie morza tego a œwiata tego obłudnego pływamy, na którym nic pewnego ani bezpiecznego niemasz, jakie skały i zawroty około siebie mamy, iż ani zwiemy, gdzie się zanurzyć mamy, jakie teżtu syreny około nas harcujš, a jeszcze chytrzejsze niż morskie, jako by nas uœpić a w czym podejœć mogły; bo stšd by wżdy ićwiczenie rosło, i rozum by się polerował,bochmy też jedno tym różni od inych Ÿwirzšt. A jeœli pływamy po srogim morzu, grzebiemy się pod grubš a ciężkš ziemię, szukajšc nędznego jakiego wspomożenia swego, daleko by się nam tam owszem przystało grzeœć, gdzie nam to darmo przychodzi, gdyż Pan nieomylnie bogactwema poczciwoœciami ozdobić obiecał dom każdego człowieka poczciwego a sobie wiernie dufajšcego. A tu już masz barzo snadnš drogę i barzo łacny handel do wspomożenia swego. Bo takżeć to wszytko za jedno pójdzie, choć byœ też czytał i namędrsze filozofy, i nazacniejsze sprawy onych dziwnych ludzi, którzy dzielnoœciami swymi a sprawami swymi œwiat i rozmaite królestwa posiadali, albo też także o tym i młode ludzi będziesz uczył i ćwiczył, jeœli sobie i im też nie rozważysz trzeŸwoœci, czujnoœci, dziwnych spraw, cnót, pomiary iinych przypadków onych ludzi zacnych, tymicnotami ozdobionych; wszytko to jedno, jako byœ groch miotał na œcianę, jeœliże tego nie będziesz uważał, a nie rozmyœlał sobie. 8. JAKIEGO ĆWICZENIA MAJĽ ŻYCZYĆ POCZCIWI RODZICY DZIATKOM SWOIM A tak poczciwi rodzicowie majš to sobie iœcie pilnie uważać, w jakie ćwiczenie a w jakie sprawy dziatki swe wprawować majš,gdyż się przyrodzenie nasze rodzi jako goła tabliczka, a co na niej napiszš, to już tak zawżdy na sobie nieœć musi. Mšdroœć jest cel wszytkich zmysłów Boć mšdroœć na œwiecie jest jakoby jaki ozdobny ratusz w jakim zacnym mieœcie, rozlicznymi cnotami, jako on ratusz wieżyczkami, osadzona. A nauki poczciwe, aćwiczenia roztropne sš jakoby goœcińce do onego miasta z rozlicznych stron, które łacwie, kto ma bacznoœć roztropnš przewodnikiem, doprowadzš do ratusza onego. A tam już między onymi wieżycami rozkosznymi, to jest między cnotami onymi,pewnie sobie znajdziesz spokojnš gospodę do każdego poczciwego postanowienia żywota swego. Potym, gdy już też ona młodoœć podrastać będzie nie wadzi mu też, poczedszy sobie, czego potrzeba, nauczyć się i konika osięœć, i jako sobie na nim poigrać a jako by ji też czasu potrzebyobrócić. A jeœli by mógł i drzeweczko znieœć, tedy i to nie wadzi z nim sobie poigrać, rękš uważać do pierœcionka albo do czapeczki pomierzyć a poduczać, co by się i na potym przygodziło. Młodemu szkoda każdego czasu upuœcić Też mu nie wadzi czasem z poczciwym, a nie z opiłym towarzystwem posiedzieć, pomówić, pożartować, bo stšd i ćwiczenie, i zachowanie na potym, i znajomoœć roœcie. Nie wadzi mu też czasem pouczyć się i poszyrmować, i poskakać, i na luteńce pograć - wszytko to sš poczciwe zabawki. Azaż by lepiej leżał jako wieprz w barłogu,a marnie czas tracił, co jest drogi klenot, a który już upłynie, już się nigdy nazad wrócić nie może? A nic nie może być szkodliwszego młodemu człowiekowi, jako nikczemne próżnowanie. Bo to widamy i w konioch, i w inych Ÿwirzętoch, iż im je naczęœciej ćwiczš a wyprawujš, tym też naosobniejsze bywajš. A kiedy będzie stał jako wół, tedy też z niego jako wół będzie.Owo i ogień, im mu naczęœciej suchych drew przykładajš, tym zawżdy najaœniejszy bywa. Abowiem a czym się inym młody człowiek naprędzej ozdobić ma? Jedno nadobnš sprawš około siebie, która ni skšdinšd przypaœć nie może, jako zporzšdnego ćwiczenia. A do tego już i ine cnoty snadnie przypaœć będš mogły, które każdy stan na wszem nadobnie ozdobić i oœlachcić mogš. Miara w każdej rzeczy ma być chowana A wszakoż i w czytaniu, i w każdej sprawieszkoda przyrodzeniu gwałtu czynić, a w każdej rzeczy dobrze jest roztropnego pomiaru używać. Bo i haftowanie, i każda subtylna robota zawżdy piękniejsza bywa, która po woli a z rozmysłem bywa robiona.I deszcz pomierny tedy zawżdy piękniej zioła ożywia i zazieleniewa niżli ów gwałtowny; bo gwałtowny albo potłucze, albo z błotem pomiesza. A cokolwiek gwałtownie do przyrodzenia przypadnie, i wzrok do oczu, i słuch do uszu, nie może tak słusznego rozsšdku dać, jako, gdy to po woli i obaczono, i rozważono będzie. Bo imędrcy tak o tym piszš, iż każda rzecz gwałtowna nie może być, jedno szkodliwa. 9. JAKO ROZMOWY POCZCIWE MŁODEMU BYWAJĽ POŻYTECZNE Rozmowy jakie być majš A wszakoż nie tylko czytania, ale i rozmowypoczciwe mogš niemało ćwiczenia do rozumu podawać, gdyż ćwiczenie przy rozumie jest jakoby nadobne kwiecie na dobrym szczepie. Abowiem tak dawno powiadajš, iż lepszy jest zawżdy żywy głosniż zdechła skóra, co jš na pargamin wyprawujš. A wszakoż tego trzeba strzec, aby ony rozmowy nie były wszeteczne a opiłe, a nie leda o czym, jedno co by się kupoczciwemu polorowaniu a ćwiczeniu do rozumu przygodziły, jakie przedtym miewali oni zacni ludzie, oni mšdrzy filozofowie, którym się i dziœ ludzie dziwujš, a prawie się dusza cieszy, ony ichzacne rozmowy czytajšc. A coż, kto się im na on czas oczywiœcie przysłuchawał, podobno się jeszcze więcej ucieszyć mógł. Bo to i tam bez tego być nie mogło, aby w takich mšdrych a poważnych rozmowach czasem i pożartków pomiernych nie było, aby się też czym czasem dusza ucieszyła. Abowiem to jest wielki przysmak i w czytaniu, i w rozmowach, gdy co dworskiego, albo cztšc, albo słuchajšc, z strony przypadnie. Bo tak mšdrzy powiadajš, iż to jest staranie nalepsze, które też wżdy czasem jakš krotofilš bywaprzesadzone. Bo by też wszytko głowa miała robić o wielkich, o trudnych a o poważnych rzeczach, a nigdy by się czym ego llˆŠj ľAŹ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj°´pĘ :ř5 €2 c€ż…DŚ M€ę%D,€.,Ç R€ő7”4€wżdy nie ucieszyła, pewnie by trudno wytrwać mogła. I żelazo, by namięższe, gdy się ustawicznie a ciężko obraca, pewnieby się rychło zrobiło, by mu też nie odpoczywał albo go łojem nie podmazował.10. JAKO PRZY PAMIĘCI, CO JEST POTRZEBNIEJSZEGO, ZACHOWYWAĆ MASZ Co słyszysz słusznego, to pamiętaj Przy tym też to miej na pieczy, iż cokolwiek smacznego przeczcisz albo usłyszysz, niechże to nie będzie u ciebie jako miedzianym brzękiem, który tylko iż mimo uszy leci; ale donoœ wszytko do onegowszech zmysłów wójta a do wójtowej, to jest do rozumu a do pamięci, a co wójt rozezna, iż potrzebnego jest, to wójtowa niechaj mocno schowa i zapieczętuje, bo to tam już będziesz miał jako w skrzyni ku wiernej ręce schowane. Boć mało po tym, byœ nawięcej przeczedł i przesłuchał; jeœliżeć to przy pamięci nie zostanie, tedy będzie podobno ku onemu chłopu, co milę idzie do koœcioła i powiada, przyszedszy dodomu, iż było czyste kazanie, a kiedy go spytasz, o czym, tedy i słówka nie umie powiedzieć. Abowiem patrzaj, jako pczółki, choć niema twarz, jako się w tym wedle przyrodzenia swego nadobnie sprawujš. Napirwej sobie ulepiš nadobny plastrzyk z wosku, potym się rozlecš po rozlicznych ziołach, a co niepotrzebne, to precz omijajš, a nazbierawszy miodu, do onego plastrzyka nanoszš, a nanosiwszy, potym nadobnie po wirzchu zalepiš. Także ten baczny człowiek, cokolwiek widzi, słyszy albo przeczyta, to też zebrawszy co z potrzebniejszych ziółek, ma znieœć do onego uliku, to jest do rozumu, a nadobnie pamięciš ono zalepić i zapieczętować, iż by to tam długo trwać mogło. A jako pczółka niepotrzebne zioła omija, także też ten, czego mu nie trzeba długo pamiętać a co bymu się w niwecz na potym nie przygodziło, może obminšć, a do ulika nie przynosić ani chować. Bo patrz i na muzykę: gdy jej kto słucha, tedy snadnie wyrozumieć może strunę albo piszczałkę, która różno bęczy, bo i drugie głosy wnet pomiesza. Także też nasłuchawszy się albo naczedszy się onych rozlicznych rzeczy, snadnie rozeznać, co cudnie piska, a co nikczemnie bęczy, a to, co cudniej piska, to sobie i przy pamięci zachować, i pilno uważać, bo się to zawżdyku wszemu dobremu i ku poczciwej sławie przygodzić może. KAPITULUM VI 11. JAKO MŁODY CZŁOWIEK MA SIĘ, DO CUDZYCH KRAJÓW PRZEJEDZIĆ W różnych krajoch, różne obyczaje A gdy już sobie pan młody podroœcie, a jakim takim ćwiczeniem domowym wżdy teżsobie główkę naszychtuje, aby się wżdy niewyrwał leda jako, jako wilk z sieci, nie wadzi mu się też czasem i do cudzych krajów przejechać, a zwłaszcza tam, gdziesš ludzie pomierni, trzeŸwi, obyczajni, a iż się rozumem a poczciwymi naukami parajš. Bo to i doma często widamy, iż mało nie w każdym kraju sš różnych obyczajów ludzie. Bo jako się gdzie w którym kraju zamnoży opilstwo a niepotrzebna włóczęga, to już tego majš za nikczemnego, kto w onym spółku nie bywa, a tego też towarzystwa nie pomaga. Najdziesz też w drugim kraju, iż leda krzywda tak będzie poważna, co by jš mógł kilkiem słów odprawić, wnet już pancerze szorujš, arkabuzy szrobujš, harnasze skrzypiš, aby jedno zwyczajowi dosyć uczynić. A, by się o tym pisać miało, jako to jest rzecz szkodliwa i co w sobie przynosi, i ku jakiemu końcowi przychodzi, wiele by czasu wzišć to musiało. Ale i bez pisma snadnie się w tym każdy obaczyć może, co to jest, a zwłaszcza, jeœli kto tego kosztował, jako to sš rzeczy i wstydliwe, i brzydliwe, i ludziom nie mogš być, jedno iż barzo przemierzłe, a zwłaszcza poczciwym. Najdziesz też w drugim kraju, gdzie się kozera zamnoży, ano szkapy u zedlów powišzane stojš, ano się łańcuchy taczajš, szable się walajš, talery się kołacš, a równie, jakoby między kotlarzmi na Grodzkiej ulicy stał, kto już tam w onej zgrai będzie. To już też, co się z tego zamnaża, ja o tym mówić nie chcę, bo czasem musi być po trosze i nieprawdy, i marnej utraty, i z onego niewyspania bladej a zapuchłej twarzy, i niecudnej sławy. A przedsię i pożytku jakiego trudno z tego kto ma użyć. Bo tego wnet jedni rozpożyczajš, a rzadko wrócš, drugie się też na wczorajsze długi rozleci, drugie za karty, drugie za wino, drugie też sługam, kucharkom, dudom, że więc tego ledwe trzecia częœć do mieszka wlezie, i to jeszcze niepewnie, bo będš za nim z daleka drudzy zachodzić, jako by onego ostatka nanim wyłudzić albo zasię wygrać, albo wypożyczać, a czasem też i okraœć. Bo Ÿleœnabył, Ÿle też zginšć musi. Najdziesz też drugi kraj tak zapyœniały, że w nim wszytko miłoœciwi panowie, by jedno kęs bobru do zawojku przyszył a knafel u szyje powiesił. A bez kolebek, bez niedŸwiedzi aż do kolan na szkapach a bez dziwnych pstrocin, a zwłaszcza miłoœciwa pani iœcie się nie leda jako ukaże. Dobrze się cudzymi przygodami karać A tak i w tym, gdzie się młody człowiek obrócić ma, gdyż i w cudzych krajoch takżeróżne obyczaje, ma to pilnie sobie uważać, a tych się radzić, którzy wżdy œwiat widali.Bo acz człowiekowi poczciwemu a bacznemu mało mogš ludzkie obyczaje, a zwłaszcza przemierzłe, zaszkodzić, i owszem, zadziwowawszy się im, może jeszcze w sobie i swych słusznym uważeniem poprawić, co to iœcie nie leda co, kto się cudzymi karze przygodami. Abowiem zawżdy tego za chędoższego majš,co siedzi między okopciałymi œcianami, a nie ubruka się, niżli tego, co siedzi za kobiercy albo za oponami w brudnej koszuli.A wszakoż, iż jest nałomne przyrodzenie nasze, zawżdy jednak każdemu lepiej być między takimi ludŸmi, z których by wżdy i przykładów dobrych nauczyć a rozmów się nadobnych a pożytecznych nasłuchać mógł,a zbierać sobie co potrzebniejszego z nadobnych i przykładów, i rozmów, i obyczajów, jako pczółka zbiera sobie z nadobnych ziółek przysmaki swoje, boć pewnie z łopianu ani z pokrzyw, ani z piołunu nic nie przyniesie. Także też i baczny człowiek w każdych przypadkoch swoich iœcie ma uważać, co łopian, a co pokrzywa. Cnota z niecnotš zawżdy ma burdę Abowiemci nam nigdy z dobrymi a z poczciwymi rzeczami żadnej burdy nie potrzeba, jedno z niepoczciwymi a z nieprzystojnymi; z tymi nigdy poważna cnota ani stania, ani przymierza, ani zakładu mieć nie może, a zawżdy, chce li się na placu zostać w swej sławie, musi z nimi ustawicznš burdę mieć. A jako piszš o Platonie, o onym sławnym mędrcu, iż barzorad patrzał na ty swowolne a wszeteczne krotofile a sprawy ludzkie, to się im uœmiawszy a nadziwowawszy zasię, to po woli dyscypułum przyszedszy, rozważał jako to sš rzeczy zelżywe, a sproœne, a poczciwemu nieprzystojne, aby się z tego karali a na potym się tego przestrzegali. 12. UWAŻYWSZY MIEJSCE, GDZIE SIĘ, OBRÓCIĆ, JAKO SIĘ, TAM SPRAWOWAĆ Zachowanie wszędy dobre A tak uważywszy już sobie miejsce poczciwe za radš roztropnych ludzi, gdzie byœ się już słusznie obrócić miał, starajżesię, abyœ też tam z tym handlem się ukazał, którym tam ludzie handlujš. Bo jeœlisłyszysz, iż tam cnoty, dobre obyczaje, a na wszem pomierne a poczciwe sprawy, także i nauki, ludziom smakujš, także się też ty staraj, abyœ też, tam przyjechawszy, z takimiż się sprawami okazał. Bo acz nie może być tak gruntownie, a wszakoż, gdy dobry brant z sobš ze srebra przyniesiesz, już go tam będzie łacniej przyzłocić i przyfarbować. Ale jeœli z szczyrš miedziš tam przyjedziesz, także też zasię z miedziš do domu pojedziesz. Bo już nie tylko abyœ się tam miał z tej miedzi przepolorować, aleć jeszcze lepiej zardzewieje. Bo gdy cię ujrzšniedbalca a nikczemnika, nie tylko aby cię przestrzegać albo się przeciwiać życzliwie mieli, ale jeszcze z ciebie ostatek wyœmiejš, jako to i doma często widamy, bo już tam nie będziesz miał ni brata, ni swata, jeœli sobie tego nadobnymi obyczajmia poczciwym zachowaniem nie sprawisz. Bo już tam będziesz jako on niedŸwiedŸ - nie będziesz li miał zachowania z poczciwych obyczajów swoich - co im tam, zaszedszy, kuglarze kuglujš. Póki łaszkuje a wzgórę skacze, póty mu się ludzie dziwujš, a kiedy go po ulicy wiodš, tedy przed nim uciekajš. Albo jako on pijanica wszeteczny, który, poulicach chodzšc, każe przed sobš w bęben kołatać, aby wszyscy nań patrzyli a jego się szaleństwu dziwowali. Ano było daleko lepiej, aby był na miejscu dosiedział, a nie czynił poœmiechu z siebie. Jako ono też o jednym pijanym powiadali, iż chodzšc a zalecajšc się po kšciech, powiadał, iż "nie wzišłbych tysišca złotych, abych nie miał jechać do cudzych krajów". Drugi mu, siedzšc, powiedział: "Mało by nie lepiej, abyœ, nic nie wzišwszy, doma siedział, bo dosyć, iż ci się tu ludzie dziwujš, nie trzebać do cudzych krajów jeŸdzić." A tak umiarkowawszy się tu nadobnie a postanowiwszy w sobie myœl wspaniłš a obyczaje uczciwe, a dostawszy k temu sobie pomiernego a statecznego towarzystwa, nadobna to jest rzecz młodemu człowiekowi do cudzych się krajów przejeŸdzić, a tam się ukazać, jakoby i sobie, i ojczyŸnie swej lekkoœci nie uczynił, a przypatrować się onym pięknym,poważnym a statecznym sprawam ludzkim, a czasu przedsię darmo nie tracić, a bawić się poczciwymi sprawami ludzkimi a naukami potrzebnymi, aby wżdy sobie nadaremne pracej nie zadawał, tłukšc się po górach, po skałach i po inych miejscach niebezpiecznycń, a potym ku swej poczciwej sławie a rodzicom i inym powinowatym swym z czasem się zasię nadobnie się pięknymi sprawami ozdobiwszy, do domu się zasię wrócił, tak,iż by się ludzie przypatrowali onym ozdobnym obyczajom jego, a on by się onymi brzydził, których tu był między inymi odjechał, obaczywszy, iż się nic nie odmieniły a iż przedsię w swej klobie stojš.13. JAKICH OBYCZAJÓW UŻYWAĆ MIĘDZY POSTRONNYMI NARODY Młody się ma starać, aby darmo nie rósł A gdy już tam w tych zacnych a obyczajnych krajoch będziesz, nie roœćże jako krzywa sosna w boru, która nic więcej nie umie, jedno, iż się zieleni, a przedsię kole a szyszki œmierdzšce rodzi, które się ni nacz inszego nie przygodzš, jedno najeżywszy się, na ziemi darmo leżš;ale roœć jako drzewko oliwne, którego i listki nadobnie pachnš, i cień z siebie wdzięczny podawajš, i jagódki się wżdy ku ludzkiemu pożytku przygadzajš. A pomni, czymeœ stworzon i na coœ stworzon. Boœ stworzon człowiekiem, a mało nie jako aniołem, ozdobioneœ rozumem, czymeœ różny daleko od inych Ÿwirzšt. Nie chowajże też tego rozumu, jeœlić ji Pan Bógdał, jako czyża w klatce, ale się staraj, abyć zakwitnšł pięknymi sprawami a obyczajmi twoimi, aby naprzód Pan twój, który cię tak stworzył, czeœć a chwałę z ciebie miał, przyjaciele - radoœć a pociechę, a ty też zasię - poczciwoœć a sławę, co cię oboje snadnie wdzięcznym u wszech ludzi uczynić będzie mogło. Nie dajże się ani młodoœci, ani złemu przyrodzeniu, ani złemu towarzystwu uwodzić, b o wierz mi, iż to wszytko barzotwardouœci Ÿrzebcy, a trzeba na nie nie leda munsztuków. Abowiem na co by cię przywieœć mogli, barzo to trwa krótko, a barzo długo szkodzi, czego byœ potym barzo musiał żałować i barzo się wstydać. A nie trzeba na to ani pisma, ani przykładów przywodzić; kto jedno chce, łacniuchno się temu i doma przypatrzyć może, z jakim ci wstydem tego na staroœć używajš, którzy młodoœć swš marnie a nierozmyœlnie utracajš. KAPITULUM VIII 14. JAKO CNOTA Z ROZUMEM I FORTUNA RÓŻNYMI GOŒCIŃCY CHODZĽ Jednemu rozumu, drugiemu fortuny potrzeba Abowiem patrzaj, jako cnota, rozum a fortuna daleko różnymi goœcińcy od siebie cišgnš, także im też różnego starania i różnych gospód potrzeba. Bo fortuny trzebażeglarzowi, oraczowi, formanowi, także i każdemu rzemięœnikowi, kto się jš para albo kto jej szuka. Ale człowiek umysłu wielkiego, który sobie przypadki ty fortuny lekce waży, bo ty za cnotš a za rozumem skakać muszš, jedno iż się puœci na rzeczy rozważne, na rzeczy sobie na potym i ojczyŸnie swej potrzebne, a z czasem przypadłe, a z daleka, jako orzeł, z góry wszytko, co się k czemu œcišga, przepatruje, już on mało sobie tych drobnych przypadków od œwiata i od fortuny waży, a mało się na to rozmyœla. Już się jedno o to stara, jako by nie jedno sobie, ale wszytkim, wedle stanu każdego, godnym a potrzebnym mógł być. Abowiem zawżdy to zacniejszy pasterz bywa, który stado owiec pasie, niżli ten, co jedno jednę kozę; także też ten, co i inym pożyteczny może być, nie tylko jedno sobie. Abowiem cociało jednemu ozdobić może a zafarbować œwiata tego przypadki, toć już od fortuny aod przypadku czasów przyœć może. Ale co myœl wspaniłš farbuje, tam już nie leda cynobru potrzeba, bo tam trzeba rozlicznych farb, jakoby ona myœl stateczna a na żadnš stronę nie uniesiona arozumem na ocel zahartowana tak, jako by się i w szczęœciu i w nieszczęœciu na żadnšstronę nie poœliznęła, pięknie na wszem ozdobiona a zafarbowana była. Bo już takiemu, kto już tak statecznie umysł swój zafarbuje, wszytko mu za jedno: szczęœcie i nieszczęœcie, tak mu się między różami ukłaœć i usnšć, jako i między pokrzywami albo piołunem. Obudzi się ano myœl ona wspaniła, jako orzeł ku górze wszytko bujać chce, a żadnej inej rzeczy więcej na pieczy nie ma, jedno to napilniej, co by cnotę a rozum ucieszyło. A wierz mi, iż i tam nie leda muzyki potrzeba,bo ci dwa panowie nie każdemu k woli skaczš. Cnota - cel wszego dobrego Abowiem patrzaj, że i malarz pirwej farb nie rozetrze, aż sobie pirwej płótno albo tablicę nagotuje i to, co ma malować, już sobie w rozmyœle swym postanowi. I strzelec łuku swego nie pocišgnie, aż sobiepirwej cel upatrzy, do którego strzelić ma. I pisarz papiru nie podniesie, aż sobie pirwej rozmyœli, co na nim pisać ma. Także i mšdry a roztropny człowiek, gdy co rozważnego a statecznego zaczšć ma, pirwej ma uważyć sobie cel, do którego celu on się jego zaczęty umysł pocišgać ma, aby darmo a na wiatr nie strzelił, alboiżby leda czego w swym poważnym umyœle darmo nie malował. Aczci jest celów dosyć rozlicznych œwiata tego, ale nie wszytko potrzebnych. Ale to jest cel napotrzebniejszy człowiekowi poważnemu apoczciwemu, upatrzywszy sobie on krzaczek, gdzie sobie cnota, nie inaczej jako piękna papuga gniazdo uwiła, tamże już onymi nadobnymi strzałeczkami, rozumem zasadzonymi, ma pilnie ugadzać, aby się nigdy daleko nie odstrzelił od niego.15. CNOTA - WIELKA KRÓLOWA Cnota - zacna królowa Abowiem ta cnota jest tak można królowa, że jej władzej ani œmierć, ani żadny strachnigdy przekazić nie może. Bo chociaj działa trzaskajš, hufy się mieszajš, proporce się błyskajš, już jeden leży, drugi na to miejsce nastšpi, wszytko to ta można królowa rzšdzi a sprawuje. Abowiem szyrokie jej królestwo jest, które ona głoœna sława, jako tršba brzmišca, po œwiatu roznosi. Drudzy się z wielkš radoœciš na harce, na straży upraszajš; drugi prosi, aby przed inymi ludŸmi naprzódchodził; drugi, aby się pirwej potkał, wiedzšc, iż czci a sławy stšd dostać ma: już mu nic nie straszno, już mu wszytko wesoło. Patrzajże na pieszczoszki paniej fortuny, a oni się ubiegajš, kto ma pirwej w tanku poskoczyć, losy miecš, kto ma jutro wieczerzš sprawić, kto się ma w maszkarę ubrać. A tak tu obacz, tak, jakoœ słyszał, iż cnota z rozumem, a ta omylna pani fortuna daleko różnymi goœcińcy od siebie chodzš. Bo ten już, co tej paniej przysługuje, jest jako on kamień, co przy drodze darmo leży; włożysz li ji do ognia, będzie goršcy; włożysz li ji do wody, tedy będzie zimny, a trudno ma być myœl jego statecznie na jednę stronę postanowiona. Sława daleko zalatuje Abowiem do tego tak zacnego celu a od tej œwiętej cnoty i od takiego każdego, kto się około niej bawi, daleko na wschód, na zachód, na północy i na południe, a także i na wsze strony cień zalatuje i tu jeszcze za żywota i po œmierci, a snadŸ jeszcze mało nie więcej po œmierci, każdemu swemu czynišc nieœmiertelnš pamięć. A snadŸ jeszcze ty nawięcej zdobi, którzy w pracach, w trudnoœciach, w ranach a w poczciwych potrzebach przy niej zawżdy sławnie stali. Bo nigdy by byli dziœ ludzie nie wiedzieli, co był Hektor, co był Achilles, co był Aleksander, co był Herkulesalbo on zacny Pryjamus, albo oni dzielni a sławni hetmani rzymscy, by ich była ta œwięta królowa onš zacnš sławš, nie llˆŠj ľAŹ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj°´pĘ/:uc€Ż`Ź>€ťEc€ -B !B.d N€"Ś9ě)€inaczej jedno jako złotš koronš, nie ukoronowała. O, œwięteż to były rany ich albo ony trudnoœci, dla których ona zacna sława, a snadŸ aż do skończenia œwiata, prawie je żywo zostawiła. Aczci też majš sławę i oni pieszczoszkowie paniej fortuny,on Heliogabalus, on Sardanapalus, co nic inszego nie czynili, jedno z niewiastami a z pochlebniki pili, po sadkoch chodzili, a czasem i kšdziołki z nimi przšdali albo wzorki szyli. Ale ta ich sława barzo œmierdzšca jest a prawie jedno poczciwym ludziom na przykład zostawiona, aby się onymi marnymi sprawami ich brzydzili, a zanie się wstydali, a pilnie się takich marnychspraw ich przestrzegali, które ony wszemuœwiatu ohydziły, oszkaradziły i w złej sławie zostawiły. Mšdry - sławny Bo patrzaj, chociaj nie mieli żadnej burdy ani ran, ani guzów oni zacni filozofowie wieku przeszłego, ani się na działa, ani na żadne postrachy nie wysadzali, jako był on zacny Plato, Sokrates, Eurypides, Ksenofon,Kato, ale zawżdy walczyli a wielkš burdę ustawicznie mieli z niecnotami a z rozmaitymi sprawami œwiata tego a z sproœnymi a z obrzydłymi występki ludzkimi, radami swymi, sprawami swymi i pismy swymi rozważnymi marny œwiat przestrzegajšc; a widzisz przedsię, jakš imona szyroko po œwiatu latajšca sława wiecznš pamięć uczyniła. Także i poczciwy człowiek, jeœli mu się nie przytrafi burdy mieć o ojczyznę swš, albo o rzeczpospolitš swš z nieprzyjacielem jakim do tego należšcym, niechże się łamie a ma ustawicznš burdę z niecnotami marnymi œwiata tego, a niech je tępi, niszczy a zaciera, kędy może, a z siebie niech inym piękny przykład dawa, albo takież uczciwymi namowami swymi, albo i pismem,jeœli może być, aby się ini także tego przestrzegali. 16. PAN MŁODY Z CZYM MA DO DOMU PRZYJECHAĆ A tak i ty, mój miły panie młody, któregożkolwiek stanu będziesz, jeœliże cię Pan Bóg kiedy w jakie postronne kraje albo w różne narody obróci, miejże też to na pieczy, co przedtym też wielcy a zacni stanowie miewali. A nie dosyć na tym, abyœ się tam jechał dziwować wystawionym pałacom, albo przedtym nie widomym kstałtom, ale się przypatruj ludziom i ich kstałtom a obyczajom, a zwłaszcza takim, tak, jakoœ i pirwej słyszał, z których byœ miał słuszne przykłady brać, a haftuj je sobie mocno jako wzory na pamięci i na umyœle swoim, abyœ je długo pamiętać i roztropnie rozważać umiał, i drugim potymo nich powiadać; a też zasię, jakoż to inaczej nie może być, bo wszędy sš ludzie, gdzie ujrzysz sproœne a brzydkie sprawy i obyczaje ludzkie, abyœ się imi umiał karać, sobie je brzydzić i drugie potym z nich przestrzegać. Czas niech darmo nie uchodzi A nie daj czasowi nigdy darmo upłynšć; widzisz, żeć to szkodliwa utrata, kto czas marnie traci, bo się już ten wrócić nigdy nie może, a co godzinka na zegarze udeży, to już czas przeminšł, a co dalej, to do kresu bieżymy. A tak albo czytaj, albo się wżdy czego ucz, albo się czemu przypatruj,a rozeznawaj sobie, upatrujšc nadobnie, colepsze, a co gorsze. A staraj się jeszcze, tam będšc, abyœ w skromnoœci, a w statecznym każdej rzeczy uważeniu, a w nadobnych obyczajoch tam wszytkim wdzięcznym był. Boć już tam nic będzie po pysze, po zuchwalstwie, po wszeteczeństwie, gdyżeœ się tego napatrzył, że taki nie tylko w cudzych krajoch, ale i doma zawżdy przemierzły a obrzydły bywa. A staraj się o to, abyœ nie tylko z poskoczki, z perfumowanymi rękawiczkami, ze pstrymi kabatki do domu przyjechał; ale abyœ upstrzył nadobnie umysł stateczny twój cnotš, naukš pomiaru, a nadobnym na wszem postanowieniem twoim; a iżby z ciebie perfumy zalatywały pięknych a uważonych obyczajów twoich, a nie tylko z rękawiczektwoich; aby z ciebie obcy nadobne przykłady brali, a powinowaci twoi, zapatrzywszy się na cię, aby się tobš cieszyli, gdy obaczš, że wżdy umiesz o tymimówić, coœ widział, i piękne sprawy w sobie okazać, i to nadobnie ozdobić, że się wżdy będš z tego cieszyli, żeœ wżdy nie darmobit do domu przyjechał, a iżeœ się niedarmo włóczył po œwiatu. A tu cię już sobie będš wydzierać, a tu cię już między sobš będš w powadze mieć, z tobš wdzięczne biesiady i rozmowy miewać. A ty się dopirko będziesz przypatrował z nowu onym sproœnym obyczajom, którycheœ tu był odjechał, patrzšc z daleka na drugiego,a on siedzšc w kšcie łeb sobie skubie, a paznokcie łupi, a krostami, odzierajšc sobie z palców, aż do drzwi strzela, a kofel œmierdzšcy, jakoż wczora usiadł podle niego, także też jeszcze podle niego leży. Kto co widział, trzeba pamiętać Abowiem jeœli byœ też tak w sobie nic w obyczajoch ozdobnego do domu nie przyniósł, tylko to, coœ widał, tedy równie, jako byœ we Ÿwierciadło patrzył a umuskawszy się a poprawiwszy sobie szuprynki, a otarszy, gdzie brudno, wnet, mało odszedszy, wszytkiego byœ zapomniał.Bo tak to pospolicie bywa, iż nie tylko zabrukania, ale i twarzy swej własnej każdy, mało odszedszy, zapomni. Bo ujrzysz tam siła kuglarzów, siła mataczów, siła wyłudaczów a trzeba tam pilnie z tabulatury stępać, a pilnie sobie uważać, jako co wyrozumieć. Bo możeć się i tym podziwować, a wyrozumiawszy, co złe, poganić, a co dobre, to pochwalić i przy sobie mocno zachować. Bo bierzać też pczoła i na œmiecioch, i na gnoju, i na błocie, ale coż bierze? Pierzgę, która się ninacz przygodzić nie może, a z potrzebnych ziołek tedy zbiera wdzięczny a potrzebny miód. Także też ty tam, przypatrujšc się rozlicznym sprawam ludzkim snadnie będziesz mógł rozeznać, co pierzga, a co wdzięczny miód. 17. DO DOMU PRZYJECHAWSZY, CO PAN MŁODY CZYNIĆ MA Jako towarzystwa używać Potym, gdy już do domu przyjedziesz z takimi pięknymi, tak, jakoœ słyszał, sprawami swymi, możesz wielkš pociechę powinowatym swym uczynić. Nie odmieniajże się jako marzec na wiosnę, gdzie jednego dnia będzie i deszcz, i jasno, i krupy, ale stój statecznie przy onych swych poczciwych obyczajoch, a nie daj sięmłodoœci ani onemu nowemu towarzystwu unosić. Abowiem jeœli z nimi z przodku nie będziesz pić, grać, używać, ceklować a łotrować, wnet cię będš Włoszkiem albo Niemczykiem zwać, wnet będš mówić, iż toz tego nic dobrego nie będzie, bo wszytko, fantastykujšc, stronš chodzi. Ale się ty nic temu nie przeciw, bo gdyć się po chwili lepiej przypatrzš i z postępków, i rozmów, i z pięknych obyczajów twoich, ujrzysz, w jakiej miłoœci i w jakiej powadze potym między nimi będziesz. Bo możesz ty sobie bez wszetecznego opilstwa albo nikczemnej biesiady zachowanie uczynić, jedno tesaczkiem gdy przed nimi sztuczkę nadobnš wyprawisz, drugie też poskokiem, drugie też luteńkš, a nawięcej wdzięcznymirozmowami, gdy im to będziesz powiadał, oczym nie słychali, albo to im okazował, czego nie widali, albo też czasem im czytał, o czym pirwej nie wiedzieli; bo to sš wdzięczne przysmaki u ludzi, a przyrodzenie się w tym każde kocha, kiedy co nowego widzi albo słyszy. Co młody doma ma działać A nawięcej przyjacielom a powinowatym umiej to okazować, coœ powinien. Nie bšdŸże też jako darmo leżšce drewno; pytaj się zasię o zwyczajoch onej ojczyzny swojej, pytaj się o sprawach Rzeczypospolitej, pytaj się, w jakim prawiesiedzisz, a staraj się, abyœ nic nie opuœcił,coœ powinien Bogu, sobie, przyjacielom i ojczyŸnie swojej. Nie lenujże się też przyjacielowi ku każdej poczciwej posłudzejego. Wiedzże też o koniku, o służce, o swych rzeczkach, aby cię na wszem ludzie znali w onych postronnych obyczajoch chędożnie ochędożnego i w domowych też zasię sprawach dbałego, a nie darmo leżšcego. Tedy z siebie na wszem a na wszem wdzięczne gronka ukażesz wszytkimludziom onej niedawno zrosłej młodoœci swej tak, iż z wielkš sławš i miłoœciš od wszech ludzi używiesz onych młodych czasów swoich. KAPITULUM IX 18. O DWORSKIM I ŻOŁNIERSKIM STANIE Potym, jeœliżeć by się doma uprzykrzyło, achciałbyœ się też przypatrzyć tu domowym obyczajom ojczyzny swojej, a zdałoć by się albo do dwora, albo w stan rycerski, albo żołnierski udać; jeœliże się udasz do dwora, tedy wierz mi, iż tam trzeba z tabulatury stępać, a mało tam nie więtszej ostrożnoœci będzie potrzeba niżli w cudzychkrajoch, bo tam loquebantur variis linguis, a rozmaitych spraw i obyczajów tam ludzi znajdziesz. A trzeba tam pilnie upatrować gdzie stępić, jako po grudzie bosymi nogami, bo tam siłna gruda a siłny mróz około ciebie z pirwotku będzie. Przypadki dworskie A wierz mi, iż trzeba wielkiego uważenia każdej rzeczy i wielkiej roztropnoœci, niżli się tam wszytkiemu przypatrzysz. Bo będzieć się zdało, iż cię wnet wszyscy chwalić i miłować będš, miedzy się cię pocišgać będš; ano wierz mi, iż cię tak będš nosić po kolędzie, iż się długo nie obaczysz, co się z tobš dzieje, a zwłaszcza jeœli jeszcze będziesz miał jaki dostatczek około siebie. Tu cię jedni pocišgnš do miłoœci, drudzy do muzyki, drudzy cię pilno będš namawiać, abyœ z nimipograł, a nie będziesz li chciał o pienišdze,więc o rozkazanie. Ty będziesz mnimał, abyć się miał kazać obłapić, wygrawszy, aon ci każe posłać po pieczeniš a po garniecwina. A tak dziwnych a dziwnych przypadków, niżli się dobrze przypatrzysz figlom dworskim, będzie około ciebie. Jako się u dwora zachować Ale się przedsię nic nie œlizaj na tej gołoledzi, stój przedsię mocno przy onym przedsięwzięciu swoim, a długo się rozmyœlaj, niżli co masz uczynić. A cnoty, prawdy, miary strzeż pilnie, jako oka w głowie, a pomiernš a poczciwš układnoœcišzachowaj się każdemu, czyń poczciwoœć każdemu, nie mów Ÿle głoœno ni o kim, choćci by się też co do kogo nie podobało, a zwłaszcza jeœli z kim prawego bezpieczeństwa albo jakiego spółku nie masz. A jeœli byœ też miał z kim jakie już bezpieczne a prawdziwe towarzystwo, toœ już tam winien pomiernie a poczciwie przestrzec go w tym, co by się ludziom do niego nie podobało, abyœ tym nie obraził onej fantazyjej jego. Boć to jest przyrodzenie każdego, iż mu się wszytko dosiebie podobać będzie, chociaj z tegoż drugiego mało przedtym karać będzie. Ale, jakoœ słyszał, każdej rzeczy pomiernie używaj a roztropnym uważeniem, boć się tam rychlej o prawdę rozgniewajš, niżli chociaj byœ co cudnym a niedomyœlnym pochlebstwem zafarbował. Nie kryjże się też w kšt wedle staniku swego i nie żałuj tam dać, gdzie ma być słusznie dano. A wszakoż to uważaj, aby się gęba z mieszkiem zgadzała, a nie daj jej naprzód wyskakować. Bo jakoć przodek weŸmie, jużpotym mieszka ledwe kijem do kresu dopędzisz. A wszakoż uważaj czasy, a to czyń, co należy i dostatkowi twemu, i stanikowi twemu. Bo będziesz li się cišgnšł nad stanik poczciwy swój, ostrzegaj potym,aby się około ciebie nieprawda nie zamnożyła. Bo taki już musi jednemu dać, adrugiemu wzišć, et mille modis musi przyczyn szukać, gdzie wzišć, tu wzišć, gdzie już zwyczaj a przyrodzenie na kieł wędzidło weŸmie. Pilnoœć pana dobrego czyni Pana swego a powinnoœci swojej, któršć poruczš, bšdŸ wiernie pilen, i na jakš cię kolwiek posługę wysadzš, już czasu strzeż, abyœ jej nigdy nie omieszkał. Bo tu już uczynisz i cnocie dosyć, a pana sobie rychlej spowinowacisz. Bo to stara przypowieœć: Satis petit, qui bene servit , to jest: mało mu trzeba prosić, kto pilnie służy, bo sam pan rad i nierad, widzšc statecznš pilnoœć twš, domyœlić się musi, abyœ znał łaskę jego, a jako stara przypowieœć, iż pilnemu słudze zawżdy roœcie guz na brzuchu, a leniwemu - na grzbiecie. A gdy się tak będziesz sprawować, tedy mocno onemu pirwszemu ćwiczeniu podkówek przytwirdzisz, iż się rzadko będziesz mógł poœliznšć, bo zawżdywięcej mogš dwa niżli jeden. Także i ty, gdyto dwoje ćwiczenie pojednasz, i ono stare swoje cudzoziemskie, i to teraz nowo nabyte, siła będziesz miał naprzód. 19. STAN RYCERSKI JAKI JEST W żołnierstwie co czynić A jeœli by cię też w stan rycerski albo ten żołnierski myœl wiodła, wierz mi, i tam byœsię nie prawie Ÿle udał. Bo tam znajdziesz idworstwo, i towarzystwo, i ćwiczenie, a snadŸ mało nie potrzebniejsze niżli u dwora. Bo się tam nauczysz gospodarstwa, bo się już swym stanem tam nie inaczej, jako we wsi gospodarstwem, musisz opiekać. Już się tam nauczysz pomiernego szafarstwa, boć tego będzie potrzeba, bo tam trudno, jako domy, do szpiżarniej. Nauczysz się cirpliwoœci, nauczysz się spraw rycerskich, nauczysz się około koni,około sług i około inych potrzebnych rzeczy sprawy a opatrznoœci, a snadŸ małonie rychlej, niżli w onej dworskiej zgrai darmo leżšcej. Bo jeœlić się trefi być w cišgnieniu, tedy już tam wielka rozkosz patrzyć na ludzi, patrzyć na sprawy, patrzyć na hufy pięknym porzšdkiem postępujšc, nasłuchać się onych wdzięcznych trębaczów, bębnów, pokrzyków, aż ziemia drży a serce się od radoœci trzęsie. Przysmak do chuci - przegłodzenie Przydziesz do stanu: nie trzebać już będzie oliwek, limonij ani kaparów dla przysmaków, jako onemu doma leżšcemu a rozpieszczonemu brzuchowi. Bo powiadajš, iż to nawdzięczniejszy przysmak żołšdkowiprzegłodzenie. Boć stanie za limonijš i za kapary ona wdzięczna przejażdżka z miłymtowarzystwem, żeć tam smaczniejsza będzie wędzonka a kasza, niżli gdybyœ leżałza piecem, na œcianę nogi wzniósł, a w kobzę grajšc, czekajšc, rychło li obiad dowre, niżlić by przyniesiono bijankę z marcepanem. Abowiem ono powiadali o jednym opacie, który sobie był stracił chućdo jedła, iż jechał do cieplic, aby był sobiechuć naprawił. Potkał go jeden rycerski człowiek niedaleko zamku swego; pytał go: "Dokšd jedziesz, miły ksze opacie?" Powiedział mu, iż "do cieplic, abych sobie mógł chuć naprawić w żołšdku, bo nie mogę jadać; a będzie mię to kosztowało namniej tysišc złotych". Powiedział mu on rycerski człowiek: "A, miły księże, czemużna to tak wiele nakładasz? Sprawię ja to tobie za dwieœcie złotych, jedno pojedŸ ze mnš na mój zamek, bo ja tam mam na to nierówno lepsze przyprawy niżli w cieplicach." Przyjechali na zamek, zamknšł mnicha w komnacie i nie dał mu nic jeœć tego dnia. Przyszedł do niego rano, pytał go: "Księże opacie, a nie poprawiło się wamnic?" Powiedział ksišdz, iż barzo mało. Powiedział mu pan, iż będzie dalibóg dobrze. Drugiego dnia nie dał mu także nic jeœć. Rano przyszedł, ksišdz mu powiedział, iż mu się już jeœć zachciewa. Przedsię mu nie dał nic jeœć. Trzeciego dniajuż na urzšd nie szedł do niego. Alić ksišdz,wynurzywszy łeb z komnaty, woła: "Pszemiły Bóg, dajcie co jeœć!" Potym przyszedł do niego pan: "Otoż widzisz, księże, iż ja to lepiej umiem lekarstwo niż w cieplicach; dajże dwieœcie złotych, a jedŸ do domu z ostatkiem." I także się stało. A tak widzisz, iż przemorzenie jest czysty przysmak do jedła. 20. ŻOŁNIERZE NA LEŻY CO CZYNIĽ Ale iżechmy maluczko odstšpili od żołnierskiego naszego chleba, jużechmy słyszeli, jakie rozkoszy a jakie krotofile sšw cišgnieniu między rycerskimi ludŸmi. Patrzajże zasię, gdy już potrzeby nie będzie a rozłożš je po leżach, jakiej tam dopiro rozkoszy i ćwiczenia używać będš. Azaż tam nie rozkosz majš, gdy się do jednej gospody z potraweczkami nadobnymi znoszš? Azaż tam nie będš wdzięczne rozmowy a ony poczciwe żarty, że więc, jako ono powiadajš, i gęba się dobrze nie zakrzywi od œmiechu? Acz też tam i kofel, iżołędny tuz wielkie zachowanie miewajš, ale gdy tak, jakoœ słyszał, zachowasz na wszem statecznš pomiarę w sobie, nic to tobie wszytko szkodzić nie będzie, bo trudno tego, powiadajš, do tańca cišgnšć, kto nierad skacze. Krotofile żołnierskie Potym zasię na wdzięczne się przejażdżki rozjadš, drudzy do zawodów, drudzy też z jakim myœlistwem, drudzy też z łuków strzelajš, kamieńmi drudzy miecš, owa tamżadny czas bez wżdy jakiej krotofile być nie może. A tak, i tam będšc, wszytko sobieuważaj, upatruj a obieraj sobie, coć się lepszego podoba, a przy czym snadnie zostać masz. A to napilniejsza, abyœ sobie nadobnš układnoœciš a poczciwym zachowaniem miłoœć u wszytkich jednał. Boprzydš jakie trwogi, przydš postrachy, już ci każdy będzie radził, jako się sprawowaćmasz, już ci będzie sławy życzył, już, Boże uchowaj przygody, ochotnie cię ratuje.A to napilniej uważaj, abyœ w ten czas pomniał na sławę a na poczciwoœć swoję; ˆŠj ľAŹ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj°´#p{`$ëˇ O€%˘e €&M C€'T%vc€(Ę3‡)Q7č1€*9>: €wszak wiesz, jakie ta zawżdy przysmaki i ozdoby ludziom czyniła. Nic ci o ranę, bo się ta łacno zgoi; nic ci o więzienie, bo komu obiecał Bóg, nigdy nie zginie; nic ci i o œmierć, abowiem nigdzie lepiej ani poczciwiej nie możesz zapieczętować żywota swego. Azaż ji gdzie lepiej stracić w jakiej niepoczciwej biesiedzie albo opiwszy się gorzałki? Płaczu się ma strzec żołnierz A to zawżdy miej na pieczy, gdy tam ujrzysz: ano drapiš, biorš a szarpajš niewinne ludzi a ich majętnoœci; bo to jest stary zwyczaj wojenny, chociaj się łzy lejš, chociaj głosy aż pod niebo o pomstę krzyczš. Aleć ja radzę: byœ miał przemrzeći ze szkapami, kędy możesz, ostrzegaj się tego; abyœ miał i jednę suknię przedać, a wdrugiej się do domu wrócić, tedyć to lepiej będzie, niżli głos niewinny a przeklęctwo nasię puœcić. Bo wierz mi, iż to Pan Bóg na wielkiej pieczy ma, a jaœnie powiada: "Gdy zawoła do mnie ubożuchny o krzywdę swoję, ja muszę pomœcicielem jego być." Bowierz mi, iż ci się to sowicie oddać musi: alboć szkapy pochromiejš, alboć potym i z gospodš zgorajš, albo cię okradnš, owa ani obaczysz, jako to Bóg sowito zawetuje a pomœci się krzywdy onego niewinnego. A przedsię to i onemu sowito nagrodzi, bo to jest œwięte przyrodzenie Jego. SpowiedŸ mniska A nadobnie o tym on Roterodan, sławny człowiek, jakoby z poœmiewiskiem jakim napisał; powiedział, iż przyszedł drab chromy do gospodarza, skšd był pirwej wyszedł, i pyta go gospodarz: "A, miły drabie, od naseœ wyszedł jako Merkuryjuszpod pirzem, a terazeœ przyszedł jako Wulkanus, co powiadajš o nim: chromy piekielny kowal?" Drab powiedział: "Nie masz się czemu dziwować; tak musi być na wojnie." Pyta go gospodarz: "A czemużeœ wżdy tak odarto przyszedł z tej wojny? A wszak tam wysługujš?" Powiedział drab: "I jaciem był wysłużył, ale się jedno przepiło, drugie się też przegrało." Pyta go gospodarz, iż "podobnoœ też drugie strawił?" Powiedział drab: "Oj, com miał strawić? Chyba na piwie, bo tam nie trzeba nic kupować, wolno tam brać œwinie, owce,kury, gęsi, gdzie kto co znajdzie." Rzekł gospodarz: "Ale to cudze, a Pan Bóg nie kazał ruszać cudzego." Powiedział drab: "Nie wiem ci ja, jeœl cudze; ale tak tam jest ten obyczaj na wojnie, a teżem się tego wczora spowiadał przed ministrem, cojest u franciszkanów, co powiadajš, iż ma taki list z Rzyma, iż by i dyjabła zjadł, tedy ma moc rozgrzeszyć." Pyta go gospodarz: "A jakoż cię rozgrzeszył?" Drabpowiedział: "A to mi kazał suszyć trzy pištki i cztery œrzody a dwie mszy najšć, acoœ mi mruczał nad głowš, kryœlajšc mi poczele." Pyta go gospodarz: "Ale nie wiesz, co mówił?" Powiedział drab: "I co mam wiedzieć? Wszak wiesz, że ja nie umiem po łacinie ni słówka." Rzekł gospodarz: "A jeœlić tak rzekł: "Jakimeœ tu łotrem przyszedł, takim cię zasię odsyłam, w imięOjca i Syna i Ducha Œwiętego?" Rzekł drab: "Wierę ja nie dbam; co on mówił, to mówił, tylko iż mi już wszytko odpuœcił." Rzekł gospodarz: "Aleœcie się to o cudze jednali, a Bóg przyjšł li to wdzięcznie jednanie wasze?" Powiedział drab: "Tegoć ja nie wiem, jeœlić miał od Boga jakie listy,ale wiem, iż miał od papieża. Ale coż mnie do tego, kiedy mię on rozgrzeszył?" Powiedział mu gospodarz: "Idziż, miły drabie! Jaka była spowiedŸ, takie też rozgrzeszenie, aleć wam pewnie i z mnichem być u dyjabła." A tak i ty, mój miły bracie, miej na to baczenie, abyœ też na takš spowiedŸ i na takie rozgrzeszenie nie przyszedł, a nie jednaj się z mnichem ocudzš szkodę; radszej onemu nędznikowi opraw a nagródŸ, jako możesz, aby cię przed Panem Bogiem twoim rozwišzał, bo tym ci to rzeczono: "Cokolwiek na ziemi zwišżecie, będzie zwišzano na niebie." 21. PRZYJECHAWSZY Z ŻOŁNIERSTWA, JAKO SIĘ RYCERSKI CZŁOWIEK MA ZACHOWAĆ Rodzice mieć w poczciwoœci A gdyć Pan Bóg zasię pozdarzy przyjechać do domku twojego, miejże to na pilnej pieczy, abyœ ni w czym nie był przykry rodzicom twoim, abyœ je na wszem w poczciwoœci miał, takież i czeladce swojej to pilnie rozkazował. Abowiem wiesz, jaki srogi Pan na to zakład założyć raczył, powiadajšc, iż "miej w poczciwoœci rodzicetwoje, chcesz li długo żyw być na ziemi". Też i inszym powinowatym swym zachowaj się czym możesz i jako możesz, aby cię i miłowali, i wspomagali, i sławili, i z ciebie się cieszyli. Też nie leż doma darmo, jako niepotrzebne drewno; miej się też czasem do koniczka, do zbroiczki i do inszych potrzebnych sobie rzeczy, a pytaj się o powinnoœciach swoich, jako się masz i w prawie swoim, i w inych poczciwych sprawach swoich zachowywać. A nie bšdŸ jako grabarz, co dalej nic nie umie, jedno zrydlem a z motykš. A to miej na pilnej pieczy, abyœ czytał, kiedy możesz, bo widzisz, iż każdemu zwyczaj stoi za drugie przyrodzenie. Bo jakoć to ze zwyczaju wypadnie, już wiedz, żeć potym ksišżki będš wa rczały na cię, a trudno się zwyczajowi odjšć. Ano Ligurgus, gdy Spartany wprawował w prawa i w poczciwe obyczaje, tedy się im to trudno z przodku zdało. Ten kazał uchować dwoje charcišt równych. Jednego, gdy przywiedziono, puszczał do kotła do tłustej parzej, drugiego puszczał za zajšcem, złowiwszy mu nogę, iż go zawżdyugonił. Potym gdy prawa miastu oddawał, kazał ony charty obudwu wolno puœcić. On jeden, jako zwykł, w kocieł łeb wnurzył, a drugi wnet zajšca ugonił. I rozwodził im to, iż "widzicie, co jest zwyczaj. I wy, póki się nie zwyczaicie tym tak dobrym a poczciwym rzeczam, póty się wam będš trudne zdały." A tak też ty, mój miły bracie, gdyć dał Pan Bóg doróœć i poczciwych lat, i dał ci doczekać i poczciwych obyczajów twoich, nie bšdŸże tym chartem, co tylko wnurzywszy łeb w kocieł, nie umie nic dalej, jedno się w barłóg po uszy zagrzeœć, ale albo czytaj, albo się baw między poczciwymi ludŸmi, a czytaj filozofy, czytaj ony poważne historyki; boć mało po tym, iż się dowiesz,jako Ulisses po morzu pływał, albo jako Circes głowy odmieniała; radszej to uważaj, jako ty tu ustawicznie po morzu pływasz tego œwiata burzliwego, a odmieniaj sobie głowę bez Circesy w poczciwe a w sławne obyczaje twoje, a takbędzie zawżdy sławna twoja młodoœć, której zawżdy z rozkoszš użyć możesz i ty, i powinowaci twoi. A tu, gdy już jest krótce wypisan żywot młodego a poczciwego człowieka jeszcze od dzieciństwa jego, i jaka jest natura jego, a jakimi by też wędzidły pohamowanamogła być, i jakie majš być sprawy poczciwe i wychowanie jego, już się też piórko musi obrócić do drugiego wieku człowieka poczciwego, jako się ma w œrzednich leciech swych zachować aż do starszego wieku swego, aby się młodszy starszym ćwiczył, a starszy też w sobie obyczajów poprawował, co by mu się do młodszego nie podobało. Księga II A tu się już pocznš wtóre księgi żywota poczciwego człowieka, jako odprawiwszy wpoczciwym wychowaniu młode lata swoje a przyszedszy ku lepszemu obaczeniu, jako wœrzednim wieku ma poczciwie stanu swego używać, i czym ji ozdobić, i jako ma uważać, co jest przystojnego, a co jest szkodliwego jemu Stet quilibet fortiter in vocatione sua KAPITULUM I 1. O ŒRZEDNIM WIEKU ŻYWOTA POCZCIWEGO CZŁOWIEKA, ZWŁASZCZA O PIRWSZYM POSTANOWIENIU JEGO A gdyżechmy już odprawili pirwszy wiek człowieka młodego, to jest od narodzenia jego aż do œrzedniego wieku jego, gdzie sięjuż wypisała wszytka młodoœć jego, i wychowanie jego, i przyrodzenie jego, ćwiczenie, nauki i wszytki postępki jego, już też pójdziemy do tego, jako gdy człowiek poczciwy już przydzie do wieku postanowniejszego, to jest do wieku œrzedniego, któregożkolwiek stanu będzie, jako wiek on swój i ony czasy swoje aż do staroœci swojej około siebie sprawować i stanowić ma, co by było i ku dobrej sławiejego, i ku poczciwoœci jego. Czworaki stan ludzki Bo acz sš stany różne i na różne sprawy, urzędy i rozliczne postępki wedle sprawy œwiata tego dziwnie rozsadzone, a wszakożjuż stan narodu pospolitego tak mi się zda, iż jest właœnie na czterzy częœci rozdzielony, to jest: stan małżeński, stan wdowi, stan dziewiczy, a czwarty stan bezzakonny a sobie wolny. A między tymi wszytkimi stany żaden się lepiej Panu Bogu nie podoba i żaden nie jest poczciwszy tak ku pobożnemu żywotowi, jako też i ku inym sprawam œwiata tego, jako stan małżeński.Stan małżeński nalepszy A tak, gdy już pan młody przydzie do lat swych doskonalszych, to jest do lat wieku œrzedniego, nie lza, jedno iż się już musi starać, kędy dalej swe koła toczyć ma, a jako się postanowić i umiarkować jako by już dalej żywot swój w poczciwym opatrzeniu a w pobożnym postanowieniu rzšdzić i sprawować miał. A postanowienie jego żadne poczciwsze, przystojniejsze ani pobożniejsze być nie może, jedno sobie wzišć żonkę poczciwš a w bojaŸni bożej wyćwiczonš, a w onej nadobnej społecznoœci starać się o to ze wszytkiej pilnoœci, jako by wżdy ony lata swe i lata dalsze, które go już dalej do kresu wiodš, tak wiódł, tak sprawował, jako by wżdy wnich żywot swój stanowił ku czci Panu Boguswemu i ku pociesze powinowatym swoim, atakże i ku czci a ku sławie swojej, także, jeœli by się do tego pozdarzył ku służbie Rzeczypospolitej i ojczyŸnie swojej, a stšd i ku podparciu, i ku porzšdkowi lepszemu dobrego mienia swego. Co się w żadnym inym stanie wszytko zawrzeć ani słusznie postanowić nie może, jedno w tym stanie, który się Panu Bogu podoba i któremu zawżdy hojne błogosławieństwo obiecuje, gdyż sš nigdy nieomylne obietnice Jego. 2. JAKIM KSTAŁTEM MA MŁODY CZŁEK SZUKAĆOŻENIENIA SWEGO A jeœliże już tak myœl swš z przejrzenia bożego postanowisz, tu się dopiro będzie pilno trzeba wyiskać a roztropnie uważać, jakiego towarzysza i z jakimi obyczajmi sobie go szukać i obierać masz. Bo wierz mi, iż tu już nie o rękaw idzie, ale o całš suknię, bo to nie do jutra ma być. Abowiem i w tym sš dziwne rozmysły ludzkie. Jeden sobie szuka żony z wielkich stanów, nadziewajšc się z tego i powagi, i tytułów, i rozmnożenia jakiego domowi swemu dostać. Drugi zasię nie dba ni ocz, jedno iż mu się co z miłoœci a z dobrej myœli tak bez wszego rozmysłu upodoba, to już wiedzie jako kozę za rogi. Drugi zasię nie dba ani o miłoœć, ani o powagę, ani o urodę, ani się żadnym obyczajom przypatrujšc; kiloby miała ze dwie wsi a wtrzeciej połowicę, by też była i garbata, i żadna, i głupia, tedy jednak będš powiadać,iż się barzo dobrze ożenił. Także też i dziewki gdy kto dawa za mšż, też się rzadko rozmyœla na obyczaje, na wychowanie; kiloby miał półczwarty wsi, tedy wnet powiadajš, iż barzo dobrze szła,bo się mu jeszcze po macierzy we dwu wsiach dostanie. Ano dobrze powie, iż szła po macierzy, bo po roku nadalej alić nasz pan buja po miasteczkach, a pani też do paniej matki na mięsopusty. A tak zda mi się, iż ci wszyscy nie prawie do celu dobiegli, co się tak ożeniajš. Nierównego stanu żona niedobra Bo ów, co się z wielkiego stanu ożenił, nie może być inaczej, aby wżdy staniku swego jako tako przyniewolić nie miał, bo już i więtszym kosztem, i w więtszej powadze, iw więtszej trudnoœci onę miłoœciwš chowaćmusi, niżli powinien wedle staniku swego. Już czyrwony rzšd musi być na woŸniki, a niedŸwiedzie do kolan, a kobierce z kolebki wywieszaj z obu stron, a gałki aby się ze wszech stron błyszczały. Już dwie służbiste, a trzecia, co by im kwokała, a trzy bramy aby były na każdej. Już œciany obić musi, już z półmiski kapusta. Przyjedzie goœć: już go w więtszej cerymonijej chować musi bo już musi być wino, i z Bożš Mękš malowana œklenica, i kasza ryżowa na wieczerzš, bo się już jęczmień dla paniej nie godzi. Przyjedzie zasię szwagier w kilkudziesišt koni, to już na szeœć mis zarębuj, już wszytkim równo nalewaj, bo każdy będzie z lisim kołnierzem: trudno będzie poznać, kie pan. Drugim też do wsi obroki dawaj, owsa dosypuj, że go ledwe gšsiętom kęs na wiosnę zostanie, i to w pudle gdzie pod dachem, aby go nie naleziono. Przyjedzie też zasię pan zięć do pana szwagra, alić konie w karczmie i z pachołki. Przywitajš go wżdy: "O, witajże, panie zięciu, zsišdŸże, panie zięciu, nalejże też prze pana zięcia", a na wieki nie spytajš, jeœli jadł pan zięć albo gdzie konie stojš, że czasem nieborak zięć i na czczo się upije, itakże i spać do brogu gdzie polezie. A konik,chartek, ptaszek, jeœli się co u pana zięcia przytrefi, to już nie jego, pana szwagrowo, i już się tak każdemu wymawiać będzie. Z miłoœci żona, kto jš pojmie Ów też zasię, co się z miłoœci ożeni, to teżżadnym obyczajem długo w dobrym stanie trwać nie może, bo będš prędkie wymówki: "A nie wzišłem nic po tobie." Także też zasię ona będzie powiadała: "A ktoż cię prosił, abyœ mię był pojmował?" Bo powiadajš: "Między głodnymi niedługo miłoœć trwa, a snadŸ i leda mucha je czasem zwadzi." A tam już ani gospodarstwo, ani żadna rzecz w dobrym postanowieniu być nie może. Olimpija, Aleksandra Wielkiego matka gdy jej powiedziano o jednym dworzaninie zacnym Aleksandrowym, iż się także z miłoœci a nierozmyœlnie ożenił i z lekkiego stanu żonępojšł, powiadał, iż się ten tylko oczyma ożenił; ale by się był inszych zmysłów radził, podobno by mu były tego nie dopuœciły. Dla bogactwa żona Ów też zasię drugi, co się tylko na Grzegorze albo na Wasiłki rozmyœlał, nie upatrujšc sobie ani urody, ani obyczajów, ani porzšdku żadnego, tam też sprawa dobra trudno ma długo być. Bo jako pani panu nadmierznie, a paniej też pan, bo to inaczej nie może być, jeœli obaczy, iż pan wichruje, to już pójdš każdy w swš Pan do sšsiada zajedzie, to już tam trzy dni pije; do targu zajedzie, ledwe się czasem w tydzień wróci, a pani też do paniej matki, albo też gdzie do sšsiady. A czasem się też przygodzi, jako ona stara przypowieœć, iż się mitręga między nimi zamnoży, pan się imie wójtowej, a pani - wójta; więc pan wlecze do wójtowej, a pani też nasypie pełen wór wójtowi, aż więc czasem i krup niedostanie do kasze na wieczerzš. A wójt powiada, iż się mitręgš żywi. Ale bodaj zabit i z takš mitręgš, bo więtsza mitręga w dworze, kiedy już w pudle niemasz nic. 3. RÓWNEMU Z RÓWNYM OŻENIENIE NALEPSZE Ożenienie wdzięczne Ale jeœli jużeœ tak na tym swš myœl postanowił, iż w tym poczciwym stanie chcesz żywot swój postanowić, a staniku swego pomiernego, poważnego, statecznegoi bogobojnego użyć, szukajże sobie żonki staniku sobie równego, wychowania a ćwiczenia roztropnego, obyczajów nadobnych a wstydliwych, a pomocy wżdy jakiej, jaka może być; bo powiadajš, iż to sš przysmaki do dobrego ożenienia: uroda, obyczaje, przyjaciele a pomoc. A nie zawodŸże się na wielkie trudnoœci, na wielkie zgraje, na wielkie koszty, boć małopo tym, iż bęben przed tobš kołace, a surma wrzeszczy, a chłopi się po płociech wieszajš, ukazujšc sobie, gdzie tu pan młody jedzie. Bo znajdziesz u drugiego, co na tę przejażdżkę wszytko utraci, a na przynosiny posagu mu nic nie zostanie i będzie długo sypiał aż do południa, bo go kurek żadny nie obudzi. Ale ty, nie rozmyœlajšc się ani na żadne zbytnie miłoœci, ani na żadne powagi, ani na żadne spadki albo wielkie pomocy, gdyć się już w obyczajoch, i w urodzie, i w poczciwych przyjaciołoch upodoba poczciwa dzieweczka, miejże ty Pana Boga dziewosłębem, a anioły Jego - swaty, a bez wszech wielkich zalotów uczyń powinnoœci swej krzeœcijańskiej dosyć, wzišwszy z sobš przyjaciela albo dwu, a to, co byœ miał na bębny, na surmy albo naopierzone swaty utracić, lepiej iż tym sobiepodpomożesz gospodarstwa swego. A tam cijuż Pan Bóg pozdarzy wedle obietnic Swoich, że z onym miłym a wdzięcznym a sobie równym towarzyszem swoim używiesz długo rozkosznego żywota swego i wszytkoć się sporzyć i mnożyć będzie około ciebie, jako ono powiadajš, jako wianki wił. Bo co jest po długim żywocie, jeœli nie będzie wdzięcznego a miłego postanowienia około niego? 4. JAKO JEST WDZIĘCZNE MAŁŻEŃSTWO ZGODNE Jaka rozkosz w zgodzie małżeńskiej Bo to sobie snadnie każdy uważyć może, jakie rozkoszy, jakie miłe przypadki z takiego wdzięcznego stanu każdemu przypadać mogš. Już przygoda, już choroba, już każdy niedostatek lżejszy być musi, niżli komu inemu, gdy już jedno sławę a na poczciwoœć swoję; ˆŠj ľAŹ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj°´+pĂ c,3ö -)9 U€.b? c€/Ą(˝0^,ë: €1I4v H!€2ż>ź"€drugiego onym wdzięcznym upominaniem cieszy, ratuje i, czym może, wspomaga. Już zawżdy dwoja radoœć i żałoœć dwoja po społu z sobš chodzi. Już zawżdy wszytko sporo, bo jedno drugiego o wszytko się radzi, wszytko się nadobnie a roztropnie stanowi, wszytkiego się a wszytkiego sporo przymnaża. Przyjedzie przyjaciel: już mu miło na onę nadobnš zgodę a na onę wdzięcznš społecznoœć patrzyć: ano mu oboje usługujš, oboje wdzięcznš ochotę ukazujš, tak iż na równejrzeczy przy onej ochocie woli tam każdy zostać, niżli ondzie, gdzie by mu i korcem, zasępiwszy nos, dosypywano. Nuż, gdy się też zasię między ludzi trefi ona tak wdzięczna a zgodliwa para, w jakiej poczciwoœci, w jakiej powadze i w baczeniuosobnym u każdego być musi! Już się tu do nich wszyscy kupiš, już tu z nimi sobie nadobne rozmówki majš, już się tu sobie leda czemu uœmiejš. A oni dwa, gdy się trefi między ludŸmi, co z sobš różno chodzš, a jako wilcy z daleka na się zaglšdajš, też się im ludzie, jako wilkom, z daleka dziwujš i owszem, się ich strzegš, ażonam uczciwym zakazujš, aby z takimi towarzystwa nie miewały, a ich się onych zasępionych obyczajów nie uczyły. Nuż zasię w domku sobie mieszkajšc taki poczciwy staniczek, azaż mało rozkoszek swych nadobnych pomiernie użyć może? Azaż sobie nie majš onych nadobnych przechadzek po sadkoch, po ogródkoch swoich? Już oboje grzebš, ochędażajš, oprawujš, szczepiš, ziołeczka sadzš; ano wszytko sporo, ano się wszytkiego z wielkšochotš i doŸrzeć, i o wszytko starać się chce. Już przyszedszy do domeczku, ano chędogo, ano wszytko miło: kšseczek, chociaj równy, ale chędogo a smaczno uczyniony. Już obrusek biały, łyżeczka, miseczka nadobnie uchędożona, chleb nadobny, jarzynki pięknie przyprawione, krupeczki bieluchne a drobniuczko usiane, kureczki tłuœciuchne. Owa w każdy kšcik, gdziekolwiek weŸrzysz, wszystko miło, wszytko jako by się œmiało, a wszytko wdzięczniej, niżli by u drugiego na trzy misy nakładano. Dziatki jaka rozkosz Nuż, gdy jeszcze owi przyrodzeni błazenkowie a owy dziateczki wdzięczne przypadnš, gdy jako ptaszštka około stołu biegajšc, œwirkocš a około nich kuglujš, jaka to jest rozkosz a jaka pociecha! Już jedno weŸmie, drugiemu poda; tedy się tu sobie urozkoszujš, to się tu im jako nalepszym błazenkom uœmiejš. A ono, gdy już imie mówić, tedy leda co bełkoce, a przedsię mu nadobnie przystoi. Tu już patrzšc na onę swoję pociechę, jakoż nie majš Pana Boga chwalić? Jakoż Mu dziękować nie majš? A Pan też nie może, jedno wdzięcznymi oczyma na onę takš społecznoœć i na onę ofiarę swoję, która Mu podawajš w poczciwym rozrodzeniu swoim, patrzyć i im wedle obietnic Swych błogosławić. Błogosławieństwa stanu małżeńskiego poczciwego Abowiem to mocno zaœlubić raczył takiemu każdemu stanowi, kto się w nim wiernie, pobożnie, pomiernie a wedle wolej Jego zachowywać będzie, iż bogactwo a poczciwoœć około nich zawżdy zamnażać się będzie, a obiecuje się strzec i rozmnażać obory ich, stodoły ich, gumna ich tak, iż w obfitoœci zawżdy będš uż wać dobrodziejstwa Jego, a ziemia im dobrowolnie zawżdy będzie rozmnażała potrzebne owoce swoje. W Psal. CXXVII Żonka ona jego będzie jako winna macica, podawajšc wdzięczne gronka i Panu Bogu kuczci, a ku pociesze onemu towarzyszowi swemu. Dziatki będš jako oliwne gałšzki około stołu jego, a sam w swej stałoœci stanie jako drzewo cedrowe, nad pięknym zdrojem mocno stojšce, które już żadnym wichrem nigdy poruszone być nie może. W Psal. XCI A jakiż żywot, proszę cię, a jakież wdzięczniejsze mieszkanie może być człowieka poczciwego za żywota tego niepewnego swego, jedno ten, którego Pan Bóg opiekalnik jest, a który sobie między wszytkimi stany nawdzięczniej upodobać raczył? KAPITULUM V 5. JAKO POCZCIWY CZŁOWIEK WSZYTKI CNOTYW SOBIE ZDOBIĆ POWINIEN, A NAPIRWEJ SPRAWIEDLIWOŒĆ A iż między wszytkimi cnotami bezpiecznie to każdy rzec musi, iż to jest naprzedniejsza cnota sprawiedliwoœć, a jużsię do tej wszytki ine cnoty œcišgać muszš,jako rzeki do morza - bo gdzie zastšpi sprawiedliwoœć, już ustać musi łakomstwo,już gniew, już zazdroœć; bo kto będzie pomniał na sprawiedliwoœć, wszytko to w nim upaœć a ustać musi - a tak poczciwemu człowiekowi nie ma być nic inszego na więtszej pieczy, jedno ta œwięta a naprzedniejsza cnota: sprawiedliwoœć. Przeto poczciwy człowiek ma pilnie przestrzegać, aby go ani stan żadny, ani .œlachectwa, ani żadna wspaniłoœć od inych cnót nie odcišgała, a zwłaszcza od tej œwiętej sprawiedliwoœci a od tego wszech cnót prawego celu. Sam się każdy dobry osšdzić ma A sprawiedliwoœć nic inszego nie jest, jednoto każdemu przywłaszczyć, co czyje jest. Także poczciwy każdy człowiek, napirwej sam się nadobnie rozmierzywszy a rozsšdziwszy się w sumnieniu swoim, jeœli by co komu winien został, tedy bez wszej srogoœci prawa, bez wszego przymuszenia miałby się i z powinnoœci bojaŸni bożej, i z powinnoœci cnoty każdemu usprawiedliwić, ato każdemu przywłaszczyć, co komu słusznie należy. Także i każdy, jeœli by był kto w twym poruczeniu, tak sługa, jako poddany, staraj się, aby nikomu nic winien nie został, a iżby każdemu słusznie było, co komu należy, nagrodzono. Abowiem już tu dwu ucieszysz: i owego, co mu się krzywda nagrodzi, i owego, co był krzyw, iż się już frasować nie będzie a w pobożnym pokoju sobie zostanie. Abowiem tojuż wszyscy wiemy, że i u Boga, i u ludzi niemasz nic wdzięczniejszego, jedno dobrowolna a œwięta sprawiedliwoœć, skšd ipokój, i sława, i miłoœć, i na wszem dobrezachowanie każdemu się u każdego stanu snadnie umnożyć może, a k temu sobie wdzięczny pokój uczynić i myœl swobodnš, która jest droższa nad wszytko złoto. Sprawiedliwoœć równa każdemu być ma Antystenes, on atenieński mędrzec, gdy go pytali, aby im dał swe zdanie, jako by każda rzeczpospolita nalepiej a namocniej mogła być postanowiona, tedy tak powiedział, iż to może kilkiem słów odprawiono być; abowiem to jest namocniejsza rzeczpospolita, gdzie na złego i na dobrego równe baczenie bywa. Powiedzieli mu: "To nie może być, bo insze baczenie musi być na złego, a insze na dobrego." Powiedział filozof: "Toć ja wiem;ale ja powiadam, iżby było równe, to jest, aby się dobremu, wedle cnoty jego, równo płaciła dobroć jego, a złemu, wedle niecnoty jego, aby się też równo płaciła niecnota jego." Abowiem patrz każdy, iż nietylko rozszyrzone królestwa albo zacne a wielkie miasta, ale i namniejszy dom człowieka poczciwego, jeœli bez tego zacnego klenotu a bez tej œwiętej sprawiedliwoœci słusznie postanowiony być może; gdyż na tym gnieŸdzie już każdy występek ustawać musi, a każda cnota zdobić się musi gdzie zły będzie karan a dobry miłowan. Już zły musi przestać być złym, bojšc się srogoœci karania, a dobry zmiłoœci cnoty, widzšc, iż go z tego i miłujš, i na pilnej łasce i bacznoœci majš. 6. JAKO BARZO TYM ŒWIĘTYM KLENOTEM, SPRAWIEDLIWOŒCIĽ, NIEDBALE ZATRZĽSAMY Jaka dziœ u nas sprawiedliwoœć Ale, ach niestoteż, jako tym œwiętym klenotem po ty czasy bezpiecznie zatrzšsamy, to już każdy rozeznać może, jeœliże tak, jako ten sławny filozof powiadał, iżby na żadnš osobę inš bacznoœćnie była, jedno aby równo złemu, jako i dobremu, wszytko się oddawało. Niechajże się jedno ukaże Żydek z misš szafranu alboz kilkiem par czyrwonych złotych, ujrzysz,alić wnet druga strona, co z gołymi rękomaprzyszła, będzie miała pewnš dylacyjš alboad deliberandum. Już drzwi każdemu, który przydzie z próżnš dłoniš, zawarte będš, już pewne "poczekaj do jutra". A snadŸ oni pogani na to zawżdy lepszš pieczš mieli, co o nich czytamy, niżli my dziœ, krzeœcijani, chociachmy poznali wolš Pańskš i srogi gniew za ten grzech Jego. Antygon, król jako brata sšdził Antygon, on wielki król, gdy w mieœcie sšdził krzywdy poddanych swoich, przyszedł do niego człowiek jeden, skarżšc się na brata jego rodzonego, na Marsyjasza. Przyszedszy Marsyjasz do króla, prosił, aby tę kauzę odłożył do domu, aby jej tu jawnie nie sšdził przed ludŸmi. Król mu powiedział, iż "jeœliżeœ nic nie winien, tedy to lepiej tu ludziom okazać,niŸli w złym mnimaniu zostać. Bo, bych ja tam temu nalepszš sprawiedliwoœć uczynił, tedy jednak i ty, i ja bez mnimania nie będziemy: o mnie rzekš, że ." I sšdził wnetwedle prawa tak, jako przystało. Trajan, cesarz, jako syna sšdził Trajan cesarz, gdy syn jego, biegajšc na koniu po rynku, syna koniem rozraził ubogiej niewieœcie, przyszła niebożštko płaczliwa z onym rozrażonym dziecięciem swoim do cesarza. Wnet cesarz, kazał synowi z konia zsięœć i wydał go za gardłoonej niewieœcie, powiadajšc, iż "ci inszej sprawiedliwoœci uczynić nie mogę, ale otoć wydawam syna za syna; czyńże z nim, co chcesz". Potym panowie onę niewiastę udarowali, uprosili, że wypuœciła dobrowolnie ze wszytkiego syna cesarskiego. Zeleuchus też syna sšdził Zeleuchus także, lokreński król, iż był prawo ustawił, kto by komu gwałt jaki w domu uczynił, aby mu były oczy wyjęte, syn jego tejże nocy, wybiwszy drzwi, wzišł gwałtem żonę mężowi; wnet ji kazałkról poimać i przywišzawszy do stołka, kazał mu oczy wyjšć. Panowie zbiegli się, także i pospolity człowiek, ledwe go uprosili, iż był jedynak, i on mšż mu już wszytko był odpuœcił. Przedsię król powiedział, iż musi być sprawiedliwoœć. I wnet sobie kazał jedno oko wyjšć, a synowi drugie. Patrzże, jaka to była sprawiedliwoœć u człowieka pogańskiego! Lagis, lakoński król Lagis, lakoński król, gdy się matka jego przyczyniała za jednym poddanym, aby mu wżdy co sfolgował na sšdzie, powiedział, iż "gdym był pod posłuszeństwem waszym,rodziców swoich, tedym musiał to czynić, coœcie kazali; ale gdyœcie mię już puœcili na królestwo, tedym wam powinien poczciwoœć, ale królestwu sprawiedliwoœć. A teżeœcie mię zawżdy uczyli, abych się złego strzegł, a dobrego abych się dzierżał. A co bych ja mógł na œwiecie gorszego uczynić, jedno, gdy bych obelżył albo sfałszował œwiętš sprawiedlioœć, która jest naprzedniejszy skarb królestwa każdego?" Filip, macedoński król Harpalus, pan jeden, prosił Filipa, króla macedońskiego, za powinowatym swoim, któremu także o poczciwoœć szło, aby mu wżdy jakš w tym łaskę ukazał na sšdzie, powiadajšc, iż wielka rzecz jest poczciwoœć, aby go o takš lekkoœć jawnie nie przyprawował a iżby to mogło być bez osławy jego. Powiedział król: "Azaż nie podobniej, iż ten osławę odniesie na sobie, niżli bych ja jš, będšc królem, odnieœć miał? Boby to żadnym obyczajem inaczej być nie mogło, kiedy bych temu sfolgował, a tego z płaczem a z krzywdš do domu odesłał, aby mię ludzie Ÿle nie sławili." Egipscy królowie. Kambizez, król scytyjski Egipscy królowie, gdy przed nimi sędziowie przysięgali, tedy tego zawżdy kazali przed sobš w przysiędze dokładać, iż by dobrze ikról co rozkazał przeciwko prawu, tedy tego sędzić nigdy nie mieli. Także i Kambizeskról, gdy o jednym sędzim dostatecznš sprawę wzišł, iż niesprawiedliwie jednego osšdził, wnet ji kazał żywo obłupić, a onę skórę wyprawiwszy, kazał z niej stołek uczynić i jego syna sędzim uczyniwszy, kazał na onej skórze posadzić, a na stołkukazał napisać: "Tego się też ty zawżdy nadziewaj, co ojca potkało." 7. SPRAWIEDLIWY NIGDY SIĘ ZAFRASOWAĆ NIE MOŻE A tu patrzaj, na jakiej pieczy miewali ludziepogańscy ten tak zacny klenot, sprawiedliwoœć œwiętš. Wież to Pan Bóg, mydziœ, ludzie krzeœcijańscy, jako jš szafujemy. Ale zda mi się, kto dziœ założy na gruszy srebrnym grotem, iż snadnie tę tarcz przebije i gońca zbodzie. A nie pomnimy na to nic, iż nasza skóra podobno jeszcze srożej z nas będzie czasu srogiegosšdu Pańskiego złupiona niżli z onego sędziego Kambizesowego. Abowiem z żadnego nas grzechu Pan srożej nie obiecuje karać i sšdzić, jedno z sproœnej niesprawiedliwoœci. Bo nie tylko nas albo domy nasze, ale króle wielkie i z królestwy ich obiecuje niszczyć, a z gruntu wywracać, a na srogi łup wydawać i inszymi narody osadzać. Esa. w V kapitu. Boć nie darmo woła: "Bieda wam, którzy sšdzicie za dary złoœciwego, bieda wam, coczynicie z œwiatłoœci ciemnoœć, a z ciemnoœci œwiatłoœć. Bieda wam, co łupicie,bo też pewnie sami złupieni będziecie." A jakoż się tu nie lękać? A jakoż tu na pieczy nie mieć tych straszliwych pogróżek Pańskich, wiedzšc, że pewne a nigdy nieomylne sš? Bezpieczny żywot, kto każdemu praw A tak człowiek poczciwy, słyszšc tak srogie postrachy Pańskie, słyszšc też ty sprawy pogańskie, na jakiej pieczy u nich zawżdy ta œwięta sprawiedliwoœć bywała, acz by to każdy i bez postrachów, i bez przykładów, tylko z samej szczyrej cnoty był powinien uczynić, aby był na wszem pilen tej sprawiedliwoœci œwiętej, a sam sięnapirwej rozsšdził z sumnieniem swoim; boto natrudniejszy sšd, łacniej jeszcze z kiminym, a nalazszy w sobie jakš przewarę, aby każdemu nagrodził, a oprawił, a uspokoił sumnienie swoje, a potym też i kogo może, aby także k temu przywiódł. Totu już cnota, sława, bezpieczne sumnienie, strach dekretów Pańskich, bezpieczny a spokojny żywot, wszytko spełna zostanie. Aktoż błogosławieńszego a spokojniejszego żywota użyć może nad człowieka takiego, który nic na sobie nie zostawi, czego by siębał albo o co by się frasować miał? 8. JAKO POCZCIWY CZŁOWIEK ZAZDROŒĆ W SOBIE HAMOWAĆ MA Postawki zazdroœciwego A tak jeœliże jest szkodliwa rzecz niesprawiedliwoœć, szkodliwa pycha, tak jakochmy to już słyszeli, ale wierz mi, iż i ta pani, co jš zazdroœciš zowš, nie poœledniejsza między nimi, a potrzeba się jej poczciwemu stanowi pilnie przestrzegać.Bo jeœli co snadniej ohydzić może człowieka, tedy ta œlachetna pani. A wierz mi, iż ostre bodŸce ma przyrodzenie, co doniej tego tępego osła a to człowieczeństwonasze pilnie przybadajš. A wszak widamy ludzi i z postaw ich, jako się więc tym marnym przypadkiem i hydzš, i jako go używajš. Patrz, gdyby kto albo u prawa, albo na jakiej poważnej sprawie i napiękniej, i nadokładniej mówił, tedy go ujrzysz, a on na drugiego poglšda, oczkiem mruga, gšbeczki zakrzywia, jakoby rzekł: "Widzisz, iż ja wszytko baczę i rozumiem." A potym przyszedszy do niego, z uœmiechaniem powiada: "O, by był jeszcze owdzie trochę doraził! Ale się nie obaczył, jakoby się tym zdobišc, iżbych ja to lepiej umiał." A kiedy by go spytał, czego miał dorazić, pewnie by ze wszytkiego nic nie było. Albo niechaj kto napiękniej na koń wsiędzie, albo co ozdobnego uczyni, ba, wnet znajdzie sędziego i podsędka około siebie. Jeden mówi, iż nie tak ma dzierżeć nogę w strzemieniu; drugi powiada, iż nie tak miał kobierca uwišzać, drugi zasię powiada, iż się ten koń sprawuje, ale go onniedobrze wiedzie. Jakoby rzekł każdy: "iżbych ja umiał lepiej", a iżby tak o nim rozumiano, ano by ze wszytkiego nic nie było. A przedsię cirpi dwie szkodzie: i owego, jeœli nie dudek, co mu powiada, iż się z niego po woli nakugluje, i owego, co go szacuje, gdy się dowie potym, mało mu za to powinowat będzie. Zazdroœć - dyjabelski grzech A właœnie to prawie dyjabelski grzech jest,który bezpotrzebnie zaŸrzy nędznemu człowiekowi tego, czym jest, a iż w łasce więtszej jest u Pana niżli on. A najdziesz drugiego, gdy się Ÿle urodzi u niego, a u sšsiada lepiej, tedy się gniewa. Gdy deszcz widzi niedaleko w suchy czas, a u niego go niemasz, tedy łaje. Albo gdy mu grad grochu przytłucze, a drugiemu nic, tedy muniemiło, a powiada: "Albo tylko na mię dyjabli oczy przedarli?" Także gdy mu bydło zdycha, a u sšsiada nic, wszytko dyjabły winuje, a Bogu niczego nie chce popuœcić. Ano człowiek poczciwy ma wszytko skromnie znosić, cokolwiek od Pana przypadnie; bo to wszytko za grzech za jego jest, a jeœli to skromnie znosić będzie, tedy mu to sowito pewnie będzie nagrodzono, a nie zaŸrzeć ni w czym bliŸniemu swemu, a cieszyć się Jopem a obietnicami Pańskimi, iż Pan Bóg wzišł, PanBóg dać może i wszytko nagrodzić wedle wolej Swojej. KAPITULUM VI 9. JAKO ŁAKOMSTWO JEST SZKODLIWY PRZYPADEK I JAKO SIĘ GO POCZCIWY PRZESTRZEGAĆ MA, I Z KTÓRYCH PRZYCZYN NAM PRZYPADAĆ MUSI. A PIRWSZA PRZYCZYNA - KOSZT DZIWNYCH UBIORÓW na poczciwoœć swoję; ˆŠj ľAŹ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj°´3pla"4Ü%#€5đť;$€6Ť@+%€7ë"˘3&€8*$c'€9ą8A':ň<(€Nuż jeœli się w którym państwie albo królestwie rozmnoży a skrzydła swe roztoczy on sproœny grzech, łakomstwo, tojuż sobie rozważ, w jaki zły a niepobożny przypadek takie państwo zatoczyć się musi.Bo już i niesprawiedliwoœć, i łupiestwo - nie lza, iż z tym panem pospołu z nim osięœć musi. Ale patrz, mój miły bracie, jako się to wszytko zamnożyć nie ma, patrzšc na nasze koszty, na nasze zbytki tak w piciu, jako i w jedzeniu, także też w nastrzępionych a dziwnych przyprawach, i w chodzeniu, i w pojeŸdziech naszych, tak iż już drugich i przezywać, i w nich słusznie chodzić nie umiemy. Dziwne szaty i dziwne przezwiska Abowiem patrz, gdy sobie wspomnisz ony dziwne czuhy, ony falsaruchy, ony stradyjotki, ony z dziwnymi kołnierzmi delije, ony żupany, ony rozliczne włoskie, iszpańskie wymysły, ony dziwne płaszcze, sajany, kolety, obercuchy, aż dziwno i straszno o nich mówić, a drugich już ani zwać, ani ich sobie rozkazać umie, jedno krawcowi poruczy, aby mu uczynił, jako dziœ noszš. A też słyszę, w postronnych krajoch, gdzie się trefi każdy naród namalować, tedy Polaka nago malujš a z nożycami, a postaw sukna przed nim: krajże sobie, jako raczysz. Pontały, ferety Nuż zasię co owych nastało dziwnych pontalików, feretów, smalcowanych łańcuszków, pstrych biretków z rozlicznymi cętkami! A snadŸ już drudzy nietylko na głowie, ale i na nogach ty pontały a ty ferety sobie przyprawujš. A ktoż się temu przypatrzyć a przydziwować może, jakolichmy skryœlali ziemię i morze, szukajšc tych dziwnych wymysłów swoich, a prawiechmy jš ludziom wydarli, a samichmy jš posiedli, gdyż jest nam wszytkim równo dana. Patrz zasię, co się skarbu bożego popsuje na owy pozłociste nitki, na owy forboty, na owy teperelle, na owy dziwne tkanice tak szyte, jako haftowane, że już i malarze wzorów nie nastarczš wymyœlać. Także też owy rozliczne petlice, strzoki, knafle wymyœlne,dziwne sznury, a u nich kutasy, a kto by się tego naliczył a napamiętał!A by dziesięćkrojów na każdy tydzień wymyœlił, tedy każdy chwalš. Będzie jedna z długim kołnierzem aż do pasa, to powiadajš, iż takczyœcie: "chłop ozdobny, od wiatru się zasłoni, kiedy trzeba i kijem we grzbiet nietak barzo puknie". Będzie zasię druga, co kołnierza nie będzie u niej i na palcu, a przedsię też tak czyœcie: "wolno mi się obejrzeć, kędy chcę i jako chcę, a przedsięmię kołnierz w szyję nie kšsa". Będzie druga z długimi rękawy, a czasem i ze trzemi, też tak, powiadajš, czyœcie: "chłopznaczny na koniu, kiedy rękawy około niegotrzpiatajš". Będzie druga, co jedno rękawikido łokcia, a też tak przedsię czyœcie: "wolniejszym tak i snadniej mi na koń wsięœć". Więc będzie druga aż do samej ziemie, to też tak czyœcie: "chłop się zda urodziwy i pieszo, i na koniu, i przedsię muwiatr około goleni nie tak harcuje". Druga zasię będzie mało niżej za pas, a przedsię tak czyœcie: "i lżejszy człowiek i pieszo, i na koniu, i niczym się nie zabawi". Więc będš ostrogi na pół łokcia, to też tak czyœcie: "ozdobny chłop na koniu, i konia się mocno imie, i wszytko czyœcie". Będš drugie, ledwe je przy piętach znać, a przedsię czyœcie: "lżej mi tak i, Boże uchowaj, konia odbyć, tedy mi w trawie niezawadzš". A przedsię wszytko czyœcie. Ja wierzę, by kto, pozłociwszy, rogi na łeb włożył, tedy nie wiem, by nie powiadali, iż to tak czyœcie, bo wszytko czyœcie, by się jedno co dziœ pojawiło, czegochmy wczora nie widzieli. A co na to "czyœcie" wynidzie, to już tam mieszek niechaj responduje. Bo na owy choboty, co się w nich poœladek jako korzec widzi, co jedno od roboty wynidzie, ubrałby się był za to dobrze pirwej poczciwy œlachcic i z czeladziš. 10. POJAZDY KOSZTOWNE Pojazdy kosztowne Nuż zasię pojazdy nasze, koń za pięćset złotych, rzšd za drugie. Nuż owy alzbanty,nuż owy kutasy, nuż owy dziwne muchry, strzępki, aż dziwno patrzyć na ty straszny wymysły œwiata tego. Bo aczci nam Bóg ziemię na to dał, abychmy tego używali, co się na niej i w niej rodzi, ale bez wymysłów dziwnych a bez płaczu ludzkiego. Bo cokolwiek z słusznej pomiary wykroczy, to już wszytko grzech a ohyda być musi. Albo też owy rozliczne a dziwnie przyprawne kolebki z wywieszanymi kobiercy, z altembasowymi wezgłowmi, z szarłatnymi poponami, z owymi pozłocistymi lewki. A jaki to koszt uczyni, aco na to wynidzie, a jako by to kto obliczyćmiał? A jakoż się tu, proszę cię, łakomstwo a łupiestwo zamnożyć nie ma? Ajakoż tu prawda a sprawiedliwoœć spełna zostać może? A jakoż tu żywot wolny a wesoły zostać może? Bo gdzie wzišć tu wzišć, fas albo nefas, to już wszytko o tym, wnurzywszy łeb w ziemię, myœlić musi, skšd to wzišć, by też czasem i prawdy uszczyrbić, jako by się z inymi zrównać a onej szarej pysze dosyć uczynić.Bo już tam wyborgować a nie zapłacić, wypożyczać a nie wrócić, wszytko to być musi. A też kupcy barzo się czasem na tym handlu omylajš. Bo pisz ty, co chcesz, na tram, ale ja też, wież to Pan Bóg, kiedy dam. 11. KOSZT A ROZLICZNOŒĆ POTRAW WYMYŒLNYCH JAKO JEST SZKODLIWY, A TO DRUGA PRZYCZYNA ŁAKOMSTWA Potrawy pozłociste Patrzajże zasię na koszt a na dziwnš utratęwymyœlnych potraw naszych, jeœliże to nie jest wielka przyczyna niepobożnego żywota naszego. Przypatrz się jedno owym dziwnym półmiskom a owym sproœnym wymysłom œwiata dzisiejszego. Patrz na owy rozmaite przysmaki, co je sapory zowš, a prawie sapory, bo chłop po nich sapi, ożarszy się, jako w barłogu kiernoz. Patrzże na potrzšski rozliczne, patrz na pozłotki, na farby, na malowania dziwne, asnadŸ by ich mógł nie zwać potrawami, ale obrazki jakimi malowanymi. Ano na jednej misie baran pozłocisty, na drugiej lew, na drugiej kur, na trzeciej pani jaka ubrana; więc dęby z żołšdŸmi, więc z różami pozłocistymi, więc z rozmaitymi kwiatki zewszšd osadzonymi; więc pozłoty rozliczne, ony kury pozłociste, ony orły, ony zajšce, a potrawa w poœrzodku za dyjabła stoi; ona zaprzała a œliska daleko by lepsza i smaczniejsza była, kiedy by jš z polewanego garnka ciepło na półmisek wyłożył. Druga zasię będzie z pozłocistymiuszyma, co jeszcze w pištek wrzała, to jš aż w niedzielę postawiš. Druga też z chleba a z migdałów, a z klijem ulepiona, to też taod kilka dni będzie stała. Nuż jeœli pieczyste będzie, to też, czekajšc towarzystwa, jedno wyschnie, niż się drugie upiecze. Będzie li też jaka wyborna pieczenia, to z wirzchu jako skorupa, a w poœrzodku mógłby jš jastrzšba nakarmić. Ajakież to zdrowie ma być, mój miły bracie?A jakoż się tu i mieszek pospołu i z panem rozboleć nie musi? A jakoż się tu łakomstwo zamnożyć nie musi? A czasem na wieczerzš nie zawżdy półmiski spełna będš; przyjmie ji Żydek barzo rad, chociaj będzie wieprzowš pieczeniš œmierdział, aczon œwininy nie jada. Patrzże, jakiego tu żołšdka trzeba na takie zaklijone a zaziębłe potrawy, albo też na owy zapalone, co je winy albo muszkatełami zalewajš. Więc zasię znowu lać w gardło ony soki, ony witpachery, ony rozekery, ony rywuły, małmazyje, muszkateły, a jakoż tu chłop zgorzeć nie ma? A jakoż tu może być długi żywot jego? A on, jako piesobżarły, ledwo dolezie do barłogu swego, adobrze jeszcze, iż chłop tamże zarazem zastołem nie zdechnie. 12. MNIEJSZYCH STANÓW W POTRAWACH WYMYSŁY Pan z paniš jako się radzš o półmiski Więc już i mniejszego stanu bracia naszy tak się tego chwycili, że nie znajdziesz już dziœ leda na biesiedzie, jedno każda potrawa musi przyœć, jako kasztelanka, albo samotrzecia, albo samoczwarta. Już towżdy jako tako, kiedy pieczyste albo co w rosole, co by miało być na jednej misie, iż to różno rozłożš, iż będzie gęœ na inszej misie, kur na inszej, także też mięso albo cietrzew na inszej; ale owy niewolnice, co po niewoli, gdzie wzišć tu wzišć, co majš po tym, iż muszš za panem grochem albo zapaniš kapustš wędrować? Więc się już tu pani z panem jeszcze z wieczora radzš, co majš przy grochu, a co przy kapuœcie postawić. Pan powiada, iż by dobrze przy kapuœcie drugš kapustę, chociaj czarnš. Pani zasię powiada, iż "dobrzeć by, ale rozynków ani cukru nie mamy. Ale wiecie co: nasmażę ja ciastka jakiego, albo myszekna szałwijej." To się już tak smażš, piekš, że masła w garncu na drugš niedzielę barzo mało zostanie, a œwięty Wojciech, wież to Bóg, kiedy nastanie, niż się drugie pocznie zbirać. Więc ony serwety wyszywane, więc ony tuwale z dziwnymi wzory, a już ręczników nie umiejš zwać, więc ony listwy wkoło około obrusów. A powiadali na jednę paniš, iż uŸrzała obrus z listwami na stole u ziemianina i powiedziała onej ziemiance, iż "już nie wiemy, co mamy przed wami wymyœlać; jużmuszę dać perłowe listwy do obrusa uczynić". A ziemianka, stojšc, powiedziała: "Więc my też, chociaj drobniejszymi perełkami, Miłoœciwa Pani, ale przedsię w tenże wzór, co i W. M." 13. ROŻNOSĆ POTRAW TAKŻE RÓŻNOŒĆ SZKÓD IWRZODÓW CZYNIĆ MUSI Obżarstwo - sproœny grzech A tak z tych dziwnych wymysłów, a z tych dziwnych różnoœci tych przysmaków rozlicznych, a co się ma inszego umnożyć, jedno sproœna utrata, a potym łakomstwo, a potym różnoœć wrzodów a przypadków szkodliwych rozlicznych, a przy tym prędkaa nieomylna pomsta boża, która zawżdy za grzechem, jako chłopiec z mieczem, chodzić musi? Bo może li być sproœniejszy grzech, jako takie plugawe obżarstwo? Czego ani pies, ani œwinia, ani żadne Ÿwirzęnie uczyni, aby miało żrzeć, kiedy mu się nie chce, jako mszy czyniš, iż dzbanem lejew się, aż mu po uszoch ciecze, a oczy ze łba dobrze nie wylazš. A k temu zasię przeklęctwo nędznych ludzi, które zawżdy na trzy głosy do Boga œpiewać musi. Jedni płaczš, co je na ty zbytki połupiono; drudzy płaczš, co się nie mogš kęsa chlebadocisnšć sobie kupić:ano szafarze jeszcze przed œwitaniem w bronach stojš; co kto przyniesie, to pochwycš, a potym piekš, warzš, tak iż ledwe i psi onych zbytków dojadajš, a nędzni ludzie głód a ucisk cirpieć muszš. A by też żadnej inszej pomsty z obietnic Pańskich ci ożralcy nie mieli, jedno tę, co tuż za nimi chodzi. Bo patrz, wnet z onej biesiady ano go już katarus męczy, kolera pali, flegma dusi, oczy zasiniały, nogi zapuchły, brzuch jako pudło, scyjatyka, pedogra pewna. Ano mu syropy w gardło lejš, skwarny od trzeciego dnia w żołšdku macajš, ano mu wbrzuchu pełno, a w mieszku nic niemasz. Więc i to czasem stoi za kwartanę: ano dłużnicy u drzwi zaglšdajš, a on się kryje, a on się zapała, psinš oczy zasłoniwszy, a do jutra odkłada, a powiada, iż mu pewne pienišdze z Gdańska przyniosš, a on tam niema ni kwartniczka. A przedsię, gdzie wzišć tu wzišć, k wieczoru znowu nalewaj! Azaż by nie lepiej pobożnej, pomiernej, poczciwej a nie ożarłej biesiady i krotofile użyć, a to na co poczciwszego obrócić, co ma być na sproœne zbytki obrócono? 14. PRZYRODZENIE NASZE, RÓŻNE A ZAWIKŁANE, RÓŻNE TEŻ W SOBIE SPRAWY MIEĆ MUSI Przecz starzy ludzie długo żywi bywali Ale iż przyrodzenie nasze różne a dziwno zawikłane jest, też różne przypadki na sobie okazować musi. Bo się jednemu podoba jedno, drugiemu drugie. Przodkowie naszy oni œwięci, nie majšc ani pisma, ani żadnego upominania, ani praw żadnych ustawionych na się, tylko tak z przyrodzonej cnoty swojej, patrz, jako pięknie, trzeŸwie, pobożnie a na wszem pomiernie żyli i na wszem się sprawowali, ajako długo onych rozkosznych, wesołych, wolnych a szczyrych żywotów swych używali. Ale jako różnoœć obyczajów na œwiat przypadła, także też za nimi różnoœćwe wszem odmienna już we wszem przypaœć musiała. Bo gdy nie bywało tak wymyœlnych potraw, nie było też tak wymyœlnych kucharzów, piekarzów, tortarzów, smażarzów, aptekarzów i inszych do tak wielkich zbytków rozlicznychrzemieœników. Dziwne wrzody, dziwne lekarstwa Nie było też tak różnych a z dziwnymi wymysły doktorów, barwierzów i dziwnychcyrulików. A czemu? Iż pomierne życie było, pomiernymi też ziołki, bez wszech trudnych przypraw, przypadłš choróbkę sobie snadnie uleczyli. Oprawiła to byliczka;bukwiczka, kopytniczek, podróżniczek i insze drobne ziołka. Ale jako nastała różnoœć wymyœlnych pokarmów i z dziwnymi przezwiski, także też nastały i dziwne wrzody, i z dziwnymi przezwiski, coich pirwej słychać nie bywało. Także też i dziwne lekarstwa, i z dziwnymi przezwiski nastały. A kto słychał za starych wieków kankry, karbunkuły, antraksy, francuzy i zdziwnymi potomki? Albo także w lekarstwiech bolum armenum, ira pigra, terra sigillata, reubarbarum, reupontikum, hermodaktilorum, alkibingarum, a kto by je wyliczył? Co nie tylko po górach, po skałach szukajšc ich œwiat skryœlali, ale i pod ziemiš, i pod wodš już ich zgmerali, a na koniec ich i tam dostać nie mogš, ale je iz miedzi, z żelaza i czasem ze złota palš a dziwnie dystylujš. A nie usłyszysz, by kto dziœ zacny inaczej zdechł, jedno powiedzš, iż byli tam na jednej biesiedzie, tamże się rozniemógł, takżeć charlał, charlał, ażci poszedł. A prosto nic inszego nie czyniš ci ożralcy, jedne się leczš, aby kęs ozdrowieli, a potym się zasię każš aby się znowu leczyli. A jeœli gwałt czyniš tak œlachetnemu przyrodzeniu ciała swojego, a coż rozumiesz, jeœliże też tam ona niewinna duszyczka na poły nie obumrze, widzšc a czujšc tak zbytnie a tak nietrefne przypadki około siebie? Bo już w takich sprawach dziwne rozpustnoœci a swowoleństwa zamnożyć się muszš, z czego ona nędznica zawżdy utrapiona być musi, a z wielkim wstydem i z żałoœcia ustawicznie używać tego musi, a opłakawaćto sama w sobie musi. Ale jako staremu a zastarzałemu cielesnemu wrzodowi korrozywy i inych przykrych rzeczy, i gryzšcych kauteryjej potrzeba, także by też temu zastarzałemu wrzodowi dusznemu, zacnemu z cnoty a z poczciwoœci, a mniejszemu też z grozy a z przymuszenia, lekarstwa a agaryku potrzeba. Jako indziej każš o pijaństwo A dobrze oni zacni ludzie starzy czynili; gdysię już takie zbytki poczęły zamnażać na œwiecie, tedy srogie grozy i srogie prawa na to czynili i ustawiali, czego jeszcze i dziœ w poczciwych a w pomiernych krajoch zacni narodowie używajš. Boże uchowaj w inych stronach pijanego uŸrzeć: to wnet kijem podeszwy odbijš, albo tam schowajš, gdzie pewnie ledwe drugiego dnia słońce oglšda. A w drugich krajoch ty marnotraty a swawolne pijanice z okien wywieszajš, aby się im drudzy dziwowali a imi się karali.Scypio Afrykański, on zacny hetman rzymski, gdy miasta, które zwano Kartago, barzo mocnego dobywał, panię jedno rzymskie, tamże leżšc pod miastem, prosił towarzyszów na wieczerzš i dał tam uczynić z opłatków albo z marcepanów miasto na podobieństwo miasta onego kartagińskiego. Tamże potym, gdy je nawet przyniesiono, nożmi do niego szturmowali i z łaski bożej że go i dobyli. Hetman, dowiedziawszy się o onych zbytkach, kazał mu co naprzedniejszego konia wzišć, powiadajšc, iż "nie należało tobie pirwej doszturmu przypuszczać i miasta dobyć niżli hetmanowi." A tak poczciwy człowiek, uważywszy sobie ty wstydliwe zbytki, co z takiego wszetecznego obżarstwa snadnie przypaœć mogš, wzišwszy rozum, cnotę a bojaŸń bożš przed się, może to w sobie snadnie zahamować, obaczywszy, co za szkodliwe przypadki z tego zawżdy przypadać muszš, obaczywszy też, jakie rozkoszy z poczciwego, z pomiernego a z pobożnego żywota także snadnie przypadajš. Bo sławadobra spełna, zdrowie spełna i mieszek nietak rychło sklęœnie, jako u wójta nazajutrzpo œwiętym Marcinie, kiedy z dwora idzie. Boć i mieszek jest dobry towarzysz, szkodago leda o co gniewać. 15. TRZECIA A SŁUSZNA PRZYCZYNA DO ŁAKOMSTWA I DO ZŁEGO ŻYWOTA - NIEPOMIERNE PIJAŃSTWO Opilcy, co czyniš A tu patrzaj, jako to nadobnym sekwensem idzie. Bo z pychy przypada zbytek a obżarstwo, a z obżarstwa zasię co napiękniejszy klenotek, opilstwo sproœne a ożralstwo. Abowiem, gdy już sobie tych tortów napiekš, nasmażš, albo też mniejszystanowie kreplów, aleć i pieczenia, z cebulšpo prostu, wierz mi, iż też to niezła pomocnica do tego; to już klękajš, a czasem i krzyżem padajš, a po ziemi się jako bydło walajš, lejšc sobie w gardło. A będzie drugi trzykroć z onym gardłem za węgłem, a jeszcze sobie dobrze gęby nie BIORÓW na poczciwoœć swoję; ˆŠj ľAŹ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj°´;`Z N(<ş ě c)€=Ś¤)>J5 T*€?%];+€@Ü-ŕ L,€Aź8Ś+-€utrze, a już woła: "Nalej drugš!" Owa tylkoblujš, aby pili, a pijš zasię, aby znowu blwali, a to iœcie jest osobny przysmak do dobrej biesiady. I powiadajš, iż z tego zachowanie roœcie. A wszak widamy to zachowanie. Jako pachołki panowie pojš Bo więc już tam, co miał jeden przeciwko drugiemu od roku, a iż po trzeŸwiu sobie tego za nic nie miał, to się tam wnet wszytko wspomienie i wnet się krzywdš uczyni, tak iż z onego wielkiego zalecania, az onego braterstwa wielkiego wnet pan bratdrugiego brata pod ławš maca. Więc i sługam, choćby też czasem drugi nierad nieborak tedy mu dzbanem gwałtem będzie lał w gardło: "Spełniż mi, bo to za zdrowietwego pana łaskawego!" - chociaj do niego nikt pić nie będzie. A barzo to panu pomogło, bo pan też gdzieœ dawno za płotem albo pod ławš dyszy. Toteż nieborakon dzbanarz leda gdzie we błocie się powali, tamże i uœnie, sukniš pomaże, czapkę straci, ostrogi mu odbiorš, z mieszka wszytko wydłubiš, a on nieborak mnima, by w łaŸni był, a iżby go barwierz golił, ano mu psi gębę liżš. Obudziwszy się, więc się tu oskuba, sukmanę ubłoconš za rękaw za sobš wlecze, nogi mu chodzš po kolędzie, a przedsię na drugiego woła: "O, Janie, zamieszkałeœ czystej biesiady; tociechmy tu byli weseli! Ba, i panowieć się podobno popili, boć ich nie widać." Aleć wesół, ano we łbie i w mieszku nic niemasz; szczka, zatacza się, łeb się najeżył, a snadŸ daleko weselszy bywajš wilcy w lesie i lepszych krotofil używajš niż ten œlachetny naród a to uczciwe boże stworzenie, który się już wda w ten wszeteczny a prawie bydlęcy nałóg a zwyczaj. Plugastwo opiłego A jakież tu zdrowie ma być, mój miły bracie, jaki rozum, jakie baczenie? Ano się we łbie miesza zawżdy, jako w browarze. Ano jeden zgore od goršcoœci, drugi zgnije od drożdży, dolewajšc zawżdy tej skórzanej beczki, w której ustawicznie kiœnie a drożdże się marne w żołšdku ustawajš. Bo patrz, po chwili, alić mu lejš syropy w gardło, alić mu trš brzuch, jako szkapie na rupie, alić na łbie rogi, guzy, jako u kozła, alić się twarz œwieci, jako karmazyn, a nos jako perełkami osadził, aliœci chłopu chrapi w gardle, jako naręcznej szkapie, kiedy się ku górze zacišgnie, aliœci w mieszku niemasz nic, na œcienie niemasz nic, na grzbiecie niewiele, co się wszytko przelało. Przydzie potrzeba jaka: dopiro się wiercić; ano więc trudno, kiedy się niemasz do czego rzucić. Bo zać tam będzie jakie ochędóstwo u takiego pana? Kofel brudny, garnek o jednym uchu, w oknie wiechcie, stół czamletowy, bo wszędy wzory po nim, kędy się piwo lało, kachel glinš zalepiony, na ławie by mógł rzepy nasiać, poœciel brudna, izba zimna, a nie umieciona, jastrzšb œciany popryskał, owa aż się więc nie chce z onych rozkoszy od takiego pana. A on chodzi, jako by go teraz zdun z gliny ulepił, a nie wie, co ma rzec z sobš, chyba potrawy toć już tam rozliczne będš. 16. JAKO PIJANICE NOC ZE DNIA SOBIE CZYNIĽ Zdrowie opiłego A drudzy czasem, już się im zda krótki dzień, więc opończami zabiwszy okna, to tak aż do drugiego dnia pijš. Kucharz też niewiele się upracuje, bo to kapustš albo jakim kawalcem zimnej pieczonki odprawi. Ajakoż tu poczciwym żywotem zwać, mój miły bracie, takie dziwne a wymyœlne obżarstwa? A on chodzšc chrapi, sapi, pod ławę wlezie, ani wie, jeœli jest albo jeœli był człowiekiem, aż mu się to z trefunku trefi, iż się wżdy kiedy kęs oczy rozlepiš. Asš podobni ku tamtym ludziom, co pod ziemiš mieszkajš, a słońca mało widajš, albo ku onym żydowskim gšsiorom, co je zaœlepiwszy, gałki im z jęczmienia w gardło tkajš, aby rychlej potyły. A wszakoż i cić potyjš, aleć iœcie nie przyrodzonš tłustoœciš. Bo nos, gęba, brzuch, goleni, wszytko się to nadmie, jakopudła, a potym się puka jako na wiosnę młoda wirzbina. A prawie sobie nie biesiady, ale jawne obchody a groby jeszcze za żywota gotujš, a dobrze, iż do nich tak żywo nie lazš. Majętnoœci swe i czasy ony wdzięczne żywota poczciwego tak marnie a sproœnie, jako ine nieme bydło, tracš, które by się nacz lepszego i nacz poczciwszego przygodzić mogły; gdyż człowiek nie stworzon jako bydlę i dla tegogo Pan Bóg rozumem obdarzył, aby z niego pociechę miał, a on aby się im też sprawował wedle poczciwej powinnoœci swojej. Pijanego tajemnice Bo patrz, najdziesz li ty co dobrego a poczciwego w opiłym człowieku; bo się jużtam wszytki obyczaje muszš z beczkš zgadzać. Bo beczka, kiedy kiœnie, tedy wszytko z siebie musi na wirzch wyrzucić. Także nasz pan, będšc w baczeniu uniosły, albo także od tej tejże beczki namówiony, już co sobie wspomni, to na wirzch wyrzuci; już się tam żadny stan nie wysiedzi, żadna tajemnica nie zakryje i sam, cokolwiek na się wie, nie trzeba barnadyna na spowiedŸ, snadnie on wszytkowypowie. Już nietrefnych przymówek od niego leda ocz snadnie się nasłuchasz, bo mu się, by nalepiej, wszytko opak widzi; z których acz się baczny do czasu poœmiać może, ale kiedy czego wiele a często, tedy się i namędrszemu uprzykrzy. Tamże się napatrzysz nadobnych sprawek i postawek jego, a on chrapi jako œwinia, kiedy się drożdży opije, a on sobie pluje na brzuch, aœliny mu się jako zgrzebi z gęby wlokš, oczy się jako u szczurka, kiedy z mški wylezie, błyszczš, suknisko popluskał, a czasem je za sobš po błotu wlecze, pierza we łbie pełno; więc mruczy, sam nie wie co, wszytkim łaje, wszytkim przymawia. Pijany ku bestyjej podobien a na poły umarły Więc byœ go chciał poczciwymi słowy albo hamować a co wżdy z nim mówić; a coż po tym, kiedy mu nie rozumieć, a on klekce jako bocian, krzška jako kiernoz. Więc mu się tu zachce œpiewać; aliœci jako cielę ryczy. Więc mu się zachce w tanek; aliœci się œliza jako kozieł po ledzie. Więc mu się zachce miłować; aliœci drzemie albo uœnie na stole. A we wszytkich sprawach swoich podobniejszy ku jakiej bestyjej niemej aniżliku człowiekowi. A czegoż się ty chcesz na takiej biesiedzie nauczyć? A czemuż się chcesz przypatrzyć? Ano nie tylko taka bestyja, ale zacni a mšdrzy ludzie w takim sproœnym przypadku upadali. Kto by chciał liczyć ony Samsony, ony Aleksandry, ony Baltazary, ony Herkulesy. Wszytko to pijaństwo a białegłówki poraziło. A to byli tacy mocarze, że się ze lwy, z smoki i z inymi okrutnymi Ÿwirzęty łamali a bijali. I Noego biesiady jeszcze i dziœ dobrze przypłacamy. I. Mojż. w IX kap. Bo takież z opilstwa rozgniewawszy się na syna, na Chama, iż go nie zakrył, przeklšł go i wygnał go precz, z którego się potym ci œlachetni panowie Turcy a Tatarowie rozrodzili, a jako ich miłoœci łaski używamy i po dziœ, to już wszyscy wiemy. 17. W OPILSTWIE CZAS MARNIE GINIE POCZCIWEMU Ano człowiek poczciwy a to œlachetne stworzenie szkoda i jednej godzinki, aby jš miał marnie stracić, a popluskać jš sproœnym plugawstwem a wszeteczeństwem jakim, gdyż każda godzinka, jakożkolwiek nam, a zwłaszcza wnietrefnej sproœnoœci upłynie, już nie nasza jest; już jš pan dyjabeł za swš własnš pochwyci, a iœcie się w niej osobliwie kocha. A tak człowiekowi nic nie jest droższego, jako czas, a trzeba mu strzec każdej godzinki, aby jej wszetecznienie upuœcił, aby mu ten œlachetny klenot, czas żywota jego, jako po wodzie list, nikczemnie a niepotrzebnie darmo nie upłynšł. Dusza - poczciwy więzień Azaż mało być może inakszych poczciwych biesiad i inakszych zabawek, niżli tak prawie w tym jako w obumarłym ciele, z których by się i ciało trzeŸwie, i ona œlachetna dusza ucieszyć mogła? Abowiem jeœli ciało w tym tak sproœnym, opiłym przypadku na poły jako nieżywe jest, coż rozumiesz o miłej a wdzięcznej duszycy, jeœli też tam obumrzeć nie musi, siedzšc w tak plugawej wieży, która jest nie z tej gliny plugawej zlepiona, jako to sproœne ciało, ale wyszła z onego grodu niebieskiego, z onych pięknych żywotów a obyczajów anielskich, której się myœl zawżdy jako płomień ku górze cišgnie? Jakoż nie ma być smętna, siedzšc w tak plugawym gmachu, równie jako poczciwy więzień w œmierdzšcej wieży, błotem napluskanej? Dusza jako więzień w ciele A wszakoż i poczciwy więzień tedy się wżdy stara, to przez listy, to przez posły,jako by wżdy swe rzeczy stanowił a powinnoœci swej dosyć czynił. Także też ten nędzny a smętny więzień, ta dusza œwięta, chociaj barzo zbolała w tym plugawym więzieniu swoim, przedsię się stara a przedsię, jako może, przestrzega tego plugawego a sproœnego gospodarza swego, gdy się też kiedy obudzi, aby się uznał, aby się obaczył w tej plugawej sprawie swojej. Więzień w ciele. Ezai. w V kapitu. Do Fili. w III ka. A coż, gdy on sproœny nałóg, który snadŸ mocniejszy jest niż przyrodzenie, wszytko popsuje, a na żadnej radzie nie przestanie onego więŸnia swego poczciwego, który znajšc to, nigdy bez smętku nie może być, siedzšc w tak plugawej a ciemnej wieży, bosię już pewnie nadziewa z ciemnoœci tych doczeœnych do ciemnoœci wiecznych za onym srogim dekretem Pańskim iœć, który na takie niebaczniki obwołać dał tymi słowy, iż "Bieda wam, wszetecznicy, którzy obracacie dzień w noc, a czynicie z œwiatłoœci ciemnoœci. Bieda wam, których brzuch Bogiem jest, a ni o czym, jedno o nim pieczš macie. Bieda wam, którzy wstawacie rano na ożralstwo, a bęben a piszczałka nad głowami waszymi." A jakoż się tu nie ma obaczyć poczciwy człowiek z tak sproœnych przypadków, słyszšc o nich,człowieka takiego plugawego i z tak strasznych dekretów Pańskich, chyba iżby Bóg nie raczył, a prawie gwałtem zaœlepił oczy jego. KAPITULUM XII 18. JAKO GDY JUŻ KTO UCHODZĽC ZBYTKÓW WYŻEJ NAPISANYCH, A IMIE SIĘ, CNÓT, TO JEST PRAWDY I STAŁOŒCI, I INYCH, TEDY MUJUŻ DO TEGO I PRZYJACIELA TRZEBA. A TU BĘDZIE NAUKA: I JAKO JI POZNAĆ, I JAKO SIĘ, PRZECIW JEMU ZACHOWAĆ Z prawym przyjacielem wszystko miło A gdy już z łaski Pańskiej poczciwy człowiek tak się obaczy, iż będzie umiał w sobie zbytki pokarać, a cnotami się zdobić, tedy mu już nawięcej do tego przyjaciela potrzeba, z kim by się bezpiecznie o tym i namówić, i co niepotrzebnego w sobie uskromić, i czasów wesołych, a żywota pomiernego a nadobnie na wszem ozdobnegoi bezpiecznego użyć. Abowiem kto tego nie ma, już wiele nie ma, a jest jako malowanyobraz jaki na œcienie, co na wszytki patrzy,a z żadnym nie mówi, albo jako on zubr odyniec, co go od siebie stado wybije, iż jedno sam pustopas chodzi a żadnego społku z inymi Ÿwirzęty nie używa. Abowiem która może być wdzięczniejsza rzecz, jako miły przyjaciel, który już wszytko a wszytko społu z tobš niesie: i smutek, i wesele, i szczęœcie, i przygody, także złe i dobre, i wszytkę majętnoœć swoję zawżdy czasu potrzeby jakiej rad byz tobš zawżdy na poły rozdzielił? Już dwieskrzyni za jednę, dwa domy za jeden, dwie stajni za jednę; już gdy się zjadš, wszytko miło, wszytko wesoło, a wszytko jako by się œmiało; już wszytko, co się nie k myœli wodziło, a co we łbie jako w kotle wrzało,to się snadnie wnet uspokoić a w dobre się obrócić może. Nie leda jako prawego przyjaciela doznać A wszakoż i tu trzeba rozważnego umysłu, i jako go poznać, a poznawszy, jako ji sobie ważyć a strzec tego, aby nigdy nie był niczym obruszon. Abowiem wierz mi, iż to nie leda węzeł, niżli sobie prawego przyjaciela postanowisz. Bo jako go ty próbować chcesz, wierz mi, że i ty długo uniego na próbie być musisz. Abowiem rozmaite sš kstałty a próby, niżli kto prawego przyjaciela prawie doznać może. Abowiem wierz mi, iż nie jeden kstałt a sprawa w różnych przyjaŸniach bywa, a jest tych kilko różnoœci w tych przypadłycha nowo nabytych przyjaŸniach, a trzeba oculate stępać, niżli się kto w tym dostatecznie obaczy. 19. ROZLICZNY KSTAŁT PRZYJACIÓŁ, JAKO JI ROZEZNAĆ, A NAPIRWSZY POCHLEBNY Trojaki kstałt przyjaciół Abowiem jeden kstałt przyjaciół jest, w którym się zawiera dobry, cnotliwy, wiernya nieomylny przyjaciel, który już mało, że za jedno ciało drugiemu przyjacielowi policzon być nie może. A ten jest, kto nań trefi, żadnym złotem nie przepłacony, a tego trzeba strzec a szanować prawie, jako Ÿrzenice w oku. Drugi jest zalecany, który pięknymi słówki, onymi dziwnymi a wymyœlnymi przysmaczki będzie około ciebie zaskakował z dziwnym zalecaniem, az dziwnymi obietnicami, aby cię jedno sobie spowinowacił, a potym ze wszytkiego nic nie będzie. Trzeci zasię będzie pochlebny a omylny, co około ciebie dziwnymi hanszlaki a rozlicznymi wymysły będzie zaskakował, jako by cię sobie zwiódł a spowinowacił, a pożytki od ciebie jakie takie odnosił, a odszedszy mało dalej od ciebie, a wyłudziwszy co na tobie, będzie się zasię poœmiewał z ciebie. A to jest naszkodliwszy, a jest podobien ku onemu niedŸwiadkowi, co, powiadajš, nie ukšsi, ażpirwej przeliże. Przyjaciela pochlebnego jako poznać A poznasz go snadnie i z słówek, i z postawek jego; a on tu dziwnymi hanszlaki będzie na cię zachodził, więc to wszytko, co się jedno około ciebie dzieje, będzie chwalił a wysławiał, więc się tu będzie umizgał, więc się tu będzie uœmiechał, chociaj mu nie trzeba, więc będzie powiadał, jako tam was na jednym miejscu wszyscy barzo dobrze wspominali, jako za wasze zdrowie pili, jako jeden pan was wysławiał, jako powiadał, że szkoda owego człowieka, iż się domem zabawił, boby się dworem parał, byłby owo godny człowiek. Ano tego, jako żyw, nie słyszał. Przydziesz z nim do stajniej, to się rzkomobędzie dziwował onemu porzšdkowi, to już konie będzie wysławiał, iż takich tu żaden pan w tej okolicy iœcie nie ma. Będzie pytał:"Ten młody czyjego stada? A kiedy by był w dobrych ręku, byłby to cudny koń; ale dajcie go do mnie: uŸrzycie, co to za koń będzie, wszak go wam wolno zasię będzie wzišć ode mnie, kiedy jedno raczycie." A wiem pewnie, iż tyloż by go wideł. Pochlebnik co stroi Przydziesz zasię z nim do komory, to znowu będzie po œcianach upatrował, to sięznowu wszytkiemu będzie dziwował, to tu będzie na wszem porzšdek chwalił, to będzie szaty wysławiał, dokładajšc, iż "tohusarskie szaty prawie wspaniłe ku waszemu wzrostowi; już byœcie ty kęse niemieckie mogli rozdać, bo zaprawdę, iż się ich już dziœ nie dzierżš." To arkabuzik porwie na œcienie, to siekiereczkę, to czapeczkę, to pióreczko, a przedsię bez tego nie będzie, aby czego nie oberwał. Ale i mało wyżej w kapitule III jest też tam niemało napisano o jego œwiętej miłoœci, jako poczciwa rada od takiego narodu ludzi pana swego przestrzegać a upominać ma. 20. DRUGI BYWA PRZYJACIEL ZALECANY Postawy symulata Drugi bywa przyjaciel zalecany, gdzie już też tam i słówek, i postawek będzie dosyć,a ochoty jeszcze więcej, aby cię jedno spowinowacił sobie, a miał cie też jako tako przyjacielem sobie, choć już będzie i mało pożytków upatrował sobie z tego, a wszakoż: jednak, co może być, uskubie. Ale wżdy to przedsię lepszy, niż ten pirwszy, który nie szuka niczegoj inszego, jedno abyco załapił, a ten zalecany, jedno aby cię ochotš swojš spowinowacił sobie, acz skutek onego zalecania daleko gdzieœ będziew lesie. Bo gdy do niego przydziesz albo przyjedziesz, toć się już będzie wierciał, skakał, biegał, na czeladŸ, na żonę będzie wołał: "Nuże, miła Anno, staraj się pilno, co będzie pan jadł, boœ jako żywa, takiego goœcia w swym domu nie miała."' Ano wczora takuchnyż drugi był, co mu takież mówiono. Więc tu nie siędzie, więc tu sam będzie k stołu służył, więc tu dzban wzišwszy, poklęknšwszy i Anna, to weń łebwnurzy, aż mu mimo uszy pociecze, za zdrowie pijšc. Ale ma wygranš na poły, bo już pije i za Annę, i za się. To potym Pożaragłodnego każe do izby puœcić, ubłociwszy go, to będzie wołał: "Hahau, Pożar, hahau!"Toć będzie powiadał, iż "dopiruczko z lasa przybieżał, a jest to taki pies, by nie był postronny, a nie wiem, zacz by stał, bo na każdy dzień wyciecze, to tak długo goni, ażmu chłopięta leda z charciskiem gdzie zabieżš, to już też pewny herab, bo jako z rękawa tak przed nim poszczujš, bo już tam wszytko na oko, ale młody pies, nadziewam się, iż się jeszcze postanowi (a Pożara ledwe czasem kijem za panem wybijš); a wszakoż, jeœli się W. M. podoba, by miał złotš sierœć na sobie, tedy ja W. BIORÓW na poczciwoœć swoję; ˆŠj ľAŹ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj°´@”ŞjüŠj{ˇ÷żB`-Ca0 ?.€D‘ q H/€Eă>0€Fĺw ^1€G\-Bc2€Hž;ç2M. każdego dam." Więc potym chudš szkapę przywiedzie, więctu po izbie każe im w koło krężyć, powiadajšc, "by temu koniowi nie jedna wada, byłby to taki koń, żeby mu tu w tej okolicy równia nie było, a jest takiego stada, że ledwe u króla by mu brata znalazł (ano by takuchnego ciotczonego rodzonego leda gdzie na polu uchwycił), jedno iż mi się z bystroœci puœcił inochodš. Ale młody koń, jeszcze by mu to odjšł (a szkapę z bystroœci ledwe kijem do wody dopędzi), a wszakoż jeœli się W. M. podoba, racz ji W. M. kazać wzišć." A jeœli byœ ukazał postawę, iż byœ miał wolš wzišć, townet na chłopa kinie: "Nu, wiedziż, Janie, do stajniej, kiedy się panu nie podoba." A jeœli weŸmiesz, tedy w tydzień po lepszego poœle, a nie dasz li, tedy cię pozowie. 21. A TU JUŻ BĘDZIE O PRAWYM PRZYJACIELU I JAKO GO POZNAĆ, I JAKO GO CHOWAĆ Przyjaciel prawy jako trzecia ręka Ale gdyć się zdarzy na prawego, szczyrego a cnotliwego przyjaciela trefić, który nie z pochlebstwa ani z żadnej obłudnoœci okażećsię prawym przyjacielem być, o, to już takiego chowaj za skarb a za wielki klenot sobie. Abowiem uczynnoœci a zalecanie jest to do przyjaŸni jako sałata do wieprzowej pieczeniej. Bo gdzie wiernej szczyroœci a prawej miłoœci nie będzie, tedy ty ine przypadki sš prawie jako czyrwony ogon u złej szkapy. Bo farbuj go ty, jako chcesz, umaluj go, jako chcesz: gdzie cnoty niemaszprzedsię szkapa szkapš. A gdzie się już szczyroœć a prawa miłoœć między przyjacioły zamnoży, a co już może być rozkoszniejszego na œwiecie? Bo już tam jedna majętnoœć, jedna życzliwoœć, już wszytko społne: i zdrowie, i sława, i każdeszczęœcie, i każda przygoda; już Boże uchowaj jakiego potargnienia na jednego, alić drugi już przed nim z szarszunem stoi;już przypadnie li choroba jaka, alić drugi już biega, doktora i rady, kędy może, nabywajšc. Przypadnie li też przygoda jaka na jednego, alić drugi biega, rady szuka, pomocy, czyjej może, używa, jako może cieszy a stara się mało nie więcej aniżli o swoję rzec własnš. Rozkosz społku przyjacielskiego Nuż gdy usłyszy jeden, iż gdzie u prawa drugiego wołajš, chociaj go niemasz, o, wnet się ozowie, o, wnet o dylacyjš prosi, wnet prokuratorów, biegajšc, szuka, rok pisze, albo się stronie uiœci, a jako może, tak onej akcyjej, jako swojej własnej, broni. Jeœli by też kto co ku jednemu mówićchciał, już przed drugim próżno. Bo jeœli nieprawda, pewnie sobie usłyszysz słusznšodpowiedŸ; a jeœli prawda, to onę rzecz pięknymi słowy obmawia, a jako może, zdobi, a kędy może, nadobnymi obmówkami swymi na wszem go niewinnym czyni. Przypadnš li też trwogi albo niebezpieczeństwa jakie, już jako byœ miał trzeciš rękę, już złe i dobre wszytko społu, już rada, rozmowa, pociecha wdzięczna, żeć na poły serca przybędzie wkażdym niebezpieczeństwie, gdyż drugiego takiego widzisz podle siebie, jako sam siebie właœnie. Już pół frasunku ubędzie, już się dobra myœl mnoży, czego inszy żadnym obyczajem mieć nie może, który takiej społecznoœci nie ma, jedno tylko samsię wierci, jako koza od stada odrażona, kiedy drugie wilk rozgromi. 22. Z PRAWYM PRZYJACIELEM ROZMOWY ALBO BIESIADY JAKIE BYWAJĽ Rozmowy z miłym przyjacielem Trefiš li się też jakie biesiady albo rozmowy z miłym przyjacielem, już od niego nic płonego, nic omylnego nie usłyszysz. Jużci wszytko nadobnie rozważy, rozwiedzie, co by mu się do kogo i do ciebie samego nie podobało i z czego byœ się sam w sobie pokarać i pohamować miał. Ano to od przyjaciela miło, od nieprzyjaciela byłoby gniewno, i pewnie by tego z tobš ten, co by mu nic do tego, nigdynie mówił; radszej by się z tego po cichu zkim inym naœmiał. A tak poczciwa rada a rozważna rozmowa takiego człowieka ma być u ciebie i wdzięczna, i tak uważona, jako byœ to sobie i rozważał, i w pamięć wbił, a nie puszczał darmo głosu mimo uszy, jako od tršby albo od surmy, w której słów ani tekstu żadnego niemasz. Abowiem sš jedni, co pilnie słuchajš ludzkich rozmów poczciwych, aby sobie jedno uszy napaœli albo się naœmiali; ale abyto sobie albo rozważać, albo do statecznej pamięci przypuœcić mieli, aby się im też to na potym przygodziło, albo iżby sobie tym jakie ćwiczenie albo przestrogę uczynili, nico tym nie myœlš. A takie słuchanie jest jakobrzęk miedziany, co się wnet rozleci po wiatru, a żadnego pożytku nikomu nie uczyni. Gdy kogo tknie w rozmowie, niemiło mu bywa Drudzy zasię sš, gdy go czym w onych rozmowach ruszš, a iż go dotknš w sadno w obyczajoch jego, w których się on kocha,a ludzie się takimi brzydzš, chociaj nie o nim rzecz będzie, tedy się przedsię nadziewa, iż to nań przymówki; tedy mu sięteż barzo niesmaczne zdadzš rozmowy takie, quia conscius ipse sibi putat de se omnia dici. To jest, kto co na się czuje, jeœli o nim nie mówiš, pilnie upatruje. Bo jeœli utratnik albo pijanica słyszy, iż to ludzie ganiš, iż to wszeteczeństwem a na poły niecnotš zowš, a jako to jest rzecz i ohydna, i szkodliwa, o, już mu się barzo ony rozmowy nie podobajš, już krzywo poglšda, już pod stół spluwa, choć mu nie trzeba, już łbem strzšsa, jako Ÿrzebiec, kiedy mu wędzidło w gębę kładš, już mu się ona biesiada nic nie podoba. A także i prawca jaki albo prokurator, gdy usłyszy, ano takie ludzi poczciwi w rozmowach swych ganiš, szczekaczmi, wykrętniki je zowš, powiadajšc o œwiętej sprawiedliwoœcii o jej zacnoœci, iżby lepiej, żeby jej wszyscy używali, ludzi jednali, a na niej przestawali, także też zwadca, gdy usłyszy, ano takie ludzie zwadce, zuchwalcy niepoczciwymi zowš, przywodzšcna plac ich ohydne żywoty, jako się ich ludzie strzegš, jako o nich mówiš: o, już wierz mi, iż ta rozmowa i ta biesiada tak takim ludziom smakuje, jako kozie wilczy głos, kiedy gdzie niedaleko wyje za płotem.23. DLA ROZWAŻENIA SŁÓW NATURA NAM I USZY, I ROZUM DAŁA Dlaczego uszy natura dała Bo acz nam natura i uszy, i rozum, i poczciwy rozmysł dlatego dała, abychmy, słuchajšc rozważnych rzeczy, u siebie je na pieczy mieli, co Ÿle, abychmy to i w ludzioch poganili, i tym się sami ćwiczyli, a co też dobrze, abychmy też to pochwalili, aby to w sobie ludzie cukrowali i utwirdzali,ale zawikłany œwiat a zamieszana a nieumiarkowana pożšdliwoœć ciała naszego wszytko nam powichrować musi, iż się zawżdy muszš myœli nasze tam cišgnšć, gdzie je przyrodzenie wlecze. A jako mędrzec powiada: Trahit quemque sua voluptas, to jest: tam wiedzie myœl płocha, gdzie się kto w czym kocha. A widzimy to i we Ÿwirzętach, bo uŸrzysz na jednym polu kozę, zajšca, bociana, krowę, wilka, sarnę,psa, a każdy z nich tego szuka, w czym siękocha, wilk kozy a koza wrzosu, pies zajšca a zajšc trawy, bocian żaby a żaba błota, owa każdy, co mu się podoba, tego sobie szuka. Także i w zamieszanych ludzioch nie może być inaczej, jedno, do czego kogo nałóg a przyrodzenie cišgnie, tym się zawżdy para i tego pilnie szuka. Kto w dym wlezie, dymem œmierdzi Lecz mšdry a baczny człowiek, uważywszymšdrš a potrzebnš radę albo też nasłuchawszy się nadobnych a poczciwych rozmów ludzi rozważnych, nie miałby się dać ani przyrodzeniu, ani zwyczajowi, ani nałogowi uwodzić, widzšc w sobie, co mu jest szkodliwego a wstydliwego, a co też potrzebnego i poczciwego, a miałby sobie ony poważne słówka wygrzebać po jednemu, jako kokoszka po ziarnku pszenicęwygrzeba z kškolu. Bo ktoć się już puœci zaswowolnym rozmysłem swoim, o, już takiemu nie smakuje ani rada, ani przestroga żadnego człowieka; już ten nie może, aby się unieœć nie miał. Bo patrz, ktosię puœci œcieżkš na błoto na prost, a ominšć by mógł, pewnie się ubłocić musi. Kto też leży pod słońcem, nie zakrywszy się, pewnie ogorzeć musi; a kto w dym wlezie, pewnie dymem œmierdzieć musi; a kto też z apteki wynidzie, pewnie też cudniejsze perfumy od niego zalatujš. A takpoczciwy człowiek i tego dymu, i tego błota każdego słusznie by się przestrzegać, a omijać by miał, co by mu było nieprzystojnego, a starać się o to, aby co napiękniejsze perfumy od niego zalatały cnót a poczciwych spraw jego. 24. RÓŻNY GŁOS JEST PRAWEGO A OMYLNEGO PRZYJACIELA Jan w X kapitule Abowiem jako Pan nasz, ona nieskończona mšdroœć, powiadać raczy, iż wielka jest różnoœć między głosem najemniczym a między głosem pasterza prawego, także też daleko różny głos jest prawdziwego przyjaciela a omylnego. Bo też ów poddymacz będzie cię też nadobnie i przestrzegał, i upominał, aleć iœcie nie dla ciebie, ale dla siebie, aby na swój młyn wodę obrócił. I będzie się rzkomo gniewał,kiedy na jego radzie nie staniesz; ale ty to sobie tak uważ, jako by cię dziecię spluskało, albo, igrajšc, za brodę pocišgnęło, a ty byœ go też, igrajšc, uderzył. A jeœliby się rozgniewało, tedy snadne jednanie, jedno jabłuszko dasz albo czaczko jakie. Także też taki przyjaciel omylny, ba, chociaj ci by co przykrego powiedział, ba, równie to sobie miej, jakoby cię dziecię spluskało; a jeœli go też sfukasz, poznawszy omylnoœć serca jego, o, barzo się snadnie leda jabłuszkiem pojednacie. Abowiem taki mało nie jest podobien ku onemu psu, któremu chociaj nogę przetršcisz, a potym go pogłaszczesz, a kęs chleba mu porzucisz, alić się on znowu płaszczy a lezie, mardajšc ogonem, do ciebie. Rada omylna nic nie pożyteczna Abowiem ty pochlebne głosy, choć ci się takzda, iż cię przestrzegajš, a iż ci rzkomo wiernie życzš, majš być przedsię pilnie uważane, bo takie słowa sš jako groch w pęcherzu, które tylko iż brzškajš a pożytkużadnego nie czyniš, tylko iż pies przed nimi ucieka, gdy mu je u ogona uwišżš, albo grad, gdy kołace po dachu, tedy przedsię nic owemu nie szkodzi, co pod dachem siedzi. Albo też sš podobne ku owemu czaczkowi, co im dzieci grajš, a potym w błoto wrzucš. Także ty omylne słówka, ba,będšć się zdać jako czaczko dzieciom, ale wybornie by je mógł do błota wrzucić, a mało nie i z panem. Ale głos poczciwego a poważnego człowieka jest jako on piękny brant u złotnika, od którego już niepotrzebnš żużelicę odsadzi, a ten, co ji słyszy, iœcie ji ma z roztropnym obaczeniem uważać sobie a rozeznawać sobie przypadłe pożytki z niego, które się zawżdy i ku sławie, i ku każdej dobrej sprawie œcišgać i obracać będš. Prawego przyjaciela pilnie szanować A gdy już sobie uważysz i obaczysz takiego człowieka, a iż go k temu jeszcze poznasz życzliwego przyjaciela sobie, umiejże sobie rozważać i radę jego, i poczciwe rozmowy jego. Bo wierz mi, iż nie leda skarb znajdzie, kto takiego człowieka sobie znajdzie. Umiejże mu też takie przysmaki okazować, nie tylko abyœ go miał czym obruszyć, ale abyœ go, jako możesz i czym możesz, nawięcej powinowacił sobie. A nadobnš na to radę nam filozofowie zostawili, jako mamy zachować statecznoœćkażdemu, kiedy ony wirszyki napisali: Quod tibi displicet, alteri ne feceris, to jest: co się tobie nie podoba, tedy tego strzeżwa oba. A to, co byœ rad widział, aby prze cię ludzie czynili, także też ty to wszytko bšdŸ zasię powinowat ludziom. A tak, gdy poznasz szczyrš chuć a wiernš życzliwoœć przyjaciela prawie sobie już życzliwego, o, starajże się też o to pilno, aby on też nie mniejszš, owszem, kędy mu to okazać możesz, i więtszš także znał chuć i przychylnoœć po tobie, a nie omylnie ani obłudnie. Bo wiernoœć a szczyroœć pożytkićdwa uczynić może: i onego już sobie prawiespowinowaconym uczynisz, gdy pozna nieomylnš statecznoœć w tobie, i u inych sobie sławę uczynisz, gdy cię wszyscy cnotliwym a statecznym człowiekiem zwać będš. 25. JAKO STATECZNIE MIŁOŒĆ A PRZYJAŃ LUDZIE POGAŃSCY CHOWALI A chcesz li tego sobie i cudzymi przykłady podeprzeć, tedy posłuchaj mało, jako i ludzie pogańscy, gdy się prawie sprzyjaŸnili, jakš miłoœć a statecznoœć między sobš okazowali, i jako im to zawżdyna dobre wychodziło. Pityjas a Damon Słuchaj, gdy królował on Dyjonizyjus, okrutnik syrakuzański, co się było między dwiema zacnymi towarzyszmi stało, którzysię wiernie a nieobłudnie miłowali. Rozgniewał się na jednego on okrutny pan, którego zwano Damon, i osšdziwszy go na gardło, kazał go do wieże wsadzić. Ten prosił jedno, do tego dnia aby mógł mieć frysztu, aby dom swój i powinowate swe rozprawił, a towarzysza swego Pityjasa chciał na swe miejsce posadzić, pod tym zakładem, iż jeœliby się na on czas nie stawił, aby już Pityjas to zań zastšpił, co on miał być powinien. Pytał okrutnik Pityjasa, jeœliby to chciał uczynić. Ten się tego z wielkš ochotš podjšł. Okrutnik podziwować się chcšc, co też z tego uroœcie, puœcił Damona, a Pityjasa na to miejsce posadził. Wyszedł tydzień: Damona niemasz. Pityjasa na plac wywiedziono i rozebrano, już kat poczšł sztuki wyprawować, a Damon, skokiem bieżšc, wołał wielkim głosem: "O, postój, kacie! Nic ten nie winien, jam to zań winien zastšpić." Rozebrawszy się sam, dobrowolnie poklęknšł na placu: "Czyńże, kacie, co masz czynić." A w ten czas onemutyranowi onę rzecz powiedziano. Kazał przywieœć obudwu i podziwowawszy się onej stałoœci ich, kazał obudwu wolno puœcić. Brutus a Licinius Także Rzymianie gdy mieli bitwę zwieœć z Antoniusem, byli dwa towarzysze w rzymskim wojsku, Brutus a Licinius, którzysię tak miłowali, jako dwa rodzeni bracia, tak że i w jednakiej zbroi, i na jednakich koniech ku potrzebie zawżdy bywali. Brutus,iż był dzielniejszy, sprawniejszy, już o nimw Antoniusowym wojsku wiedzieli i pilnie sięoń starali, i sam go Antonius na pilnej pieczy miał. A gdy się bitwa już walna między onymi wojski stoczyła, prosił Antonius, aby na Brutusa ludzie pieczš mieli (a już widzieli, w jakiej zbroi i na jakim koniu był), o Liciniusie nic się nie pytali. A gdy w bitwie Brutusowi, jako człowiekowi dzielnemu, już konia niedostawało, a ludzie go Antoniusowi już byli pilni, wysadził się przedeń Licinius na takimże koniu i w takiejże zbroi, a na Brutusa wołał, aby sięgdzie między ludzi zamieszał; także się stało. A Licinius tak go długo uwodził, aż się chcšc dał na urzšd pojmać, aby jedno Brutus na suszy został. Gdy go wiedli do Antoniusa z wielkš radoœciš, mnimajšc, że Brutusa pojmali, i posłali naprzód z dobrš nowinš, Antonius wyszedł, barzo mu był rad. A gdy już było blisko, Licinius hełmu odchylił, a twarz ukazał i zawołał: "A prawda, żeœ się omylił, Antoni?" Gdy pytał rycerstwa swego, co by się stało, powiedzieli mu wszytko, co się stało, i jakosię ten dał dobrowolnie pojmać, a "mychmytego nie obaczyli". Pytał go Antonius: "Czemuœ to uczynił?" Powiedział: "Dlatego, iż się tak z dawna miłujewa, iż to nic jednemu za drugiego gardło dać. A to też k temu, iżem go znał godniejszego Rzeczy-pospolitej, niżli siebie." Antonius, widzšc onę statecznoœć jego, i tego udarowawszy, kazał wolno puœcić. Orestes a Pilades Orestes a Pilades także byli dwa towarzysze w trojańskiej bitwie; trefiło się, iż obudwu pojmano, a iż był Orestes dzielniejszy, kazano katowi z szarszunem na plac występić i pytano: "Gdzie tu między wami Orestes?" Pilades wystšpił i powiedział: "Jam jest Orestes", a poczšł się rozbierać. Orestes potym wystšpiwszy powiedział, iż "nie toć jest Orestes, jest totowarzysz mój, Pilades". I po tym ini poznali, iż to Orestes. Poczęli się wszyscy temu dziwować. I pytali Piladesa: "Czemużeœ chciał tak marnie a bezpotrzebnie zginšć?" Powiedział, iż "to dawna taka miłoœć między nami, iż to nic jeden za drugiego gardło dać, a barzo bychgo ja rad gardłem swym odkupił, bo to dzielniejszy i potrzebniejszy niżli ja". Hetmani, widzšc onę stałoœć dziwnš ich, kazali, obudwu darowawszy, wolno wypuœcić. Stalszy byli pogani niż my krzeœcijani Patrzajże, jaka to była miłoœć a stałoœć między ludŸmi pogańskimi. Patrzajże, jako im ta stałoœć na wielkš sławę i na wielkš poczciwoœć wychodziła. A by była nie ta ichstałoœć, tedy bychmy byli po ty czasy ni kšska o nich nie wiedzieli, ani o nich słychali. O, jakoż by to owszem między nami, ludŸmi krzeœcijańskimi, być miało, którzychmy już sš i dary bożymi, a snadŸ i lepszymi rozumy obdarzeni, jedno nie wiem,by nie na gorsze, niż na lepsze. Bo ukaż mi,dziœ wiele li by takich Orestesów albo Piladesów nalazł, albo takich Liciniusów, Šj ľAŹ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj°´@”ŞjüŠj{ˇ÷żIp°2J šc3€KŮG3L ý c4€M!Ę4Nç# @5€Oű,Ĺ J6€PŔ7Ú/7€Qš>ć8€albo Brutusów, a snadŸ by rychlej nalazł takiego, co by się pięknie zalecał a wiele obiecował, a przedsię trzoska w zanadrzu maca, jakoby ji wyłudzić. Przyjaciel prawy alter ego A tak człowiek poczciwy, ucieszywszy się tak złymi, jako i dobrymi przykłady, ucieszywszy się takimi dziwnymi przysmaki,co jest prawy przyjaciel, jakochmy się tu otym nasłuchali, ma to u siebie uważyć jako sancta sanctorum, jako ma sobie przyjaciela i obierać, i obrawszy, jako mocno a nieodmiennie przy nim w swej statecznoœci stać, nie obłudnie, ale w prawej szczyroœci, a zwać go sobie alter ego, to jest: drugi ja, gdyż między takimi cnotliwymi ludŸmi prawie "drugi ja" zawżdymieszkać musi, gdyż szczęœcie i nieszczęœcie, radoœć i przygodę, wszytko to za swe własne majš, jednako tego wspólnie używajš i jednako się we złym cieszš, a z dobrego się radujš. A z jakš teżtego i sławš, i rozkoszš używajš, tochmy się już o tym nasłuchali. KAPITULUM XVI 26. JAKO POCZCIWY CZŁOWIEK, JUŻ W SŁUSZNYCH SPRAWACH POSTANOWIONY, POMIERNEGO A POBOŻNEGO GOSPODARSTWA SWEGO MA ROZTROPNIE UŻYWAĆ Jużechmy się dosyć nasłuchali o powinnoœcipoczciwego człowieka, a zwłaszcza już tego, który wyszedszy z płochej młodoœci swojej a postanowiwszy staniczek swój, w którym go kolwiek Pan Bóg, powoławszy, postanowić raczył, bšdŸ to na jakim urzędzie, bšdŸ też w tym wolnym bez urzędu, jako żywot swój poczciwy stanowići w nim się pobożnie zachować ma, i jako wszytki przypadki cielesne w sobie skromićma, i jako się cnotami i sprawami rozmyœlnymi a poczciwymi zdobić ma, i w nich się zachować ma, i to, co człowieku uczciwemu należy, jako się we wszem wedle powinnoœci swej rozważnie i pobożniezachować a sprawować ma, jako by ni w czym nie obraził, a niczym nie zaćmił jasnego a poczciwego stanu swego. Myœl nie uspokojona Tu zasię trzeba mało o tym pomówić, jeœliże go już Pan Bóg tak ozdobić i postanowić będzie raczył, jako i tych cnót,itych swych i pomiernych, i roztropnie rozważnych postępków swoich spokojnie, pobożnie a zawżdy z wesołym umysłem i używać ma, i w tym jako się zachować ma. Bo nie dosyćci na tym, że się już kto i cnotami ozdobi, i dobrego mienia poczciwie nabędzie, jeœliże go z wolnš a z wesołš myœlš, a z nadobnym a nie z zawikłanym żywotem nie używie. Bo najdziesz drugiego na wszem nadobnie i sprawami uczciwymi ozdobionego, i dostatkiem od Pana, i inymi dary Pańskimi opatrzonego, a coż po tym, kiedy myœl zawżdy będzie frasowna a nigdynie uspokojona tak w domowych, jako w inych postronnych sprawach! Ale chcesz li ty już na wszem rozkoszy użyć, gdy już około siebie postanowisz z łaski Pańskiej wszytki cnoty a powinnoœci swoje, gdy też już uważysz żywotek swój pobożny, na którym cię kolwiek Pan twój postanowić będzie raczył, nie bšdŸże onym skrzętnym a frasownym gospodarzem, co jako mnich w Częstochowej chodzšc, wszytko dyjabły wygania. Ujrzy li kozę, rano wstawszy, na dworze, to woła, biegajšc: "A nie czasże było tego dyjabła dawno na pole wygnać?" Ujrzy œwinię w brogu, to zasię woła: "Ono dyjabeł w brogu; halas, dyjable, za drugimina pole!" Ujrzy œmieci w izbie, to woła: "A nie czasże wam było tego dyjabła z izby wymieœć?" Ujrzy gnój pod końmi, to woła na pachołka: "Jeszczeż było nie czas tego dyjabła dawno wymiotać?" Owa cały dzień będzie dyjabły z domu wyganiał. Więc i czeladŸ potrwoży, pogromi, iż jedni się pokryjš, drudzy biegajš by szaleni, nie wiedzš, do czego się pirwej rzucić, a sam biegajšc za nimi z maczugš, tak się ufrasuje, że mu się i jeœć ledwe aż k wieczorowi zachce. Skrzętny gospodarz A tak trudno bo jeszcze kto ma właœnie dobrym a wdzięcznym żywotem nazwać, jedno kłopotem a frasunkiem. Azaż się nie lepiej z żonkš, z urzędniczkiem, a chociaj i z panem wójtem, rano wstawszy, nadobnie namówić, czasy i przypadki ich rozważyć, aco potrzebniejszego, wedle czasu rozmyœlnie postanówić, czeladkę nadobnie rozprawić, każdemu, czego ma być pilen z powinnoœci swej, poruczyć, łaskawie go nauczyć, czemu by sam sprostać do końca nie umiał. Tedy każdy z onej łaskawej postawy pańskiej i z onej niepogromnej nauki jego z więtszš ochotš i z więtszš pilnoœciš będzie się starał, aby się onemu panu na wszem przysłużył, i daleko mu wszytko sporzej pójdzie, niżli by mu nade łbem maczugš machał. A wszakoż jednak nie wadzi miasto krotofile i do tego, i do owego się przechodzić, jeœliże tak robi i tak czyni, jako mu rozkazano. A wszakoż, jeœli byœ je też nalazł œpišce, jako apostoły w ogrodcu, tedy też nie wadzi ich maczużkš przebudzić, aby na nie pokusy nieprzychodziły. Tedy i sam się nie ufrasuje, iz onej wdzięcznej a niezafrasowanej przechadzki przyszedszy do domu i smaczniej zje, i wszytko mu przydzie, jakopowiadajš, by wianki wił. 27. ROK NA CZTERZY CZʌCI ROZDZIELON Szczepy i ine rzeczy mnożyć Ale iż różne sš czasy w roku, też sš i różne przypadki i w gospodarstwie, i w każdej sprawie człowieka poczciwego, gdyżrok jest na czworo rozdzielon: naprzód wiosna, więc lato, potym jesień, więc zima.A w każdym z tych czasów i potrzebnego a różnego gospodarstwa, i rozkosznych czasów, i krotofil swych w swoim onym pomiernym a w spokojnym żywocie poczciwy człowiek może snadnie użyć. Bo gdy przypadnie wiosna, azaż owo nie rozkosz z żonkš, z czeladkš po sadkoch, poogródkoch sobie chodzić, szczepków naszczepić, drobne drzewka rozsadzić, niepotrzebne gałšzki obcinać, mszyce pozbierać, krzaczki ochędożyć, okopać, trzaskowiskiem osypać? Bo tego trzeba, aby około młodego drzewka chwast nie rósł; bo coby miało drzewko róœć, to mu onę wilgotnoœć chwast wycišgnie. Też gdy młode drzewka rozsadzasz, niepotrzebne gałšzki precz obrzeż i wirzch, jeœliby się wyniósł wysoko; bo nowo wsadzony korzeń, gdy jeszcze w sobie wilgotnoœci niema, gdzie wiele gałęzi na górze, nie może ich używić. Też gdy szczepisz a pniaczek rozbijesz, tedy nożykiem nadobnie gniazdeczka, gdzie masz gałšzkę wsadzić, wybierz; tedy i gałęzka pięknie przystanie, i pniaczek jej nie œciœnie a nie zmorzy, i wnet jš snadniej sok obleje, iż się prędko przyjmie. Wino sadzić Też sobie i wineczka, i różyczek możesz przysadzić, bo się to barzo łacno wszytko a za barzo małš pracš przyjmie. Dostawszygałęzi winnych, ukopawszy dołek, nasypawszy gnoju drobnego a trzaskowiska, położywszy dwie gałšzce nakrzyż, œrodek onych gałšzek wtłoczywszy w on dołek, nadobnie onšż ziemiš przyłożysz, a końce ku górze wypuœcisz; tedy się to barzo snadnie przyjmie. Także też tam chwastu strzeż, boć ten każdš rzecz zagłuszy. Potym, kiedy się rozroœcie,niepotrzebne gałšzki i liœcie, gdzie go wiele, obrzynaj, bo także też to wilgotnoœć wycišga która miała gronka uroœcić, jako i chwast około szczepów. Ogródki pożyteczne Więc też sobie pójdziesz potym do ogródeczków, do wirydarzyków, grzšdki nadobnie każesz pokopać; nie czyńże ich owak kołpakiem nazbyt wysoko, bo i woda snadnie z nich spłynie, i w głębokie, bruŸdzie nic nigdy nie będzie. To sobie z onšrozkoszš nasiejesz ziołek potrzebnych, rzodkiewek, sałatek, rzeżuszek, nasadzisz maluneczków, ogóreczków. I majoranik, i szałwijka, i ine ziołka, wszytko to nic nie wadzi. Więc włoskich grochów, więc wysokich koprów, więc i inych wiele rzeczy, co się to wszytko przygodzi. Bo to zasię kiedy wzejdzie tedy to i panienki, alboty ine domowe dzieweczki mogš wypleć i ochędożyć. Więc nie wadzi brzoskiniowš, morelowš, marunkowš kosteczkę wsadzić, albo też włoski orzeszek, bo to wszytko prędko uroœcie, a przedsię i pożytek uczynić może. Także grosz dawszy chłopu na dzień, siła grzšdek może nakopać, co stanie za dziesięć. NieŸle grosz dać, a kilko urobić Ale najdziesz drugiego takiego niedbalca, comi się to barzo trudno widzi i powiada więc:"Oj, wolał bych ja tu gnoju nawozić a jęczmienia nasiać." Ale jeœli może być i gnój, i jęczmień, i to wszytko, a coż ci to wadzi, coć i rozkosz, i krotofilę, i pożytek czyni? Boć już z gnojem łacniejsze misterstwo leda to chłop wywiezie, a włodarz albo wójt jaki może tego doŸrzeć. Aleć wierz mi, i toć stanie za jęczmień. Bo chłopu dasz grosz, jeœli mało masz ludzi do roboty, iż ci płonek przyniesie, dasz drugi grosz iż ci ich naszczepi, a gdy to zroœcie, tedyć jedno drzewo i grzywnę pożytku uczynić może. Ano to czysty grosz,co ich kilko z niego uróœć może. Nie grosz ci tu krzyw, ale gnuœnoœć a niedbałoœć leniwego chłopa. Azaż lepiej, iż ci łopian pod okny œmierdzi a pokrzywa cię parzy, niżli byœ co inego na to miejsce posadził? Bo być też to i pożytku żadnego pieniężnegonie uczyniło, tedy azaż mały pożytek potrzeba domowa? Bo z jabłuszka możesz sobie kilka potrawek uczynić, dobre warzone, dobre smażone, dobre pieczone, dobrze im gęœ nadziać, dobra kasza z nich, przetarszy przez durszlak, dobrze je ususzyć i w pudle na cały rok chować, nie wszytko głšby gryŸć, jako œwinia. A sama jedna rozkosz przechodzić się sobie i sam, i z przyjacielem, między onymi rozkoszkamiswymi, a zacz ci to stanie? Bo wżdy rzekš,iż czysty a ochędożny człowiek w domu swoim. 28. WIOSNĘ, KTO NIEDBALE OPUŒCI, SIŁA NATYM NALEŻY Wiosny nie opuszczać Nuż zasię tego pilno trzeba doŸrzeć, aby nadobnie roliczkę uorano, a co naraniej może być, bo tak w żywocie swym, jako i w gospodarstwie jako jednę godzinkę upuœcisz, już siła upuœcisz; ale kędy możesz, uprzedzaj, gdy czemu przypadnie pogoda, z każdym gospodarstwem. Dojrzyż też tego, aby porzšdnie wsiano, nadobnie uwleczono. Bo kiedy ty tak Panu Bogu oddasz ziemię porzšdnie sprawionš, jużeœ nie ty krzyw, że się nie urodzi, już to wszytko Panu Bogu poruczaj. Także przydzie czas jęczmykowi, groszkowi, tatareczce, nic czasu nie opuszczaj. A niewiele się tymi rzeczami drobnymi baw, chyba co by potrzeba domowa zniosła. Bo nie maszci zboża inszego pożyteczniejszego, jedno żyto, pszenica, jęczmyk miły a owies. Bo ty drobne rzeczy ani wzwiesz, jakoć się rozlecš. Ale z tych drugich zbóż już masz chleb, już masz piwo, już masz konia, już masz wołu, już masz połeć, już masz owieczkę. A z tego wszytkiego i pienišżki, i hojna potrzeba domowa uroœcie. A z ostatkiem też kto nie ma portu, więc do targu albo słodmi wyszynkować, bo i to pożytek niemały uczyni. A wiosny co napilniej bšdŸ pilen, boćto głowa wszytkiemu rokowi. Tu już, co wsadzisz, co wszczepisz, co wsiejesz, to już na wszytek rok róœć będzie, tylko doglšdać, aby tego kozy nie głodały, a chwasty albo pokrzywy nie zagłuszały. Rybami pożytek uczynić Jeœliże też masz sadzaweczki albo stawki jakie, to też tego trzeba nie opuszczać, nadobnie dno przesuszywszy, a gdy już traweczkš podroœcie, nie głęboko wody przystawić, siedm albo dziewięć karpi puœcić, takież w drugš karasków. Bo siłna to lichwa z kilka ryb puœcić, a kilkaset kop wzišć. Jeœli też masz łońskie drobne, tedy to w staweczki rozsadzić, a nie masz li, nabyć albo kupić; ali to poroœcie, ali ty i pienišżki, i pożytek z tego możesz mieć. A nie żałuj grzywny, którać może uczynić dziesięć, i stawku posypać, i nowy, gdzie możesz, jeœli po temu miejsce masz, ukopać, bo to i rozkosz, i pożytek, i wdzięczna krotofila. Idziesz na przechadzkę, ano rybeczki przed oczyma twymi skaczš, pirwsza rozkosz; każesz chłopiętom zabrnšć, druga rozkosz; za częœć weŸmiesz grzywnę, a drugie też do panwie, trzecia rozkosz; a snadŸ ta trzeciama coœ naprzód przed tymi drugimi. 29. PCZOŁY, OWCE NIEMAŁY POŻYTEK UCZYNIĆ MOGĽ, TAKŻE I INE RZECZY Woły, konie, owce, pczoły, etc.etc. Nuż też jeœli masz pczółki, tedy je też wczas podchędożyć, chorym miodu podstawić, takżeć też chwastów i niepotrzebnego plugastwa między nimi nie dopuszczać. A nie masz li, œwięte to pół grzywny, co grzywna z niego uróœć może. Nuż też owieczki, azaż też ty mały pożytekuczynić mogš? A nie masz li ich czym chować, więc ich na wiosnę kupić, a na jesień przedać. Dasz za parę pół grzywny, a weŸmiesz zasię, gdy janištko uroœcie, w jesieni za onęż parę swoje pół grzywny. Obliczże sobie, coć wełna z nabiałem uczyni, jeœli je przez rok przechowasz. A tak nie trzebać pieniędzy w płat dawać; siłnać tu lichwa a pobożna doma uroœcie, jeœli będziesz miał pieczš o sobie. Nuż też wołka starego albo jakiego podrosłego możesz za młodego przefrymarczyć, przezlato go wypaœć, zimie plewkami, zgoninkamijako tako wygłaskać. Będzie cię kosztował dwie kopie, a weŸmiesz zań czterzy. Nuż też wieprzka, choć byœ też zań dał pół kopy, więc go chwastem, młótem i czym możesz, przez lato rozetkać, a potym, mało mu ziarna dodawszy, aliż ty kopę za połeć, a drugić i z drobnymi rzeczami zostanie w zysku. A małoż to lichwa, proszę cię? A małyż to pożytek sobie może poczciwy człowiek bez wielkiej pracej a napoły z krotofilš uczynić? Azaż też Ÿle Ÿróbka kupić za dziesięć złotych, a dać go za trzydzieœci? Jednoby nie trzeba zbytnim legatem być, albo się zbytnimi a niepotrzebnymi biesiadami zawżdy bawić. Paniej gospodarstwo Nuż też pani łaskawa domowa azaż też z drugiej strony nie może bez wielkiej praceja na poły z krotofilš nadobnych pożyteczków naczynić, gdy się zabawi około ogrodów, około nabiałów, około lnów, około konopi? Wszytko a wszytko może się to sowicie opłacić i domek się napełnić. Bo to zimie zasię z dzieweczkami poprzędzie, płócienek nasprawuje, może i uprzedać, może i potrzebę domowš zawżdy poczciwš mieć. Nuż też i gšska niezła, bo ipiórka, i mišsko wżdy też darmo nie wynidzie, a mały to koszt trawki nasiekać, ukropkiem goršcym jš odmiękczyć, otršbkami posypać; to się tak tym dobrze pan młody gęœ uchowa, jako owsem, bo muto snadniej i połknšć, i przechować. Nuż też kurczštko, nuż też kaczštko, nuż też i gołębištko, wszytko to nic nie wadzi, bo to bez trudnoœci a na poły z krotofilš wszytkobyć może. A przedsię i sława, a pożytek z tego roœcie, iż wżdy rzekš, iż porzšdek w domu. A tak szkoda poczciwemu człowieku, gdy czas do czego przypadnie, marnie go tyrać, boć dosyć czasów będzie inych i biesiad, i krotofil używać; ale gdy też czas czego, a zwłaszcza którego już ugonić nie może, szkoda go niepotrzebnie opuszczać, bo ten, powiadajš, z wodš nam pospołu ucieka. 30. LATO GDY PRZYDZIE, CO Z NIM CZYNIĆ Rozkoszy letnie Nuż gdy przydzie ono goršce lato, azaż nie rozkosz, gdy ono wszytko, coœ na wiosnę robił, kopał, nadobnieć doŸrzeje a poroœcie? Anoć niosš jabłuszka, gruszeczki, wisneczki, œliweczki z pirwszego szczepienia twego; więc z ogródków ogóreczki, maluneczki, ogrodne ony ine rozkoszy. Ano młode masłka, syreczki nastanš, jajka œwieże, ano kurki gmerzš, ano gšski gšgajš, ano jagništka wrzeszczš, ano prosištka biegajš, ano rybki skaczš; tylko sobie mówić: "Używaj, miła duszo; masz wszytkiego dobrego dosyć", a wszakoż z bojaŸniš bożš a z wiernym dziękowaniem Jemu. Pojedziesz zasię sobie z krogulaszkiem do żniwa, ano nadobnie żnš, dzieweczki sobie œpiewajš, drudzy pokrzykawajš, snopki w kopy znowuukładajš; ano im i milej, i sporzej robić, kiedy pana widzš, a wszakoż nie owego, co się z nimi po polu z maczugš goni albo biczem po grzbiecie kołace. Tamże sobie i przepióreczkę ugonić może, ale nie owak, aby proso albo insze zboże ubogim ludkom łamać miał. Abowiem on, patrzšc na to, niemoże bez żałoœci być, a mówi po cichu: "Bodajż w niej zjadł złego ducha!" Też nie owak, aby wszyscy stali, dziwujšc się, a wołali: "Owo padła, panie, padła!" A pan się przed nimi pyszni, iż chruœciela ugonił, a oni stojš dziwujšc się, sirpy porzuciwszy.Abowiem w każdej rzeczy trzeba czasu i miary zawżdy używać. To też tu trzeba dożrzeć, aby nie mokro w brogi układano, a o brogi się wczas starać, niżli w ten czas, kiedy układać, a wczas je i poszyć, ipod nimi uchędożyć. A wszakoż co na nasienie ma być, to wczas wozić i w stogi albo do stodół układać, bo to i w gumnie przeschnšć może, bo z każdš rzeczš szkoda czasu opuszczać, a zawżdy uprzedzać, gdzie kto może. 31. JESIENNE ROZKOSZY I GOSPODARSTWA Jesienne gospodarstwo Przydzie jesień, azaż nie rozkosz do siana się przejeŸdzić? Ano nadobnie uorano, nadobnie siejš, włóczš, œpiewajš, ano serce roœcie, ano się nadziejš cieszy, iż z takich Liciniusów, Šj ľAŹ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj°´Rpp 8SŕZ-9€T: ť F:€Uő2 B;€V'‹:<€W˛&…'=€X7,?+>€Yv2‰ K?€Z˙<Œ@€tego, da li Pan Bóg doczekać, na drugi rok pożytek uroœcie; a wszakoż tego doŸrzeć, aby było dobrze uorano, aby urzechy nie było, aby tylko trawy nie pruto. Bo jeœliże ziemia nie będzie z głęboka umiękczona, jużziarno nie może korzonka głęboko puœcić, już przyszedszy na twardš ziemię, płaszczyć się musi a słusznie się wkorzenić nie może; więc i rychlej wypre, a na wiosnę nie łacno mu róœć sporo. Też trzeba pilnować, aby się dobrze zawlokło, aby brył, jeœli może być, niewiele było, a wczas, a co naraniej; bo im się zboże napiękniej uœciele na zimę, tym mu sporzej będzie róœć na wiosnę. Bo drudzy powiadajš, iż rychlej wypre; trudniejci zawżdy owemu, co się dopirko zgliji, każdy gwałt wycirpieć, niżli owemu, co już moc zaweŸmie. Bo i dziecię rychlej się zawżdy stłucze niżli chłop stary. Też tego trzeba dopilnować, aby ziarno było dobrze wyschłe, bo mokre albo niedoŸrzałe pewniezgnije. Jan w XII kapitu. A nie darmo Pan mówi w Ewanielijej: Nisi granum frumenti mortuum fuerit, ipsum solum manet, to jest: jeœli ziarno zbożne nie będzie umorzono, to jest dobrze wysuszono, samo w ziemi zostanie. 32. KROTOFILE JESIENNE Jesienne rozkoszy Tamże sobie możesz kazać i pieski, jeœli je masz, wywrzeć, tamże sobie wnet rozkosznš krotofilę uczynić; ano rozliczne głosy, jako fletniczki z puzany, krzyczš, ano myœliwiec wrzeszczy, tršbi dojeżdżajšcza nimi. Wypadnie zajšczek; azaż go nie rozkosz poszczwać, za nim sobie pobiegać, a jeszcze lepsza do łęku go przywięzać i do domu przynieœć; ano chuć i dobra myœl roœcie, ano się krew dobra mnoży, ano żołšdek przechowywa, ano wszytko zdrowo, wszytko miło. A wszakoż, jako na każdš rzecz, tak też i na tę trzeba czasu patrzyć. Nie w on czas, kiedy jeszcze zboża stojš, albo drugie dorastajš; bo już tam musisz bez rozmysłu bieżeć, gdzie panzajšc obóz swój zatoczy: ano jedno psi połamiš, drugie szkapy podepcš, ano grzech, przeklęctwo a niewdzięcznoœć darów bożych. Przyjedziesz do domu: ano się jeœć chce, ano już wszytko nadobnie gotowo, ano grzybków, rydzyków nanoszono, ano ptaszków nałapano; bo i to niemała krotofila, i pan sobie czasem w budzie barzo rad posiedzi. Ujrzy po chwili: ano miody podbierajš, ano owieczki strzygš, ano owoce znoszš, zakrywajš, a drugie suszš, ano rzepy, kapusty do dołów chowajš, układajš, drugie też suszš; ano wszytko miło, wszytko się œmieje, wszytkiego dosyć, jedno trzeba tego dojrzeć, aby to wszytko było porzšdnie opatrzono, aby to, co się z wielkš pracš nazbierało, aby się to leda jako nie popsowało. Tedy z tego powoli i grzywna się zamnożyć może, i potrzeby swej poczciwej porzšdny człowiek zawżdy z rozkoszš użyć sobie może, i rozkosznego żywota, kiloby go sam sobie dobrowolnie niepsował. 33. GOSPODARSTWO JESIENNE DOMOWE Jednoby też trzeba, kiedy czemu czas przypadnie, jako karwowi darmo nie leżeć, a nadobnie się i z żonkš, i z czeladkš do wszytkiego przyczynić. Bo im więtszy dostatek w domu będzie, tym się też będš wszyscy lepiej mieć, bo to i pożytek, i rozkosz, i krotofila. A co to jest za trudnoœć, już kapusty, rzepy, pasternaki, piotruszki i ine rzeczy dobrze opatrzywszy,kapustki nadobnej osobno obrawszy, fasę jednę na to obróciwszy, na poły główki przekrawajšc, nadobnie je ułożyć, ćwikiełkš przekładać, koprzyku do niej nakłaœć: tedy będzie i smaczna, i czyrwona, także i rosołek z niej będzie nadobny i onymi ziołki pięknie pachnšcy. Przysmaki domowe nie kosztowne Nuż też ćwikiełki w piec namiotawszy a dobrze przypiekszy, nadobnie ochędożyć, wtalerzyki nakrajać, także w faseczkę ułożyć, chrzanikiem, co nadrobniej ukršżawszy, przetrzšsać, bo będzie długo trwała, także koprem włoskim, troszkę przetłukszy, przetrzšsać, a octem pokrapiać, a solš też trochę przesalać; tedy to jest tak osobny przysmak ani twojelimunije, bo i rosołek barzo smaczny, i sama pani ćwikła, bo już będzie i barzo smaczna, i barzo nadobnie pachnęła. Albo też kopru włoskiego, póki jeszcze zielony, także z gałšzkami narzezać i jakoby każdš gałšzkę warkoczkiem przepleœć, także w faseczkę ułożyć, ocetkiem przekropić a solš po trosze przetrzšsnšć a kamieniem przyłożyć; także też to przysmak i osobny,i długo trwajšcy może być. Albo też rydzyków nasolić, grzybków nasuszyć, a coż to za praca? A długoż to zamieszka? Ale leniwemu niedbalcowi wszytko się trudno widzi. Nowinek przykopać Nuż też zasię azaż Ÿle ogóreczków nasolić,także też kopczykiem a wiœniowymi albo dębowymi listki przekładać, aby były mocniejsze? Zaż też wadzi i powidłek sobienadziałać, owoców nasuszyć, różyczek alboinych ziołek nasmażyć, wódeczek napalić? Wszytko to rozkosz a krotofila, a dom wszytkiego pełen, co jest barzo wielki przysmak ku rozkosznemu a spokojnemu żywotowi człowieka poczciwego. A odprawiwszy ty domowe gospodarstwa, osiawszy też dobrze, więc też nie wadzi, jeœli czas jest, nowinki pokopać, gnojku powozić, domków, chlewików poprawić, a nie masz li kim, więc Bogiem a groszem, a nie żałuj się na to ani zadłużyć, ani przystawić. Bo to œwięta kopa, co dwie za sobš przynieœć może. To już potym tam, odprawiwszy domek i potrzeby jego, możesz i przejażdżek, i wdzięcznych biesiad, i między przyjacioły, i w domku swoim użyć. 34. ZIMA CO ZA POŻYTKI I CO ZA ROZKOSZY WSOBIE MA Przydzie zima; azaż mała rozkosz, kto ma lasy albo łowiska, z rozmaitym się Ÿwirzemnagonić, a jeœli się poszczęœci, więc go nabić i przyjacielom się zachować, i sobie pożytek może się z tego uczynić? Kto też ma jeziora, stawy wielkie, niewody, azaż nie rozkosz po głębokich wodach się nachodzić albo najeŸdzić, niewody zapuœcić,ryb rozlicznych nałowić, także się i przyjacielom zachować, i sobie pożytek uczynić? A jeœli nie ma lasów albo wód wielkich, azaż też zła sarnka albo wilczek, z siatkami go poszukawszy (a skóra dziœ zapięć złotych, mało nie jako rysia), albo teżkuszę żelaznš na lisa zastawić (i za tego też niezła kopa), albo też na mniejszych wodach karasi, karpi, okuni i szczuczek sobie nałowić? Myœlistwo zimie A na koniec, by też nie było więcej, azaż nie rozkosz z charty się przejeŸdzić, na cietrzewka sieć zastawić, kuropatwiczkę rozsiadem przykryć, a przejeŸdziwszy się a obłowiwszy się, do domu przyjechać? Anoizba ciepła, ano w kominie gore, ano potraweczek nadobnych nagotowano, ano grzaneczki w czaszy w rozkosznym piwie miasto karasków pływajš! Po obiedzie się do gumienka przechodzić, dopatrzyć się, jeœli dobrze wymłacajš, jeœli kłoć wytrzšsajš, jeœli słomę dobrze układajš, plewki, zgoninki chędogo pochowajš, a jeœli jeszcze to kto ma, iż na wozy nasypujš, łaszty do szkut albo do komieg odwożš. A jeœli tego nie ma, tedy wżdy do targu nasypš, za co i pienišżków, i œwieżego mišska, i białych chlebów, i korzenia, i co rozkażesz, toć przyniosš, także i winka, jeœlić go będzie potrzeba. Wino, piwo, mięso darmo A wszakoż i winko, i mišsko, i piwko zamożysty darmo mieć może, jako dziœ niektórzy działajš: kupiwszy kilko albo kilkonaœcie beczek, za połowicę mało swych pieniędzy nie weŸmie, a połowicę darmo pije. Także też kupiwszy gdzie na dole kilkadziesišt albo sto jałowic, przepędzi je mało dalej na górę, albo takżebaranów, alić mało nie dwadzieœcia każdegoz nich do kuchniej darmo przypaœć może. Także i piwo, majšc swój browar, by też dobrze połowicę do karczmy dał, a połowicę sobie zostawił, tedy za onę połowicę weŸmie pienišdze swoje. A wszakoż, iż się to nie każdemu zejdzie, tedy co kto zmoże i jako to może; tak wżdyoprzštny a roztropny człowiek snadnie się wżdy i tym, i owym podeprzeć może. 35. ŻYWNOŒCI DZIWNE UBOGICH LUDZI Rozmaite żywnoœci ludzkie Ale kto się chce tym dziwom przypatrzyć, jako się chudzina żywi, idŸ na krakowski rynek, tam się nadziwujesz: ano jedna kiełbaski smaży, druga gzelce przedaje, druga wštrobę pieczonš z octem a z cebulš;druga też zwodzi, druga z opłatki po rynkuipo ulicach biega, druga z wieńcy, druga z ziołki i z czyrwonš maœciš siedzi. Więc i u krup, u œledzi, u masła, u œwiec, u œklenic,u jabłek, u żemeł, u botów, u ryb, u żuru,u barszczu, u ogórków, u rozmaitych ogrodnych rzeczy siedzi, a kto by się ich naliczył? Więc co ich po smatruziech, po kramikoch, pod krzyżmi siedzi! Jedna z żelazem, druga z płótnem, druga z barchanem, z leszem, z goŸdŸmi i z rozmaitymi przyprawami, a kto by się tego napamiętał? Już nie liczšc rozmaitych a rozlicznych rzemięsników, co się swymi robotami żywiš, dziwnych a dziwnych kwestów między ludŸmi się napatrzysz. A wżdy się żywiš i w dobrych szatach chodzš.A coż by poczciwy człowiek nie miał sobie pożytków nawymyœlać, którego Pan i rozumem, i majętnoœciš opatrzył? Ale nasza szara pycha a nasza wszeteczna rozpusta tego drugiemu nie dopuœci, że najdziesz czasem dostateczniejszego chłopa we wsi niż samego pana. Gdyż natura człowiecza na równym może przestać, by się Boga bała, a żeby się każdy na swój pomierny stan rozmyœlił. Azaż mało Pan Bóg dał rozmaitych przysmaków do snadnego dobrego mienia, tak jakochmy wyżej słyszeli, poczciwemu człowieku, kiedy by jedno chciał, a iżby też dobrowolnie a niedbale, jako ono stara przypowieœć, nie zapominał gruszki swojej w popiele? Nuż nachodziwszy się po swym pobożnym gospodarstwie, już też sobie w ciepłej izbie usiędziesz, albo sam, albo z przyjacielem. A jeœlić jeszcze Pan Bóg dziatki dał, toć już jako błazenkowie kuglujš, żonka z panienkami szyje, też się ztobš rozmawia albo też co powiada, pieczenia się wieprzowa dopieka, cietrzew w rosołku, a kapłun tłusty z kluskami dowiera, więc rzepka, więc ine potrawki - a czegoż ci więcej trzeba? A czegoż ci nie dostawa ku poczciwemu wychowaniu twemu? Byœ jedno sam chciał, a sam tego inabyć, i użyć umiał, tedyć Pan Bóg wszytkiego dosyć dał. KAPITULUM XVII 36. JAKO JUŻ POCZCIWY CZŁOWIEK, POSTANOWIWSZY OKOŁO SIEBIE I GOSPODARSTWO, I INE SPRAWY SWOJE, MA SPOKOJNEGO STANIKU SWEGO UŻYWAĆ Człowiek głupi - nikczemny A gdy już około siebie wszytko nadobnie, pomiernie, a poczciwie postanowisz tak w domowych, jako i w postronnych sprawach swoich, a iż też będziesz chciał spokojnegoa pomiernego żywota swojego użyć nie bšdŸże też jako pień przy drodze nikomu niepożyteczny; staraj się też wżdy, abyœ i prawo swe, w którym siedzisz, i prawo boże, któreœ powinien, wżdy też po kęsu rozumiał, abyœ też między ludŸmi nie siedział jako głucha opona na œcianie, abyœsię też i do tego, i do owego poczciwie przemawiać umiał, i przyjaciel aby też z ciebie pociechę i poczciwoœć czasem miał. Bo małoć by było po nas i Bogu, i ludziom, jeœlibychmy tylko tak, jako głuchowie, chodzili. Bo aczy przyrodzenie już takie nosić musimy, jako nam czas przyniósł, a jakie Pan Bóg raczył dać, ale widzšc, jeœliże jest tępe, więc mu dodawać ostróg ćwiczeniem a baczeniem, wywiedujšc się między ludŸmi, co na czym zależy, a czego potrzeba wiedzieć poczciwemu stanowi twojemu. Bo i Ÿrzebiec rychlej się obraca, kiedy mu ostróg dodadzš, i nóż ostrzejszy, kiedy go ogniwkiem albo musadkiem pocišgnš. Także i człowiecze przyrodzenie, być było natępsze, niechżeć się jedno ćwiczeniem pocišgnie, ujrzysz, żeć się i na prawš stronę obracać będzie. 37. CZYTAĆ POCZCIWEMU, KTO UMIE, JEST RZECZ BARZO POTRZEBNA Czytać rozkosz A tak jeœli umiesz czytać, azaż to nie rozkosz też, sobie czas upatrzywszy, nad ksišżkami posiedzieć, prawa i powinnoœci się swej dowiedzieć, więc się namówić z onymi filozofy, z onymi mšdrymi, przeważnymi a rycerskimi ludŸmi? Nie trzebać będzie wielkiego nakładu, zbiegasz wszytek œwiat lekkim kosztem, tuż na miejscu siedzšc, tak jakobyœ tam wszędzie oczywiœcie był a jakobyœ wszytko widział, acz nie tak wżdy dobrze, ale wżdy lepiej, niżli nic; quia non cuilibet licet adire Corintum, to jest: nie każdemu w drogę do Koryntu, bo tam trudne przejazdy, więc sięo nim na miejscu dowiedzieć, a wiarš mocno ostatka dołożyć, tedyć wszytko za jedno stanie, jako byœ tam był. Nuż zasię azaż to nie rozkosz wiedzieć przyrodzenie każdego Ÿwirzštka, każdego ptaszka, każdego drzewka, każdego ziołka? Z czego się może i gospodarstwa wiele nauczyć, i wprzygodzie wżdy sobie czasem pomóc, i między ludzi przyszedszy, nie siedzieć jako darmobit, gdzie się wżdy będzie umiał i ku temu, i ku owemu przymówić. Nie bawże się też zasię leda czym, bo mało tobie po Owidyjuszu, po Horacyjuszu, bo na cię trudny i fabułami zabawiony. Ale sobie to czytaj, co by cię nadobnych cnót a poczciwego żywota uczyło, bo cię to może piękniej ozdobić, niżli fabuły niepotrzebne, bioršc piękne przykłady z onych zacnych ludzi, przodków pirwszych, z poczciwych spraw ich, jako nadobnie w onych pięknych pomiarach, onych rozważnych sprawach a ozdobnych poczciwoœciach żywoty swe stanowili i w nich się zachowywali. 38. KONIA, ZBROJE I INYCH RZECZY POCZCIWEMU SPRÓBOWAĆ JEST RZECZ POTRZEBNA Przejażdżka poczciwa Nuż gdy się też trefi czas po temu i pogoda, azaż też to nie jest rzecz potrzebna człowiekowi poczciwemu na konika wsięœć, zbroiczki sobie przypatrzyć,słudze też na drugiego kazać wsięœć, albo jeœliby się przytrefił dobry towarzysz jaki,więc tu sobie pomiernie pobiegać, spytać go, jeœli się też umie obrócić, albo z razu wyskoczyć, albo się zastanowić, gdy tego potrzeba, albo jeœli mu się takie wędzidłko podoba, jeœli w nim łbem nie strzšsa, albo jeœli nie nabożny, jeœli w niebo nie patrzy, łeb wzgórę podniósszy? Więc też nie wadzi,jeœli po temu zdrowie, i drzeweczko wzišć,nadobnie sobie z nim poigrać, albo też do pierœcionka, albo do czapeczki pomierzyć, bo stšd i krotofila, i ćwiczenie uróœć ci może. I potym, kiedy między ludzi uczciwe się trefisz, już będziesz wszędy wdzięczniejszy, gdy to będziesz ukazać umiał, czego drugi nie umie. Ale gnuœnoœć nasza a tępoœć wszytko to nam snadnie odejmie. Bo będzie drugi wolał gdzie w cieniu pod dębem leżeć, albo w kofel naględać, niżliby się tym, co jest jemu potrzebnego albo pożytecznego, parać miał.I dšb ci nie zamieszka, i kofel nie zajšc: wierz mi, iż cię doczeka, aż z przejażdżki przyjedziesz. Niećwiczonemu wszystko trudno Bo przydš trwogi albo potrzeby jakie, jakożœwiat bez tego być nie może, już siła będziesz miał przed onym chwastem, co ni koniczka osięœć, ni drzeweczka w rękę wzišć, ni zbroiczki na się włożyć nie umie, a czasem z przestrachu zadni plach na przodku sobie zawiesi, a mnima, iż tak barzo dobrze. Nuż i hetman, i każdy dzielnyczłowiek już cię będzie na lepszej bacznoœci miał, wiedzšc to wżdy na cię, iż to umiesz, czego drugi nie umie. Już cię z przedniejszymi ludŸmi będzie posyłał, już cię rychlej i na straż wyprawi, a on prostycichopęk musi daleko stronš chodzić. Jużci stšd sława, ozdoba i piękna znajomoœć róœć i mnożyć się snadnie może. Zwyczaj trudno przełomić Boć nie to mistrz, co się na cichej wodzie wozić umie, ale to więtszy, kiedy wstanš wiatry, burzki, iż i radzić, i pomóc, i ratować umie, i serca drugim doda, iż się ochotniej pospołu z nim co rychlej do brzegu dogrzebać będš. Także i tam w tych œwieckich przypadłych burzkach kto nie umie, jedno się w kabat uwišzać, kołet pięknie postanowić, obercuchy owy nadšć, już mu tam zaprawdę będzie trudno z żelaznymi się obercuchy obchodzić. Abowiemzwyczaj każdy stoi, powiadajš, za drugie przyrodzenie, a wszemu czas ma być słusznie upatrowan: kiedy orać, więc orać,kiedy plęsać, więc plęsać, kiedy się bić, więc się bić. Ale przedsię wszytkiego tego musi się powoli nauczyć. 39. CO NAS W NIEDBAŁOŒĆ PRZYWODZI Ciało nas zawodzi Abowiem w ty pieszczoty, a w ty niedbałoœci, i w ty wszytki rozpusty swowolne nasze nicci nas inego nie zawodzi, jedno nasze tępe, gnuœne a rozpustne ciało. Ale mšdry ma to iœcie pilnie rozważać, aby u ciała nie był nigdy niewolnikiem, a podobniej jest, aby jemu ciało służyło niż on ciału. Bo folgujšc temu swowolnemu osłowi, któremu się tylko leżeć a pieœcić chce, siła poczciwy człowiek sobie rzeczy poważnych a sławnych a sobie pożytecznych opuœcić by musiał. Abowiem niech się ono pieœci, jako chce, rozkoszuje sobie, jako chce, tedy jednak nigdy bez trwogi być nie może. Bo, iniusów, Šj ľAŹ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj°´[p"0@\’ŮcA€]k#A^ŽcB€_' 'B`š,ÇC€aa-ÂcD€b#<DcA=9E€by też już i tej œwieckiej burdy nie było, tedy go jednak dwie przygodzie minšć nie mogš: jedna przypadła, druga przyrodzona.Przygody przyrodzone i przypadłe Przyrodzone przygody, jako sš rozliczne wrzody, dziwne niemocy, a kto by się ich tunawyliczył? Ale czego się komu chce, tego mu nalepiej dozwolić. Bo mu się chce ożrzeć, opić, próżnować, roziewiwszy gębęjako wół leżeć, ano mu muchy w nię lazš. Więc z tegoż obżarstwa a z próżnowania nie lza, jedno się rozliczne wrzody zamnożyć w nim muszš, skšd i ona miła a wdzięczna duszyczka z nim pospołu oboleć musi. Bo już z tego musi być tępoœć, gnuœnoœć, niedbałoœć, gniew i czasem rozpacz. Aleć nam wszytko ten swowolny pan, ciało, robi, iż się nas nie boi. Nuż zasię bez przypadłych przygód też być nie może, bo muszš na nie przypadać rozmaite zawżdy postrachy, jako gromy straszne, błyskawice srogie, pioruny, trzaskawice, potopy, ognie, grady i inych przygód i postrachów wiele. A gdzie ćwiczenia, wiary i wiadomoœci o tym niemasz, tedy siłne zatrwożenie około niego być musi. Ale ty, coć dał Pan z roztropnš duszš opanować tognuœne a nikczemne ciało, to sobie miej za rozkosz a za osobne ćwiczenie, abyœ temu panu nazbyt rzędzić nie dał, a przypatruj mu krygu i stšd, i zowšd, aby nie tędy bujało, kędy chce, ale kędy jego poczciwemu stanowi należy. Gdyż go Pan Bóg raczył stworzyć nie na rozpustnoœci œwiata tego, ale ku czci, ku chwale swojej a ku poczciwej ozdobie jego i sławie jego, aby sobie nań patrzył a rozkoszował z onego nadobnego postanowienia jego i poczciwych spraw jego, a czekał go już w radoœci z obiecanym miejscem jego. Tedy wierz mi, iż to nadobne gospodarstwo sobierozeczniesz, które cię i ku sławie, i ku zdrowiu, i ku ludzkiemu zachowaniu, a naprzód ku łasce Pańskiej snadnie przywieœć będzie mogło. 40. NIC LEPSZEGO W KAŻDYM ŻYWOCIE, JEDNO RADOŒĆ A POCIECHA Omylne pociechy A iż w każdym żywocie każdego stanu to jest narozkoszniejsze każdemu, co jest z radoœciš a z pociechš jego, i każdy się o tostara, ale jeœliże ma być żywot poczciwy, tedy ma być i radoœć każda, i pociecha poczciwa: uważajże to sobie zawżdy, o jakšsię starać masz, aby cię ani na zdrowiu, ani na sławie, ani na dobrym mieniu nie obraziła. Boć też pociecha jest wiele pieniędzy nazbierać, jedno iż wiele kstałtów do tego znaleŸć się może, i poczciwych, i niepoczciwych. Bo jeœlibyœ ichniepoczciwym kstałtem nazbierał, tedy byœz tego więtszego smętku niżli pociechy użył, bo złej sławy, złego mnimania, gnie-wu i pomsty bożej prędkiej. A patrz, byœ chciał wyliczyć smaczne pociechy wedle œwiata, a kto by się ich naliczył? Zdać się to drugiemu za pociechę, iż leda ocz stłucze niewinnego człowieka i kocha się w tym, mnima, iże pan, iż nie da na sobie przewodzić. Ale zasię niesmaczno, gdyprzydzie płacić albo siedzieć, zapałać się, osławę cirpieć, a z Bogiem, jeszcze nie wiem, dojdzie li przed Gody jednanie. Zdać się też za pociechę całš noc pić, skakać, bębnać, piskać, czeladzi wiele chować, ceklatum chodzić i inych rozlicznych wszetecznoœci używać. Ale przewróciwszy kartę na wspak, gdy ta pociecha zlęże, pewnie smętek urodzi. Bo za ony skoki bolš nas więc boki. A ono też piwo piło je, co żywo. Zapłaćże ty za nie, miłoœciwy panie. A w nocy się grało, w mieszku barzo mało.A onej czeladzi, już też wszytko wadzi. Bo barzo nabledli, z wieczora nie jedli. A pan się w łeb skubie, po mieszku się dłubie. Już nie piskaj, dudo, bo w nim barzo chudo.A coż działać? Biegaj po Mojżesza, nie lza, jedno się przed nim spowiadać. A ten zdrajca ma z Rzymu buły, iż nie rozgrzeszy, aż mu co dadzš. To łańcuszek,co stał za sto złotych, zginie w pišcidziesišt; sukienka, co wczora kosztowała dziesięć złotych, to dziœ zginie w kopie. Aliœci takie krotofile, które się nam rozkoszne zdadzš, patrz, co przynoszš: i niezdrowie, i lekkoœć, i osławę, i prędkie ubóstwo, i gniew boży. Obierajże sobie, co chcesz. Ano zewszšd wołajš "zapłać": gospodarz "zapłać", szynkarka "zapłać", aptekarz "zapłać", sługa "zapłać"; a drugi też widzšc, iż się nie ozywa pan, widzšc też, iżŻydek z sukienkš już wędruje, pomyœli też sobie: "A chcemy się dzielić"; porwawszy też kabat jaki rzezany, to z nim wędruje dochrustu, tamże ji sobie po woli sposzywa. Takci się ty krotofile œwiata tego rozcišgajš. Prawdziwe pociechy Ale chcesz li ty pociechy prawdziwej a poczciwemu stanowi należšcej użyć, tedy nie jedno masz patrzyć na takš, co tylko samo ciało cieszy, ale aby się pospołu cieszył i on wspaniły umysł przy poczciwym ciele, aby się i ciało, i umysł, i stan pięknie wszytko zdobiło. A inszej żadnej pociechy nad tę ani najdziesz, ani wymyœlisz, jedno, gdy będzie myœl zawżdy poczciwa a bezpieczna, wspaniła i niczym nic nie zniewolona, nadobnymi cnotami i poczciwoœciami ozdobiona, sumnienie bezpieczne a jako krzystał przeŸroczyste, które na się ani przed Bogiem, ani przed ludŸmi nic wszetecznego nie czuje, a jasne oczy ma na wszytki strony a nigdziej ich psinš nie pokrywa. To już do tego wszytki ine pociechy snadnie się zbieżeć muszš. Bo gdzie pomierny a nadobny żywot - i dłuższezdrowie, i dłuższe bogactwo, a gdzie piękne zachowanie a uczciwa sława, tam już u wszech miłoœć i wszytkiego łacne nabycie. Już tam i piękne biesiady, już tam ikażde krotofile uczciwe, i poskoki pomierne, wszytko się znaleŸć może. A tak,wiedzšc to pewnie, iż to sš takie nawdzięczniejsze pociechy człowieka poczciwego, wiedzšc taż pewnie, iż mamy dosyć adwersarzów, co nam w tym przekażajš, bo œwiat, ciało, dyjabeł barzo nieradzi tych krotofil poczciwych widzš, a barzo by radzi każdego z nich zrazili, a taktrzeba nam zawżdy pilnš straż około siebiemieć, a mieć się na pilnej pieczy, gdyż wiemy o tak misternych harcownikoch na się. Bo widamy, iż i mšdry hetman, chociaj z daleka słyszy o jakim nieprzyjacielu gotujšcym się ku wojowaniu, już straż, jużposłuchy, już szpiegi ma około siebie, a to jeszcze pewnie nie wie, jeœli przydzie albo nie. A my swoje tuż ustawicznie około siebie mamy, a tuż zawżdy około naszych płotów harcujš, a wżdy o nich żadnej pieczej nie mamy. Ale zda mi się ta przyczyna, iż nie palš ani biorš tego, co cielesne jest, ani tego przekażajš, co mu się podoba. Ale by też to było, o, pewnie bybyła wnet wielka burda o to; a dusza, wierę, miła z swymi rzeczami niech się, jako może, po bagniech albo po szelinie kryje. 41. CHWAŁA PRAWDZIWA A OMYLNA Chwała fałszywa Abowiem patrz, kiedy kogo wedle œwiata chwalš, iż czysty pan, czysty porzšdek około niego, czeladzi dosyć, koni dosyć, na stole pysznie, więc tam w każdy kšt nalewajš, więc tam zawżdy pisk, huk, krzyk aż do północy: to się więc ta chwałakażdemu podoba i barzo mu smakuje, i co się kolwiek około takich ludzi broi, iż się wszytko dla tej próżnej chwały broi, i za wielkš to rozkosz ludzie poczytajš, iż takich żywotów używajš. Ale wierę bychmy się właœnie rozsędzić chcieli, iż to wilcza pociecha. Bo wilk, kiedy barana ułapi, a do lasa z nim uciecze, już tam z tego wielkš pociechę ma; aliœci po chwili za nim bieżš, huczš, tršbiš, psy zwierajš, sieciami go otoczyli, alić go do sieci pędzš, alić go psi drapiš, a wełna z niego leci, aliœci w sieci kijem, aż się skóra pada. Lepiej się było tej pociechy odrzec, miły wilku, niżliœ miałz niej takiego smętku używać. Takżeć się też czasem ta wilcza pociecha i naszym panom potrefuje. Chwała prawdziwa Ale kto sobie takš sławę a takš pociechę odniesie, gdy mówiš o nim, iż to dobry a cnotliwy człowiek, iż ten ani psa nie draŸni, iż żywie nadobnym, uczciwym a spokojnym żywotem swoim, iż zawżdy wesół a zawżdy bezpiecznej myœli używa, w spokojnym sumnieniu swoim będšc, to by dobrze za prawdziwš chwałę i za nieomylnšpociechę każdy poczciwy rozumieć i o tę sięstarać, i w niej się statecznie a z pilnoœciš zachować miał. Bo już insze pociechy wszytki barzo snadnie ku temu zawżdy przypadać będš. Sen wieczny Abowiem wiemy i widzimy, iż czas nasz barzo krótki jest a Ÿdrzejemy: jako jabłka słodkie na drzewie ano jedny głodzš osy, drugie czyrw gryzie, trzecie się też urwawszy rozpadnie. Także też nam przychodzi: i osy nas, i czyrwie rozmaici gryzš, i nie wiemy, kiedy się, urwawszy, roztršcić mamy, a wżdy to u nas na małej pieczy. Abowiem jeszcze by się nam łacniejna to urwanie i na to roztršcenie rozmyœlić, bo już wiemy, iż to pewna i powinna rzecz, i kto się na to dobrze rozmyœli, iż mały strach, bo jako na: nic nie bolało, gdychmy nie byli, także nas też pewnie nic boleć nie będzie, kiedy nie będziemy; ale o tym nic nie myœlimy, iż doŸdrzewamy a urwać się leda kiedy, a urwawszy się nie wiem, do jakiej szpiżarniej nas schowajš, jeœli się sami o to za czasu żywotów swoich nie postaramy.Sen straszliwy kiedy kto widzi, to ji ludziomopowiada, to się o nim pyta, to się przed nim zdryga; a sen wieczny, który pewniejszy jest niżli ten z kolery przypadły, nigdy u nas na pieczy nie bywa; pilniejszychmy tego maluczkiego c zasu swego omylnego niżli tego wiecznego, którego się pewnie albo złego, albo dobregonadziewamy, zwłaszcza ci, co Ÿle wierzš, a żadnej pieczej na to nie majš. A tak poczciwemu człowiekowi trzeba iœcie na pilnej pieczy mieć ty krótkie a omylne czasy swoje, aby swowolnie nie bujały, abypustopas, jako bydło w jesieni, wolno nie biegały, ale iżby były w mocy a w pilnej opatrznoœci człowieka każdego bacznego, aby on imi szafował, a nie ony im. Także też i to obłudne a swowolne ciało, któremuwięcej służymy niż jakiemu królowi, a wszytko około niego jest napilniejsze staranie nasze; ano to szpetna służba, kto nieprzyjacielowi służy, a da mu się w niewolš. Jako żywot poczciwy postanowić A tak starajmy się jedno pilno, wzišwszy sobie rozum, cnotę a bogobojnoœć na pomoc; snadnie ty nieprzyjacioły pogromimy, co nas więcej wiodš do złego niżli do dobrego. A zwyciężywszy wszytko, czego nam nie potrzeba, starajmyż się też,abychmy sobie po tych burzkach a po tych trwogach dziwnych œwiata tego nadobnie a spokojnie odpoczynęli. Jakoż tego i każdy bojowy człowiek używa. Łuk. w XVII kapi. A tego odpoczynienia inaczej sobie uczynić nie możemy, jedno gdy ozdobiwszy swe uczciwe stany nadobnymi, poczciwymi cnotami a uważnymi sprawami, a bogobojnymi postępki, z wesołš a nie z zakurczonš myœlš żywotów swych wdzięcznych a spokojnych używać będziemy, czekajšc lat i staroœci swojej, a potym onego wdzięcznego zawołania Pańskiego, które takiego żadnego nie minie,gdyż nas będzie raczył zawołać do Siebie ado wiecznych onych rozkoszy Swoich, gdyż to każdemu nieomylnie zaœlubić raczył, iż gdzie On sam jest, chce, aby tam z Nim byłkażdy sługa Jego. A tu już masz, mój miły, poczciwy a krzeœcijański bracie, dwa stany swoje jakotako odprawione, acz z prostego warstatu, aleć naciężej o poczštek każdej rzeczy. Psalm. CXLII Już potym, wsiadszy tu na suszy w tę łodziš, dalej się od brzegu odepchnšć na głębiš snadnie możesz, a więcej się gdzie indziej dopytać możesz; tylko zachowaj stan swój wedle powinnoœci swojej, pewniecię Duch Pański, tak jakoć Dawid obiecuje, przywiedzie na drogi prawdziwe, z których nigdy spaœć nie możesz, ani się obłšdzić będziesz mógł. Czego ja tobie, jako dobry towarzysz, iœcie wiernie życzę. Księga III Trzecie księgi, które w sobie zamykajš trzeci wiek człowieka poczciwego, to jest już starszych lat jego, które mu przypadajš od œrzednich lat jego aż do powinnego dokończenia jego KAPITULUM X 1. GDY JUŻ POCZCIWY CZŁOWIEK ROZWAŻY POWINNOŒĆ ŒMIERCI, JAKO JEJ MA CZEKAĆ I JAKIEGO ŻYWOTA DO CZASU SWEGO PRZYSZŁEGO UŻYWAĆ MA Przyrodzenia nikt zgwałcić nie może Bywajš też więc ludzie starzy, co niecirpliwie a nierozmyœlnie przypadki czasów swych znoszš, a drudzy więc i czasy swoje, i staroœć swoję przeklinajš; co wszytko bezrozumnie czyniš, gdyż przyrodzenia żadny zgwałcić ani zwyciężyćnie może. Abowiem widzisz, jako niebo, miesišc, słońce, ony œlachetne stworzenia,ustawicznie biegać, pracować a w koło około ziemie toczyć się muszš. Widzisz, jako czasy idš każdego roku: wiosna nastawszy, ziemię ogrzawszy, zioła i drzewa rozliczne zazieleniwszy i kwiatki rozlicznie umalowawszy, lato za sobš przywodzi, w którym też w goršcoœci jego,gdy już wszytkich rzeczy, co wiosna zaczęła, dokona, ludzie niemałej pracej z owymi krzywymi żelazy używajš; za latem zasię błotna jesień przychodzi, a za jesieniš zaziębła a niewdzięczna zima. Widzisz też, iż się miesišc ustawicznie odmieniać a odnawiać musi. Widzisz, że dzień w noc, a noc w dzień ustawicznie siętak mienić a zawżdy się mieszać muszš. Rzeki bystre nigdy ciec nie przestanš. Takżei ziemia wedle czasu każdš powinnoœć swš okazać musi: z czasem się zazielenić, z czasem zażółcić, z czasem nazbyt zagorzeć, z czasem nazbyt rozmoknšć musi, także i zmarznšć a stwardzieć jako koœć musi. A coż, gdy przyrodzenie wszytkich rzeczy swš powinnoœć niesie, a Pan Bóg jeszcze od wieków tak postanowić raczył, a ktoż tego Pana i Jego postanowienie kiedy zgwałcić albo zwyciężyć może? A ktoż kiedy przyrodzeniu, od Niego postanowionemu, jaki gwałt albo jakš moc uczynić może? Czas człowieczy jako rok bieżšcy A czemuż byœ też ty miał być dziwniejszy, mój miły bracie, gdyż widzisz, iż niebo, ziemia, rozliczne płanety, czasy i wszytki przypadki swym porzšdkiem już aż do skończenia œwiata tak się toczyć muszš, a ty byœ tylko miał narzekać na przyrodzenieswoje? Azażeœ już nie przetrwał wiosny onej nadobnej, zazieleniałej młodoœci swojej? Azażeœ już nie przetrwał onego rozkosznego lata i jesieni, z którymi wszytki żywnoœci przypadajš, onych wesołych a wdzięcznych œrzednich czasów swoich? A gdyœ już przyszedł do zimy a do chłodniejszych czasów swoich, a czemuż byœ też nie miał już też użyć wdzięcznego pokoiku swego, jako on dobry gospodarz, który nanosiwszy lecie a w jesieni wszytkiego pełne kšty swoje, już też sobierozkosznie wszytkiego używa w ciepłej izbie albo przy kominku swoim? Abowiem niemoże być dom żaden tak pięknie fundowany albo upstrzony, aby z czasem swym poczyrnieć, prochem a pajęczynš przypaœć nie miał; a więc by go już zarazem rozwalić albo się im obrzydzić? Azaż go nie lepiej omywać, albo znowu pomalować, oblepiać, pobijać, aby przed się stał w onejmocnoœci swej, póki może być? Także też ty staroœć swš, gdy na cię przypadnie, a już byœ jš sobie obrzydzić miał, jako zły gospodarz stary dom dla zabrukania jego? Sam się osšdŸ, iżby to nie był prawy rozumtwój. Ale jako on rzymski hetman: gdy Rzymianie œwiat posiadali, tedy między hetmany miasta, zamki i krainy rozdawali; dostała się też jednemu Sparta, miasto nie barzo ozdobne przeciwko inym miastom; chciał onę Spartę porzucić, drugi mu powiedział, iż "Ÿle uczynisz, bo widzisz, iż zawżdy lepiej każdš rzecz starš sobie scelować, a nowej czekać niżli ani nowej, ani starej nie mieć. A tak ja tobie radzę: Spartam, quam nactus es, adorna" to jest: gdyć się Sparta dostała, już jej sobie nie mierŸ, a jako możesz, radszej jš sobie przychędażaj; będzieć się potym podobała. Także też ty, gdyœ przyszedł ku swym szedziwym latom swoim, a iż ci się już działem ta Sparta dostała, już jej sobie niemierŸ, już jš sobie przychędażaj nadziejš auważnš stałoœciš swojš, już jš sobie, jako dobry gospodarz on stary dom swój, ochędażaj, pobijaj, oci eraj, boć i dłużej potrwać może, i lepszej rozkoszy, gdy ji sobie chędożyć a zdobić będziesz, w nim użyć możesz, niżli byœ ji przez swš niedbałoœć zaplugawił a omierził sobie. 2. STAREGO ROZLICZNE POCIECHY Pociechy starego Azaż ty nie masz czym tego poczyrniałego domku swego, tej staroœci swojej, zachędożyć a nadobnie zafarbować? Pociechami rozlicznymi swymi, gdy będšc wpokoiczku swoim, opuœciwszy rozliczne burdy, frasunki a kłopoty œwiata tego, będziesz używał rozkoszy swojej, patrzšc na ony sprawy swoje, któreœ sobie sprawiłi postanowił za czasów dużoœci swojej. Anosobie siedzisz w nadobnym domku, któryœ sobie zbudował wedle myœli swojej, ano łóżeczko nadobnie usłane stoi dla odpoczynienia twego, anoć synowie służš, ć nie może. Bo, iniusów, Šj ľAŹ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj°´d`oEeĎÓ CF€f˘ˆ1G€g* ?H€h8j cI€i˘+‰cIj+:A#Ijeœlić je Pan Bóg dał, i z żonkami swymi, wymyœlajšc ci potrawki wedle czasów swoich; anoć jeden przyniesie ptaszków, drugi zajšczków, białe głowy - kurek, owoców rozlicznych, że bezpiecznie możeszrzec w onym wdzięcznym pokoju swoim: "Używaj, moja miła duszo, bo masz wszytkiego dosyć." Przechodzisz się zasię do sadków swoich, do rybniczków twoich, którycheœ sobie namnożył za możniejszych lat swoich: ano rozliczne owoce wiszš przed oczyma twymi, ano rybki skaczš, ano jagništka, koŸlštka igrajš, ano wnuczštka za nimi przed oczyma twymi, jako wdzięczne kurczštka, skaczšc biegajš, anoć gruszeczki, jagódki zbierajšc przynoszš, jako mogš się przysługujš; ano stada bydłarozliczne, jako od Jopa, z wrót twoich pędzš, ano się pola ony zieleniš, coœ sobie rozkopał za możniejszych czasów swoich. Aprzeczże ty sobie masz mierzić staroœć swoję? A przeczże jej sobie owszem nie masz poczytać za rozkoszne a uspokojone czasy swoje? A owszem, Panu Boguœ powinien dziękować, iż ci się dał przebić przez ony srogie burdy, rozterki a kłopoty œwiata tego, a dał ci doczekać wdzięcznegopokoja twego i czasów twoich. 3. CZYTANIE - WIELKA ROZKOSZ Z czytania rozkosz staremu Azaż nie rozkosz, jeœliże czytać umiesz, układszy się pod nadobnym drzeweczkiem między rozlicznymi pięknymi a woniajšcymi kwiateczki, albo także zimie na nadobnym a rozkosznym łóżeczku swoim, iż się rozmówisz z onymi starymi mędrcy, z onymi rozlicznymi filozofy, z których najdziesz wielkie pociechy staroœci swojej, w których najdziesz wielkš naukę ku każdejrozważnej sprawie swojej? A chcesz li się też czym ochłodzić albo pocieszyć, azaż nienajdziesz onych rozkosznych historyj o dziwnych sprawach onych ludzi rycerskich a ludzi poważnych, którym się i podziwować, i z ich dziwnych spraw ucieszyć się możesz? A chcesz li się też poœmiać, azaż nie znajdziesz onych krotofilnych fabułek onych mšdrych ludzi, z których się i nacieszyć, i nauczyć się zawżdy czego możesz? A czasem się też udasz do proroków, do apostołów, do ewanielistów, abyœ też wiedział powinnoœć swoję, a nie dał się unosić w powinnoœci swojej od plotek rozlicznie wymyœlonych œwiata tego, gdyż Pan nie chce cię za własnš owcę sobie poczyœć, nie będziesz li też słuchał własnego głosu jego, a udasz się za głosem sproœnego najemnika, któryćtylko będzie bęczał i ryczał jako wół dla pożytku swego. A toć snadŸ będzie napilniejsza już na tej drodze tego wędrowania twego, abyœ się pytał co naproœciej drogi do Pana swego a do onego wdzięcznego miejsca swego, dokšd cię już pewnie wiedzie powinnoœć twoja, a prawie już masz jako pewnš obietnicę do Niego. Boto wdzięczna rzecz jest każdemu, kto w drogę jedzie albo idzie, iż nie przydzie na błędne a na omylne drogi, jedno iż prosto abezpiecznie sobie jedzie albo idzie, wiadomym a torowanym goœcińcem swoim. A jeœliże sam czytać nie umiesz, więc komuinszemu kazać, co by i nadobnie przeczedł,irozwiódł, a stšd już i pociecha twoja rozmnażać ci się może w każdym zamyœleniu twoim, i powinnoœć twoja tak być postanowiona może, iż będziesz zawżdystał jako mur, w którym jeszcze żadnej rysy niemasz, przed oblicznoœciš Pana swego. A jeœli też masz ten dostatek, więc też każesz sobie czasem albo na luteńce, albo na jakim symfonaliku nadobnie zagrać a pocieszyć zafrasowanš myœl swoję i serce swoje. Przyjedzie do ciebie przyjaciel, azażnie rozkosz, gdy się z nim namówisz, naœmiejesz? A on ci będzie powiadał przygody a przypadki ludzkie, co się komu przygodziło, a ty sobie jedno będziesz rozważał a wspominał, iż się też to wszytko działo za czasów onych młodszychlat twoich. 4. STARY WIEK W DZIWNEJ OBRONIE PAŃSKIEJ Obrona Pańska dziwna nad wiernym A czemuż ty sobie masz mierzić staroœć swoję albo się jš brzydzić? A owszem by się w niej kochać, iż cię opuœciły burdy a rozliczne kłopoty œwiata tego, a tyœ je też opuœcił, a owszem o nie nic nie dbasz, a będšc postanowiony w nadobnym a spokojnym żywocie swoim, jużeœ tego pewien, iż nie tak często możesz obrazić Pana swego. A jeœli Go obrażać nie będziesz, a czegoż się inego masz nadziewać, jedno wielkiej łaski a dobrodziejstwa, a błogosławieństwa Jego, gdyż nad takim każdym jest pilne oko œwięte Jego, a nad każdym takim podniósł możnš rękę Swoję, strzegšc go, aby i włosnie spadł z głowy jego. Także i aniołom Swym rozkazał, aby była na wszem pilnoœćich a straż pewna od każdego niebezpieczeństwa jego. Mat. w X kapi. w Psalmie XC A nie rozkoszże to, bracie miły, być w pokoju od burd, od kłopotów œwiata tego, być w pokoju a w obronie Pana swego od każdego nie widomego nieprzyjaciela swego? Już czart, z daleka dyszšc a dziwujšc się, zaglšdać musi, a pomyœlajšc sobie: "Co to jest za pan, iż go tak pilnie strzegš a iż nie mogę mieć ani przystępu, ani żadnej przyczyny do niego?" Już cię teżciało trwożyć nie może, gdyż przyszło do uspokojenia swego; już też œwiat tobš nazbyt kołysać nie może, gdyżeœ porzucił wszytki obrzydłe burzki a sprawy jego. A czegoż już czekać masz? Tylko jeszcze onej ostatniej rozprawy, abyœ się rozprawił a rozsšdził z onym ostateczniejszym nieprzyjacielem swoim, z œmierciš swojš, wedle wolej Pańskiej, której się nic nie będziesz lękał, gdy tak będziesz nadobnie postanowionym we wszytkich sprawach swoich. 5. PRZYPADKI ŒWIATA TEGO NIC WIERNEMU NIE STRASZNE Frasunk nadziejš ma być ukrócon Bo jeœliby też co czasem nie po myœli na cięprzypadło, albo choroba, albo frasunk jaki,już masz wyżej napisane wszytki pociechy iwszytki obrony, jako się wierny cieszyć maw przygodach swoich. Abowiem nie rozumiejtemu, abyć to przyszło z gniewu albo z jakiej niełaski Pańskiej, gdy będziesz zawżdy chodził tak, jakoœ słyszał, w tym pobożnym, pomiernym a poczciwym postanowieniu twoim, bo albo cię będzie próbował jako Jopa, jeœliżeœ Mu stały w swojej wierze a iż o Nim nie zmienisz nadzieje swojej, a jeœli nie będziesz gdzie indziej szukał oprócz Niego rady a nadziejeo wspomożeniu swoim. A pewnie, iż gdy cię tak zastanie, iż tak jako Jopowi nagrodzi sowito pociechy twoje. Bo też Pan czasem i dla sławy a chwały Swej karze wierne Swoje, aby nad nimi, gdy je skarze, a potym zasię pocieszy, okazał możnš hojnoœć bóstwa Swego, aby się niewiernicy dziwowali, jako ten Pan ze złego dobre, a zsmętku pociechę zawżdy, jako raczy, uczynić może nad wiernymi Swymi. Jan w III kapitu. Ano masz tego pewny przykład nad onym œlepo narodzonym, którego Pan jaœnie oœwiecić a hojnie pocieszyć przed onymi niewiernymi jerozolimskimi tłuszczami jawnie raczył, gdy pytali: "Panie, wiemy zagrzech pomstę; przecz ten tak był skaran tš œlepotš? Jeœli on zgrzeszył, jeœli rodzicowie jego?" Pan powiedzieć raczył, iż "ani on, ani rodzicowie jego, ale tak był na to sprawion a zgotowan, aby się nad nimokazała możnoœć a chwała Boga żywego." Także też tego patrz i na Tobijaszu w onymsrogim zaœlepieniu jego; także też tego patrz i na Danielu, w onym dole między srogie lwy wsadzonym; także tego patrz naDawidzie, na Jonaszu, na Hesterze, na Zuzannie, na Judycie, jako Pan dziwnie wierne Swe upatrować a cieszyć je raczył.Ale kto by się tego naliczył, jako dziwnie Pan moc bóstwa Swego zawżdy okazował nad wiernymi Swymi? Także też ty o sobie to rozumiej, a nic w tym nie wštp, iż jeœliby co na cię przypadło nie po myœli twojej w tej staroœci twojej, albo choroba jaka, albo przygoda jaka, pewnie się tym ciesz a tego bšdŸ ist, iż albo cię Pan próbuje, albo chce nad tobš okazać możnoœć bóstwa Swego, iż On to wszytko umie odmienić, a każdy smętek w prędkš pociechę obrócić, kiedy jedno raczy. 6. ZŁYM CZEMU PAN DOBRZE CZYNI Złym dobre na złe się obraca. W Psalm. XXXVI Acz też czasem widasz, że się i złym zdarza po myœli, ale różna pociecha ich od pociechy wiernych a cnotliwych, bo tym Panjedno do czasu płaci ony też doczesne powinnoœci ich, bo się wżdy w imię Jego krzcili, wżdy też kiedy czasem co dobrego udziałajš. Ale ty ich doczesne dobrodziejstwa rychło się im zasię w smutek a w wieczny upadek obrócš, abowiem i sproœne bywa dokończenie ich, i srogie a żałosne roztarganie onego nabytego dobrodziejstwa ich, i plugawe zeœcie potomstwa ich, i wieczne potym zatracenie ich. A nie trzeba żadnego pisma ani żadnej inszej próby na to; kto pojrzy we wszytki stany œwiata tego, jeœli tego jaœnie nie najdzie, co prorok powiedział, iż"byłem młod a zestarzałem się i wielem œwiata schodził, a nie widziałem tego nigdziej, aby był kiedy sprawiedliwy opuszczon albo potomstwo jego aby nabywało chleba swego; a złoœciwegom zawżdy widział, ano go samaż złoœć jego pobiła." Dwa œlachcicy Ano była stara przypowieœć, a pewnie, iż pewna, iż byli w jednej wsi dwa œlachcicy; jeden był dobry, cnotliwy a wierny i na wszem pobożny, drugi był łakomca, łupieżca a na wszem złoœciwy a niepobożny. Temu cnotliwemu potym urodziłsię syn i już był dla onego syna odmienił onę statecznoœć i onę pobożnoœć swoję, i poczšł był jakoœ przyłakomszym nabywać a przyczyniać onej majętnoœci swojej, i jużi ony jałmużny, i ine miłosierne uczynki ukoœ były ustawać poczęły u niego. Dwa pustelnicy A byli niedaleko onej wsi dwa pustelnicy w lesie: jeden był œwięty a doskonały człowiek, który był ode trzydzieœci lat na puszczy, nigdy z niej nie uchodzšc, drugi był nowo nastały. Do Rzym. w XI Ten nowo nastały, czytajšc Pismo œwięte, inapadł na ono miejsce u Pawła œwiętego, gdzie tam mówi: "O, dziwneż sš sšdy Twoje, mój miły Panie, a nigdy żadnym obyczajem niepoœcignione rozliczne drogi Twoje." Także czytajšc ono miejsce, wszytko sobie rozmyœlał, co to sš za dziwyw tych sšdziech Pańskich i w tych niepoœcignionych nigdy drogach Jego. Pan się zjawi, kto się o Nim pyta Pan, kto się o Nim pyta, iœcie żadnego w żadnej wštpliwoœci nigdy opuœcić nie raczył; posłał do niego anioła Swego, aby mu ono miejsce rozważył a wyłożył. A gdyanioł do niego przyszedł, też pod figurš pustelnika, pytał go: "Co to czytasz?" Powiedział mu, "Iżem napadł na miejsce u Pawła œwiętego, gdzie powiada, iż dziwne sš sšdy Twoje, mój miły Panie, a żadnym obyczajem niepoœcignione sš dziwne drogi Twoje. I myœlę sobie, co to za sšdy, a co to za drogi, iżby ich nikt, żadnym obyczajem, rozumem dosišc nie mógł." Anioł mu powiedział: "Podziż za mnš, ukażęja tobie dziwne sšdy Pańskie a nigdy niepoœcignione sprawy Jego." A gdy szli pospołu, wiedział dobrze anioł o onym drugim starym a œwiętym pustelniku niedaleko i prosto szedł do niego, i ujrzał go, a on na okrutnej wysokiej skale siedzi, zwiesiwszy sobie na dół nogi swoje, a patrzył sobie na ono miasto, w którym się był urodził, i pomyœlał sobie, aby tam był szedł a pożegnał przyjacioły swoje już w staroœci swojej. Anioł spytał onego pustelnika, co by to był za człowiek, acz onim dobrze wiedział. Powiedział mu pustelnik, iż "to jest tak œwięty człowiek, iż ten żadnego grzechu za żywota swego nie winien, a już tu ode trzydzieœci lat mieszka na tej puszczy". Rzekł mu anioł: "Postójże ty tu mało, pójdę ja też z nim sobie co pomówię." A potym anioł, cichuchno przydybawszy do onego człowieka œwiętego, pchnšł go nogš, że z onej srogiej skały spadł na dół tak, iż się w nim wszytki koœci popadały. On drugi poczšł uciekać; anioł nań zawołał: "A czemuż uciekasz? Wszakeœ chciał wiedzieć sšdy Pańskie. Podziż jedno dalej, ujrzysz tego więcej!" Pustelnik, potym ostraszywszy się, doczekał go i szedł z nim tam, gdzie on chciał. Anioł, pustelnik, dobry gospodarz Przyszli potym do onej wsi, tam gdzie oni dwa sšsiedzi byli: jeden dobry a cnotliwy, adrugi barzo zły a wszeteczny. I przyszli pirwej do onego dobrego, który je z wielkš poczciwoœciš i z wielkš wdzięcznoœciš przyjšł tu i z żonkš, i z onym synem, któryjuż był podrósł, im służył, karmił, poił i wielkš wdzięcznoœć, tak jako pielgrzymom bożym, na wszem ukazował. I miał kubeczek srebrny w skrzynce, po który bieżawszy, wina im weń, albo co miał, nalewał. Potym po onej biesiedzie anioł się wezbrał precz dalej iœć; podziękowawszy gospodarzowi, wstał zza stoła, a on kubeczek, gdy nikt nie widział, jedno on pustelnik, w zanadra włożył; a potym, wyszedszy przed dom, prosił onego dobrego człowieka, aby onemu synowi swemu kazał je przez wieœ przeprowadzić;a była w poœrzodku wsi rzeka głęboka, na której były ławki, co przez nie na drugš stronę ku onemu złemu przechodzono. Gdy było poœrzód ławek, ono dziecię z ochotš naprzód przed nimi idzie, a anioł upatrzywszy, gdzie nawiętsza głębia, takżeono dziecię pchnšł nogš tak, iż spadło i utonęło, a pustelnik zasię w nogę tak, iż goledwe anioł ukrócił, powiadajšc, iż "to sš sšdy Pańskie", iż dalej z nim szedł, bo mu się już barzo ony sšdy nie podobały i oprzykrzyły. Anioł, pustelnik, gospodarz zły Przyszli potym do onego złego a wszetecznego łakomca. Chciał anioł rzkomo do niego w dom iœć, a on wyrwawszy się, poczšł im szpetnie łajać: "A już, włóczęgowie, się włóczycie! Mam ja teraz co inszego czynić niżsię wami bawić!" I poczšł już był psów wołać, aby je był poszczwał z domu swego. Szli precz.Odszedszy mało dalej, potkali pastuchę, a on bydło pędzi; pytał go anioł, czyje by to było bydło; powiedział, iż "tu z tego dwora bliższego". A wyjšwszy on kubeczek,co był dobremu wzišł, dał onemu pastuchowi, powiadajšc: "Daj to, miły bracie, panu swemu, bochmy to przede wroty znaleŸli, musiały podobno dzieci, igrajšc, tam tego odejœć." Nowy zasię dziwi nowe sšdy przypadły na pustelnika onego. Anioł już pustelnikowi rozwodzi sšdy boże Anioł go potym już nie chciał długo na słowie dzierżeć. Odwiódszy go sobie na stronę a siadszy sobie pod drzewem, pytał go, już li by się był co przypatrzył sšdom Pańskim a dziwnym drogam Jego. Powiedział pustelnik: "Ba, przypatrzyłem się, ale mi się barzo nie podobajš." Anioł mu potym powiedział: "Otoż tak wiedz, mój miły bracie, iż Pan Bóg nigdy nic bez przyczyny nie czyni, a wiele jest rzeczy, co się barzo dobrze ludziom podobajš, a przed majestatem Jego barzo za złe bywajš osšdzone. Otoż tak wiedz, iżem ja jest anioł Jego, do ciebie na urzšd posłany, abych ci to rozwiódł, czemuœ się dziwował i w czymeœ wštpił." Ten się znowu barziej zlękł i poczšł sobš trwożyć.Anioł rzekł: "Nie lękaj się nic, a słuchaj sšdów bożych. Otoż tak wiedz: ten pustelnik, któregom ja z skały zepchnšł, był to wzięty człowiek przed oczyma Pańskimi, a pilnie nań zawżdy patrzyło œwięte oko Jego, ale widziałeœ, iż siedzšc na owej skale, poglšdał na miasto ono, gdzie się był urodził, i miał pewnie wolš tam iœć a pożegnać przed œmierciš swojš przyjacioły swoje. Pan, obawiajšc się, aby się był tam nie wzgorszył a iżby nie musiał był rozcišgnšć jakiego sšdu Swego nad nim, kazał go zjšć w niewinnoœci jego z œwiata tego, nasyciwszy go dosyć laty jego, a teraz już używa przed oblicznoœciš Pańskš wielkiej rozkoszy swojej." Także wżdy był on zafrasowany pustelnik po częœci pocieszon. Dobre jako z łaskš Pan karze Powiedział mu zasię anioł: "Podobnoć też tobędzie dziwno, żem owemu dobremu człowiekowi, co nas wdzięcznie przyjšł, i kubeczek wzišł, i syna utopił." Powiedział pustelnik: "Ba, barzo dziwno i barzom się bał." Powiedział mu anioł: "Nic się, nieboże, żadnej takiej rzeczy nie dziwuj na œwiecie, bo to wszytko sš sprawiedliwe sšdy Pańskie. Bo tak wiedz, że owo był takœwięty a pobożny człowiek, póki mu się byłten syn nie urodził, a pilnie nań patrzyło oko Pańskie. A gdy mu się syn urodził, już był poczšł lichwić i inymi kstałty łakomyminabywać dobrego mienia swego, rozmyœlajšc się na onego syna swego. Pan mu go kazał wzišć w onej niewinnoœci jego,który też już i z onym pustelnikiem teraz stoi w niewinnoœci swojej a w wielkiej radoœci swojej przed majestatem Pańskim. A ociec, jeœli się uzna a przydzie zasię znowu ku onej niewinnoœci swojej, pewnie go Pan Bóg pocieszy i inszego mu syna da, irozmnoży szyroko dobro jego. A iżem mu kubeczek ów wzišł, tak wiedz, iż gdy był albo na modlitwach swoich, albo na inszych pobożnych sprawach swoich, tedy zawżdy onim myœlił, aby go kto nie ukradł albo iżby nie może. Bo, iniusów, Šj ľAŹ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj°´@”ŞjüŠj{ˇ÷żkP7+Il‡ŞcJ€m1}AJnŽ] JK€o (ů cL€p5n PLmu jako nie zginšł. A tak Pan kazał mu ji wzišć, aby nie trwożył myœli swojej a nie myœlił o tym, czego mało potrzeba, a owszem, aby strzegł powinnoœci swojej; a wierz mi, iż już oko Pańskie teraz pilniej nań będzie poglšdało." Złym jako Pan płaci "Będzieć też podobno przydziwniejszym, żem ten kubeczek owemu złemu posłał, conas psy mało nie poszczwał. To pewnie wiedz, iż ten Pan darmo nic ni od kogo nie chce. Ten, chociajœ go widział złym, wżdy bez tego nie może być, aby też kiedy imienia Pańskiego nie wspomionšł albo też paciorka nie zmówił, albo czego dobrego nie uczynił, a też wżdy jest okrzczon w imię œwięte Jego, a tak Pan tym doczesnym ludziom za ich dobre uczynki też doczesnymi rzeczami płacić raczy. A tak nic się temu nie dziwuj, iż się czasem szczęœci złoœciwemu, a iż frasunki przypadajš na dobrego. Bo już Pan temu złemu nic winien zostać nie chce, ani sprawy żadnej z nim mieć chce na sšdzie Swoim. A owemu zasię dobremu, jeœli Mu statecznie wytrwa w stałoœci swojej, szuka zawżdy takich dróg, jako by mu byłosowicie wszytko nagrodzono, a k temu, iż go ustawicznie czeka z rozmaitymi pociechami jego, jako wdzięcznego goœcia Swego. A tak toć sš dziwne sšdy Pańskie a dziwne drogi Jego; a już się o nich więcej nie pytaj." Potym anioł zniknšł od niego, a pustelnik się też zumiawszy, szedł do miejsca swego. I był potym œwiety człowiek i wielki kaznodzieja z niego, że się wiele ludzi do niego zbiegało, dziwujšc się i onemu œwiętemu żywotowi jego, i onejnauce jego, którš Pan Bóg był dziwnie w nim objaœnić a oœwiecić raczył. 7. NIE DZIWNE SPRAWY PAŃSKIE, KTO SIĘ IM PRZYPATRZY A także też i ty, mój miły krzeœcijański bracie, nic się nie dziwuj tym dziwnym sprawam Pańskim, które, jako słyszysz iż acz się złemu co poszczęœci, ku jakiemu tokońcowi przychodzi, a iż się też co około dobrego zatrwoży, jakie mu też z tego pociechy i rostš, i rozmnażać się będš, a wkażdym niebezpieczeństwie swoim stój mocno przy Panu swoim, wspomniawszy to sobie, iż to nieomylnie ma przyœć na wielkiepociechy twoje. Nie unoœże nic statecznej myœli od Pana swojego, a zwłaszcza iżeœ już na poły w tę łódkę wsiadł, w której się bierzesz dopłynšć do Niego, a bšdŸ jej pilen, abyć gdzie na stronę nie upłynęła. Abowiem jeœliœ nie widał, tedyœ wżdy słychał, gdy okręt gdzie, nabłšdziwszy się, przybije się do brzegu takiego, tedy oni, co z niego wysiadajš, z radoœciš po ziemi biegajš, kamyczki, bursztynki zbierajš; ale gdy obaczš, izby się zasię miał odepchnšć od brzegu, o, wierz mi, iż się każdy pilnie pokwapi do niego. Także teżity, póki tu po tej suszy chodzisz, póki ty kamyczki rozliczne zbierasz œwiata tego, roztropnie je zbieraj, abyć okręt nie upłynšł, abyœ do niego wsięœć nie omieszkał, który nabłšdziwszy się z tobš po tych srogich burzliwoœciach œwiata tego,ma cię doprowadzić do wdzięcznego portu swojego. Wdzięczna rzecz - pokój po pracy Abowiem widzisz, iż i marynarz każdy, i bojowy człowiek, przepławiwszy się z każdego niebezpieczeństwa swego, wdzięczna to jest rzecz każdemu z nich, gdy się przyprowadzi do domku swojego, a do inych rozkoszek swoich. Bo już on rycerski człowiek nie pocišga wędzonki, niepotrzšsa próżnego bokłaga, nie wala się jako pies po trawie, nie gryzie mu już harnasz grzbietu i już go nie tak często szoruje. Także też i marynarz już się nie boi onych strasznych wiatrów i onego wštpliwego kołysania swego, ani onej Scylle, ani zawrotów onych, co okręty zatapiajš, ani onych syren, co o nich bajš, które pięknymi głosy œpiewajšc, marynarzeusypiajš, a potym je z okręty przewracajš;tylko już sobie rozkoszuje z miłymi przyjacioły swymi, którzy mu się radujš, którzy mu koszule, szaty rozlicznym szyciem przynoszš, aby się ochędożył z onych brudów swoich, a odpoczynšł sobie zonych zatrudnionych prac a trudnoœci swoich. Port bezpieczny A przeczże byœ się też ty tego lękać, albo się przed tym trwożyć miał, iż płyniesz dotego wdzięcznego portu swojego, a do tego nie do czasu, ale wiecznie uspokojonego miejsca swojego, widzšc, w jakim się tu niebezpieczeństwie kołyszesz po tym burzliwym morzu œwiata tego i jakie skały,ijakie zawroty wszędy stojš około ciebie, abyœ się wywrócił z okrętu swego, to jest z wiary a z statecznoœci swojej, i jakie głosy rozmaitych syren œwiata tego do tegocię przywodzš, abyœ usnšł a zapomniał powinnoœci swojej a wywrócił się z tego bezpiecznego okrętu swojego? A tak nic się nie trwóż, nic się nie rozmyœlaj, a puszczajżagle bezpiecznie po wiatru, który cię cišgnie do portu obiecanego twego, a nie oglšdaj się nic na młodoœć a sprawy ludzkieœwiata tego, bo ci dopiro tego nabywajš a szukajš, czegoœ ty pirwej użył, a naradowawszy się z tego, po woliœ ji porzucił. A bšdŸ jako on Krysztofor, co go starzy ludzie malowali, chociaj go nigdy nie było, tylko tym figurujšc dobrego, stałego a cnotliwego człowieka, wielki a stały we wszytkich sprawach swoich. Podpierajże sięmocnym drzewem stałoœci swojej a noœ Krystusa nie tylko na ramionach swoich, aleustawicznie i w sercu swoim. A niech ci œwieci ustawicznie pustelnik u brzegu twojego onš wdzięcznš laterniczkš, to jest prawdziwym słowem Pańskim, które ma być zawżdy jako jasna pochodnia przed oczyma twoimi, abyœ nie zbłšdził do brzeguswego. A brni bezpiecznie, a płyń bezpiecznie do tego portu obiecanego swojego. Abowiem cię już tam oni wdzięczni przyjaciele twoi, oni anieli œwięci, tak jako o nich pewnš wiadomoœć mamy, nie tylko z szatami albo z wyszywanymi koszulami, ale z dziwnymi a rozlicznymi radoœciami a rozkoszami ustawicznie czekajš, których żadne pismo nigdy wypisać nie może. A dlaczegoż się ocišgać masz z tego spróchniałego œwiata a z tego nikczemnego a nigdy nie bezpiecznego mieszkania swego,gdyż tam wiesz o pewnych wdzięcznych przynosinach swoich? Gorgijasz Ano i on Gorgijasz, mędrzec pogański, gdy to wielekroć powiadał, "iżbych ja zawżdy wolał umrzeć, niżli się tak w tej zatrwożonej nędzy ustawicznie kołysać", tedy kiedy mu to przyjaciele ganili, iż się doniepotrzebnej rzeczy napierał, tedy im to dawał na przykład, pytajšc ich: "Powiedzcie mi, kiedy kto siedzi w starym, w złym a w spróchniałym domku jakim, który się leda kiedy zachwiawszy, obalić może i onego, co w nim siedzi, utłuc może,zaż mu nie lepiej przeprowadzić się do nowego, do mocnego i do pięknego domu, który się nigdy ani obalić, ani zepsować nie może?" Tedy wszyscy, nie lza, jedno mu tego pozwolić musieli. Także też i ty widzisz, w jakim tu spróchniałym a niebezpiecznym domku siedzisz tego niebezpiecznego i œwiata, i już zeszłego ciała swojego; azaż nie lepiej za radš tego to Gorgijasza wyprowadzić się po woli do nowego, do wdzięcznego, do nadobnego a dowiecznego, a rozlicznymi krotofilami i weselem napełnianego domku swojego? Dom wieczny - niebo Filipe. w I kap. A nic się przed tym ani trwóż, ani się tego lękaj, a ciesz się onymi słowy Pawła œwiętego, który się też barzo pilnie kwapił z tego domku spróchniałego œwiata tego do tego tam wiecznego domu swego, który powiadał: "Panie Boże, daj, abych się co narychlej rozdzielił z mizernym œwiatem z tym, a był co narychlej z Krystusem, Panem swoim." Skut. Apo. w IX Tu już rozumiesz, gdyć był Ducha Œwiętego pełen a był naczyniem Pańskim wybranym, jako o nim sam Pan œwiadectwo dawać raczył, iżci ten pewnie wiedział o tych tamrozlicznych rozkoszach tego tam domu przyszłego, gdyż się tak do niego z takš ochotš kwapił. 8. SĽ RZECZY DOBRE, CO SIĘ, ZŁYMI ZDADZĽ Ze złych rzeczy dobre być muszš Abowiem sšć niektóre rzeczy, które się złymi a strasznymi z pirwotku zdadzš, a potym, rozmyœliwszy, w co się na potym obrócić majš, nic strasznymi nie będš. Straszna jest nastšpić na działa, leŸć na mury, przebijać się przez wojska, ale gdy się rozmyœli człowiek poczciwy, nacz mu tona potym wyniœć ma, nic mu to straszno niebędzie. Acz tam już też po częœci i nędze pocirpieć musi, nie dojeœć, nie dopić, nie dospać, pod cotarhš na trawie się ukłaœć, ano harnasz kšsa, ano czasem za szyję kapie, ale przetrwawszy mało tej nędze, jakiej zasię z tego z miłymi przyjacioły rozkoszy używa: ano wdzięczna sława o nim wszędy lata, ano go zacni ludzie międzysobš pocišgajš, czciš, ważš, darujš; a on, co się tam działo, rozpowiada, blizny swe poczciwe ukazuje, zapłaty i inego opatrzenia, którego się pewnie nadziewa, z radoœciš oczekawa. Œmierć porażona leży Także i ty, mój namilszy bracie, gdyżeœ się przebił przez ty rozmaite burdy œwiata tego, jako przez srogie wojska przeciwko sobie nasadzone, już się nic nie lękaj przypuœcić ku szturmu na tego ostateczniejszego nieprzyjaciela swego, na tę obłudnš œmierć, którać nic żadnymi strzelbami uczynić nie może, boć barzo zemdlona a osłabiona jest. Poraziłci jš dawno Pan twój i leży jako obumarła pod nogami Jego. Osea. w XIII kapi. I. Kor. w XV kapi. Nie darmoć się z niej prorok naœmiewa, takmówišc do niej: "A gdzież jest, pani miła œmierci ona moc twoja? A gdzież jest ono sproœne żšdło twoje, którymeœ kšsała nędzne przodki nasze?" A tak jednoć nas straszy ta obłuda, jako dzieci maszkarš, a jako koza wilka, potrzšsajšc rogami, aleć nam nic nie uczyni, gdyż Krystus, Pan nasz a głowa nasza, żyw jest, przed którym onanic nie umie, a barzo przytępiła kosy swojej. Bo acz trochę do małego czasu nadciałem posrożyć się może, ale dusza już jej ni w czym nie jest poddana, która za czasów pirwszych pospołu i z ciałem wiecznie obumierała, ale już teraz wiecznieżywa być ma, i to ciało na głos Pański pospołu z niš zasię ożywiono być ma. A czemuż się jej lękać masz, a bezpiecznie się z niš potkać nie masz, gdyż wiesz, iż cinic szkodliwego a żałosnego uczynić nie może? Abowiem przebiwszy się z tej ustawicznej burdy a odprawiwszy już z niš tę ostatecznš przygodę, tam dopirko poznasz, jako oni niebiescy przyjaciele twoiradować ci się będš, jako cię między sobš czcić a ważyć będš, i jako im będziesz ukazował blizny cnoty a stałoœci swojej, i jakie będziesz brał wdzięczne upominki wiecznej zapłaty swojej za ty nieodmienne burdy twoje a za stałoœci twoje. 9. STAŁY NICZEGOJ SIĘ NIE BOI A tak już stój w tym boju mocno, a nie odnoœ nic w tej stałoœci swej umysłu swego od Pana swego, acz cię będzie œwiat a fortuna po częœci odcišgała od tego łudarstwy a kuglarstwy swymi, żeć się jakoœ myœl będzie odcišgała od bezpieczeństwa twego, a wodziła cię w niepotrzebne rozmysły œwiata tego. Ale ty nic nie dbaj na to; wszakeœ się już dosyć napatrzył tego wszytkiego i hojnieœ używałtego. Galat. w. VI kapi. A słuchaj apostoła œwiętego, który na cię woła: ^Dum tempus habemus, operemur bonum^, to jest: póki czas mamy, starajmy się o to, co nam przystoi, abychmy dobrze wszytko czynili. Bo to wiedz pewnie: z jakimi się tam sprawami postawisz, z takimi też osšdzon będziesz. Różno matka a ociec dzieci miłujš Abowiem jeœlibyœ się œwiatu przeciwił albo fortunie, łudarce a jako zwodnicy jego, patrz na ojca a na matkę tu na œwiecie, którzy dziatki majš między sobš, jako je różno miłujš: matka kšpie, pieœci, miłuje, karmi, upstrzy, ubryżuje jako marcowe prosię, a swej wolej mu na wszem dopuszcza, a ociec już nie tak się z nim pieœci, a czasem mu i prštkiem podsiecze, ale się pilnie stara o dobre mienie jego a o wychowanie jego, aby potym z niego co dobrego urosło. Takżeć też nasz Ociec niebieski, acz się z nami nie barzo pieœci, acz nam czasem i prštkiem podsieka, ale się pilnie stara o dobre mienie wieczne nasze i o wychowanie nasze tak, jakobychmy się Mu wiecznie na potym przygodzili. Inaczej Bóg, a inaczej nas fortuna miłuje Ale ta nieœlachetna macocha, ta omylna fortuna œwiata tego, która się nam matkš być ozywa, ale pewnie fałecznš, a nie życzliwš, bo się nie stara ni ocz więcej, jedno aby nas tylko omylnie pstrzyła jako prosięta a jako miejskie dzieci, które we pstrych kożuszkoch z młodu chodzš a potym się, jako węglarze poddymajšc kominy, poczerniš; ale wierz mi, iż się ta nic nie stara o wychowanie nasze, abychmysię potym z czasem swym na co dobrego przygodzili. A tak nic się ty nie przeciw tej obłudnej obłudzie, tej nędznej fortunie, a cięgni się za Ojcem swym niebieskim, który się stara o wychowanie twoje i o wieczne dobre mienie twoje, a nic się nie trwóż przeminełymi czasy młodoœci swojej, jeœliœGo kiedy gniewał, aby cię miał kiedy opuœcić; kiedy się z wiecznš a z serdecznš myœlš obrócisz do Niego, obiecał On nigdy nie wspominać młodoœci twojej ani przestępków twoich. Łuk. w XV kapit. A masz pewny dekret Jego pociechy swojej o onym marnotratnym synu uczyniony, który się był wydzielił od ojca swego, który potym tak marnie wszytko utracił, iżœwinie paœć musiał, a młóto jadać musiał zkoryta plugawego pospołu z nimi; a jako gdy się uznał a nawrócił się do niego, jakogo zasię ubrał, ubogacił i przyjšł go za wdzięcznego synaczka swego. Tamże tego wnet Pan po tej przypowieœci dołożyć raczył, iż "takżeć też z wami uczyni Ociec wasz niebieski, gdy się uznacie a nawrócicie się do Niego". A wszakoż ja nie radzę nikomu ubezpieczać się na lata swojea rozkładać czasy tego uznania swego. Mat. w XXV kap. Na każdego tam Pan woła, aby zawżdy gotów był w każdym stanie swoim, gdyż czas a œmierć dybie ustawicznie jako złodziej, a nie patrzy ani młodoœci, ani stanu człowieka żadnego. Nie dać się fortunie uwodzić A tak, mój miły krzeœcijański bracie, a zwłaszcza ty, który już jako na murze a jako na drabinie stoisz u szturmu swego z tš marnš œmierciš swojš, nie dajże się nic trwożyć ani się odłudzać tej marnej fortunie od przystojnoœci swojej, a patrz zawżdy, jako w cel, w krzeœcijańskš powinnoœć swoję, a postanów już statecznša uważnš myœl swoję, nie daj się, jako słabe drzewo, kołysać leda wiatrowi, które snadnie może być z korzenia wywrócono, a nigdy się już potym zielenić nie może. Bo aczci to bez rozerwanej myœli być nie może, weŸrzawszy na nałogi swojealbo na potomstwo swoje, ale przecz tego żałować masz, czego pewnie kiedy tedy odbieżeć musisz, albo jeszcze za żywota twego to zgorzeć, albo w niwecz obrócić się może? Albo takież lepiej, iż ty tu potomstwa swego odbieżysz, niżliby ciebie tu przed twymi oczyma odbieżeć mieli a zdychać marnie i jeszcze nie wiedzieć, jakimi œmierciami, przed oczyma twymi mieli, z czego byœ wszytkiego więtszej żałoœci użyć musiał. Mšdro. w III kapit. A postanowiwszy tak statecznš myœl swoję,potkasz się bezpieczniej z tš marnš obłudš a z tš œmierciš swojš, którać nic szkodliwego uczynić nie może, jedno iż do czasu zemdlić może to ciało twoje, które samo z przyrodzenia laty twymi już dawno zemdlone jest. Mat. w XIX kap. Ale duszy twojej, tak jako członkowi bożemu, która zawżdy w opiece Pańskiej jest, nic zaszkodzić ani się jej dotknšć nie może. A k temu gdy sobie wspomieniesz, iż w on czas, gdy się ozwać masz na zawołanie Pańskie, iż przy Nim będziesz latał jako orzeł po obłokach, w radoœciachswoich będziesz się œwiecił między niewiernymi, jako iskra między trzcinami, wedle obietnic Jego. Mšdro. w V kapit. Będziesz sšdził króle, ksišżęta i wielkie mocarze przy Panu swoim, a oni się tobie będš dziwować mówišc tak, jako Salomon o tym pisze: "I gdzież się ten nędznik teraz wzišł, iż go widzimy w takiej zacnoœci, któregochmy niedawno nikczemnego a wzgardzonego na ziemi widzieli?" A oni się sami będš tułać, wołać, narzekać, biegajšcmiędzy górami a szukajšc jaskiń a dziur, gdzie by się mieli zakryć przed srogoœciš onš, która się w ten czas nad złoœniki okazować będzie. Łuk. w XXIII kap. A to ja tu twemu rozumowi poruczam, co sobie obrać masz, jeœli się tak tułać z tymitułajšcymi w srogim strachu a w obłędnoœciach twoich, czyli być w takiej wielmożnoœci, i w takiej zacnoœci, i w takimmajestacie, i w tej rozkoszy z wiernymi Pańskimi i z aniołami œwiętymi, tak jakoœ się już o tym dosyć nasłuchał. Zamknienie ksišg A tak, mój miły bracie, tu już masz wypisane wszytki wieki swoje, jako się w nich masz poczciwie zachować a jako masz uważać wszytki czasy swoje, tak jakobyœ , Šj ľAŹ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj°´@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żq Š#L˙˙ich użył z poczciwoœciš a z poważnš sławšswojš i tu za żywota swego, i po œmierci swojej; i jako masz uważnie stać w każdych sprawach swoich, i jako się nie masz lękać ani œmierci, ani żadnych przygód swoich, i jako masz na wszem miarkować i skromić wszytki afekty swoje i przyrodzenia swego, i jako masz zawżdy ist być opieki swojej i rozszyrzonego królestwa nad sobš Pańskiego, także jako masz być ist wdzięcznego zbawienia swojego i wiecznych a nieskończonych radoœci swoich. Przyjmiż to ode mnie, proszę cię, miasto rejestru poczciwych spraw swoich, jako od prostaka. A gdy się tu, jako z rejestru obaczysz w sprawach swoich, snadnie potym znajdziesz między mędrszymi, czego dalej w sobie poprawować i jako się sprawować będzieszmiał. Jan w V kapitul. Jedno nie leż darmo, czytaj, szukaj, biegaj a dowieduj się o powinnoœci swojej, bo i Pan na nas woła, abychmy się dowiedowali o piœmiech, na których zależy i sława, i poczciwoœć, i zbawienie nasze. A zatym cię Panu Bogu poruczam, trojakiemu w staniecha jednemu w bóstwie, który króluje bez poczštku i będzie bez końca na wiek wieków. Amen ---------Konwersja: rpg6@go2.pl ięcznego goœcia Swego. A tak toć sš dziwne sšdy Pańskie a dziwne drogi Jego; a już się o nich więcej nie pytaj." Potym anioł zniknšł od niego, a pustelnik się też zumiawszy, szedł do miejsca swego. I był potym œwiety człowiek i wielki kaznodzieja z niego, że się wiele ludzi do niego zbiegało, dziwujšc się i onemu œwiętemu żywotowi jego, i onejnauce jego, którš Pan Bóg był dziwnie w nim objaœnić a oœwiecić raczył. 7. NIE DZIWNE SPRAWY PAŃSKIE, KTO SIĘ IM PRZYPATRZY A także też i ty, mój miły krzeœcijański bracie, nic się nie dziwuj tym dziwnym sprawam Pańskim, które, jako słyszysz iż acz się złemu co poszczęœci, ku jakiemu tokońcowi przychodzi, a iż się też co około dobrego zatrwoży, jakie mu też z tego pociechy i rostš, i rozmnażać się będš, a wkażdym niebezpieczeństwie swoim stój mocno przy Panu swoim, wspomniawszy to sobie, iż to nieomylnie ma przyœć na wielkiepociechy twoje. Nie unoœże nic statecznej myœli od Pana swojego, a zwłaszcza iżeœ już na poły w tę łódkę wsiadł, w której się bierzesz dopłynšć do Niego, a bšdŸ jej pilen, abyć gdzie na stronę nie upłynęła. Abowiem jeœliœ nie widał, tedyœ wżdy słychał, gdy okręt gdzie, nabłšdziwszy się, przybije się do brzegu takiego, tedy oni, co z niego wysiadajš, z radoœciš po ziemi biegajš, kamyczki, bursztynki zbierajš; ale gdy obaczš, izby się zasię miał odepchnšć od brzegu, o, wierz mi, iż się każdy pilnie pokwapi do niego. Także teżity, póki tu po tej suszy chodzisz, póki ty kamyczki rozliczne zbierasz œwiata tego, roztropnie je zbieraj, abyć okręt nie upłynšł, abyœ do niego wsięœć nie omieszkał, który nabłšdziwszy się z tobš po tych srogich burzliwoœciach œwiata tego,ma cię doprowadzić do wdzięcznego portu swojego. Wdzięczna rzecz - pokój po pracy Abowiem widzisz, iż i marynarz każdy, i bojowy człowiek, przepławiwszy się z każdego niebezpieczeństwa swego, wdzięczna to jest rzecz każdemu z nich, gdy się przyprowadzi do domku swojego, a do inych rozkoszek swoich. Bo już on rycerski człowiek nie pocišga wędzonki, niepotrzšsa próżnego bokłaga, nie wala się jako pies po trawie, nie gryzie mu już harnasz grzbietu i już go nie tak często szoruje. Także też i marynarz już się nie boi onych strasznych wiatrów i onego wštpliwego kołysania swego, ani onej Scylle, ani zawrotów onych, co okręty zatapiajš, ani onych syren, co o nich bajš, które pięknymi głosy œpiewajšc, marynarzeusypiajš, a potym je z okręty przewracajš;tylko już sobie rozkoszuje z miłymi przyjacioły swymi, którzy mu się radujš, którzy mu koszule, szaty rozlicznym szyciem przynoszš, aby się ochędożył z onych brudów swoich, a odpoczynšł sobie zonych zatrudnionych prac a trudnoœci swoich. Port bezpieczny A przeczże byœ się też ty tego lękać, albo się przed tym trwożyć miał, iż płyniesz dotego wdzięcznego portu swojego, a do tego nie do czasu, ale wiecznie uspokojonego miejsca swojego, widzšc, w jakim się tu niebezpieczeństwie kołyszesz po tym burzliwym morzu œwiata tego i jakie skały,ijakie zawroty wszędy stojš około ciebie, abyœ się wywrócił z okrętu swego, to jest z wiary a z statecznoœci swojej, i jakie głosy rozmaitych syren œwiata tego do tegocię przywodzš, abyœ usnšł a zapomniał powinnoœci swojej a wywrócił się z tego bezpiecznego okrętu swojego? A tak nic się nie trwóż, nic się nie rozmyœlaj, a puszczajżagle bezpiecznie po wiatru, który cię cišgnie do portu obiecanego twego, a nie oglšdaj się nic na młodoœć a sprawy ludzkieœwiata tego, bo ci dopiro tego nabywajš a szukajš, czegoœ ty pirwej użył, a naradowawszy się z tego, po woliœ ji porzucił. A bšdŸ jako on Krysztofor, co go starzy ludzie malowali, chociaj go nigdy nie było, tylko tym figurujšc dobrego, stałego a cnotliwego człowieka, wielki a stały we wszytkich sprawach swoich. Podpierajże sięmocnym drzewem stałoœci swojej a noœ Krystusa nie tylko na ramionach swoich, aleustawicznie i w sercu swoim. A niech ci œwieci ustawicznie pustelnik u brzegu twojego onš wdzięcznš laterniczkš, to jest prawdziwym słowem Pańskim, które ma być zawżdy jako jasna pochodnia przed oczyma twoimi, abyœ nie zbłšdził do brzeguswego. A brni bezpiecznie, a płyń bezpiecznie do tego portu obiecanego swojego. Abowiem cię już tam oni wdzięczni przyjaciele twoi, oni anieli œwięci, tak jako o nich pewnš wiadomoœć mamy, nie tylko z szatami albo z wyszywanymi koszulami, ale z dziwnymi a rozlicznymi radoœciami a rozkoszami ustawicznie czekajš, których żadne pismo nigdy wypisać nie może. A dlaczegoż się ocišgać masz z tego spróchniałego œwiata a z tego nikczemnego a nigdy nie bezpiecznego mieszkania swego,gdyż tam wiesz o pewnych wdzięcznych przynosinach swoich? Gorgijasz Ano i on Gorgijasz, mędrzec pogański, gdy to wielekroć powiadał, "iżbych ja zawżdy wolał umrzeć, niżli się tak w tej zatrwożonej nędzy ustawicznie kołysać", tedy kiedy mu to przyjaciele ganili, iż się doniepotrzebnej rzeczy napierał, tedy im to dawał na przykład, pytajšc ich: "Powiedzcie mi, kiedy kto siedzi w starym, w złym a w spróchniałym domku jakim, który się leda kiedy zachwiawszy, obalić może i onego, co w nim siedzi, utłuc może,zaż mu nie lepiej przeprowadzić się do nowego, do mocnego i do pięknego domu, który się nigdy ani obalić, ani zepsować nie może?" Tedy wszyscy, nie lza, jedno mu tego pozwolić musieli. Także też i ty widzisz, w jakim tu spróchniałym a niebezpiecznym domku siedzisz tego niebezpiecznego i œwiata, i już zeszłego ciała swojego; azaż nie lepiej za radš tego to Gorgijasza wyprowadzić się po woli do nowego, do wdzięcznego, do nadobnego a dowiecznego, a rozlicznymi krotofilami i weselem napełnianego domku swojego? Dom wieczny - niebo Filipe. w I kap. A nic się przed tym ani trwóż, ani się tego lękaj, a ciesz się onymi słowy Pawła œwiętego, który się też barzo pilnie kwapił z tego domku spróchniałego œwiata tego do tego tam wiecznego domu swego, który powiadał: "Panie Boże, daj, abych się co narychlej rozdzielił z mizernym œwiatem z tym, a był co narychlej z Krystusem, Panem swoim." Skut. Apo. w IX Tu już rozumiesz, gdyć był Ducha Œwiętego pełen a był naczyniem Pańskim wybranym, jako o nim sam Pan œwiadectwo dawać raczył, iżci ten pewnie wiedział o tych tamrozlicznych rozkoszach tego tam domu przyszłego, gdyż się tak do niego z takš ochotš kwapił. 8. SĽ RZECZY DOBRE, CO SIĘ, ZŁYMI ZDADZĽ Ze złych rzeczy dobre być muszš Abowiem sšć niektóre rzeczy, które się złymi a strasznymi z pirwotku zdadzš, a potym, rozmyœliwszy, w co się na potym obrócić majš, nic strasznymi nie będš. Straszna jest nastšpić na działa, leŸć na mury, przebijać się przez wojska, ale gdy się rozmyœli człowiek poczciwy, nacz mu tona potym wyniœć ma, nic mu to straszno niebędzie. Acz tam już też po częœci i nędze pocirpieć musi, nie dojeœć, nie dopić, nie dospać, pod cotarhš na trawie się ukłaœć, ano harnasz kšsa, ano czasem za szyję kapie, ale przetrwawszy mało tej nędze, jakiej zasię z tego z miłymi przyjacioły rozkoszy używa: ano wdzięczna sława o nim wszędy lata, ano go zacni ludzie międzysobš pocišgajš, czciš, ważš, darujš; a on, co się tam działo, rozpowiada, blizny swe poczciwe ukazuje, zapłaty i inego opatrzenia, którego się pewnie nadziewa, z radoœciš oczekawa. Œmierć porażona leży Także i ty, mój namilszy bracie, gdyżeœ się przebił przez ty rozmaite burdy œwiata tego, jako przez srogie wojska przeciwko sobie nasadzone, już się nic nie lękaj przypuœcić ku szturmu na tego ostateczniejszego nieprzyjaciela swego, na tę obłudnš œmierć, którać nic żadnymi strzelbami uczynić nie może, boć barzo zemdlona a osłabiona jest. Poraziłci jš dawno Pan twój i leży jako obumarła pod nogami Jego. Osea. w XIII kapi. I. Kor. w XV kapi. Nie darmoć się z niej prorok naœmiewa, takmówišc do niej: "A gdzież jest, pani miła œmierci ona moc twoja? A gdzież jest ono sproœne żšdło twoje, którymeœ kšsała nędzne przodki nasze?" A tak jednoć nas straszy ta obłuda, jako dzieci maszkarš, a jako koza wilka, potrzšsajšc rogami, aleć nam nic nie uczyni, gdyż Krystus, Pan nasz a głowa nasza, żyw jest, przed którym onanic nie umie, a barzo przytępiła kosy swojej. Bo acz trochę do małego czasu nadciałem posrożyć się może, ale dusza już jej ni w czym nie jest poddana, która za czasów pirwszych pospołu i z ciałem wiecznie obumierała, ale już teraz wiecznieżywa być ma, i to ciało na głos Pański pospołu z niš zasię ożywiono być ma. A czemuż się jej lękać masz, a bezpiecznie się z niš potkać nie masz, gdyż wiesz, iż cinic szkodliwego a żałosnego uczynić nie może? Abowiem przebiwszy się z tej ustawicznej burdy a odprawiwszy już z niš tę ostatecznš przygodę, tam dopirko poznasz, jako oni niebiescy przyjaciele twoiradować ci się będš, jako cię między sobš czcić a ważyć będš, i jako im będziesz ukazował blizny cnoty a stałoœci swojej, i jakie będziesz brał wdzięczne upominki wiecznej zapłaty swojej za ty nieodmienne burdy twoje a za stałoœci twoje. 9. STAŁY NICZEGOJ SIĘ NIE BOI A tak już stój w tym boju mocno, a nie odnoœ nic w tej stałoœci swej umysłu swego od Pana swego, acz cię będzie œwiat a fortuna po częœci odcišgała od tego łudarstwy a kuglarstwy swymi, żeć się jakoœ myœl będzie odcišgała od bezpieczeństwa twego, a wodziła cię w niepotrzebne rozmysły œwiata tego. Ale ty nic nie dbaj na to; wszakeœ się już dosyć napatrzył tego wszytkiego i hojnieœ używałtego. Galat. w. VI kapi. A słuchaj apostoła œwiętego, który na cię woła: ^Dum tempus habemus, operemur bonum^, to jest: póki czas mamy, starajmy się o to, co nam przystoi, abychmy dobrze wszytko czynili. Bo to wiedz pewnie: z jakimi się tam sprawami postawisz, z takimi też osšdzon będziesz. Różno matka a ociec dzieci miłujš Abowiem jeœlibyœ się œwiatu przeciwił albo fortunie, łudarce a jako zwodnicy jego, patrz na ojca a na matkę tu na œwiecie, którzy dziatki majš między sobš, jako je różno miłujš: matka kšpie, pieœci, miłuje, karmi, upstrzy, ubryżuje jako marcowe prosię, a swej wolej mu na wszem dopuszcza, a ociec już nie tak się z nim pieœci, a czasem mu i prštkiem podsiecze, ale się pilnie stara o dobre mienie jego a o wychowanie jego, aby potym z niego co dobrego urosło. Takżeć też nasz Ociec niebieski, acz się z nami nie barzo pieœci, acz nam czasem i prštkiem podsieka, ale się pilnie stara o dobre mienie wieczne nasze i o wychowanie nasze tak, jakobychmy się Mu wiecznie na potym przygodzili. Inaczej Bóg, a inaczej nas fortuna miłuje Ale ta nieœlachetna macocha, ta omylna fortuna œwiata tego, która się nam matkš być ozywa, ale pewnie fałecznš, a nie życzliwš, bo się nie stara ni ocz więcej, jedno aby nas tylko omylnie pstrzyła jako prosięta a jako miejskie dzieci, które we pstrych kożuszkoch z młodu chodzš a potym się, jako węglarze poddymajšc kominy, poczerniš; ale wierz mi, iż się ta nic nie stara o wychowanie nasze, abychmysię potym z czasem swym na co dobrego przygodzili. A tak nic się ty nie przeciw tej obłudnej obłudzie, tej nędznej fortunie, a cięgni się za Ojcem swym niebieskim, który się stara o wychowanie twoje i o wieczne dobre mienie twoje, a nic się nie trwóż przeminełymi czasy młodoœci swojej, jeœliœGo kiedy gniewał, aby cię miał kiedy opuœcić; kiedy się z wiecznš a z serdecznš myœlš obrócisz do Niego, obiecał On nigdy nie wspominać młodoœci twojej ani przestępków twoich. Łuk. w XV kapit. A masz pewny dekret Jego pociechy swojej o onym marnotratnym synu uczyniony, który się był wydzielił od ojca swego, który potym tak marnie wszytko utracił, iżœwinie paœć musiał, a młóto jadać musiał zkoryta plugawego pospołu z nimi; a jako gdy się uznał a nawrócił się do niego, jakogo zasię ubrał, ubogacił i przyjšł go za wdzięcznego synaczka swego. Tamże tego wnet Pan po tej przypowieœci dołożyć raczył, iż "takżeć też z wami uczyni Ociec wasz niebieski, gdy się uznacie a nawrócicie się do Niego". A wszakoż ja nie radzę nikomu ubezpieczać się na lata swojea rozkładać czasy tego uznania swego. Mat. w XXV kap. Na każdego tam Pan woła, aby zawżdy gotów był w każdym stanie swoim, gdyż czas a œmierć dybie ustawicznie jako złodziej, a nie patrzy ani młodoœci, ani stanu człowieka żadnego. Nie dać się fortunie uwodzić A tak, mój miły krzeœcijański bracie, a zwłaszcza ty, który już jako na murze a jako na drabinie stoisz u szturmu swego z tš marnš œmierciš swojš, nie dajże się nic trwożyć ani się odłudzać tej marnej fortunie od przystojnoœci swojej, a patrz zawżdy, jako w cel, w krzeœcijańskš powinnoœć swoję, a postanów już statecznša uważnš myœl swoję, nie daj się, jako słabe drzewo, kołysać leda wiatrowi, które snadnie może być z korzenia wywrócono, a nigdy się już potym zielenić nie może. Bo aczci to bez rozerwanej myœli być nie może, weŸrzawszy na nałogi swojealbo na potomstwo swoje, ale przecz tego żałować masz, czego pewnie kiedy tedy odbieżeć musisz, albo jeszcze za żywota twego to zgorzeć, albo w niwecz obrócić się może? Albo takież lepiej, iż ty tu potomstwa swego odbieżysz, niżliby ciebie tu przed twymi oczyma odbieżeć mieli a zdychać marnie i jeszcze nie wiedzieć, jakimi œmierciami, przed oczyma twymi mieli, z czego byœ wszytkiego więtszej żałoœci użyć musiał. Mšdro. w III kapit. A postanowiwszy tak statecznš myœl swoję,potkasz się bezpieczniej z tš marnš obłudš a z tš œmierciš swojš, którać nic szkodliwego uczynić nie może, jedno iż do czasu zemdlić może to ciało twoje, które samo z przyrodzenia laty twymi już dawno zemdlone jest. Mat. w XIX kap. Ale duszy twojej, tak jako członkowi bożemu, która zawżdy w opiece Pańskiej jest, nic zaszkodzić ani się jej dotknšć nie może. A k temu gdy sobie wspomieniesz, iż w on czas, gdy się ozwać masz na zawołanie Pańskie, iż przy Nim będziesz latał jako orzeł po obłokach, w radoœciachswoich będziesz się œwiecił między niewiernymi, jako iskra między trzcinami, wedle obietnic Jego. Mšdro. w V kapit. Będziesz sšdził króle, ksišżęta i wielkie mocarze przy Panu swoim, a oni się tobie będš dziwować mówišc tak, jako Salomon o tym pisze: "I gdzież się ten nędznik teraz wzišł, iż go widzimy w takiej zacnoœci, któregochmy niedawno nikczemnego a wzgardzonego na ziemi widzieli?" A oni się sami będš tułać, wołać, narzekać, biegajšcmiędzy górami a szukajšc jaskiń a dziur, gdzie by się mieli zakryć przed srogoœciš onš, która się w ten czas nad złoœniki okazować będzie. Łuk. w XXIII kap. A to ja tu twemu rozumowi poruczam, co sobie obrać masz, jeœli się tak tułać z tymitułajšcymi w srogim strachu a w obłędnoœciach twoich, czyli być w takiej wielmożnoœci, i w takiej zacnoœci, i w takimmajestacie, i w tej rozkoszy z wiernymi Pańskimi i z aniołami œwiętymi, tak jakoœ się już o tym dosyć nasłuchał. Zamknienie ksišg A tak, mój miły bracie, tu już masz wypisane wszytki wieki swoje, jako się w nich masz poczciwie zachować a jako masz uważać wszytki czasy swoje, tak jakobyœ , Šj ľAŹ48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj°´@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż”üżN¸÷ż@,ŞjI_÷ż@”Şjj¤{