.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBAHٟHYHdAD dT,0Q 4 4:9Q 4 4:N8Q 4 4: S 4:8  0S`H`hH`/.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBA 0Uih7 RUD@ 0X@ q`PUUQ HAptbd5Q1QUUQl)`D` P@ @I Hps'6FTQE%In@p`P+5@;7g;#Oh(qF&PRQ oOwww.a$PcWЏ`^&'_ ?dP@*Q?piIp`5SQUEU`ߖ_p`_c~P?@G@FTtU4b_`dHpw6fP0;UhGsPpIwrF@TPAUE@?c@`@wGfaUP ?Ph`tp@ff1UU$b!o{׀(2?ulB_a{%aQbrf>)< ^ 5~C?B{A H7p6 `^Q5UU@IFtrdUQE@??faUR0U?@)A)(wJfZS00%1[1F!wpfU!U UU4AwwGf~_ @DwfaS#P`@A0PU@k_ ! T?2ifa$UEDQ$!?^%^?#I@hwttFbBEqA  wBd@Q@biq_TR0BC?ww??QbTUBU4$??dQC!?ۙA_swwbE3_Ai~$_~`1P0S$I`QiÆqw 6UT'@i `h`GGGf&A%`iݑhHq#FF]E$E~a Iqi!GOETHH#`P1a C@q@81b@r6F0`ffPFR??01?HB*i8btwa79*Q@ _ TPp#```0w%FS ?`0660SS R8 DqF6 Qy@`p?TPU4q? ~@  7 _0\/zz @0H??*kp3$$$$RSSC4FF%RteC4VG%RddC455%BBBBX=RJZ9gs{X=LJZ1gs{gCClC)C] 𵆰KN$kIHRR!B!GOys@-h$U`!!4, W@  7B  ?' xG 7(9"HBa8dI# h@C8!> - @'% x 7 / ' L '` h #@ Hx( GhCXC C2C J'PhR{3:3z;@* 9+ѐpGhC񵂰 )Hh.8PCpR(0 9 B %($EHh( "B"1# .1o0:0z!@4B Hh ))IBIIIBIIAG1hCHIh h`B@@#@Oi#B i1a)ۉ HaaI ` !@CpGhCCC!"R( KR(HQ1B !HpG0  #GK *KK#A#CETS0 \ ,!!1BCR0(۰pG0*A A"I2 "HpG@I" pG@NhH1iCA@@ 0a xA(h (ya` h 7B  ?'! 1@#BHМC` GC "JI# h@#[B EHpEI hO#'<pK $x#Cp"Cp8< $Qx9K!CQph !#B!`4I`4I3IMH`$] h`!!4,*L C8a!Lhi@Hhh (ڠ!I!IXH` 8@H8@$( 2`!4 ,L C I  IMGC2lCC `8` $M/`U/ HC(a/ / ` Ӯh/ѰI/IX` @/(/ H @O8CGC h`` G G Oh 0*2Rh"B"]GCK"hB"%0NGCB828!RGOFFONwith RONOFFSLOWMO5min10min30minOFFIIIIIIIIIIIIIIINormalTurboCrapProtGBAGBPNDS1P2PLink2PLink3PLink4PBlackGreyBlueNoneYellowGreyMulti1Multi2ZeldaMetroidAdvIslandAdvIsland2BaloonKidBatmanBatmanROTJBionicComCV AdvDr.MarioKirbyDK LandDMGMGBSGBCGBAGBAuto Goomba Pogoomba ' I" ;`AHx('@I XhF? @HAIx XiFhFiF" F;O @ 2 2 > GPowered by XGFLASH2.com 2005uChav2.2 on wC`C`B autofire: A autofire: 2`Controller: Display->Other Settings->Link TransferSleepRestartSave State->Load State->Manage SRAM->Exit Q" 6h:H;Ix X:hFiF 8H8Ox8:XhFiF 6L7Ix X6hFiF x4I X4hFiF 4H4h :XhFiF y0:XhFiF /H/x:XhFiF /H/hhFiF G Other Settings(`VSync: _`FPS-Meter: C`Autosleep: `EWRAM speed: 2Swap A-B: Autoload state: (Goomba detection: PaGame Boy:  " HIh XhFIiF 7HIx XhFfOKBa  @&60`.CH p ;pAH[#  >Np00Xp!000pp@;p#C3H&1H1A1HA(1%H&V f>Й(`]0 Z&v  # 06N<,$$ 4D=- Hh. 47?/ JGgCTCC brac#\T3:рpG H!I LhB 8hB <`x`Gg1W!"Cxx;Cx?;Cx?;CY02*ۀpG e") |"* wZ'?рG Write error! Memory full. Delete some games.1K1Oh#[<f'BC#fB7B+) #[B 5 (92>.'C.`h`=- 9*d'C'``` I02 `!Ip02B @I9 GCg^)2:p01ypG "S!H9 !7< 9< !7< }9 79 G00:00:00 - 00/00kKCIh h&1+AL! + + h)89B)) !`  Y'# ` B )"B" 0 1_Bѡh7  &.ѽB  i"2 D/"3 =( ("B" 0." )7 (" H` `GCgPush SELECT to deleteSave state:Load state:Erase SRAM:CKL(#[30 g``Hh`Hh2`HOx(8I Hh1.1"8NGg0CPCuCgCTC LjF ` (ќG  "! h-!h8BH ` 8@jF (H8@C #L!:#k LjF `  @"! h("! h 8@jF H8@GgCd#C% I NBh3B1` *I `GgCIh" J)0% )>hI`GgCH#h@pGlC( Hh/jF!(HhGPCTC(јG ") O#!";HhjF!v( "!6( g Saving.gPC(4! N(-h()!D("#[M0"#K!I H631!"H`!8Gg0!HKJ?"!GgA(< Hx8Hhw! ! -hB "RIH<// "Ah J00""RIH"GdCPCHx"Hh-jF! (hBE"R I HjF!8(zGdCPC  .MiF(`(G @&h%(B(!{%mH5hB#[B I") `%5<- M"!(h)h8BH(` 8@iF ( H8@CpC ROM not found.I(IjF! ("L#[0" IHhqHhHqHIx xCI x CI xICqHxHhO`/"! #[0"Gg0g8\_C(C_dCPC(!jF! (Jy`Ay J`y Jp!@ Jp!@ J#pI@@ pG8\_C(C_&O(C !I%=p70BjF! Z(L#[0"IHJhqHhHqHxqxyCq/`"! #[0"Gg0g8\_CC8O8J9j `%3L.S][D/7>W S BՉ-63CCBiсщ) щIaZ %KB$H!!с!C P CKBH!KBH!KBPh(Е`h(Аh8`HH8bH#CpG!`Q`сQ`gC @0&@  HKhB Hx( H! I CII#CpGC0vC CB0ӄFR) xp@Iу:Ӱɸ:Ұ 2 p Cp p p xpI@R`FpG CCXPpGR\TpG/Y@P@ KRB#BBRB[AB Z@P@Y@pGGGGG G(G0G8G CфF0 LC+@# @pB0`FpG xpI[*pG2x+ x1p2+pG/KRB#BBRB[ABpGFCˀ  xx[IR gFpGFRp@: C C  :ӁTR`FpGxG0`B @ @   !QR B0`BaB/F C ӰL;C+@рҰ xpI@+ R`FpG p@R`FpGxG--N< \/ Divide by zero///4 ,P$PP //38//1e "" \  /\ \$/< }Ϡ0\ }Ϡ@\  @0}ϠP\ // XTS4xVͫ0 FhnzZ~h2 0;.Yk  RT;h;h;h;;;T; T; = = =<<<<<===<<<<<<" =l=H=T; O-<04 +**)HAIB*@/@GPO|xt,`- .{H x@@44P,T(X$\ㄔGO 2 ZB^?O/pD-逡$ b(`4@ 0 PPQ0S$pD/XCP ` w9`9@9,C BB4Cx0@P`x404x40x4L-`ጠ匰Z @O PPQP$T0IE?@  L/xxxx h>P`@: ;;,'t,C2\+phà`àbàcàdàeàhàiàlàmàpàrà`sàtàu` àxàyà|à}ààà`bcdehilmprs`tu` xy|}wxFFFG8GhGGG H(??(@@(AA(B?(M3"o{3"o{3"o{3"o{UUUUUUUUUUUUUUUUUUZJZcUUUތk)ZcZJggU F%)YZJZcޢBk{URZJ!1sJ!!scR)祥{))Bu)ksJ!!scR)祥{))BތZsJ!!kkcB{))BȐPDBRRRRZZk{!BRZ{9RZ{9RZ{9Zk{!Bε!)99JZ9ﭥkZZB猥BRkRRRBZޜkf!BRUURBΌZR>sB3 wx#5 ZM`) UUUѩQH%GGM[jcBs{!%   @h*>` ; 8L 50@  ,$ /P-"P-p???????-???/@-L =@P 1 @@@0S@/0S@/                  @-BJRZbjrz "&.B1.07, T\ 0P@0/P00/$0/  R 0/޼ DP`l  0܀P:O-@PB A  ᠀堐cp@DA`PPP` \ EX P: O 0@-S"I 0  \0 Π0 S( 000 Q@@Ao 0!CexV4-$2X$QP$? @P,,0 R :Q0A 2 --N< \  Divide by zero!"!!"!"!!""!!"!""""!"!!""!!"!""""!!!!!!""""!"!!"!!!!!!!"!!""!!"!!!!!!!"""""!!"!!!!!!!!!!!!!0CFGNINTENDOxG[?xGbxGDxG\?xGZxGxG\xG xGxGxGexGxGqxGxGXTW@XTW@XTWXXTW$ %Ƞ B.瀀XTWX XTW2T12@XTW21TE112@XTWX\ကXTW0@2#D#@XTWČ~ B. B.XTW'1p2#!2XTW%Ƞ +LကXTWXE XTWe\2T12eT@XTWe\21TE112eT@XTWTXကXTW0L2#@#L@XTW$ PI@XTWhXTW$ &Ƞ B.瀀XTWh XTW2d12@XTW21dF112@XTWhlကXTW0E@2#@XTWXTW'1p2#!2XTW&Ƞ +LကXTWhF XTWfl2d12fd@XTWfl21dF112fd@XTWdhကXTW(0d@2E@XTW@HXTWxXTW$ 'Ƞ B.x XTWx XTW2t12@XTW21tG112@XTWx|ကXTWD QDR T"@ 22#1@XTW@T 2231@XTW@HXTW'1p2#!2XTW'Ƞ +xLကXTWxG XTWg|2t12gt@XTWg|21tG112gt@XTWtxကXTWD$ 2@XTW@HXTW|XTW$ 'Ƞ B.xG XTW||倀XTW'Ƞ + 212  B.XTW'Ƞ + 21@112  B.XTW'Ƞ B.XTW12@XTW@HXTW|'1p2#!2XTW'Ƞ +xGLကXTW|@|倀XTW2D12@XTW21DD112@XTWLကXTW22#@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTW'Ƞ +X\ကXTWXP@XTWT%T@XTWT&T\@XTWTP@XTWT'T\@XTWTP@XTW'Ƞ +TXကXTWT$T@XTWh`@XTWhd@XTWhd@XTWh`@XTWhd@XTW'Ƞ +hlကXTWh`@XTWd%dl@XTWd`@XTWd&d@XTWd'dl@XTWd`@XTW'Ƞ +dhကXTWd$d@XTWxp@XTWxt@XTWxp@XTWxt@XTWxt@XTW'Ƞ +x|ကXTWxp@XTWt%t|@XTWtp@XTWt&t|@XTWtp@XTWt't@XTW'Ƞ +txကXTWt$t@XTW% 'Ƞ B.瀀XTW%'Ƞ B.瀀XTW& 'Ƞ B.瀀XTW&'Ƞ B.瀀XTW' 'Ƞ B.瀀XTW'Ƞ  B.瀀XTW PI@XTW@H$ 'Ƞ B.瀀XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTW'Ƞ +LကXTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW'Ƞ +$L02!2XTW$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW'Ƞ + (!$@02!2XTW(!$@02!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW'Ƞ +$LT02 2#!2XTW$@T02 2#!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW'Ƞ + 2##?$@2# 2#D1!2XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW'Ƞ +2L1XTW2@1@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW'Ƞ +0L41XTW@1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW'Ƞ +0L1XTW0@1@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW'Ƞ +$ T02 2#!2XTW$T02 2#!2@XTWg XTW|Ě -,XȌ,Ȍ|ĊTXXTW XTW -XTWa XTW%|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$L02!2XTWI|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWXTW@H|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -XTWXTWXTW I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Qf  -XTW (!$@02!2XTWI XTW|Ě -,hȌ,Ȍ|ĊdhXTWJ XTW XTW&|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$LT02 2#!2XTWIOhXTWXTW}XTW 2##?$@2# 2#D1!2XTWI& $ XTW|Ě -,xȌ,Ȍ|ĊtxXTW%( $ v뀀XTW'|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW2L1XTWI |(!|02 "2XTW' -@XTWČ$  B.XTW0L41XTWI( LXTW|Ě -,Ȍ,HȌ|ĊL0P ;XTW%( oLကXTW@XTW  $|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q8 XTW0L1@XTWI0s|(!x02 "2XTW|t倀XTWČ +LXTW|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -H@H$ T02 2#!2XTWI80O- ģij,F.  !#RO/#>5:5`   h/<<3   4# R $# ,/  /"P" R" B4 4@ FxGQEĊQEĊ x ĊG @ĊQEOĊ$ P P@ $ @: $  vR $ $@ H  P  X ` @ I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWPFPFh>P01// \J" 3--:--. .:::::::.TA`AlAxAA:AAAAAAAAA:B B,B8BDBPB\B:::::::::BBBBBBBBBBBBBBBB@56d6677:477778::::::::::-::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: \(UWQL \UWQLRead from OAM. Wrote to OAM. \J2--:----:::::::-<@H@T@`@l@:x@@@@@@@@@:A AA$A0A  ˌ  ˌLT!L t >  ˌ  +xxxxSNtuuh>Ix^Z!`@@&9_9_9_9_`?DDDD@ D H L P T X T X  PO4OdO::::(;|;;;-<;:: v  (;=L<$<!Q@-U@ nO4rOP$ P$ P$ P$ P$ (;<<: 9: =0=:+ P CSv(;\=;;?(;=<:(;=::C9@-0<<<<8$@DA$HLI -$@DHL$T?99 0Px h8Tx0`|  P 8Lt@`4PhH 4 ` |       8 P l        4 P |        @ X t       $ @ X t       <X p0\(<Pdx @l4p$`(\$THH0Lh ,Hh(Dd0d<l (ldlBDTl$ X h P$     !(!d!!!!!0"X"""""#<#T#### $ $$$$:::::::(::::8 ;;D+bkGG@@>BEoE>B>RG>Uff s nٙgcnܙ3>CLAS CHLOPI1 0035!Copyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. >P Q1b͛ >a>&> > ͜:\ BS ( O>ͧ ͮ Ϳ ͮ G ͮ Q|r>>xE>@A>>@ v(́ Vw cog_ 9W -O G  < >O < >Oͳ S  (((# ("(*( */͘^# = >O| < >O|!>w# !6# 6#6# ! 6#6# 6# B͜ w  O> O͜Oͮ < 8>   G3 8  3 8 #@w    (=> O> >O͜Oͮ 0< O  ͟ w  ͮ y  {   G3  3  O w  ͮ y  > > >>!>A!@}|!* a* OG> > >>>!>A!@}|- = 3  -(>(>ʘ 3  u,#> >(og #F+Nx<(,x ͷ ͮ Q>$(>ͯ ͮ Q> (!В@(=3 y !В@y( 3 y >G ͮ Q O> |y (((( ($((!p(! !!!!~"  ! (q! (j!H (c!p (\! (U! (N! (G! (@! (9!: (2!b (+! &! !! ! !a* Przewi Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlttern: Zeil Seit Kapt AlleDfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Lnea Pgina Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Lnia Plana Cap. Tot www.rg.w.pl G<8-(>> 7 > O O ( u> 7 => G!x(~# * !6# x y!(#!@(!(!(!@y(=]T! P* P* P* P* > >A! y( >"" " N"O">A> >A! y( *GN 6*GO . * >!A 3  > >A!   # A! @6# x !~#(  o&MD)))  0( 8 V#F#' y z_k&)}o ! {(8=xw#wyw#wˇ@@>@>GHI!`>" " !` y(=> W>'('('(y !`Q'('('((,>O!`>" x >" x `>" x >Ow#<  6# !>"< ! "< !@6# ! 6# !>("< !  "< ́> /7G>/Gx>0(>>$ x >$@(D ɇƀhiA * >hiA * >h@iA * ɇƀjkA * >jk@A * ==|================<=MBFONTMonospaced @@@@@@@``@ @ @@@`@@ @@@@@ @ @@@@@ @`@ @@@ࠠ@@@@@ @ `   ࠠ @@ࠠࠠࠠ @@ @ @@ @ @ @@@ࠠࠠࠠ@@@@@ ࠠࠠ@@ࠠࠠ ࠠ @@@@@@@@@@@@ @@@`@@@@@`@@@ ` `@@  ࠠ ࠠ`@@@@@ࠠ @@@@@@ @@@@@@@ ࠠࠠࠠࠠ  @`@@@ @@  @ @@@@ @@@@@@@@@ @@`@`@ࠠ@`@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@  @@ @ ࠠ@ @ @ @ࠠ @@`@@@@ @ @ @ ࠠ@ @ @ @@@@@@@@@@ࠠࠠ0@@@@@@   @@  @ @@@@ @@@`@@@@@@ @ @@@@ @@@ @` @ @@ @@`@@@ @ @ @@@ @@@@@@@@ࠠ @ࠠ@ࠠ@ࠠ@ࠠPࠠࠠ@ࠠࠠ@ @@ @@@@  @ @ P  @  @@ @ @ @@@@@@@@@@@@@@@@@  @ࠠ@ @ࠠ@Pࠠ@@@ @@ @  MBFONTVariable pitch PPPPP x(  @ࠠ@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@ @ `   ࠠ @@ࠠࠠࠠ @@ @@ @ @ @@@ࠠࠠࠠ@@@@@ بȨࠠࠠࠠ ࠠ @@@@@@@P@@@@ @@@@@@ @@@@@@@ ࠠ ࠠ`@@@@@ࠠ @@@@@@ࠠ@@ࠠࠠ` ࠀ @P@  @ @@@@ @@ @@P```ࠠ@`@@@@@@@@@@@@@@@@@ @P@  @@ @ ࠠ@ @ @ @ࠠ@@HHP\T@ @ @ @ ࠠ@ @ @ @@@pPpࠠࠠ xx $HH$ xx@ @@@@ @@@`@@@@PPPPP@ H$H(8 8 ( @ @@ࠠ @ࠠ@Pࠠ@ࠠ@@ @  @@@ @@@@@@@@@pHHHHpȨ@ࠠ@ࠠ@ࠠPࠠPpp@Ȉ@ @@ @@@@@  @ @ P  @  @@ @ @ @@@@@@@@@@@@@@@@@p` @ࠠ@ࠠ @ࠠ@ࠠPࠠࠠ@@@@ @@ @ ࠠ PmcKc@cH+;c9) "CHOPI" TOM I "JESIE" WADYSAW STANISAW REYMONT ROZDZIA 1 -Niech bdzie pochwalony Jezus Chrystus! -Na wieki wiekw, moja Agato, a dokd to wdrujecie, co? -We wiat, do ludzi, dobrodzieju kochany -wtyli wiat!... -zakrelia kijaszkiem uk od wschodu do zachodu. Ksidz spojrza bezwiednie w t dal i rycho przywar oczy, bo nad zachodem wisiao olepiajce soce; a potem spyta ciszej, lkliwiej jakby... -Wypdzili was Kbowie, co? A moe to inoniezgoda?... moe... Nie zaraz odrzeka, wyprostowaa si nieco, powleka ciko starymi wypezymioczami po polach ojesieniaych, pustych i po dachach wsi, zanurzonej w sadach. -I... nie wypdzali... jakeby... dobre s ludzie -krewniaki. Niezgody te nijakiej by nie byo. Samam ino zmiarkowaa, e trza mi w wiat. Z cudzego woza to za cho i w p morza. Trza byo... roboty ju la mnie nie miay... na zim idzie, to jake -darmo mi to dadz warz abo i ten kt do spania?... A e rychtyk i cioka odsadzili od maci... a igski, bo to ju zimne nocki, trza zagna pod strzech, tom i zrobia miejsce... jake, bydltek szkoda, Boe, stworzenie te... A ludzie dobre, bo mi cho latem przytul, kta ani tej yki strawy nie auj, e se czowiek kiej jaka gospodyni paraduje... A na zim we wiat, po proszonym. Niewiela mi potrza, to se u dobrych ludzi uprosz i do zwiesny z Panajezusow askprzechyrlam, a jeszcze si co nieco grosza ucibi -to rychtyk la nich na przednowek... krewniaki przeciech... A ju ta Jezusiczek przenajsodszy biedoty opuci nie opuci. -Nie opuci, nie -zawoa gorco i wstydliwie wsadzi jej w gar zotwk. -Dobrodzieju nasz serdeczny, dobrodzieju! Przypada mu do kolan roztrzsion gow,a zy jak groch posypay si po jej twarzyszarej i zradlonej jak te jesienne podorwki. -Idcie z Bogiem, idcie -szepta zakopotany podnoszc j z ziemi. Zebraa drcymi rkami torby i kijaszek zjeem na kocu, przeegnaa si i posza szerok, wyboist drog ku lasom; raz w raz tylko odwracaa si ku wsi, ku polom, na ktrych kopano kartofle; i na te dymy pastusich ognisk, co si snuy nisko nad cierniskami -pogldaa aonie, a i znikna za przydronymi krzami. A ksidz usiad z powrotem na kkach od puga, zay tabaki i rozoy brewiarz, ale oczy zelizgiway mu si z czerwonych liter i leciay po ogromnych, w jesiennej zadumie pogronych ziemiach, to po bladym niebie bdziy lub zatrzymyway si na parobku, pochylonym nad pugiem. -Walek... bruzda krzywa... te... -zawoa unoszc si nieco i chodzi ju oczami krokza krokiem za par tustych siwkw, cigncych pug ze skrzypem. Zacz znowu bezwiednie przebiega czerwone litery brewiarza i porusza ustami, ale co chwila goni oczami siwki, tostadko wron, ktre ostronie, z wycignitymi dziobami podskakiway w brudzie i raz w raz, za kadym wistem bata, za kadym nawrotem puga, podryway si ciko, paday zaraz na zorane zagony i ostrzyy dzioby o twarde, zesche skiby. -Walek! a mignij no praw po portkach, bo zostaje! Umiechn si, bo jako po bacie prawa ju rwno cigna, a gdy konie doszy do drogi, unis si ywo poklepa je przyjanie po karkach, a wycigay do niego nozdrza i przyjacielsko obwchiway twarz. -Heeet-aa! -woa piewnie Walek, wycign byszczcy jakby ze srebra pug, unis go lekko, pocign konie lejcami, e zatoczyy krtki uk, wrazi krj byszczcy w rysko, mign batem, konie pocigy z miejsca, a zgrzytny orczyki -i ora dalej wielki an ziemi, co pod prostym ktem spada od drogi po pochyoci i niby dugi wtek zgrzebnych skib rozciga si a ku wsi, lecej nisko ijakby zatopionej w czerwonawych i tawych sadach. Cicho byo, ciepo i nieco sennie. Soce, chocia to by ju koniec wrzenia, przygrzewao jeszcze niezgorzej-wisiao w poowie drogi midzy poudniema zachodem, nad lasami, e ju krze i kamionki, i grusze po polach, a nawet zesche twarde skiby kady za si cienie mocne i chodne. Cisza bya na polach opustoszaych i upajajca sodko w powietrzu, przymglonym kurzaw soneczn; na wysokim, bladym bkicie leay gdzieniegdzie bezadnie porozrzucane ogromne biae chmury niby zway niegw,nawiane przez wichry i postrzpione. A pod nimi, jak okiem ogarn, leay szarepola niby olbrzymia misa o modrych wrbach lasw -misa, przez ktr, jak srebrne przdziwo rozbyse w socu, migotaa si w skrtach rzeka spod olch i ozin nadbrzenych. Wzbieraa w porodku wsi w ogromny poduny staw i uciekaa napnoc wyrw wrd pagrkw; na dnie kotliny, dokoa stawu, leaa wie i graa w socu jesiennymi barwami sadw -niby czerwono-ta liszka, zwinita na szarym liciu opianu, od ktrej do lasw wycigao si dugie, spltane nieco przdziwo zagonw, pachty pl szarych, sznury miedz penych kamionek i tarnin-tylko gdzieniegdzie w tej srebrnawejszaroci rozleway si strugi zota -ubinyciy si kwiatem pachncym, to bielay omdlae, wysche oyska strumieni albo leay piaszczyste senne drogi i nad nimi rzdy potnych topoli z wolna wspinay sina wzgrza i pochyl ay ku lasom. Ksidz ockn si z zapatrzenia, bo dugi, aosny ryk rozleg si gdzie niedaleko, a wrony poderway si z krzykiem i skonym rzutem leciay na kopaniska-a czarny migoccy cie bieg za nimi doem po ryskach i podorwkach. Przysoni rk oczy i patrzy pod soce -drog od lasw sza jaka dziewczyna i cigna za sob na postronku du, czerwon krow; gdy przechodzia obok, pochwalia Boga i chciaa skrci, aby ksidza pocaowa w rk, ale krowa szarpna j w bok i znowu rycze zacza. -Na sprzedanie prowadzisz, co? -Ni... ino do mynarzowego bysia... a stje,zapowietrzona... Wcieka si czy co! - woaa zadyszana; usiujc powstrzyma, ale krowa j pocigna, e ju obie gnay w dyrdy, a kurz je zakry obokiem. A potem wlk si ciko po piaszczystej drodze yd szmaciarz, pcha przed sob taczki dobrze naadowane, bo raz w raz przysiada i ciko dysza. -Co tam sycha, Moszku? -Co sycha?... Komu dobrze, to i dobrze sycha... Kartofle , chwaa Bogu obrodziy, yto sypie, kapusta bdzie. Kto ma kartofle, kto ma yto, kto ma kapust temu dobrze sycha! -Pocaowa ksidza w rkaw, zaoy na kark pas od taczek i pcha dalej, lej ju, bo zaczyna si spadek agodny. A potem szed rodkiem drogi w kurzawie, bo zamiata nogami, lepy dziad, prowadzony przez tustego kundla na sznurku. A potem lecia od lasu chopak z butelk, ale ten ujrzawszy ksidza przy drodze okry go z dala i bieg na przeaj pl do karczmy. To znowu chop z ssiedniej wsi wiz zboe do myna albo ydwka pdzia stadokupionych gsi. A kady pochwali Boga, zamieni sw par i szed w swoj drog, odprowadzanyyczliwym sowem i spojrzeniem ksidza, ktren, e ju soce byo coraz niej, powsta i krzykn do Walka: -Dorz do brzzek i do domu... na nic si konie zmachaj. I poszed wolno miedzami, odmawia pgosem modlitwy i jasnym, penym kochania spojrzeniem ogarnia pola... ... Rzdy kobiet czerwieniy si na kopaniskach... rozlega si gruchot zsypywanych do wozw kartofli... miejscamorano jeszcze pod siew... stada krw srokatych pasy si na ugorach... dugie, popielate zagony rdzawiy si mod szczotk zb wschodzcych... to gsi niby paty niegw bieliy si na wytartych, zrudziaych kach... krowa gdzie zaryczaa... ogniska si paliy i dugie, niebieskie warkocze dymw cigny si nad zagonami... Wz zaturkota albo pug zgrzytn o kamienie... to cisza znowu obejmowaa ziemi na chwil, e sycha byo guchy bekot rzeki i turkot myna, schowanego za wsi, w zbitym gszczu drzew pokych... to znowu piewka si zerwaa lub krzyk nie wiadomo skd powstay lecia nisko, tuk si po bruzdach i doach i ton bez echa w jesiennej szaroci, na cierniskach oprzdzonych srebrnymi pajczynami, w pustych sennych drogach, nad ktrymi pochylay si jarzbiny o krwawych, cikich gowach... to wczono role i tuman szarego, przesonecznionego kurzu podnosi si za bronami, wydua i pezaa na wzgrze i opada, a spod niego niby zoboku wychyla si bosy chop, z go gow, przewizany pacht -szed wolno, nabiera ziarna z pachty i sia ruchem monotonnym, nabonym i bogosawicym ziemi, dochodzi do koca zagonw, nabiera z worka zboa, nawraca i z wolna podchodzi pod wzgrze, e najpierwgowa rozczochrana, potem ramiona, a w kocu ju by cay widny na tle soca z tym samym bogosawicym ruchem siejby;z tym samym witym rzutem rozrzuca zboe, co jak zoty py kolistym wirem padao na ziemi. Ksidz szed coraz wolniej, czasem przystawa, aby odetchn, to znowu obejrza si na swoje siwki, to przyglda si chopakom, obtukujcym kamieniami ogromn grusz, a hurmem przybiegli do niego i chowajc rce za siebie caowali w rkaw sutanny. Pogadzi ich po gowach i rzek upominajco: -Nie amcie ino gazi, bo na bezrok gruszek mie nie bdziecie. -My nie rzucalim na gruszki, ino e tam jest gapie gniazdo -ozwa si mielszy. Ksidz si umiechn dobrotliwie i zaraz znowu przystan przy kopaczkach. -Szcz Boe w robocie! -Boe zapa, dzikujemy! -odpowiedzieli razem, prostujc si, i ruszyli wszyscy do ucaowania rk dobrodzieja kochanego. -Pan Bg da lato urodzaj na kartofle, co?-mwi wycigajc otwart tabakierk do mczyzn -brali sumiennie i z szacunkiem wszczypty, nie miejc przy nim zaywa. -Juci, kartofle kiej kocie by i duo pod krzami. -Ha, to winie zdroej, bo jaki taki chcia bdzie wsadza do karmika. -Ju i tak drogie; na zaraz latem wyginy, a i do Prus kupuj. -Prawda, prawda. A czyje to ziemniaki kopiecie? -A Borynowe. -Gospodarza nie widz, tom i rozezna nie rozezna. -Ociec pojechali z moim ano do boru. -A to wy, Anna, jake si macie? -zwrci si do modej, przystojnej kobiety w czerwonej chustce na gowie , ktra, e rce miaa uwalane ziemi, przez zapask uja jego rk i pocaowaa. -Jake si ma ten wasz chopak, com go towe niwa chrzci? -Bg zapa dobrodziejowi, zdrw, si chowa i co nieco baykuje. -No, zostacie z Bogiem. -Panu Bogu oddajem. I ksidz skrci na prawo, ku cmentarzowi, ktry lea z tej strony wsi, przy topolami wysadzonej drodze. Dugo za nim spogldali w milczeniu, na jego smuk, pochylon nieco posta, dopiero gdy przeszed niskie, kamienne ogrodzenie cmentarza i szed midzy mogiami ku kaplicy, co staa wpord pokych brzz i klonw czerwonych, rozwizay si im jzyki. -Lepszego to i na caym wiecie nie znale-zacza ktra z kobiet. -Juci, chciay go te zabra do miasta... eby ociec z wjtem nie jedzili prosi biskupa, to bywa go i nie mieli... Kopta no, ludzie, kopta, bo do wieczora mao daleko, a ziemniakw mao wiele! -mwia Anna wysypujc swj kosz na kup cc si na rozkopanej ziemi, penej zeschych cin. Wzili si chyo za robot i w cichoci, e ino sycha byo dziabanie motyczek o tward ziemi, a czasem suchy dwik elaza o kamie. Czasami kto niekto wyprostowa zgity i zbolay grzbiet, odetchn gboko, popatrzy bezmylnie na siejcego przed nimi i znowu kopa, wybiera z szarej ziemi te ziemniaki i rzuca do kosza, przed si stojcego. Ludzi. byo kilkanacioro, przewanie starych kobiet i komornikw, a za nimi bieliy si dwa krzyaki, u ktrych w pachtach leay dzieci raz w raz popakujc. -A tak i stara posza we wiat -zacza Jagustynka -Kto? -spytaa Anna podnoszc si. -A stara Agata. -Na ebry... -Juci, e na ebry! Hale! nie na sodkoci, ino na ebry. Obrobia krewniakw, wysuya si im bez lato, to ju j puciy na wolny dech. -Wrci na zwiesn, to im naznosi w torebeczkach, a to i cukru, a to i harbaty, a to i grosza co nieco; zaraz j bd mioway, ka spa w ku, pod pierzyn, robi nie dadz, coby se wypoczena. A wujna, a ciotka jej mwi, pki tego ostatniego szelka od niej nie wycign... A jesieni to ju la niej miejsca nie ma w sieni ani we chliwie. Scierwy, psiekrewniaki i zapowietrzone -wybuchaa Jagustynka i taki gniew j przej, e stara jej twarz posiniaa. -Biednemu to zawsze na ten przykad wiatrw oczy dorzuci jeden z komornikw, stary, wyndzniay chop z krzyw gb. -Kopta no, ludzie, kopta -popdzaa Anna nierada tokowi rozmowy. Jagustynka, e to dugo nie moga bez gadania, to spojrzaa na siejcego i rzeka:-Te Paczesie to stare chopy, e jae im ju kaki na bach puszczaj... -Ale kawalery zawdy -rzeka insza kobieta. -A tyle dziewuch si starzeje albo i suby szuka idzie... -Przeciech, a one maj cay pwczek i jeszeze czk za mynem. -Juci, abo to im matka da si eni... abo to im popuci... -A kto by krowy doi, kto by opiera, kto by kole gospodarstwa abo i wy chodzi... -Obrzdzaj se matul i Jagusi, bo jake, Jagna kiej pani jaka, kiej i druga dziedziczka, ino si stroi... a myje, a w lusterku przeglda, a warkocze zaplata. -I patrzy ino, kogo by puci pod pierzyn, ktren aby mocny! -dorzucia znowu ze zym umiechem Jagustynka. -Jzek Banachw posya z wdk -nie chciaa. -Cie... dziedziczka zapowietrzona. -A stara ino w kociele siaduje, a na ksice si modli, a na odpusty chodzi! -Prawda, ale czarownica to te jest; a Wawrzonowym krowom to chto mleko odebra, co? A jak na Jadamowego chopaka, co jej liwki w sadku obrywa, jakie ze sowo powiedziaa, to mu si zaraz taki kotun zbi i tak go pokrcio, Jezus! -I ma tu bogosawiestwo Boe by nad narodem, kiej takie we wsi siedz... -A drzewiej, kiej jeszcze krowy pasaam tatusiowe, to bacz, e takie ze wsi wyganiali - dodaa znowu Jagustynka. -Tym si krzywda nie stanie, bo ma j kto strzec... i zniajc gos do szeptu, a patrzc z ukosa na Ann, co kopaa na przedzie pierwsz z kraja redlin, szeptaaJagustynka ssiadkom: -A pono pierwszy do obrony to ano chop Hanki... cieka si on za Jagn kiej ten pies. -Laboga... moiciewy... cudeka prawicie... Hale! to by ju grzech i obraza boska bya...-szeptay do siebie kopic i nie podnoszc gw. -A bo to on jeden... a to jak za suk, tak chopaki za ni ganiaj. -A bo te urod ma, to ma; wypasiona kiej jaowica, biaa na gbie, a lepie to ma rychtyk jak te lnowe kwiatki... a mocna, e i niejeden chop jej nie uradzi... -A bo to co robi, ino re a wysypia si, to nie ma urodna by... Milczay dug chwil, bo trzeba byo kartofle wysypywa na kup. A potem ju z rzadka pogadyway to o tym,to o owym a i zamilky, bo ktra dojrzaa, e od wsi ryskiem biey Jzka Borynianka. Jako i ta nadbiegaa zziajana i ju z daleka krzyczaa: -Hanka, a chodcie ino do chaupy, bo krowie si cosik stao. -Jezus Maria, a ktrej?... -A to ci graniastej... a to ci... tchu zapa nie mog. -Loboga, ae mnie zatkno, mylaam, e mojej... -zawoaa z ulg Anna. -Witek j co dopiero przygna, bo gajowy ich wypdzi z zagajw. Krowa si zlachaa, bo taka pana... i zaraz przed obor upada... i ani pi nie pije, ani re nie re, ino si tarza, a ryczy, e loboga! -Ojca to nie ma? -Ni, tatulo jeszcze nie przyjechali. O Jezus,mj Jezus, taka krowa, co na raz dobrze i garniec mleka dawaa. A chodcie rycho. -Duchem ci lec, w to oczymgnienie. Jako i wyja dziecko z pachty, nadziaa mu czapeczk z kutasikami, okrcia zapask i posza ywo, a taka bya strwoona wieci, e nawet nie opucia weniaka, zapomniaa do cna, a jej odsonite do kolan nogi bieliy si po roli. Jzka biega przodem. A kopacze, kady okrakiem nad swoj redlin, posuwali si z wolna, kopic leniwiej, jako e nikt nie pili i nie pogania.Soce ju si przetaczao na zachd i jakby rozarzone biegiem szalonym czerwienio si koem ogromnym i zsuwaoza czarne, wysokie lasy. Mrok gstnia i peza ju po polach; sun bruzdami, book20\chlop(gj A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  iC }x}`XjPN J cc '~c 5 Eczai si po rowach, wzbiera w gszczachi z wolna rozlewa si po ziemi, przygasza, ogarnia i tumi barwy, e tylko czuby drzew, wiee i dachy kocioa gorzay pomieniami. A niektrzy cigali ju z pl do domw. Gosy ludzkie, renia, porykiwania, turkoty wozw coraz ostrzej brzmiay w cichym, omroczonym powietrzu. Sygnaturka na kociele zacza dzwoni Anio Paski spiowym wiergotem, e ludzie przystawali i szept pacierzw, niby szemranie opadajcych listkw, pada w mroki. Ze piewami a pokrzykami wesoymi spdzano bydo z pastwisk, co cib szo drogami w tumanach kurzawy, e tyko razw raz wychylay si z niej gowy potne irogi krzaczaste. Owce pobekiway tu i wdzie, to gsi zerway si z pastwisk i stadami leciay, cae w zorzach zachodu zatopione, e tylkokrzyk przenikliwy znaczy je w powietrzu. -Ale szkoda, ta graniasta to sielna krowa. -I: nie na biedaka trafio. -A tak i bydltka al, co si zmarnuje. -Gospodyni Boryna nie ma, to wszystko leci kiej przez sito. -A bo to Hanka nie gospodyni? -La siebie... jakby na komornym u ojca siedz, tu juci patrz, aby ino na swoj stron co nieco urwa, a ojcowego niechta pies pilnuje. -A Jzka, e to jeszcze skrzat gupi, to i c poradzi? -Hale, abo to Boryna nie mgby gront odda Antkowi, co? -A sam pjdzie do nich na wycug, co?... Starzycie. Wawrzku, a do cna jeszcze gupi - zacza ywo Jagustynka. -Ho, ho, Boryna jeszcze krzepki, moe si oeni, a gupi by by, eby dzieciom zapisywa. -Hale, krzepki to juci, e jest, ale ju ma ze szedziesit rokw. -Nie bj si, Wawrzku, kada mdka pjdzie za niego, niechby tylko rzek. -Ju dwie ony pochowa. -Niech se pochowa i trzeci, Panie Boe mupom, a niech dzieciom, pki yw, nie dajeni staja, ni liszki jednej, ni tyle, co trepem przydepnie. cierwy, wyrychtowayby go, kiej moje mnie. Dayby mu wycugi e na wyrobek by chodzi, z godu by zdycha abo i na ebry, po proszonym szed. Oddaj ino, co masz, dzieciom -to ci oddadz; rychtyk ci tego starczy na sznureczek abo ina ten kamie do szyi... -Ludzie, a to czas do domu, mroczeje. -Czas, czas! Soce ju zaszo. Pozbierali prdko motyczki, koszyki, to dwojaki od obiadw i szli wolno gsiego miedz, pogadujc co nieco, a tylko staraJagustynka wykrzykiwaa wci namitnie na dzieci wasne, a potem ju i na wszystkich pomstowaa. A rwno z nimi jaka dziewczyna gnaa macior z prositami i piewaa cienkim gosikiem: Aj, nie chod kiele woza, Aj, nie trzymaj si osi, Aj, nie daj chopu gby, - -Cie, gupia, wrzeszczy, kiejby j kto ze skry obdziera ROZDZIA 2 Na Borynowym podworcu, obstawionym z trzech stron budowlami gospodarskimi, a z czwartej sadem, ktry go oddziela od drogi, ju si zebrao do narodu; kilka kobiet radzio i wydziwiao nad ogromn czerwono-bia krow, lec przed obor na kupie nawozu. Stary pies, kulawy nieco i z oblaz na bokach sierci, ogania graniast, obwchiwa j, szczeka, to wypada w opotki i gna dzieci na drog, co si byy wieszay na potach i zazieray ciekawie wobejcie, albo dociera do maciory, co lega pod chaup i rozwalona jczaa cicho, bo ssay j biae, mode prosita. Hanka nadbiega wanie zziajana, przypada do krowy i ja j gaska po gbuli i bie. -Granula, biedoto, granula! -woaa zawo, a buchna paczem i lamentem serdecznym. A kobiety radziy raz w raz nowe ratowanie chorej; to sl rozpuszczon wlewali jej w gardo, to topiony z powicanej gromnicy wosk z mlekiem; radzi ktosik myda z serwatk - insza znowu woaa, eby krew puci-ale krowie nic nie pomagao, wycigaa si coraz duej, niekiedy podnosia eb i porykiwaa dugo, jakby o ratunek, bolenie, a jej pikne oczy o biakach rowych mtniay mg i ciki, rogaty eb opada z wysilenia, e ino wysuwaa ozr i polizywaa rce Hanki. -A moe by Ambroy co poradzi? -zaproponowaa ktra. -Prawda, na chorobach on jest znajcy -zawtrowali. Bieyj no, Jzia! Na Anio Paski dzwonili, to musi jeszcze by przy kociele Laboga, ajak ociec nadjad bdzie to pomstowanie, bdzie. -A przeciech my niczego niewinowate! - narzekaa paczliwie. A potem siada na progu obory, wsadzia chopakowi w usta, bo popakiwa, bia, pen pier i z trwog niezmiern spogldaa na krow rz꿹c, to przez opotki na drog i nasuchiwaa. W pacierz abo i dwa wpada Jzia z krzykiem, e Jambroy ju id. Jako i przyszed zaraz dziad moe stuletni, prosty jak wieca, twarz mia such, pomarszczon jak kartofel na zwiesn i szar tak, wygolon i pocit szramami, wosy biae jak mleko kosmykami opaday mu na czoo i kark, bo by z go gow. Poszed prosto do krowy i dokumentnie j obejrza. -Oho, widz, e wiee miso jedli bdzieta.-A dy jej pomcie co, wylekujcie, a to krowa ze trzysta zotych warta -i dopiero po cielciu, a dy pomcie! O mj Jezu, mj Jezu! -zawoaa Jzia. Ambroy wyj z kieszeni puszczado, powecowa je po cholewie, przyjrza si pod zorz ostrzu i przeci granuli arterie pod brzuchem -ale krew nie trysna, a cieka wolno czarna, spieniona. Stali wszyscy dokoa pochyleni i patrzyli bez oddechu. -Za pno! Oho, bydltko ostatni par puszcza -rzek uroczycie Ambroy. -Nic to, ino paskudnik albo i co innego... trza byo zaraz, kiej zachorzaa... ale te baby to ino juchy do pakania s mdre, a jak trza radzi, to w bek kiej owce. -Splun pogardliwie, obszed krow, zajrza jej w oczy, przyjrza si ozorowi, obtar zakrwawione rce o jej mikk, lnic skr i zabiera si do odejcia. -Na ten pochowek dzwoni nie bd; zadzwonita w garki sami. -Ociec z Antkiem! -krzykna Jzka i wybieg na drog naprzeciw, bo guchy, ciki turkot rozleg si z drugiej strony stawu, gdzie z rozczerwienionej zorzam zachodu kurzawie czernia dugi wz i konie. -Tatulu, a to... graniasta ju zdycha -woaa, dobiegajc do ojca, ktry skrcawanie na t stron stawu. Antek szed w kocu i podtrzymywa, bo wieli dug sosn. -Nie ple byle czego po prnicy -mrukn podcinajc konie. -Jambroy puszczali krew i nic... i wosk topiony lali jej w gardziel i nic... i sl... i nic... pewnie paskudnik... Witek peda, co borowy wygna ich z zagajw i co granula zara si pokadaa i stkaa, jae j i przygna... -Graniasta, najlepsza krowa, aeby was, cierwy, pokrcio, kiej tak pilnujecie! -rzuci lejce synowi i z batem w garci pobieg przodem. Baby si rozstpiy, a Witek, ktry cay czas co najspokojniej majstrowa pod chaup, skoczy w ogrd i przepad ze strachu, nawet Hanka podniosa si na progu i staa bezradna, strwoona. -Zmarnowali mi bydl!... -wykrzykn wreszcie stary, obejrzawszy krow. -Trzysta zotych jak w boto! Do miski to cierww a gsto, a przypilnowa nie ma kto. Taka krowa, taka krowa! A to czowiekruszy si z domu nie moe, bo zaraz szkoda i upadek... -Dy ja od poednia samego byam przy kopaniu-tumaczya si cicho Hanka. -A bo ty co kiej widzisz! -krzykn z wciekoci. -A bo ty stoisz o moje!... Takakrowa, taki haman, e i drugiej nie w kadym dworze by znalaz! Wyrzeka coraz aoniej i obchodzi j, prbowa podnie, ciga za ogon, zaglda w zby, ale krowa dyszaa chrapliwie i coraz ciej, krew przestaa pyn, tylko krzepa w czarne, spieczone ule -wyranie ju zdychaa -Nie ma co, ino j trza dorzn, cho tyla si wrci! -rzek w kocu, przynis kos ze stodoy, poostrzy j nieco na taczalniku, co sta pod okapem obory, rozdzia si ze spencerka, zawin rkawykoszuli i zabra si do zarzynania... Hanka z Jzi buchny paczem, bo granula, jakby czujc mier, uniosa z trudem eb, zaryczaa gucho i... pada z przerznitym gardem, grzebic ino nogami... Pies zlizywa krzepnc na powietrzu krew, a potem skoczy na doy od kartofli i szczeka na konie stojce z wozem w opotkach, bo tam je zostawi Antek, a sam spokojnie przyglda si jatce. -Nie bucz, gupia! Ojcowa krowa to nie nasza strata powiedzia ze zoci do onyizabra si do wyprzgania i rozbierania koni, ktre ju Witek cign za grzywy do stajni. -Ziemniakw w polu duo? -zagadn Boryna, myjc pod studni rce. -A boga tam mao, bdzie ze dwadziecia workw. -Trzeba dzisiaj zwie. -Hale, zwocie se sami, ja ju kulasw nie czuj ni krzya... a i licowy kuleje na przedni. -Jzka, zwoaj no Kub od kopania, niech rbk zaoy za licowego i trza dzisiaj zwie. -Deszcz ano by moe. Ale wrza zoci i zmartwieniem, bo corazto przystawa przed krow i kl siarczycie, a potem azi po podwrzu i zaglda to do obory, to do stodoy, to podszop i sam nie wiedzia, czego szuka, ara go ano taka strata. -Witek! Witek! -j woa i odpina szeroki rzemie z bioder, ale chopak si nie pokaza. Ludzie si porozchodzili, bo rozumieli, e taka szkoda i taka markotno musi si skoczy bitk, jako e do niej Boryna by skory zazwyczaj, ale stary kl tylko dzisiaj i poszed do izby. -Hanka, a daj no je! -krzykn na synoww otwarte okno i poszed na swoj stron. Dom by zwyky, kmiecy -przedzielony na przestrza sieni ogromn; szczytem wychodzi na podwrze, a frontem czterookiennym na sad i na drog. Jedn poow od ogrodu zajmowa Boryna z Jzi, a na drugiej siedzieli Antkowie. Parobek pastuchem sypiali przy koniach. W izbie byo ju czarniawo, bo przez mae okienka, przysonite okapem i zagajone drzewami, mao przeciskao si wiata, aimroczao ju na wiecie, e tylko poyskiway szka obrazw witych, co rzdem czerniy si na bielonych cianach; izba bya dua, ale przygnieciona czarnym puapem i ogromnymi belkami pod nim, i takzastawiona rnym sprztem, e tylko koowielkiego komina z okapem, co sta przy siennej cianie, byo nieco swobodnego miejsca. Boryna si rozzu i poszed do ciemnego alkierza, zamykajc drzwi za sob, odsun maej szybki desk, e zachodnie wiatokrwawym brzaskiem zalao alkierz. Izdebka pena bya rnych rupieci i statkw gospodarskich, na drkach, w poprzek przewieszonych, wisiay kouchy, czerwone pasiaste weniaki, biae sukmany, to cae pki motkw szarej przdzy i zwinite w kby brudne runa owiec i worki z pierzem. Wycign bia sukman i pas czerwony, a potem dugo czego szuka w beczkach napenionych zboem, to w kcie pod stosem starych rzemieni i elastwa, a usyszawszy Hank w pierwsze izbie, zacign desk na okienko i znowu co dugo grzeba w zbou. A na awie pod oknem ju si dymio jado;od ogromnego tygla z kapust rozchodzi si zapach soniny, jak od jajecznicy, ktrej niezgorsza miseczka staa obok. -Gdzie Witek pas krowy? -zapyta, krajc potny glon chleba z bochna jak przetak wielkiego. -Na dworskich zagajach i borowy go stamtd wygoni. -cierwy, zmarnowali mi bydl. -Przecich, tylo krowa, to si zachaa w tym gonieniu, e si w niej cosik zapalio. -Dziadaki, psiekrwie. Paniki s nasze, w tabeli stoi kiej w a one cigiem wyganiaji pedaj, co ich. -Drugich te powyganiali, a chopaka Walkowego tak zbi, tak zbi... -Ha! do sdu trza abo i do komisarza. Trzysta zotych warta, jak nic. -Pewnie, pewnie -przytakiwaa rada niezmiernie, e ociec si udobruchali. -Powiedzcie Antkowi, e skoro ziemniaki zwiez, to niech si wezm do krowy, trza j obupi i powiertowa. Przynd od wjta, to wama pomog. W ssieku u belki j powiesi - bdzie przespiecznie ode pswlebo jenszej gadziny... Skoczy wrychle je i wsta, bych si nieco przyogarn, ale takie ocienie poczu w sobie, takie cigotki w kociach, tak senno, e jak sta, rzuci si na ko by si z pacierz przedrzyma. Hanka posza na swoj stron i krztaa si po izbie, i coraz to wychylaa si przezokno spojrze na Antka, ktry poywia sina ganku, przed domem; odsadzi si od miski obyczajnie i z wolna cign yk zayk, skrzybic mocno o wrby i spozierajc czasami przed si na staw -bo zachd ju by i na wodzie czyniy si zotopurpurowe tcze i pomienne koliska, przez ktre niby biae chmurki przepyway z ggotem gsi, rozlewajc dziobami sznury krwawych pere. Wie zaczynaa si mrowi i wrze ruchem; na drodze z obu stron stawu, cigle podnosiy si kurzawy i turkoty wozw, i porykiwania krw, ktre wchodziy do stawu po kolana, piy wolno i podnosiy cikie by, a cienkie strugi wody, niby bicze opali, opaday im z szerokich gbul. Gdzie, od drugiego koca stawu, sycha byo trzask kijanek bab piorcych i guchy,monotonny opot cepw w jakiej stodole. -Antek, urb no piekw, bo sama nie poradz-prosia niemiao i z obaw, bo nicto nie byo u niego skl abo i zbi z leda powodu. Nie odrzek nawet, jakby nie sysza, e ona nie miaa powtrzy i ju sama posza udziabywa trzaski z pni -i milcza zy, zmczony caodzienn prac srodze, i patrzy teraz na staw, na drug stron, w duy dom, wieccy biaymi cianami i szybami okien, bo zachd bi w niego. Pki czerwonych georginii wychylay si zza kamiennego potu i paliy jaskrawo na tle cian, a przed chaup, w sadzie, to midzy opotkami uwijaa si wysoka posta, ale twarzy rozezna nie mona byo, bo co chwila gina w sieni, to pod drzewami. -pi se kiej dziedzic, a ty, parobku, rb -mrukn ze zoci, bo ojcowe chrapanie rozlegao si a na ganku. Poszed na podwrze i raz jeszcze przyjrza si krowie. -Jucik, ojcowa krowa ale i nasza strata -rzek do ony, ktra, e to Kuba przywiz ziemniaki z pola, rzucia upaniedrzewa i sza do woza. -Doy jeszcze nie wyporzdzone, to trza zesu na klepisko. -Kiej ociec mwili, eby na klepisku krow z Kub obdar i wyporzdzi. -Zmieci si i krowa, zmieszcz si i ziemniaki-szepta Kuba, otwierajc wierzeje stodoy na rocie. -Ja ta nie jestem drzyk, cobym krow obupia ze skry -rzuci Antek. I ju nie mwili, sycha byo tylko gruchot zsypywanych na klepisko ziemniakw. Soce zgaso, wieczr si robi, wieciyjeszcze zorze unami zakrzepej krwi i ostygego zota i posypyway, na staw jakby pyem miedzianym, e wody ciche drgay rdzaw usk i szmerem sennym. Wie zapadaa w mrokach i w gbok, martw cisz jesiennego wieczora. Chaupymalay, jakby si przypaszczay do ziemi,jakby si tuliy do drzew sennie pochylonych, do potw szarych. Antek z Kub zwozili ziemniaki, a Hanka z Jzi uwijay si koo gospodarstwa, bo gsi trza byo zagna na noc, to winie nakarmi, bo z kwikiem cisny si do sieniiwsadzay aroczne ryje do cebratek, gdzie stao picie dla bydlt, to krowy wydoi, bo wanie Witek przygna reszt z pastwiska i zakada im za drabiny po garci siana, eby spokojniej stay przy dojeniu. Jako Jzia zabraa si doi pierwsz z brzegu, gdy Witek wylaz od obw i spyta cicho, trwonie: -Jzia, a gospodarz li?... -O Jezu, spier ci, chudziaku, spier... tak pomstowali -odpowiedziaa, wytykajc ku wiatu gow i osaniajc rk twarz, bo krowa chlastaa ogonem, oganiajc si od much. -Ale... bom to winowaty... ale... borowy mi wygna i jeszcze chcia kijem spra, inom uciek... a granula zarno si ja pokada,a porykiwa, a stka, em do chaupy przygna. Zamilk, ale sycha byo ciche, bolesne chlipanie i siurkanie nosem. -Juci, e nie pierwszyzna, ale zawdy tak si bojam... bo nijakiej wytrzymaoci na bicie nie mam... -Gupi, parobek tyli, a boja si... ju ja przeo tatusiowi... -Przeoysz, Jzia? -zawoa radonie -bo to borowy mi wygna z krowami, bo... -Przeo, Witek, ino si ju nie bojaj! -Kiej tak... to naci tego ptaka! -szepn z radoci i wyj z zanadrza drewniane cudo. - Obacz ino, jak si sam rucha. Postawi go na progu obory, nakrci, i ptak zacz si kiwa, podnosi nogi dugieispacerowa... -Bociek, Jezu, a dy si rucha kiej ywy! -zawoaa zdumiona, odstawia szkopek, przykucna przed progiem i z najywsz radoci i zdumieniem patrzya. -Jezu! to z ciebie mechanik! I to si sam (gj A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AA Pc c  c*g c\8/tak rucha, co? -A sam, Jzia, ino go koeczkiem nakrc, to ju se spaceruje kiej dziedzic po obiedzie - o... -odwrci go i ptak powanie a miesznie zarazem podnosi dug szyj podnosi nogi i szed. Zaczli si mia serdecznie i bawi jego ruchami tylko Jzia czasami podnosia oczyna chopaka -podziw w nich by a zdumienie. -Jzia! -rozleg si gos Boryny sprzed chaupy. -A czegj? -odkrzykna. -Chodzi ino. -Kiej dojem krowy. -Pilnuj tu, bo id do wjta -powiedzia, wsadzajc gow do ciemnej obory -nie ma tutaj tego znajdka co? -Witka?... ni, pojecha po ziemniaki z Antkiem, bo Kuba mia urzn sieczki dla koni... - odpowiedziaa prdko i troch niespokojnie, bo Witek przycupn za ni zestrachu. -cierwa ten chopak, to ino pasy drze, eby zmarnowa tak krow -mrucza powracajc do izby, gdzie si odzia w now kapot bia, wyszywan na wszystkich szwach czarnymi tasiemkami, nadzia wysoki czarny kapelusz, okrci siczerwonym pasem i poszed drog nad stawem ku mynowi. -Roboty jeszcze tyla... zwzka drzewa... siew nie skoczony... kapusta w polu... cika nie wygrabiona... podora by trza na kartofle... dobrze by i pod owsy... a tu jed na sdy... Laboga, e to czek nigdy obrobi si nie obrobi, ino cigiem jak ten w w jarzmie... e i wyspa si nie ma czasu ni odpocz... -rozmyla. -A tu i ten sd... Tumok cierwa, hale, ja z ni sypiaem... eby ozr stracia... lakudro jaka... suka... -splun ze zoci, nabi fajeczk machork i dugo pociera zwilgotniae zapaki o portki, nim zapali. Pyka od czasu do czasu i wlk si wolno; bolay go wszystkie koci i ale za krow raz w raz go markociy i rozbieray. A tu ani odbi si na kim, ani wyali, nic... sam jak ten koek; sam o wszystkim myl, sam deliberuj bem, sam kiele wszystkiego obiegaj kiej ten pies... a do nikogj sowa przemwi i rady znikd ni pomocy -a ino strata i upadek... a wszystkie to kiej te wilki za owc... a ino skubi, a patrz, kiedy ozerw w kaway... Ciemnawo ju byo we wsi, przez przywierane drzwi i okna, e to wieczr by ciepy, buchay smugi ognisk i zapach gotowanych ziemniakw i uru ze skwarkami; gdzieniegdzie jedli w sieniach albo i zgoa przed domami, e ino skrzybot yek sycha byo a pogadywania. Boryna szed coraz wolniej, bo ociao gorozdranienie, a potem przypomnienie nieboszczki, co j na zwiesn by pochowa, uapio go za grdyk. Ho! ho!... przy niej, co j wspominam wieczorem w dobry sposb, nie przygodzioby si tak granuli... gospodyni tobya, gospodyni!... Juci, e i mamrot, i przekltnica te, e i dobrego sowa nikomu da nie daa i cigiem si z babami za by wodzia... ale zawdy ona i gospodyni! -Tu westchn pobonie na jej intencj, i al go jeszcze wikszy dusi, boprzypomina, jak to bywao... Przyszed z roboty, spracowany -to i je tusto daa, i czsto gsto kiebasy podtykaa kryjomo przed dzieciskami... A jak si wszystko darzyo!... i cielaki, i gski, i prosiaki... e co jarmarek byo z czem jedzi do miasta, i grosz by zawszegotowy, na zakad z samego przychwku... A ju co kapusty z grochem, to ju jensza zgoa tak nie potrafi... A teraz co?... Antek ino na swoj stron cignie, kowal te wypatruje, aby co chyci, a Jzka? Skrzat gupi, ktremu plewy jeszcze we bie, co i nie dziwota, bo dzieusze mao co na dziesity rok idzie... Hanka kiej ta ma azi, a choru je jeno, i tyle zrobi, co ten pies zapacze... To i marnieje wszystko... granule trza byo dorzn... we niwa wieprzak zdech...wrony gski tak przebray, e z poowa ostaa!... Tyle marnacji, tyle upadku!... Przez sito wszyko leci, przez sito... -Ale nie dam! -wykrzykn prawie gono -pki rucham tymi kulasami, to ani jednej morgi nie odpisz i do waju na wycug nie pjd... Ino Grzela z wojska do dom powrci, to niechta se Antek na onin gospodark wrci... nie dam... -Niech bdzie pochwalony! -zabrzmia jaki gos. -Na wieki!... -odrzuci machinalnie i skrci z drogi w szerokie i dugie opotki, bo wjtowa osada leaa troch w gbi. W oknach si wiecio i pieski ujada poczy. Wszed prosto do wietlicy. -Wjt doma? -zapyta tustej kobiety, klczcej przykoysce i karmicej dziecko. -Zarno wrc, pojecha po ziemniaki. Siadajcie, Macieju, a dy i ci te czekaj naniego - wskazaa ruchem brody na dziada siedzcego przy kominie; by to ten stary lepiec, wodzony przez psa; czerwonawe wiato szczap ostro opywao jego ogromn, wygolon twarz, ys czaszk i szeroko otwarte oczy, zasnute bielmem, nieruchomo tkwice pod siwymi, krzaczastymi brwiami... -Skd to Pan Bg prowadzi? -zapyta Boryna, siadajc po drugiej stronie ognia. -Ze wiata, a skde by, gospodarzu? -odpowiada wolno rozlazym, jczcym, icie proszalnym gosem i nadstawia pilnieuszw, a wycign tabakierk. -Zayjcie, gospodarzu. Maciej zay rzetelnie i kichn raz po raz trzy razy, a mu zy w oczach stany. -Tga jucha! -i rkawem tar zazawione oczy. -Niech wam bdzie na zdrowie. Peterburka,dobrze ano robi na oczy. -Wstpcie jutro do mnie, krowem dorzn, to si tam jaka sztuczka la was znaj znajdzie. -Bg zapa... Boryna, widzi mi si, co?... -A juci, ecie to rozeznali?... no, no. -Po gosie ino, po gadaniu. -C ta we wiecie sycha? Wdrujecie cigiem? -Moiciewy, a c by! -A to le, a to i dobrze, a to i rnie, jak we wiecie. A wszyscy piszcz, a narzekaj, jak przyjdzie dziadowi co da abo i drugiemu, ale na gorza maj. -Prawd rzeklicie, bo ano tak i jest. -Ho, ho! tyle rokw si czek telepie po tej witej ziemi, to si i wie rnie. -A gdziecie to podzieli tego znajd, co wasprowadza oni? -zapytaa wjtowa. -Poszed se cierwa, poszed, wyuska onmi dobrze torbeczki... Miaem co grosza od ludzi ochfiarnych, com go nis na wotywy do Czstochowskiej Panienki, to mi jucha podebra i poszed we wiat! Cichoj, Burek! bo to pewnikiem wjt! -pocign sznurkiem i pies warcze przesta. Zgad, bo wjt wszed, bat rzuci w kt i od progu woa: -ono, je, bom godny kiej wilk -jak si macie, Macieju; a wy czego, dziadu?... -Ja do was, Pietrze, wedle tej mojej sprawy, co ma by jutro. -Ja za se poczekam, panie wjcie. Kaecie w sieniach -dobrze i tam bdzie, a ostawicie przy ogniu, e to stary jestem, ostan, a dacie t miseczk ziemniakw aboi chleba skibk, to pacierz za was zmwi jeden abo i drugi... jakbycie dali gotowy grosz abo i dziesitk... -Siedcie se, dostaniecie i kolacj, a chcecie, to zanocujcie... I wjt siad do miski, okrytej par wieo utuczonych ziemniakw i polanych obficie skwarkarni, w drugiej donicy stao zsiademleko. -Siadajcie, Macieju, z nami, zjecie, co jest -zapraszaa wjtowa, kadc trzeci yk. -Bg zapa. Przyjechaem z boru, tom se ju dobrze podjad... -Bierzcie si ano za yk, nie zaszkodzi wam, teraz ju wieczory dugie... -Dugi pacierz i dua miska, jeszcze bez to niktoj nie pomar -rzuci dziad. Boryna wzdraga si, ale w kocu, e sonina mocno razia mu nozdrza, przysiad si do awki i pojada z wolna, delikatnie, jak obyczaj kaza. A wjtowa raz w raz wstawaa i dokadaakartofli, to mleka przylewaa. Dziadowski pies si krci i skamla zdziebko do jada.-Cicho, Burek, gospodarze ano jedz... i ty dostaniesz, nie bj si... uspokaja go dziadiwciga nozdrzami smakowit wo, a przygrzewa rce przy ogniu. -To Jewka was podobno zaskarya -zaczwjt, podjadszy nieco. -A ona ci! em to jej zasug nie wypaci! Zapaciem, jak Bg w niebie, i jeszczem ponadto z dobrego serca ksidzu za chrzciny da worek owsa... -Ona powieda, e ten dzieciak to... -W imi Ojca i Syna! Wcieka si czy co? -Ho, ho, stary z was, a jeszcze majster! -Wjtowie poczli si mia. -Staremu prdzej si przytrafi, bo praktyk ci jest i znajcy! -szepta dziad. -Cygani jak ten pies, anim j tkn. Jeszczeby , taki tumok... taka pode potem zdychaa a skamlaa, coby j za sam warz a kt do spania wzi, bo na zim szo. Nie chciaem, ale nieboszka peda: Wemiem, przyda si w domu, co mamy przynajmowa? bdzie swoja pod rk... Nie chciaem ja, jako e zim roboty nijakiej, a jedna gba wicej do miski. Ale nieboszka pedo: Nie turbuj si, umie pono weniaki i ptno tka, zasadz j i niechtase cibie, zawdy co ucibie . No i ostaa, odpasa si ino i zarno si postaraa o przychwek... A kto w spce, to ju rnie gadali... -Ona skary na was. -Zakatrupi cierw, cygana pieskiego! -Ale do sdu trza wam i. -Pjd. Bg zapa, ecie mi powiedzieli, bo wiedziaem ino, e o zasugi -ale zapaciem, na co wiadkw mam. A pyskacz zapowietrzony, a dzidwka! Labogatyle umartwienia, e ja chyba udziery nie udzier a to mi i krowa pada, e dorzn musiaem, roboty nie pokoczone, a tu czowiek sam kiej ten palec. -U wdowca to kiej midzy wilkami owca -powiedzia znowu dziad. -O krowiem sysza, mwili mi ju na polu...-To dworska sprawa, bo pono borowy wygna z zagajw. Najlepsza krowa! Ze trzysta zotych wartaa, egnaa si, bo cika bya, zapaliy si w niej wtpia, em dorzn musia... Ale dworowi tego nie daruj... Podam do sdu. Ale wjt zacz mu tumaczy i przekada, eby si wstrzyma, jako w pierwszej zoci zawsze si le radzi, bo sta za dworem, a w kocu, eby zwrci rozmow w inn stron, mrugn na on i powiedzia: -Bobycie si, Macieju, oenili i miaby kto gospodarstwa pilnowa. -Kpicie czy co?... A dy na Zieln skoczyem pidziesit i osiem rokw. Co wama te w gowie, jeszcze tamta dobrze nie ostyga... -Wecie kobit do swego wieku, a zaraz siwam zgoi wszystko -dodaa wjtowa i ja sprzta ze stou. -Dobra ona gowy mowej korona -dorzuci dziad, obmacujc miski, ktre przed nim postawia wjtowa. achn si Boryna, ale zamedytowa gboko, e mu to samemu do gowy nie przyszo. Bo jaka si tam kobieta nadarzy, a zawdy ni lepiej nili samemu biedowa... -Ktra i gupia jest, i niemrawa, ktra znw ktnica, ktra do chopskich kotunw sigajca, ktra paparuch a latawiec po muzykach i karczmach, a zawdy chopu z ni lepiej i wygoda -cign dziad, pojadajc. -Dopiero by na wsi wydziwiali -powiedzia Boryna -Hale -ludzie warna zwrc krow abo i co poradz. abo i kiele gospodarstwa chodzi bd, abo si nad wami ual -zagadaa gorco wjtowa. -Abo i ciep pierzyn narzdz -zamia si wjt. A we wsi tyle jest dziewuch, e jak si idzie midzy chaupami, to bucha kiej z pieca. -Ale, widzisz go, rozpustnik... czego mu si zachciewa... -A Zoka Grzegorzowa na ten przykad, miga, pikna i wiano niezgorsze. -A c to Maciejowi potrza wiana, nie gospodarz to pierwszy we wsi? -Kto by ta mia dobra a i grontu dosy -zaoponowa dziad. -Ni, Grzegorzowa nie la nich -podj wjt -za mda i mdka to jeszcze. -A Jdrkowa Kasia? -wyliczaa dalej wjtowa. -Zmwiona. Wczoraj Rochw Adam posya z wdk -Jest ci jeszcze Stachowa Weronka. -Mamrot, latawiec i jedno biedro ma grubsze. -A wdowa po Tomku, jake to jej?... cakiem jeszcze do eniaczki... -Troje dzieci, cztery morgi, dwa krowie ogony i stary kouch po nieboszczyku -A Ulisia tego Wojtka, co to za kocioem siedzi?... -I... to la kawalera... z przychowkiem, chopak mgby ju by do pasionki, ale Maciejowi tego nie potrza, ma ju pastuchaswojego. -Jest ci jeszcze, jest tego nasienia panowego, ale ino wybieram takie, co by pasoway la Macieja. -A zabaczya o jednej, co by bya la nich w sam raz. -Ktrna?... -A Jagna Dominikowa? -Prawda, cakiem o niej przepomniaam. -Sielna dziewucha, a rosa, e bez pot nie przejdzie, bo erdki pod ni pkaj... a pikna, biaa na gbie, a urodna kiej jaowica. -Jagna -powtrzy Boryna suchajcy w milczeniu wyliczania -a to powiedaj o niej, e asa na chopakw. -Ale, by to kto przy tym, to wie! Pleciuchy plet, byle ple, a wszystko ino przez zazdro -bronia mocno wjtowa -Ja te nie powiedam sam z siebie, ino tak pogaduj. Ale trza mi i -poprawi pasa, wrazi wgielek we fajk i pykn par razy. -Na ktr to w sdzie? -zapyta spokojnie. -Na dziewit napisane w powiestce. Musicie do dnia wsta, jeli na piechty. -I... rbk se wolno pojad. Ostacie z Bogiem, dzikuj wama za poywienie i somsiedzk rad. -Idcie z Bogiem, a pomylcie, cowa wamaraili... Powiecie, to z wdk pjd do pani matki i jeszcze przed Godami sprawim wesele... Boryna nie odrzek nic, ypn ino oczami iwyszed. -Jak stary mdk bierze, diabe si cieszy, bo profit z tego mia bdzie -rzek dziad powanie, skrobic gono po dnie miski. Boryna wolno wraca i u w sobie rozwanie, co mu raili. Nie da pozna po sobie tam u wjtw, e mu si ta myl strasznie udaa, bo jake, gospodarz by, a nie aden chopak, co to ma jeszcze mleko pod nosem, a na wspominek o eniaczce ae kwiczy i z nogi na nog przydeptuje. Noc ju ogarna ziemi, gwiazdy srebrn ros pobyskiway z ciemnych, guchych gbin, cicho byo we wsi, psy tylko niekiedy poszczekiway, a tu i wdzie spozadrzew myy si sabe wiateka... czasemwilgotny podmuch zawia z k, e drzewa poczy si lekko chybota. Boryna nie wrci drog, jak by przyszed, a tylko puci si w d, przeszed most, pod ktrym woda z bekotem przelewaa si do rzeki i walia gucho na myn, i nawrci na drug stron stawu -wody leay ciche i lniy siczarniawo, pobrzene drzewa rzucay na tafl czarne cienie i jakby ram obejmoway brzegi, a w porodku stawu, gdzie janiej byo, odbijay si gwiazdy niby w zwierciadle stalowym. Maciej sam nie wiedzia, dlaczego nie poszed prosto do domu, a wybra duszdrog, moe aby przej koo domu Jagny?a moe aby zebra nieco myli i pomedytowa. -Juci, e byoby niezgorzej! juci! A co tam o niej mwi, to taka prawda. -Splun.- Sielna kobieta! -Dreszcz nim wstrzsn, bo i chd wilgotny szed od staww, a u wjtw gorc by silny. -A bez kobiety trza zmarnie abo dzieciom gospodark odpisa -myla -a dua jucha i kiej malowana. -A krowa najlepsza pada, akto wie jutra?... Moe to i trza poszuka ony? Tyle obleczenia po nieboszce jest -przygodzioby si. Ale stara Dominikowa topies... a c, maj chaup i gront, toby na swojem ostaa. Troje ich, a maj pitnaciemorgw, to niby na Jagn pi i spata za chaup i lewentarz! Pi morgw to rychtyk te pola za mojem kartofliskiem, yto, widzi mi si, posiay lato, tak... Pi morgw do moich to... trzydzieci pie bez maa! Karwas pola!... Zatar rce i poprawi pasa. -To ino mynarz ma wicej... zodziej, krzywd ludzk a procentami, a oszukastwem tyla nabra... A na bezrok podwizbym gnoju, auprawi i pszenicy posia na caym kawale;konia by trzeba przykupi, a i po granuli krowin jak... Prawda, krow by dosta dostaa... I tak rozmyla, liczy, rozmarza si gospodarsko, a czasem i przystawa z cikiej deliberacji. A e mdry chop by, to wszystko zasi zbiera w sobie i gboko w gow patrzy, coby czego nie przelepi i nie przepomnie. -Wrzeszczayby juchy, wrzeszczay! -pomyla o dzieciach, ale wnet fala mocy ipewnoci zalaa mu serce i skrzepia guche jeszcze, wahajce postanowienia. Gront mj, wara komu drugiemu do niego. Anie chceta, to... -nie skoczy, bo stan przed chaup Jagny. wiecio si u nich jeszcze i przez otwarteokno padaa szeroka smuga wiata i sza przez kierz georginiowy i niskie drzewa liwkowe a na pot i drog. Boryna stan w cieniu i zapuci wzrok w izb. Lampka tlia si nad okapem, ale w kominie musia si buzowa tgi ogie, bo sycha byo trzask wierczyny i czerwonawe wiato zapeniao ogromn, mroczn po ktach izb; stara, skulona przed kominem,czytaa cosik gono, a Jagna przeciw niej twarz do okna siedziaa; w koszuli bya tylko i z podwinitymi do ramion rkawami --podskubywaa g. -Urodna jucha, to urodna! -myla. Podnosia czasem gow, nasuchiwaa (gj A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAP= F c  c&acC5$ Ematki, wzdychaa ciko, to znowu braa si skuba pira, a g zaggaa bolenie irwa si pocza z krzykiem z jej rk, i bi skrzydami, e puch si rozwia po izbie biaym tumanem. Uspokoia j rycho imocno ciskaa kolanami, e g jeno poggiwaa z cicha a bolenie, i odpowiaday jej inne gdzie z sieni czy z podwrza. -Pikna kobieta -pomyla i odszed piesznie, bo mu uderzyo do gowy, a sipodrapa, zapi ptl i pasa przycign. Ju by w swoich wrotach i wchodzi w opotki, gdy si obejrza na jej dom, bo rychtyk sta naprzeciw, tylo e po tamtej stronie wody. Kto akuratnie wychodzi, bo przez drzwi uchylone luna struga wiatai jak byska wica zamigotaa i pada a na staw, potem czyje mocne stpania zadudniy, i rozleg si chlupot wody nabieranej, a w kocu wskro ciemni i mgie, co si byy zwlekay z k, piew si ozwa przyciszony: Ja za wod, ty za wod, Jake ja ci buzi podom?... Podam ci j na listeczku, A naci-e, kochaneczku... Sucha dugo, ale gos rycho przepad i wiata wkrtce pogasy. Na niebo wtacza si zza lasw ksiyc w peni i rozsrebrza czuby drzew, i sia przez gazie wiato na staw, i zaglda w okna chat, co mu byy naprzeciw. Psi nawet pomilkli, cicho niezgbiona obja wie ca i stworzenie wszelkie. Boryna obszed podwrze, zajrza do koni,parskay i gryzy obroki; wsadzi gow do obory, bo drzwi dla gorca stay otworem. Krowy leay przeuwajc a postkujc, jako to jest zwyczajnie u bydltek. Przywar wrota do stodoy. Zdjwszy kapelusz, szed do izby i mwi pgosem pacierz. A e spali ju wszyscy, rozzu si po cichuizaraz leg spa. Ale zasn nie mg, to pierzyna go parzya, e nogi spod niej wysuwa, to mu po gowie chodziy sprawy rne, a turbacje, a pomylenia... to mu brzuch ano ciy srodze, e postkiwa i mrucza. -Zawdy mwi, e zsiade mleko ino rozpiera brzucho, coby na noc nie dawa... A potem j myle o Jagnie; jak by to dobrze byo, bo i urodna, i gospodarna, i tyle pola... To znowu przypomina sobie dzieci, to te gadania na Jagn, e mcio si w nim wszelakie rozeznanie, i ju nie wiedzia, co pocz, e unis si nieco, i jak to byo zwyczajnie, chciao mu si du drugiego ka zawoa i poradzi: -Mary ! eni si czy to si nie eni z Jagn?... Ale w czas sobie przypomnia, e Mary ju od zwiesny na cmentarzu, a tam se pi Jzka i chrapie, a on jest sierot, ktra poradzi si nikogo nie ma; to ino westchn ciko, przeegna si i j mwi zdrowaki za nieboszczk i wszystkie dusze w czycu ostajce. ROZDZIA 3 Ju wit ubieli dachy i zgrzebn, szar pacht przysoni noc i gwiazdy poblade, gdy ruch si uczyni w Borynowym obejciu. Kuba zwlk si z wyrka i wyjrza przed stajni -szron lea na ziemi i szaro byo jeszcze, ale ju zorze rozpalay si na wschodniej stronie i czerwieniy czuby drzew oszroniaych - przecign si z luboci, ziewn par razy i poszed do obory, aby krzykn na Witka, e czas wstawa, ale chopak unis nieco senn gow i szepn: -Zaraz, Kuba, zaraz! -i przytula si do legowiska. -Popij se zdziebko, biedoto, popij! -Przyokry go kouchem i pokusztyka, bo e nog mia kiedy przestrzelon w kolanie, kula srodze i cign j za sob; umy si pod studni, przygadzi doni rzadkie, wyleniae wosy, co mu si byy pozwijay w kotuny, i klkn na progu stajni odmawia pacierze. Gospodarz spali jeszcze, w oknach chaupy zapalay si krwawe brzaski zrz, a gste,biae mgy zwlekay si z wolna ze staww, koysay ciko i posuway w gr podartymi szmatami. Kuba przesuwa w palcach koronk i modlisi dugo a biega oczami po podwrzu, po oknach chaupy, po sadzie omroczonym jeszcze na dole, po jabonkach, obwieszonych jabkami niby picie; rzuci czymci do budy, koo drzwi, w biay eb apy, a pies zawarcza, zwin si i spa dalej. -Ale, do samego soca spa bdziesz, jucho! -i rzuci w niego raz, drugi, e pies wylaz, przeciga si, ziewa, macha ogonem, przysiad wpodle i j si drapa iczyni zbami w gstych kudach porzdek.-I ochfiaruj ten pacierz Tobie i wszystkimwitym. Amen! -Bi si dugo w piersi, a powstajc, rzek do apy: -Hale! aligant jucha, wybiera se pchy kiej baba na wesele! A e robotny by, to si zaj obrzdkiem -wz wytoczy ze stodoy i nasmarowa, napoi konie i przyoyl im siana, a parska zaczy i bi kopytami, a potem przynis z ssieka nieco zgonin, dobrze okraszonych owsem, i wsypa to klaczy do obu, bo staa w grdce, osobno: -rej, stara, rej; rbka mie bdziesz, to ci mocy trza, rej! -Pogadzi j po nozdrzach, a klacz pooya mu eb na ramieniu i pieszczotliwie chwytaa wargamiza kotuny. -... Ziemniaki do poednia zwieziemy, a pod wieczr do lasu, po cik -nie bj si, cika letka, nie zgoni ci... -A ty, wakoniu, batem dostaniesz, widzisz go, owies mu pachnie, prniakowi -mwi do waacha, co sta obok i eb wtyka midzy deski przegrody, do obu klaczy -grzmotn go pici w zad, a ko uskoczy w bok i zara. -Hale, parobku ydowski! re to by cho iczysty owies ar, a do roboty ci nie ma, bez bata, jucho, z miejsca nie ruszysz, co?Wymin go i zajrza do rbki, co staa przy cianie samej i ju z daleka wycigaado niego kasztanowaty eb ze strzak bia na czole i raa cicho. -Cichoj, maa, cichoj! Podjedz se ano, bo pojedziesz z gospodarzem do miasta! -Uwi kak siana i wyczyci jej bok zawalany. -Tyla klacz, e ju do ogiera czas, a winia. Utytlesz si zawdy kiej maciora -pogadywa wci i poszed do chleww wypuci winie, bo kwiczay, a apa chodzi za nim i zaglda mu w oczy. -Zjadby i ty, co? To naci-e chlebaszka, naci! Wyj zza pazuchy kawaek i rzuci,pies pochwyci i schowa si do budy, bo winie ano leciay mu wydrze. -Hale, te swynie to kiej czowiek niektry, aby ino chyci cudze i zechla... Zajrza do stodoy i dugo patrzy na wiszc u belki krow -Gupie to jeno bydle, a i temu na koniec przyszo. Widzi mi si, co jutro zgotuj misa... Tyle i z ciebie, biedoto, e czek sepodje w niedziel... Westchn do tego jada i powlk si budzi Witka... -Soce ino, ino -zarno si pokae... Krowy trza wypdza. Witek mamrota co, broni si, przykada do koucha, ale w kocu wsta wsta i azi ociay i senny po podwrzu.Gospodarz zaspali dzisiaj, bo soce ju weszo i rozczerwienio szrony, i zapalio uny w wodach i szybach a z chaupy nikt si nie pokazywa... Witek siedzia na progu obory i podrapywasi zajadle, i przeziewa, a e wrble poczy zlatywa z dachw do studni i trzepa si w korycie, to przynis drabk i wlaz pod okap zajrze do gniazd jaskczych, bo cicho tam jako byo. -Pomarzy czy co? I j wyciga delikatnie pomorzone ptaszkii ka je za pazuch. -Kuba, wiecie, nie yj, o! -Pobieg do parobka i pokazywa sztywne, pogase jaskki. Ale Kuba wzi ino w rk, przyoy do ucha, dmuchn w oczy i rzek: -Zdrtwiay, bo przymrozek galanty. Ale e to gupie nie poszy jeszcze do ciepych krajw, no no... -I poszed do swojej roboty. A Witek siad pod chaup, w szczycie, bo soce ju tam dochodzio i oblewao bielone ciany, po ktrych i muchy azi poczynay; wyciga zza koszuli te, ktre ju ogrzane nieco jego ciaem, gmeray sitroch, churcha na nie, rozdziawia im dziobki, poi z ust wasnych, a oywiay si, otwieray oczy i poczynay wydziera si do ucieczki; wtedy praw rk czai sipo cianie i raz w raz zagarn jak much, nakarmia ni i puszcza. -Leta se do matuli, leta -szepta, patrzcjak jaskki siaday na kaletnicy obory, czesay si dziobkam i szczebiotay jakby dzikczynienia A apa siedzia przed nim na zadzie i skomla uciesznie, a co ktry ptaszek wyfruwa, rzuca si za nim, bieg kilka krokw i zawraca z powrotem strowa. -Ale, zap wiater w polu -mrucza Witek i tak si zatopi w rozgrzewaniu jaskek, e ani widzia, kiedy Boryna wyszed zza wga i stan przed nim. -Ptaszkami si, cierwo, zabawiasz, co? Porwa si, by ucieka, ale ju gospodarz chyci go krtko za kark i drug rk szybko odpasywa szeroki, twardy pas rzemienny. -A dy nie bijcie, a dy! zdy krzykn jeno. -Taki to pastuch, co? Tak to pilnujesz, co?Najlepsza krowa si zmarnowaa, co?... Ty znajdku, ty pokrako warsiaska! Ty! -I bi zapamitale, gdzie popado, a rzemie wiszcza, a chopak wi si kiej piskorz i wrzeszcza: -Nie bijta! Loboga! Zabije mi! Gospodarzu!...O Jezu ratujta... A Hanka wyjrzaa z chaupy, co si dzieje, a Kuba splun i schowa si do stajni. A Boryna oi go rzetelnie, wybija mu na skrze swvoj strat tak zajadle, e Witek mia ju gb posinion i z nosa pucia musi krew, krzycza wniebogosy i cudem jakim si wyrwa, chwyci si obu'rkami z tyu za portki i gna w opotki. -Jezu, zabili m, zabili m! -rycza i tak pdzi, a mu reszta jaskek wylatywaa zza pazuchy i rozsypywaa si po drodze. Boryna pogrozi jeszcze za nim, opasa siiwrci do chaupy, i zajrza na Antkow stron. -Soce ju na dwa chopa, a ty si jeszcze wylegujesz! -krzykn do syna. -Zmogem si wczoraj kiej bydl, to musz si wywczasowa. -Do sdu pojad... Zwie ziemniaki, a jak ludzie skocz kopanie, to zagna je do grabienia ciki, a ty mgby koki pozabija do ogacenia. -Ogacie se sami chaup, nama tutaj nie wieje. -Rzeke... to swoj stron ogac, a ty marznij, kiej wako. Trzasn drzwiami i poszed na swoj stron. Jzka ju rozpalia ogie i sza doi krowy. -Rycho daj je, bo trza mi jecha... -Przecich si nie ozedr, dwch robt razem nie poradz -i posza. -Spokojnego oczymgnienia nie ma, ino kynij si ze wszystkimi! -myla i wzi si do obleczenia, ale zy by i zgryziony. Jake, ciga wojna z synem, sowa nie mona rzec, bo zaraz do oczw z pazuramiskacze albo rzeknie co, co jae we wtpiach poczujesz. Na nikogo si spuci, ino haruj i haruj! Zo w nim zbieraa, a poklina z cicha i rzuca szmatami po izbie a butami. -Sucha si powinny, a nie suchaj! Czemu to? -myla. -Widzi mi si, co bez kijaszka z nimi oby si nie obdzie, bez twardego! Dawno si imto naleao, zaraz po mierci nieboszczki, kiej kyni si zaczy o gronta, ale si jeszcze wagowa, eby zgorszenia we wsi nie czy ni. Gospodarz by przeciech nie leda jaki, na trzydziestu morgach, i z rodu nie bele chto -Boryna, wiadomo. Ale dobroci z nimi si nie skoczy, nie!... -Tu przyszed mu na myl zi, kowal, ktren wszystkich po cichu burzy, a i sam wci nastawa, eby mu sze morgw odpisa imorg lasu, a ju na reszt chcia poczeka... -To niby kiej zamr! Poczekaj, jucho, poczekaj-myla ze zoci. -Pki si ino rucham, nie powchasz ty ani zagona! Widzisz go, mdrala! Kartofle ju mocno perkotay w kominie, gdy Jzka przysza od udoju i wnetki narzdzia niadanie -Jzka! A miso sama przedawaj. Jutro niedziela, ludzie si ju zwiedziay, to si ich tu naleci; ino nie borguj nikomu. Poladek ostaw la nas; zawoa si Jambroa to zasoli i przyprawi... -A dy i kowal umiej... -Ale, podzieliby, si kiej wilk z owc. -Magdzie bdzie markotno, e to nasza krowa, a ona nawet nie obaczy. -To la Magdy wytnij jak sztuczk i zanie, ale kowala nie woaj. -Dobrycie, tatulu, dobry. -Hale, cruchno, hale! Pilnuj tutaj, a ju ci bueczk przywiez abo i co. Podjad se niezgorzej, opasa si pasem, przygadzi polinion doni zwichrzone i rzadkie wosy, uj bat i jeszcze si rozglda po izbie... -Bym czego nie przepomnia. -Chciao mu si zajrze do komory, ale si powstrzyma, bo Jzka patrzaa, wic si przeegna i ruszy. A ju z wasga, zbierajc w gar parcianelejce, rzek Jzce na ganek: -Skocz ziemniaki, to zaraz i grabi cik, kwitek jest za obrazem. A niechta zetn jakiego grabka albo i chojk -przyda si. Wz ruszy i ju by w opotkach, gdy Witek mign pod jaboniami. -Zabaczyem... prru... Witek! Prru! Witek, pu krowy na ki, a pilnuj, bo ci, jucho,spier, e popamitasz! -Ale, pocaujta m gdzie... -odkrzykn hardo znikajc za stodo. -Bdziesz tu pyskowa, jak zlez, to obaczysz... Skrci z opotkw na lewo, na drog wiodc ku kocioowi; podci batem rbk, e podyrdaa truchcikiem po wyboistej, penej kamieni drodze. Soce byo ju chyla tyla nad chaupami i wiecio coraz cieplej, bo z oszroniaych strzech podnosiy si oparyn i woda skapywaa, tylko w cieniach -pod potami wsadach, po rowach, lea jeszcze siwy mrz; po stawie wleky si ostatnie zrzede mgy i woda poczynaa spod bielm wrze brzaskami i odbyskiwa soce. We wsi poczyna si ju zwyky ruch: poranek by jasny i chodny, a e za przymrozek orzewi powietrze, to i raniej si poruszali, i zgiekliwiej; wychodzili gromadnie na pola, ktrzy do kopania szli z motyczkami a koszykami na rku, dojadajc niada; ktrzy z pugiem cignli na cierniska; ktrzy. na wozach brony wieli a worki pene ziarna siewnego; ktrzy znw zasi wykrcali ku lasom z grabiami na ramionach, cik grabi -e ino dudnio po obu stronach stawu i krzyk si wzmaga, bo drogi byy zatoczone bydem cigncym na pasz, szczekaniem psw, pokrzykami, co wybuchay raz w raz z niskiej, cikiej kurzawy, jaka si bya wznosia z orosiaych drg. Boryna wymija trzody ostronie, czasem mign po wenie jakie jagnitko gupie, co si nie usuwao przed rebic, to ciel jakie, a i wymin wszystkich i koo kocioa, ktry sta osonity potnym waem lip kncych i klonw wjecha na szeroki gociniec, obsadzony z obu stron ogromnymi topolami. A e w kociele bya msza wita, bo sygnaturka przedzwonia ofiar i huczay przyciszonym gosem organy, zdj kapelusz i westchn pobonie. Droga bya pusta i zasana opadym liciemtak obficie, e wyboje i gboko powyrzynane koleiny pokryy si rdzawo-zocistym kobiercem pocitym gstymi prgami cieniw, jakie rzucay pnietnpoli, bo soce z boku wiecio. -Wio, maluka wio! -wisn batem i rebicaprzez kilka staja posza raniej, ale potem opada i wleka si wolno bo drga, cho nieznacznie, sza pod wzgrza, na ktrych czerniay lasy. Boryna, e go ta cisza mroczya sennoci,to poglda przez kolumnad topoli na pola, pawice si w rowym, porankowym wietle, albo myle usiowa o sprawie z Jewk, to u granuli -ale nie mg sobie da rady, tak go pik rnorzy... Ptaszki wierkay w gaziach, to czasem wiatr przegarn leciuchnymi palcarni po czubach drzew, e ino jaki taki listeczek, kieby motyl zoty, odrywa si od maci , spada kolisto na drog abo i na zakurzone osty, co zaognionymi oczami kwiatw hardopatrzyy w soce a topole zagwarzyy, poszemray z cicha gazkami i pomilky kiej te kumy, co na Podniesienie oczy podnies, rce rozo i westchn modlitewnie, a padn wnetki w proch przed Majestatem, ukrytym w tej zotej monstrancji, zawisej nad ziemi wit, nad rodzon... Dopiero pod lasem przeckn na dobre i wstrzyma konia. -Wschodzi niezgorzej -szepn, przyjrzawszy si pod wiato szarym zagonom, ordzawionym krtk szczotk wschodzcego yta. -Kawa pola, a przylego do mojego, kieby kto z umysu narzdzi! yto, widzi mi si, wczoraj posiay. -Ogarn podliwym spojrzeniem zbronowane zagony, westchni wjecha w las. Pogania czsto konia, bo droga sza po rwnym i twardsza bya, tylko gsto przeronita korzeniami, na ktrych wz podskakiwa i turkota. Ale ju nie drzema, owiany surowym i chodnym dechem lasu. Br by ogromny, stary -sta zbit gstw w majestacie wieku i siy, drzewo przy drzewie sama sosna prawie, a czsto db rosochaty i siwy ze staroci, a czasem brzozy w biaych koszulach, z rozplecionymi warkoczami tymi, e to jesie ju bya. Podlejsze krze, jako leszczyna, to karowata grabina, to osiczyna drca tuli si do czerwonych, iwaa (gj A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAP cp\c c)c8w+U?potnych pni tak zwartych korona mi i popltanych gaziami, e ino gdzieniegdzie przedzierao si soce i pezao niby zote pajki po mchach zielonych i paprociach zrudziaych. -Zawdy mojego tu s cztery morgi! -myla i poera oczami las, i ju na oko wybiera co najlepszy. Przeciech Pan Jezusnie da nas ukrzywdzi -abo i same si nie damy, nie... Dworowi widzi si duo, a nam mao. Zarno... moje ze cztery, a Jagusine zmorga... cztery i jed na... Wio! gupia, srokw si bdzie bojaa! -Trzepn j batem, bo na suszce, co dwigaa Bo Mk, kciy si sroki tak zajadle, a rebica strzyga uszami i przystawaa. -Srokowe wesele -deszczu bdzie wiele. -Przypi par batw rebicy i jecha kusem. Dobrze byo ju po smej, bo ludzie na polach siadali do niadaniowych dwojakw, gdy wjeda do Tymowa, na puste uliczki, obstawione pozapadanymi domostwami, co przysiady niby stare przekupki nad rynsztokami, penymi mieci, kur, ydzit obdartych i nierogacizny. Zaraz na wjedzie obstpili go ydzi i ydwki i nu zaglda do wasgu, maca pod grochowinami, pod siedzeniem, czy nie wiezie czego na sprzedanie. -Poszy, parchy! -mrukn, wjedajc na rynek, pod cie starych, poobdzieranych kasztanw, konajcych na rodku placu, gdzie ju stao kilkanacie wozw z wyprzgnitymi komi. I swj wasg tam umieci, rebic wyoy bem do pkoszka, nasu jej do kobiaki obroku, bat schowa na dno, pod siedzenie, otrzepa si ze somy i ruszy prosto do Mordki, tam gdzie byszczay trzy mosine talerze, aby si nieco przyogoli -wyszed wkrtce czysto ostrugany i tylko z jednym zaciciem na brodzie, zalepionym papierem, przez ktry sczya si krew. Sdy nie byy jeszcze zaczte. Ale przed domem sdowym, co sta zaraz w rynku, naprzeciw ogromnego poklasztornego kocioa, czekao ju sporonarodu. Siedzieli na wydeptanych stopniach, to kupili si pod oknami i raz w raz zagldali do rodka, kobiety za przykucny pod bielonymi cianami, opuciy czerwone zapaski z gw na ramiona i rajcoway. Boryna, e dojrza Jewk z dzieckiem na rku, stojca w gromadzie swoich wiadkw, to si zeli zarno, jako e skory by do zoci, splun i wszed do sieni drugiej, biegncej na przestrza sdowego domostwa. Po lewej stronie by sd, a po prawej mieszka sekretarz, bo jako wanie Jacek wynis samowar przed sam prg i tak go rozdmuchiwa cholew zawzicie, edymi niby komin fabryczny, a co chwila ostry, gniewny gos krzycza z gbi zadymionej sieni: -Jacek! buciki panienkom! -Zaraz, zaraz! Samowar ju niby wulkan hucza i bucha pomieniami. -Jacek ! wod panu do mycia. -Dy zara, zrobi si wszyko, zrobi! -I spocony, nieprzytomny, gania po sieni, a dudnio, powraca, dmucha i znowu lecia,bo pani krzyczaa: -Jacek! kulfonie jeden, gdzie moje poczochy?! -Ale! cierwa, nie samowar! Trwao to wszystko dobrych par pacierzy,abo i z koronk, a wreszcie drzwi sdowesi otwary i nard pocz napenia du,wybielon izb. Jacek, ju teraz jako wony, boso, w modrych portkach i takime lejbiku z mosinymi guzikami, z czerwon, spocon twarz, ktr raz w raz obciera rkawem, uwija si za czarnymi kratami, dzielcymi izb na dwie poowy, i rzuca bem niby ko, kiej go giez uksi, bo powewosy spaday mu grzyw na oczy, to zaglda ostronie do ssiedniej stancji i potem siada na chwil pod zielonym piecem. A narodu si nawalio, e ani palca wetkn, i parli si coraz krzepciej na kraty, a trzeszczay; gwar zrazu cichy podnosi si z wolna, szemra, przewala po izbie, hucza czasami, przechodzi miejscami -w ktni, e jakie takie mocne sowo padao coraz gciej. ydzi szwargotali pod oknami, a jakie babyna gos opowiaday swoje krzywdy i jeszcze goniej popakiway, ale nie mona byo rozezna, kto i gdzie, bo ciasnota bya i gowa przy gowie, jako ten zagon peen makw czerwonych i kosw ytnich, co go ten wiater enie, a on si zakolebie i gwarzy, i szumi, a potem staje rwno kos przy kosie. To znowuj Jewka, dojrzawszy Boryn wspartego o kraty, ja dogadywa i wykrzykiwa na niego, e zelony odrzek ostro: -Zamilknij, suko, bo ci gnatki porachuj, e rodzona nie pozna. A na to Jewka rozsroona nu pazury wyciga i drze si do niego przez gstwludzk, a jej chustka spada z gowy i dzieciak si rozkrzycza, e nie wiada, na czyrn by si skoczyo, gdy naraz Jacek si zerwa, otworzy drzwi i krzykn: -Cichojta, cierwy, bo ano sd idzie!... Jako i sd wszed; najpierw gruby, wysoki dziedzic z Raciborowic, a za nim dwch awnikw i sekretarz, ktry usiad przy bocznym stoliku pod oknem i rozkada papiery a patrzy na sdziw, jak stanli przy wielkim stole, okrytym czerwonym suknem, i naoyli zote acuchy na grube karki... Cicho si zrobio, e sycha byo tych, cona ulicy pod oknami gwarzyli. Dziedzic rozoy papiery, chrzkn, spojrza na sekretarza i grubym, dononymgosem oznajmi, e sdy si rozpoczynaj.Potem sekretarz przeczyta sprawy na dzie dzisiejszy, co szepn pierwszemu awnikowi, ten odda to sdziemu, ktry kiwn gow potakujco. Sdy si rozpoczy. Pierwsza sza sprawa ze skargi stranika na jakiego yczka o nieporzdki w podwrzu. Skazany zaocznie. Potem o pobicie chopaka za wypasanie komi koniczyny. Pogodzili si -matka dostaa pi rubli, a chopak nowe portki i lejbik. Sprawa o woranie si. Odoona z braku dowodw. Sprawa o kradzie len w borze sdziego; stawa rzdca -oskareni chopi z Rokicin. Skazani na kary pienine lub odsiedzenie wareszcie po dwa tygodnie. Nie przyjli wyroku, pjd do apelacji. I tak gono zaczli wykrzykiwa na niesprawiedliwo bo las by wsplny, serwitutowy, a sdzia skin na Jacka, i ten zagrzmia: -Cichojta, cichojta, bo tu sd, nie karczma. I tak sza sprawa za spraw, kieby skiba za skib, rwno i do spokojnie, czasem tylko podnosiy si skargi abo chlipanie, aboi przeklestwo, ale te Jacek wnet przycisza. Z izby ubyo nieco ludzi, ale w ich miejsce przybyo tyle nowych, e stali zbici kieby wsnop, e nikto poruszy si nie mg i zrobi si taki gorc, i ani odetchn a sdzia poleci otworzy okna. Teraz sza sprawa Bartka Koza z Lipiec o kradzie wini u Marcjanny Antonwny Pacze. wiadkowie: ta Marcjanna, syn jejSzymon, Barbara Piesek itd. -wiadkowie czy s? -zapyta awnik. -Jestemy! -zawoali chrem. Boryna, ktry dotd samotnie a cierpliwie sta przy kracie, przysun si nieco do Paczesiowej przywita, bo to bya Dominikowa, matka Jagny. -Oskarony, Bartek Kozio, bliej, za krat.Niski chop przepycha si ze rodka tak gwatownie, a kl poczli, e depcze po kulasach i przyodziewek ozdziera. -Cichojta, cierwy, bo przewietny sd mwi! -krzykn Jacek, wpuszczajc go. -Wy Bartomiej Kozio? Chop drapa si frasobliwie po gstych, rwno obcitych wosach; gupowaty umiech skrzywia mu such, wygolon twarz, a mae rudawe oczki chytrze skakay po sdziach niby wiewirki. -Wy Bartomiej Kozio? -zapyta znowu sdzia, bo chop milcza. -Dy juci, on ci Bartomiej Kozio, dopraszam si aski przewietnego sdu! -piszczaa ogromna kobieta, wpychajc si si za kraty. -A wy czego? -Dopraszam si aski, a dy ja ona tego chudziaka, Bartka Koza -i kaniaa si rk ziemi, a wyrurkowanym czepcem zawadzaa o st sdziowski. -wiadkujecie? -Niby to za wiadka? ni, jeno dopraszam si... -Wony; wyrzu j za krat. -Wychodta, kobieto, bo nie la was tu miejsce... - Chwyci j za ramiona i pcha zadem. -Dopraszam si przewietnego sdu, kiej mj ano nie dosyszy na ten przykad... -krzyczaa. -Wychodta, pki po dobremu -i a jkna,tak j ciepn na krat, bo ani kroku po dobroci ustpi nie chciaa. -Wyjdcie, bdziemy gono mwili, to choon Kozio, a usyszy! Zaczo si wreszcie badanie. -Jak si nazywacie? -H?... a, przezywam?... Przeciech woali m, to niby wiedzie wiedz... -Gupi. Jak si nazywacie? -indagowa nieubaganie sdzia. -Bartek Kozio, przewietny sdzie -rzuciaona. -Ile lat? -H?... a, lat?... bo ja to pomn! Matka, wiele to ja mam rokw?... -Pidziesit i dwa, widzi mi si, bdzie na zwiesn. -Gospodarz?... -I... trzy morgi piachu i ten jeden krowi ogon... sielny gospodarz. -By ju karany? -H?... karany? -Czy siedzielicie w kozie? -To niby w kreminale?... karany?... Matka, byem to w kreminale, h?... -A bye, Bartku, bye, a to ci te cierwy dworskie o to zdeche jagnitko... -Juci, juci... na paniku znalazem zdeche jagni... wzionem, co miay psy rozwcy... poskaryy, przysigy, com ukrad, sd przysdzi... wsadziy m i siedziaem... Niesprawiedliwo jest ino, niesprawiedliwo... -mwi gucho i obziera si znacznie na on. -Oskareni jestecie o kradzie maciory Marcjannie Pacze! Wzilicie j z pola, zagnali do domu, zarznli i zjedli! Co macie na swoj obron? -H? Zjadem! ebym tak Boga przy skonaniu nie oglda, e nie zjadem!... o wiecie rodzony, ja zjadem! -woa aonie. -C macie na swoj obron? -Obron... miaem to co rzec, matka?... Juci, bacz; niewinowatym, wini nie zjadem a Marcjanna Dominikowa, na ten przykad, szczeka bele co, kiej ten pies, eino chyci za ten paskudny pysk a spra... a... -O ludzie, ludzie!... -jkna Dominikowa. -To ju sobie pniej zrobicie, ateraz mwcie, jakim sposobem winia Paczesiowej znalaza si u was?... -winia Paczesiowa. u mnie?... Matka, co to wielmony dziedzic rzekli?... -A dy, Bartku, to o tym prosiaku, co to za tob przylaz do chaupy... -Bacz, juci, e bacz, bo prosiak to by, a nie winia adna; dopraszam si aski wielmonego sdu, niech sysz, com ano rzek, i przywtrz; prosiak to by, a nie winia; biany prosiak, a kiele ogona abo i zdziebko poniej czarno aciaty. -Dobrze, ale skd si wzi u was? -Niby u mnie?... Zarno wszyko dokumentnierzekn, z czego si pokae la przewietnego sdu i la zgromadzonego narodu, co jestem niewinowaty, a Dominikowa cygan jest baba, pleciuch i ozornica zapowietrzona! -Ja cygani! A dy tej Najwitszej Panienkiuprosz, eby was pierun bez witej spowiedzi nie trzasn! -rzeka cicho, z westchnieniem cikim do obrazu Matki Boskiej, wiszcego w rogu izby, Dominikowa, a potem, e to ju cierpie nie moga, wycigna zwinit, chud pi do niego i sykna: -Ty zodzieju wiski! ty zbju! ty!... -i rozczapierzya palce, jakby go chyci chciaa. Ale Bartkowa rzucia si do niej z krzykiem. -Co! biaby go, suko jedna, biaby, czarownico, kacie synowski, ty! -Uciszy si! -zawoa sdzia. -Stulta pyski, kiej sd mwi, bo waju wyciepn na osobno! -popar Jacek, podcigajc parcianki, bo mu si by obertelek oberwa. Uciszyo si zaraz, a baby, e to blisko byo do chwycenia si za by, stay ju cicho, ino si oczami jady a wzdychay ze zoci... -Mwcie, Bartomieju, mwcie wszystko a prawd. -Prawd?... Sam czyst kiej szko prawd rzekn, rzetelnie powiem, kiej na spowiedzi, kiej gospodarz do gospodarzy, kiej swj do swojakw, bom gospodarz z dziada pradziada, a nie komornik, nie prefesjant jaki abo i jenszy miescki zdzier.To tak byo. -Patrz dobrze w gow, by czegj nie przepomnia -radzia. -Nie przepomn, Magdu, nie. To byo tak. Szedem se... a bacz, e to rychtyk zwiesna bya... i za Wilczym Doem, wedle Borynowej koniczyny... id se i mwi pacierz, bo na ten przykad przedzwonili ju na Anio Paski... nocka te sza... id se... ja tu sysz: gos nie gos? Loboga, myl se: chrzka albo i nie chrzka?... Ogldnem za si niczego nie widno, cicho cakiem. Ze m kusi czy co?... Ide dalej i e m zdziebko mrwki oblazy ze strachu,mwi se Pozdrowienie Anielskie. Chrzka znowu! Cie! myl sobie, nic, jeno swynia toabo i zasie prosiak. Zlazem zdziebko w bok, w koniczyn i obejrzaem si... juci, e cosik lizie za mn, przystanem ja przystano i to, a biane, niskie i dugie... a lepie wieciy kiej u bika abo zgoa u zego... Przeegnaem si, a e i skra mi cierpa, tom ruszy lepszym krokiem jake, abo to wiadomo, co si po nocach tucze?... A wszyscy w Lipcach wiedz, co na Wilczych Doach straszy. -Juci, e prawda, bo oni, kiej Sikora przechodzi tam noc, to go uapio za grdyk i rzucio o ziemi, i tak zbio, e chop chorza dwie niedziele -objaniaa ona. -Cichoj, Magdu, cichoj! Id, id... id... a tofort lezie za mn i chrzka! A e to by rychtyk miesiczek wylaz se na niebo, to patrz, a to ino prosiak, nie ze. Ozgniewaem si, bo co se ten gupi myli -straszy, tom rzuci na patykiem i id kudomowi Szedem se miedz, midzy Michaowymi burakami a pszenic Borynowa, a potem midzy jark Tomka a owsem tego Jaka, co go oni do wojska wzieni, a ktrego to kobieta akuratnie wczoraj zlega... Prosiak fort za mn kiej pies, to se idzi obok, to wlaz w kartofle Dominikowej i tu pysknie, i tam pysknie, i chrzknie, i kwiknie, a nie ostaje, ino za mn... Skrciem na ciek, co biey na przeaj -ona za mn. Gorco mi si zrobio, bo laboga, taka winia, co moe nie winia! Skrciem na drog wedle figury, prosiak za mn... Widziaem, biay by, a kiele ogona, poniej dziebko, czarno aciaty! Ja bez rw -ona za mn, ja na te mogiki, co za figur s -ona za mn, ja na kamionki, aona kiej mi si nie rzuci pod kulasy -rymnem kiej dugi. Optana czy co?... Ledwiem si pozbiera, a ona kiej nie zadrze ogona i w skok przede mn! A lee se, zapowietrzona, pomylaem. Ale nie ucieka, ino wci przede mn leciaa -a do samej chaupy -do samej chaupy, przewietny sdzie, a w ogrodzenie wesza, a do sieni wlaza, a e drzwi do izby byy wywarte, to i do izby posza... Tak mi Panie Boe dopom Amen ! -A potem zarznlicie i zjedli, prawda? -rzek. sdzia rozbawiony. -H! Zarznli i zjedli?... A cowa zrobi mieli? Przeszed dzie -prosiak nie odchodzi; przeszed tydzie jest, ani jej wygoni, bo z kwikiem wraca!... Moja podtykaa jej, co moga, bo jake godem morzy, Boe stworzenie te... Przewietnysd jest mdry, to sprawiedliwie se wymiarkuje, e com z ni biedny sierota mia zrobi? Niktoj po ni nie przychodzi, a w domu bieda -a ara, e i dwie drugie tyle nie zechlaj. : Jeszcze z miesic, to bynas zeara i z bebechami... Co byo radzi? Miaa ona nas -towa my j zjady,a i to nieca, bo na wsi si zwiedziay, a Dominikowa poskarya, e to jej, przyszaze sotysem i zabraa wszyko... -Wszystko?... a cay zad to gdzie?... -sykna zowrogo Dominikowa. -Gdzie? Spytajta si Kruczka i drugich pieskw. Wynielimy na noc do stodki. Psy, e to czujne psie pary, a wrota byy dziurawe, wycigny i bal se sprawiy moj krwawic, e chodziy obarte kiej tedziedzice. -Hale, winia sama posza za nim, gupi uwierzy, ale nie sd. Zodziej jucha, a barana mynarzowi, a g dobrodziejowi tokto pokrad, co?... -Widziaa, co? Widziaa! -wrzasna Kozowa, przyskakujc z pazurami. -A kartofle z organistowego dou to kto?... A cigiem cosik komu we wsi ginie, to gska, to kury, to sprzt jaki -cigna nieubaganie. -Ty cierwo! Co ty robia za modu, a i cotwoja Jagna teraz wyprawia z parobkami; to ci tego nikt nie wypomina, a ty kiej ten pies... -Wara ci od Jagny! Wara, bo ci ten pysk takspier, e... Wara!... -rykna wielkim gosem, ugodzona jak w ywe miso. -Cichojta, pyskacze, bo za drzwi wyciepn! -uciszal Jacek, podcigajc parcianek. Zaczo si przesuchiwanie wiadkw. Najpierw wiadczya poszkodowana, Dominikowa a zeznawaa cichym, nabonym gosem i przysigaa co chwila przed t Czstochowsk, jako winia jej, i egnaa si, i bia w piersi, e prawda jest, jako jukrad z pastwiska Kozio, i nie daa od przewietnego sdu kary na niego, niech muju tam Jezusiczek czyca za to nie poauje -ale domagaa si wielkim gosem sdu i karyza to, e tak spostponowa j i Jagn wobec caego na-rodu. j A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAP{c cPc+R Vi7=wiadczy potem Szymek, syn Dominikowej;czapk powiesi na rkach zoonych jak do pacierza, oczw nie spuci z sdziego ijkliwym, nieprzytomnym gosem zeznawa, e winia bya matczyna, e biana bya caa, ino kiele ogona czarn at miaa, a ucho rozerwane, bo j by apa Borynowy chyci na zwiesn, a tak kwiczaa, e chocia w stodce by -usysza... Potem zawezwano Barbar Piesek i innych. wiadczyli po kolei i przysigali, a Szymek wci sta z czapk na rkach, wpatrzony pobonie w sdziego, a Kozowa dara si za krat z krzykiem zaprzecza i zorzecze, a Dominikowa ino wzdychaa do obrazu, a poglda a na Koza, ktry skaka oczami, nasuchiwa, a obziera sina swoj Magdusi. Nard sucha uwanie i raz w raz szmer,to uwagi zoliwe albo miech si rozleg guchy pod powa, a Jacek musia przycisza grob. Sprawa cigna si dugo, a do przerwy,w ktrej sd poszed do ssiedniej izby na narad, a nard wysypa si do sieni i przed dom odetchn nieco: kto poje zdziebko, kto ze swoimi wiadkami si zmwi, kto wywodzi krzywdy swoje, a jenszy znowuj wyrzeka na niesprawiedliwo a pomstowa, jak to zwyczajnie bywa na rokach. Po przerwie i odczytaniu wyrokw przyszana st sprawa Boryny. Jewka stana przed sdem i pohutujc dziecko, obwinite w zapask, ja paczliwie wywodzi krzywdy swoje i ale; jako suya u Boryny i pracowaa, jae jej kulasy ustaway, a nigdy dobrego sowanie usyszaa, kta nie miaa na spanie ani jada do, e si u ssiadw poywia musiaa, a potem zasug nie zapaci i z jego wasnym dzieckiem wygna j w cay wiat... buchna w kocu ogromnym paczem i rzucia si na kolana przed sdziami z krzykiem : -Krzywda to moja, krzywda! a dzieciak jego, przewietny sdzie! -Cygani jak ten pies -mrukn Boryna ze zgroz. -Ja cygani?! A dy wszystkie, a dy cae Lipce wiedz, e... e suka i latawiec... -Wielmony sdzie, a przdzi to mi ino mwili: Jewka, Jewu, i jeszcze sodziej, ato mi paciorki przywieli a to czsto gsto buk z miasta i mwili: Naci, Jewu, naci, bo mi najmilejsza... --a teraz, o mj Jezu, mj Jezu!... -pocza rycze. -Cygan, jucha, moem ci jeszcze pierzyn przyodzia i mwi: pij se, Jewu, pij!... Izba zatrzsa si miechem. -Abo nie, co? Abota nie skamali, jako ten pies przed drzwiami, abota mao obiecowali, co? -Loboga, ludzie, e to pierun nie zabije takpokrak? -zakrzykn zdumiony. -Wielmony sdzie, cay wiat wiedzia, jakto byo, cae Lipce mog przywiadczy, co prawd mwi. Suyam u nich, to mi cigiem spokoju nie dawa. O biedna ja sierota, bied- na!... O dola moja nieszczliwa!... Abo tom si moga obroni przed tylim chopem?... Krzyczaam, to m spra i zrobi, co chcia... A gdzie ja si podziej z tym dzieciteczkiem, gdzie?... wiadki powiedz i przywiadcz! -woaa wrd paczu i krzykw. Ale wiadkowie w rzeczywistoci nic nie zeznali prcz plotek i domysw, wic znowu ja dowodzi i przekonywa, a w kocu jako ostatni dowd rozpowia dziecko i pooya je przed sdziami; dziecko wierzgao nagimi nkami i krzyczao wniebogosy. -Wielmony sd sam obaczy, czyje ono; o, ten ci sarn nos kiej kartofel, te same bure lepie i kaprawe... Kropla w kropl nikt jenszy, jeno Boryna!... -woaa. Ale ju i sd nie mg powstrzyma si od miechu, a nard a hucza z uciechy, przygldali si dziecku, to Borynie i raz w raz kto powiedzia: -To ci pannica, kiej ten pies odarty ze skry! -Boryna wdowiec, oeniby si z ni, a chopak zdaby si do pasionki... -Lenieje ci ona kiej krowa na zwiesn. -A urodna! jeno grochowinami przytrz i w proso wsadzi -wszystkie gapy uciekn... -Ju i tak psy uciekaj, kiej Jewusia bez wie idzie!... -A gbusi ci ma kiej pomyjami wymalowan... -Bo gospodarna, raz w rok si myje, coby na mydo nie wydawa... -ydom w piecach pali, czasu nie ma, to i nie dziwota! Dogadywali coraz zoliwiej i okrutniej, a ona zmilka i nieprzytomnymi oczami psa zgonionego patrzya po ludziach i waya co w sobie... -Cichojta! To grzych tak si namiewa nad biedot! -krzykn a Dominikowa tak mocno,a pomilkli, i jaki taki drapa si po bie zewstydu. Sprawa skoczya si na niczym. Boryna poczu niezmiern ulg, bo chocia nie by winien, ale zawdy boja si ludzkiego obmwiska, no i tego e przysdzi mog, by paci -bo prawo jucijest ci takie, e nikiej nie wiada, kogo za eb chyci, winowatego czy sprawiedliwego. Bywao ju tak nie raz, nie dwa, nie dziesi... bywao. Wyszed zaraz ze sdu i czekajc na Dominikow, j medytowa i rozwaa w sobie ca t spraw. Nie mg zrozumie,po co i dlaczego skarya. -Ni, to nie jej rozum i gowa, to jenszy, kto drugi przez ni siga, ale kto? Poszli z Dominikow i z Szymkiem do karczmy napi si i przegry co nieco, bo byo ju dobrze po poudniu, i chocia mu Dominikowa napomykaa z lekka, e caa ta Jewczyna sprawa to musi by robota kowala, zicia jego, nie mg uwierzy. -Co by mu z tego przyszo? -Tyla, eby was pokyni a poda na pomiewisko i umartwienie. Drugi czowiek jest taki, e z jenszego la samej uciechy pasy by dar. -Dziwno mi tej zawzitoci Jewczynej! Bom nie ukrzywdzi w niczym, a jeszczem za chrzest tego jej bkarta da dobrodziejowi worek owsa... -Suy ona u mynarza, a ten w kompanii z kowalem chodzi, miarkujecie?!... -Miarkuj, ino e nic rozezna nie mog! Napijwa si jeszcze! -Bg zapa, pijcie przdzi, Macieju! Napili si raz i drugi, zjedli drugi funt kiebasy z pbochenkiem chleba, stary kupi rzdek buek dla Jzi i zabierali si do powrotu. -Siadajcie, Dominikowa, ze mn, ckno samemu, pogwarzym... -A dobrze, ino skocz jeszcze do klasztoru zmwic pacierz. Posza, ale w dobre dwa pacierze ju bya z powrotem, i zaraz pojechali. Szymek wlk si za nimi wolno, bo w jednszkap i piachy byy srogie, ale rozebrao go nieco, e to nie by zwyczajny picia i oszoomiony sdem, to si ino kiwa senniew pkoszkach i raz w raz przecykajc zdziera czapk ze ba, egna si nabonie i wpatrzony nieprzytomnie w ogon szkapy, jakoby w dziedzicow twarz na sdzie, mamrota: ... winia matczyna, biaa caa, a ino kiele ogona czarn at miaa... Soce si ju byo przetaczao ku zachodowi, gdy wjechali w las. Mao wiele pogadywali, cho siedzieli w podle siebie na przednim siedzeniu. Czasem ktre zagadno jakim sowem, e to nieobycznie siedzie jak te mruki, ale ino tyla tego byo, eby pik nie morzy i jzyk nie zasech... Boryna pogania rbk, bo wolnia, e to ju do p bokw spotniaa z umczenia i gorca, czasem pogwizda a milcza, i co u, co way w sobie, co kalkulowa i czsto a niewidnie poglda na star, na jejsuch kieby z blichowanego wosku twarz, ca w podunych bruzdach zastyg -poruszaa bezzbnymi wargami, jakby si modlia po cichu; czasem pocigaa czerwon zapask barzej na czoo, bo soce wiecio prosto w oczy, i siedziaa nieruchomo, ino jej bure oczy gorzay. -Wykopalicie ta ju, co? -zagadn wreszcie. -A juci. Obrodziy lato niezgorzej. -Przychowa bdzie wama acniej. -Wsadziam te wieprzka do karmika, bo w zapusty moe si zda... -Pewnie, pewnie... mwiy, e Walek Rafaw przysya z wdk?... -Nie on jeden, nie... ale po prnicy ino grosz trac... nie la takich Jagu moja, nie. Podniosa gow i jastrzbimi oczami wpiasi w niego, ale Boryna, e czek by w latach, nie wicher aden, to twarz pokaza zimn i spokojn nie do rozeznania: Dugo nie rzekli ni sowa, jakby si t niemot mocujc ze sob. Borynie nijako byo zaczyna pierwszemu, bo jake, w latach ju by i gospodarz na cae Lipce pierwszy; no i mg to zasi takprosto rze, co mu si Jagu udaa?... Honor przeciech swj mia i pomylenie -alee krwie gorcej by z przyrodzenia, to ae go zo porywaa, e musi tak baczyna siebie, tak koowa a zabiega. Dominikowa przezieraa go co nieco i miarkowala zasi, co go tak markoci i rozbiera, ale ni swkiem nie pomoga, ino raz w raz pogldaa na, to w ten wiat i te dalekoci niebieskie, a i rzeka niechccy: -Gorc ci taki, kieby we niwa. -Rzeklicie. Jako i tak byo, bo drog otaczay potne ciany boru, e aden wiater ni przewiew nijaki nie przedziera si z pl, asoce wisiao prosto nad gowami i tak dogrzewao, e rozpraone drzewa stay bez ruchu i omdlae czuby pochylay nad drog, i tylko raz w raz puszczay bursztynowe igliwo, co koujcy spywao na drog. Grzybny zapach bajorw i licia dbowego a wierci w nozdrzach. -Wiecie, dziwno to mnie, a i drugim, e takigospodarz, co to i pomylenie nie bele jakiema, i grontu tela, posuch u narodu -kiej wy na ten przykad, a do urzdu ambitu niemacie... -Utrafilicie, e ambitu nijakiego nie mam. Co mi po tym? Sotysem byem bez trzy roki, tom dopaci gotowym groszem. A com namarnowa siebie i koniskw! com sinakyni i nabiega, e i te pies polowy nie wicej. A upadek w gospodarstwie by i marnacja, e jae mi moja nie daa dobrego sowa... -Miaa i ona swj rozum. Urzdnikiem by zawdy to i honor jest, i profit. -Bg zapa. Stranikowi si kaniaj, pisarza obapiaj za nogi i bele ciaracha, co z urzdu -te... Wielgi mi honor! Nie pac podatkw, most si popsowa, wcieknie si pies, ktry wemie konic po bie -kto winowaty?... Sotys winowaty, do trafu sotysa cigaj! Hale, jest profit. Dosy ja pisarzowi i do powiatu nanosi i kur, i jajkw, i gsk niektr... -Prawd mwicie, ale Pietrkowi wjtostwo do grdyki nie wraca, nie; grontu ju dokupi i stodk dostawi, i konie ma kiejte hamany!... -Juci, ino nie wiada, co mu z tego ostanie,kiej si urzd skoczy... -Mylicie... -Oczy swoje mam i miarkuj se dziebko... -Dufny ci on w siebie i z dobrodziejem koty drze. -Ae mu si darzy, to ino bez kobiet; on sewjtuje, a ona wv garci wszyko dziery. Milczeli znowu z pacierz dobry. -A wy to nie polecie z wdk do ktrej?... -zapytaa ostronie. -I... nie bier m ju cigotki do kobiet, za starym... -Nie powiadajcie po prnicy! Ino ten stary, co si rucha nie moe, yki sam do gby nie doniesie i na przypiecku se dochodzi... Widziaam, kiejcie worek yta nieli. -Juci, em w sobie krzepki jeszcze, ale ktra by ta posza za mnie? -Ktren nie probant, co wie? Obaczycie! -Starym, dzieci dorastaj... a pierwszej z brzegu nie wezm... -Zrbcie ino zapis, a i co najpierwsze si wama nie sprzeciwi... -La zapisu! Kiej te winie! Za t morg to i mdka najczystsza a pjdzie choby za dziada spod kocioa... -A chopy to za wianem nie patrz, co? Nie odrzek ju, jeno skropi batem rebic, e ruszya z miejsca galopem. Milczeli dugo. Dopiero gdy wyjechali z lasu na pola, midzy przydrone topole, Boryna, ktry cay ten czas burzy si w sobie i przegryza, wybuchn: -Na psy takie urzdzenie we wiecie! Za wszystko pa, choby i za to dobre sowo!le jest, e i gorzej byc nie byo. Ju nawet dzieci na ojcw nastaj, posuchu nie ma nijakiego, a wszystkie si r ze sob kiej psy. -Bo gupie, nie bacz, e wszystkich jednako ta wita ziemia pokryje. -Leda jeden abo drugi od ziemi odrs, a ju do ojcw z pyskiem, coby mu jego cz dawali. Ze starszych si ino przemiewaj! cierwy, we wsi im ciasno, porzdki stare im ze, ubieru nawet wstydz si niektrzy! -To wszystko bez to, e Boga si nie boj... -Bez to i nie bez to, a le jest. -Nie idzie na lepsze, nie. -Ma i, kto ich ta zniewoli? -Kara boska! Bo przyjdzie ta godzina sdu Panajezusowego, przyjdzie. -Ale co si przdzi narodu namarnuje, tego nikt nie odbierze. -Czasy takie, e lepiej, coby mr przyszed. -Czasy! Juci, ale i ludzie s winne. A kowalto co? A wjt? Z dobrodziejem si dr, ludzi buntuj a tumani, a gupie wierz. -Ten kowal to moja trucizna, chocia i zi te... I tak se ju spoecznie wyrzekali na ten wiat, pogldajc na wie, co bya ju coraz bliej widna, przez topole. Pod smtarzem czerwieni si ju z dala rzd kobiet pochylonych i zasnutych delikatn mg dymw, a wkrtce i guchy,monotonny trzepot midli j raz w raz dopywa z powiewem, co si by podnosi z nizinnych k. -Dobry czas na midlenie. Zlez przy nich, bo jest tam i Jagu moja. -Nic mi z drogi, to was podwiez... -Dobrzycie, Macieju, e jae mi dziwno... -umiechna si chytrze. Skrci z topolowej na poln drk, co biega do smtarnich wrtni, i podwiz pod smtarz, gdzie pod kamiennym szarym potem, w cieniu brzz, klonw i tych krzyw, co si z mogiek pochylay ku polom, kilkanacie kobiet midlio zawziciesuchy len, a mga pyw wisiaa nad nimi i dugie wkna czepiay si tych listkw brzz i wisiay u czarnych ramion krzyw; w podle, na prtach rozpitych, nad doami, w ktrych paliy si ognie, przesuszano len mokrawy jeszcze. Midlice ostro kapay, a cay rzd kobietpochyla si cigle w krtkich a prdkich drganiach, i tylko coraz ktra si prostowaa, roztrzepywaa przygar lnu z ostatnich padzierzy, zwijaa j w kuk libo w chochoa i rzucaa na rozpostart pacht przed siebie. Soce, e si ju byo przetoczyo nad lasy, wiecio im prosto w twarze, ale nic to -robota, miechy, wesoe sowa nie ustaway ani na to oczymgnienie. -Szcz Boe na robot! -zawoa Boryna do Jagny, ktra midlia z kraja zarno; w koszuli bya ino a w czerwonym weniaku i w chustce na gowie od kurzu. -Bg zapa! -odrzucia wesoo i modre, ogromne oczy podniosa na niego, i umiechprzelecia przez jej urodn, opalon twarz.-Suchy, cruchno, co? -pytaa stara, obmacujc obmidlone garcie. -Suchy kiej pieprz, jae si amie... -Znowu spojrzaa na starego z umiechem, a ciarki przeszy po nim, e wisn batem i odjecha, ale raz w raz si obraca za ni,cho ju widna nie bya, bo mu jak ywa staa w oczach... -Dzieucha kiej ania... W sam raz -rozmyla. ROZDZIA 4 Bya niedziela -cichy, opajczony i przesoneczniony dzie wrzeniowy. Na ciernisku, tu za stodoami, pas si dzisiaj cay inwentarz Borynowy a pod brogiem wysokim i pkatym, okronym zielon szczotk yta, wykruszonego przy ukadaniu, lea Kuba, dawa baczenie na inwentarz i uczy pacierza Witka -czsto pokrzykiwa na niego albo i zasie szturchabiczyskiem, bo chopak myli si i lata oczami po sadach. -Bacz, co rzekem, bo to pacierz -upomina powanie -Dy bacz, Kuba, bacz. -To czegj lepiasz po sadach? -Widzi mi si, co s jeszcze jabka u Kbw... -Zjadby! A sadzie je to, co? Powtrz Wierz . -Wycie te nie wywiedli kuropatww, a wzienicie cae stado. -Gupi! Jabka s Kbowe, a ptaszki Panajezusowe, rozumiesz! -Alecie je wzieni z dziedzicowego pola... -I pole jest Panajezusowe. Hale, jaki mdrala, powtrz Wierz . Powtarza prdko, bo go ju kolana bolay od klczenia, ale nie cierpia... -Widzi mi si, co rbka idzie w Michaow koniczyn! -krzykn gotowy do biegnicia. -Nie bj si o rbk, a patrz pacierza... Koczy wreszcie, ale ju nie mg wytrzyma, przysiada na pitach, wykrca si na wszystkie strony, a zoczywszy band wrbli na liwkach, mign w nie grudk ziemi i piesznie bi si w piersi. -A ochfiarowanie to zjade kiej ulgak, co? Powiedzia ochfiarowanie i z wielk ulg wzi si do picego apy i j z nim baraszkowa. -Ale, gzi si cigiem bdzie, kiej ten cielakgupi. -Poniesiecie dobrodziejowi ptaszki? -Ponies... -Spieklibym w polu. -Spiecz se ziemniakw. Co mu si zachciewa! -Id ju do kocioa! -zawoa Witek, spostrzegajc przez poty i drzewa migajce czerwone zapaski na drodze. Soce przygrzewao niezgorzej, e wszystkie okna i drzwi chaup powywieranona przestrza; gdzieniegdzie, pod przyzbami, myto si jeszcze, gdzie znowu czesano i zapletano warkocze, gdzie wytrzepywano witeczne szmaty, zmite caotygodniowym leeniem w skrzyniach, gdzie ju wychodzono na drog, e raz w du. j A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AA Pc!cc"Yc#q- c$";1%S?)raz niby maki czerwone, niby georginie te, co dokwitay pod cianami, libo te nagietki i nasturcje -tak szy kobiety strojne, szy dziewczyny, szli parobcy, szy dzieci, szli gospodarze w biaych kapotach, podobni do ogromnych ytnich snopw, a wszyscy dyli wolno ku kocioowi drogami nad stawem, ktren niby misa zota odbija w sobie soce, a oczy razio. A dzwony wci biy radosnym gosem niedzieli, odpocznienia, modlitwy. Kuba czeka, a przedzwoni, ale e nie mg si doczeka, schowa pk ptakw pod kapot i rzek: -Witek, jak wydzwoni, spd bydo do obr i przychod do kocioa. Ruszy, ile mg, rycho, bo kula srodze, drk biegnc pod ogrodami, a tak zasan tym liciem topoli, e szed kieby po szafranowym kilimie. Plebania staa na prost kocioa, przedzielona tylko ode drog, w gbi wielkiego ogrodu, penego jeszcze gruszek zielonych i jabek rumianych. Przed gankiem, obronitym w poczerwieniae wino, Kuba si zatrzyma bezradnie, spozierajc niemiao w okna i w sie, powywierane na ocie; a e wejnie mia, cofn si pod wielki klomb, peen r, lewkonii i astrw, od ktrych bi sodki, upajajcy zapach; stado biaychgobi azio po zielonym, omszonym dachuisfruwao na ganek. Ksidz chodzi po ogrodzie z brewiarzerm w rku, ale raz wraz potrzsa grusz, to jabonk, e sycha by cikie pacanie owocw o ziemi, pozbiera je w po sutanny i nis do domu. Kuba zastpi mu drog i pokornie podj za kolana. -C to powiecie? Aha... Kuba Borynowy. -Juci... dy par kuropatkw dobrodziejowiprzyniosem. -Bg ci zapa. Chod ze mn. Kuba wszed ino do sieni i osta przy progu, bo nijak nie mia wej na pokoje, poglda tyla co przez drzwi otwarte na obrazy wiszce po cianach i przeegna si pobonie, i westchn, a tak si czu olniony tymi licznociami, e ae zy miaw oczach i koniecznie chciao mu si zmwi pacierz, jeno e si boja klkn na byszczcej, liskiej posadzce, eby jej nie powala. Ale i ksidz zaraz wyszed z pokojw, da mu zotwk i rzek: -Bg ci zapa, Kuba, dobry z ciebie czowiek i pobony, bo co niedziela chodzisz do kocioa. Kuba podj go za nogi, ale by tak oguszony radoci, e ani wiedzia, kiedy znalaz si na drodze... -Cie, za te par ptaszkw, a tylachna pienidzy! Dobrodziej kochany! -szepta, przygldajc si pienidzowi. Nieraz ci on nosi dobrodziejowi rne ptaszki, to zajczka, to grzybkw, ale nigdy jeszcze tyla nie dosta; co najwyej to dziesitk abo i to dobre sowo... A dzisiaj Jezu mj kochany! Ca zotwk, i na pokoje go woa, i tyla dobroci mu powiedzia... Jezus! Ae za grdyk go co uapio i zy same leciay mu z oczw, a w sercu poczu tak gorco, jakby mu kto zarzewia nasu za pazuch... -Ino jeden ksidz uszanuje czowieka, ino on jeden... Niech ci Bg da zdrowie i ta Panienka Czstochowska... Dobry z ciebie pan, dobry!... Bo caa wie: i parobki, i gospodarze, i wszystkie, to ino go kulasem przezywali, a niezgu, a darmozjadem, a nikto dobrego sowa nigdy nie da, nikto niepoaowa -chyba ino te koniska abo i te pieski... a przecie rodowy by... gospodarski syn... nie znajda aden... nie obieywiat, a chrzecijan prawy, katolik... Podnosi gow coraz wyej i coraz hardziej, prostowa si, jak mg, i z gry, wyzywajco prawie patrzy na wiat,na ludzi wchodzcych na smtarz i na te konie, co stay pod murem przy wozach; nadzia czap na skotunion gow i wolno, godnie ruszy do kocioa, jak gospodarz jaki, zatykajc rce za pas i takzamiatajc krzyw nog, e kurzawa za nim wstawaa. Nie, nie osta dzisiaj w kruchcie jak zawdy, jak przystao la niego, jeno si mocno j przepycha przez cib i par prosto a przed wielki otarz -a tam, gdzie staway same gospodarze, gdzie stoja Boryna i wjt sam; kaj staway te, co nosiy baldach nad dobrodziejem, abo i te, co ze wiecami kiej konice trzymali stra przy otarzu w czas Podniesienia. Patrzyli na niego ze zdumieniem i zgroz, a z czsto gsto usysza przykre sowo i odebra takie spojrzenie, jako ten pies, ktren si tam cinie, gdzie go nie woaj. Ale Kuba nic sobie z tego dzisiaj nie robi; ciska w garci pienidz, a dusz mia pen sodkoci i dobroci, jakoby po spowiedzi si czu abo zasie i lepiej. Zaczo si naboestwo. Uklkn przy samej kracie i piewa z innymi, zapatrzony pobonie w otarz, gdzie u gry by Bg Ociec, siwy Pan i srogi, rychtyk podobny do dziedzica z Drzazgowej Woli, a w porodku sama Czstochowska w zocistym obleczeniu patrzya na niego... a wszdy lnia si pozota, jarzyy si wiece i stay bukiety papierowych czerwonych kwiatw... a ze cian i z okien kolorowych wychylay si zote obrcze i wite, surowe twarze, i smugi zota, purpury, fioletu niby tcza paday na jego twarz i gow, cakiem jakby si unurza w stawie przed zachodem, kiedy. soce bije w wod. I poczu si jakoby w niebie w tych licznociach, e rucha si nie mia, ino klcza wpatrzony w czarniaw, sodk, matczyn twarz Czstochowskiej, ino mwi pacierz za pacierzem spieczonymi wargami, a potem ino piewa tak arliwie,tak ze wszystkich si duszy wierzcej, tak sercem penym ekstazy, e jego zaschy, skrzypicy gos rozlega si najdononiej. -Beczycie, Kuba, kiej ta koza ydowska! -szepn mu kto z boku. -La Pana Jezusa i tej Panienki... -mrukn, przerywajc, bo si koci uciszy. Ksidzwszed na ambon, i wszyscy zadarli gowy i wpatrywali si w dobrodzieja, ktren w biaej komy pochyli si nad narodem i czyta Ewangeli -a wiata i farby biy na niego z okien, e widzia si wszystkim jako ten anio pyncy na tczy... Ksidz mwi dugo i tak mocno, ejaki taki westchn skruszonym sercem, niejednemu zy pocieky, a ktren znw zasie spuszcza oczy i kaja si w sumieniu-i obiecywa popraw... A Kuba patrzy w dobrodzieja, jak w obraz wity, i a mu dziwno byo, e to ten sam dobry pan, co mwi do niego i da mu zotwk bo terazwyglda jak archanio na ognistym wozie brzaskw, twarz mu poblada, oczy ciskaybyskawice, gdy zacz podnosi gos i wypomina narodowi grzechy wszelkie, a skpstwo, a pijastwo, a rozpust, a czynienie szkd, nieszanowanie starszych, bezbono! I woa wielkim gosem o upamitanie si, baga, zaklina, prosi -a Kuba nie wytrzyma i j si trz w sobie z winy tych wszystkich grzechw, z alw, ze skruchy i rykn gonym paczem, a za nim nard cay: kobiety, gospodarze nawet,e pacz si uczyni w kociele, chlipanie, wycieranie nosw, a gdy ksidz z pokutn modlitw zwrci si do otarza i pad na kolana -jk przelecia koci, i nard, jak las przygity wichur, run twarzami na podog, a kurz si podnis i niby obokiem osoni te serca skruszone i zami, westchnieniami, krzykiem woajce do Pana o zmiowanie. A potem cicho zapada, cicho rozmodlenia i serdecznej rozmowy z Panem, bo zacza si suma -organy huczay zguszonym, pokornym a gbokim gosem a dusza Kuby zamieraa z luboci iszczcia nieopowiedzianego... A potem gos ksidza podnosi si z naga od otarza i pyn nad pochylonymi gowami strug brzmie przenikajcych i witych; to dzwonki krtk salw dwiczay, to dymy kadzide biy pachncymi supami i niby obokiem pokryway klczcych i rozmodlonych -a Kub napeniay tak rozkosz, a wzdycha ino, rozkada rce, bi si w piersi i zamiera z tej sodkiej niemocy, a szmery modlitw, westchnienia, nage wykrzyki i jki gdzieniegdzie, gorce oddechy, wiata, dymy, gos organw zatapiay go jakoby w witym nie, jakobyw zapamitaniu. -Jezus! Jezus mj kochany! -szepta olniony i nieprzytomny, a zotwk mocno dziery w garci, bo gdy po Podniesieniu Jambroy zacz obchodzi z tack i pobrzkiwa, by syszeli, e zbiera na wiato, Kuba powsta, rzuci mocno pienidz i dugo, jako e tak czynili gospodarze, wybiera sobie reszty dwadziecia i sze groszy. -Bg zapa -usysza z luboci. I kiedy roznosili wiece, bo naboestwo byo z wystawieniem i procesj, Kuba wycign miao rk, i chocia okrutnie chciao mu si wzi ca -wzion jednako najmniejsz, ogarek prawie, bo spotka siz surowym, karccym wzrokiem Dominikowej, co staa w podle niego z Jagusi -zapali j wnet, bo ju i ksidz uj monstrancj, obrci si z ni do ludu,e padli na twarz. Zaintonowa pie i schodzi wolno po stopniach otarza w ulicz naga uczynion z gw rozpiewanych, wiate poncych, barw ostrych i gosw jkliwych; procesja ruszya, organy hukny potnie, dzwonki poczy rytmicznie dzwoni, lud pochwyci wtr i piewa jednym ogromnym gosem wiary; aprzodem ciby, w skrtach rozchwianych wiate, migota srebrny krzy, koysay si niesione feretrony, cae w tiulach a kwiatach i koronach szychowych, a ju we drzwiach wielkich, ktrymi przez oboki dymw kadzielnych buchao soce, rozwijay si na wietrze pochylone chorgwie i niby ptaki purpurowe i zielone opotay skrzydami. Procesja obchodzia koci. Kuba osania doni wiec i trzyma si uparcie tu przy ksidzu, nad ktrym Boryna i kowal, i wjt, i Tomek Kb nieli czerwony baldachim, a spod niego promieniaa monstrancja zota i tak bya caa w ogniach soca, e przez rodek szklany wida byo blad, przeroczyst Hosti wit... Tak by nieprzytomny, e raz w raz si potyka i nadeptywa drugim na nogi. -Uwaaj, niedojdo! -Pokraka, kulas jeden! -rzucali mu, poszturchujc nierzadko. Nie sysza nic z tego; piew ludu brzmia potnym gosem, podnosi si jak sup, jak fala, zda si, pyn i bi w soce blade; dzwony huczay nieustannie piowymi ustami, a trzsy si lipy i klony, i raz w raz jaki czerwony li odrywa si i niby ptak sposzony spada na gowy, a wysoko, wysoko nad procesj,nad czubami drzew pochylonych, nad wie kocioa kryo stado gobi zestraszonych... A po naboestwie nard wysypa si na smtarz przykocielny; wyszed i z innymi Kuba, ale si dzisiaj nie pieszy do domu, chocia wiedzia, e bdzie na obiad miso z tej dorznitej krowy -nie, postawa, pogadywa ze znajomkami, a przysuwa sido swoich gospodarzy, bo i Antek z on stojali w kupie z drugimi i poredzali, jak to w niedziel po sumie zwyczajnie. A w drugiej gromadzie, co si ju bya skupia za wrotniami na drodze, rej wodzikowal, duy chop, ubrany ju cakiem z miejska, bo w czarnej kapocie, pokapanej woskiem na plecach, i w granatowym kaszkiecie, spodnie mia na buty i srebrn dewizk na kamizelce; twarz mia czerwon i rude wsy, i wosy pokrcone; rajcowa dononie a pomiewa si, e a rechota, bo wykpis to by na ca wie, e niech Bg broni dosta mu si na jzr. Boryna ino strzyg oczami ku niemu a nadsuchiwa, bo si boja jego gadania, eto nawet rodzonemu kowal nie przepuci, a c dopiero teci, z ktrym by w wojnieo wiano onine -ale nic nie wymiarkowa, bo mu si nawiny pod oczy Dominikowa z Jagn, wychodzce z kocioa - szy wolno, jako e i gsto byo narodu na smtarzu, i e si witay to z tym, to z owym i pogadyway sowem niektrym, bo chocia wszystkie byy sobie znajome a pokumane i powinowate i z wsie jednej, e czsto ino bez pot libo o miedz siedzieli -a zawdy pogwarzy przed kocioem miojest i potrzeba... Dominikowa rozwodzia sicichym, nabonym gosem o dobrodzieju, a Jagna rozgldaa si po ludziach, jako e wzrostem rwna bya i chopom najrolejszym, a strojna dzisiaj bya, e a oczy rwaa parobkw, co si w kup zbili przed wrtniami, na drodze, kurzyli papierosy i szczerzyli do niej zby. Bo i urodna bya, i strojna, i takiej postury, e i drugiej dziedzicwnie z ni si nie mierzy. Dziewuchy ano i kobiety eniate, przechodzce mimo spozieray na ni z zazdroci abo i zgoa przystaway w podle, abych nasyci oczy tym jej weniakiem pasiastym i sutym, co jak tczmazursk mieni si na niej, to na jej czarne trzewiki wysokie, zasznurowane a po bia poczoch czerwonymi sznurowadami, to na gorset z zielonego aksamitu, tak wyszyty zotem, e a si w oczach mienio, to na sznury bursztynw i korali, co otaczay jej, bia, pen szyj -pk rnobarwnych wstek zwiesza si od nich na plecach i gdy sza, wi si za ni niby tcza. Ale Jagna nie widziaa zazdrosnych spojrze, bdzia modrymi oczami po gowach i natknwszy si na wlepione w siebie oczy Antka, oblaa si rumiecem i pocignwszy matk za rkaw, ruszya przodem, nie czekajc. -Jagna, poczekaj! -krzykna za ni matka witajc si z Boryn. Zatrzymaa si na drodze, bo i parobcy hurmem j otoczyli i poczli wita a przymawia zoliwie Kubie, ktren szed za ni, wpatrzon kieby w obraz. Splun jeno i powlk si do domu, bo i gospodarze ju cignli, i trza byo zajrzedo koni. -Cakiem kiej na tym obrazie! -zawoa bezwiednie, siedzc ju w ganku. -Kto, Kuba? -pytaa Jzia, szykujca obiad. Spuci oczy, bo wstyd mu si zrobio i strach, eby nie poznali. Ale e obiad by syty a dugi, to i wrychle zapomnia; bo miso byo, bya i kapusta zgrochem, by i ros z ziemniakami, a na amen postawili niezgorsz miseczk kaszy jczmiennej, upraonej ze sonin. Jedli wolno, powanie i w milczeniu, dopierokiej zasycili pierwszy gd, jli pogadywa i smakowa w jadle... Jzia, e to ona dzisiaj bya za gospodyni,to ino przysiadaa czasami na kraju awki, pojadaa spiesznie, a pilnie baczya, czy warza nie schodzi, by przynie z izby garnki i dooy, by nie powiedzieli, e w misce dnieje. A obiadowali na ganku, e to czas by cichyiciepy. apa krci si i skamla, to obciera si onogi jedzcych, zaziera do misek, a mu raz w raz kto rzuci kostk jak, z ktr ucieka pod przyzb, abo zasie ucieszon obecnoci gospodarzy i e wspominano jego imi, szczeka radonie i goni za wrblami, co si byy wieszay po potach,oczekujc na okruszyny. A drog czsto kto przechodzi i pozdrawia jedzcych, e hurmem odpowiadali. -Pono ptaszki nosie dobrodziejowi? -zagadn Boryna. -Nosiem, nosiem! -Pooy z naga ykij opowiada, jaku go to ksidz wezwa na pokoje, jaku tam pikne, e tyla ksigw. -Kiedy tu un wszystkie przeczyta? -ozwaa si Jzia -Kiedy? A wieczorami! Chodzi se po pokojach, popija arbat i cigiem czyta. -Musi by... nabone wszykie -wtrci Kuba-Przeciech nie lementarze. -A gazety to co dnia stjka przynosi -dorzucia Hanka. -Bo w gazetach pisz, co si dzieje we wiecie... ozwa si Antek. -I kowal z mynarzem trzymaj gazet. -I... to i taka kowalowa gazeta! -rzek urgliwie Boryna. -Takutka sama kiej ksia -powiedzia ostroAntek. -Czytae? Wiesz? -Czytaem i wiem, a bo raz! -I nie zmdrzae nic z tego, e si zadajesz z kowalem. -La ojca to ino ten mdry, co chocia z pwczek ma abo i ogonw krowich z mendel. -Zawrzyj gb, pkim dobry! A to ino okazjiszuka, eby si kyni! Chleb ci to rozpiera, widz... mj chleb... -Oci on mi ju stoi we grdyce, oci... -Szukaj se lepszego, na Hanczynych trzech morgach bdziesz jad buki. -Bd ar ziemniaki, ale mi ich niktj nie wymwi. -Nie wymawiam ci i ja... -Ino kto drugi?... Haruj jak ten w, jeszcze ci sowa dobrego nie dadz... -We wiecie jest lekciej, nie trza robi, a dadz wszystko... -Pewnie, e jest lepiej. -To se id i posmakuj. -Z goymi rkami nie pjd. -Kijek ci dam, coby si mia czym od pieskw ogania. -Ociec! -wrzasn Antek zrywajc si z awki, ale pad zaraz, bo Hanka uja go wp, a stary popatrzy gronie, przeegna si, jako e ju byo po obiedzie, i odchodzc do izby rzek twardo:-Na wycug do ciebie nie pjd, nie! Porozchodzili si zaraz , ino Antek osta i medytowa, Kuba wyprowadzi konie na koniczysko za stodoy, uwali si pod brogiem, aby si przespa, ale spa nie mg, ciyo mu w ywocie jedzenie, a i ta myl, e gdyby mia jak strzelb, toby mg tyle ustrzela ptaszkw i zajczka 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AA&Psc'c(_c)+5c*;Sniektrego, e co niedziel nosiby dobrodziejowi. Kowal by strzelb zrobi, jako to i borowemu zmajstrowa tak, e jak strzeliw lesie, to a we wsi si rozlega? -Mechanik jucha! Ale pi rubli trza mu za tak zapaci! -rozmyla. -Hale skd wzi?... na zim idzie, kouch trza kupi, buty te duej jak do Godw nie wydzier... Juci, winne mi s jeszcze dziesi rubli i dwoje szmat, portki i koszul... Kouch choby i z pi... krtki bdzie... buciska ze trzy... a to i czapka by si zdaa... a rubla trza zanie dobrodziejowi na wotyw za ojcw... cierwa... e i nic nie ostanie!... -Splun i zacz z kieszeni w lejbiku wybiera okruchy tytoniowe i natrafi na ten pienidz, o ktrym by zapomnia w czasie obiadu... -Jest ci gotowy grosz, jest! -Odechciao mu si spa nagle; od karczmy rozleg si daleki, przecedzony gos muzykii jakby echa pokrzykw. -Tacuj se juchy i gorza pij, i papierosy kurz! -westchn i leg znowu na brzuchu, i patrzy na sptane konie, e zbiy si w kup i gryzy po karkach, a rozmyla, e wieczorem musi i on zaj do karczmy i kupi sobie tytoniu, i chocia popatrze na balujcych. Raz w raz ogldapienidz i spoglda na soce, wysoko byo jeszcze i szo dzisiaj tak wolno ku zachodowi, jakby se te krzynk odpoczywao niedzielnie... A rwao go tak do karczmy, e wydziere nie mg, przekada si ino z boku na bok i postkiwa z tsknoci, ale nie poszed zaraz, bo akuratnie zza stodoy wyszed Antek z Hank i szli miedz w pola. Antek szed przodem, a Hanka z chopakiemna rku za nim, czasem co rzekli i szli wolno, a coraz to Antek pochyla si nad rol i dotyka rk wschodzcych dziebe.-Idzie... gste kiej szczotka... -mrukn i obejmowa oczami te morgi, ktre obsiewa za odrobek ojcu. -Gste, ale ojcowe lepsze, idzie kiej br! -mwia Hanka patrzc na ssiednie zagony. -Bo rola lepiej doprawiona. -Mie ze trzy krowy, toby i ziemia si poywia. -I konia swojego. -I przychowa co na sprzeda. A tak, co? Kad plew, kad obierzyn ociec rachuji maj za wielgie rzeczy. -I wszystko wypomina! Zamilkli nagle , bo uczucie krzywdy zalao im serca alem, gniewem i guchym, szarpicym buntem. -Ino osiem morgw by wypado -wykrzykn bezwiednie. -Juci, e nie wicej. Przecie to i Jzka i kowalowa, i Grzela, i my -wyliczaa. -Kowalowe by spaci i osta przy chaupieipwczku... -A masz to czym? -jkna ae w tym uczuciu bezsilnoci tak silnym, e zy jej pocieky po twarzy, gdy ogarna oczami te pola ojcowe, t ziemi jak zoto czyste, gdzie i pszenica, i yto, i jczmie, i burakiod skiby do skiby sia byo mona... Tyle dobra, a to wszystko cudze... nie ich... -Nie bucz, gupia, zawdy z tego osiem morgw nasze... -eby chocia z poowa z chaup i z tym kapuniskiem! -wskazaa na lewo, w ki, gdzie modrzay dugie zagony kapusty; skrcili ku nim. Siedli na kraju k pod krzami, Hanka pokarmiaa dziecko, bo paka poczo, a Antek skrci papierosa, zapali i ponuro patrzy przed si... Nie mwi on onie, co go aro we wtpiach, ni co mu leao na sercu niby wgiel rozarzony, bo aniby mg wypowiedzie, niby zrozumiaa go dobrze... Zwyczajnie, jak kobieta, co ni pomylenia nie ma, ni niczego ni e wymiarkuje sama, ino yje se jako ten cie padajcy od czowieka... -A gospodarstwo, a dzieci, a kumy -to i cay wiat la niej. Kada kobieta taka, kada... - rozmyla gorzko i a go cisnoza serce... -Ten ptak, co polatuje nad gami, ma lepiej nili czowiek drugi... Co mu tam za kopoty! Polatuje se, popiewuje, a Pan Jezus obsiewa la niego pola, e ino mu zbiera a poywia si... -A bo to i gotowych pienidzy ociec mie niema? zacza Hanka. -Przeciech!... -A Jzce to kupi korale takie, e i krow by kupi za nie, a Grzeli to cigiem do wojska le pienidze. -Sa le... -odpowiada mylc o czym innym. -A przeciech to ukrzywdzenie wszystkich! Aszmaty po matce to dusi w skrzyni i nawet na oczy nie pokae... A weniaki takie, a chusty, a czepki, a paciorki... -ja dugo wylicza dobro wszelkie i krzywdy, i ale, inadzieje, a Antek milcza zawzicie, a zniecierpliwiona szturchna go w rami. -pisz to?... -Sucham, gadaj se, gadaj, to ci uly! A jakskoczysz, to mi powiedz... Hanka, e to paksiwa bya, a i zebrao sijej duo w duszy, buchna paczem i ja mu wyrzuca, e mwi do niej jak do dziewki jakiej, e nie dba o ni ani o dzieci.A Antek zerwa si na rwne nogi i zawoa urgliwie : -Wykrzykuj sobie, te gapy ano ci usysz ipoal si nad tob! -Wskaza oczami na wrony lecce mimo nad kami, nacisn czapk i wielkimi krokami poszed ku wsi. -Antek, Antek! -woaa za nim aonie, aleani si odwrci. Obwina chopaka i popakujc sza miedzami z powrotem do domu; ciko jej byo na sercu -ani pogada ani wyali si przed kim na dol swoj. A to czowiek yje cigiem jak ten samson, e nawet do ssiadw pj nie pjdzie i pogadaniem serca nie ucieszy. Daby jej Antek kumy! Nic, ino sied w chaupie a haruj, a zabiegaj, a jeszcze sowa dobrego nie usyszysz! Inne do karczmw chodz a na wesela... a ten Antek... bo to mu dogodzi mona?... Czasem taki, e i do rany przy... to znowu cae tygodnie ledwie bknie jakie sowo i ani spojrzy... nic, jeno medytuje a medytuje... Prawda, e ma i o czym! Bo i ten ociec nie mgby to ju gront im odpisa, nie czas to staremu i na wycug?A dy dogadzaaby mu, e i rodzonemu nie byoby u niej lepiej... Chciaa przysi do Kuby, ale przypi si plecami do brogu i udawa, e pi, cho musoce wiecio prosto w oczy, dopiero gdy znikna za wgem stodoy, podnis si, otrzepa ze somy i wolno j si przebiera pod sadami ku karczmie... palia go ano ta zotwka... A karczma staa na kocu wsi, za plebani,na pocztku topolowej drogi. Ludzi byo mao co; muzyka czasem pobrzkiwaa, ale nikto nie tacowa jeszcze, za rano byo, i modzi woleli gzi si w sadzie albo wystawa na podjedzie i pod cianami, gdzie na wieych, tych jeszcze belkach siedziao sporo dziewczyn ikobiet, a w wielgiej izbie z czarnym, okopconym puapem pusto prawie byo, mae przepalone szybki przesieway czerwone przedzachodnie wiato tak sabo, e ino smuga leaa na powybijanej pododze, a w ktach mrok zalega. Jakie ludzie siedzieli za stoami pod cian, ale rozezna nie rozezna, kto taki? Jeden Jambroy z brackim od wiata stoja pod oknem z buteleczk w garci -przepijali gsto do siebie i pogadywali... Basy buczay jako ten bk, kiej si wedrze do izby ze dworu i leccy huczy... a czasemskrzypka z naga zapiskaa cienko jakoby ptaszek wabicy abo i bbenek zahurkota ipobrzkiwa... ale wnet cicho zalegaa. Kuba poszed prosto do szynkwasu, za ktrym siedzia Jankiel w jarmuce i w koszuli tylko, bo ciepo byo, pogaskiwa siw brod, kiwa si i wyczytywa w ksice, przykadajc oczy prawie do samych kart. Kuba si namyla, przestpowa z nogi na nog, przelicza pienidze, podrapywa si po kotunach i sta tak dugo, a Jankiel spoziera na niego i nie przestajc si kiwa i modli, brzkn raz i drugi kieliszkami... -Pkwaterek, ino krzepkiej! -zarzdzi wreszcie. Jankiel w milczeniu nalewa i lew rk wyciga po pienidze... -W szko? -zapyta, zgarnwszy do opaki zaniedziae miedziaki. -Juci, e nie w but!... Usun si na sam koniec szynkwasu, wypipierwszy kieliszek, splun i j poglda po karczmie; wypi drugi, przyjrza si buteleczce pod wiato, stukn ni mocno. -Dajcie no drugi i machorki! -rzek mielej, bo boga ciepo go przeja po gorzace i dziwna moc rozlaa mu si po kociach. -Zasugi dzisiaj Kuba odebra? -Gdzieby... Nowy Rok to? -Moe dola araku? -Ale... nie chwaci... -Przeliczy pienidze i aonie spojrza na flaszk araku. -Poborguj, albo ja to Kuby nie znam!... -Nie trzeba... chto borguje, ten si z butwzzuje... -powiedzia ostro. Mimo to Jankiel postawi przed nim flaszeczk araku. Opiera si, ju nawet bra si wyj, ale jucha harak tak zapachnia, e jae w nosie wiercio, wic si i nie zmaga duej, jeno wypi nie medytujc. -Zarobilicie w lesie?... -pyta Jankiel cierpliwie. -Nie w lesie... ptaszkw, com je w sida chyci, zaniesem dobrodziejowi sze i dali mi zotwk... -Zotwk za sze! Ja bym za kadego daKubie dziesitk. -Jake, przeciech kuropatwy to koszerne?...-zdumia si. -Niech Kub gowa o to nie boli... niech tylko przyniesie duo, a za kad dostanie zaraz do rki po dziesitce. Asencj postawi na zgod, co? -I po caym dziesitku Jankiel zapaci?... -Moje sowo nie ten wiatr. A za te sze... to Kuba miaby nie dwa pkwaterki czystej, a cztery z arakiem i ledzia, i buk, i paczk machorki... rozumie Kuba?...-Juci... cztery pkwaterki z arakiem i ledzia... i... juci, nie bydlem przeciech, to miarkuj... rychtyk prawda! Cztery pkwaterki z harakiem... i machorka, i bukw... i caego ledzia... -Mroczya go ju wdka i nieco rozbieraa. -Przyniesie Kuba?... -Cztery pkwaterki... i led... i... Przynies... Cie, ebym to mia strzelb... -ozwa si przytomniej i j znowu oblicza-kouch na ten przykad z pi rubli... buty by si zday... ze trzy ruble... ni; nie chwaci... a kowal by chcieli z pi rubli za fuzj... tyla co od Rafaa... ni... myla gono. Jankiel zrobi szybkie obliczenie kred i szepn mu cicho do ucha: -Zastrzeliby Kuba sarn? -Ale, z pici nie zastrzeli, a z fuzji tobym juch ustrzeli... -Kuba umie strzeli?... -Jankiel jest yd, to i nie wie, a we wsi wiedz wszystkie, e chodziem z dziedzicami do boru, e mi ten kulas przestrzelili... to umie umiem... -Ja dam strzelb, dam proch, dam, co potrzeba... a Kuba, co ustrzeli, przyniesie do mnie! Za sarn dam caego rubla... syszy?... Caego rubla! Za proch Kuba zapaci pitnacie kopiejek od sztuki, odtrc... A za to, co si fuzja bdzie psu,to Kuba przyniesie wiartk owsa... -Rubla za sarn... a niby ja za proch pitnacie... caego rubla!... niby jak to?... Jankiel znowu wylicza mu szczegowo... -Owsa?... Przeciech koniom od pyska nie odejm... to jedno zrozumia. -Po co bra koniom! U Boryny jest i gdzie indziej... -To niby... -wytrzeszcza oczy i kalkulowa.-Wszystkie tak robi! A Kuba myla, skd parobcy maj pienidze?... Kademu trzeba machorki, a kieliszka wdki, a potacowa w niedziel!... To skd wzi?... Jake... zodziej to jestem, parchu jeden, czy co? .zagrzmia nagle bijc pici w st, a kieliszki podskoczyy. -Co si Kuba rzuci! Niech Kuba paci i idzie sobie do diaba !... Ale Kuba nie zapaci i nie poszed, nie mia ju pienidzy i winien by ydowi... to si ino spar ciko o szynkwas i j sennie oblicza, a Jankiel udobrucha si i nic ju nie mwi... Tymczasem do karczmy napywao coraz wicej ludzi, bo ju mrok gstnia, zapalili wiato, muzyka raniej si ozwaa i gwar si podnosi; nard kupi si przy szynkwasie, pod cianami albo i zgoa w porodku izby i rai, pogadywa, uala si, a kto niekto i przepija do drugiego, ale z rzadka, bo nie na pijastwo przyszli, jeno tak sobie po ssiedzku posta, pogwarzy, skrzypic posucha abo i basw, co nieco posysze nowego; niedziela przeciech to odpocz ni folg daciekawoci nie grzech, a choby i ten kieliszek wypi z kumami... byle przystojnie i bez obrazy boskiej si oby obyo, to i sam dobrodziej nie broni... Jake, i bydl na ten przykad po pracy odpocz rade i musi. A za przy stole zasiedli gospodarze starsi i kobiety niektre, przyodziane w czerwone weniaki i chusty, e widziay sijako te malwy rozkwite, a e razem wszyscy mwili, to ino szum szed po karczmie, kiejby boru, i tupot ng, jakoby bicie cepami w klepisko, i gos tych skrzypic, co cigiem pieway figlujcy. -A chto bdzie za mn goni?... za mn goni... -Oto ja, oto ja... oto ja... -odbkiway stkajc basy, a bbenek trzs si ino, a chichota, a baraszkowal i wrzaw czyni brzkadami. Niewiela ludzi tacowao, ale tak ostro przytupywali, ae dyle podogi skrzypiay i st dygota, e raz w raz flaszki pobrzkiway i wywracay si kieliszki... Ale ochoty wielgiej nie byo, bo i okazji, jako to przy weselach bywa abo i zrkowinach, nie byo. Tacowali ot tak sobie, la uciechy jednej abo dla wyprostowania ng i grzbietw; tylko chopaki, co mieli pn jesieni do wojska stawa, zabawiali si mocniej i pili na frasunek, co i nie dziwota, bo mieli ich w tyli wiat pogna, do obcych. A wjtw brat najgoniej wykrzykiwa, a po nim Marcin Biaek, Tomek Sikora i PaweBoryna, stryjeczny Antka, ktren i sam przyszed do karczmy o zmroku, tylko e nie tacowa dzisiaj, a siedzia w alkierzu,z kowalem i z drugimi, i Franek mynarczyk, niski, krpy i kdzierzawy, ten ci gadatywus by najwikszy i zberenik, i kpiarz, i na dzieuchy tak akomy, e czsto gsto pysk mia zbity i podrapany. Ale e dzisiaj ochla si zaraz miejsca, jak to nieboskie stworzenie, to inota przy szynkwasie z grub Magd od organisty, ktra bya ju w szstym miesicu. Dobrodziej ju to wypomina na ambonie i nagania go do oenku, ale Franek sucha nie chcia, e to do wojska stawa mia jesieni, to co mu ta po babie... Magdusia wanie cigna go w kt, do nalepy, i cosik mu mwia paczcym gosem, a on jej na to raz w raz powiada:-Gupia! Nie lataem za tob. Chrzciny zapac i z rubla rzuc, jak mi si spodoba!... - Nieprzytomny by i pchn j, a przysiada na nalepie komina w podle Kuby, ktren ju spa w popiele, a z nogamina izbie -chlipaa tam sobie cicho, a Franekposzed znowu pi i bra dziewczyny do taca -gospodarskie nie chciay bo mynarczyk, c to? Parobek prawie. A proste dziewki te, bo pijany by i w tacuzbereestwa czyni, to ino splun i wzi si z Jambroym caowa i z gospodarzami, ktrzy e mieli w mynie zboe, stawiali swoje... -Wypijcie, Franek, a zmielcie rychlej, bo ju mi baba gow koacze, e na kluski niema i dziebka mki. -A moja o kasz cigiem mi turkocze... -e to i ospa la karmika potrzebna... -. mwi trzeci. Franek pi, obiecywa i przechwala si gono, e we mynie wszystko idzie jego gow, e mynarz sucha go musi, bo jakby nie... to on zna takie sztuki, e robakizalgn si w skrzyniach... woda wyschnie...ryby wyzdychaj, skoro jeno chuchnie na staw... mka si tak zwarzy, e i placka z niej nie upiecze... -Oskubaabym ci ten eb barani, eby mnietak zrobi! -wykrzykna Jagustynka, ktrazawsze bywaa tam, gdzie i wszyscy, bo chocia nie pijaa, e to mao kiedy by tengrosz gotowy, ale zdarzy si mogo , co kum postawi pkwaterk jak albo powinowaty drug bo si jej ostrego jzykabali. To i Franek , cho by pijany a zlk si jej i zamilkn , bo wiedziaa o nim rne rnoci , jak to we mynie gospodarzy , a ona , e to ju bya podpitanieco, uja si pod boki przytupywaa w takt i nu wykrzykiwa. -Tacuj kiej muchy w smole! Jewka, a ruchaje si. Ganiaa gdziesik po nocy, a teraz pi w tacu. Tomek! A prdzej! A to citak ciy ta wiartka, co j Janklowi sprzeda, co?... Nie bj si, ociec jeszcze nie wiedz. Marysia! Zadawaj si z rekrutami, zadawaj, a pro m z miejsca na kum... I tak dalej dogryzaa po kolei tanecznikom;niepomiarkowana bya i za na wszystkich, e to dzieci j skrzywdziy, a ona na staro na wyrobek chodzi musiaa, ale enikto nie odpowiada, wykrzyczaa si i posza do alkierza, gdzie siedzia kowal z Antkiem i kilku modszych gospodarzy. Lampa wisiaa u czarnego puapu i mdym tawym wiatem rozjaniaa jasne, powichrzone gowy -siedzieli dokoa stou, wsparli si mocno na rkach wszyscy oczy utkwili w kowala, ktren pochylony nad stoem, czerwony, rozkada szeroko rce, czasem bi pici i gada z cicha: -Prawd mwi, bo tak stoi w gazecie wypisane, wyranie jak w... Nie tak ludzie yj we wiecie jak u nas, nie: taszkw i zajczka 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AA+P c,?!-c.!c/v0gc0>y-Co jest? Dziedzic ci panuje, ksidz ci panuje, urzdnik ci panuje -a ty ino rb a zgodu zdychaj i kademu si nisko kaniaj, eby po bie nie oberwa... A grontu mao,e niedugo to i po zagonie na czowieka nie starczy! -A dziedzic ma sam wicej ni dwie wsie razem... -Powiadali wczoraj na sdach, e nadawa bd nowe grunta. -Jakie? -Czyje by -a dworskie! - -Ale! Dalita dziedzicom, to odbiera bdzieta! Ale cudzym ju si rzdz -krzykna Jagustynka nachylajc si do nich ze miechem. -... I sami si rzdz -cign dalej kowal nie zwaajc na babie powiedzenie nic -a wszyscy we szkoach si ucz, we dworach mieszkaj i panami s... -Gdzie to tak? -zapytaa Antka, ktren zaraz z kraju siedzia. -W ciepych krajach! -odrzuci. -To kiej tak dobrze, czemu to kowal tam nie pojecha, co?... Smoluch jucha, e jak ten pies i tumani, a wy gupie wierzyta! -zawoaa namitnie. -Mwi po dobremu: idcie sobie, Jagustynko, skdecie przyszli... -A nie pjd! Karczma la wszystkich, a ja taka dobra za swoje trzy grosze jak i ty! Ale, nauczyciel jaki, ydom si wysuguje, z urzdnikami trzyma, o staj czapk przeddziedzicem zdejmuje, a te mu wierz!... Pyskacz jeden!... Wiem ja... -ale ju nie skoczya, bo j kowal krzepko uj pod ebra, nog otworzy drzwi i wyrzuci do wielkiej izby, e pada jak duga w porodku. Nie pomstowaa nawet, tylko powstawszy rzeka wesoo: -Krzepki jucha kiej ko, zdaby mi si taki na chopa... Nard gruchn miechem, a ona wysza zaraz pomstujc z cicha. Ale ju i karczma pustoszaa, muzyka zmilka, ludzie si rozchodzili do domw, tostawali kupkami przed karczm, bo to i wieczr by ciepy i jasny, ksiyc wieci, tylko rekruci jeszcze ostali i pili na umr i wykrzykiwali, a Jambroy, spity jako bydl, wylaz na rodek drogi i wypiewywa, taczajc si ze strony na stron. A i ci z alkierza, z kowalem na czele, wyszli. Potem, kiedy ju Jankiel pocz. gasi wiata, rekruci si wytoczyli, ujli si mocno pod rce i szli ca drog piewajcy z garda wszystkiego, ae psy ujaday i jaki taki z chaupy wyjrza... Kuba tylko spa wci w popiele tak krzepko, a go Jankiel budzi musia, ale parobek wsta nie chcia, kopa, to grzmoci w powietrze i mrucza: -Pdzi, ydzie. Jak chc, tak spa bd... gospodarz jestem, to wol swoj mam, a ty tek i parch!... Wiadro wody pomogo, e wsta i wytrzewia nieco, jeno ze strachem a zdumieniem sucha, jako caego rubla przepi -ktrego winien jest... -Jake?... dwa pkwaterki z harakiem... caego ledzia... machorki... i jeszcze dwa pkwaterki... to ju cay rubel?... Jake?...dwa... -majaczyo mu si. Jankiel przekona go w kocu i porozumieli si co do strzelby, ktr yd mia mu przywie z jarmarku, a na zgod postawiesencji ze spirytusem... Tylko owsa stanowczo Kuba przynosi nie obiecywa. -Ociec Kubw zodziej nie by, to i syn jegozodziej nie jest. -Idcie ju sobie, czas spa... a ja mam jeszcze pacierze odmawia... -Ci!... spekulant jaki! Do zodziejstwa namawia, a pacierze mwi bdzie... -mrucza idc ku domowi i j sobie przypomina i kalkulowa, bo nijak nie chciao mu si w gowie pomieci, e caego rubla przepi... ale e jeszcze nie wytrzewia i powietrze go rozebrao, to potacza si dziebko, a i raz w raz wazina poty, to na budulec lecy gdzieniegdzieprzed chaupami i kl... -eby was, juchy, pokrcio!... ajdusy jedne... eby tak drog pozastawia!... nic, jeno si pochlay... zbereniki... a dobrodziej na darmo wypomina... a dobrodziej... -tu si zastanowi dugo i miarkowa, a i wreszcie chycio si go rozeznanie i ao taka, a przystan, oglda si dookoa, pochyla szukajc czego by twardego do rki... ale zapomnia wnet i chwyci si za kudy, i j si pra po pysku kuakiem i wykrzykiwa: -Pijanica jeste i winia zapowietrzona! Do dobrodzieja ci zawlek, niech ci wypomni przed caym narodem, e pies i pijanica... e dwa po dwa pkwaterki... e caego rubla przepi... e jako to bydl abo i gorszy!... e. I ao z naga go obja nad sob, e przysiad na drodze i buchn paczem. Jasny, ogromny ksiyc pyn w przestrzeniach ciemnych, a gdzieniegdzie, zrzadka kieby srebrne gwodzie, gwiazdy byskay; mgy szar, nik przdz motay si nad wsi i przeson powlekay nad wodami. Niezgbiona cicho nocy jesiennej przejmowaa wiat, tylko gdzieniegdzie wyryway si piewy wracajcych z karczmy albo ujadania psw.A na drodze przed karczm Jambroy tacza si ze strony na stron i piewa wci, nieustannie, a do wytrzewienia: Da Mary moja, Mary! Da komu piwo warzysz? Da komu piwo warzysz? Da Mary moja, Mary!... ROZDZIA 5 Jesie sza coraz gbsza. Blade dnie wleky si przez puste, oguchepola i przymieray w lasach coraz cichsze, coraz bladsze -niby te wite Hostie w dogasajcych brzaskach gromnic. A co witanie -dzie wstawa leniwiej, stay od chodu i cay w szronach, i w bolesnej cichoci ziemi zamierajcej; soce blade i cikie wykwitao z gbin w wiecach wron i kawek, co si zryway gdzie znad zrz, leciay nisko nad polami ikrakay gucho, dugo, aonie... a za nimibieg ostry, zimny wiatr, mci wody stae, warzy resztki zieleni i rwa ostatnie licie topolom pochylonym nad drogami, e spyway cicho niby za -krwawe zy umarego lata, i paday ciko na ziemi. -A co witanie -wsie budziy si pniej: leniwiej bydo szo na pasz, ciszej skrzypiay wierzeje i ciszej brzmiay gosy przytumione martwot i pustk pl, i ciszej, trwoniej ttnio ycie samo -a niekiedy przed chaupami albo i w polach widni byli ludzie, jak przystawali nagle i patrzyli dugo w dal omroczon, sin... alboite rogate, potne by podnosiy si od traw pokych i przeuwajc z wolna, zatapiay lepia w przestrze dalek... dalek... i kiedy niekiedy guchy, aosny ryk tuk si po pustych polach. A co witanie -mroczniej byo i zimniej, i niej dymy rozsnuway si po nagich sadach, i wicej ptakw zlatywao do wsi i szukao schronienia po stodoach i brogach, a wrony siaday na kalenicach, to wieszay si na nagich drzewach lub kryy nad ziemi kraczc gucho - jakobypie zimy piewajc aosn. Poudnia byy soneczne, ale tak martwe i nieme, e poszumy lasw dochodziy guchym szmerem i bekot rzeki rozlega si jak kanie bolesne, a szcztki babiego lata rway si nie wiadomo skd i przepaday w ostrych, zimnych cieniach chaup. A smtek konania by w tych poudniach cichych, na pustych drogach leao milczenie, a w odartych z lici sadach czaia si gboka melancholia aoci i trwogi zarazem. I czsto, coraz czciej niebo powlekao si burymi chmurami, e ju o letnim podwieczorku musiano schodzi z pl, bo mrok ogarnia wiat... Doorywano podorwki, e niektry kad skib ostatni ju o gstym mroku, a wracajc do dom obziera si jeszcze za si za rol i egna j westchnieniem do wiosny. A na przedwieczerz czsto spaday deszcze, krtkie byy jeszcze, ale zimne i coraz czciej przecigay si do zmroku -do dugiego jesiennego zmroku, w ktrym jak kwiaty zote pony okna chat i szkliy si kauami puste drogi -a mokra zimna noc tuka si o ciany i pojkiwaa w sadach. Nawet ten bociek z przetrconym skrzydem, co si by osta i ktrego widywano samotnie brodzcym po kach, przychodzi j pod brg Boryny abo i zasina samo podwrze, gdzie mu Witek skwapliwie podrzuca na przynt jado. A i dziady rne coraz czciej nawiedzay wie; i te zwyczajne, proszalne, co z torbgbok i z pacierzem dugim szy od drzwi do drzwi, przeprowadzane ujadaniempieskw -a byy i drugie, insze, takie, co od miejsc witych cigny i znay Ostr Bram, Czstochow i Kalwari, a rade opowiaday dugimi wieczorami, co si gdzie we wiecie dzieje i jakie cuda si gdzie stay, a trafia si niekiedy i taki, ktren po cichu powiada si a z Ziemi witej i takie cudeka prawi, takie kraje zna, przez takie wielgachne morza jecha,tyla przygd dozna, e a dziw ogarnia suchajcych pobonie, a niejednemu i uwierzy byo trudno w to wszystko... Ale chciwie sucha, jako e kaden rad si czego nowego dowiedzia, a i wieczory byy dugie, i do witu wyspa si jeszcze mona byo choby i na oba boki. Hej ! Jesie to bya, pna jesie ! I ani przypiewkw, ni pokrzykw wesoych, ni tego ptaszkw piukania, ni nawoywa nie sycha byo we wsi -nic, jeno ten wiatr, pojkujcy w strzechach, jeno te dde, sypice jakoby szkliwem po szybach, i to guche, wzmagajce si co dnia bicie cepw po stodoach. Lipce martwiay rwno, jako te pola oklne, co wyczerpane, szare, odarte w odpocznieniu leay i cichoci tenia; jako te drzewiny nagie, poskrcane, aobne, drtwiejce z wolna na dug, dug zim...Jesie to bya, rodzona matka zimy. Ino si tym pokrzepiano, e nie ma jeszczepluchy, e drogi nie bardzo rozmiky i moe wytrzyma pogoda do jarmarku, na ktren cae Lipce si wybieray, jakby na odpust jaki. Bo jarmark mia by na wit Kordul, walny i ostatni ju przed Godami, wic si na wszyscy szykowali naleycie. Ju na par dni przedtem deliberowano po wsi, co by si sprzeda dao, czy z inwentarza, czy z ziarna abo te z drobnego przychwku. A e na zim szo, to i kupowa trza byo niemao i z przyodziewku, i ze sprztw, i z rnych rnoci gospodarskich, z czego i rne turbacje poszy, i swary, i ktnie po chaupach, bo wiadomo przeciech, e u nikogj si nie przelewa a o grosz gotowy coraz to trudniej. A tu i rychtyk w ten czas i paci przychodzio podatki, to gminne skadki i spaty rne midzy sob, a czsto i przednwkowe poyczki, a jak niejeden to izasugi subie -tyla tego razem, e niektren, choby i z pwkowych, cikowzdycha i kalkulowa, a nic nie wychodzio bez wyprowadzenia na jarmark konia abo i krowy, a ju o biedniejszych to i nie ma co rzec. Wic te i jaki taki wyprowadza krowin przed obor, wyciera jej ognojone boki wiechetkiem i na noc przyrzuca koniczyny,to gotowanego jczmienia z kartoflami. bylejeno wypczniaa dziebko; ktren znw przysposabia stare, polepe cakiem wywoki, eby chyla tyla do koni byy podobne na ten przykad. Insze znowu mciy zawzicie dnie cae, eby zdy na jarmark. I u Borynw sposobiono si ranie; stary z Kub domca pszenicy, a Jzka z Hank, co im ino czasu ostawao, to podpasay macior i te gski wybrane z ostawianych na chowanie, Antek za z Witkiem, e to leda dzie spodziewano si deszczw; jedzili do boru po susz na ogie i po cik, z ktrej co poszo do obory, a reszt zwalali pod chaup do ogacenia cian. I tak ta przyspieszona robota trwaa a dopna w noc ostatni przed jarmarkiem; dopiero gdy pszenica ju we worach leaa na wozie wtoczonym do stodoy i wszystko byo przyrzdzone na jutro -siedli wszyscyrazem do wieczerzy w Borynowej izbie. Na kominie buzowa si wesoy ogie ze wierczyny, potrzaskujcy cigiem, a oni jedli wolno i w milczeniu, ze to po spracowaniu nikomu si odzywa nie chciao, a dopiero kiedy skoczyli i gdy ju kobiety posprztay miski i garnki z awy, Boryna rzek, co nieco przysuwajc si do komina: -Przed witaniem trza ruszy! -Juci, e nie pniej -odrzek Antek i zabra si do smarowania uprzy, Kuba struga bijak do cepw, a Witek obiera kartofle na rano i raz w raz poszturchiwaap, ktren lea obok i wybiera sobie pchy zbami. Cicho si uczynia, e ino ogie trzaska i wierszcze za kominem poskrzypiway niekiedy, a z drugiej strony domu dochodziplusk wody i szczkanie mytych garnkw. -Kuba, ostaniesz to w subie duej, co? Kuba spuci onik, ktrym struga, i zapatrzy si w ogie tak dugo, a Borynamu przypomnia. -Syszae, com ci rzek? -Sysze syszaem, ino tak w gow zachodz, e po prawdzie to krzywdy mi nijakiej u was nie byo... Juci, ale ino... -urwa zakopotany. -Jzia, daj no gorzaki i co przegry, co mamy na sucho radzi, kiej ydy jakie -zarzdzi stary i przysun przed komin awk, na ktrej Jzia wnet postawia butelk, wianek kiebasy i chleb. -Napij si, Kuba, i rzeknij swoje sowo. -Bg zapa, gospodarzu... Osta, tobym siosta, ino... ino... -Postpi ci co nieco!... -Przyda by si przydao, bo to i kouch zlatuje ze mnie, i buciska te, a i kapot jakikupibym... ju jak ten dziadak jaki jest czowiek, e nawet do kocioa i, to ino do kruchty... bo jake mi przed otarz w takim obleczeniu... -A w niedziel nie baczye na to, ino si pcha tam, gdzie najpierwsze... -rzek surowo Boryna. -Juci... Hale... Prawda... -bka srodze zawstydzony i ciemny rumieniec obla mu twarz. -A to i dobrodziej naucza, eby szanowa starszych. Napij no si, Kuba, na zgod i suchaj, co rzekn, a sam si pomiarkujesz, e co parobek, to nie gospodarz... Kuden ma swoje miejsce i la kadego co innego Pan Jezus wyznaczy. Wyznaczy ci Pan Jezus twoje, to go si pilnuj i nie przestpuj, na pierwsze miejscesi nie pchaj i nie wyno si nad drugie -bo zgrzeszysz ciko. I sam dobrodziej ci powtrzy to samo, e tak by musi, bych porzdek na wiecie by. Miarkujesz se, Kuba? -Nie bydlem przeciech i swoje pomylenie mam. -To bacze, by si nad drugie nie wynosi. -I... inom bliej otarza chcia by... -Pan Jezus z kadego kta syszy, nie bj si. I po co si pcha midzy najpierwsze, kiej wszyscy wiedz, kto jest? -Juci, juci... gospodarzem bybym, to i baldach nosi bym nosi, a i dobrodzieja pod pach wid, i w awkach siada, i z ksiki gono piewa... a em ino parobek, chocia i syn gospodarski, to mi w kruchcie sta abo przed drzwiami, jako te pieski... -powiedzia smutno. -Takie ju na wiecie urzdzenie jest i nie twoja gowa zmieni. -Pewnie, e nie moja, pewnie. -Napij si jeszcze, Kuba, i rzeknij, co ci mam zasug doda. Kuba wypi, ale e go ju nieco zamroczyagorzaka, to uwidziao mu si, e w karczmie siedzi z Michaem od organisty abo i z drugim kamratem i rajcuj se swobodnie, wesoo, jak rwny z rwnym. Rociebn dziebko kapot, wycign nogi, buchn pici w awk i zakrzykn: -Cztery papierki i rubla zadatku dooy -to ostan. -Widzi mi si, e pijany abo ci si w gowie popsuo -zawoa. Boryna, ale Kuba szed ju za myl swoj i dawnym marzeniem, a zreszt nie sysza gospodarskiego gosu, wic rozprostowywa skurczon dusz, rs w ambit i tak pewno siebie, jakoby samym gospodarzem si poczu. -Cztery papierki i jeszcze jeden zadatku dooy, to u niego ostan, a nie, to psiachma na jarmark pjd i sub se znajd, choby i na furmana do cugowych we dworze... Znaj mi, iem robotny i na wszystkim w polu czy kiele domu si znajcy, e niejednemu gospodarzowi bydopa u mnie -a uczy si... A nie, to ptaszki strzela bd i dobrodziejowi nosi abo i Janklowi... a nie... -Cie... Kuternoga jeden, jak bryka. Kuba! -krzykn ostro stary. Kuba zamilk, wytrzewia z rozmarzenia, ale hardoci nie straci, bo j si nieustpliwym czyni, e Boryna rad nierad dorzuca mu po prublu, to po zotwce, a i stano, e obieca mu na przyszy rok dooy trzy ruble i dwie koszule miasto zadatku. -Ho, ho, ptaszek z ciebie -woa stary przepijajc do niego na zgod, cho zy by, e tyla pienidzy wywali musi, ale wagowa si nie byo co, bo Kuba warta i wicej, robotny parob, choby i za dwch, gospodarskiego nie ruszy i o inwentarz dba wicej nili o siebie, cho i kulawy by, i mocy wielkiej nie mia, ale na gospodarstwie si zna -mona si cakiem spuci na niego, e wszystko, jak przynaleao, zrobi i jeszcze najemnika przypilnuje. Poradzili jeszcze o tym i o owym, i gdy si rozchodzili, Kuba ju ode drzwi niemiao cakiem si ozwa: -Zgoda na trzy ruble i dwie koszule, ino... ino... nie przedawajcie rebicy... przy mnie si ulga... kouchem swoim jak u nas, nie: taszkw i zajczka 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AA1PYc2Hc3pc4a+c5:h%przyodziewaem, eby nie przemarza... tobym nie cierpia, eby j yd jaki bija libo i achmytek z miasta... Nie sprzedawajcie... zoto, nie rebica... kiej ten dzieciak posuszna... ko taki, e i drugi czowiek -prosty pies przy niej. Nie sprzedawajcie... -Ani mi to w gowie nie postao. -Bo w karczmie powiedali i... bojaem si... -Opiekuny, psiekrwie, zawdy najlepiej wiedz! Kuba byby go za nogi uapi z radoci, ino mie nie mia, to nadzia czap i poszedrycho, jako e i czas byo spa baczc najarmark jutrzejszy. Jako i nazajutrz, jeszcze przed witaniem, e nieledwie po drugich kurach, a ju na wszystkich drogach i ciekach do Tymowa ruszali si ludzie. Kto jeno y, to z caej okolicy wali na jarmark. Nad ranem upad mocny deszcz, ale po wschodzie przetaro si nieco, ino niebo byo zasnute burymi chmurzyskami, a nad nizinnymi ziemiami wsiay mgy szare, kieby zgrzebne ptna, do cna przemike, i po drogach szkliy si kaue, a gdzieniegdzie po dokach boto chlupao podnogami. I z Lipiec wychodzono od wczesnego rana. Na topolowej drodze za kocioem i hen, ado lasw, widny by acuch wozw, toczcych si wolno, krok za krokiem, takaciba bya, a bokami, po obu stronach, ino si mienio od czerwonych weniakw i biaych kapot chopskich. Tyla narodu szo, jakby wie caa wychodzia. Szli gospodarze co biedniejsi, szy kobiety, szy parobki i dziewczyny, i komornicy te szli, a i biedota sama -najemnicy tako cignli, bo jarmark to by ten, na ktrym godzono si do robt i zmieniano suby. Kto co kupi, kto sprzeda, a jensi byle jarmarku uy. Ktren wid na postronku krowin albo i cioaka, kto za gna przed sob macior zprositami, co ino pokwikiway i rway si tak, e trza je byo cigiem ogania i strowa, bych pod wozy nie wpady; jenszy czapa si na szkapie; drugie oganiay wystrzyone barany, gdzieniegdzieza bielio si stadko gsi z podwizanymi skrzydami, to grzebieniaste koguty wyzieray spod zapasek kobiecych... A i wozy niezgorzej jechay wyadowane, raz w raz z jakiego pkoszka spod somy wyziera ryj karmnika i kwicza, a gsi ggay zestrachane i psy, co szy zarwnoz ludmi, doszczekiwa poczynay przy wozach I szli tak ca drog, e cho szeroka bya, a pomieci si trudno wszystkim byo, e jaki taki schodzi na pole w bruzdy. O duym ju dniu, kiej si tak przetaro na niebie, e ino, ino soca byo patrze, wyszed i Boryna z chaupy; przdzi ju, bo o witaniu, Hanka z Jzk pognay macior i podpasionego wieprzka, a Antek powiz dziesi workw pszenicy i p korczyka czerwonej koniczyny. W domu ostawa tylko Kuba z Witkiem i Jagustynka, przywoana, eby je uwarzya i krw dojrzaa. Witek becza w gos pod obor, bo chciao mu si na jarmark. -Czego si to gupiemu zachciewa! -mruknBoryna, przeegna si i poszed pieszo, boliczy, e si po drodze przysidzie do kogo; jako i zaraz tak si stao, bo tu zakarczm dopdzi go organista, jadcy bryczk w par tgich koni. -C to, na piechty, Macieju? -La zdrowia... Niech bdzie pochwalony. -Na wieki. Siadajcie z nami, zmiecimy si! -proponowaa organicina. -Bg zapa. Doszedbym, ale jak powiadaj, zawdy milej duszy, kiej j wzruszy -odrzek sadowic si na przednim siedzeniu, plecami do koni. Podali sobie przyjanie rce z organistami ikonie ruszyy. -A pan Ja skd si wzi, to ju nie w klasach? -zapyta chopca, siedzcego z parobkiem i powocego. -Przyjechaem tylko na jarmark! -zawoa wesoo organiciuch. -Zayjcie, francuska... -proponowa organista pstrzykajc w tabakierk. Zayli i pokichali solennie. -C tam u was? Sprzedajecie co dzisiaj? -Boga ta nie, powieli do dnia pszenic, a kobiety pognay wini. -A tyle! -wykrzykna organicina. -Jasiu, we szalik, bo chodno! -zawoaa do syna.-Ciepo mi, zupenie ciepo -zapewnia, lecz mimo to okrcia mu czerwonym szalem szyj. -Abo to wychody mae? Ju nie wiada, skcibra na wszystko... -Nie narzekajcie, Macieju, chwali Boga, macie dosy... -Przeciech tej ziemi nie ugryz, a gotowegogrosza w zapasie nie ma. -Bo rozpoyczacie... mao to macie po ludziach?... Wiedz ssiedzi, jak kto siedzi!...Ale Boryna, nierad tym wypominkom przy parobku, pochyli si szybko i cicho zapyta: -A pan Ja dugo bdzie jeszcze w klasach?-Do wit jeno. -Wrci do dom czy te do urzdu pjdzie? -Moiciewy, a c by w domu robi na tych pitnastu morgach. A mao to jeszcze drobiazgu!... A czasy cikie, jak z kamienia... -westchna. -Bo i prawda, chrztw to ta jeszcze jest dosy, ale co z tego za profit! -Pochwkw nie brakuje przeciech -dorzuci ironicznie Boryna. -I... co za pochowki, sama biedota mrze, a ledwie par razy w rok zdarzy si jaki gospodarski pogrzeb, z ktrego co kapnie. -A i wotyw coraz mniej, a i targuj si jak te ydy! -dorzucia. -Z biedy to wszystko idzie i ze zych czasw. -usprawiedliwia Boryna. -Ale i z tego, e ludzie o zbawienie swoje ani tych w czycu ostajcych nie zabiegaj. Proboszcz nieraz o tym mwi domojego. -I dworw coraz mniej. Dawniej, kiedy si jedzio po snopkach czy z opatkami, czy po koldzie, czy te po spisie -to jak w dymdo dworu -nie aowali i zboa, i pienidzy,ileguminy. A teraz, B oe zmiuj si, kady gospodarz si kurczy i jak ci da snopczyn yta, to pewnie zjedzon przez myszy, a jak t wiartczyn owsa dostaniesz, to pewnie plew w nim wicej nili ziarna. Niech ona powie, jakie mi to jajka dawali lato za spis wielkanocny - wicej ni poowa bya zbukw. eby czowiek nie mia tej trochy gruntu, toby jak dziad ebra musia -zakoczy podsuwajc Borynie tabakierk. -Juci, juci... -potakiwa Boryna, ale nie jego tumani, wiedzia ci on dobrze, e organista pienidze ma i na procenta albo i na odrobek komornikom rozpoycza, to ino umiecha si na te wyrzekania i znowu spyta o Jasia... -I c, do urzdu pjdzie?... -Co? Mj Ja do urzdu, na pisarka? Nie potom sobie od gby odejmowaa, eby skoczy szkoy, nie. Do seminarium pjdzie na ksidza... -Na ksidza! -A bo mu to le bdzie? A bo to ktren ksidz ma le?... -Pewnie, pewnie... a i honor jest, i to, jak powiadaj, e kto ma ksidza w rodzie, temu bieda nie dobodzie... powiedzia wolno i z szacunkiem poglda przez rami na chopaka, pogwizdujcego koniom, e to przystany nieco dla potrzeby swojej... -Mwili, e i mynarzw Stacho ksidzem mia by a teraz jest pono we wielgich szkoach i na dochtora praktykuje... -Ale, ksidzem by by takiemu ajdusowi, przecie moja Magda jest ju w szstym miesicu, i to od niego... -Powiedali, e to od mynarczyka. -Ale, prawda bya, mynarzowa tak gada, eby swojego zasoni. Rozpustnik to, e niech rka boska broni, prawie mu i na doktora. -Juci, e ksidzem by lepiej, bo to i Panu Jezusowi chwaa, i ludziom na pociech - pogaska j chytrze Boryna, bo co si tammia spiera z kobiet, i cakiem uwanie sucha jej wywodw, a organista raz po raz uchyla czapki i gonym: Na wieki! odpowiada na pozdrowienia wymijanych ludzi. Jechali truchtem i Jasio chwacko wymija wozy, to ludzi, to inwentarz prowadzony, a dopad lasu, gdzie ju luniej byo i droga szersza. Zaraz na skraju dopdzili Dominikow, jechaa z Jagn i Szymkiem, a krowa uwizana za rogi sza za wozem, z ktregowyglday biae szyje gsiorw, cigiem syczcych, jako te mije. Pochwalili Boga, a Boryna a si wychyli przy mijaniu i zawoa: -Spnita si! -Zdym na czas! -odkrzykna Jagna ze miechem. Przejechali, ale organiciuch par razy obraca si za ni, a w kocu spyta: -To Jagusia Dominikowa? -Ona ci sama, ona -powiedzia Boryna patrzc z oddalenia na ni. -Nie poznaem, bo dobrze ju ze dwa lata jej nie widziaem. -Mdka to jest jeszcze, a wtedy bydo pasaa. Rozbuchaa si ino, kiej jaowica na koniczynie -i a si wychyli, eby spojrze na ni. -Bardzo adna -rzuci chopak. -Jak wszystkie dziewki -powiedziaa organicina pogardliwie. -Juci, e gadka. Udaa si dzieucha, totenie ma tygodnia, eby kto do niej z wdk nie posya. -Przebierna! Stara myli, e co najmniej to ju jaki rzdca zjedzie po ni, i parobkw odgania... -szepna zjadliwie. -Bo mgby j wzi i taki, co siedzi chobyi na wce... warta tego... -To tylko wam posa swatw, Macieju, kiedy j tak chwalicie! -zacza si mia; a Boryna ju si nie ozwa ni sowem. -Hale, taki tam achmytek miescki, wielga mi osoba, co ino gospodarskim kurom pod ogon uwaa, czy la niej jajkw nie nies, abo i ludziom w garcie, bdzie si ta przekpiwaa z rodowych gospodarzy! Wara ci od Jagusi! -myla, zelony silnie, i ino poglda przed si, na czerwieniejcy zapaskami wz Dominikowej, ktren ostawa coraz dalej, bo Jasio tgo pray konie, e rway z kopyta, a si boto otwierao. Prno organicina pogadywaa o tym i owym, kiwa gow, cosik tam mamrota pod nosem i tak si zawzi, e ozwa si nie chcia ni sowem jednym. I skoro tylko wjechali na wyboisty bruk miasteczka, zesiad z bryczki i j dzikowa za podwiezienie. -Pod wieczr wracamy, chcecie, to si przysidcie do nas -proponowaa. -Bg zapa, mam przeciech swoje konie. Powiedziay by, e si do kalikowania godz, na pomocnika organicie... a ja ta nuty nijakiej nie wycign i wiecw gasi nienauczny... Pojechali w boczn uliczk, a on si z wolnaprzedziera przez gwn, do rynku, bo jarmark by sielny i cho to jeszcze do rano, a narodu ju si gstwio niezgorzej;wszystkie ulice, place, zauki i podwrza zawalone byy ludmi, wozami i towarem rnym -nic, jeno ta wielka woda, do ktrejcigiem jeszcze ze wszystkich stron dopyway nowe rzeki ludzkie i cieniy si, kolebay, toczyy po ciasnych uliczkach, ae domy si trz zday i rozleway po wielkim placu klasztornym. Niewielkie jeszcze po drodze boto, tutaj bite i rozrabiane tysicami ng, byo ju pokostki i tryskao spod-k na wszystkie strony. Gwar ju by znaczny, a wzmaga si z kad chwil; gucha wrzawa huczaa niby br, kiej morze si kolebaa, bia o ciany domw i przewalaa z koca w koniec, e tylko niekiedy sycha byo ryki krw, to granie katarynki przy karuzeli, to paczliwelamentacje dziadw albo ostre, przenikajce piszczaki koszykarzy. Jarmark by wielki, co si zowie, narodu skupio si tyla, e i przej byo nieatwo, a ju w rynku pod klasztorem to Boryna przez si pcha si musia, taki gszcz si czyni midzy kramami. Byo te tego, e ani przeliczy, ni obj -gdzieby za tam kto poradzi. A najpierwej te pcienne, wysokie budy, co stay wzdu klasztoru we dwa rzdy, zapchane cakiem towarem kobiecym -a ptnami, a chustkami, co wisiay na erdkach i jako te maki byy czerwone, e a si w oczach mio, a drugie zasi cakiem te si widziay, a insze buraczkowe... i kto je tam wszystkie spamita! A dzieuch i kobiet peno tu przed nimi, e i kija nie byo gdzie wrazi -ktra targowaa i wybieraa sobie, a drugie aby ino popatrze i oczy se ucieszy licznociami. A potem znw szy kramy, co si a lniy od paciorkw, lusterek, szychw, a wstek, a kryzkw onych na szyj, a kwiatuszkw zielonych, zotych i rnych... a czepkw i Bg ta wie czego jeszcze. Gdzie znowu wite obrazy przedawali w pozocistych ramach i za szkem, e cho stay pod cianami albo i zgoa na ziemi leay, a szed od nich blask, e jaki taki do czapki siga i znak krzya czyni witego. Boryna kupi jedwabn chustk na gow dla Jzki, ktr by jeszcze na zwiesn obieca dziewczynie za pasionk, wsadzi za pazuch i j si przepycha do targowiska wiskiego, co byo za klasztorem. Ale szed wolno, e to ciba bya sroga i e si popatrze byo na co. Gdzie czapnicy pod domami porozwieszali szerokie drabiny, zawieszone od gry do dou czapkami. Gdzie znw szewcy tworzyli ca ulic wysokich kozw drewnianych, na ktrych, sczepione za uszy, wisiay szeregi butw, itakich zwyczajnych, tych do smarowaniaprzetopionym sadem, eby wody nie puciy; i takich ju pod glanc przyszykowanych, i ciem kobiecych z czerwonymi sznurowadami a na wysokich obcasach. A za nimi cigny si rymarze z chomtamina kokach i uprz꿹 rozwieszon. A potem powronicy i ci, co sieci sprzedawali. I ci, co z sitami po wiecie jedzili. I ci, co z kasz po jarmarkach si wodzili. A koodzieje, a garbarze. Gdzie znowu krawce i kouszarze rozwiesiliswoje towary, od ktrych bi taki zapach ae w nozdrzach wiercio; te miay odbyt niezgorszy, e to na zim szo. A potem cae rzdy stow, nakrytych pciennymi daszkami, a na nich zwoje kiebas czerwonych i grubych kiej liny, way tego sada, boczki wdzone, pocie soniny, szynki - spitrzay si na kupach, a gdzie znw na hakach wisiay cae wieprzki wypaproszone i broczce jeszcze posok, e trza byo odgania pieskw, co si cisny. A w podle rzenikw, jako te braty rodzone, stali piekarze i na podesanej grubo somie, na wozach, na stoach, w koszach i gdzie si dao, leay gry bochnw wielkich jak koa, plackw tych, buek, kukieek... Gdzie za i kto przeliczy, i spamita te wszystkie kramy i to, co w nich sprzedawali?... Byy z zabawkami i takie z piernikami, gdzie z ciasta lepione byy zwierze rne, a serca, a onierze i cudaki takie, e i nie rozezna bele komu; byy takie, gdzie kalendarze, gdzie ksiki nabone, gdzie historie o zbjach i srogich Magielonach przedawali i lementarze te; byy i takie, gdzie piszczaki, organki i gliniane kuraski, i jensze muzyckie rzeczy, w ktre juchy tki la zachty grali, e taki jazgot si czyni, e i wytrzyma trudno byo bo ci tu kurasek piszczy, tam trbka potrbuje, gdzie z piszczaek przebieran nut wycigaj, tam ci znowu skrzypki piskaj, a wdzie bben pobekuje stkajcy -jae we bie upao od wrzasku.Za w porodku rynku dookoa drzew rozcigali si bednarze, blacharze i garncarze, porozstawiali tyle misek i garnkw, e ledwie przej mona byo, a za nimi stolarze; ka i skrzynie malowane, i szafy, i pki, i stoy ae gray tymi farbami, e oczy trza byo mruy... A wszdy, na wozach, pod cianami, wzdu rynsztokw, gdzie ino miejsca byo, rozsiady si kobiety sprzedajce; ktra cebule we wiankach albo i we workach; ktra z ptnami swojej roboty i weniakami; ktra z jajkami a serkami, a grzybami, a masem w osekach, poobwijanych w szmatki; inna znw zasi ziemniaki, to gskw par, to wypierzon kur, to len piknie wyczesany, albo i motkiprzdzy miaa; a kada siedziaa przy swoim i poredzay se godnie, jak to zwyczajnie na jarmarkach bywa, a trafi si kupiec, to sprzedaway wolno, spokojnie, bez gorcoci, po gospodarsku, nie tak, jako te ydy, co wykrzykuj, handrycz i ciskaj si kiej gupie. Gdzieniegdzie za pomidzy wozami i kramami kurzyo si z blaszanych kominkw - tam sprzedawali gorc herbat-a insze jado, jako to: kiebas praon, kapust, barszcz z ziemniakami te mieli. I dziadw zlazo si ze wszystkich stron co niemiara: lepych, kulawych, niemych i zgoa bez rk i ng, tyla jak na odpucie jakim. Wygrywali na skrzypicach pienie pobone, drugie piewali pobrzkujc w miseczki, a wszystkie spod wozw, spod cian i prosto z bocka ebrali lkliwie i wypraszali sobie ten grosik jaki abo jensze wspomoenie. Przejrza to wszystko Boryna, podziwowasi nad niejednym, pogwarzy co nieco zeznajomkami i dopcha si wreszcie na targowisko wiskie, za klasztor, na ogromny piaszczysty plac, z rzadka ino obsadzony domami, gdzie pod samym muremklasztoru, zza ktrego wychylay si ogromne dby, pene jeszcze tych lici, kupio si dosy ludzi, wozw i leay caezagony wi spdzonych na sprzeda. Rycho odnalaz Hank z Jzk, bo zaraz z kraja byy. -Sprzedajeta, co? -Hale, ju tu targowali rzenicy macior, ale mao daj... -winie drogie? -Boga tam drogie, spdzili tyla, e nie taszkw i zajczka 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AA6P c7 c8c9) c:l79wiada, kto ci to rozkupi. -S ludzie z Lipiec? -O, ha tam maj prosita Kby, a i Szymek Dominikw stoi przy wieprzku. -Uwita si rycho, to se dziebko popatrzycie na jarmark. -Ju te i ckno tak siedzie. -Wiele daj za macior? -Trzydzieci papierkw, powiadaj, e niedopasiona, bo ino w gnatach gruba, a niew soninie. -Ocyganiaj, jak ino mog... ale, ma ci sonin na jakie cztery palce... -rzek, omacawszy maciorze grzbiet i boki. -Wieprzak chudy na bokach, ale portki ma niezgorsze na szynki - doda spdziwszy goz mokrego piasku, w ktrym do p bokw lea zanurzony. -Za trzydzieci pi sprzedajcie, zajrze do Antka ino i zaraz do was przylece. Je wam si nie chce?... -Pojadymy ju chleba. -Kupi wam i kiebasy, ino sprzedajcie, a dobrze. Tatulu, a nie zabaczcie o chustce, cocie to jeszcze na zwiesne obiecali... Boryna sign za pazuch, ale si wstrzyma, jakby go co tkno, bo tylko machn rk i rzek odchodzc: -Kupi ci, Jzia, kupi... -i a w dyrdy ruszy, bo dojrza twarz Jagny midzy wozami, ale nim doszed, sczeza gdzie docna, jakby si w ziemi zapada; j wic odszukiwa Antka; nieacno to byo, bo w tej uliczce, prowadzcej z targowiska na rynek, sta wz przy wozie, i to w rzdwpar, e rodkiem i z trudem niemaym a baczeniem mona byo przejecha, ale wnetsi na niego natkn. Antek siedzia na workach i smaga batem ydowskie kury, co si stadami uwijay koo kobiaek, z ktrych jady konie, a pgbkiem odpowiada kupcom: -Powiedziaem siedem, to powiedziaem. -Sze i p daj, wicej nie mona, pszenica ze niedzi. -Jak ci, parchu, lun przez ten pysk paskudny, to ci wnet zeniedzieje... Ale, pszenica czysta jak zoto. -Moe by, ale wilgotna... Kupi na miar i po sze rubli i pi zotych. -Kupisz na wag i po siedem, rzekem! -Co si gospodarz gniewa! Kupi nie kupi, apotargowa mona. -A targuj si, kiej ci pyska nie szkoda. -I nie zwraca ju uwagi na ydw, ktrzy rozwizywali worki po kolei i ogldali pszenic. -Antek, pjde ino do pisarza i w to oczymgnienie przyjde do cie... -Co? Na dwr skarg podajecie? -A bez kogo to pada moja graniasta? -Duo to wskracie! -Swojego darowa nie daruj. -I... borowego przyprze gdzie w boru do chojaka, spra czym twardym, eby mu a ebra zapiszczay-zaraz byaby sprawiedliwo. -Borowy? Juci, e mu si to naley, ale dworowi te -rzek twardo. -Dajcie mi zotwk. -Na co ci? -Gorzaki bym si napi i przegryz co... -Nie masz to swoich?... Cigiem ino w ojcow gar uwaasz. Antek odwrci si gwatownie i j pogwizdywa ze zoci, a stary, chocia z alem i markotnoci, wysupa zotwk ida. -yw wszystkich swoj krwawic... -mylaispiesznie si przeciska do ogromnego, naronego szynku, gdzie byo ju sporo ludzi poywiajcych si; w alkierzu od podwrza mieszka pisarz. Wanie siedzia pod oknem przy stole z cygarem w zbach, w koszuli by tylko, nieumyty i rozczochrany; jaka kobieta spaa na sienniku w kcie, przykryta paltem. -Siadajcie, panie gospodarzu! -zrzuci ze stoka obocone ubranie i podsun Borynie, ktren zaraz opowiedzia dokumentnie ca spraw. -Wasza wygrana, jak amen w pacierzu. Jeszcze by! Krowa zdecha i chopak choruje z przestrachu. Dobra nasza! -zatar rce i szuka papieru na stole. -Hale... kiej zdrowy chopak. -Nic nie szkodzi, mg zachorowa. Bi go przecie... -Nie, bi ino chopaka ssiadw. -Szkoda, to by byo jeszcze lepsze. Ale to si jako zesztukuje, tak e bdzie i choroba z pobicia, i zdecha krowa. Niech dwr paci. -Juci, o nic nie idzie, ino o sprawiedliwo.-Zaraz si napisze skarg. Frania, a rusz no si, wakoniu! -krzykn i tak mocno kopn lec, e podniosa rozczochran gow. -Przynie no gorzaki i co zje... -Ani dydka nie mam, a wiesz, Guciu, e nie zborguj... -mruczaa i podnisszy si z barogu, ja ziewa i przeciga si; wielka bya jak piec, twarz miaa ogromn,obrzk, posiniaczon i przepit, a gos cienki, jakby dziecitka. Pisarz pracowa, a piro skrzypiao, pociga cygara, puszcza dym na Boryn, ktry przypatrywa si pisaniu, zaciera chude, piegowate rce i raz w raz odwraca wyndznia, okroszczon twarz na Frank; zby przednie mia przyamane,usta sine i wielkie czarne wsy. Napisa skarg, wzi za ni rubla, wzi na marki drugiego i ugodzi si na trzy za stawanie w sdzie, jak sprawa przyjdzie nast. Boryna si na wszystko zgodzi skwapliwie,cho mu ta pienidzy byo al, bo miarkowa, e dwr mu wszystko zapaci, i z nawizk. -Sprawiedliwo musi by na wiecie, to sprawa wygrana! -rzek na odchodnym. -Nie wygramy w gminnym, to pjdziemy do zjazdu, zjazd nie poradzi, pjdziemy do okrgowego, do izby sdowej -a nie darujemy. -Zabym tam darowa swoje! -zawoa z zawzitoci Boryna. -I komu jeszcze, dworowi, co ma tyle lasw i ziemi!... -rozmyla wychodzc na rynek i zaraz jako przy czapnikach natkn si na Jagn.Staa w czapce granatowej na gowie, a drug jeszcze targowaa. -Obaczcie no, Macieju, bo ten tek powiada, e dobra, a pewnikiem cygani... -Galanta, la Jdrzycha? -Juci, Szymkowi ju kupiam. -Nie za maa to bdzie? -Takusik ma ci gow kiej moja... -Pikny z ciebie byby parobeczek... -Abo i nie! -zawoaa zuchowato, bakierujcnieco czapk... -Wnetki by ci tu godziy do siebie... -Hale... inom za droga do suby. -Zacza si mia. -Jak komu... mnie by ta za droga nie bya...-I w polu robi bym nie robia... -Robibym ja za ciebie, Jagu, robi... -szepn ciszej i tak spojrza na ni namitnie, a dziewczyna cofna si zakopotana i ju bez targu zapacia za czapk. -Sprzedalicie krow? -zapyta po chwili opamitawszy si nieco i wytchnwszy z owej luboci, co mu jak gorzaka buchna do gowy. -Kupili j la ksidza do Jerzowa. Matka posza z organistami, bo chc zgodzi parobka. -A to my sobie choby na ten kieliszek sodkiej wstpimy!... -Jake to? -Zziba, Jagu, to si dziebko ogrzejesz... -Gdziebym za z wami sza na wdk!... -A to przyniese i tutaj si napijem, Jagu... -Bg zapa za dobre sowo, ale mi matki trza poszuka. -Pomog ci, Jagu... -szepn cichym gosem i poszed przodem, a tak robi okciami, e Jagna swobodnie sza za nim wskro ciby, ale gdy weszli midzy pcienne kramy, dziewczyna zwolnia, przystawaa i a jej oczy byszczay. To ci licznoci, mj Jezus kochany! -szeptaa przystajc przed wstkami, ktre uwieszone w grze, koysay si na wietrze niby tcza palca. -Ktra ci si widzi, Jagu, to se wybierz... -rzek po namyle przezwyciajc skpstwo. -Hale, ta ta w kwiaty, z rubla kosztuje abo i dziesi zotych! -Nie twoja w tym gowa, we ino... Ale Jagu przez si i z alem oderwaa rce od wstki i posza dalej do drugiego kramu, Boryna ino pozosta na chwil. A w tym znowu chustki byy i materie na staniki i kaftany. -Jezus mj, jakie licznoci, Jezus! -szeptaa oczarowana i raz w raz zanurzaa rce drce w zielone atasy, tow czerwone aksamity i a si jej mio w oczach i serce dygotao z rozkoszy. A te chustki na gow! Psowe jedwabne z zielonymi kwiatami przy obrbku; zociste cae kiej ta wita monstrancja; a modre jako to niebo po deszczu; a biae; a ju najliczniejsze te mienice, co si lkniy kiej woda pod zachodzcym socem, a lekkie, kieby z pajczyny! Nie, nie cierpiaa i ja przymierza na gow a przeglda si w lusterku, ktre przytrzymywaa ydwka. licznie jej byo, jakoby zorze namotaa naswoich lnianych wosach; a one modre oczytak rozgorzay z radoci, a fiokowy ciepada od nich na twarz pokrania; umiechaa si do siebie, a ludzie pogldalina ni, taka bya urodna i taka modo i zdrowie bio od niej. -Dziedzicwna jaka przebrana czy co? -szeptali. Przygldaa si sobie dugo i z cikim westchnieniem zdja chustk, ale wzia si targowa, bo cho kupi nie miaa, a ino tak sobie, eby oczy duej nacieszy. Ostyga wnetki, bo kupcowa powiedziaa pi rubli, e i sam Boryna j j zaraz odwodzi. Przystanli jeszcze przed paciorkami -a byo ich tam niemao, jakby kto cay kram posu tymi kamuszczkami drogimi, e si lniy a poyskay ino, ae oczw oderwa byo trudno: bursztyny te, jakoby z ywicy pachncej uczynione; korale, kieby ztych kropel krwi nanizane, a pery biae, wielkie jak orzechy laskowe, a drugie ze srebra i zota... Przymierzaa Jagu niejedne i przebieraa midzy nimi, a. ju si jej widzia najliczniejszym sznur korali, obwina nimbia szyj we cztery rzdy i zwrcia si do starego -Uwaacie, co? -Piknie ci, Jagu! Mnie ta nie dziwota korale, bo i ano ley we skrzyni co z osiem biczw po nieboszce, a wielkich jak dobry groch polny!... -rzek z rozmysem, od niechcenia niby. -Co mi ta z tego, kiej nie moje! -rzucia ostro paciorki i spiesznie ju sza, zachmurzona i smutna. -Jagu, a to przysidmy se dziebko. -Ale, do matki mi czas. -Nie bj si, nie odjedzie cie. Przysiedli na jakim dyszlu wystajcym -Sielny jarmarek -rzek po chwili Boryna rozgldajc si po rynku Przeciech nie may -pogldaa jeszcze ku kramom z aoci i czsto sobie westchna ale ju j odchodzia smutno,bo powiedziaa: -Tym dziedzicom to dobrze... Widziaam dziedziczk z Woli z panienkami, to tyla sobie kupowali , e ae lokaj za nimi nosi !I tak co jarmark! -Kto cigiem jarmarczy -temu dugo nie starczy. -Im tam wystarczy. -Pki ydy daj -rzuci zoliwie, a Jagu obejrzaa si na niego i nie wiedziaa, co rzec na to, a stary, nie patrzc na ni, zagadn cicho: -Byli to od Michaa Wojtkowego z wdk u ciebie, Jagu, co?... -A byli i poszli!... Niezgua jeden, jemu te swatw, posya... -zamiaa si. Boryna powsta prdko, wyj z zanadrza chustk i co jeszcze w papier owinite. -Potrzymaj no to, Jagu, bo mnie trzeba zajrze do Antka. -Jest to na jarmarku? -oczy jej pojaniay.-Osta przy zbou, tam ano w ulicy. We sobie, Jagu, to la ciebie -doda widzc, eJagna zdumionymi oczami wodzia po chustce. -Dajecie?... Naprawd la mnie? Jezus, jakie licznoci! -wykrzykna rozwijajc wstk t sam, co si jej tak podobaa. -Hale, ino tak przekpiwacie se ze mnie, za c by mnie?... Kosztuje tyla pienidzy... a chustka czysto jedwabna... -We, Jagu, we, la ciebie kupiem, a jak ta ktren parobek bdzie przepija do ciebie, nie odpijaj, na co si spieszy... mnie ju czas i. -Moje to, prawd mwicie? -Zabym tam ocygania ci! -I uwierzy trudno. -I rozkadaa cigle chustk to wstk. -Ostaj z Bogiem, Jagu. -Bg wam zapa, Macieju. Boryna odszed, a Jagna raz jeszcze rozwina i przepatrywaa, naraz zawinawszystko razem i chciaa biey za nim i odda... bo jake jej bra od obcego, nie krewny aden ni pociotek nawet... ale ju starego nie byo. Pocigna wolno szuka matki i z luboci,ostronie dotykaa chustki. wsadzonej za pazuch. Taka bya uradowana, e ino jej biae zby poyskiway w umiechu a twarz gorzaa rumiecem. -Jagusia!... Do wspomoenia... biedna sierota... ludzie kochane... krzecijany prawdziwe... Zdrowa Maria za te duszyczki... Jagusia!... Jagna oprzytomniaa i ja oczami szuka, kto j woa i skd, i wnet dojrzaa Agat siedzc pod murem klasztoru na garci somy, e to bocko w tym miejscu byo pokostki. Przystana, eby jakiego grosza poszuka,a Agata uradowana z obaczenia swojaczki, nu wypytywa si, co tam w Lipcach si dzieje... -Wykopalita ju? -Do cna ! -Nie wiecie, co u Kbw? -Wygnali was w tyli wiat, na ebry, a ciekawicie ich? -Wygnali, nie wygnali, samam posza, bo trza byo... jake, darmo to mi dadz ten kt abo je, kiej sie u nich nie przelewa... A ciekawam, bo krewniaki... -A co z wami? -A co, chodz od kocioa do kocioa, od wsi do wsi , od jarmarku na jarmarek i t modlitw upraszam se u dobrych ludzi gdziekt, gdzie warzy yk, gdzie grosik jaki! Dobre s ludzie, ubogiemu nie dadz umrzez godu, nie... Nie wiecie, zdrowi tam wszyscy u Kbw? -zapytaa niemiao. -Zdrowi, a wy nie chorujecie? -I... gdzie za, w piersiach m cigiem poboliwa, a jak si nazibi, to i yw krwi pluj... Niedugo mi ju , niedugo... Cho ino do zwiesny docign, wrci do wsi i tam se midzy swojemi zamrze -o toino Jezusiczka prosz, o to jedynie... -rozoya rce, okrcone racami, wzniesa zapakan twarz i ja si modlitak gorco, a zy jej pocieky z zaczerwienionych oczw. -Zmwcie pacierz za tatula -szepna Jagnawtykajc jej pienidz. -To bdzie za tych w czycu ostajcych, a za swoich to ju ja i tak si cigiem modl iBoga prosz, za ywych i umarych, Jagu,a nie przysyali to z wdk? -Przychodzili. -I aden ci si nie uwidzia?... -aden. Ostajcie z Bogiem, a na zwziesn donas zajrzyjcie... -powiedziaa prdko i posza do matki, ktr ujrzaa z dala z organistami. Boryna za powraca do Antka wolno, raz, e ciba bya, a drugie, e mu Jagu cigiem w myli staa, ale nim doszed, spotka si z kowalem. Przywitali si i szli w podle siebie milczc. -Skoczycie to ze mn, h? -zacz ostro kowal. -Niby z czym? Moge mi to samo i w Lipcach powiedzie. -Zy ju by. -Przecie ju cztery roki czekam. -Przybaczye se dzisiaj! To se jeszcze poczekaj ze czterdzieci, kiej zamr. -Ju i ludzie mi redz, eby do sdu poda...ale... -Podaj. Powiem ci, gdzie skargi pisz, i na pisarza dam rubla... -Ale se myl, e po dobremu si zgodzimy... -skrci chytrze. -Prawda, z kim nie wojn -z tym zgod. -Sami to miarkujecie niezgorzej. -Mnie ta z tob ni zgody, ni wojny nie potrzeba. -Zawdy to pierwszy onie powiadam, e ociec jest za sprawiedliwoci. -Kaden jest za sprawiedliwoci, komu j w kumy prosi potrza -mnie nie potrza. bomci nic niewinowaty -powiedzia twardo, a kowal zmik, e to z tej strony go napocz nie napocznie, i jakby nigdy nic, najspokojniej i proszco rzek: -Napibym si czego, postawicie? -Postawie. Jake. najlepszy zi prosi, to choby i ca kwart -przekpiwa zdziebko wchodzc do naronego szynku; by ju tam i Jambroy, ale nie pi, siedzia w kcie markotny jaki i smutny. -Po gnatach m upie, to pewnie na pluch -wyrzeka. Wypili raz i drugi, ale w milczeniu, bo obaj do zoci mieli do si na wtpiach. -Kiej na pogrzebie pijeta! -ozwa si Jambroy, zy juci, e go to nie poprosili,bo od rana jakby nic w gbie nie mia. -Jake gada? Ociec tyla dzisiaj sprzedaje, to musz uwaa, komu pienidze na procenta da... -Macieju! Mwi wam, Macieju, e Pan Jezus. -Komu Maciej, to Maciej, a tobie wara! Widzisz go, juch. Za pan brat winia z pastuch. -Ozeli si srodze. A kowal, e to ju po dwch mocnych, nabra rezonu i rzek cicho: -Ociec, powiedzcie to sowo: dacie czy nie? -Powiedziaem: do grobu ze sob nie zabier, a przdzi ni morga nie popuszcz. Na wycug do waju nie pjd... jeszcze mi miy ten rok abo i dwa na wiecie. -To spat dajcie. -Rzekem, syszae? -Za trzeci kobiet si ogldaj, to co im taznacz dzieci -szepn Jambroy. -A bo i pewnie. -Spodoba mi si, to si i oeni. Zabronisz? -Zabroni nie zabroni, ale... -Jak mi si spodoba, to z wdk pol choby jutro. -lijcie, a bo ja to wam przeciwny! Dajcie mi chocia tego cioka, co wam osta po graniastej, to i sam pomog. Rozum wy swj macie, to miarkujecie, z czym wam najlepiej. Nie raz i nie dwa przekadaem onie, co wam ano kobiety potrzeba, eby upadku w gospodarstwie nie byo... -Mwie to tak, Micha? -ebym tak spowiedzi witej nie doczeka. Mwiem. Caej wsi przecie redz, jak komu potrzeba, a nie wiedziabym, co wam potrzeba! -Cyganisz ty, jucho, a si kurzy, ale jutro przyjd, cioka dostaniesz, bo jak prosisz -dam; a prawowa si zechcesz ze mn -to ten patyk zamany wemiesz albo i co gorsza. Napili si jeszcze, kowal ju postawi i przyzwa jeszcze do kompanii Jambroa, ktren ochotnie si przysiad i j gadki w i zajczka 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AA;P$ ?<t :c= c>% c?13E Vucieszne opowiada, a przekpiwa si, e raz w raz miechem wybuchali. Niedugo cieszyli si ze sob bo kademu pilno byo i do swoich, a i do spraw rnych; rozeszli si w zgodzie, ale jeden drugiemu nie uwierzy ani tyla, co za paznokciem -znali si dobrze jak te yse konie i przezierali na wskro, kieby przez szyby. Jambroy tylko osta, poczekiwa na kumw abo i znajomkw, eby mu kto postawi jeszcze jak pkwaterk, bo dobra i psu mucha, pki kto caego gnata nie rzuci, a napi si lubia niezgorzej i samemu stawia sobie byo trudno, a nie dziwota, kocielnym by ino. I jarmark dobiega ju koca. W samo poudnie zawiecio soce, ale tylko tyla, coby kto lustrem mign po wiecie, i zaraz si schowao za chmury; aju przed wieczorem spospniao na wiecie, chmurzyska wleky si nisko, e prawie na dachach leay, i drobny deszcz j sia kiej przez gste sito. To i rozjedali si prdzej, kady spieszydo domu, eby si dosta przed noc i wiksz pluch. I handlerze rychlej zdejmowali kramy i pakowali si na wozy, e to deszcz zacina coraz gstszy i zimniejszy. Mrok zapada prdko ciki i mokry. Miasteczko pustoszao i milko. Tylko dziady jeszcze gdzieniegdzie pojkiwali spod cian i w karczmach podnosiy si wrzaski pijakw i ktnie. Jako ju o samym wieczorze wyjechali z miasta Borynowie; sprzedali wszystko, co mieli, nakupowali rnoci i uyli jarmarku,co si zowie. Antek podcina koni i jecha, a si boto otwierao, bo i zib by, i podpili sobie wszyscy niezgorzej, stary, cho skpy by i a piszcza za groszem, atak ich dzisiaj ugaszcza i mi napitkiem , i tym dobrym sowem, e a dziwno byo. Noc si zrobia zupena, gdy dojechali do lasu. Ciemno byo, e cho oko wykol; deszcz pada coraz grubszy i gdzieniegdzie po drodze rozlegay si turkoty wozw i ochrype piewy pijakw, albo i ktosik czapa si wolno po bocie. A rodkiem topolowej drogi, co ino szumiaa gucho i pojkiwaa jakby z zimna, szed Jambroy pijany ju cakiem, tacza si z boku na bok, czasem utkn nadrzewo abo i w boto, ale si rycho podnosi i cigiem podpiewywa na cae gardo, jak to mia we zwyczaju. Plucha sza taka i ciemno, e koniom ogonw nie rozezna, a i wiata wsi widziay si ledwie jako to wilczych lepiwmigotanie. ROZDZIA 6 Deszcze si rozpaday na dobre. Ju od samego jarmarku wiat z wolna zatapia si w szarych, mtnych szkliwach deszczw, e tylko obrysy borw i wsi majaczyy blade, niby z przemikej przdzy utkane. Szy nieskoczone, zimne, przenikajce szarugi jesienne. Siwe, lodowate bicze deszczw sieky bezustannie ziemi i przemikay do gbi, a drzewo kade, dbo kade dygotao wbezmiernym blu. A spod cikich chmur, skbionych nad ziemi, spod zielonawych szarug wychylay si chwilami szmaty pl poczerniaych, przemikych, rozpaszczonych -to wybyskiway strugi spienionej wody, pyncej bruzdami, albo czerniay drzewa samotne na miedzach -jak przygite, nabrzmiae wilgoci, trzsy ostatnimi achmanami lici i szamotay si rozpacznie, niby psy na uwizi. Drogi opustoszae rozlay si w botniste, gnijce kaue. Krtkie; smutne, bezsoneczne dnie wleky si ciko przegniymi smugami wiata, a noce zapaday czarne, guche, rozpaczliwebezustannym, monotonnym chlupotem... Przeraajca cicho ogarna ziemi. Umilky pola, przycichy wsie, oguchy bory. Wsie poczerniay i jakby silniej przywary do ziemi, do potw, do tych sadw nagich,poskrcanych i jczcych z cicha. Szara kurzawa deszczw przysonia wiat, wypia barwy, zgasia wiata i zatopia w mrokach ziemi, e wszystko wydao si jakby sennym majaczeniem, a smutek wstawa z pl przegniych, z borw zdrtwiaych, z pustek obumarych iwlk si cikim tumanem; przystawa na guchych rozstajach, pod krzyami, co wycigay rozpacznie ramiona, na pustych drogach, gdzie nagie drzewa trzsy si z zimna i kay w mce -do opuszczonych gniazd zaglda pustymi oczami, do rozwalonych chaup -na umarych cmentarzach tuk si wrd mogi zapomnianych i krzyy pogniych i pyn wiatem caym; przez nagie, odarte, splugawione pola, przez wsie zapade i zaglda do chat, do obr, do sadw, a bydo ryczao z trwogi, drzewa si przyginay z guchym jkiem, a ludzie wzdychali aonie w strasznej tsknocie -w nieutulonej tsknocie za socem. Deszcz my bezustannie, jakoby kto drobnym szkliwem przysania wiat, e Lipce cae tony w gstych tumanach szarugi, spod ktrej tylko gdzieniegdzie czerniay dachy, to obmoknite poty kamienne lub te brudne kotuny dymw, co si wiy nad kominami i wleky po sadach. Cicho byo we wsi, tylko gdzieniegdzie mcono po stodoach, ale z rzadka, bo wie caa bya na kapuniskach. Pustka leaa na botnistej, rozmikej drodze i pusto byo w obejciach i przed domami, czasami tylko kto zamajaczy we mgle i gin wnetki, e tylko czapanie trepw po bocie byo sycha, albo wz naadowany kapust wlk si wolno od torfowisk i rozgania gsi, brodzce za liciami spadymi z wozw. Staw szamota si w ciasnych brzegach i przybiera cigle, bo a si przelewa w niszych miejscach na drog po Borynowwej stronie, siga potw i bryzga pian na ciany chaup. Caa wie bya zajta wycinaniem i zwoeniem kapusty; peno jej byo po klepiskach, sieniach i izbach, a jak u niektrych i pod okapami siniay kupy gwek. Przed domami, wystawione na deszcz, moky ogromne beczki. Spieszono si na gwat, bo deszcz prawie nie ustawa, a drogi robiy si grzskie, nie do przebycia. I u Dominikowej dzisiaj wycinano. Ju od rana pojechaa na kapunisko Jagna z Szymkiem, bo Jdrzych osta i ata ano dach, e to przecieka w paru miejscach. Pod wieczr to ju byo i jakby si dziebko mrocze zaczynao, to stara raz w raz wychodzia przed dom i patrzaa w mgy, ku mynowi, i nasuchiwaa, czy nie jad jeszcze? A na kapuniskach, lecych nisko za mynem, w torfowiskach, wrzaa jeszcze na dobre robota. Czarniawe mokre mgy leay na kach, e tylko gdzieniegdzie byskay szerokie rowy pene siwej wody i wysokie zagony kapusty, siniejcej blad zieleni albo rdzawej niby pasy blachy elaznej, a tu i wdzie majaczyy we mgle czerwone weniaki kobiet i kupy wycitych gwek. W dali przemglonej, nad rzek, co pyna z szumem wskro gstych zaroli, siniejcych niby chmura, czerniay stogi torfu i wozy, do ktrych donoszono kapustw pachtach, bo z powodu rozmikego gruntu dojecha nie byo mona do kapuniskw. Docinali ju niektrzy i zabierali si do domu, wic i gosy coraz mocniejsze rozlegay si we mgle i leciay, z zagonu na zagon. Jagna skoczya dopiero co swj zagon, zmczona bya srodze, godna i przemoczona do skry, bo nawet i trepy zapaday si w rudy, torfiasty grunt po kostki, e raz w raz je zzuwaa, eby wyla wod. -Szymek, a dy si ruchaj prdzej, bo ju kulasw nie czuj ! -woaa aonie, a widzc, e chopak nie moe sobie zada, wyrwaa mu niecierpliwie ogromny tobo, zarzucia go na plecy i poniesa na wz. -Parobek z ciebie tyli, mitki jeste w grzbiecie kiej kobieta po rodach -szepna pogardliwie, wsypujc kapust do pkoszkw wysanych som. Szymek przywstydzony mamrota co pod nosem, skroba si po kotunach i zaprzga konia. -Spiesz si, Szymek, bo noc! -naganiaa go znoszc co chwila kapust na wz. Jako i noc nadchodzia, mrok gstnia i czernia, a deszcz si wzmaga, e tylko pluskao po rozmikej ziemi i rowach, jakby kto ziarnem sypa. -Jzia ! skoczycie to dzisiaj? -zawoaa do Borynianki, ktra z Hank i Kub wycinaa w podle. -Skoczymy bo i czas do domu, taka plucha,e mnie ju do koszuli przejo. Jedziecie to ju? -Juci. Noc zaruteko i taka ma, e si drogi nie rozezna. Jutro si zwiezie reszt.Sieln macie kapust! -dodaa pochylajc siku nim i patrzc na majaczce w mgle kupy.-I wasza niezgorsza, a ju co korpiele, to macie najwiksze... -Z nowego nasienia bya rozsada, dobrodziej przywieli z Warszawy. -Jagna! -ozwa si znowu z mgie gos Jzi-wiecie, a to jutro Walek Jzefw le z wdk do Marysi pociotkowej... -Taki skrzat! A ma to ona ju lata? Widzi misi, e jeszcze oni krowy pasaa!... -La chopa to ju lata ma, ale i morgw matyla, e si parobki piesz. -Bd si i do ciebie pieszyy, Jzia, bd... -Jak si tatu z trzeci nie oeni! -zakrzyczaa Jagustynka gdzie z trzeciegozagona. -Co wam te w gowie, a to dopiero na zwiesn matk pochowali -powiedziaa przetrwoonym gosem Hanka. -Co ta chopu szkodzi. Kuden chop to jak ten wieprzak, eby nie wiem jak by nachlany, to do nowego koryta ryj wrazi... Ho, ho, jedna jeszcze nie dojdzie... nie ostygnie cakiem, a ju za drug si oglda... pieski to nard... A jak to zrobi Sikora? W trzy tygodnie po pochowku pierwszej z drug si oeni. -Prawda, ale i drobiazgu po nieboszczce ostao picioro... -Rzeklicie! Ale ino gupie uwierz, e la dzieci si poeni... la siebie, bo mu markotno byo samemu pod pierzyn '... -My bywa ojcu nie dali, oho!... -zawoaa energicznie Jzia. -Mdka ty jeszcze, to i gupia... ojcowy grunt, to i ojcowa wola! -Dzieci te co znacz i prawo swoje maj -zacza Hanka. -Z cudzego woza to za cho i w p morza -mrukna gucho Jagustynka i zamilka, bo Jzka rozgniewana zacza nawoywa Witka, co si by wasa gdzie nad rzek, a Jagna si nie wtrcaa do tej rozmowy -umiechaa si ino niekiedy, e si to jej jarmark przypomnia, i nosia kapust, a skoro wzby ju peen, Szymek j wyjeda ku drodze. -Ostajcie z Bogiem -rzucia do ssiadek. -Jedta z Bogiem, my te zaraz... Jagu, a przyjdziesz do nas obiera, co? -Powiedz ino, kiedy potrza, a przyjd, Jzia, przyjd... -A w niedziel chopaki wyprawiaj muzyk u Kbw, wiecie to? -Wiem, Jzia, wiem. -Spotkacie Antka, to powiedzcie, e czekamy, niech si popieszy -prosia Hanka. -Dobrze, dobrze... Pobiega prdzej, eby dogna wz, bo Szymek odjecha by ju ze staj, e ino go sycha byo, jak kl na konia; wz grzzn i zarzyna si a po osie w rozmikym, torfiastym gruncie, e na dokach i w gorszych miejscach oboje musieli pomaga koniowi, eby wycign z trzsawiska. Milczeli oboje, Szymek wid konia i zwaa, eby nie wywrci, bo dow wszdzie byo peno, a Jagna sza z drugiej strony, podpieraa ramieniem wz irozmylaa, jak si to trzeba wystroi na to obieranie do Borynw. Mrok zapada prdko, e ledwie konia wida byo, deszcz jakby przesta, tylko mokra, cika mga wisiaa, e oddycha byo ciko, a gr szumia gucho wiatr i bi w drzewa na grobli, do ktrej dojedali wanie. Podjazd na grobl by ciki, bo stromy i liski, ko utyka i co krok przystawa odpoczywa, e ledwie zdziereli wz, ebynie uciek. -Nie trza byo tyle ka na jednego konia! -ozwa si jaki gos z grobli. -To wy, Antoni?... -Juci. -A popieszajcie, bo ju tam Hanka was wypatruje... Pomcie nam... -Poczekajcie, niech ino zejd, to pomog. Pomroka taka, e nic nie wida. Wjechali zaraz na grobl, bo tak potnie podpar, a ko ruszy z kopyta i zatrzyma si dopiero na wierzchu. -Bg wam zapa, ale te mocni jestecie, e laboga! -wycigna do niego rk. Zamilkli nagle, wz ruszy, a oni szli koo siebie nie wiedzc, co mwi, zmieszani dziwnie oboje. -Wracacie to? -szepna cicho. -Ino ci do myna odprowadz, Jagu, bo tam w drodze woda wyrw zrobia. -To dopiero ciemnica, co? -wykrzykna. -Boisz si, Jagu? -szepn przysuwajc si bliej. -Hale, baabym si ta... Znowu zamilkli i szli tak przy sobie, e biodro w biodro, rami w rami... -A oczy to si wam wic jak temu wilkowi... ae dziwno... -Bdziesz w niedziel na muzyce u Kbw? -A bo to matka mi dadz... -Przyjd, Jagu, przyjd... -prosi cichym, przyduszonym gosem. -Chcecie to? -zapytaa mikko, zagldajc mu w oczy. -Laboga, a dy ino la ciebie zgodziem skrzypka z Woli i la ciebie namwiem Kba, eby da chaupy, la ciebie, Jagu szepta i tak przysuwa twarz do jej twarzy, i dysza, a si cofna nieco i zadygotaa ze wzruszenia. -Idcie ju... czekaj na was... jeszcze kto nas obaczy... idcie... -A przyjdziesz? -Przyjd... przyjd... -powtrzya obzierajc si za nim, ale ju znikn w mgle, tylko odgos jego krokw sycha byo po bocie. Dreszcz ni wstrzsn gwatowny i co jak pomie wichrem przelecia przez serce i gow; a si zatoczya. Ani wiedziaa, co si jej stao, oczy j paliy, jakby zasypane zarzewiem, tchu zapa niemoga ni przyciszy serca namitnie bijcego; rozkadaa rce bezwiednie, jak do obejmowania, rozpraa si w sobie, bo j bray takie szalone cigotki, e omal nie krzyczaa... dopdzia wozu, chwycia si luni i cho nie potrza byo, tak potnie pchaa, a wz skrzypia, chwia si i gwki spaday w boto... a przed oczami cigiem widziaa jego twarz i oczy roziskrzone, podliwe... palce... -Smok, nie chop... chyba takiego drugiego we wiecie nie ma... -mylaa bezadnie. Oprzytomnia j turkot myna, obok ktrego przejedali, i szum wody pyncejna koa i spod stawide otwartych, bo przybr by ogromny. Rzeka z rykiem guchym spadaa na d i rozbita na bia miazg, kbia si i janiaa w rzece rozlewajcej si szeroko. W domu mynarza, stojcym zaraz przy drodze; ju si wiecio i przez szyby przysonite firankami wida byo lamp stojc na stole. -Maj lamp kiej u dobrodzieja albo i we dworze jakim -Bo to nie bogacze?... Grontu to ma wicej od Boryny i na procenta pienidze daje, i namieleniu to nie okpiwa, co: -cign Szymek.-yj kiej dziedzice... Takim to dobrze... Po pokoju chodz... na kanapach si wyleguj... w cieple siedz... sodko jadaj, a ludzie nanich robi... -mylaa, ale bez zazdroci, nie suchajc Szymka, ktren o ile mrukliwy by o tyle kiej si rozgada, to ju bez nijakiego koca. Dowlekli si wreszcie do chaupy. W izbie widno byo i ciepo, ogie buzowa si wesoo na trzonie; Jdrzych obiera ziemniaki, a stara nastawiaa kolacj. Jaki stary, siwy czowiek grza si przy kominie. -Skoczylicie, Jagu? A ino, telo e ta dziebko, moe ze trzy pachty, ostao na zagonie. Posza do komory si przebra i wkrtce ju si zwijaa po izbie i narzdzaa jedzenie pilnie pogldajc i ciekawie na starego, ktren siedzia w gbokim milczeniu, patrza w ogie, przebiera ziarna raca i porusza ustami. A gdy siadali do kolacji, stara pooya yk dla niego i zapraszaa. -Ostajcie z Bogiem... zajrz tu jeszcze, bo moe i w Lipcach ostan na duej... Uklkn na rodku izby, pochyli si przed obrazami, przeegna i wyszed. -Kto to? -zapytaa Jagna zdziwiona. -Wdrownik ci to wity, od grobu Jezusowego idzie. Dawno go znam, ju tu nieraz bywa i przynosi witoci rne... Jako ze trzy roki temu... Nie skoczya, bo wszed Jambroy, pochwali Boga i usiad przed kominem. -Zib taki i plucha, e ae mi moja drewniana noga skostniaa -Wam te po nocy i takim bocku azi... niesiedzielibycie to w chaupie i pacierze se przepowiadali... mruczaa Dominikowa. -Cnio mi si samemu, tom do dzieuch wyszed i do ciebie, Jagu, pierwszej wstpiem... -Kostucha waszej dziewusze na imi... -Z modszymi hula, a o mnie cakiem zabaczya!... -Ale?... -zagadna Dominikowa pytajco. -Prawd mwi. Dobrodziej by z Panem Jezusem u Bartka za wod... -Cie... na jarmarku widziaam go zdrowym...-Ziciaszek ci go tak spra kokiem, e a mu wtpia odbi. -O c, kiedy?... -A o c ba, jak nie o gront. Wadzili si ju z p roku, a si i dzisiaj w poednie porachowali. -e to kary boskiej nie ma na tych zabijakw-ozwaa si Jagna. -Przyjdzie, nie bj si, Jagno, przyjdzie -rzeka twardo stara wznoszc oczy na obrazy wite. -A kto ju pomar, nie wstanie -szepn Jambroy cicho. -Siadajcie do miski, zjecie, co jest. -Nie od tegom, nie. Miseczce jednej, bele czka 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AA@Pn cA cBCS cD`.jcE<duej, poradz jeszcze -podkpiwa. -Wam to ino przekpiwania w gowie i zabawa. -Tyla i mojego, tyla, na c mi turbacje, h? Obsiedli awk, na ktrej stay miski, i jedli wolno i w milczeniu. Jdrzych pilnowa, eby dokada i dolewa, tylko Jambroy raz po raz powiada jakie sowo ucieszne i sam si mia najbardziej, bo chopaki, chocia rade byy si pomia, bali si srogiego wzroku matki. -Dobrodziej w domu? -zagadna pod koniec.-A gdzie by na takie boto? Tak yd w ksikach siedzi. -Mdry ci on, mdry... -I dobry, e nie znale lepszego... -dodaa Jagna. -Juci... pewnie... na brzuch se nie pluje ani drugiemu na brod, a co mu kto da, wemie... -Nie pletlibycie bele czego. Powstali od kolacji. Jagna ze star siady do kdzieli przed kominem, a synowie jak zwykle zajli si sprztaniem, myciem naczy i obrzdkiem. Tak ju zawdy u Dominikowej byo, e synw swoich dzierya elazn rk i rychtowaa ich na dziewki, eby ino Jagusia rczkw se nie pomazaa Jambroy zapali fajk , pyka w komin, topoprawia gownie i dorzuca gazi i raz w raz spoglda na kobiety, way cosik w gowie i ukada. -Byy pono u was swaty? -Abo to jedne. -Nie dziwota, Jagna kiej malowana. Dobrodziej powiedzia, e i w miecie nie spotka pikniejszej: Jagna poczerwieniaa z uciesznoci. -Tak powiedzia! Niech mu Bg da zdrowie! Dawno si ju zbieraam zanie na wotyw, dawno, ale jutro zaraz zanies. -Przysaby tu jeszcze kto z wdk, ino si boj dziebko... -zacz po cichu. -Parobek?... -zapytaa stara nawijajc na furkoczce po pododze wrzeciono. -Gospodarz na ca wie, rodowy... ale wdowiec. -Dzieckw cudzych kolebaa nie bd... -Odchowane, nie bj si, Jagu, odchowane.Co jej tam po starym... ma jeszcze lata... poczeka si i na modego, jak si jej uda jaki. -Takiego nie braknie, a bo to modych brak?Jak wiece chopaki, papierosy pal, w karczmie tacuj, gorzak pij i ino patrz za dzieuchami, ktra jakie morgi maitroch gotowego grosza, eby balowa byoza co... Gospodarze juchy, do poednia pi,a po poedniu taczkami gnj wo i motyczkami orz pole... -Na poniewierk takiemu Jagny nie dam. -Nie prno mwi, ecie we wsi najmdrzejsza... -Ale i za starym te uciechy nijakiej dla mdki... -A bo to do uciechy nie ma modych? -Starycie kiej wiat, a pstro wam jeszcze we bie powiedziaa surowo. -I... gada si, byle ozr nie skiecza. Zamilkli na dugo. -Stary uszanuje i na cudzy grosz nieasy -podj znowu Jambroy. -Nie, nie, ino obraza boska z tego bywa. -Mgby zapis zrobi -rzek serio wytrzsajc fajk na trzon. -Jagna ma dosy swojego -odpowiedziaa pochwili, wahajca ju i niepewna. -Wicej by on da, nili wzi, wicej. -Rzeklicie! -Co wiadomo; nie z wiatru wziem ani z pomylunku nie od siebie przyszedem... Milczeli znowu. Stara ogadzaa dugo rozwichrzon kdziel, potem polinia palecija wyciga lniane wkna lew rk, a praw puszczaa w wir wrzeciono, e z warczeniem, kieby bk, krcio si po pododze i furkotao. -Jake? Ma to przysa? -Ktren? -Nie wiecie to? A dy tamten ! -wskaza przez okno na wiata, ledwie migoczce przez staw, u Boryny. -Dorose dzieci, dobrego sowa nie dadz i prawa do swoich czci maj... -Ale moe zapisa to, co jego... jake?... A chop dobry i gospodarz nie bele jaki, i pobony, i krzepki jeszcze, sam widziaem,jak se korzec yta zadawa na plecy. Ju tam by Jagnie nic nie brakowao, chyba tego ptasiego mleka... a e wasz Jdrzych na bezrok do wojska staje... to Boryna z urzdnikami si zna, wie, do kogo trafi, mgby pomc... -Jak ci si widzi, Jagu?... -Mnie ta wszystko jedno, kaecie, to pjd.wasza w tym gowa nie moja... -mwia cicho, wspara czoo na kdzieli i zapatrzya si w ogie bezmylnie. i suchaa wesoego trzaskania gazek. Tenczy tamten, wszystko byo jej zarwno -wstrzsna si tylko nieco na przypomnienie Antka. -Jake? -pyta Jambroy powstajc z awki. -Niech przysyaj... zrkowiny nie lub jeszcze odrzeka wolno. Jambroy poegna si i poszed prosto do Boryny. Jagna wci siedziaa nieruchoma i milczca. -Jagu... cruchno... co?... -A nic... wszyko mi zarwno... kaecie, to pjde za Boryn... a nie, to ostan przy was... bo mi to le z wami? Stara przda dalej i mwia cicho: -Najlepiej chc la ciebie, najlepiej... Juci, e stary on jest, ale krzepki jeszcze, i ludzki, nie tak jak drugie chopy, uszanuje ci... Pani se bdziesz u niego, gospodyni... A jak zapis zrobi, to ju go tak narychtuj, eby gront wypad wpodle naszego, koo yta pod grk... a choby i ze sze morgw zapisa... Suchasz to ? Ze sze morgw! A trza ci i za chopa... trza... po co maj wygadywa na ciebie i naozorach obnosi po wsi ?... Wieprzka by si zabio... a moe i nie... moe... -umilka i juw gowie ukadaa sobie reszt , bo Jagu jakby nie syszaa jej sw, przda machinalnie , i jakby jej nie obchodzi los wasny, wasny, tak nie mylaa o tym zamciu. A bo to jej le byo przy matce? Robia, cochciaa, i nikt jej marnego sowa nie powiedzia. Co j tam obchodziy gronta, a zapisy, a majtki -tyle co nic, abo i m? Mao to chopakw latao za ni? -niechby tylko chciaa, to choby wszystkie na jednnoc si zlec... i myl jej leniwie si snua jak ni lniana z kdzieli i jak ta ni okrcaa si cigle jednako na tym, e jak matka ka, to pjdzie za Boryn... Juci, e go nawet woli od innych, bo kupi jej wstk i chustk... juci... ale i Antek by kupi to samo... a i inne moe... eby tylko miay Borynowe pienidze... kaden dobry... i wszystkie razem... a bo ona ma gow, eby wybiera! Matki w tym gowa, eby zrobi, jak potrza... Zapatrzya si znowu w okno, bo poczerniae, zwide georginie, koysane przez wiatr, zaglday w szyby, ale wnet zapomniaa o nich, zapomniaa o wszystkim, nawet o sobie samej, zapada w takie przewite bezczucie, jak ta ziemiarodzona w jesienne martwe noce -bo jako ta ziemia wita bya Jagusina dusza -jako ta ziemia. Leaa w jakich gbokociach nie rozeznanych przez nikogo w bezadzie marze sennych -ogromna a niewiadoma siebie - potna a bez woli, bez chcenia, bez pragnie martwa a niemiertelna, i jako t ziemi bra wicher kady, obtula sob i koysa, i nis tam, gdzie chcia... ijako t ziemi o wionie budzio ciepe soce, zapadniao yciem, wstrzsao dreszczem ognia, podania, mioci a ona rodzi, bo musi; yje, piewa, panuje, tworzy i unicestwia, bo musi; jest, bo musi... bo jako ta ziemia wita, tak bya Jagusina dusza -jako ta ziemia!... I dugo tak siedziaa w milczeniu, ino te oczy gwiezdne wieciy si kiej spokojne wody w wioniane poudnie, a ockna z naga, bo ktosik otwiera drzwi do sieni. Wbiega Jzka zadyszana, przypada do komina, wylewaa z trepw wod i rzeka: -Jagu, jutro u nas obieranie, przyjdziesz? -Przyjd. -W izbie bdziemy obierali. Jambroy tam siedz u tatula, tom si chykiem wyrwaa na wie, eby ci powiedzie. Bdzie Ulisia i Marysia, i Wikta, i pociotkowe, i drugie... I chopaki przyjd... Pietrek obieca si ze skrzypic... -Ktren to? -A Michaw, co za wjtem siedz, co to wkopanie przyszed z wojska... i tak mwi pokracznie, e go i wymiarkowa trudno... Natrzepaa, co ino moga, i poleciaa do dom. Cisza znowu obja izb. Czasami deszcz uderza w szyby, jakby ktoprzygarci piasku rzuci, to wiatr szumiai baraszkowa w sadzie albo dmucha w komin, e gownie si rozsypyway po trzonie, i dym bucha na izb... a cigiem warczay wrzeciona po pododze. Wieczr cign si wolno i dugo, a staracichym, drcym gosem zapiewaa: Wszystkie nasze dzienne dzienne sprawy... A chopaki z Jagn wtrowali z cicha, a takprzenikliwie a kury w sieni na grzdach krzekorzy zaczy i pogdakiwa. ROZDZIA 7 Nazajutrz dzie by tak samo zadeszczony i pospny. Co chwila kto wychodzi z jakiej chaupy i dugo a frasobliwie poglda w omglony wiat, czy si gdzie nie przejania -ale nic,kromi burych chmur, pyncych tak nisko,e dary si o drzewa, wida nie byo; deszcz my bezustannie, tyle e jako zaraz z poudnia przeszed w ulew, jakoby kto upusty niebieskie otworzy, e ino dudnio po dachach. Ludzie si kwasili po chaupach; jaki taki laz po tym bocie i deszczu do ssiadw na wyrzekanie, e to czas taki, co i psa na dwr wygoni trudno, a tu niejeden cikmia jeszcze w lesie, kto znw drew nie zwiz, a insze, bez maa wszystkie prawie, nie docili w polu kapusty, po ktri nie wyjecha dzisiaj, bo ano staw tak przybra w nocy, e musieli do dnia wywrze stawida i puci wod do rzeki, ktra i przez to rozlaa si szeroko, a ki stany pod wod, a kapuniska jako te wyspy czerniay si grzbietami zagonw spord siwej, spienionej topieli. U Dominikowej te nie zwieli tej reszty, jaka w polu ostaa. Jagna ju od rana nie moga da sobie rady, chodzia ino z kta w kt, to patrzya przez okna na krz georginii, powalon przez fal, w ten wiat zadeszczony i wzdychaa aonie. -Cni mi si, e laboga! -szeptaa, z niecierpliwoci oczekujc zmroku i pjciado Borynw na to obieranie kapusty, a tu dzie wlk si tak wolno, kiej ten dziadek po bocie, tak nudnie i tak jako smutnie, e ju wydziery byo nie sposb. Rozdraniona te bya, e cigiem krzyczaa na chopakw i potrcaa, co sijej tylko pod rce nawino, a do tego gowa j poboliwaa, a se owsem rozpraonym i octem skropionym oboya ciemi -dopiero przeszo. Mimo to miejsca sobie znale nie moga i robota leciaa z rk, a ona zapatrzaa si w staw rozchlustany, ktren niby ptak jaki rozwija cikie skrzyda, bi nimi, podrywa si z szumem, a woda wypryskiwaa na drogi, a ulecie nie mg,jakby nogami wronity w ziemi. A za wod sta dom Boryny, dobrze byo wida zielony ze staroci dach i ganek wieo pokryty gontami, bo si jeszcze ciy, i zabudowania za sadem, ale cakiem nie wiedziaa, na co patrzy... Dominikowej nie byo od samego rana, bo jwezwali do rodzcej kobiety na drugi koniecwsi, jako e lekujca bya i znajca si na rnych chorobach. A Jagn a podrywao, eby gdzie biey we wiat, do ludzi, ale co si przyodziaa na gow w zapask i wyjrzaa za prg na boto i pluch -to si jej odechciewao wszystkiego... e w kocu a si jej pakachciao z tej jakiej dziwnej tsknoci... to nie mogc sobie poradzi, otworzya swojskrzynk i ja z niej wyjmowa a rozkada po kach przyodziewek witeczny... a poczerwieniao w izbie od weniakw pasiastych... zapasek... kaftanw... ale nie cieszyo j tu dzisiaj, nie... patrzya obojtnym, znudzonym wzrokiem na dobro swoje, tylko wycignaspod spodu chustk Borynow i wstk, ustroia si w ni i dugo przegldaa si w lusterku. -Niezgorzej... trza si na wieczr w to przyodzia... pomylaa i zdja zaraz, bo kto szed opotkami do chaupy. Wszed Mateusz... Jagna a krzykna ze zdziwienia, bo ten ci to by, o ktrego najwicej pomawiano j, e z nim w sadzie nocami si schodzi, a czsto i gdzie indziej puszcza... Parobek by starszy, bo mu ju dobrze byo po trzydziestce, kawaler jeszcze, ale eni si nie chcia, e to siostry mia nie powydawane, a jak Jagustynka plotkowaa, e mu to dzieuchy abo i cudze ony lepiej smakoway... Chop by rozrosy jak db, mocny, dufajcy w siebie i przez to tak harny i nieustpliwy, e mao kto si go nie boja. A sposobna jucha bya do wszystkiego; na fleciku grywa, e a do duszy szo, wz zrobi zrobi, chaupy stawia, piece wylepia, wszystko robi tak sprawnie, e ino mu sirobota w garciach palia; grosz go si ino nie trzyma cakiem, cho zarabia sporo bo wszystko zaraz przepi i przefundowa albo i rozpoyczy... Gob byo mu za przezwisko, cho i do jastrzbia prdzej by podobien z twarzy i z onej zapalczywoci... -Niech bdzie pochwalony! -Na wieki... Mateusz! -Jam ci, Jagu, ja... cisn j za rk i tak gorco patrzy w oczy, a si dziewczyna zarumienia i niespokojnie na drzwi pogldaa. -A to z p roku bye we wiecie... -szepna zmieszana. -Cae p roku i dwadziecia i trzy dni... dobrzem liczy -a rk jej nie puszcza. -Zapal wiato! -zawoaa, e to si ju mroczyo na dobre i eby mu si wyrwa. -Przywitaje mnie, Jagu -prosi cicho i chcia j obj, ale wysuna si prdko i sza do komina zapali wiato, bojaa si,eby ich tak po ciemku matka nie zesza abo i kto drugi, ale nie zdya, bo Mateuszchyci j wp, przycisn mocno do siebieij zapamitale caowa... Zatrzepotaa si kiej ptak, ale nie jej moc wyrwa si takiemu godnemu smokowi, ktren ciska, a ebra trzeszczay , i tak caowa, e cakiem zesaba, oczy jej zaszy mg, tchu zapa nie moga, eino ostatkiem skamlaa: -Pu... Mateusz... Matula... -Jeszcze dziebko, Jagu, jeszcze raz, bo si cakiem wciekn... -I tak caowa, e mu dziewczyna cakiem zmika i leciaa przez rce kiej woda, ale puci j, bo posysza w sieniach kroki, sam zapali nad okapem lampk i skrca papierosa, a roziskrzonymi uciech oczami spoglda na Jagu, e to jeszcze przyj do siebie nie przysza, bo si mocno dzierya ciany i dyszaa ciko. Jdrzych wszed i ogie na trzonie rozdmuchiwa, nastawia garnki z wod i cigiem si po izbie krci, e ju mao wiele ze sob mwili, a ino pogldali na si iskrzcymi, godnymi oczami, jakoby si zje chcieli... Wnetki, bo jako w pacierzy par, nadeszaDominikowa, musi by za bya, bo ju w sieniach wywara gb na Szymka, a ujrzawszy Mateusza popatrzy a na srogo, na przywitanie nie zwaaa i poszado komory przeoblec si. -Id se, bo ci matka zekln jeszcze... -prosia cicho. -Wyjdziesz to do mnie, Jagu, co? -prosi. -Wrcie to ju ze wiata? -rzeka stara, jakby go dopiero spostrzegajc. -Wrciem, matko... -mwi agodnie i chcia j w rk pocaowa. -Ale, suka ci bya matk, nie ja! -warkna wyrywajc rk ze zoci. -Po co tu przyszed? Mwiam ci ju, e tutaj nic potobie... -Do Jagusi przyszedem, nie do was -hardo zawoa, bo go ju zo braa -Wara ci od Jagusi, syszysz! Wara ci, ebyj potem bez ciebie na ozorach obnosili po wsi, jak t jaka ostatni... ani mi si pokazuj na oczy!... -wrzasna. -Krzyczycie kiej wrona, e wie caa usyszy!... -Niech usysz, niech si zlec, niech wiedz, e si Jagny przyczepi kiej rzep psiego ogona, e i oogiem trudno ci odegna... -ebycie nie kobieta, to bym wama dziebko ebra zmaca za powiedanie takie... -Sprbuj, zbju jeden, sprbuj, psie!... -pochwycia za elazny pogrzebacz. Ale i na tym skoczya, bo Mateusz splun, trzasn drzwiami i wyszed prdko, bo jake, z bab si to mia bi i pomiewisko z siebie dla wsi czyni? A stara, e to ju jego nie stao, wsiada na Jagn i haje jazgota, a wypomina wszystko, co miaa na wtpiach... Jagu siedziaa cicho, a zmartwiaa ze strachu, ale kiedy sowa matki dojy j do ywego... przeckna, schowaa gow w pierzyn i buchna paczem i wyrzekaniami... rozalona bya srodze... bo przecie nic temu niewinna... nie zwoywaago do chaupy... sam przyszed... a na zwiesn, co matka wypominaj... to... spotka j przy przeazie... moga si to wyrwa takiemu smokowi?... kiej j tak ozebrao, e... a potem moga si to ogna przed nim?... Zawsze si z ni tak dzieje, e niech kto a ostro spojrzy na ni albo i cinie mocno... to si w niej wszystko trzsie, moc j odchodzi i tak mdli w doku, e ju o niczym nie wie... co ona winowata? Skarya si cicho przez zy, a stara si udobruchaa i ja troskliwie obciera jej twarz i oczy, a gaska po gowinie, a uspokaja... -Cichoj, Jagu, nie pacz... nie... a to oczy ci si zaczerwieni kiej krlikowi i jak to pjdziesz do Borynw? -Czas to ju? -spytaa po chwili, spokojniejsza nieco. -Juci, e pora, a przybierz si piknie, iseczce jednej, bele czka 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAFPcGjcHcI+`cJp9'KQ?(ludzie tam bd, a i sam Boryna uwaa... Podniesa si zaraz Jagu i zacza si ubiera. -Nie uwarzy ci to mleka? -Nie chce mi si cakiem je, matulu. -Szymek, wygrzewasz si pokrako, a tam krowy o pusty b zbami dzwoni! -krzykna reszt zoci, a Szymek uciek, eby czego nie oberwa. -Widzi mi si -mwia ciszej, pomagajc Jagnie si przyodzia -e kowal jest w zgodzie z Boryn. Spotkaam go, wid od starego sielnego cioka... Szkoda... dobrze wart z pitnacie papierkw... ale moe to idobrze, e s w zgodzie, bo kowal pyskacz i na prawie si zna... -odstpia par krokw i z luboci przygldaa si crce. Ale, tego zodzieja Koza pono ju wypucili, trzeba znowu zamyka wszystko a pilnowa... -Pjd ju! -Id, a sied do pnocka i gzij si tam z parobkami! -wybuchna reszt zoci. Jagna wysza, ale jeszcze z drogi syszaastar, jak krzyczaa na Jdrka, e winie nie wegnane do chleww, a kury nocuj po drzewach. U Boryny ju byo sporo ludzi. Ogie buzowa si na kominie i rozwietla ogromn izb, a lniy si szka od obrazw i koysay si te wiaty, czynione z kolorowych opatkw i na nitkach wiszceu czarnych, okopconych belek; na rodku izby leaa kupa czerwonej kapusty, a w pkole, szeroko zatoczone, twarzami do ognia, siedziay rzdem dziewczyny i kilka kobiet starszych -obieray z lici kapust, a gwki rzucay na rozesan pod oknem pacht. Jagu ogrzaa rce przy kominie, ostawia trepy pod oknem i siada zaraz z kraju przy starej Jagustynce, i ja si roboty. Gwar si te w miar podnosi, bo przybywao jeszcze kobiet i parobkw, ktrzy wraz z Kub znosili kapust ze stodoy, ale czciej kurzyli papierosy i szczerzyli zby do dziewczyn, a przemiewali si spoecznie. Jzka, cho to i skrzat by jeszcze, a rej wodzia i w robocie, i w miechach, bo starego nie byo, a Hanka, jak to zwyczajnie, kiej ta ma azia abo mruk. -Czerwono w izbie, jakby od makowych kwiatw! --zawoa Antek, bo by wtoczy do sieni beczki, a teraz ustawia przed kominem, z boku nieco, szatkownic. -Ba, zestroiy si kiej na wesele! -ozwaa si ktra starsza -Jagu to kiejby j kto w mleku wymy -zacza zoliwie Jagustynka. -Poniechajcie -szepna czerwienic si. -Cieszta si dziewczyny, bo ju Mateusz przywdrowa ze wiata, zaraz si tu zaczn muzyki a tace, a wystawanie po sadach... -cigna stara. -Cae lato go nie byo. -Jake, dwr stawia we Woli. -Majster jucha, baki nosem puszcza -rzek ktry z parobkw. -A do dzieuch tak sposobny, e i trzech kwartaw czeka nie potrza... -Jagustynka to nikomu dobrego sowa nie dadz-zacza jaka dziewczyna. -Pilnuj si, bym o tobie nie chciaa co rzec... -Wiecie, pono ten stary wdrownik ju przyszed. -Bdzie dzisiaj u nas! -zawoaa Jzia. -Bez cae trzy roki bywa we wiecie. -We wiecie?... By ci u grobu Jezusowego! -Hale! Widzia go tam kto? Cygani jucha, a gupie wierz; tak samo i kowal opowiada ozamorskich krajach, co ino w gazetach wyczyta... -Nie gadajcie, Jagustynko, sam dobrodziej przytwierdza do mojej matki. -Prawda, e to Dominikowa jakby drug chaup ma na plebani i zawdy wiedz, czyksidza brzuch boli lekujca przeciech... Jagna zmilka, ale poczua dziwn ochot choby tym noem j gn, bo caa izba parskna miechem, tylko Misia Grzegorzowa nachylia si do Kbowej i spytaa: -Skd on jest? -Skd? Ze wiata szerokiego, abo to kto wie? -Nachylia si nieco, wzia gwk na do, obcinaa licie i mwia szybko, coraz goniej, eby i drugie syszay: -Co trzeci zim przychodzi do Lipiec i u Borynyzakada kwater... Rochem kaza si przezywa, cho mu ta pewnie i nie Roch... Dziad jest i nie dziad, kto go tam wie... ale pobony czowiek i dobry... ino mu tej obrczki nad gow, a byby rychtyk kiej te witki na obrazach. Race maj na szyi obcierane o grb Jezusowy... obrazki dzieciom daje wite, a jak niektrym, to i takie z krlami, co to z naszego narodu przdzi wychodziy... i ksiki pobone ma takie, w ktrych stoi wszystko, i historie rne o wiecie... czyta je przecie mojemu Walkowi, to i ja, i mj suchalim, inom przepomniaa, bo i wymiarkowa ciko... A nabony taki, e z p dnia przeklczy, drugi raz pod krzyem albo i gdzie w polu, a do kocioa ino na msz chodzi. Dobrodziej zaprasza go do siebie, na plebani, to mu rzek: -Z narodem mi osta, nie na pokojach moje miejsce... -Miarkuj te wszyscy, e nie musi by z chopskiego stanu, cho mwi jak wszystkie i nauczny jest; jake, z ydem gada po niemiecku, a we dworze w Drzazgowej -to z panienk, co bya la zdrowia w ciepych krajach, te rozmwi si po zagranicznemu... a od nikogo nic nie wemie, tyle co kapk mleka i kromk chleba, a i za to jeszcze dzieci uczy... powiedaj... -ale Kbowa urwaa z naga, bo dziewczyny buchny miechem i a si pokaday. mieli si z Kuby, ktren nis w pachcie kapust i pchnity przez kogo, przewrcisi na rodku jak dugi, a si kapusta rozleciaa po izbie, a on wstawa z trudemico si ju zebra na czworaki, to pada znowu, bo go popychali. Jzia go obronia i pomoga wsta, ale te pomstowa, pomstowa... I z wolna rozmowa przesza na co innego. Wszystkie mwiy z cicha, a gwar si czyni jakoby w ulu przed wyrojem, a miechy szy, a przekpiwania a robota szachybcikiem, ino trzaskay noe o gby, a gwki jako te kule raz wraz paday na pacht i stoyy si w coraz wiksz kup. Antek za szatkowa nad wielkim cebrem przy kominie; rozdziany by, e osta ino w koszuli i w portkach pasiastychz weniakowego sukna, rozczerwieni si, eb mu si rozwichrzy i pot gsto pokry mu czoo; tgo robi, ale mia si cigiemiprzekpiwa, a taki by urodny, e Jagna jak w obraz pogldaa, a i nie ona jedna tylko... a on przystawa, eby odetchn, i wesoym wzrokiem tak patrza na ni, a spuszczaa oczy i czerwienia si. Ale nikt tego nie widzia prcz Jagustynki, a i ta udawaa, e nie patrzy, jeno sobie w gowie ukadaa, jak to opowiedzie na wsi. -Marcycha pono zlega, wiecie to? -zaczaKbowa. -Nie nowina to jej, co roku se to robi. -Baba jak tur, to jej dzieciak krew odciga od gowy -mrukna Jagustynka i chciaa dalej co o tym rzec, ale j zgromiy drugie, e to o takich rzeczach mwi przy dzieuchach. -Wiedz one i o lepszych, nie bjta si. Teraz nasta czas taki, e ju i gsiarce nie mwi o bocianie, ino si w oczy rozemieje... nie tak to przdzi bywao, nie.-No , wycie ta ju wszystko wiedzieli jeszcze za bydem... -rzeka powanie stara Wawrzonowa -a bo to nie bacz, cocie wyprawiali na pastwiskach... -Kiedy baczycie, to i ostawcie la siebie! -zakrzykna ostro Jagustynka. -Byam ju za chopem... za Mateuszem, widzi mi si... nie, za Michaem, tak, bo juci Wawrzon by trzeci... mruczaa nie mogc utrafi. -Ale, siedzita i nie wiecie, co si stao! -zawoaa wpadajc zadyszana Nastusia Gobianka, Mateusza siostra. Podniosy si ciekawe zapytania ze wszystkich stron i wszystkie oczy spoczyna niej. -A to mynarzowi ukradli konie! -Kiedy? -Ze trzy pacierze temu. Dopiero co Jankiel umwi Mateuszowi. -Jankiel ta wie wszystko zaraz, a moe i nieco przdzi... -Takie konie, kiej te hamany! -Ze stajni wyprowadziy. Parobek poszed do myna po obrok, wraca, a tu ju ni koni,ni uprzy nie ma a pies w budzie struty, no! -Na zim idzie, to si ju rnoci zaczynaj. -A bo kary na zodziejw nie ma adnej... Hale, duo mu zrobi, wsadz do kryminau, dadz je, w cieple si wysiedzi, z kolegami wypraktykuje, e kiej go puszcz to jeszcze lepszy jest zodziej,bo nauczny. -Gdyby tak mnie konia wyprowadzili, a zapabym tobym ubi na miejscu jak psa wciekego! -wykrzykn jeden z parobkw.-A bo ino tego by warta taki czowiek, bo ino gupie szukaj sprawiedliwoci we wiecie. Kuden ma prawo dochodzi swojejkrzywdy. -Zapa takiego i ca kup choby zabi, to i kary, nie ma, bo wszystkich to by karali? -Bacz... zrobili tak u nas... zaraz, za drugim chopem ju byam... nie, widzi mi si, e jeszcze za Mateuszem... Ale te wywody przerwa Boryna wchodzc do izby. -Tak se na ucho gadacie, ae po drugiej stronie stawu sycha! -zawoa wesoo, czapk zdj i wita si ze wszystkimi po kolei. Musia mie ju w gowie, bo czerwony by jak wik, kapot rozpuci i gono a duo gada, czego zwyczajny nie by. Chciao mu si przysi do Jagusi, alesi wagowa, e to tak na oczach wszystkich nijako, pki zmwiona z nim nie jest, to ino wesoo pogadywa i rad na ni patrzy, taka pikna dzisiaj bya i wystrojona w chustk od niego. Zaraz te Witek z Kub przynieli dug aw przed komin, Jzia okrya j czystymptnem i zacza ustawia miski i yki dojedzenia. A Boryna wynis z komory pkat, dobrze pgarncow butl okowitki i j z ni obchodzi wszystkich po kolei i przepija. Dziewczyny si nieco wzdragay, a ktry z parobkw powiedzia: -akome na okowitk, kiej kot na mleko, inosi prosi daj. -Sam pijanica zatracony, cigiem siedzi u Jankla, to myli, e wszyscy! I piy, odwracay si, przysaniay twarz rk, reszt chlustay na ziemi, krzywiy si, mwiy mocna i oddaway kieliszek Borynie. Tylko Jagna upara si i nie pia, mimo prb i namawia. -Nawet i smaku gorzaki nie znam i nie ciekawam powiedziaa. -No, siadajcie, ludzie kochane, co jest, to zjemy! -zaprasza stary. Obsiedli po ceregielach rnych, jak to obyczaj kae, aw i z wolna jedli, a raz wraz pogadywali. Z misek dymio par, e przysonia wszystkich jak chmur, z ktrej tylko skrzybot yek, mlaskanie i to sowo niektre sycha byo. Jado zwarzyli wybrane, a si dziwi niejeden, bo i ziemniaki z rosoem byy, i miso gotowane z praon jczmienn kasz, i kapusta z grochem -rzetelnie ugocili, po gospodarsku, a do tego Boryna cigiem zaprasza a przymusza, a Jzia ze swej strony i Hanka pilnoway by zasi dola i dooy... Witek dorzuca suchych karpw na ogie, e ino trzaska wesoo, a Kuba przez ten czas, co jedli, znosi kapust i zsypywa na kup, a akomie wciga w siebie zapachy, oblizywa si i wzdycha. -P wou bym zjad z jedn albo z dwoma miseczkami kaszy... a juchy tak r jak te konice wygodzone, jeszcze gotowe czowiekowi nie zostawi ni kosteczek myla z markotnoci i przyciga pasa, tak mu w kiszkach burczao z godu. Ale rycho skoczyli i podnieli si z Bg zapa gospodarstwu. -Niech wam pjdzie na zdrowie. Rumor si uczyni, kto wychodzi przewietrzy si i koci przecign, kto za spojrze w niebo, czy si nie przejania, a jak parobki, to eby na gankupogzi si z dziewczynami. A Kuba siad na progu z misk na kolanach ijad, a mu si uszy trzsy, nie zwaajcna ap, ktren przypomina si rnie, a widzc, e nic nie wskra, wysun si na ganek do psw, co z ludmi pocigay i gryzy si o koci wyrzucone przez Jzi. Wzili si akuratnie z powrotem do roboty, kiedy Roch stan we drzwiach z pochwaleniem. -Na wieki! -odrzekli chrem. -Spiesz si, flisie, pki jest na misie... Spnilicie si, ale jeszcze dla was bdzie... -zawoa Boryna, przysuwajc mu stoek do komina. -Mleka i chleba daj mi, Jzia, a wystarczy. -Jest jeszcze i dziebko misa... -ozwaa si niemiao Hanka. -Nie, Bg zapa, misa nie jadam. Przymilkli z pocztku i przypatrywali mu si; z yczliw ciekawoci, ale gdy przysiaddo jada, rozmowy i miechy podniosy si na nowo. Tylko Jagna milczaa, pogldaa czsto na wdrownika ze zdumieniem, e to taki czowiek jak wszystkie, a u grobu Jezusowego by, p wiata zeszed i cudw tyla widzia... Jak to tam moe by w tym wiecie? -mylaa: -Gdzie to i, eby tam zaj?... Naok przeciech ino wsie a pola, a bory, a za nimi te wsie i pola, i lasy... Ze sto mil trza i abo i z tysic - mylaa i miaa dziwn ochot si spyta, ale gdzie by to za moga, wvmiaby j jeszcze... Chopak Rafaw, co to by z wojska powrci, przynis skrzypce, nastroi i zacz przegrywa pienie rne. Cicho si uczynia, deszcz tylko zacina w szyby i psy jazgotay przed domem. A ongra wci i coraz to co nowego, przebiera ino palcami i smykiem tak ci po strunach, e nuta jakby sama wychodzia... pobone pienie gra jakby la tego wdrownika; ktren oczw z nich nie spuszcza, a potem znowu inne, wiatowe cakiem t o Jasiu, jadcym na wojenk, coj to czsto dziewczyny zawodziy po polach... a tak aoliwie wyciga nut z owych drewulek, a mrz szed, po kociach wszystkich, a Jagusi, e to czujnabya na muzyk jak mao kto, zy ciurkiempocieky po twarzy. -A przesta, bo Jagusia pacze!... -zawoa Nastka -Nie... to ino tak... ozbiera mnie zawdy granie... nie... szeptaa zawstydzona kryjc twarz w zapasce. Nie pomogo to nic, bo cho nie chciaa, a zy same kapay z tej onej tskliwoci dziwnej, co jej bya wstaa w sercu nie wiadomo za czym... Ale chopak gra nie przesta, tyla e teraz rzn od ucha siarczyste mazury a obertasy takie, a dziewczyny usiedzie niemogy, ino ciskay dygoczc z uciechy kolana a rzucay ramionami , parobki przytupywali raz w raz i podpiewywali wesoo -izba napenia si wrzaw a tupotem i miechami , a si szyby trzsy.Naraz pies j skowycze w sieni i tak przeraliwie zawy, e umilkli wszyscy. -Co si stao? Roch rzuci si do sieni tak prdko, e o mao si nie przewrci o szatkownic. -I, nic... chopak ktry przyci psu ogon drzwiami i bez to tak wy! -zawoa Antek,wyjrzawszy do sieni. -Pewnie to Witka robota -zauway Boryna.-Ale, Witek by ta psa krzywdzi, ktren zbiera po wsi wywki rne i lekuje... -bronia gorco Jzia. Roch powrci mocno wzburzony, oswobodzi musia psa, bo skowyt byo sycha ju gdzie w opotkach. -I pies stworzenie boskie, i czuje krzywd jako i czowiek... Pan Jezus mia te swojego pieska i nie da nikomu krzywdzi... -powiedzia porywczo. -Pan Jezus by tam mia pieska, jak wszyscy ludzie?... -wtpia Jagustynka. -A ebycie wiedzieli, to mia i Burkiem go przezywa... -Hale... No! Cie... -odzyway si ciekawe gosy. Roch milcza chwil, a potem podnis siwgow, okolon dugimi, rwno nad czoem ucitymi wosami, utkwi blade, jakby wypakane oczy w ogniu i ozwa si cicho, przebierajc palcami ziarna raca... W owy czas daleki... Kiej Pan Jezus jeszcze po ziemi chadza i rzdy nad narodem sam sprawowa, stao si to, co wam rzekn... Szed se Pan Jezus na odpust do Mstowa, adrogi nikaj nie byo, ino piachy srogie a parzce, bo soce przypiekao i gorc bytaki, jak kieby przed burz... A cienia nikaj ni osony. Pan Jezus szed z cierpliwoci wielk, bo do lasu byo jeszcze kawa drogi, ale e ju tych witych nkw nie czu z utrudzenia i pi mu si okrutnie chciao, to se raz w raz przysiada na wydmach, chocia tam i barzej przygrzewao, i rosy same ino koziebrdki, a cienia byo tyla, cood tych poschnitych badyli dziewann, e i ptaszek by si nie schroni... Ale co przysiad, to i nie odzipn nawet rzetelnie, bo zaraz Zy, jako ten jastrzb paskudny, co bije z gry w ustaego ptaszka, tak ci on zapowietrzony bi racicami w piach a tarza si jako to bydl,e taka kurzawa, taka ma si podnosia, co i wiata wida nie byo... Pan Jezus, cho mu piersi zapierao i ledwie si ju rucha, to wstawa i szed, a ino si pomiewa z gupiego, bo przeciech wiedzia, e Zy chcia mu zmyli drog, coby nie szed na odpust na zbawienie grzesznego narodu... I szed Pan Jezus... szed... a i przyszed do lasu... Odpocz se w cieniu niezgorzej, ochodzi wod i co nieco z torby przegryz, potem wyama niezgorszy kijaszek, przeegna si i wlaz w br. A br by stary i gsty, a bota nieprzebyte, a chrapy i oparzeliska takie, e musi sam Zy tam domowa, a gszcze, e i niektremu ptakowi acno przemkn si nie byo. Jeno Pan Jezus wszed, a tu kiej Zy borem nie zatrzsie, kiej nie a 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AALP#cMs cN1 TO%) cP68QS?+zacznie wy, kiej nie pocznie ama chojarw a wiater, jako e to jeno parob piekielny, pomaga w te pdy i rwa suszki,rwa dby, rwa gazie i hucza, i hurkota po borze jako ten gupi. Ciemno si staa, e chocia oko wykol -a tu szum, a tu trzask... a tu zawierucha... a tu jakie zwierzaki, pomioty diabelskie wyskakuj i szczerz ky... i warcz... i strasz... i wiec lepiami, i... ino... ino chyci pazurami. ale juci, e nie miay, bo jake by... Pan ci Jezus by w swojej witej osobie... Ale i Panu Jezusowi do byo tego gupiegostrachania, i e pilno na odpust, to przeegna br i zaraz wszystkie Ze i ze swoimi kumami przepadli w oparzeliskach. Osta si ino taki dziki pies, bo w ony czas pieski nie byy jeszcze z ludmi pobratane. Ten ci to pies osta i lecia za Panem Jezusem, szczeka, to dociera do witych nek Jego, to udar zbami za porteczki, to kapot Mu ozdar i za torby chyta, i sielnie si dobiera do misa... ale Pan Jezus, jako e by litociwy i krzywdy nijakiemu stworzeniu zrobi by nie zrobi, a mg go kijaszkiem przetrci abo i zasiesamym pomyleniem zabi, to ino powieda: -Naci, gupi, chlebaszka, kiej godny -i rzuci mu z torby. Ale pies si rozeli i zapamita, e nic, ino ky szczerzy, warczy, ujada, a docieraicakiem ju psuje Jezusowe porteczki. -Chlebam ci da, nie ukrzywdzi, a obleczenie mi rwiesz i szczekasz po prnicy. Gupi, mj, piesku, bo Pana swego nie pozna. Jeszcze ty za to czowiekowi odsuysz i y bez niego nie poradzisz... -powiedzia Pan Jezus mocno, a pies siad na zadzie, potem zawrci, ogon wtuli midzy nogi, zawy i kiej ogupiay pogna w cay wiat. A Pan Jezus przyszed na odpust. Na odpucie narodu jak drzew w boru abo tej trawy na kach -a gsto. Ale w kociele byo pusto, bo w karczmie grali, a przed krucht cay jarmark i pijastwo, i rozpusta, i obraza boska, jakoiw te czasy bywa. Wychodzi Pan Jezus po sumie i patrzy, a tu nard kiej to zboe pod wiatrem, to w t, to w on stron si kolebie i ucieka, a niektry z biczem biey, kto erdk z potuwyciga, kto znw po konice siga, a inszyzasi i kamienia szuka, a baby w krzyk i napoty si dr, to na wozy, a dzieci w bek, a wszyscy krzycz: -Wcieky pies, wcieky pies! A pies rodkiem ludzi, kieby z naga rozstpion ulic, gna z wywieszonym ozorem i wprost na Pana Jezusa. Nie ulk ci si Pan nasz, nie... pozna, e to ten sampiesek z boru, to ino rozpostar t swoj wit kapot i powieda do zwierza, ktrenz naga przystan: -Pjd tu, Burek, przespieczniejszy ty przy mnie nili w borze. Okry go kapot, ospostar nad nim rce i powiada: -Nie zabijajcie go, ludzie, bo to te stworzenie boskie, a biedne jest, godne, zgonione i bezpaskie. Ale chopi jeli krzycze, jeli wydziwia; a mamrota trzaska konicami o ziemi: e to zwierz dziki i wcieky, e im ju tyla gskw i owieczek porwa, e cigiem szkody czyni, a i czowieka uszanowa nie uszanuje, ino zaraz kami... e nikt bez kijana pole nie wyjdzie, bo bez tego piekielnika przespiecznoci nijakiej nie ma... e zabi go trza koniecznie... I chcieli przez moc psa spod Panajezusowejkapoty wzi a zakatowa. A si Pan Jezusozgniewa i krzykn: -Nie ruchaj, jeden drugi! To si, ajdusy i pijanice, psa boita, a Pana Boga to si nie boita, co? Odstpili, bo mocno rzek, a Pan Jezus im dalej powieda -e s ajdusy... e przyszli na odpust, a pij ino po karczmach, a Boga obraaj, a pokuty nie czyni i przekltniki s, a katy jedne la drugich, zodzieje, bezboniki i kara boska ich nie minie. Skoczy Pan Jezus, podnis kijaszek i chcia odej... Ale ju Go nard pozna i kiej nie rymnie przed Nim na kolana, kiej nie rykn paczem i kiej nie zaczn skomle... -Osta z nami, Panie! Osta, Panie Jezu Chryste! Osta! A to Ci wierne bdziemy, kiej ten pies... pijanice my, bezboniki my, ze my ludzie, ale osta!... Ukarz, bij, ale osta!... Sieroty my opuszczone, ludzie bezpaskie. -, i tak pakali, tak ebrali, tak caowali Gopo rkach i po tych nogach witych, e zmiko serce Paskie, osta z nimi przez par pacierzw, naucza, rozgrzesza i bogosawi wszystkiemu. A potem, kiedy ju odchodzi, to powiada: -Krzywd wam czyni pies? Odtd wam odsugiwa bdzie. I gskw popilnuje, i owieczki ogania bdzie, i jak si jeden albodrugi schlasz -chudoby i dobra strem bdzie a przyjacielem. Ino go szanujta i krzywdy mu nie czycie. I odszed Pan Jezus we wiat tyli. A obejrzy si -Burek siedzi tam, gdzie go obroni. -Burek, a pdzi ze mn, c to, sam, gupi,ostaniesz? I pies poszed, i ju szed wszdy za Panem i taki cichy, taki czujny, taki wierny,kiej parobek najlepszy. I poszli ju wszdzie razem. I bez bory szli, i bez wody -caym wiatem. A e nieraz i gd by, to piesek ptaszka jakiego wytropi, to gsk abo baranka przynis i tak se spoecznie yli. A czsto gsto, kiedy Jezusiczek strudzony spoczywa, to Burek odgania zych ludzi abo i zwierza dzikiego i nie da Pana naszego, nie... Kiej przyszed czas, e ydy paskudne i one faryzeje srogie wiedy Pana na umczenie - to Burek rzuci si na wszystkich i j gry, i broni, jak tylko umiaa biedota kochana. A Jezus mu rzek spod drzewa, ktre dwiga na mk swoj wit: -Sumienie barzej ich gry bdzie... a ty nieuredzisz... I kiej umczonego powiesili na krzyzie, to Burek siad i wy... ... drugiego dnia, kiej wszystkie ludzie poodchodzili, e ju ani Panienki Najwitszej, ni apostow witych nie byo... to osta ino Burek... ... liza raz w raz te wite, przebite godziam, konajce nki Panajezusowe i wy... wy... wy... ... a kiej ju trzeci dzie nadszed... przeckn Pan Jezus i patrzy, a tu nikogo w podle krzya... ino jeden Burek skamli aoliwie i tuli si do jego nogw... ... to Pan nasz Jezus Chrystus Przenajwitszy pojrza miociwie na niego w tej godzinie i rzek ostatnim tchem:-Pjd, Burek, ze mn! I piesek w to oczymgnienie puci ostatni par i poszed za Panem... Amen. -Tak byo, jakom rzek, ludzie kochane! -powiedzia agodnie, skoczywszy przeegna si i poszed na drug stron, gdzie mu ju Hanka spanie narzdzia, e towielce by utrudzon. Guche milczenie zalego izb. Rozwaali se wszyscy t dziwn histori, a dziewczyny niektre, jak Jagusia, Jzka i Nastka, to obcieray ukradkiem oczy, bo tak je rzewnoci przeja dola Paska i ta Burkowa przygoda; a samo ju to, e si taki pies znalaz we wiecie, co lepszy by od ludzi i wierniejszy Panu, zastanowio wszystkich niemao... i poczli z wolna, po cichu jeszcze czyni uwagi rne i dziwowa si nad tym zrzdzeniem boskim, a Jagustynka, ktra bya pilnie suchaa, podniesa gow, zamiaa si urgliwie i powiada: -Baj baju, chop liwy rwie, a ino ich dwie! Ja waju lepsz powiem przypowiastk, o tym, skd si w wzi czowiekowi: Pan Bg stworzy byka. I byk by. A chop wzi kozika, Urzn mu u dou I stworzy wou- ... i w jest! -Taka dobra moja prawda jako i Rochowa! -pocza si mia. Izba te caa gruchna miechem i wnet posypay si arty, to gadki, to przypowiastki rne. -Jagustynka to wszystko wiedz... -Jake, wdowa po trzech chopach, to i nauczna. -Juci, jeden j uczy rano biczyskiem... drugi w poednie rzemieniem, a trzeci na odwieczerz czsto gsto konic pogania...-woa Rafaw. -Poszabym i za czwartego, ale nie za ciebie, bo za gupi i chodzisz usmarkany kiej ydziak. -Jak temu psu Jezusowemu byo przez Pana, tak kobieta oby si nie obdzie bez bicia... to i Jagustynce markotno... -rzuci ktry z parobkw. -Gupi... bacz ino, kiej niesiesz ojcowe wiartki do Jankla, by ci nikt nie widzia, a wdowiestwu daj spokj, to nie na twj rozum -warkna ostro, a przymilkli, bo bali si, e w zoci wszystko gono wypowie, co tylko wie, a moga wiedzie sporo. Przekorna baba bya, nieustpliwa i o wszystkim majca swoje powiedzenie, nieraz takie, e a ludziom skra cierpa i wosy wstaway na gowie, bo nic nie uszanowaa, nawet ksidza i kocioa, e ju nieraz j dobrodziej napomina i do opamitania przynagla, nie pomogo, a potem ino po wsi mwia : -I bez ksidza kaden do Pana Boga trafi, niech jeno bdzie poczciwy; gospodyni lepiejmu pilnowa, bo z trzecim chodzi i znowu gdzie zgubi... Taka bya Jagustynka... Rozchodzi si ju mieli, kiedy wszed wjtz sotysem, obchodzili chaupy, eby jutro podug rozkadu wychodzili na szarwark, na drog za myn, rozmyt przez deszcze...Ale wjt przdzi, skoro jeno wszed, rozoy rce i wykrzykn: -Same najpierwsze dziewczyny jucha stary se zwoa! Jako prawd rzek, bo byy same gospodarskie crki rodowe -i z wianem. Boryna gospodarz by przecie pierwszy naca wie, to jake, dziewki suebne, komornice albo biedot tak, co to w dziesicioro wisi u krowiego ogona -zwoywaby do siebie i zaprasza! Wjt pogada ze starym na osobnoci, ale tak cicho, e nikt nie usysza, pomia siz dziewczynami i poszed rycho, bo jeszcze cae p wsi zwoywa mia na jutro. Wkrtce te i zaczli si rozchodzi wszyscy, e to pno byo, a i kapusty prawie ju zbrako do obierania. Boryna dzikowa wszystkim a kademu z osobna, i co starszym kobietom otwiera drzwi i wyprowadza... Jagustynka na odchodnym rzeka w gos: -Bg zapa za ugoszczenie, ale dobrze cakiem nie byo. -Hale! No... -Gospodyni brak wam, Macieju, a bez to nijakiego porzdku nie moe by... -Co robi, moiciewy?... Co robi?... Zrzdzenie ju takie boskie, e pomara... -Mao to dziewczyn! A dy w kaden czwartek ino wypatruj po wsi, czy swaty od was nie id do ktrej... -mwia chytrze cigajc go za jzyk, ale Boryna, cho i mia ju odpowied. podrapa si tylko po gowie i umiecha, a szuka bezwiednie oczami Jagusi, ktra zabieraa si do wyjcia... Na to i czeka Antek, przyodzia si nieznacznie i wyszed naprzd. Jagu sama sza do domu, bo inne mieszkay w drugiej stronie, ku mynowi. -Jagu! -szepn wychylajc si z ciemnocispod pota jakiego. Przystana, poznaa gos jego i pocza dziebko dygota. -Odprowadz ci, Jagu! -Obejrza si -noc bya ciemna, bez gwiazd, wiatr hucza gr i miota drzewami. Obja j wp mocno i tak przytuleni do siebie zginli w ciemnociach. ROZDZIA 8 Nazajutrz gruchna po Lipcach wie o Borynowych z Jagn zmwinach. Wjt by dziewosbem -wic wjtowa, e m srogo przykazywa pary z gby nie puszcza przdzi, nim powrci, dopiero na odwieczerzu pobiega do ssiadki, rzekomo soli poyczy, i ju na odchodnym nie wytrzymaa, ino wzia kum na bok i szepna: -Wiecie to, Boryna posa z wdk do Jagny! Ino nie mwcie, bo mj tak przykazywa. -Nie moe by! Gdziebym ta z ozorem po wsi lataa! Pleciuch to jestem czy co?... Taki dziad i za trzeci kobiet si bierze! Coto dzieci na to powiedz! O wiecie, wiecie!-jkna ze zgroz. A skoro wjtowa wysza, przyodziaa si w zapask i chykiem przez sad wpada do Kbw, co w podle siedzieli, poyczy szczotki paczesnej, e jej bya si gdziesikzapodziaa. -Syszelicie? Boryna eni si z Jagn Dominikwn! Dopiero co szy do niej z wdk. -Nie ! -cudeka prawicie ! Jake by to, dzieci dorose i sam ju w latach! -Juci e niemody, ale mu nie odmwi... nie, gospodarz taki, bogacz! -Albo i ta Jagna! Widzielicie, moi ludzie! To si achaa z tym i owym... a teraz gospodyni pierwsz bdzie! Jest to na wiecie sprawiedliwo? Co?... A tyla dzieuch siedzi... choby i te siostrzyne... -A moje po bracie! A Koprzywianki! A Nastusia! A drugie! To nie gospodarskie? Nie warne? Nie poczciwe? Co?... -Bdzie si ona dopiero nadymaa! I tak kiejten paw chodzi a gowy zadziera. -Bez obrazy boskiej si te oby nie obdzie-kowal ni drugie dzieci nie daruj swojego macosze, nie! -Hale, poredz to co? Gront starego, to i wola jego. -Juci, e po prawie jego, ale po sprawiedliwoci i dzieciski te. -Moiciewy, sprawiedliwo ma zawdy ten,kogo sta na ni... Nawyrzekay, naaliy si na wiat i jego sprawy i rozeszy si, a z nimi rozlaa si ta wie po wsi caej. e roboty byo niewiela i niepilne, a ludzie siedzieli po chaupach, bo drogi byy do cnarozmiky, to pogwarzano o tych zmwinach po chaupach wszystkich. Wie ca ogarna ciekawo, na czym si to skoczy; spodziewali si z gry, e nastpi bitki a procesowanie, a historie rne. Jake, znali Borynow gwatowno,e jak si zawemie, to i dobrodziejowi nie ustpi, a i Antkow hardo te znali. Nawet ludzie spdzeni do szarwarku, na rozerwan grobl za mynem, poprzystawali i jli o tym zdarzeniu poredza. Przerzek co nieco jeden, przerzek i drugi, a w kocu stary Kb, e to mdry chop by i powaany, powiedzia surowo: -Z tego padnie ze na wie ca, baczcie ino. -Antek nie ustpi, jake? Nowa gba do miski-rzek ktry. -Gupi, u Boryny starczyoby i la piciu -o dziay pjdzie. -Bez zapisu si tam nie obejdzie. -Dominikowa nie gupia, ju ona wszystkich wyrychtuje. -Matk jest, to jej psie prawo o dziecko stoi -rzuci Kb. -W kociele przesiaduje, a chytra na grosz kiej ten yd. -Nie powiedaj leda co na ludzi, eby ci ozrnie odjo. I tak cae popoudnie zajmowaa si wie zmwinami, co i nie dziw, bo Borynowie bylirodowi, starzy gospodarze, a Maciej, chocia urzdu nijakiego nie sprawowa, a gromadzie przewodzi. Jake, na odwiecznych kmiecych rolach siedzia, z dziada pradziada we wsi by, rozum mia, bogactwo mia -e chcc nie chcc, a suchali i uwaali go wszyscy. Jeno nikt z dzieci, ni kowal nawet, o zmwinach nie wiedzia, bali si do nich z nowin biey, bych w pierwszej zoci czego nie oberwa. Wic te w chaupie Borynw cicho byo jeszcze, ciszej dzisiaj nili zazwyczaj -deszcz by przesta pada i od rana przecierao si na niebie, to zaraz po niadaniu Antek z Kub i z kobietami pojechali do lasu zbiera susz na opa i probowa, czyby si nie dao kolek ugrabi.Stary pozosta w domu. A ju od samego rana by dziwnie przykry, dziwnie zelony, e ino szuka okazji, na kogo by wywrze niepokj i zo, jakie goroztrzsay; Witka spra, bo pod krowy somy nie przyrzuci i leay do p bokww gnoju, z Antkiem si pokci; Hank wykrzycza za chopaka, ktren wybaykowa przed dom i utytla si w bocie; nawet na Jzk powsta, e si dugo guzdraa... a konie czekay na ni. A gdy wreszcie pozosta sam, z Jagustynkino, ktra bya ostaa z wczoraj, eby dogldn inwentarza, to ju cakiem nie wiedzia, co robi ze sob. Przypomina sobie cigiem, co mu Jambro prawi o przyjciu przez Dominikow, co rzeka Jagna, a mimo to dufnoci w siebie nie miai dziadowi wierzy nie bardzo wierzy, e to mg za ten kieliszek ocygani ino. To azi po izbie, oknem na pust drog wyglda abo zgoa i z ganku na Jagusin chaup niespokojnie spoziera -a zmierzchu wyczekiwa kiej zmiowania... Sto razy chciao mu si biey do wjta i pogna, by poszli prdzej -ale osta w domu, bo go powstrzymyway oczy Jagustynki, co za nim chodziy cigiem; oczy zmruone, a wiecce urgliwoci i namiechliwe... -Czarownica jucha, wierci lepiami kiej widerkiem -myla. A Jagustynka azia po chaupie i obejciu z przlic pod pach i nagldaa -przda,a wrzeciono turkotao w powietrzu, nawijaa ni i sza dalej, do gsi, do wi,do obory, a apa wczy si za ni senny iociay-nie odzywaa si do starego, chodobrze wiedziaa, co go tak rozbiera i markoci, co nim tak rzuca, e a wzi si do zabijania kow pod cian do ogacenia. Przystawaa ino przy nim raz w raz, a w kocu rzeka: -Nie idzie wama dzisiaj robota. -A nie idzie, psiachma, nie idzie. -Sodoma tutaj bdzie, mj Jezu! Sodoma! -mylaa odchodzc. -Dobrze stary robi, e si eni, dobrze! A to by mu day taki wycug dzieci jak mnie! Cae dziesi morgw pola jak zoto daam, i co?... -spluna ze zoci. -Na wyrobki chodz, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AARP cS cTOcU) cV72na komornic zeszam!... A stary, e to ju wydziere nie mg, gruchn siekier o ziemi i krzykn: -Na psa taka robota! -Gryzie was co na wntrzu. -A gryzie, gryzie. Jagustynka przysiada naprzyzbie, wycigna dug ni, zwina nawrzeciono i cicho, troch z obaw rzeka: -Przeciech nie macie si z czego markoci ni turbowa. -Wiecie to? -Nie bjcie si, Dominikowra mdra, a Jagna te po mylenie ma. -Rzeklicie! -zawoa radonie i przysiad w podle. -Jake, mam oczy. Milczeli dugo przetrzymujc si wzajemnie. -Na wesele mnie zaprocie, to wam takiegoChmiela zapiewam, e rychtyk w dziewi miesicy chrzciny wyprawicie... -zacza ironicznie, ale widzc, e stary si schmurzy, dorzucia innym tonem: -Dobrze robicie, Macieju, dobrze. Jak mj pomar ebym bya sobie poszukaa chopa, to nie komornic bym dzisiaj bya, nie... Gupia byam, zawierzyam dzieciom...na wycug poszam, gront odpisaam, i co?... -Ja ta nie odpisz ni zagona! -rzek twardo.-Macie wy rozum, e tak mwicie, macie! Po sdach si wczyam, to ino te par zotych, com miaa -poszy, a sprawiedliwoci nie kupiam... i na staro na poniewierk, na wyrobek! ebyta, cierwy, pode potem wyzdychay za moje ukrzywdzenie! Poszam do nich w niedziel,eby chocia popatrze na chaup, na ten sad, com go ano sama szczepia, to synowawywara na mnie pysk , e na przepiegi przychodz! Mj ty Jezu kochany! Ja na przepiegi, na swj rodzony gront przychodz! Mylaam e trupem padn, takmnie ao cisna! Poszam do dobrodzieja, eby ich chocia za to skarci z ambony, to mi rzek, e za te krzywdy Pan Jezus mnie wynagrodzi!... Juci, juci... jak kto nic nie ma, dobra mu i Jezusowa aska, dobra... ale zawdy wolaabym ja pogospodarzy tu na groncie, w ciepej izbie pod pierzyn si przespa tusto se podje i uciechy zay... I ja z tak gorcoci wygadywa na wszystko, e Boryna powsta i poszed na wie do wjta, jako e i mrocze poczynao. -Rycho idzieta, co? -W te minuty, zarno Szymon przyjd. Jako i przyszed, i poszli ju razem do karczmy, aby si napi jaki kieliszek i wzi araku na poczstunek. Jambroy ju tam by i wnet przysta do nich, ale niedugo pili, bo Maciej ich popdza. -Poczekam na was tutaj; odpij, to zabierzcie kobiety i przychodcie duchem -zawoa za nimi. Szli mocno rodkiem drogi, a boto si otwierao; mrok gstnia i pokrywa wiat szarym, smutnym przdziwem, w ktrym wie caa zapadaa, tylko gdzieniegdzie poczy z mrokw wybyskiwa wiata chat i psy naszczekiway w opotkach, jak zwyczajnie przed kolacj. -Kumotrze? -ozwa si po chwili wjt. -He? -Widzi mi si, e Boryna wyprawi sielne weselisko. -Wyprawi abo i nie wyprawi! -odrzek zgryliwie, e to mruk by. -Wyprawi! Wjt wama to mwi, to wierzcie.Ja ju w tym. Wyrychtujemy tak z nich par, e ja ha! -Ino klacz poniesie, bo ogier, widzi mi si, ma konopie w ogonie! -Nie nasza to rzecz. -Hale... dzieci nas wyklina bd... -Bdzie galanto, ja, wjt, to wama mwie. Weszli zaraz do chaupy Dominikowej. W izbie byo widno, zamieciono, czysto -spodziewali si ich przecie. Dziewosby pochwalili Boga, przywitali si kolejno ze wszystkimi bo i chopaki siedzieliw izbie, usiedli na przysunitych do komina stokach i jli pogadywa to o tym, to o owym. -A to zib, jakby ju na mrz szo -zacz wjt, ogrzewajc rce. -Przeciech nie na zwiesn idzie, to i nie dziwota! -Zwielicie ju kapust, co? -I. ostao tam na kapunisku dziebko, ale teraz nie dojedzie -odpowiadaa stara spokojnie i chodzia oczami za Jagn, ktrapod oknem motaa na motowido przdz wparniki, a bya dzisiaj tak urodna, e wjt,chop mody jeszcze, spoglda na ni akomymi oczami - ale w kocu zacz: -e to plucha, bocko i ma, towa z Szymonem wstpili do was po drodze; przyjlicie nas godnie, ugocili dobrym sowem, to cheba co stargujemy u was, matko... -I we wiecie co nieco stargowa mona,ino poszuka trza... -Prawdcie rzekli, matko, jeno nic nam po szukaniu, bo u was widzi si nam najlepiej. -Targujcie -zawoaa wesoo. -Jaowic bymy na ten przykad zatargowali. -Ho, ho! Drogo stoi; nie na byle jakim postronku j powiedzie ! -Ze reba powicanego mamy powrzek, a z takiego to choby i smok, a nie zerwie si... No, wiela, matko? -i j wyciga butelk z kieszeni... -Wiela? Nieacno to rzec! Mdka, a na dziewitnast zwiesn jej idzie, dobra i robotna, e mogaby jeszcze rokw par posta u matki... -Pone to stanie -bo bez przychowku, pone... -La drugiej to i przy matce o to nietrudno! -szepn Szymon. Wjt si rozemia gono, a stara bysna ino oczami i rzeka prdko: -Szukajcie drugiej, moja moe poczeka. -Juci, e moe, ale my nie znajdziemy urodniejszej i u lepszej maci! -Rzeklicie!... -Ja, wjt, to wama mwi, to wierzcie... -Wycign kieliszek, wytar go po kapoty, nala w niego araku i rzek powanie: -Suchajcie, Dominikowa, pilnie, co wama powiem; urzdnik jestem i moje sowo to nie ten ptaszek, co se pisknie, fiuknie i tyla go ju widzia! Szymon, te wiadomo, kto jest -nie obieywiat aden, ino gospodarz, ociec dzieciom i sotys!... Miarkujcie se ino, jakie figury do was przyszy i z czym, miarkujcie! -Dy wiem, Pietrze, i uwaam. -Mdracie kobieta, to i to wiecie, e prdzej czy pniej, a Jagu z domu i musi na swoje, tak ju Pan Jezus postanowi, e ojce dzieci chowaj la wiata, nie la siebie. -Oj, prawda, prawda, ty matko Cackaj, czesz, strze I jeszcze dopa komu- eby wzi z domu... -Tak ju na wiecie jest, to i nie zmieni. Chyba kapk przepijemy, matko? -A bo ja wiem?... Niewoli jej nie bd, c,Jagu, odpijesz?... -I... ja ta wiem... -piskna odwracajc do okna zaczerwienion twarz. -Posuszna! Pokorne ciel dwie matki ssie... -dorzuci Szymon powanie. -W wasze rce, matko! -Pijcie z Bogiem, alecie jeszcze nie rzekli, kto taki? -powiedziaa, e to nieobyczajnie wiedzie naprzd, nie od dziewosbw. -Kto? A sam ci Boryna! -wykrzykn przechylajc kieliszek. -Stary! Wdowiec! -wykrzykna niby z zawodem. -Stary! Nie obraajcie Pana Boga! Stary, a sd mia jeszcze niedawno o dziecko! -Prawda, ino e to nie jego byo. -Jake, gospodarz taki i zadawaby si z pierwsz lepsz! Pijcie, matko... -Wypi bym wypia, ino e to wdowiec, a staremu prdzej z brzega do Abramka na piwo, to potem co?... Dzieci macoch wyen i... -Mwili Maciej, coby bez zapisu nie byo... -mrukn Szymon. -Przed lubem chyba! Dziewosby zmilkli, dopiero po chwili wjt nala nowy kieliszek i zwrci si z nim do Jagny. -Napij si, Jagu, napij! Chopa ci raimy kiej db, pani se bdziesz i gospodyni na wie ca, no, w twoje rce, Jagu, nie wstydaj si... Wahaa si, czerwienia, odwracaa do ciany, ale w kocu, przysoniwszy twarz zapask, upia dziebko i wylaa reszt na podog... Wtedy kieliszek obszed wszystkich po kolei. Stara podaa chleb, sl, a w kocu i wdzonej, suchej kiebasy na przegryzk. Przepili par razy z rzdu, a oczy pojaniay wszystkim i jzyki si rozwizay. Jagna ino ucieka do komory, bo nie wiada czemu chyci j pacz, e a przez cian sycha byo chlipanie. Stara chciaa do niej biey, ale j wjt zatrzyma. -I ciele beczy, kiej je od maci odsadzaj... zwyka to rzecz. Nie we wiat idzie, nie nadrug wie, to si z ni jeszcze cieszy bdziecie... Nie bdzi e jej nijaka krzywda, to ja, wjt, wama mwi -wierzcie -Juci... inom se mylaa zawdy, wnuczkw si doczekam na pociech... -Nie turbujcie si, jeszcze si niwa nie zaczn, a ju pierwszy bdzie... -Pan Jezus to tylko wie przdzi, nie my, grzeszni! Zapilimy, prawda... a mnie tak jako aoliwie na sercu , kiej na pochowku... -I nie dziwota, jedynaczka z domu, to wajusi ju za ni cni... Jeszcze dziebko, na frasunek! Wiecie, pjdziem wszystkie do karczmy, bo mi ju ano wdki zbrako, a i tam pan mody kiej na wglikach wyczekuje. -W karczmie to zrkowiny bdziemy odprawia? -Po staremu, jak ojce nasi robili, ja, wjt, wama to rzekem -wierzcie. Kobiety si dziebko przyodziay witeczniej i wnet wychodzili. -A chopaki to ostan? Siostrzyne zmwiny,to i la nich uciecha -zauway wjt, e to parobki aosne miny mieli i pogldali na ma niespokojnie. -Trudno dom na boskiej Opatrznoci ostawi. -Przyzwijcie ano Agat od Kbw, to przypilnuje. -Agata ju na ebry posza. Zawoa si kogo po drodze. Chodta, Jdrzych, i ty, Szymek, a kapoty weta; c to jak te dziadaki i chceta?... A niech si ino ktrenspije... to popamita. Krowy jeszcze nie obrzdzone, wini trza kartofli utuc -baczcie o tym. -Baczym, matulu, baczym! -szeptali trwonie, cho chopy byy pod powa i rozrose jako te grusze na miedzach, ale suchali si matki kiej wyrostki, bo ich elazn rk za by trzymaa, a jak byo potrza, to choby i po stoku, a do kudw siga i po pyskach spraa, a posuch musia by i uwaanie. Poszli do karczmy. Noc ju bya ciemna, e cho oko wykol, zwyczajnie w pluchy jesienne. Wiatr szed gr i bi w czuby drzew, e ino si kolebay i a kady na poty z szumem; staw hucza i tak si ciepa, e bryzgi rozbite w pian paday na rodek drogi i nierzadko chlustay na twarze idcych. W karczmie te widno nie byo, a wiater przez wygniecion szybk zawiewa, a ta lampka na sznurku za szynkwasem kolebaasi kiej kwiat zoty. Boryna si do nich rzuci wita, a caowa,a obapia z gorcoci, e to zmiarkowa,i Jagu jakby ju jego. -A Pan Jezus rzek: we se, robaku, niewiast, eby ci si, chudziaku, nie cnio samemu. Amen! -bekota Jambroy, ale e,wicej godziny popija, to juci, e w jzyku ni w nogach mocny ju nie by. Zaraz te na szynkwasie yd postawi arakisodk, i asencj, a do tego ledzie, placekz szafranem i jakie wymylne kukieki z makiem. -Jedzta, pijta, ludzie kochane, braty rodzone, krzecijany wierne! -zaprasza Jambroy. - Miaem i ja kobiet, ino ju cakiem nie pomn gdzie?... Widzi mi si, ewe Francji... nie, w Italii to byo, nie... alem teraz osta sierot... Powiedam wam, e co starszy krzykn: Szlusuj! -Pijcie no, ludzie! Pietrze, zaczynajcie -przerwa mu Boryna, przynis za ca zotwk karmelkw i wtyka je Jagusi w garcie. -Naci, Jagu, sodziusiekie s, naci. -Hale... szkodujecie si... -wzdragaa si. -Nie bj si... sta mnie na to, obaczysz sama... naci... a ju by la ciebie i ptasiego mleka nalaz... ju ci ta u mnie krzywdy nijakiej nie bdzie... -i zacz j wp bra a niewoli do picia i jada. Jagna spokojnie wszystko przyjmowaa, zimno i obojtnie, jakby to nie jej zmwiny byy dzisiaj. Jeno tylko jedno pomylaa, czy stary te korale,o ktrych na jarmarku wspomina, da przed lubem. Gsto pi poczli, jeden po drugim i na przekadank arak ze sodk, i wszyscy wraz mwi zaczli, nawet Dominikowa podpia se niezgorzej i nu wywodzi rnoci, nu prawi, a si wjt dziwowa, e taka mdra kobieta jest. Synowie si te popili, bo Jambroy, to wjt przepijali do nich gsto i zachcali. -Pijta, chopaki, zmwiny to Jagny, pijta... -Baczym to, baczym -razem odpowiadali i chcieli Jambroa w rk caowa, a w kocu Dominikowa odcigna Boryn pod okno i zaraz do niego, prosto z mostu: -Wasza Jagusia, Macieju, wasza. -Bg wam zapa, matko, za crk. -Uapi j za szyj i caowa. -Obiecalicie zapis zrobi, co? -Zapis! A co po zapisie, co moje, to i jej... -Hale, eby to miae oko miaa przed pasierbami, eby nie wyklinali! -Wara im od mojego! Wszystko moje -to i Jagusine wszystko. -Bg wam zapa, ale miarkujcie ino, e to starsi dziebko jestecie, a przecie i tak kuden miertelny, bo to mier nie wybiera, Dzi czowieka -jutro jagni Rwno jej popadnie... -Jeszczem krzepki, ze dwadziecia rokw strzymam -nie bjcie si! -I nieboja wilcy zjedli. -Takim rad, e mwcie, czego chcecie. Chcecie, bym zapisa te trzy morgi koo ukaszowych? -Dobra i psu mucha, kiej godny -my ta niegodne. Na Jagusi po ojcu wypadnie pi i z morga lasu... zapiszcie i wy sze. Te sze morgw przy drodze, gdziecie tolato mieli kartofle. -Najlepsze pole moje! -Niby Jagusia to wybierek, a nie najlepsza we wsi! -Przeciech e tak, bez to i swatw posaem, ale bjcie si Boga, sze morgw to karwas pola, cae gospodarstwo. Co by dzieci powiedziay! -J si drapa po gowie, bo go ao uapia za serce; jake, tyle pola da, najlepszej ziemi! -Moiciewy, mdrzycie i wy, e szuka, miarkujecie sami, e zapis to ino przespieczno la dziewczyny. Przeciech tego grontu, pki yjecie, nikt wama nie odmierzy i nie wemie -a co jest Jagusine, co jej si po sprawiedliwoci naley po ojcu, to zaraz na zwiesn omtr si sprowadzi i ju wasze, moecie se obsiewa... Miarkujecie , e to nie krzywda wasza, i te sze morgw zapiszecie. -Juci, la Jagusi zapisz... -Kiedy? -A choby i jutro! Nie, w sobot na zapowiedzi damy i zaraz pojedziemy do miasta. Co tam, raz kozie mier! -Jagu, chod ino, cruchno, chod! -zawoaa na dziewczyn, ktrej wjt tak co prawi a przypiera do szynkwasu, e miaa si w gos. -A to ci, Jagu, Maciej zapisuj te sze morgw przy, drodze -powiedziaa. -Bg wam zapa -szepna wycigajc dork. -Napijcie si do Jagny tej sodziukiej... Napili si, Maciej uj j wp i wid do gromady, ale mu si wymkna i podesza do braci, z ktrymi rajcowa a popija Jambroy. W karczmie gwar si podnosi coraz wikszy i ludzi przybywao, bo jaki taki, zasyszawszy gosy, wstpowa zajrze, aktren znw, by si przy tej okazji napi za darmo; nawet dziad lepy, wodzony przez psa, znalaz si i siedzia na widnymmiejscu, nasuchiwa i raz w raz pacierz mwi w gos, a posyszeli i sama Dominikowa daa mu wdki, przegry i par dwojakw w gar. Tgo sobie podpili, e ju wszyscy razem gadali, a brali si w bary, a obapiali, a caowali i kaden drugiemu by bratem i przyjacielem, zwyczajnie, jak przy gstym kieliszku. Ino yd uwija si cicho i stawia coraz nowe kwarty i butelki z piwem, a zapisywakred na drzwiach, co kto stawia. A Boryna by jakby oczadziay z uciechy, pi, czstowa, zaprasza, gada, jak mao kto go kiedy sysza, i cigiem do Jagusi cign i sodkoci jej prawi, po gbusi gaska, e to nieobyczajnie byo tak przy wszystkich uapi j za szyj i caowa, cho go i cigotki sielne bray, ezdziery nie mg, to ino wp j chwytaa w ciemny kt cign. Dominikowa wrychle si opatrzya, e czas ju do domu i, i ja synkw woa, ebysi zbierali. Ale Szymek ju by spity, to ino na matczyne gadanie pasa poprawi, pici grzmotn w st i krzykn: -Gospodarz jestem, psiachma!... Komu wola, niech idzie... Chc pi, to pi bd... ydzie, gorzaki! -Cichoj, Szymek, cichoj, bo ci spier! -jcza zawo Jdrzych, te ju mocno pijany, i odciga za kapot brata. -Do domu, chopaki, do domu! -sykna Dominikowa gronie. -Gospodarz jestem! Chc osta, to ostan i gorzak pi bd... dosy ju matczynego panowania... a nie... wygoni... psiachma... Ale stara grzmotna go ino w piersi, a si potoczy i opamita wnet, a Jdrzych nadzia mu czapk i wyprowadzi na drog,ale Szymka wida rozebrao powietrze , boino uszed par krokw, zatoczy si, chwyci potka i j krzycze i mamrota: -Gospodarz jestem, psiachma... gront mj...moja wola robi... gorzak pi bd... ydzie, araku!... a nie... wygoni... -Szymek! Loboga, Szymek, chodzi do domu, matula id! -jcza Jdrzych i paka rzewnymi zami. Wkrtce nadesza stara z Jagn i zabraa synw spod pota, bo si tam ju byli dziebko za by brali i tarzali po bocie. A w karczmie po wyjciu kobiet przycicho nieco, ludzie si porozchodzili z wolna, e osta ino Boryna ze swatami, Jambroy i dziad zarwno e wszystkimi ju pijcy. Jambroy by nieprzytomny, sta na rodku, podpiewywa, to opowiada w ci. -Na wyrobki chodz, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAWP.,X~)c Yc ZS#ac [2 T gos: -Czarny by, jak ten sagan by czarny... -zmierzy do mnie... ale trafisz m gdzie...wraziem mu bagnet w kadun... zakrciem, e ino chrupno... pierwszy!... Stoimy... stoimy... a tu naczelnik wali... Jezu Chryste! Sam naczelnik!... Chopaki... powiada... Narodzie... powiada... Szlusuj... szlusuj... -krzykn ogromnym gosem, wyprostowa si jak struna i cofa si wolno, a mu drewniana noga stukaa. -Pijcie do mnie, Pietrze, pijcie... sierotam jest... - bekota niewyranie spod ciany, ale si nie doczeka, bo naraz si porwa i wyszed z karczmy, tylko z drogi dolatywa jego gos chrapliwy, piewajcy... A do karczmy wszed mynarz, ogromny chop, ubrany , z miejska, z czerwon twarz, siwy i z maymi, bystrymi oczkami.-Pijecie se, gospodarze! Ho, ho i wjt, i sotys, i Boryna! Wesele czy co! -Nie co insze. Napijcie si z nami, panie mynarzu, napijcie -proponowa Boryna. Przepili znw kolejk. -Kiejcie tacy, powiem wam nowin, e wytrzewiejeta! Wytrzeszczyli na niego nieprzytomne oczy: -A to nie ma godziny, jak dziedzic sprzeda porb na Wilczych Doach ! -A hycel, psie krtki! Sprzeda, nasz porb sprzeda! -krzykn Boryna i w zapamitaoci grzmotn butelk o ziemi. -Sprzeda! Prawo jest i na dziedzica, i na kudego, prawo jest... -bekota pijany Szymon. -Nieprawda! Ja, wjt, wama mwi, e nieprawda, to wierzcie! -Sprzeda, ino e wzi nie damy, jak Bg na niebie, nie damy! -woa Boryna i bi pici w st... Mynarz poszed, a oni jeszcze dugo w noc radzili i odgraali si dworowi. ROZDZIA 9 Zbiego dni par od zmwin Jagusinych. Deszcze ustay, drogi ocieky i stay nieco, wody spyny, e ino po bruzdach, a gdzieniegdzie i po nizinach a gach siwiay si mtne kaue kiej te oczy zapakane... Nadszed Dzie Zaduszny, szary, bezsoneczny i martwy, e nawet wiatr nieprzegarnia zeschymi badylami ni chwia drzewami, co stay ciko pochylone nad ziemi... Bolesna, gucha cisza przygnieta wiat. A w Lipcach ju od rana dzwony biy wolno a bezustannie -i aosne, rozbolae dwikipojkiway po omglonych, pustych polach; ponurym gosem aoby woay w ten dzie smtny, w ten dzie, co wsta blady,spowity w mgy a do tych dal zapadych, a do tych bezkresw ziemi i nieba, siny, do niezgbionej topieli podobny. Od zrz wschodnich, co si jeszcze arzyyblado, kieby ta mied stygnca, spod sinychchmur zaczy pyn stada wron i kawek... Szy wysoko, wysoko, e ledwie okiem rozezna i ledwie uchem pochwyci t dzik, aosn wrzaw kraka, podobn dojkw nocy jesiennych... A dzwony biy wci. Ponury hymn rozlewa si ciko w martwyrn , oguchym powietrzu, opada na pola jkami, hucza po wsiach i lasach aoci, pyn wiatem caym, e ludzie i pola, i wsie zday si ju by jednym wielkim sercem, bijcym skarg aosn... Ptactwo pyno wci, a dziw i lk ogarnia, bo szy coraz niej i coraz wikszymi stadami, e niebo pokryo si jakby sadz rozwian, a guchy szum skrzyde i kraka wzmaga si, potnia ihucza niby burza nadcigajca... Zataczaykrgi nad wsi i jak kupa lici porwana przez wichur kooway nad polami, opaday na lasy, wieszay si na nagich topolach, obsiady lipy przy kociele, drzewa na cmentarzu, sady, kalenice chaup, poty nawet... a zestraszone bezustannym biciem dzwonw zerway si iczarn chmur leciay ku borom... a ostry, przenikliwy szum pyn za nimi. -Cika zima bdzie! -mwili ludzie. -Do lasw cign, ani chybi, niegi wnet spadn. I wychodzili przed chaupy coraz liczniej, bo nigdy jeszcze nie widziano tyle ptactwa razem -patrzano dugo, ze smutkiem dziwnym, a znikny w borach. Patrzano, wzdychano ciko, jaki taki znak krzya pooy na czole w obronie przed zem, i jli si przyodziewa do kocioa i wychodzi, bo dzwony wci jczay gucho, a z drugich wsi ju szli ludzie drogami, majaczyli wskro mgie po ciekach i drkach. Smutek przejmujcy pad na wszystkie dusze; jaka dziwnie bolesna cicho omotaa serca -cicho rozpamitywa aoliwych i wspominek o tych, co ju byliodeszli tam, pod te brzozy zwieszone, pod te czarne, pochylone krzye... -Mj ty Jezu kochany! Mj Jezu! -wzdychali i podnosili szare, jak ta ziemia, twarze i topili oczy beztrwone w tajemnicy, i szli spokojnie skada ofiary i pacierze za zmarych. Wie bya jakby zatopiona w cikiej, aoliwej ciszy jeno jkliwe, proszalne piewania dziadw spod kocioa dochodziyczasami. I u Borynw ciszej byo nili zazwyczaj, chocia tam, we rodku, siedziao pieko przytajone, gotowe za lada czym wybuchn... Jake, dzieci wiedziay ju o wszystkim. A wczoraj, w niedziel, wyszy pierwsze zapowiedzi starego z Jagusi... W sobot to jedzili do miasta, gdzie u rejenta zapisa Boryna sze morgw Jagusi... Wrci pno i z twarz podrapan, bo e by dziebko napity, to ju na wozie chcia by Jagn bra, ale tyla wzi, co pici apazurami mu day. A w domu z nikim nie mwi, cho i Antek cigiem nasuwa mu si na oczy, ino zaraz leg spa, jak sta, w butach i kouchu... a rano Jzia zacza mamrota na niego, e pierzyn botem pomaza. -Cichoj, Jzia, cichoj! Zdarzy si to i niektremu, co nigdy gorzaki nie pije... -powiedzia wesoo i zaraz od rana poszed do Jagny i ju tam do pna przesiedzia, e prno z obiadem i wieczerz na czekali. I dzisiaj wsta pno, ju dobrze po wschodzie, w najlepsz kapot si przyodzia, buty witeczne kaza se Witkowi sadem wysmarowa i nowe wiechetki ze somy przyci -Kuba go wygoli, a on si pasem okrci, kapelusz nadzia i niecierpliwie wyglda przez okno na ganek, bo tam Hanka iskaa chopaka, a nie chcia si z ni widzie, a i dopatrzy,e wesza na chwil do izby, to si chykiem wysun w opotki -i tyla go ju dnia tego widzieli... Jzka cay dzie popakiwaa i tuka si po izbie, jak ten ptak zamknity! Antek za gorza w mkach coraz boleniejszych i sroszych -ani jad, ni spa, ni mg si zaj czymkolwiek; by oguszony jeszcze,nieprzytomny zgoa i nie wiedzcy, co si znim dzieje. Twarz mu poczerniaa, e tylko oczy uczyniy si jeszcze wiksze i pony szklisto, jakby zami skamieniaymi -zby zacina, eby nie krzycze w gos i nie wyklina, a chodzi wci po izbie, to po obejciu, to w opotkiszed lub na drog i powraca, pada w ganku na aw i siedzia godzinami, zapatrzony przed si i utopiony w bolu, co w nim rs jeszcze i potnia. Dom oguch, ino pakania w nim si rozlegay, jki a westchnienia, kieby po pogrzebie czyim. Drzwi stay wywarte na rozcie do obr i chleww, e inwentarz azi po sadzie i zaglda w okna, a nie mia go kto nagna z powrotem, tyle co stary apa naszczekiwa i zagania, ale na darmo, bo nie uradzi. W stajni na werku Kuba czyci strzelb, a Witek z podziwem nabonym przyglda si temu i wyziera okienkiem, eby ich kto niezeszed. -Hukno, e Jezus! Mylaem, e to dziedzic abo borowy strzelaj... -Hale... juci... dawnom nie strzela, tgom nabi i gruchno kiej z harmaty... -Tocie zaraz z wieczora poszli?... -Tak, poszedem na dworskie, pod las, bo tam na ozimin lubi kozy wychodzi... ma bya, tom siedzia dugo... a tu na witaniu rogacz idzie... Przyczaiem si tak,e ino z pi krokw by ode mnie... nie strzeliem, bo okrutny by, kiej w... to myl... nie uredz... Puciem go... a w jakipacierz abo dwa... anie wyszy... Wybraem se najlepsz... inom przyoy, jak nie huknie! Tgom nabi, ba, ae mi rami spuchno, tak dostaem przykadem... ale si zwalia... ino kopaa nogami... jeszcze by nie... z p garci siekaca dostaa w bok... a beczaa jucha...aem si boja, by nie posysza borowy, idorzn musiaem... -W lesie ostaa, co? -pyta chopak rozgorczkowany opowieci. -Gdzie ostaa, to ostaa, nic ci do tego, a powiedz komu cho sowo, to obaczysz, co ci zrobi... -Kiej przykazujecie, to i nie powiem, a Jzi to mona? -Hale, caa wie by zaraz wiedziaa. Naci dziesitk, kup se co... -Nie powiem i tak, ino mnie wecie kiedy zesob, moi zoci, moi... -niadanie! -krzyczaa sprzed domu Jzka. -Ino cicho by, wezm ci, wezm! -I dacie mi cho ten raziczek strzeln, dacie? Co? -baga. -Ale. proch to myli, gupi, e darmo daj...-Mam pienidze, Kuba, mam, jeszcze w jarmarek dali mi gospodarz dwa zote, co je chowam na wypominki, to... -Dobrze, dobrze, naucz ci -szepn i pogadzi chopaka po gowie... bo go tak uj za serce tym skamleniem. A w par pacierzy po niadaniu ju obaj szlido kocioa. Kuba kusztyka rano, a Witek ostawa si nieco, bo mu markotno byo, e to nie mia butw, ino boso szed. -A czy to mona do zakrystii boso, co? -pyta cicho. -Gupi! Pan Jezus ci na buty czyje zwaa, a nie na pacierze... -Pewnie e tak, ino w butach to zawdy przystojniej... -szepta smutniej. -Kupisz ty sobie jeszcze buty, kupisz... -A kupi, Kuba, kupi. Niech ino podrosn naparobka, to zaraz pojad do Warszawy i zgodz si do koni... a w miecie to ju wszystkie chodz w butach, prawda, Kuba? -Prawda, prawda! -baczysz to jeszcze? -I jak! Pi rokw miaem, kiej m Kozowa przywieli, to i bacz dobrze... juci... zib by... piechtymy szli do maszyny... bacz... a tu tyla jarzcego wiata... e jeszcze m w oczach mi... bacz... a dom kiele domu i takie wielgachneniczym koci... -Bajesz! -rzuci wzgardliwie. -Bacz dobrze, Kuba... przeciem i dachw nie dojrza... a tyla powozw... okna do samej ziemi... juci... cae ciany widzi mi si ze szyb... i takie cigiem dzwonienie... -Kociow tyla, to i nie dziwota! -Pewnie, bo skde by dzwonienia byy? Zmilkli, bo ju weszli na cmentarz i jli si przepycha przez gsty tum, co by zaleg dookoa kocioa, e to we rodku pomieci si nie mogli. Dziady uczyniy ulic od gwnych drzwi ahen na drog, a kaden na swj sposb si wydziera, a krzycza, a modli w gos i doprasza wspomoenia, a jak niektrzy to i na skrzypkach pogrywali, i pieni wycigali jkliwymi gosami, a drugie na piszczakach libo i harmonikach, e wrzasksi rozlega, a w uszach wiercio... W zakrystii te byo narodu gsto, a ebra trzeszczay przy stole, gdzie organista przyjmowa na wypominki, a przydrugim syn jego, Ja, ten, co to by we szkoach. Kuba docisn si przdzi i niema litani imion poda organicie, ktren zapisywa i bra za kad dusz po sze groszy albo ipo trzy jajka, jeli kto nie mia gotowych pienidzy. Witek osta nieco w tyle, e go to po bosych nogach srodze deptali, ale si pcha, jak mg, cho ta i niejeden burkn, e to si to pod okcie cinie a starszym zastpia, pienidze w garci ciska -dopiero kiej go dopchnli do stou,wprost organisty, zapomnia jzyka w gbie... Jake, gospodarze sami; a gospodynie ino, caa wie prawie, bo i mynarzowa w kapeluszu kiej dziedziczka, ikowalowie, i wjt ze swoj... a wszyscy patrz w niego... to nasuchuj... przypominaj sobie w gos dusze rne... i po dziesi... i po dwadziecia imion podaj... za ca famili... za ojcw, dziadw i pradziadw... A on co?... Wie to, kto jego ma? Kto ojciec?... Wie?... Ma to da za kogo?... Jezu mj! Jezusiczku... to ino gb szeroko otworzy i te oczy modre i stoja nieruchawy jako ten gupi i serce mu si skurczyo z bolenia, e ledwie zipa, ledwiemg zapa tego dechu... i tak mu si cknozrobio w doku, jakby ju mia ostatni par puci... ale nie dostoja tak, bo go odepchnli w kt, pod kropielnic, to si inowspar gowin o on mis cynow, eby nie pa, a zy to mu jak te paciorki suy si z oczw... jak te race aosne... i prno je chcia powstrzyma... daremnie...itak si trzs w sobie, tak dygota kad kosteczk, e ani zbw zewrze nie mg,ani ustoi prosto; przysiad w kcie na pododze, od oczw ludzkich, i paka rzewnymi, sierocymi zami. : -Matulu! Matulu! -skamlao w nim cosik i odzierao mu dusz do dna. A pomiarkowanie mg ni rozezna, czemu to wszyscy ojcw maj, matki maj, a on jeden sierota, on jeden tylko, on jeden... -Jezu mj, Jezu!... -chlipa i zanosi si jako ten ptaszek duszony w sidach, dopiero Kuba go odnalaz i zawoa: -Witek, dae to ju na wypominki? -Nie -odrzek, porwa si z naga, wytar oczy i z moc j i do stou... tak i on poda imiona... co ta maj wiedzie, e nie ma nikogo... po co... sierota, to la siebie... a znajda , to znajda... Zadzierysto powid oczami i pewnym gosem poda imiona: Jzefy, Marianny i Antoniego, te, co mu pierwsze przyszy na pami... Zapaci, wzi reszt i poszed z Kub na koci pomodli si i wysucha, jak ksidz wypomni jego dusze... Na rodku kocioa sta katafalk z trumn na wierzchu obstawion jarzcymi wiatami, a ksidz z ambony wypomina nieskoczone litanie imion -a co przerwa, odpowiada mu gony pacierz, mwiony przez wszystkich za te zmare w czycu ostajce. Witek przyklkn przy Kubie, ktren wycign z zanadrza koronk i j odmawia wszystkie Zdrowa i Wierz, jakie ksidz nakazywa; zmwi i on pacierz jeden i drugi, ale zmorzyy go w kocu monotonne gosy modlitw, ciepo i wyczerpanie paczem, to si dziebko wspar o biedro Kuby i zasn... Po poudniu, na nieszpory, jakie si odprawiay raz w rok w cmentarnej kaplicy, pocignli wszyscy od Boryny. Szli Antkowie z dziemi, szli kowalowie, sza Jzka z Jagustynk, a na kocu kusztyka Kuba z Witkiem -bych ju tych witkw zay do cna. Dzie ju przywiera szare, zmczone powieki. gasn i zapada z wolna w przeraajce, smutne topiele zmrokw; wiatr si poruszy i przeciga po polach zjkiem, tuk si midzy drzewinami a wion surowym, przegniym tchem jesieni.Cicho byo, t dziwnie pospn cichoci Zaduszek; tumy szy drog w surowym milczeniu, ino tupot ng si rozlega gucho, ino te drzewa przydrone chwiay si niespokojnie i cichy a bolesny szum gazi dra nad gowami, ino te grania i piewy proszalne dziadw kay w powietrzu i opaday bez echa... Przed wrtniami, a nawet i wrd mogi, pod murem, stay rzdy beczek solwek, a obok nich rozkaday si gromady dziadw. A nard pyn ca drog pod topolami ku cmentarzowi; w mroku, co by ju przytrzs wiat jakby popioem szarym, byskay wiata wieczek, jakie mieli niektrzy, i chwiay si te pomyki lampek malanych, a kady, nim wszed na cmentarz, wyciga z toboka chleb, to ser, to dziebko soniny albo kiebasy, to motek przdzy lub t przygar lnu wyczesanego, to grzybw wianek, i skadalito wszystko pobonie w beczki -a byy one ksie, byy organistowe i Jambroego, a reszta dziadowskie, a ktren w nie nie kad, to grosz jaki wciska w wycigniterce dziadowskie... i szepta imiona zmarych, za ktre prosi o pacierz... Chr modw, pieww, imion wypominanych jkliwym rytmem wznosi siwci nad wrtniami, a ludzie przechodzili -szli dalej, rozpraszali si wrd mogi, i wnet, niby robaczki witojaskie, jy janie i migota wiateka wskr mrokwi gszczw drzew, i traw zeschnitych. Guchy, przyciszony trwonie szept pacierzy drga w przyziemnej ciszy; czasem szloch bolesny zerwa si z mogi; czasem lament aosny wi si w rozdzierajcych skrtach wrd krzyw; to jaki nagy, krtki, nabrzmiay rozpaczkrzyk, jak piorun, rozdziera powietrze albo ciche pacze dziecice -sieroce paczekwiliy w omroczonych gszczach niby pisklta... A chwilami opadao na cmentarz guche i cikie milczenie, e ino drzewa szumiay pospnie, a echa paka ludzkich, skarg, krzykw bolesnych aoci biy ku niebu, wwiat cay szy... Ludzie snuli si wrd mogi cicho, szeptalilkliwie i trwonie pogldali w dal omroczon, niezgbion... -Kady umiera! -wzdychali ciko z kamienn rezygnacj i wlekli si dalej , przysiadali przy grobach ojcw , mwili pacierze, to siedzieli cisi, zadumani, gusi na ycie, gusi na mier, gusi na bl -jakwyrobki chodz, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AA\Pc ]&c ^# _ c `,(c a:$ te drzewa, i jak te drzewa kolebay si im dusze w sennym poczuciu trwogi... -Jezus mj! Panie miosierny, Mario! -rwao si im z dusz umczonych zamtem i podnosili twarze zakrzepe i wyczerpane jak ta ziemia wita, a oczy szare niby te kaue, co si jeszcze siwiy w mrokach, wieszali u krzyw i ruchami tych drzew rozchwianych sennie osuwali si na kolana; do stp Chrystusa rzucali serca strwoone i wybuchali witym paczem oddania si i rezygnacji. Kuba z Witkiem chodzili razem z drugimi, a gdy ju do cna pociemniao, Kuba powlk si w gb, na stary cmentarz. A tam na zapadnitych grobach cicho byo, pusto i mroczno -tam leeli zapomniani, o ktrych i pami umara dawno -jako i te dnie ich, i czasy, i wszystko; tam jeno ptaki jakie krzyczay zowrogo i smutnie szelecia gstwa, a gdzieniegdzie sterczakrzy sprchniay - tam leay pokotem rody cae, wsie cae, pokolenia cae-tam si ju nikt nie modli, nie paka, lampek nie pali... wiatr jeno hucza w gaziach a rwa licie ostatnie i rzuca je w noc na zatracenie ostatnie... tam jeno gosy jakie,co nie byy gosami, cienie, co nie byy cieniami, tuky si o nagie drzewa kiej te ptaki olepe i jakby skamlay o zmiowanie... Kuba wyj z zanadrza par oszczdzonychskibek chleba, rwa je w glonki, przyklkai rozrzuca po mogiach. -Poyw si, duszo krzecijaska, co ci wypominam w wieczornym czasie, poyw si, pokutnico czowiecza, poyw si! -szepta z przejciem. -Wezn to? -pyta cicho Witek zatrwoonymgosem. -Przeciech! Ksidz ywi nie da!... w beczki drugie kad, ale tym biedotom nic z tego. Ksidzowe albo i dziadoskie winie maj wyerk... a dusze pokutujce gd cierpi... -Przyjd to?... -Nie bj si... wszytkie te, co czycowe mki cierpi... wszystkie. Pan Jezus odpuszcza je na ten dzie na ziemi, eby swoich nawiedziy... -eby swoich nawiedziy! -powtrzy z dreniem Witek. -Nie bojaj si, gupi, zy dzisiaj nie ma przystpu, wypominki ano odganiaj go, i tepacierze, i te wiata... A i Pan Jezus sam chodzi se dzisiaj po wiecie i liczy; gospodarz kochany, co mu ta jeszcze dusz ostao, a se wybierze wszystkie, wybierze... Dobrze bacz, jak matula mwili, a i stare ludzie przytwierdzaj... -Pan Jezus se chodzi dzisiaj po wiecie! -szepta Witek i oglda si bacznie... -Ale, zobaczysz ta... to ino wite widz aboi zasie pokrzywdzone najbarzej... -Patrzcie no, a tam si wieci i ludzie jakie s-zawoa Witek ze strachem wskazujc na szereg mogi pod samym potem. -To le ci, co ich to w boru pobili... juci... i moje pany tam le... i matka moja... juci... Przedarli si przez gszcz i przyklknli u mogi zapadych i tak rozwianych, e ledwie lad ino zosta; ani krzye ich znaczyy, ni drzewa jakie ocieniay, nic, jeno ten piach szczery, par zeschych badyli dziewanny i cisza, zapomnienie, mier... Jambroy z Jagustynk i Kb stary klczeliprzy tych grobach umarych; dwie lampki tliy si wcinite w piasek, wiatr zawiewa i koysa wiatami, i rwa sowa pacierzy, i nis je w noc czarn... -Juci... matula moja tam le... bacz... -szepta Kuba cicho, wicej do siebie nili do Witka, ktren przykucn przy nim, bo zib go przejmowa na wskro. -A zwali j Magdalen... Ociec gront swj mieli, ale suyli we dworze za furmana... w ogiery ino jedzili ze starszym panem... apotem pomarli... gront stryje wzieni... a ja paskie prosiaki pasaem... Juci, Magdalena byo matce, a ojcu Pieter i na przezwisko Socha, jako i mnie jest. -A potem dziedzic do koni mnie wzi, bym w ogiery po ojcu jedzi... to ino na polowaniawe wiat, do drugich panw jedzilim cigiem... strzylaem i ja niezgorzej... e modszy dziedzic strzelb mi dali... a matkaino ze starsz pani siedziaa we dworze... Dobrze bacz... i kiej wszystkie szy... wzieni i mnie... Bez cay rok byem... a co kazali, robiem... juci, nie jednego burka zakatrupiem... nie dwch... a modszy dziedzic dosta we flaki... wtpia mu wypyny... Pan mj przecie... dobry czowiek... na bary wziem i wyniesem... a potem do ciepych krajw pojecha, i mnie kaza starszemu panu listy nie... poszedem... juci, e sterany byem kiej ten pies... kulas mi przestrzelili, zagoi si nie chcia, e to cigiem ino na dworze, pod goym niebem... a niegi byy po pas i mrozy siarczyste... bacz... juci... przywlekem si noc... szukam... Jezus, Mario! Jakby mnie kto konic przez ciemi zdzieli!... Dworu nie ma, gumien nie ma, potw nawet nie ostao... do cna wszystkospalone... a stary pan i pani starsza, i matula moja... i ta Jzefka, co za pokojwk bya... pobite le na mier w ogrodzie!... Jezu! Jezu! bacz wszystko... juci... Mario! -jcza cicho i zy jak groch sypay mu si tak gsto po twarzy, e i junie obciera... pojkiwa ino z aoci i utsknienia, bo jak ywe tak mu to wszystko stano przed oczami, a Witek spa se, bo strudzona bya biedota pakaniem... Noc bya coraz gbsza, wiatr mocniej targa drzewami, e dugie warkocze brzz zamiatay po mogiach, a biae ich pnie, niby w gza miertelne przyodziane, majaczyy w mrokach... Ludzie si rozchodzili... wiata gasy... piewy dziadw umilky... milczenie uroczyste a pene dziwnych szelestw i gosw przejmujcych zapanowao wrd mogi... Cmentarz jakby si napenia cieniami... tumem widm... gszczem mrocznych zarysw... gdb rozjczonych a cichych gosw... oceanem dziwnych drga, ruchemciemnoci... byskami trwogi, niemym kaniem... tajemnic pen przeraenia i zamtu -a stado wron zerwao si z kaplicy i z krzykiem uciekay na pola, a psyw caych Lipcach poczy wy dugo, rozpaczliwie, aonie... Wie bya cicha mimo wita, drogi byy puste, karczma zamknita, a gdzieniegdzie tylko przez mae zapocone szybki byskaywiateka i pyny ciche piewy pobonychi gone modlitwy odmawiane za zmarych...Z trwog wysuwano si przed domy, z trwog nasuchiwano szumw drzew, z trwog patrzano w okna, czy nie stoj, nie jawi si ci, co w dniu tym bdz, przygnani tsknot i wol Bo... czy nie jcz pokutniczo na rozstajach... czy nie zagldaj przez szyby aonie? A gdzieniegdzie, starym zwyczajem witym, gospodynie wystawiay na przyzby resztki wieczerzy, egnay si pobonie i szeptay: -Naci, poyw si, duszo krzecijaska, w czycu ostajca... Wrd ciszy, smtku, rozpamitywa, lku pyn ten wieczr Zaduszek... W izbie u Antkw siedzia Roch, ten ci wdrownik z Ziemi witej, i czyta a powiada pobone i wite historie. Ludzi byo do, bo i Jambroy z Jagustynk i Kbem przyszli, i Kuba z Witkiem, i Jzia zNastusi; nie byo tylko starego Boryny, ktren do pna w noc siedzia u Jagusi. Cicho byo w izbie, e ino ten wierszcz zakominem skrzypia, a trzaskay suche karpy na ogniu. Siedzieli wszyscy na awach przed kominem, ino Antek pod oknem. A Roch przegarnia raz w raz kijaszkiem wgielki i cichym gosem mwi: ... Nie straszno umiera, nie, bo - Jako ci ptaszkowie, co pod zim do ciepych krajw cign, tak ci duszyczka strudzona do Jezusa poda... Jako te drzewiny, w nagoci stojce o zwienie, Pan przyodziewa w listki zielone akwiatuszki pachnce, tak ci, duszo czowiecza, do Jezusa i po rado, po wesele, po zwiesn i ono przyobleczenie wieczne... Jako t ziemi rodzc a strudzon ogarniasoce-tak ci Pan przyhoubi duszyczk kad, e nic jej zimy nic jej bolenie, nic jej mier sama... Hej! Bo ino pakanie jest na tej ziemice, jeno ao a turbacja! I zo jako te osty si pleni, i w bory urasta! A wszystko prne jest i daremne -jako to prchno, jako te ppuszki, co je na wodzie wiater wydyma, a drugi je zasi precz enie. ROZDZIA 10 Na ambonie i kademu z osobna to mwi, ale wy jak te psy tylko nastajecie jeden na drugiego, tylko... -wiatr reszt sw wepchn mu do garda, e ksidz si srodze zakasa, a Antek nic nie rzek, szed w podle i wypatrywa w mrokach, pomidzy drzewami. Wiatr si podnosi coraz mocniejszy, przewala si po drodze i tak bi w topole, i miota nimi, a si przyginay z jkiem i szumiay rozsroone. -A mwiem jusze -zacz znowu ksidz -eby sam koby zaprowadzi do stawu, toj naprzd wypuci no, i zapodziaa si... lepa przecie, zalezie gdzie midzy poty ijeszcze nogi poamie! -Biada i bardzo troskliwie szuka, zaglda za drzewo kade, wypatrywa po polach. -Przeciech zawdy sama chodzia... -Zna dobrze drog do stawu... przecie, nala kto bd wody do beczki, wykrci tylko, a ona ju sama trafia na plebani... -Ale w dzie j zaprzgali... a dzisiaj Magda czy Walek pucili j ju o zmierzchu... Walek! -krzykn gono, bo cie jaki zamajaczywrd topoli... -Walka widziaem po naszej stronie, ale jeszcze przed zmrokiem. -Polaz j szuka, rycho w czas. Klacz maze dwadziecia rokw, przy mnie si ulga... wysuya sobie askawy chleb... aprzywizana jak czowiek... Mj Boe, ebysi jej co zego nie stao! -Co jej ta bdzie! -mrukn Antek ze zoci, bo jake, poszed do dobrodzieja po rad, po ualenie si, to go ino skrzycza i jeszcze zabra, eby kobyy szuka! Juci, i kobyy szkoda, cho ta i lepa, i stara, ale zawdy czowiekowi powinna by pierwszyzna! -A ty si opamitaj i nie pomstuj, bo to ojciec rodzony ! Syszysz ! -Dobrze pamitam! -odpar ze zoci. -Grzech miertelny i obraza boska. A nic tendobrego nie zwojuje sobie, ktren w zapamitaoci rk podnosi na ojcw i przeciwi si przykazaniom Boym. Masz rozum, to o tym wiedzie powinien. -Sprawiedliwoci chc ino. -A pomsty szukasz, co? Antek nie wiedzia, co rzec na to. -A i to ci jeszcze powiem, e pokorne ciel dwie matki ssie. -Wszyscy mi to powiedaj... juci, ino tej pokornoci mam ju po grdyk, e wicej nie cierpi! Choby i zbj, choby i ukrzywdziciel, ale e ojciec rodzony, to jumu wolno wszystko, a dzieciom nie wolno dochodzi swojej krzywdy! Laboga, takie urzdzenie na wiecie, e ino plun a i, gdzie oczy ponies... -A id, kt ci trzyma? -rzuci porywczo ksidz. -Moe i pjd, bo co mi tutaj robi, co? -szepta ciszej, zawo jako. -Bajesz i tyle. Drudzy i jednego zagona nie maj, a siedz, pracuj i jeszcze Panu Bogudzikuj. Wziby si do roboty, a nie wyrzeka jak baba. Zdrowy jeste, mocny, masz o co rce zaczepi... -Przeciech, cae trzy morgi! -rzuci urgliwie. -on i dzieci masz, to o tym pamita powinien. -Bacz ja dobrze, bacz... -mrukn przez zby. Wyszli przed karczm, wiecio si w oknach i jakie gosy wydzieray si a na drog. -Co to, znowu pijatyka, co? -Rekruty, te, co ich do wojska lato wzieni,pij se la uciechy... W niedziel ich pognaj w tylachny wiat, to si ciesz. -Karczma prawie pena! -szepn ksidz przystajc przy topoli, skd byo dobrze wida przez okno cae wntrze zapchane ludmi: -Bo si zej miay dzisiaj i uredzi... wzgldem tego lasu, co go dziedzic sprzeda ydom na porb... -Przecie niecay sprzeda, jeszcze tyle zostao! -Pki z nami si nie ugodzi, to ani chojaka ruszy nie damy ! -Jak to?... -zapyta wystraszonym nieco gosem. -A nie damy i tyla! Ociec chce si prawowa, ale Kb i te, co z nim trzymaj, powiedaj, e sdu nie chc, a rba nie pozwol i choby ca wsi i przyszo, to pjd, a i z siekierami, i z widami, jak wypadnie, a swojego nie dadz... -Jezus Maria! To by si bez bitki i jakiego nieszczcia nie obyo ! -Pewnie! Jak si par bw dworskich siekierami rozwali, to zaraz bdzie sprawiedliwo! -Antek! Rozum ci si ze zoci pomiesza czy co? Gupstwa pleciesz, mj drogi! Ale Antek ju nie sucha, rzuci si nieco w bok i zgin w ciemnociach, a ksidz poszed spiesznie ku plebani, bo usysza turkot k i ciche, aosne renie kobyy... Antek za poszed w d wsi, ku mynowi, a drug stron stawu, eby nie przechodzikoo chaupy Jagny. Jak zadra tkwia mu ona pod sercem, jak za zadra, e jej nie wycign ni uciec od niej. A bystre wiato bio z jej chaupy, jasne iwesoe jakie... przystan, aby spojrze ino ten jeden razik, aby cho zakl ze zoci -ale go wnet cosik poderwao z miejsca, e pogna jako ten wicher, ni si obejrza za si. -Ojcowa ona ju, ojcowa! Do szwagra biea, do kowala -rady i on nijakiej nie da, ale midzy ludmi nieco posiedzi, a nie tam, w chaupie ojcowej... Albo i ten ksidz! Do roboty go bdzie zagania! Hale, sam nic nie robi, frasunku nijakiego ni turbacji adnej nie ma, to atwo mu drugich pogania. Kobiet mu wypomnia i dzieci... baczy on jdobrze, baczy! Ju mu do obmierzy jej pakania i ta jej pokorno, i te jej psie, skamlce oczy... i gdyby nie ona!... eby to byt sam! Jezus mj! -jkn ciko i porwa go dziki, szalony gniew, e chciao mu si chyci kogo za gardziel, dusi, rozdziera ibi a do mierci!... Ale kogo?... Nie, nie wiedzia, i zo ustpia nagle, jak bya przysza, a on patrzy pustym wzrokiem w noc i nasuchiwa szamota wichury, co si przewalaa po sadach i tak ciepaa drzewami, a kady si na poty i chlastay go gaziami po twarzy... i wlk si wolno, ociale, e ledwie si mg porusza, bo na dusz jy mu si zwala zmory smutku, umczenia, niemocy, i rycho zapomnia, gdzie idzie i z czym? -Ojcowa jest Jagna, ojcowa! -przerzeka raz po raz a coraz ciszej -jako ten pacierz, bych go nie zapomn. W kuni czerwono byo od ogniska, chopakdyma miechem zapamitale, a rozarzonewgle warczay i buchay krwawym pomieniem; kowal sta przy kowadle, czapk mia na tyle gowy, rce nagie, skrzany fartuch, twarz usmolon tak, e mu ino oczy wieciy si jako te wgliki, a ku elazo czerwone mocno, a huczao, i deszcz iskier rozpryskiwa si spod mota i z sykiem topi si w botnistej ziemi. -A co? -zapyta po chwili. -I... c by za! -odpar cicho Antek, wspar si o wasg, ktrych kilka stao dookucia, i zapatrzy si w ogie. Kowal pracowa tgo, nagrzewa elazo raz po raz i ku, dzwoni do taktu motem,to pomaga chopakowi dyma miechem, gdy mocniejszego ognia byo potrzeba, a ukradkiem poglda na Antka i umiech zoliwy wi mu si pod rudymi wsami. -Bye pono u dobrodzieja? No i co? -A c by, nic! W kociele bym to samo usysza. -A chciae co innego? -zamia si ironicznie. -Ksidz przecie, uczony... -mwi usprawiedliwiajco Antek. -Uczony, jak wzi trzeba, ale nie, kiej co da komu... Ale Antkowi ju si odechciao sprzeciwia. -Pjd do izby -rzek po chwili: -Id, wjt wstpi do mnie, to tam przyjdziemy! A machorka jest na szafce, zapal se... Nie sysza nawet, tylko wszed do mieszkania, co po drugiej stronie drogi byo. Siostra rozpalaa ogie, a najstarszy chopak uczy si na elementarzu przy stole... Przywitali si w milczeniu. -Uczy si to? -zauway, bo chopak sylabizowa gono i wodzi zastruganym patykiem po literach. -Ju od kopania panienka z myna mu pokazuj, bo mj czasu nie ma. -Roch te uczy ju od wczoraj w ojcowej izbie. -Chciaam i ja tam sa Jaka, ale mj nie da, e to u ojca i e panienka wicej uczona, bo w szkoach bya we Warszawie... -Pewnie, pewnie... -powiedzia, byle co rzec. -A Jasiek taki zmylny do lementarza, a si panienka dziwuje. -Jake... kowalowe nasienie przecie... syn takiego mdrali... -Przekpiwasz si, a on najlepiej powiada, e pki ociec yj, to zawdy zapis mog odebra... -Juci, wyrwij wilkowi z garda, wyrwij! Sze morgw grontu! To my u niego z kobiet za parobkw prawie suym, a on obcej zapisuje, leda komu... -Kci si bdziesz a pomstowa, a rady uludzi szuka, a prawowa -to ci jeszcze z chaupy wygoni... mwia cicho ogldajc si na drzwi. -Kto to powiedzia? -zawoa gono zrywajc si ze stoka. -Cichoj ino... tak ludzie mwi, cichoj!... -szeptaa lkliwie. -Nie ustpi, niech m przez moc wyciepnie, do sdu pjd, prawowa si bd, a nie ustpi! -krzycza prawie. i na bl -jakwyrobki chodz, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAbP c c xc dec e{+c f7:! -I gow muru nie przebijesz, choby i tryka jak ten baran! -powiedzia kowal wchodzc do izby. -To co zrobi? Mdre rady masz la ludzi, toporad... -Zoci ze starym nie wygra! Zapali fajk i j mu przekada, tumaczy, agodzi i tak krci, a si Antek pozna i krzykn: -Ty z nim trzymasz! -Za sprawiedliwoci jestem. -Dobrze ci za ni zapaci? -Jeli zapaci, to nie z twojej kieszeni. -A z mojej, psiachma, z mojej! Dobrodziej jucha z cudzego. Dosy ju wzie, to ci nie pilno. -Tylem wzi, co i ty! -Hale, tyle... a statki, a szmaty, a krow, a ile wycygani od ojca? Bacze dobrze i te gski, te prosiaki i kto tam zliczy! A cioek,co ci go da niedawno, to nic? -Moge i ty bra. -Zodziej nie jestem ni ten cygan! -A ja zodziejem jestem, ja?... Przyskoczyli do siebie, gotowi si chyci zaorzydla, ale opadli wnet, bo Antek rzek ciszej: -Nie mwi tego do ciebie... Ale swojego niedam, chobym mia skapie... -I... nie tyla ci tam o ten grunt idzie, widzi mi si... rzuci drwico kowal. -Ino o co? -Latae za Jagn, to ci teraz i markotno. -Widziae?... -krzykn ugodzony jakby w samo serce. -S takie we wsi, co i widziay, a nie raz... -eby im pomroka pada na lepie! -szepnciszej, bo wanie wjt wchodzi do izby i wita si ze wszystkimi; snad wiedzia, o co si kc, bo rwnie j broni staregoi usprawiedliwia. -Dobrze was poi i wypasa kiebasami, to inie dziwota, e go bronicie... -Bele czego nie powiadaj, kiej wjt do ci mwi! krzykn wyniole. -Wasze wjtostwo stoi u mnie tyle, co ten patyk zamany... -Co rzek, co? -Syszelicie! A nie, to rzekn jeszcze takiesowo, a wam w pity pjdzie... -Rzeknij to sowo, rzeknij! -A rzekn -oto pijanica jestecie i judasz, i przeniewierca! A rzekn, e za gromadzkie pienidze balujecie i dobrzecie za to wziliod dworu, e dziedzic sprzeda nasz las!... A chcecie, to wam jeszcze co doo, ino e ju tym kijaszkiem... -woa zapalczywieporywajc za kij. -Urzdnik jestem, miarkuj si, Antek, by nie aowa. -A w mojej chaupie ludzi nie nastpuj, bo tu nie karczma! -krzycza kowal zasaniajc sob wjta, ale Antek ju na nic nie zwaa, bo obu zwymyla jak psw, trzasn drzwiami i wyszed... Ulyo mu rzetelnie; spokojniejszy wrci do domu, ino tym jednym markotny, e niepotrzebnie pokci si ze szwagrem. -Teraz ju wszyscy bd przeciwko mnie! -myla nazajutrz rano przy niadaniu i ze zdumieniem zobaczy kowala wchodzcego do izby. Przywitali si, jakby nigdy nic nie zaszo pomidzy nimi. A e Antek szed do stodoy urzn sieczki,kowal poszed za nim, przysiad si na snopkach zrzuconych ze ssieka do omotu i j cicho mwi: -Na psa wszystkie ktnie i o co jeszcze? Oto gupie sowo! Tom pierwszy przyszed do ciebie i pierwszy wycigam rk do zgody... Antek poda mu rk, spojrza podejrzliwiei mrukn: -Juci, e ino to sowo, bom zoci do wasnie mia Wjt mnie zeli, bo co si bdzie ujmowa, nie jego sprawa, to mu wara! -To samo mu rzekem, bo chcia biey za tob... -Bi mnie... dabym ja mu bitk, jak jego pociotkowi, co jeszcze od niw ebra se lekuje... -wykrzykn i j nakada som do lady. -I tom mu przypomnia... -rzuci skromnie kowal i umiechn si chytrze. -Jeszcze ja si z nim porachuj, popamita mnie... figura jucha, urzdnik!... -Ryfa jest i tyla, poniechaj go. Umyliem cosik i z tym do ciebie przychodz... Trza zrobi tak... Po poudniu przyjdzie tu moja, to razem z ni idcie do starego rozmwi si dokumentnie... Na nic tam zoci i alenia si po ktach, trza w oczy stan i prosto powiedzie, co si ma... Bdzie dobrze abo i nie bdzie, ale trza wszystko wyoy !... -Co tu wykada, kiej zapis zrobi! -I zoci z nim nie poredzi! Juci, e zapiszrobi, ale pki yje, to zawdy go moe odebra -bacz to sobie i la tego nie potrza mu si przeciwi. Niech si eni, niech ma swoj uciech. Antek przyblad na to przypomnienie i drepocz w sobie, a rzn przesta. -Przeciw temu nie powstawaj w oczy, a przychwalaj i mw, e dobrze robi, i zapis,mia wol, to zrobi... niech ino reszt namprzyobieca -tobie i mojej, a przy wiadkach! -doda chytrze. -A Jzka i Grzela? -zapyta z niechci. -Spaci si ich! Bo to Grzela mao wybra? Ady prawie mu co miesic posya do wojska. Mnie ino suchaj, zrb, jak ci redz, a nie stracisz. Moja w tym gowa, e ju tak pokieruj, co wszystko bdzie nasze... -Jeszcze baran yje; a ju kunierz kouchna nim szyje... -Mnie suchaj... Niech ino przyobieca przy wiadkach, eby ino byo za co chyci pazurami... sd jeszcze jest i sprawiedliwo, nie bj si. A jest ju jedna zaczepka, bo zosta gront po twojejmatce... -Wielka parada, cztery morgi -na mnie i na twoj... -Ale go nie da tobie ni mojej! A tyle rokw sieje i zbiera! Zapaci wam dobrze za to i zprocentami... Przywtrz raz jeszcze, staremu si w niczym nie przeciw, przychwalaj, przygaduj, na wesele id, dobrego sowa nie auj, a obaczysz, e gonarychtujemy... A nie da si dobroci, to sdy rad mu dadz... Z Jagusi znacie si dobrze... to i ona mogaby ci pomc co nieco... jeno jej rzeknij o tym... ona jeszcze lepiej mogaby starego na nasz stron przechyli... no, zgoda?... Bo czas miju i... -Zgoda! Ino prdko id, bym ci w pysk nie da i za wrota nie wyciepn! -szepn przez zby. -Co ty, Antek? Co ty? -bekota przestraszony, bo Antek puci kos i szed ku niemu blady, ze strasznymi oczami. -Judasz cierwa, zodziej! -wychlustywa ze siebie spienion nienawici sowa, a kowal porwa si i uciek co tchu. -Rozum mu si psuje czy co? -myla ju nadrodze. -Jake, dobr rad daem... a ten?... Kiej taki gupi, to niech idzie na wyrobek, niech go stary wygoni, pomog jeszcze do tego... a tak czy owak grontu niepopuszcz... Taki to ty! W pysk chciae mi da, za wrota wyciepn, em si chcia z tob podzieli... e kiej do brata przyszedem z dobrym sowem! Taki to ty! Aha, sam by chcia wszystko bra! Niedoczekanie twoje!Wycigne ty ze mnie moje zamysy, to ju ci, jucho, przyrychtuj, ja ci frybraangielska potrzsie! -Rozsraa si coraz bardziej, bo go wcieko porywaa, e Antek przejrza jego zamysy i gotw jeszcze wyda przed starym. Tego si najwicej obawia. -Trza temu zapobiec! -zdecydowa natychmiast i mimo obawy przed Antkiem zawrci z powrotem do Borynw. -Jest gospodarz? -zapyta Witka, ktren wprost domu smaga kamieniami na gsi, pywajce po stawie. -Hale, jest tam! Poszli przecie do mynarzw zaprasza na wesele... -Wyjd naprzeciw, niby to si spotkamy! -pomyla i poszed ku mynarzowi, ale po drodze wstpi jeszcze do domu i przykaza onie piknie si przyodzia, dzieci zabra i zaraz, jak przedzwoni poudnie, i do Antkw. -Ju on ci powie, co robi!... Nic sama nie rb i nie miarkuj, bo gupia, a ino jak bdzie potrza, to beknij, ojcowe nogi obapipro... a suchaj dobrze, co ojciec powiedz i co Antek przdzi mwi bdzie... Z dobry pacierz j naucza, a przez okno patrzy, czy ich na mocie nie wida. -Zajrz do myna, czy jag zrobili. -Duyo mu si w domu czeka. Ale szed wolno, przystawa a medytowa...-Juci, kto go ta wie, co zrobi? Skl mnie,a gotw zrobi, com redzi... to i lepiej, e kobieta przy tym bdzie... a nie zrobi, pokc si... stary go wypdzi... Tak abo i nie, a zawsze si cosik udrze la siebie... -zamia si radonie, zatar rce, nacisn kaszkiet i zapi kapot, bo wietrzno byo i zib przejmujcy szed od stawu. -Przymrozek bdzie albo i pluchy nowe -szepn przystajc na mocie i spogldajc po niebie... Chmury gnay nisko,bure, cikie, jakby obocone, niby stada niemytych baranw. Staw pomrukiwa gucho, a czasami chlusta wod o brzegi, na ktrych gdzieniegdzie wrd czarnych, pochylonych olch i wierzb rosochatych czerwieniy si kobiety pierce szmaty - kijanki trzaskay zajadle po obu brzegach. Na drogach pusto byo, gsi tylko caymi stadami babray w staym bocie i po rowach, zarzuconych opadymi limi i mieciami, i dzieci krzyczay przed domami. Koguty zaczy pia po potach, jakby na zmian. -We mynie prdzej si ich doczekam! -szepn i poszed na d. Antek za po odejciu kowala j rzn tak zajadle sieczk, e cakiem si zatraci w tej robocie i do poudnia narzn tyle, a Kuba, ktren przyjecha z lasu, wykrzykn -Na cay tydzie bdzie tego, no -dziwowasi talk gono, a Antek oprzytomnia, lad rzuci, przecign si i poszed do chaupy. -Co bdzie, to bdzie, a trza mi si z ojcemrozmwi dzisiaj! -postanawia... -Cygan on jest i judasz, ale moe i dobrze redzi... Juci, musi on w tym co mie... -Myla o kowalu i zajrza na drug stron, ojcow, iwnet si cofn, bo tam siedziao ze dwadziecioro dzieci i wszystkie razem a wgos sylabizoway... Roch je naucza i pilniebaczy, by psich figlw nie stroiy... Chodzi se dookoa nich z racem w rku, nasuchiwa, czasem ktre poprawi,czasem pocign za ucho, czasem pogaska, a czsto gsto przysiad i cierpliwie wykada, jako tam stoi, i pyta,a dzieciska hurmem jedno przez drugie rway si odpowiada, jako te indory, kiej je kto podrani... a tak gono, e i po drugiej stronie sycha byo... Hanka gotowaa obiad i pogadywaa z ojcemswoim, starym Bylic, ktren rzadko zachodzi, e to schorowany by i ledwie si ju rucha. Siedzia pod oknem, wsparty na Hank spoziera... siwy by cakiem, wargi mu sitrzsy i gos mia saby, jakby ptaszcy, a w piersiach mu cigiem rzziao... -Jedlicie niadanie, co? -pytaa cicho. -I... po prawdzie to Weronka zabaczya mi da... i nie upominaem si, nie... -Weronka psy nawet godzi, bo tu nieraz domnie podje przychodz! -zawoaa, bo i przy tym gniewaa si ze starsz siostr jeszcze od zeszej zimy, e to tamta po mierci matki pobraa wszystko, co pozostao, i odda nie chciaa, to si i prawie nie widyway. -Bo si u nich nie przelewa, nie... -broni cicho... Stach mci u organisty, to i tam poje i jeszcze czterdzieci groszy za dziebierze... a w chaupie tyl a gb... e i tych ziemniakw nie starczy... Prawda... e dwie krowy maj i mleko jest... e maso i sery do miasta nosi i ten grosz jaki zbierze... alezabaczy czsto da je nie dziwota... dzieci tyla... a to i weniaki ludziom tka... i przdzie, i haruje jak ten w... a bo to duo mi trza?... eby ino w por... i co dnia... to... -A to si do nas przeniecie na zwiesn, kiej wam u tej suki tak le... -Dy si nie skar, nie narzekam, ino... ino... -gos mu si zaama nagle... -Popalibycie gsi, to dzieci przypilnowali...-Wszystko bym robi, Hanu, wszystko -szepta cichutko. -W izbie jest miejsce, to si ko wstawi, bycie ciepo mieli... -A dy i w oborze, i przy koniach spabym, byle u ciebie, Hanu. byle ju nie wraca! Byle... -zachysn si a t prob bagaln i zy jy mu kapa z zapadych, poczerwieniaych oczw... -Zabraa mi pierzyn, bo powiada, e dzieci nie maj pod czym spa... juci... marzy, em sam je bra do siebie, ale kouszysko si wytaro i nic m nie grzeje... i ko mi wziena... a po mojej stronie zimno... ani tej szczapy drzewa nie pozwoli... i kad ykstrawy wypomina... na ebry wygania... a kiej mocy nie mam, do ciebiem si ledwie zwlk... -Laboga! A czemucie to nam nic nigdy nie rzekli, e wam tak le... -Jake... crka... on dobry czowiek, ale cigiem na wyrobku... jake... -Piekielnica jedna! Wzia p grontu i p chaupy, i wszystko, i taki wam daje wycug! Do sdu trza i! Je mieli wam dawa i opa, i to, co wam do ubieru potrzeba, a my te dwanacie rubli w rok... bomy przeciech i dug spacili... co, nie tak?... -Prawda! Rzetelni jestecie, prawda... ale i te par zotych, co od was, a com je chowa sobie na pochowek, wycygania odemnie... a potem i da byo potrza... Jake dziecko... - Umilk i siedzia cichy, skulony, podobny dokupy starych wirw prdzej nili do czowieka. A po obiedzie, skoro jeno kowalowa weszaz dziemi i ja si wita, zabra wzeek,jaki mu Hanka narzdzia po kryjomu, i wynis si po cichu. Boryna na obiad nie przyszed. Kowalowa postanowia zatem czeka chobyi do nocy; Hanka narzdzia pod oknem warsztat i przecigaa paczeny wtek przez pochy i tylko niekiedy, cho i z niemiaoci, rzucia jakie sowo w rozmow, jak wid Antek z siostr; wywodzi swoje ale, w czym mu ju i przywtarzaa, ale niedugo to trwao, bo wpada Jagustynka i jakby od niechcenia mwia: -Od organistw lec, do prania mnie zawoay... Dopiero co by tam Maciej z Jagn prosi na wesele. Pjd! Juci, swj do swego, bogacz do bogacza cignie... i ksidza te prosili... -I dobrodzieja prosili?... -wykrzykna Hanka. -A c to, wity czy co? Prosili, powiedzia; e moe przyjdzie... laczego nie?... Bo to moducha nie urodna, a bo to jada dobrego i napitku nie naszykuj? Mynarze si te obiecali i z crk. Ho, ho, takiego wesela, jak Lipce Lipcami, jeszcze nie byo! Wiem dobrze, bo z Jewk od mynarzw kucharowa bdziemy. Wieprza ju im Jambroy sprawi, kiebasy robi... -przerwaa nagle, bo nikt nie mwi i nie pyta, siedzieli chmurni, wic przyjrzaa si wszystkim uwanie i wykrzykna: -Zanosi si u was na co! -Zanosi czy nie zanosi, a wam nic do tego! -powiedziaa tak ostro kowalowa, a Jagustynka si obrazia i posza na drug stron, do Jzi, ktra ustawiaa awki i stoki, bo dzieci si ju porozchodziy, a Roch polaz na wie. -Pewnie, e ojciec nie bdzie sobie aowaniczego-szepna kowalowa rozalonym gosem. -Nie ma to na to? -powiedziaa Hanka i zmilka zastrachana, bo Antek spojrza na ni gronie. Siedzieli wic prawie w milczeniu i czekali; czasem ktre nieco rzeko i znowu zapadao guche, cikie, niepokojce milczenie... Przed chaup i na ganku Witek z dziemi wyprawia takie brewerie, a apa szczeka i chaupa si trzsa. -Gotowych pienidzy musi mie te dosy, cigle co sprzedaje; a wyda na co?... Antek machn rk na to siostrzyne sowoi wyszed z izby na powietrze, cknio mu si w chaupie i niepokj w nim rs i strach, sam nie wiedzia czego... czeka naojca i niecierpliwi si, a rad by w duszy, e tamtego tak dugo nie wida. -Nie o gront tobie idzie, a o Jagusie przypomnia sobie, co mu kowal wczoraj powiedzia... -e jak ten pies! -wykrzykn zapamitale.Wzi si do ogacania ciany od podwrza, Witek nosi mu cik z kupy, a on ubija izakada erdkami, ale mu rce dray i raz w raz zaprzestawa roboty. Wspiera si o cian i przez nagie, bezlistne drzewapatrzy za staw, ha, na Jagusin chaup... Nie, nie miowanie w nim wzrastao, ino zo i tysice uczu nienawistnych, a si zdziwi temu! Suka, cierwa, rzucili jej gnat, to i posza!-mya. Ale przyszy na wspomnienia, wypezy skdci, z tych pl nagich, z drg, z sadw sczerniaych i pokurczonych i obsiady mu serce, czepiay si myli, majaczyy przed oczami... a pot pokry muczoo, oczy rozbysy i dreszcz go przechodzi mocny, ognisty!... Hej, a tam w sadzie... a wtedy w lesie... a kiedy razem powracali z miasta... Jezus! A si zatoczy, bo z naga ujrza tu przed sob jej twarz rozpomienion, dyszc namitnie, jej modre oczy i te ustapene i tak czerwone, a tak bliskie, e ich tchnienie czu, buchny na niego arem... iten gos cichy, urywany, nabrzmiay mioci i ogniem... -Janto!... Janto! -przechylaa si do niego blisko, e czu jca przy sobie, jej piersi, jej ramiona, jejnogi -a oczy przeciera i odpdza precz od si te mary mamice, i caa jego zo zawzita skapywaa mu z serca niby te lody ze strzech, gdy je wioniane soce przygrzeje, a budzio si znowu kochanie i wznosia swj eb kolczasty tskno bolesna, taka straszna tskno, e chobygow tuc o cian i rycze wniebogosy! -A eby to siarczyste zatrzasny! prawie. i na bl -jakwyrobki chodz, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAgPc h]c i7c j+0 \ k8~, -wykrzykn przytomniejc i bystro spojrza na Witka, czy ten nie domyla si czego... Od trzech tygodni by w gorczce, w oczekiwaniu jakiego cudu, a nic nie mg poredzi, niczemu si przeciwi! A bo to raz przychodziy mu szalone myli i postanowienia, e bieg, aby si z ni zobaczy, bo to jedn noc na deszczu i chodzie warowa jak ten pies przed jej chaup! Nie wysza, unikaa go, na drodzeju z dala omijaa!... Nie, to nie! I coraz bardziej zawzina si przeciwko niej i przeciw wszystkiemu! Ojcowa ona, to i obca, to i ta przybda, ten pies bezpaski, ten zodziej, co gront, dobro najwysze im kradnie -a to kijem go choby i na mier zakatrupi ! A bo to raz chciao mu si ojcu do oczw stan i rzec: nie moecie si z Jagn eni, bo ona moja! Ale strach podnosi mu wosy na gowie, co powie stary, co ludzie, co wie?... A przecie Jagu bdzie jego macoch, matk jakby-jake to moe by, jake?... To grzech musi by, grzech! A ba si myle o tym, bo mu serce zamierao ze zgrozy niewytumaczonej, z obawy przed jak straszn kar bosk... I nie rzec o tym nikomu, ino to nosi w sobie jako zarzewie, jako ten ogie ywy, ktren a do koci przepala... nie na ludzk to moc, nie. A tu ju za tydzie lub... -Gospodarz id! -zawoa Witek prdko, a Antek drgn ze strachu. Mroczao ju na wiecie. Zmierzch sypa si na wie, jako ten popiniewystudzony i od ukrytego zarzewia rudawy jeszcze -zorze dogasay, blady odtych chmur burych, ktre wiatr gna i zwala na zachd, i stoy w gry przeogromne. Zimno si robio, ziemia taa, powietrze czynio si ostre, rzewe jak przed przymrozkiem i takie suchliwe, e tupot i ryki pdzonego do wodopoju inwentarza szy goniej, a skrzypy wrtni i studziennych urawi, rozmowy, krzyki dzieci, szczekania leciay wyraniej przez staw; gdzieniegdzie byskay ju okna i paday na wod dugie,porwane, drgajce odbicia wietliste... a spoza lasw wychyla si z wolna ogromny,czerwony ksiyc w peni, a uny biy nadnim, jakby poar bucha gdzie w gbi lasw. Boryna przyodzia si w zwyczajne szmaty i poszed w podwrze do gospodarstwa, zajrza do koni, do krw, do stodoy, a nawet i do prosiakw, skrzycza Kub za co i Witka rwnie, e cielta wylazy z grdki i aziy pomidzy krowami, a gdy wrci do izby swojej, ju tam czekali na wszyscy... Milczeli, ino wszystkie oczy podniosy si na niego i opady wnet, bo przystan na rodku, obejrza si po nich i zapyta drwico: -Wszystkie! Jak na sd jaki! -Nie na sd, ino do was przylim z proszeniem -rzeka niemiao kowalowa. -A czemu to i twj nie przyszed?... -Robot ma piln, to osta w domu... -Juci... robot... juci... -umiechn si domylnie, zrzuci kapot i j zzuwa buty, a oni milczeli, nie wiedzc, od czego zacz. Kowalowa chrzkaa i przyciszaa dzieci, bo si bray do baraszkowania, Hanka siedziaa na progu i karmia chopaka, a lataa niespokojnymi oczami potwarzy Antka, ktren siedzia pod oknem i ukada sobie w gowie, co ma rzec, a dra cay ze wzruszenia i niecierpliwoci. Jedna Jzia spokojnie obieraa ziemniaki pod kominem, przyrzucaa drewek na ogiei ciekawie pogldaa po wszystkich, bo nic wymiarkowa nie moga. -Czego chcecie, mwcie! -zawoa ostro, zniecierpliwiony milczeniem. -A to... mw, Antek... a to przylim wedle tego zapisu... -jkaa kowalowa. -Zapis zrobiem, a lub w niedziel... to wam rzekn -To wiemy, ale nie o to przylim - -A czego? Zapisalicie cae sze morgw! -Bom tak chcia, a zechc, to w ten mig zapisz wszystko... -Jak wszystko bdzie wasze, to zapiszecie! -powiedzia Antek. -Dzieciskie, nasze. -Gupi jak ten baran! Grunt jest mj i zrobi z nim , co mi si spodoba! -Zrobicie abo i nie zrobicie... -Ty mi wzbronisz, ty! -A ja, a my wszystkie, a nie, to sdy wam wzbroni! -krzykn, bo ju nie mg cierpie i buchn zapamitaoci. -Sdami mi wygraasz, co? Sdami! Zamknijty gb, pkim dobry, bo poaujesz! - krzycza przyskakujc do niego z piciami.-A ukrzywdzi si nie damy! -wrzasna Hanka podnoszc si na nogi. -A ty czego? Trzy morgi piachu wniesa i star pacht, a bdzie tu pysk wywieraa?-Wycie i tyla Antkowi nie dali, nawet tych jego morgw matczynych, a robimy wam zaparobkw, jak te woy. -Sprztacie za to z trzech morgw. -A odrabiamy wam za dwadziecia abo i wicej! -Jak wam krzywda, idcie se poszuka lepiej! -Nie pjdziem szuka, bo tu jest nasze! Nasze po dziadach pradziadach! -zawoa mocno Antek. Stary uderzy go oczami i nic nie odrzek, przysiad przed komin i pogrzebaczem tak dziaba w gownie, a iskry si sypay -zy by, ognie chodziy mu po twarzy i wosy mu cigiem spaday na oczy, jarzcejak u bika... ale si jeszcze hamowa, choledwie i zdziera... Dugie milczenie zalego izb, e ino te przysapki a dychania prdkie sycha byo. Hanka szlochaa z cicha i pohutywaa dziecko, bo skamle poczo. -My nie przeciwni oenkowi, chcecie, to siecie... -A przeciwcie si, duo o to stoj!... -Ino zapis odbierzcie -dorzucia przez zy Hanka. -Zmilkniesz ty, a to, psiachma, jazgocze cigiem jak ta suka! -rzuci z tak moc pogrzebacz w ogie, a si gownie potoczyy na izb. -A wy si miarkujcie, bo to nie dziewka wasza, ebycie gbe wywierali na ni! -To czemu pyskuje! -Ma prawo, bo si o swoje upomina! -wrzeszcza coraz mocniej Antek. -Chcecie, to i zapiszcie, ale to, co ostao, odpiszcie na nas -zacza cicho kowalowa. -Gupia! Widzisz j, mojem si tu bdzie dzielia! Nie bj si, na wycug do waju nie pjd... -rzekem! -A my nie ustpim. Sprawiedliwoci chcemy. -Jak wezm kija, to wama dam sprawiedliwo. -Sprbujcie ino tkn, a pewnikiem wesela nie doczekacie... I jli si ju kci, przyskakiwa do si, grozi, bi piciami w st, wykrzykiwa a wypomina wszystkie swoje ale i krzywdy. Antek tak si zapamita i tak rozsroy, e wcieko buchaa z niego iraz w raz ju starego chwyta to za rami, to za orzydle i gotw by bi... ale stary jeszcze si hamowa, nie chcia bijatyki, odpycha Antka, na obelgi z rzadkaodpowiada, bych ino dziwowiska la ssiadw i wsi caej nie czyni. W izbie podnis si taki krzyk i zamt, i pacz, boobie kobiety pakay i woay na przemian,a dzieci te wrzeszczay, e Kuba z Witkiem przylecieli z podwrza pod okna... ale nic rozezna si nie rozeznali, bo wszyscy razem krzyczeli, a w kocu, kiedy im ju zabrako gosu, chrzypieli ino samymi przeklestwami a pogrobami. Hanka rykna nowym, ogromnym paczem,wspara si o okap i ja zalewanym przezzy, nieprzytomnym gosem krzycze: -Na ebr ino nam i, we wiat... o mj Jezus, mj Jezus!... A jak te woy harowalim i dnie... i noce... za parobkw... a teraz co?... A Pan Bg was pokarze za krzywd nasz!... Pokarze... Cae sze morgw zapisali... a te szmaty po matce... te, paciorki... to wszystko... i la kogo to? Lakogo?... La takiej wini! A eby pode potem zdecha za krzywd nasz, a eby ci robaki roztoczyy, ty wywoko, ty lakudro jedna, ty!... -Co powiedziaa?... -zarycza stary przyskakujc do niej... -e lakudra i wk ten, to i caa wie wie otym... cay wiat!... cay!... -Wara ci od niej, bo ci ten pysk o cian rozbij, wara... -i j ni trz, ale ju Antek przyskoczy i osoni, i rwnie krzycze pocz: -I ja przywtrz, e lakudra jest, wk, ja! A spa z ni, kto chcia, ja!... -woa nieprzytomnie i gada, co mu lina na jzykprzyniesa, nie skoczy, bo stary, rozwcieklony ju teraz do ostatka, trzasn go tak w pysk, a rymn bem na oszklon szafk i z ni razem zwali sina ziemi... Porwa si rycho okrwawiony irun na ojca. Rzucili si na siebie jak dwa psy wcieke, chycili si za piersi i wodzili po izbie, miotali, bili sob o ka, o skrzynie, o ciany, a by trzaskay. Krzyk si podnis nieopisany, kobiety chciay ich rozerwa, ale przewalili si na ziemi i tak zwarci ca nienawici i krzywdami tarzalisi, gnietli, dusili... Cae szczcie, e rycho rozerwali ich ssiedzi i odgrodzili od siebie... Antka przenieli na drug stron i zlewali wod, tak osab z umczenia i upywu krwi, bo twarz mia porozcinan o szyby. Staremu nic si nie stao; spencer mia nieco podarty i twarz podrapan i a sin zwciekoci... Skl i powygania ludzi, co si byli zlecieli, drzwi od sieni zamkn i siad przed kominem... Ale uspokoi si nie mg, bo mu cigiem wracao przypomnienie tego, co na Jagn wypowiedzieli, a gao go w serce jakby noem... -Nie daruj ja ci tego, psie jeden , nie daruj! -przysiga sobie w duszy. -Jake, na Jagusi... -Ale wnet przychodzio mu do gowy i to, co nieraz ju sysza o niej, codawniej pogadywali, a na co nie zwraca uwagi! Gorco mu si robio i dziwnie duszno, i dziwnie markotno... -Nieprawda, pleciuchy i zazdroniki, wiadomo! -wykrzykn w gos, ale coraz wicej mu si przypominao gada ludzkich. -Jake, rodzony syn powieda, to nie maj szczeka!cierwa! -ale ary go te wspominki jak ogie... A gdy Jzia posprztaa lady bitwy, a w kocu, cho i pno, podaa kolacj, sprbowa ziemniakw i pooy yk, niemg przekn. -Zasypae obroki koniom? -zapyta Kuby. -Przeciech... -Gdzie Witek? -Po Jambroa polecia, by Antkowi gow opatrzy; gba mu spucha kiej garnek -doda i wynis si zaraz, bo ksiyc wieci, a on si dzisiaj wybiera pod las na polowanie... -Juchy, chleb ich rozpiera, to si bij mrucza. Stary te poszed na wie, nie wstpi jednak do Jagny, cho si w oknach wiecio, zawrci spod samych drzwi i polaz drog ku mynowi. Noc bya chodna, wyiskrzona, przymrozekcina ziemi, ksiyc wisia wysoko i tak jasno wieci, e cay staw roziskrzy si jakby ywym srebrem, drzewa rzucay dugie, chwiejne cienie na drogi puste. Pno ju byo, wiata w domach gasy, ino bielone ciany wystpoway mocniej ze sadw nagich, cisza i noc ogarniaa wie ca, jeden myn turkota i woda bekotaa monotonnie... Maciej chodzi to t, to drug stron stawu i nie wiedzia, coz sob pocz, nie uspokoi si, gdzie tam, jeszcze barzej rozbieraa go zo i nienawi; a i do karczmy poszed, posapo wjta i prawie do pnocka pi, ale robaka nie zala... jeno jedno postanowieniepowzi. Rano nazajutrz, skoro wsta, zajrza na drug stron. Antek lea jeszcze, twarz mia obwizan w okrwawion szmat, ale si unis nieco. -Wynota mi si w ten mig z chaupy, eby ni ladu po was nie ostao! -krzykn. - Chcesz wojny, chcesz sdu, id do sdu, skar mnie, dochod swojego. Co swoje posia - latem zbierzesz, a teraz wyno si! Niech moje oczy was nie widz! Syszysz! -rykn, bo Antek podnis si, ale nic nie odpowiada... i zacz si wolno ubiera... -eby mi do poednia ju was nie byo! -zawoa jeszcze z sieni. Antek i na to nie odrzek, jakby nic nie sysza... -Jzka, zawoaj Kub, niech zaoy koby do wozu i wywiezie ich, gdzie chc! -Hale, kiej Kubie cosik jest, ley na werku ijczy ino, a powiada, e cakiem wsta nie moe, tak go ten kulas krzywy boli... -Hale, noga go boli! Wako jeden, odpoczywa se chce i sam zaj si rannymobrzdkiem gospodarskim. Ale Kuba rozchorza naprawd, nie powiada, co mu jest, cho go si Boryna pyta, ino e chory, a tak jcza, tak stka, a konie ray, przychodziy do wyrka i obwchiway mu twarz, i lizay, a Witek coraz to nosi mu wod wiaderkiem i ukradkiem pra w potoku jakie szmaty skrwawione... Stary nie spostrzeg tego, bo przypilnowywa, by si Antkowie wynosili. I wynosili si. Bez krzykw ju, bez ktni, bez sprzeciwia pakowali si, wynosili statki, wizali toboy; Hanka a mdlaa z aoci, Antek j wod trzewi i pogania, byle jurychlej zej z ojcowskich oczw, byle prdzej... Poyczy konia od Kba, ojcowego nie chcia, i przewozi rzeczy do Hanczynego ojca, na koniec wsi, za karczm jeszcze... Ze wsi przyszo paru gospodarzy z Rochemna czele i chcieli zgod czyni midzy nimi, ale ni syn, ni ojciec mwi sobie o tym nie dali... -Pobrbuje, jak to wolno smakuje i swj chleb odpowiedzia stary. Antek nic nie odrzek na namowy, ino podnis pi i tak zakl strasznie, tak pogrozi, a Roch zblad i cofn si do kobiet, ktrych si do zebrao w opotkach i w ganku, eby to Hance pomc, a gwnie, by si w gos uala i pyskowaa uredza!... Gdy zabeczana Jzia podawaa obiad ojcu i Rochowi, ju tamci z ostatnimi rzeczami i dziemi wyjedali z opotkw na drog... Antek ni si obejrza na chaup, przeegna si ino, westchn ciko, smaga konia, podpiera wz, bo kopiasto by naoony, i szed jak martwy, a blady jak ten papier, oczy mu gorzay zacitocii zby szczkay kiej we febrze... ale ni jednego sowa nie rzek, Hanka za wlekasi za wozem, starszy chopak czepia si matczynego weniaka i krzycza wniebogosy, modszego tulia do piersi i zaganiaa przed sob krowy, stadko gsi i dwa chude prosiaki, a tak ryczaa, tak wyklinaa, tak zawodzia, e ludzie wychodzili z domw i jakby procesj ich odprowadzali. A u starego obiad jedli w ponurym milczeniu. Stary apa szczeka na ganku, bieg za wozem, powraca znowu i wy... Witek go nawoywa, ale pies nie sucha, biega posadzie, obwchiwa podwrze, wpada do izby Antkw, oblecia j par razy, wypaddo sieni, szczeka, skomli... poasi si doJzi i znowu lata jak oszalay, to przysiada na zadzie i ogupiaym wzrokiem patrzy , a wreszcie zerwa si, wtuli ogon pod si i polecia za Antkami... -A to i apa poszed za niemi... -Wrci, wygodzi si, to wrci, nie bj si,Jzia -mwi mikko stary. -Nie bucz, gupia! Wyporzd tamt stron, Roch bd mieli mieszkanie. Zawoaj Jagustynki, to ci pomoe... i zajmij si gospodarstwem, gospodyni teraz jeste, na twojej gowie wszystko... no nie bucz, nie... uj jej gow i gaska a przyciska do piersi, a houbi... -Pojad do miasta, to ci trzewiki kupi. -Kupicie, tatulu? Naprawd kupicie?... -Kupi ci, kupi ci i co wicej, ino dobr crk bd, o gospodarstwie pamitaj! -To i na kaftan mi kupcie, taki jak ma Nastusia Gobianka. -Kupi ci, crko, kupi... -I wstek, ino dugich, bobym nie miaa na wasze wesele. -Co ci ino potrza, mw, a wszystko miaa bdziesz , wszystko. ROZDZIA 11 -pisz to, Jagu?... -A bo to mog. Ocknam na rozwicie i cigiem mi w gowie stoi e ju dzisiaj wesele... a wierzy trudno: -Markotno ci, crko, co? -spytaa ciszej... z lkliw nadziej w sercu... -Co by za markotno miao by! Ino, e od was trzeba mi i, na swoje... Stara nie odrzeka, stumia w sobie al, jaki nagle j przewierci, i wstaa z pocieli, przyodziaa si byle jak i posza do stajni budzi chopakw. Zaspali nieco powczorajszych rozplecinach, bo dzie ju by duy, wit zatopi ziemi w srebrzystej, poyskliwej szronami topieli, zorze si rozpalay na wschodzie -jakoby kto niebo posypa zarzewiem. Dominikowa umya si w sieni i cicho chodzia po izbie, ale raz w raz pogldaa na Jagn, ktrej ledwie gow mona byo rozezna na pocieli wrd mrokw, jakie jeszcze zalegay izb... -Le se, crko, le... Ostatni to raz u matki,ostatni. -mylaa z czuoci i z tym bolesnym alem, co wci powraca. Nie chciao si jej wierzy, e to naprawd judzisiaj, a sobie przypomina musiaa wszystko... Tak, sama chciaa tego, a teraz, a teraz... jakby strach ni owadn i tak zatrzs, a skurczya si z blu i przysiada na ku... Boryna dobry czowiek, uszanuje i krzywdy jej nie zrobi... a Jagu poprowadzi go, gdzie ino zechce, bo stary wiata Boego poza ni niewidzi... Nie, nie o to si bojaa, nie o to... pasierby!Juci... po co byo Antkw wygania? Teraz dopiero bd zapieka a pomsty szuka!... A nie wygania, to Antek byby pod bokiem i obraza boska abo i co gorsze wyszoby z tego!... Jezus mj! A rady ju nie ma... Zapowiedzi wyszy... wieprzek zabity, i chodz, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAlP$c mtc nWc o@,Kc p: weselni sproszeni... tyla ju zrobione... zapis w skrzynce... -Nie, nie! Co bdzie, to bdzie, a krzywdy nijakiej, pki yje, zrobi jej nie dam!... -pomylaa stanowczo i posza znowu do chopakw krzycze, czemu nie wstaj. Za powrotem chciaa ostro woa na Jagn, ale Jagu usna, rwny, cichy oddech szed od ka, a j znowu chwyciy wtpliwoci rne i ale, i jak te jastrzbie czepiay si pazurami serca, dary i krzyczay strachem a trosk! Uklka pod oknem, wpia zaczerwienione, rozpalone oczy w wit i modlia si dugo i gorco. Wstaa mocna i na wszystko gotowa. -Jagu! Wsta, crko, czas ju! Ewka zarazprzyleci do gotowania, a tyla jeszcze roboty! -Pogoda to? -pytaa podnoszc ocia gow. -I jaka, a si lni na wiecie od przymrozku! Soce zaraz wzejdzie... Jagna ubieraa si szybko. Stara jej pomoga i dugo o czym rozmylaa, bo wkocu rzeka: -A przywtrz ci jeszcze, com ju nieraz mwia... Boryn trza uwaa... dobry on czowiek... z bele kim si nie zadawa... bych ci znowu na ozory nie wzili... ludzie to jak te psy... ino gry! Suchasz to, crko?... -Sucham, sucham, ale tak mwicie, jakbym swojego rozumu nie miaa... -Rady dobrej nikomu nie za wiele... Bacz i to, by z Boryn nie huru-buru, a mitko, a dobroci. Starszy wdy uwaniejszy jest nato nili modziak... a kto wie, moe ci z grontu przypisa abo gotowy grosz za pazuch wrazi ! -Nie stoj tam o to -burkna zniecierpliwiona. -Bo moda i gupia... A obejrzyj si ino po wsi, po ludziach, to obaczysz, o co si kc, o co prawuj, o co zabiegaj! O grunt jeno, o dobro! Dobrze by ci to byo bez tego zagona, bez tej witej ziemi, co?Nie do wyrobku i biedowania Pan Jezus ci stworzy, nie! A po com cae ycie zabiegaa? -La ciebie ino, Jagu! A teraz ostan kiej ten palec sama jedna!... -A bo to chopaki id w wiat? Ostaj... -Tyla mi z nich pociechy, co z wczorajszegodnia! -krzykna i rozpakaa si -a z pasierbami zgod powinna trzyma! -dodaa obcierajc oczy. -Jzka dobra dziewczyna, Grzela jeszcze nierycho wrci z wojska... a... -Kowali trza si strzec. -Przecie oni si z Maciejem sielnie obserwuj. -Ma w tym kowal jakie wyrachowanie, ma!Ale pilnowaa go bd... Z Antkami najgorzej, bo si pogodzi nie chc... i dobrodziej wczoraj zgod chcia zrobi... nie przystali... -A bo Maciej jest jak ten zy pies, eby ichz chaupy wygna! -wykrzykna namitnie.-Co ty, Jagu, co ty? A dy Antek najbarzejwygadywa na ciebie i grunt chcia odebra, i pomstowa a zarzeka przeciw tobie, e powtrzy trudno. -Antek przeciw mnie? Ocyganili was, aeby im ozory paskudne poschny!... -A czemu to jego stron trzymasz, co?... -zapytaa gronie. -A bo wszystkie na niego! Ja nie jestem jak ten pies dziadowski, co za kadym idzie, byle mu ino chleba podrzuci! Dobrze widz,e mu si krzywda dzieje... -To moe by mu i zapis oddaa... co?... Ale Jagna ju nie zdya rzec, bo zy ciurkiem polay si z jej oczw, to ino buchna do komory, przywara drzwi za sob i dugo buczaa... Nie przeszkadzaa w tym Dominikowa, ino nowe strapienie wlizno si do jej serca... ale nie czas byo medytowa, Ewkaprzysza, chopaki przecigali si przed sieni, trzeba byo wzi si do porzdkwiprzygotowa ostatnich... Soce wstao i dzie rano potoczy si naprzd. Przymrozek w nocy by niezgorszy, e kaue po drogach i brzegi stawu ciy silodem, a na grudzi i co lejsze bydl utrzyma si nie mogo. Ciepo si czynio, pod potami i w cieniachsiwiao jeszcze, ale ze strzech skapywa zamrz lnicymi paciorkami, a na mokradach kurzyy opary kieby dymy. Powietrze byo tak przejrzyste, e oklne pola widziay si jak na doni, a lasy si przysuny, e i poniektre drzewa mg rozezna... Na niebie modrym i niskim ani jednej chmurki nie byo. Ale na pogod nie szo, bo wrony tuky sikoo domw i piay koguty. Niedzielny to by dzie i chocia dzwony jeszcze nie przedzwaniay do kocioa, a ju we wsi wrzao kieby w ulu. Z p wsi szykowao si na wesele Borynowe z Jagn.Midzy chaupami, przez oszroniae sady biegay dziewczyny z pkami wstek, a weniakami i stroikami rnymi... W chaupach by niemay rwetes przygotowa, przymierza a przystraja, e z gsto powywieranych okien i drzwi buchay radosne gosy abo ju te piosenki weselne. A i w chaupie Dominikowej uczyni si gwat i zamieszanie, jak to zwyczajnie w dzie taki! Dom by wieo obielony, cho nieco oblaz z wapna na wilgoci, a widnia ju z daleka, bo i umajony by jak na witki. Chopaki jeszcze wczoraj nawtykali wierczyny w strzech, to w szpary cian, gdzie si ino dao, a cae opotki od drogi do sieni wysypali jedlin -pachniao jak w borze na zwiesn. A i wewntrz wyporzdzone byo galanto. Po drugiej stronie, gdzie by skad rupieci,buzowa si tgi ogie i kucharowaa Ewkaod mynarza przy pomocy ssiadek i Jagustynki. Z pierwszej za izby wynieli wszelki sprzt zbytni do komory, e ostay ino obrazy, a chopaki ustawiali pod cianami awy mocne, a dugie stoy. Izba te bya wybielona z nowa, wymyta, a komin przysonity modr pacht, cay za puap i belki, poczerniae ze staroci, Jagusia suto przystroia wycinankami. Maciej by przywiz z miasta kolorowych papierw, a ona wystrzygna z nich kekstrzpiastych, to kwiatuszkw, to cudakw rnych, jako: kiedy psy goni owce, a pasterz z kijem za nimi leci, abo za i procesj ca, z ksidzem, z chorgwiami, z obrazami i inne rnoci, e spamita trudno, a tak wszystko utrafione i foremnekieby ywe, a si ludzie wczoraj na rozplecinach dziwowali. Umiaa ona i nie takie, a wszystko, co ino zamylia abo na co spojrzaa... e nie byo w Lipcach chaupy bez tych jej strzyek... Ogarna si nieco w komorze i wysza nalepia reszt wzdu cian, pod obrazami, bo ju gdzie indziej miejsca nie byo. -Jagu! A daaby spokj tym cudakom, druhen ino patrze... ludzie si wnet schodzi poczn, muzyka ju po wsi chodzi... a ona si zabawia... -Zd jeszcze, zd... -odpowiadaa krtko i daa wnet spokj nalepianiom -brako jej cierpliwoci... Wysypaa podog kolkami jedlinowymi , to stoy pokrya cienkim ptnem , to porzdkowaaw komorze albo si przemawiaa z brami ,lub wychodzia przed dom i patrzya dugo w wiat. A adnej radoci w sobie nie czua, adnej. eby jej wszystko nie przypominao , e to wesele dzisiaj , nie baczyaby o tym. Boryna wczoraj na rozpleciny , da jej osiem sznurkw korali , wszystkie jakie mu zostay po nieboszczkach... Nie staa o nie, nie staa dzisiaj o nic... Leciaaby tylko gdzie przed si, choby w cay wiat... ale gdzie? Abo to wiedziaa! Mierzio si jej wszystko, do gowy wci wracao powiedzenie matczyne o Antku... -Jake, on by wygadywa, on?... Nie moga wierzy, nie chciaa... bo a si jej na pacz zbierao!... A moe?... Wczoraj, kiedy praa w stawie, przeszed i ani si nie spojrza! A jak szli rano do spowiedzi z Boryn, spotkali go przed kocioem... z miejsca zawrci jak przed zym psem... A moe?... Niech szczeka, kiej taki, niech szczeka!... Zacza si buntowa przeciw niemu, ale z naga wspomnienia tego wieczora, kiedy wracali z obierania kapusty od Boryny, buchny jej do mzgu i zatopiy j ca wogniu, i obwiny jej dusz z tak moc, a tak wyrazicie w niej odyy, e rady sobieda nie moga... a ni std ni zowd ozwaasi do matki: -Wiecie, a to po lubie wosw mi nie obcinajcie! -Hale, co mdrego umylia? Syszano to, eby dziewce wosw nie ucito po lubie! -A po dworach i miastach nie obcinaj! -Pewnie, juci, bo im tak trzeba do rozpusty, eby ludzi mogy ocygania i za co inszego si wydawa. Ale, bdzie tu nowe porzdki zakadaa! Dworskie panniceniechta z siebie cudaki robi i pomiewisko,niechta z kudami jak ydowice jakie chodz -wolno im, kiej gupie, a ty gospodarska crka z dziada pradziada, nie adne miejskie pomieto, to robi, winna jak pan Bg przykaza , jak zawdy w naszym gospodarskim stanie si robio... Znam ja te miejskie wymysy, znam... jeszcze nikomu one na zdrowie nie wyszy! Posza w sub do miasta Pakulanka i co?... Mwi wjt, jaki papier przyszed dokancelarii , e dzieciaka udusia i w kryminale siedzi... albo i ten Wojtek, Borynw krewniak po siostrze, dorobi si w miecie sielnie, e teraz po wsiach po proszonyrn chlebie chodzi... a przdzi na Wlce gospodarstwo mia, konie mia i chleba po grdyk... zachciao mu si buek, a ma kij i torb na staro... Ale Jagna mdrych przykadw nie suchaa, a o obciciu i gada sobie nie daa. Namawiaa j Ewka, a ta znajca bya, niejedn wie znaa i rok w rok do Czstochowy z kompaniami chodzia, przekadaa i Jagustynka , ale jak to ona, zawdy z przekpinami i namieszliwie, bo wkocu rzeka: -Ostaw warkocz, ostaw, zda si Borynie, okrci se nim rk, ostrzej przytrzyma i mocniej ci kijem zleje... sama go obetnieszpotem... Znaam tak niejedn... -nie mwiawicej, bo Witek j woa, gdy od wypdzenia Antkw przeniesa si do Boryny, bo Jzia poradzi sobie nie moga zgospodarstwem. Pomagaa warzy Ewce, a co troch zagldaa do dom, stary dzisiaj do niczego gowy nie mia, Jzia ju od rana przystrajaa si u kowalw, a Kuba lea wci chory. -Chodcie prdzej, bo Kuba was pilno potrzebuje-przynagla chopak. -Gorzej mu to? -A juci, tak stka i jczy, ae na drodze sycha! -Id w te pdy. Moiciewy, obacz ino, co si z nim dzieje, i zaraz wrc... -Jagu, i tobie trza si spieszy, druhen inopatrzy-naganiaa matka. Ale Jagu nie popieszaa, chodzia jak senna, przysiadaa po awkach, to wet si zrywaa i zaczynaa sprzta, ale robota leciaa jej z rk, a ona staa dugo, bezmylnie zapatrzona w okno. Kolebaa siw niej dusza jak woda i raz w raz bia, jakby o kamie jaki, o przypomnienia... A w domu gwar si czyni coraz wikszy, bo wci wpaday kumy rne, to krewniaczki, to gospodynie, i dawnym obyczajem znosiy kury, to bochen biaego chleba, placek, soli, mki, soniny albo i srebrnego rubla w papierku -wszystko to wpodzice za prosiny weselne, eby gospodyni zbytnio si nie szkodowaa. Przepijay ze star po kieliszeczku sodkiej, pogwarzyy, nadzi woway i rozbiegay si spiesznie. A Dominikowa tgo si zwijaa -pilnowaa warzy, uprztaa, raia i na wszystko oko miaa i sposb, a czsto naganiaa chopakw, bo si ocigali, a co ktren ino mg, to si z chaupy wyrywa na wie, do wjta, bo ju tam byli muzykanci i zbierali si drubowie... Na sum mao kto poszed, gniewa si o to dobrodziej, e la wesela zapominaj o subie Boej -co byo i prawd, ale nard to sobie rozumia, e i wesela takie nie co niedziela si odprawiaj. A zaraz po obiedzie jli si zjeda ze wsipobliskich, kto by zaproszon. Soce si ju przetoczyo z poudnia i prszyo bladym, jesiennym wiatem, e ziemia byszczaa jakby oroszona, okna buchay pomieniami, staw lini si i migota, przydrone rowy pobyskiway wod jakby szybami -wszystek wiat by przesycony wiatem dogasajcej jesieni i ciepem ostatnim. Ogucha, niema cisza obtulaa rozzocon ziemi. Dzie si dopala jaskrawo i z wolna przygasa. Ale w Lipcach huczao jakby na jarmarku. Jak tylko przedzwonili na nieszpory, muzyka wywalia si od wjta na drog. Najpierwsze szy skrzypki w parze z fletem, a za nimi warcza bbenek z brzkadami i basy, przystrojne we wstgi,wesoo podrygiway. Za muzyk szy oba dziewosby i drubowie -szeciu ich byo. A wszystko chopaki mode, dorodne, kiej sosny mige, w pasie cienkie, w barach rozrose, taneczniki zapamitae , pyskacze harde, zabijaki sielne, z drogi nieustpliwe -same rodowe, gospodarskie syny. Walili rodkiem drogi, kup ca, rami przy ramieniu, a ziemia dudnia pod nogami, a tak radoni, weselni i przystrojeni piknie, e ino w socu graypasiaste portki, czerwone spencerki, pki wstg u kapeluszw i rozpuszczone na wiatr, kiej skrzyda, kapoty biae... Krzykali ostro, podpiewywali wesoo, przytupywali siarczycie i szli tak szumno, jakby si mody br zerwa i z wichur lecia... Muzyka graa polskiego, bo za cignli od domu do domu zaprasza weselnikw -gdzieim wynosili gorzaki, gdzie zapraszali do wntrza, gdzie za piewaniem odpowiedzieli -a wszdy wychodzili przystrojeni ludzie, przystawali do nich i szli dalej spoem, i ju wszyscy w jeden gos piewali pod oknami druhen: Wychod, druhenko, wychod, Kasieko, Na wesele czas- Bd tam gray, bd pieway Skrzypice i bas- A kto si nie naje, kto si nie napije... Pjdzie do dom wczas! Oj ta dana, dana, oj ta dana, da!... Hukali spoem i z moc tak, a si po wsi rozlegao, a na pola szy weselne gosy, pod borami pieway, we wiat leciay szeroki. Ludzie wychodzili przed domy, do sadw, napoty, a jaki taki, cho nie weselny, przystawa do nich, by si aby napatrze i nasucha, e nim doszli, ju si prawie caa wie stoczya i okraa weselnikwcib, i coraz wolniej szli, a dzi eci chmar nieprzeliczon i z wrzaskiem a przypiewywaniem przodem biegy. Doprowadzili goci do weselnego domu, przegrali im na godne wejcie i zawrcili dopana modego. A Witek, ktren ze wstgami u spencerka hardo by splnie z drubami chodzi, skoczy teraz naprzd. -Gospodarzu, a to muzyka z drubami wali! -krzykn w okna i polecia do Kuby. Rzsisto zagrali na ganku, a Boryna w ten mig wyszed, drzwi na rozcie wywar, wita si a do rodka zaprasza, ale wjt zSzymonem ujli go pod boki i ju prosto do Jagny powiedli, bo czas byo do kocioa. Szed ostro i a dziw, tak modo wyglda;wystrzyony, do czysta wygolony, przystrojony weselnie -urodny by, jak mao ktry, a przez to, e mocno w sobie podufay i rozrosy, to i postur ju mia z dala widn, i powag w twarzy niema; pomiewa si wesoo z parobkami, pogadywa, a najczciej z kowalem, bo musi wci na oczy nawija. Godnie go wprowadzili do Dominikowej; nard si rozstpi, a oni go wiedli do izby szumno, z graniem i przypiewkami. Ale Jagusi nie byo, przystrajay j jeszcze kobiety w komorze mocno zawarteji pilnie strzeonej, bo parobcy drzwi pchali,to w deskach szparutki czynili i przekomarzali si z druhnami, e ino pisk, miechy i babie wrzaski odpowiaday. A matka z synami przyjmowaa goci, czstowaa gorzak , usadzaa co starszena awach i na wszystko oko miaa, bo narodu si zwalio, e i trudno przej przez izb, po sieniach stali, w opotkach nawet. Nie bele jakie to gocie, nie! Gospodarze sami, rodowi i co bogatsze, a wszystko krewniacy, powinowaci i kumy Borynw i Paczesi, a drudzy zasie znajomkowie to i z dalszych wsiw zjechali.Juci, e ni Kba, ni Winciorkw, ni tych morgowych biedot nie byo, ni tego drobiazgu, co po wyrobkach chodzi i zawdy ze starym Kbem trzyma... Nie dla psa kiebasa, nie dla prosit mid! Dopiero w jakie dwa pacierze otwarli drzwikomory i organicina z mynarzow wywiedy Jagu na izb, a druhny otoczyyj wiankiem, a tak strojne i urodne wszystkie, e kwiaty to byy, nie kwiaty, aona midzy nimi najmiglejsza i kieby ta ra najliczniejsza stojaa w porodku, a caa w biaociach, w aksamitacln, w pirach, we wstgach, w srebrze a zocie - e si widziaa niby ten obraz, co go naszaj na procesjach, a przycicho z naga, tak oniemieli i dziwowali si ludzie. Hej ! Jak Mazury Mazurami, nie byo liczniejszej ! Wnet drubowie zrobili rumor i gruchnli z caych piersi: Rozgaszaj, skrzypku, rozgaszaj! A ty, Jagu, ojca, matk przepraszaj - Rozgaszaj, flecie, rozgaszaj! A ty, Jagu, siostry, braci przepraszaj!... Boryna wystpi, uj j za rk i przyklknli, a matka obrazem ich przeegnaa i ja bogosawi, i wod wicon kropi, a Jagu z paczem padado ng macierzy, a potem i drugich podejmowaa, przepraszaa i egnaa si ze wszystkimi. Bray j kobiety w ramiona,y... wieprzek zabity, i chodz, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAqPc rarc s c t*c u83 obejmoway i podaway sobie, a si popakali spoem, a Jzia najrzewliwiej zawodzia, bo si jej matula nieboszczka przypomniaa. Wysypali si przed dom, ustawili w porzdku naleytym i ruszyli pieszo, bo do kocioa byo ze staje. Muzyka sza przodem i rzna ze wszystkich si. A potem Jagn wiedli drubowie -sza bujno, umiechnita przez zy, co jej jeszcze u rzs wisiay, weselna niby ten kierz kwietny i kiej soce cignca wszystkich oczy; wosy miaa zaplecione nad czoem, w nich koron wysok, ze zotych szychw, z pawich oczek i gazekrozmarynu, a od niej na plecy spyway dugie wstki we wszystkich kolorach i leciay za ni, i furkotay kieby ta tcza; spdnica biaa rzsisto zebrana w pasie, gorset z bkitnego jak niebo aksamitu wyszyty srebrem, koszula o bufiastych rkawach, a pod szyj bujne krezy obdziergane modr nici, a na szyi cae sznury korali i bursztynw a do p piersiopaday. Za ni druhny prowadziy Macieja. Jako ten db rozrosy w boru po migej sonie, tak on nastpowa po Jagusi, w biedrach si ino koysa, a po bokach drogirozglda, bo mu si zdao, e Antka w cibie uwidzia. A za nimi dopiero sza Dominikowa ze swatami, kowalowie, Jzia, mynarzowie, organicina i co przedniejsi. Na ostatek za ca drog walia wie caa. Soce ju zachodzio, wisiao nad lasami czerwone, ogromne i zalewao ca drog, staw i domy krwawym brzaskiem, a oni szliw tych unach wolno, e a si w oczach mienio od tych wstek, pir pawich, kwiatw, czerwonych portek, pomaraczowych weniakw, chustek, kapot biaych -jakoby ten zagon, rozkwitymi kwiatami pokryty; szed i pod wiatr z wolna si koysa a popiewywa, bo druhny raz w raz zawodziy cieniukimi gosami: A jad, jad, wozy koacz - A moja Jagu, po tobie pacz... Hej ! A da piewaj, piewaj sobie - A da na smutek, Jagusiuu, tobie... Hej ! Dominikowa ca drog popakiwaa i jak wobraz wpatrywaa si w crk, e nic nie syszaa, co do niej zagadywali. W kociele ju Jambroy zapala wiece na otarzu. Ogarnli si ino w kruchcie, uporzdkowali w pary i ruszyli przed otarz, bo i ksidz ju z zakrystii wychodzi. Prdko si odby lub, bo ksidz si do chorego spieszy. A gdy wychodzili z kocioa, organista j na organach wycina mazury a obertasy i kujawiaki takie, a same nogi drygay, a niektren tylko co nie hukn piosenk, dobrze, i siw czas pomiarkowa! Wracali ju bez nijakiego porzdku, ca drog, jak komu byo do upodoby, a rozgonie, bo drubowie z druhenkami zawodzili, jakoby ich kto ze skry obupia.Dominikowa rychlej pobiega, a gdy nadcignli -ju ona pastwa modych na progu witaa obrazem i tym witym chlebem i sol, a potem nu si ze wszystkimi z nowa wita, a obapia i do izby zaprasza! Muzyka rzna w sieniach, wic co ktry prg przestpi, chwyta wp pierwsz z brzega kobiet i puszcza si posuwistym krokiem chodzonego -a ju tam, niby ten w farbami migotliwy, toczyy si dokoa izby pary, giy si, okray, zawracay z powag, przytupyway godnie, koysay si przystojnie i szy, pyny, wiy si, apara za par, gowa przy gowie -niby ten rozkoysany zagon dostaego yta, gsto przekwiecony bawatem a makami... - a na przedzie w pierwsz par Jagusia z Boryn!A wiata ustawione na okapie dygotay, dom si chwia, zdao si, e ciany si rozpkn od tej ciby i mocy, jaka bia od tanecznikw!... Pochodzili z dobry pacierz, nim skoczyli. Muzyka teraz zacza przegrywa pierwszy taniec, dla modej, jak to we zwyczaju z dawien dawna byo. Nard zbi si gstw pod cianami i zalegwszystkie kty, a parobcy uczynili wielkie koo, w ktrym zacza tacowa! Krew wniej zagraa, a si jej modre oczy lniy ibiae zby poyskiway w zarumienionej twarzy; tacowaa niezmczenie, coraz zmieniajc tanecznikw, bo cho raz wokoo z kadym przetacowa musiaa. Muzykanci grali ostro, a im rce mdlay, ale Jagu jakby zacza dopiero, mocniej tylko poczerwieniaa i wywijaa tak zapamitale, a te jej wstgi z furkotem zani latay chlastajc po twarzach, a rozdte taneczn wichur spdnice zapeniay izb. A parobcy z uciechy piciami walili w stoyi pokrzykiwali siarczycie. Dopiero na ostatek wybraa modego -szykowa si na to Boryna, bo skoczy kieby ry do niej, uj j wp i wichrem zakrci w miejscu, a muzykantom rzuci: -Z mazurska, chopcy, a krzepko! Krzyknli w instrumenty z caej mocy, a w izbie si zakotowao. Boryna za ino mocniej Jagn uj, poy nark zarzuci, poprawi kapelusza, trzasn obcasami i z miejsca jak wicher si potoczy! Hej! Tacowa te, tacowa! A okrca w miejscu, a zawraca, a houbce bi, a wiry leciay z podogi, a pokrzykiwa, a Jagusi miota i zawija, e si w jeden kb zwarli i jak to pene wrzeciono po izbie wili -e ino wicher szed od nich i moc. Muzyka rzna siarczycie, zapamitale, z mazowiecka... Zbili si wszyscy we drzwiach, to po ktach, przycichli i ze zdumieniem pogldali,a on niezmordowanie hula i coraz siarczyciej; ju si niejedni wstrzyma niemogli, bo same nogi niesy, wic ino do taktu przytupywali, a co gortszy dziewczyn bra i puszcza si w tany, na nic ju nie baczc ! Jagusia, cho mocna bya, ale rycho zmika i ja mu przez rce lecie, wtedydopiero przesta i odprowadzi j do komory. -Kiedy taki chwat, bratem mi jeste i przypierwszych chrzcinach w kumotry mnie pro! -woa mynarz biorc go w ramiona.Wnet si pobratali gorco, bo muzyka zarazzmilka i zacz si poczstunek. Dominikowa, synowie, kowal, Jagustynka uwijali si rano z penymi butelkami i kieliszkami w garciach, a do kadego z osobna przepijali. Jzia i kumy roznosiy naprzetakach chleb pokrajany i placki. Wrzawa podnosia si coraz wiksza, bo kaden swoje gono powiada, a wszyscy chtnie si do kieliszkw brali, bych weselarzetelnie zay. Na awach pod oknem przysiad mynarz zBoryn, wjt, organista i co pierwsi gospodarze. Ju tam niezgorsza butelka araku krya z rk do rk, a niejedn kolejk; jeszcze im i piwa donosili -gsto przepijali, bo si ju bra poczynali w ramiona i sielnie kuma! I na izbie dosy stao narodu, pozbijali si w kupy, jak komu i z kim byo do upodoby, poredzali gono i zabawiali si niezgorzej kieliszkami. A w komorze, owietlonej lamp poyczon od organistw, zebray si gospodynie z organicin i mynarzow na czele, po skrzyniach, to awach przyrzuconych weniakami godnie si rozsiady, mid przez zby cedziy i sodki placek delikatnie palcami poskubyway, a z rzadka jeli ktra rzucia to sowo jakie: suchayuwanie, co mynarzowa rozpowiadaa o dzieciach swoich. Nawet w sieniach bya ciba i jeszcze na drug stron si cisnli, a Ewka wyganiaa, bo szykowali pilnie do wieczerzy, od ktrej ju po caym domu zapachy szy smakowite, e niejednemu w nozdrzach wiercio. Modzie wysypaa si przed dom w opotki i na przyzby; noc by a zimna, cicha a oroszona gwiazdami, to si przechadzali i bawili wesoo, a si trzsood miechw, wrzaskw i biega, bo niejedni po sadzie si uganiali za sob, e starsi krzykali im z okien: -Kwiatuszkw szukacie? Bycie, dziewczyny, czego innego nie pogubiy po nocy! Sucha to ich kto? Za po pierwszej izbie Jagusia i Nastka Gobianka chodziy, trzymay si wp i cigiem buchay miechem , i co sobie na ucho opowiaday -naglda za nimi Szymek, starszy Dominikowej, z Nastki oczw nie spuszcza, a co troch z wdk do niej podchodzi, zby szczerzy i zagadywa. Kowal wystrojony odwitnie, w czarnej kapocie i w portkach na cholewy wyoonych, uwija si najraniej, wszdzie by, ze wszystkimi pi, zaprasza, czstowa, rajcowa i zwija si, e coraz to w innej stronie widnia jego rudy eb i piegowata twarz. Modzi przetacowali par razy, ale krtkoi bez wielkiej ochoty, bo si za wieczerz ogldali. Starsi za poradzali, wjt, e by ju napity, coraz goniej mwi, wypucza si, pici w st wali i nakazywa: -Wjt wama to mwi, to wierzcie. Urzdnik jestem, papier do mnie przyszed z nakazem, by gromad zwoa i z morgi grosz jaki na szko uchwali... -Wy sobie, Pietrze, uchwalcie i po dziesitku z morgi, a my i tego grosza nie damy! -Nie damy! -hukn ktry. -Cicho, trzeba, kiej urzdowa osoba powiada... -Szkoy nam takiej nie potrzeba! -powiedzia Boryna -A nie potrzeba! -powtrzyli inni chrem. -Cie... w Woli szkoa jest, bez trzy zimy moje dzieci chodziy i co?... To nawet na ksice tego pacierza rozebra nie potrafi... na psa taka nauka! -Matki niechaj pacierza ucz, szkoa nie odtego, ja, wjt, wama mwi. -A niby od czego? -wrzasn ten z Woli podrywajc si z awy. -Ja, wjt, wama rzekn, ino pilnie suchajcie... zaraz, po pierwsze... -ale nie wywid do koca, bo Szymon na cay stwykrzykiwa, e ju ten las sprzedany ydy ocechoway i rba wnet bd, czekaj jeno mrozw i sanny. -Niech cechuj, na wycicie poczekaj... -wtrci Boryna. -Do komisarza ze skarg pjdziemy. -Nie to, komisarz zawsze z dziedzicem trzyma, a gromad i, rbaczw rozpdzi. -Ani jednego chojaka ci nie pozwoli! -Skarg do sdu poda! -Pijcie do mnie, Macieju, nie pora teraz uradza! Po pijanemu acno wygraa choby i Panu Bogu! -zawoa mynarz nalewajc. Nie w smak mu szy te rozmowy i odgraania, bo si z ydami by ugodzi i mia im drzewo na swoim tartaku przy mynie rzn. Przepili i z miejsc si podnieli, bo ju zaczli szykowa do wieczerzy i wszelki sprzt potrzebny znosi na stoy i ustawia. Ale gospodarze nie zaniechali lasu, jake, bolczka to bya piekca, wic si stoczyliw kup i przyciszywszy gosy przed mynarzem radzili i umawiali si, by do Boryny si zej i co postanowi... ale nie skoczyli, bo wszed Jambroy i prosto do nich przysta. Spni si, z dobrodziejem do chorego jedzi a na trzeci wie, do Krosnowy, to teraz ostro wzi si do picia, aby dogoni... nie zdy jednak, bo ju starsze kobiety zapieway chrem: A dokoa, drubeczkowie, dokoa; Zapraszajcie dobrych ludzi do stoa! A na to, rumor czynic awami, odkrzykli drubowie: A dy my ju poprosili -ju siedz. Dajcie ino co dobrego -to zjedz! I z wolna zaczli za stoy i, a usadza si na awach. Juci, e na pierwszym miejscu pastwo modzi, a w podle nich ze stron obu co najpierwsi, po uwaaniu, po majtku, po starszestwie a do druhen i dzieci -a ledwie si pomiecili, cho stoy ustawili wzdu trzech cian. Tylko drubowie nie siedli, by posugi czyni, i muzykanci. Gwar przycich, organista stojcy odmawia w gos modlitw -jeno kowal powtarza za nim, bo pono na acinie si rozumia, a potem przepijali po tym kieliszeczku na zdrowie i dobry smak. Kucharki wraz z drubami wnosi poczy dymice ogromne donice z jadem i przypiewyway: Niesiem ros z ryem- A w nim kur z pierzem! A przy drugiej potrawie: Opieprzone sone flaki, Jedze, siaki taki! Muzyka za zasiada pod kominem i przygrywaa z cicha piosneczki rne, bychsi smaczniej jado. Pojadali te przystojnie, wolno, w milczeniuprawie, bo mao kto rzuci jakie sowo, eino mlaskanie a skrzybot yek zapeniay izb, a gdy sobie ju nieco podjedli i gd pierwszy zasycili, kowal znowu flaszk puci w kolejk, przy czym ju i poczynaliprawi z cicha, i przemawia do si przez stoy. Jagusia jedna jakby nic nie jada, prno jBoryna niewoli, wp bra i jak to dziecitko prosi, c, kiedy nawet misa przekn nie moga, utrudzona bya wielce i rozgrzana -tyle e to piwo zimne popijaa, a oczami wodzia po izbie i co nieco nasuchiwaa Borynowych szeptw. -Jagu, kuntentna jeste, co? licznoci ty moje! Jagu, nie bj si, dobrze ci u mnie bdzie, jak i u matuli nie byo lepiej... Panise bdziesz, Jagu, pani... dziewk ci przynajm, by si zbytnio nie utrudzaa... obaczysz!... - pogadywa z cicha, a w oczy mionie patrzy, na ludzi ju nie baczc, a si w gos przekpiwali z niego. -Jak ten kot do sperki si dobiera. -A bo te spana, kiej ta lepa! Stary krci si i nogami przebiera, niczym ten kogut ! -Uyje se jucha stary, uyje! -woa wjt. -Jak ten pies na mrozie -mrukn zgryliwie stary Szymon. Gruchnli miechem, a mynarz a si pokada na stole i pici grzmoci z uciechy. Kucharki znowu zapieway: Niesiem miski tustej jagy, By se chudzielce podjady! -Jagno, przychyl no si, to ci co rzekn! -mwi wjt, przechyli si za Boryn, bo tu przy nim siedzia, i uskubn j w bok -a to m na chrzestnego pro! -zawoa ze miechem i akomymi oczami po niej wodzi, bo mu si strasznie udaa. Poczerwieniaa mocno, a kobiety na to buchny miechem i daleje przekpiwa, dowcipy trefne sadzi i poredza, jak si ma z chopem obchodzi! - -A pierzyn co wieczr przed kominem nagrzewaj. -Gwnie tusto je dawa, a krzep mia bdzie... -I przypodchlibiaj, za szyj czsto uapiaj. -A mitko dzier, to i nie pozna; gdzie go zawiedziesz! -jedna po drugiej prawiy, jakto zwyczajnie kobiety, kiedy sobie podpij i ozorom wolno dadz. Izba a si trzsa od miechu, a one tak rozpuszczay gby, a mynarzowa zacza im przekada, by wzgld miay nadziewuchy i na dzieci, a organista te dowodzi, e to wielki grzech sia zgorszenie i zy przykad dawa. -Bo -prawi -Pan Jezus nam rzek i wici apostoowie, co wszystko w niewinitka zgorszysz, to jakby mnie samego; tak stoi w Pimie witym -bo niepomiarkowanie w piciu, w jadle jak i w uczynkach srogo karanym bdzie, to wam, ludzie kochane, mwi -bekota niewyranie, bo nie po jednym ju by ni po dwch... -Kalikant jucha, zabawy bdzie ludziom broni. -O ksidza si obciera, to myli, e wity! -Niechaj se uszy kapot zatka! -leciay nieprzychylne gosy, bo nie lubiano go we wsi. -Wesele dzisiaj, to nie grzech si zabawi, pomia z czego wesoego i ucieszy, to ju ja, wjt, to wama mwi, moi ludzie. -A na ten przykad i Jezus po weselach bywa i wino pija... -dorzuci powanie Jambroy, ale cicho, bo ju pijany by, a e w kocu przy drzwiach si edzia, nikt go nie sysza -i mwi wszyscy zaczli, mia si, trca kieliszkami, a coraz wolniej pojada, aby si do syta naje; niejeden ju i pasa popuszcza, przeciga si, by wicej zmieci... Kucharki znowu z miskami nowymi szy i pieway: Chrzkaa, kwiczaa, w ogrdeczku rya, Bdzie teraz gospodarzom za szkod pacia! -Wysadzili si, no, no! -dziwili si ludzie. -Jake, z tysic zotych kosztuje wesele. -Opacio si niezgorzej, bo to nie zapisa szeciu morgw! -Za t dziecisk krzywd se baluj. -A Jagna siedzi jak ten mruk. -Maciej za to lepiami wieci kiej bik! -Kiej to prchno, moiciewy, kiej prchno! -Bdzie on jeszcze paka. -Nie jest on z tych, co pacz, do kija prdzej si wemie... -To samom mwia wjtowy, jak o zmwinach powiedziaa. -Czemu to ona dzisiaj nie przysza? -Jake, leda dzie zlegnie... -Rk bym sobie daa uci, e niedugo, niech ino muzyki zaczn w karczmie, to Jagna gania bdzie za parobkami. -Mateusz ino czeka tego! -Hale, hale? -Przeciech! Wawrzonowa syszaa, co wygadywa w karczmie. -e go to nie prosili do muzyki? -Stary chcia, ino Dominikowa si przeciwia, wszyscy wiedz, co byo, to jake?... -Przykada kady, a widzia kto? -To niby po prnicy pogaduj! -A Bartek Kozie wypatrzy ich na zwiesn w boru... -Kozie jest zodziej i cygan, mia z Paczesiow spraw o wini i bez zo wygaduje... -I inni maj oczy widzce, maj... -I le si to skoczy, obaczycie... juci, mnie to nic do tego, ale tak myl, e si Antkom krzywda staa i dzieciom, to i kara przyj przyjdzie za to. -Pewnie, Pan Jezus nie rychliwy, ale sprawiedliwy... -O Antku ty co nieco napomykali, e tu i wdzie widywali ich razem, jak si zmawiali... -przyciszyy gosy i rajcoway coraz zoliwiej, i nicoway nieubaganie ca rodzin, nie darowujc i starej, a dz, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAvPQc wc xV c y*c z9d" {R?- litujc si nad chopakami najbardziej. -A bo to nie grzech! Parobki pod wsem, Szymek ma ju dobrze na trzydzieci i eni mu si nie da, z domu nie popuci i o bele co piekuje. -Przecie to i wstyd, chopy tyle, a wszystkie kobiece roboty robi... -By sobie ino Jagusia rczkw nie powalaa!-A po pi morgw maj i eni by si ju mogli! -Tyle dziewczyn jest we wsi... -A wasza Marcycha najdawniej czeka i grunt przylegy do Paczesiowego! -Baczcie na swoj Frank lepiej, by si czego z Adamem nie doczekaa! -Stara jest piekielnica, to wiadomo, ale chopaki te niezguy i ciamajdy! -Tyle paroby, a matczynej kiecki boj si puci! -Puszcz si... ju dzisiaj Szymek cigiem chodzi za Nastk Gobiank. -Ociec ich by taki sam, dobrze bacz, a stara za modu nie lepsza od Jagusi!... -Jaki korze, taka na! -taka crka, jaka ma! Muzyka przycicha, grajkowie je poszli na drug stron, bo wieczerza si skoczya. Cicho si nagle uczynio niby w kociele podczas Podniesienia -po chwili jednak gwarbuchn jeszcze mocniejszy, a si zakotowao, wszyscy naraz mwili, krzyczeli a dowodzili sobie przez stoy, e ju jeden drugiego nie sysza. Podali na ostatku, dla wybranych, krupnik, miodem i korzeniami zaprawiony, a reszcie szczodrze stawiali tg okowit i piwo. Mao kto zwaa, co pije, bo ju si ze bw kurzyo niezgorzej i kontentno rozbieraa. Siadali, jak byo porczniej, kapoty rozpinali z gorca, pokadali si na stoach.Walili piciami, a miski podskakiway, chwytali si wp, to za orzydla, to uapializa szyj a raili, wyalali si jak brat przedbratem, kiej ten krzecijan prawy przed krzecijanem i somsiadem. -le jest na wiecie! Juci! Marnacja czowiekowi a to biedowanie jeno... -Poszy, psiekrwie... -Pod stoami psy gryzy si o koci. ... A pociecha ino w tym, kiej somsiad z somsiadem si zejdzie i przy tym kieliszku poredz, wyal si i odpuszcz sobie, co tam jeden drugiemu winowaty -juci, nie to wypasione zboe ni przeoranie granicy, bo to ju sdy wiedz i wiadkowie przytwierdz, komu krzywda i komu sprawiedliwo, ale to, co tam po ssiedzkuprzytrafi si przytrafi -czy kiej gadzina spyszcze w sadzie, czy baby si poswarz abo dzieciaki si pobij, jak to rnie si zdarzy... Dy wesele od tego, bych zawzito stajaa i braterstwo a zgoda rosy midzy ludmi! -Choby jeno na ten czas weselny, na dziejeden! -A jutro samo przyjdzie! Hej! Nie ucieknieszprzed dol, chyba pod t wit ziemi; przyjdzie, za eb uapi, jarzmo na kark woy, bied popdzi i cignij, narodzie, a potem i krwi si oblewaj, swego bacz, z garci nie popuszczaj ni na to oczymgnienie, by si pod koa nie zaplta!-Na braci Pan Jezus stworzy ludzi, a wilkami s la siebie ! -Nie wilkami, nie, to jeno bieda podjudza, kyni i jednych na drugich rzuca, e gryzsi jak te psy o gnat objedzony! -Nie sama bieda, nie, zy to m na nard rzuca, e nie rozeznaj, co dobre, a ze! -Prawda, prawda, i dmucha w dusz kiej w to zarzewie przygase, a chciwo i zo, i wszystkie grzechy rozdmucha ! -Juci, ktren guchy jest na przykazania, ten ochotniej sucha piekielnej muzyki! -Drzewiej nie tak bywao! Posuch by, poszanowanie starszych i zgoda! -I grontu kaden mia, co ino mg obrobi, a pastwisk, a k, a boru. -A o podatkach kto kiedy sysza? -Abo drzewo kupowa kto?... Jecha do borui bra, ile komu byo potrza, a choby i t najlepsz sosn czy dba!... Co byo dziedzicowe, byo i chopskie. -A teraz ni dziedzicowe, ni chopskie -ydoskie jest abo i kogo gorszego. -cierwy! Piem do was, pijcie do mnie! Usadziy si jakby na swojem -pijcie no, dobre twoje, dobre i moje, bych sprawiedliwo we wszystkim bya... -Dziedzice parszywe! W wasze rce! Gorzaka nie grzech, byle jeno przy godnymsposobie i z bratami, to na zdrowie idzie, krew czyci i chorbska odciga! -Jak pi, to ju ca kwart, jak si weseli, to ju ca niedziel. A masz, czowieku, robot? -pilno rb, kulasw nie auj i szczerze si przykadaj! A zdarzy si na ten przykad okazja -wesele, chrzciny albo i zamrze si komu -pofolguj sobie, odpoczywaj, obserwuj i uciech miej!-A le wypadnie -kobieta si zmarnuje, bydle ci zdechnie, pogorzel przyjdzie - wolaboska, nie przeciw si, bo i c, chudziaku,poredzisz krzykaniem a paczem? -nic; spokojnoci si ino zbdziesz, e nawet to jado pokrzyw ci si w gbie wyda! -Cierp przeto i dufaj w Panajezusowe miosierdzie... Przyjdzie gorsze, kostucha uapi ci za grdyk i w lepie zajrzy -nie probuj si wypsn, nie twoja moc -bo wszystko jest w boskim rku... -Juci, kto tam wymiarkuje, kiej Jezus rzeknie: Do tela twoje -od tela moje, czowieku. -Tak to, tak! Gr, kiej to byskanie, lec boskie przykazy, a nikt, eby ksidz, eby najmdrzejszy, ich nie przejrzy przdzi, apadn na nard ziarnem dojrzaym! -A ty, czowieku, masz tylko jedno wiedzie-by swoje robi i y, jak przykazania wite nakazuj, a przed si nie wyglda...Pan Jezus wszystkim zasugi szykuje i wypaci rzetelnie, co ino komu przypadnie...-Tym ci polski nard stoja -to i tak ma bya po wiek wiekw. Amen! -A cierpliwoci i bramy piekielne przemoe.Tak sobie pogwarzali, gsto przepijajc, a kady wypowiada, co mia na sercu i co mu dawno oci stao w grdyce! A najwicej i najgoniej gada Jambroy, juci, e go niewiela suchali, bo kuden mwi i swojego chcia dowie, mao baczc na drugich... W izbie wrzao ju i kotowao si coraz bardziej, gdy Ewka z Jagustynk weszy, niosc przed sob z wielk parad przystrojon warzchew. Muzykant, ktry szed za nimi, przygrywana skrzypkach, a one pieway: Da powoli , powoli - Da od stow wstawajcie! Po trzy grosze za potraw, Po dziesitku za przypraw- Da kuchareczkom dajcie! Nard by syty, podochocony i zmiky dobrym jadem i napitkiem czstym, to niektrzy i srebrne pienidze rzucali na warzchew. Wraz te dwiga si jli zza stow i z wolna rozchodzili -ktrzy na powietrze wytchn, ktrzy w sieniach albo i na izbie przystawali i dalej dyskursa cignli, insi za obapiali si z przyjacielstwa, a niejeden ju si potacza i po cianach bem ora albo drugich jako ten baran tryka -co i nie dziwota, bo wieczerza byarzsisto gorzak przeplatana. Za stoem pozosta ino wjt z mynarzem, kcili si i z gorcoci niepomiern skakali do siebiejak jastrzbie, a Jambroy chcia ich wdk godzi. -Kruchty pilnuj, dziadu, a do gospodarzy ci zasie -warkn wjt. Odszed markotny, butelk do piersi cisn,kusztyka gono i szuka, z kim by si mg po przyjacielsku napi i nagada. Md za wysypaa si w opotki, to trzymajc si wp na drog wylegali gwarzy i gzi si -ae dudniao od przegonw i wrzawy -noc bya jasna, ksiyc wisia nad stawem tak mocno byszczcym, e i najsabsze krgi, co si roztaczay jakby od uderze wiata, widne byy niby we pkolisto sunce w cichoci; przymrozek bra niezgorszy, gruda si amaa pod nogami i szron pobieli dachy, i ju przytrzsa sdzieliznziemi. Pno ju byo, bo pierwsze kury odzywaysi po wsi. A w izbie tymczasem czyniono porzdek i szykowano do tacw. I skoro muzykanci podjedli i nieco wypoczli, jli z cicha przegrywa, by si weselnicy pocigali do kupy. Ale nie potrza ich byo dugo nagania, hurm si sypnli do izby, bo skrzypki tak niewoliy do taca, e ju same nogi niesy-na darmo jednak, parobcy czuli si jeszczeprzyciko po wieczerzy, pokrci si dziebko jeden i drugi i wnet uciekali do sieni zakurzy papierosa abo i te ciany mocne podpiera. Jagn wprowadziy kobiety do komory, Boryna na przyzbie z Dominikow siedzia, a co starsi zalegli awy i kty i poredzali, e ino na izbie dziewczyny ostay i przemieway si midzy sob, ale e im si to zmierzio rycho, zarzdziy zabaww gry rne, bych prdzej chopakw rozrucha. Najpierw zabawiali si w Chodzi lis koo drogi; nie ma rki ani nogi . Na lisa przebrali w kouch do gry wen Jaka, z przezwiska Przewrotny -gap to by, niedojda i przemiewisko caej wsi. Parob ju wyrosy, a z otwart gb chodzi, z dziemi si zabawia, do wszystkich dziewczyn si zaleca, a mocno gupawy, ale e to jedynak na dziesiciu morgach, to go wszdy prosili -zajczkiem za bya Jzia Borynianka. mieli si te, mieli, mj Jezus! Co krok, to Jasiek si rozczapierza i bc jak ta koda na ziemi, e mu to i nogi podstawiali, a Jzia tak utrafnie kicaa, stawaa supka i wargami ruchaa, niczym ywy zajc. A potem w Przepirk . Nastka Gobianka prowadzia, a tak si zwijaa, tak rano migaa po izbie, e nijak jej chyci nie mogli, a sama im wazia w rce, bych ino obtacowywa koo. I w wink si zabawiali. A na ostatek ktry z drubw, widzi mi si, Tomek Wachnik, bociana pokazywa; w pacht na gow si przyokry, a spod niej za dzib dugi kij wypuci i klekota tak zmylnie, kiej bociek prawdziwy, a Jzia, Witek i co modsze zaczy za nim goni i krzycze: Kle, kle, kle, Twoja matka w piekle! Co ona tam robi? Dzieciom kluski drobi. Co zego zrobia? Dzieci pomorzya. I rozbiegay si z wrzaskiem, i kryy po ktach jak kuropatki, bo goni, dzioba i biskrzydami. Izba a si trzsa od tych miechw, krzyka i przegonw. Z dobr godzin trwaa zabawa, gdy starszy druba da znak, by przycichli. Kobiety wyprowadzay z komory Jagusi nakryt bia pacht i usadziy j w porodku na dziey pokrytej pierzyn -druhny porway si niby to j odbi, ale starsze i chopi bronili, wic si zbiy naprzeciw i smutno, jakby z pakaniem w gosach zapieway: A ju ci to, ju! Po wianeczku tu - Kornet wity. czepiec szyty, To la ciebie przyzwoity, To na gwk w!... Odsonili j wtedy. Czepiec ju miaa na zwinitych, grubych warkoczach, ale jeszcze si urodniejsza wydaa w tym przybraniu, bo i rozemiana bya, wesoa i jarzcymi oczami wodzia po wszystkich. Muzyka zagraa wolno i cay nard zebrany, starzy i modzi, dzieci nawet, zapiewali Chmiela jednym ogromnym gosem radoci. A po przepiewaniu same ino gospodynie bray j do taca. Jagustynka, e sobie ju podpia, uja si pod boki i nu do niej przypiewkami rzuca: Da ebym ja wiedziaa, Da e pjdziesz za wdowca, Da uzwiabym ci wieniec, Da z samego jaowca! A insze jeszcze barzej przytykliwe i kolce.Ale nikt na to nie baczy, bo ju muzykanci rznli ze wszystkiej mocy i nard w tany szed; zadudniao z naga, jakby sto cepwbio w boisko, i nierozpltana gstwa zaroia si w izbie, bo jedni za drugimi szli, para za par, gowa przy gowie, a pdu nabierali -wic kapoty pucili na wiatr,koysali si szeroko, przybijali obcasami, kapeluszami potrzchali, a czasem ktry piesneczk hukn, to dzieuchy zawiedy da dana i wili si coraz prdzej , kolebalido taktu i szli w taki tan szybki , zadzierysty , koujcy, zapamitay, e ju i nie rozezna nikogo w cibie; a co skrzypki hukny nut drygliw, to sto houbcw bio w podog, sto gosw krzykao z moc i sto narodu zawracao wmiejscu, jak kieby wicher zakrci -e ino furkot szed od kapot, weniakw, chustek, wiewajcych po izbie, niby te ptakibarwiste. Przeszed pacierz, dwa i trzy, a oni cigiem tacowali bez wytchnienia, bez przestanku, podoga dudnia, ciany si trzsy i izba wrzaa hukiem, a ochota jeszcze rosa, jak te wody po ulewie -to ino kotowao si i przewalao po izbie. A gdy skoczyli, odprawowa poczli obrzdki rne, jak to jest zwyczajnie przyoczepinach. Najpierw Jagusia musiaa wkupywa si dogospody! A potem jednym cigiem odprawiali drugie ceremonie; a parobcy uczynili dugie powrso z nieomconej pszenicy i opasalinim wielgachne koo, ktre druhny pilnie trzymay i strzegy, a Jagusia stojaa w porodku: chcia z ni ktren tacowa, podchodzi musia, wyrywa przez moc i hula w kole, nie baczc, e go ta i prayydrugimi powrsami po sabinie. Za na dokoczenie mynarzowa i Wachnikowa zaczy zbiera na czepiec. Pierwszy wjt rzuci zoty pienidz na talerz, a za nim, kiej ten grad brzkliwy, posypay si srebrne ruble i jako te listeczki na jesieni, papierki leciay. Wicej nili trzysta zotych zebrali! Sielny karwas grosza, ale mucha to la Dominikowej, nie stojaa ona o darmochy, bo swojego miaa dosy, jeno e la Jagusi tak si ochotnie szkodowali, to j cakiem rozebrao, e rzewliwego pakania wstrzyma nie moga; krzykna na chopakw, by podawali gorzak, i sama ja czstowa, przepija i przez te zy, co jej cieky, kumy i kumw caowaa. -Pijcie, ssiedzi!... pijta, ludzie kochane, braty rodzone!... Jakobym zwiesn w sercu miaa... za Jagusine zdrowie... jeszcze ten kieliszek... jeszcze... -a za ni kowal przepija z drugimi i chopaki z osobna -bo narodu bya gstwa niemaa; Jagu znowu dzikowaa od siebie za dobro i costarszych podejmowaa za kolana!... Zawrzao w izbie, bo i kieliszki gsto szy z rk do rk, i gorco buchaa ze wszystkich, i uciecha! Twarze si rumieniy, oczy poyskiway i serca si rway do serc, po bratersku, po ssiedzku.Hej! Raz kozie mier, tyle czowiekowego, co uyje z bratami, co si poweseli i zabaczy o wiecie caym! Ino kostucha bierze kadego z osobna, a na wesela trza chodzi kup i radowa si kompani ca. Kupami te zalegali izb, przepijali i raili wesoo, a kaden swoje gono przekada, e ju i jeden drugiego nie sysza, ale nic to, bo i tak jedno czuli, i jedna rado ich sprzgaa do kupy i wskro przenikaa! A ktren masz smutki, na jutro je ostaw, dzisiaj si zabawiaj, przyjacielstwa uywaj, dusz ciesz! Jako tej witej ziemiPan Jezus daje odpoczywanie po letnim rodzeniu, tak i czowiekowi godzi si wypocz jesieni, kiej w polu obrobi. A kiej masz, czowieku, brogi pene i stodoypene wanego jako to zoto zboa, co ino na cepy czeka, to se uywaj za letnie trudy, za harowanie, za mitrgi ! Tak sobie poredzali jedni, a inni znowu rne swoje ale i sprawy wywodzili przed sob; drudzy zasie, co to nie tylko krowi ogon widzieli abo te babie wszy, koo starego Szymona si kupili i pogadywali o czasach dawnych, wieych krzywdach, podatkach i sprawach gromady caej, a z cicha mwili, ile e i o wjtowych sprawkach. Boryna ino do adnej kupy nie przystawa, chodzi od jednych do drugich, a cigiem oczyma za Jagn wodzi i sielnie si puszy, e to urodna taka, a raz w raz muzykantom zotwki rzuca, bych smyczkw nie aowali, bo grali z cicha, odpoczywajcy. To i z naga huknli w instrumenty obertasa, e mrz przeszed koci, a Boryna do Jagny skoczy, przygarn j krzepko i z miejsca rymn takiego oberka,a dyle zaskowyczay, a on wia po izbie, zawraca, podkwkami trzaska, a przyklkaniem z naga zawija, to trzchajcy po izbie si nosi szeroko, od ciany do ciany, to przed muzyk piosneczki piewa, e mu po muzycku odkrzykali, i dalej hula siarczycie i tan wid zapamitale, bo za nim drugie pary jy si z kup wyrywa i przytupywa, piewa, tacowa i co ten najwikszy pd bra, e jakby sto wrzecion, penych rnobarwnej weny, wio si po izbie z turkotem i okrcao tak szybko, e ju adne oko nie rozeznao, gdzie chop, gdziekobieta; nic, ino jakby kto tcz rozsypa i bi w ni wichur, e graa kolorami, mienia si i wia coraz prdzej, wcieklej,zapamitalej, a wiata chwilami gasy od pdu, noc ogarniaa tanecznikw, a tylko oknami laa si miesiczna powiata rozpierzch, wietlist smug, iskrzya si wrzcym srebrem wskr ciemnoci i wskr wirujcej gstwy ludzkiej, co nadpywaa spienion rozpiewan fal, migotaa i kbia si w tych brzaskach jako w sennym widzeniu i przepadaa w mie nieprzeniknionej, by si znowu wynurzy i zamajaczy na mgnienie przed drug cian, na ktrej tknite wiatem szka obrazw pryskay i myy ogniami, i przewali si, i stoczy w noc, e tylko cikie dychanie, tupoty, krzyki rway si, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AA|Pc }t) ~\z c !c e0[c > pltay i huczay gucho w olepej izbie. A cigny si ju te tany acuchem jednym, bez przerwy ni przestanku... bo co muzyka zaczynaa rzn nowego, nard sipodnosi z naga, prostowa jak br i szed z miejsca pdem takiej mocy jak huragan; trzask houbcw rozlega si jak bicie piorunw, krzyk ochotny trzs caymdomem i rzucali si w tan z zapamitaniem,z szalestwem, jakoby w burz i bj, na mier i ycie. I tacowali! ... Owe krakowiaki, drygliwe, baraszkujce,ucinan, brzkliw nut i skokliwymi przypiewkami sadzone, jako te pasy nabijane, a pene miechw i swawoli; pene weselnej gdby i bujnej, mocnej, zuchowatej modoci i wraz pene figlw uciesznych, przegonw i waru krwi modej kochania pragncej. Hej! ... Owe mazury, dugie kiej miedze, rozoyste jako te grusze Makowe, huczne a szerokie niby te rwnie nieobjte,przycikie a strzeliste, tskliwe a zuchwae, posuwiste a grone, godne a zabijackie i nieustpliwe, jako te chopy, cozwarci w kup niby w ten br wyniosy, runli w tan z pokrzykami i moc tak, e choby w stu na tysice i, e choby wiat cay porwa, spra, stratowa, w drzazgi rozbi i na obcasach roznie, i samym przepa, a jeszcze tam i po mierci tacowa, houbce bi i ostro, po mazursku pokrzykiwa: da dana! ... Owe obertasy, krtkie, rwane, zawrotne,wcieke, oszalae, zawadiackie a rzewliwe, siarczyste a zadumane i aln nut przeplecione, warem krwie ognistej ttnice a dobroci pene i kochania, jako chmura gradowa z naga spadajce, a pene gosw serdecznych, pene modrych patrza, wionianych tchnie, woniejcych poszumw, okwietnych sadw; jako te pola o wionie rozpiewane, e i za przez miechy pynie, i serce piewa radoci, i dusza tskliwie rwie si za te rozogi szerokie, za te lasy dalekie, we wiat wszystek idzie marzca i oj da dana! przypiewuje. Takie to tany nieopowiedziane szy za tanami. Bo tak ano chopski nard si weseli w przygodny czas. Tako si zabawiali na weselu Jagusinym z Boryn! Godziny biegy za godzinami i przepaday niepamitliwie we wrzawie, w krzykach, w radoci szumnej, w tanecznym zapamitaniu, e ani si spostrzegli, jako si ju przecierao na wschodzie i przedwitowe brzaski ciekay z wolna i rozbielay noc. Gwiazdy poblady, ksiyc zaszed i wiatr wstawa od lasw i przeciga, jakby rozdmuchujc rzednce ciemnoci; oknami naglday kudate, poskrcane drzewa i coraz niej chyliy oszroniae i senne by, a dom wci piewa i tacowa! Jakoby ki i niwne pola, i sady rozkwite zeszy si na gody i porwane wichur poszy spoem w dugi, zawrotny, ognisty korowd ! Wywarli drzwi na rozcie, wywarli okna, a dom bucha wrzaw, wiatami, dygota, trzs si, trzeszcza, pojkiwa i coraz mocniej hula, e si ju zdawao, jako te drzewa i ludzie, ziemia i gwiazdy, i te poty, i ten dom stary, i wszystko ujo si w bary, zwio w kb, spltao, i pijane, olepe, na nic niepomne, oszalae, taczao si od ciany do ciany, z izby do sieni, z sieni na drog pyno, z drogi na pola ogromne, na bory, we wiat cay wirem tanecznym szo, toczyo si, koowao i nieprzerwanym, migotliwym acuchem w brzaskach zrz wschodzcych przepadao. Muzyka to ich wieda, to granie, te piosneczki... ... Basy pohukiway do taktu i buczay drygajcy niby bki, a flet wid wtr i pogwizdywa wesoo, wiergota, figle czyni jakby na sprzeciw bbenkowi, ktrenucieszny wyskakiwa, brzkadami wrzaskliwo nieci, baraszkowa i trzs si jako ta ydowska broda na wietrze, a skrzypice wiedy, szy na przedzie, niby tanajlepsza tanecznica, pieway zrazu mocno a grnie, jakby gosu proboway, a potem jy zawodzi szeroko, przenikliwie,smutnie, kieby rozstajami pacze sieroce kwiliy, a zakrciy w miejscu i spady z naga, nut krtk, migotliw, ostr, jakbysto par trzasno houbcami i sto chopa zakrzykao z penej piersi, a dech zapierao i dreszcz szed po skrze, i wnet jy koowa, popiewywa, zawraca, drobi, przeskakiwa a mia si i weseli, e ciepo do serca szo i ochota do bw bia kiej gorzaka... to znowu pieway t nut cigliw, aosn i pakaniem kiej ros osnut; t nut nasz, kochan, serdeczn, pijan moc wielk i kochaniem, i wiedy w tan ostry, zapamitay, mazowiecki. wit ju si stawa coraz janiejszy, e wiata blady i izb zalewa brudny, zmcony mrok, a jeszcze si zabawiali ze wszystkiego serca, a komu mao byo poczstunku, do karczmy po gorzak sa,kornpani si i na umor pi. Kto odszed, to odszed, kto si zmczy, odpoczywa, a ktren si opi, na przybie spa abo i w sieniach; drudzy zasie, barzejz ng cici, to i pod potami legali, i gdzie tam pado, a reszta tacowaa do upadego... A ju co trzewiejsi zbili si w kup przy drzwiach, do taktu bili w podog i jli piewa: Zbierajcie si, weselnicy, ju nam czas! Daleka droga, Gboka woda, Ciemny las! Zbierajcie si, weselnicy, ju nam czas! Znw si zabawimy, Jutro powrcimy Na popas! Ale nikt ich nie sucha! ROZDZIA 12 Ju na samym witaniu Witek, umczony zabaw i wyganiany przez Jagustynk, pobieg do chaupy. Wie spaa jeszcze na dnie mrokw, co say si nisko nad ziemi grubym, rzedncym zwaem, staw lea martwy, przygnieciony mroczn gstw drzew obrzenych i tak utopiony w ciemnicy, e ledwie ku rodkowi wylenia si w nocy i majaczy brzaskami niby to oko zasnute bielmem. Przymrozek bra mocny, przeciga zimny wiatr, e skrzepe powietrze razio nozdrza i dech zapierao, ziemia dzwonia pod nogami i zmarze kaue siniay na drodze niby szka potrzaskane i olepe, a wiat si z wolna rozbiela witaniem, wychyla z mrokw oszroniay i oguchy przemarz cichoci, psy ino kaj niekaj naszczekiway sennie, myn hurkota w oddali, a weselna wrzawa buchaa z chaupy i rozkraa si szeroko, na dobremignicie kamieniem. W Borynowej izbie tlio si jeszcze wiateko malekie jako ten robaczek witojaski, a Witek zajrza przez okno;stary Roch siedzia przy stole i z ksiki popiewywa pobone pienie. Chopak cicho przesun si do obory i j maca skobla, gdy naraz z wrzaskiem odskoczy, bo pies jaki rzuci mu si na piersi ze skowytem. -apa! apa! Wrcie to, piesku, wrcie,biedoto! -wykrzykiwa rozeznawszy psa i a przysiad na progu z radoci. -Godny, chudziaku, co? Znalaz za pazuch zaoszczdzon na weselu kiebas i wtyka mu do pyska, ale apa nie rwa si do jada, jeno szczeka, rzuca mu si na piersi i skamla z radoci.-Godziy ci, biedoto, i wygnay we wiat! -szepta otwierajc drzwi do obory i zaraz, jak sta, rzuci si na wyrko. -Ju ja ci teraz broni bd i starunek o tobie mia... -mrucza zakopujc si w som, a pies leg w podle, warka i polizywa go potwarzy. Rycho obaj zasnli. A ze stajni obok pooonej woa Kuba sabym, schorzaym gosem, woa dugo,ale Witek spa jak kamie, dopiero apa, poznawszy gos, j zajadle szczeka i targa kapot, a przeckn. -Czego? -mamrota przez sen. -Wody! Tak me rozbiera gorco... wody! Cho markotny by i pik go morzy, zanis mu pene wiadro i podstawi do picia. -Takim chory, e ledwie zipi... co to warczy? -A apa ! Wrcio psisko od Antkw ! -apa! -szepn macajc w ciemnoci za psim bem, a apa wyskakiwa, szczeka i dar si na wyrko. -Witek, za koniom siana, bo dzwoni zbami o pusty b, a ja si poruszy nie mog. Tacuj jeszcze? -pyta po chwili, gdy chopak stoczy ze stropu siano i zakada je za drabiny. -Cheba na poednie skocz, a tak si niektre popiy, e na drodze le. -Uywaj se gospodarze, uywaj -westchn ciko. -Mynarze byli? -Byli, ino rychlej poszli. -Narodu duo? -Kto by ta porachowa?... A si przelewaow chaupie. -Przyjmowali suto? -Kiej we dworze jakim. Miso caymi michami roznosili, a co gorzaki wychlali, aco piwa, co miodu ! Samych kiebas byy trzy niecki czubate. -Przenosiny kiedy? -A dzisiaj na odwieczerzy. -Uyj se jeszcze, naciesz si... Mj Jezu,mylaech, e jak kosteczk ogryz i podjem se cho raz do sytu, a tu le, zdychaj i nasuchuj, jak si drugie zabawiaj. Witek poszed spa. -eby cho te oczy napa. eby... Zamilk znuony, u w sobie ao, a jakie ciche, niemiae skargi jako te ptaszki ustae, tuky mu si po piersiach ibolenie piukay. -Niech im ta pjdzie na zdrowie, niech chooni yj... -myla pogadzajc psi eb. Gorczka mroczya go coraz bardziej, wicjakby na odegnanie zacz szepta pacierz iPanujezusowemu miosierdziu oddawa si gorco na wol i niewol, ale zapomina sw, sen na spada raz po raz, a cig szeptw, nabrzmiaych prob i zami, rwa si i rozsypywa niby czerwone paciorki, e chcia je zgarnia, tak widno toczyy si po kouchu; zapomina jednak owszystkim, zasypia... Budzi si czasami, wodzi pustym wzrokiem i nic nie rozeznawszy zapada znowu, lecia w martw, trupi m. To znowu jcza i tak krzycza przez sen, a konie z chrapaniem rway si na acuchach, trzewia nieco i unosi gowy. -Jezus, eby cho dnia doczeka! -jcza trwonie i wybiega oczyma przez okienko, we wiat, za dniem; soca szuka po niebie szarym, ostygym i poprzebijanym bledncymi gwiazdami... Ale dzie by jeszcze daleko. Stajnia tona w mtnej kurzawie brzaskw, e ju kontury koni jy si wycina, a drabiny pod okienkami, niby ebra, przewityway pod wiato... Ju nie zasypia, bo ble na przyszy nowe, wlizgiway si w nog niby skate kije i tak rozpieray, tak wierciy, tak pieky, jakby kto ywym ogniem rany przysypywa, e zerwa si nagle i zacz ze wszystkich si krzycze, a Witek si obudzi i przybieg. -Zamr ju! Zamr! Tak mnie boli, tak we mnie choroba ronie i dusi... Witek, bieyj po Jambroa... o Jezus, albo Jagustynki zawoaj... moe co poredz, bo ju nie wydzier... ju ta ostatnia godzina na mnieidzie... ten czas ostatni... -buchn strasznym paczem, zary twarz w som i ka aoci a strachem. A Witek mimo rozespania pobieg na wesele.Tacowali jeszcze w najlepsze, ale Jambroy by spity ju swoim zwyczajem, sta na drodze na wprost domu, potacza si od stawu do potw i wypiewywa. Darmo go Witek prosi i za rkaw ciga, dziad jakby nie sysza i nie wiedzia, co si z nim dzieje, potacza si ino a piewazapamitale cigle t sam piewk. Pobieg do Jagustynki, e to i ona znajca bya na chorobach, ale stara z kumami siedziaa w komorze i tak se przepijay krupnikiem, tak se dogadzay piwem, a tak wraz gaday i jazgotay piewaniem, e anijej byo co czym mwi. Raz i drugi skamla, by sza do Kuby, to go w kocu wyciepna za drzwi i co nieco pici przyoya na drog; z paczem polecia do stajni, tyle ano wskrawszy. A e Kuba by zasn znowu na t chwil, wic zakopa si w som, przyokry achami na gow i spa. Dobrze po niadaniu obudzio go porykiwanie krw godnych i nie wydojonych i piekowanie Jagustynki, ktrazaspawszy jak i drudzy, krzykiem nadrabiaa przy obrzdzaniu gospodarstwa.Dopiero kiej co nieco zepchna roboty, zajrzaa do Kuby. -Dopomcie, poredcie -prosi cicho. -A to si oe z mdk, a wnet si wylekujesz! -zacza wesoo, ale skoro siprzyjrzaa jego twarzy sinej i obrzkej, spowaniaa prdko. -Ksidza ci wicej potrzeba nili dochtora! C ja ci poredz? Co? Zamwiabym, okadzia, a bo to pomoe?... Widzi mi si, e ty ju chory namier, na czyst mier... -Zamr? -W boskiej to mocy, ale widzi mi si, e Kostusi z pazurw si nie wypsniesz. -Zamr, powiadacie?... -Po dobrodzieja by ano posa, co? -Dobrodzieja! -wykrzykn zdumiony. -Dobrodzieja przywie tutaj, do stajni, do mnie?... Co wama po gowie chodzi? -A c to? Z cukru jest i rozpuci si w tym ajnie koskim? Ksidz jest od tego, bygdzie go do chorego prosz, szed. -Jezus! A miabym to miao, w ten gnj,do mnie? -Gupi jak ten baran! -cisna ramionami i posza. -Sama gupia, ani wie, co powiada... -mrukn oburzony srodze, opad ciko nabarg i dugo jeszcze rozmyla. -Zachcialo si babie... hale, dobrodziej kochany po pokojach se chodzi... z ksiek poczytuje... z Panem Bogiem rozmawia... i domnie by go woa?... Te kobiety to ino aby ozorem mle... gupia... I tak ju pozosta sam, bo jakby o nim zapomnieli. Witek czasami naglda, aby koniom przysypa obroku, napoi, to i jemu podawa wody, i wnet znika, lecia na wesele, ktre znowu zaczo si zbiera u Dominikowej na przenosiny, a czasami Jzka wpadaa z krzykiem, wtykaa mu kawaek placka, nagadaa, natrzepaa, nawiaa stajni wrzaskiem, a kury gdakay z przestrachu na potach, i uciekaa pieszno. Juci, miaa po co, bo tam si ju zabawialiniezgorzej, muzyka huczaa przez ciany i krzyki szy wesoe a piewania. A Kuba lea cicho, bo jako z rzadka chwytay go bolenia, wic ino nasuchiwa irozeznawa, jak si tam zabawiaj, a pogadywa z ap, ktren nie opuci go ani na chwil, i pojadali se spoecznie Jzinplacek; albo cmoka na konie i przemawia do nich. Ray radonie i odwracay od obw by, a nawet rbka urwaa si z udzienicy i przychodzia do wyrka baraszkowa i tuli wilgotne a ciepe chrapy do jego twarzy. -Schuda, biedoto, schuda! -Gaska j czule i caowa po rozdtych nozdrzach. -Nie bj si, wyzdrowiej rycho, to wnet ci boki podkrzepi, choby i czystym owsem... Milkn wnet i patrzy bezmylnie w poczerniae ski, z ktrych sczyy si na ciany ywiczne strugi, niby zy krwawe i zastyge... Soneczny a przyblady dzie zaglda przez szpary cichymi oczyma, drzwiami zawywartymi bucha szeroki potok jasnoci skrzcej, migotliwej, jako zote pajczyny po cierniskach, w ktrych trzepay si muchy z sennym, omdlaym brzkiem. Godziny przechodziy za godzinami i wleky si wolno, jak te dziady lepe i kulawe, po srogich piaskach idce z utrudzeniem a w cichoci, albo jako ten kamie, co pada w topiel i leci, przepada, ginie, a nawet go oczy czowiecze nie chyc. Ino czasem wrble rozwiergotane wrzaskliw band wpaday do stajni i zuchwale rzucay si na oby... -Jakie to zmylne juchy! -szepta. -Takiemu ptaszkowi, a Pan Jezus rozum daje, e wie,gdzie poywienie znale. Cicho, apa, niechsi poywi i wspomog biedoty, bo i na nich zima przyjdzie. -Przycisza, bo pies skoczy wypdza rabusiw. winie zaczy kwicze w podwrzu i cocha si o wgy, a stajnia drgaa, a potem jy wtyka w drzwi dugie, obocone ryje i pokwikiwa. -Wypd, apa! Dziadaki jedne, wszystkiego im zawdy mao! Po nich kury zakrzekorzyy przed progiem,a wielki, czerwony kogut ostronie zaglda, cofa si, bi skrzydami i krzyka, a zuchwale wskoczy za prg, dokobiaki penej obroku, a za nim reszta, ale nie zdyy si jeszcze naje, bo wnetnadcigny rozggan gromad gsi, z sykiem migotay w progu czerwone dzioby ichwiay si biae, powycigane szyje. -Wygo, piesku, wygo! Swarz si juchy kiej te baby ! Juci, e wnet si rozleg wrzask, pisk, omotanie skrzyde i pira poleciay kieby z rozprutej pierzyny, bo apa nie aowa sobie uciechy; powrci zziajany, z wywieszonym ozorem i skomla radonie. -Cicho no ! Od domu rozlatyway si gniewne gosy Jagustynki, bieganina i trzaski sprztw, przewlekanych z izby do izby. -Gotuj si do przenosin! Drog kto niekto przejeda, ale z rzadka, a teraz zasie cz apa si z piskiem wz jaki; Kuba rozeznawa pilnie. -Kbw wz, w jednego konia i drabinami, pewnie po cik do lasu. Juci, o w przodku wytarta i bez to si piast przeciera i skrzypi. Po drogach wci snuy si odgosy krokw, rozmowy, gosy leciay i drgay ledwie dosyszane, ledwie odczute brzmienia, ale je chwyta w lot i rozpoznawa. -Stary Pietras. do karczmy idzie -mrucza. -Walentowa wykrzykuje... pewnie gski czyje przeszy na jej stron... Piekielnica nie baba! Kozowa widzi mi si... juci... i, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAP c H9c  c * c 73 biey i krzyczy... juci ona!... Pietrek Rafaw... rajcuje jucha, jakby mia kluski w gbie... ksia kobya po wod jedzie, tak... postaje... zawadza koami... jeszcze se kiedy kulasy poamie... I tak se z wolna rozpoznawa wszystko i mylami, i tym widzeniem czujcym po wsi chodzi, kopota si, zabiega, turbowa iy yciem wsi caej, e ledwie spostrzeg, jak dzie przechodzi z wolna;ciany przygasy, drzwi zblady i stajnia mrocze pocza. Ju pod sam wieczr przyszed Jambroy nie wytrzewiony do cna, bo si jeszcze potacza i mwi tak prdko, e trudno byo rozebra. -Noge pono wykrci? -A obaczcie i poredcie. W milczeniu odwija szmaty przekrwione, zesche i tak przywarte do nogi, e Kuba zacz krzycze wniebogosy. -I panna przy rodach tak nie kwiczy! -mrukn urgliwie. -Kiej boli!... A dy nie szarpcie! Jezus! -wy prawie. -A to ci uszlachtowali! Pies ci ydk wyar czy co? wykrzykn zdumiony, bo ydka bya poszarpana, zaropiaa, noga spucha jak konew. -To... ino nie powiedajcie nikomu... borowy me postrzeli... ino... -Prawda... ruciny siedz pod skr kiej mak... z daleka do ci wygarn? Ho, ho! Kulas widzi mi si na nic ju... kosteczki chrobocz ano... Czemu to zaraz mnie nie woa? -Bojaem si... jakby si dowiedziay, na zajczka wyszedem... ustrzeliem... i ju na polu byem... a ten kiej nie rypnie do mnie... -Powiada kiedy w karczmie borowy, e kto im szkody czyni... -Hale... szkody... niby to zajce nale do kogo... cierwa... zasadzi si na mnie... ju na polu byem, a ten z obu luf strzeli... eby ci, piekielniku... ino nic nie mwcie... do sdu by pozway... straniki... i zarno byifuzj wzieny... a to nie moja... Mylaech, e samo przejdzie... pomcie, bo tak rwie,tak boli... -Taki to majster! Taki se cichapk, lelum polelum, a z dziedzicem zajczkami si dzieli... Cie!... Ale kulasem za t spk zapacisz... Obejrza raz jeszcze i srodze si strapi. -Za pno, o wiela za pno! -Poredcie, poredcie -jcza wystraszony.Ju nic nie odrzek, ino rkawy zakasa, wydoby ostry kozik, nog uj krzepko i j wydubywa ruciny i rop wyciska. Kuba zrazu rycza jak zwierz dorzynany, a mu zatka gb kouchem, cich, bo zemdla z blu. Oporzdzi mu nog, oboy jak maci, obwin w nowe szmaty, dopiero go otrzewi. -Do szpitala musisz i... -mrukn cicho. -Do szpitala?... -Nieprzytomny by jeszcze. -Urznliby ci nog, to by moe i wyzdrowia. -Nog? -Juci, ju na nic, zepsuta, czernieje caa. -Urznliby? -pyta nie mogc poj. -W kolanie. Nie bj si, mnie kula urwaa przy samym zadzie, a yj. -To ino urzn bolejce miejsce i bybym zdrowym?... -Jakby kto rk odj... ale do szpitala trzaci zaraz i... -Nie, bojam si, nie... do szpitala... -Gupi!... -Tam ywcem kraj... tam... Oberznijcie wy... co ino zechcecie, zapac, oberznijcie... do szpitala nie chc, wol ju tutaj zdycha... -To i zdechniesz... doktr ino moe ci oberzn. Pjd zaraz do wjta, eby ci na jutro dali podwod i odwieli do miasta. -Prno pjdziecie, bo do szpitala nie pjd... -powiedzia twardo. -Hale, bd ci si pytali, gupi! -Urzn i zaraz wyzdrowieje... -powtarza Kuba po jego wyjciu. Noga przestaa go bole po opatrunku zdrtwiaa tylko a po pachwiny, a po caym boku czu, jakby mrwki aziy, nie zwaa na to, bo si gboko zamedytowa -Wyzdrowiabym! Musi by, e i tak jest, przecie Jambroy kulasa caego nie ma... na kuli chodzi... Powieda, e jakby rk odj... Ale Boryna by mnie wygna... juci, parobek bez kulasa... ni do puga, ni do adnej roboty. C ja bym pocz? Bydo miino pasa albo na ebry i... we wiat, podkoci gdzie... abo jak ten stary trep na miecie... zdycha pode potem. Jezus miosierny! Jezus! Zrozumia nagle jasno i a si podnis z olepiajcej trwogi. -Jezus! Jezus! -powtarza gorczkowo, bezprzytomnie dygoczc cay. Zanis si gbokim, alnym paczem, krzykiem niemocy, staczajcej si w przepa bez ratunku. Dugo wy i szamota si w mce, ale przez te zy i rozpacze jy mu si wi postanowienia jakie, medytacje, przycicha z wolna, uspokaja si i tak zagbia w siebie, nic nie sysza; jak przez sen majaczyo mu si granie jakie, piewy, wrzaski bliskie. W ten sam czas wesele si ano przenosio do Boryny. Robili przenosiny Jagusi do ma. Nieco przdzi przeprowadzili tg krow i przewieli skrzynk, pierzyny i statki rne, jakie w wianie dostawaa. Teraz za, moe w pacierz po zachodzie, kiej zmroczao i wiat si zaciga mgami, bo na odmian szo, wywalili si od Dominikowej. Muzyka sza na przedzie i rano przegrywaa, a za ni Jagusi, wystrojon jeszcze po weselnemu, matka wieda z brami i kumami, a dopiero wpodle, gdzie kto wzi miejsce, walili hurm weselnicy. Szli z wolna wzdu stawu, ktren poczernia i gas przyzduszony mrokiem, wskro mgie coraz gstszych, w ciszy ciemnicy oguchej i lepej jeszcze, e tupoty i grania rozlegay si krtko i dudniay jakby spod wody. Md podpiewywaa czasami, to kuma jaka zawieda, chop ktren wrzasn: dadana , ale wnet cichli, ochoty jeszcze nie byo i zib wilgotny przejmowa do ywego.Dopiero kiej nawrcili w Borynowe opotki, druhny zapieway: A pakaa dziewczyna, Jak jej lub dawali; Cztery wiece zapalili, W organy zagrali. Mylaa, dziewczyno, e ci zawsze bd gra?... Wczoraj troch, dzisiaj troch... A na cae ycie pacz... Da dana! A na cae ycie pacz! Na ganku przed progiem czeka ju Boryna,kowalowie i Jzka. Dominikowa wniosa przodem w wzeku skibk chleba, soli szczypt, wgiel, wosk zgromnicy i pk kosw powiconych na Zieln, a gdy i Jagu prg przestpia, kumy ciskay za ni nitki wyprute i padzierze, by zy nie mia przystpu i wiodo si jej wszystko. Wraz te witali si, caowali a yczyli modym szczcia, zdrowia i co tam Pan Bg da, a do izby szli, e wnet zawalili awy wszystkie i kty. Grajkowie, narzdzajc instrumenty, pobrzkiwali z cicha, aby nie mci poczstunku, z jakim wystpi Boryna. Chodzi ano z pen blach od kuma do kuma, czstowa, niewoli, w ramiona brai przepija do kadego; kowal mu pomaga w drugiej stronie, a Magda z Jzk roznosiy na talerzach placek, miodem i serem nadziewany, ktren umylnie upiekana przenosiny, bych si ojcu przypochlebi. Ale zabawa sza nietgo, juci, e nikt za konierz nie wylewa i od kieliszkw nie stroni, przepijali nawet ze smakiem, ino e jako nie nabierali weselnego ducha i niewiedli si do wrztka, ledwie parkotali, jak ta woda na sabym ogniu; siedzieli osowiale, ruchali si ciko, nieswojo, mao pogadywali i z cicha, a jaki taki ze starszych ziewa ukradkiem, przeciga si, a tskliwie myla, by si co rychlej gdzie na som dosta. Kobiety za, cho to nasienie najbardziej wrzaski i zabaw czynice, rozwalay si ino po awach, w kty si kryy i mao wiele midzy sob rajcoway. Jagusia w mowej komorze wnet si przestroia w szmaty zwyczajne, tyla e witeczne, i wysza ugaszcza a przyjmowa, ale matka do niczego si jej tkn nie daa. -Wesela se zayj, cruchno! Narobisz si jeszcze, natrudzisz! -szeptaa i raz w raz j przygarniaa do piersi, i z paczem tulia, a to dziwno byo niejednemu, bo nie we wiat sza za chopa, nie na drug wie i na bied. Pomiewali si z takiej tkliwoci matczynej,a zby ostrzyli przekpinkami, ile e teraz wanie na przenosinach, kiej Jagu ju gospodyni wesza w mowski dom, w tylegrontu i dobra wszelkiego, otwieray si imoczy, a niejednej matce dostaych crek zazdro sza do garda, dzieuchom te byo jako nieswojo i markotno. Na drug stron szy, po Antkach, gdzie Ewka z Jagustynk wieczerz narzdzay, a huczao w kominie, e Witek ledwie nady drwa znosi i przykada pod ogromne gary. I po caym domu si rozaziy, a w kad szpar wraay zazdrosne oczy. Nie zazdroci to losu takiego? Ju sam dom najlepszy we wsi, duy, widny, wysoki, stancje kieby w jakim dworze, wybielone, z podogami, czyste! A co sprztw, co statkw rnych, obrazwsamych ze dwadziecia i wszystkie ze szkami! A tu jeszcze obory, stajnie, stodoa, szopa! A mao to lewentarza? Picioro samych krowich ogonw, nie liczcbyka, ktren profit daje niezgorszy? Trzy konie! A gdzie jeszcze grunt? Gdzie gsi, winie?... Wzdychay aonie i raz po raz ktra z cicha rzeka: -Mj Boe, e to Pan Jezus daje takim, co inie zasuyy ! -Umiay sobie pomaga, umiay! -Juci, zawdy ten dostanie, ktren naprzeciw wyjdzie. -Czemu to wasza Ulisia nie wysza? -Bo si Boga boja i w poczciwoci yje. -I drugie te bez to samo. -A inszej to nard nie przepuci, niech choten razik spotkaj j po nocy z jakim chopakiem, a ju we wiat na ozorach ponies. -Taka to ma szczcie... -Bo wstydu nie ma. -A dy chodcie -woa Jdrzych. -Muzyka gra, a w izbie ani jednej kiecki, e nie ma zkim tacowa! -Jaki ochotny, a pozwoli ci to matka? -Ino porteczek nie zgub i lustra nie poka, kiej si tak bystro rwiesz. -A kulasami po ludziach nie rzucaj! -Z Walentow id w par, bd dwie pokraki! Jdrzych zakl ino, chyci pierwsz z brzega i powid, nie suchajc, co za nim brzczao. W izbie ju tacowali, z wolna jeszcze i jakby od niechcenia; jedna Nastka Gobianka hulaa ostro z Szymkiem Paczesiem. Umwili si przdzi, wic skoro muzyka zagraa, zwarli si mocno i tacowali rzetelnie a dugo; to na odpocznienie brali si wp i nosili po izbie,ae ich cigotki bray do siebie, to pogadywali wesoo, miali si w gos i biedro w biedro chodzili, a Dominikowa z niepokojem nagldaa do syna. Ale dopiero gdy nadszed wjt -spni si,bo musia rekrutw odstawi do powiatu -mrozruchalic si ludzie, bo skoro wszed, skoro przepi raz i drugi, wzi rozprawia z gospodarzami i przekpiwa si z modych . -Pan mody kiej ciana, a moducha niby to sukno czerwone. -Jutro powiecie... -Probant z was, Macieju, tocie dnia nie zmarnowali. -Nie gesior przeciech, to nijak mu na oczach wszystkich ! -I pkwaterka bym nie trzyma za tym! Rzu ino kamuszkiem w krzaki, a zawdy ptaszek jaki wyfrunie, wjt to wama mwi!Gruchnli miechem, bo Jagna ucieka na drug stron. Kobiety te dogadyway, co im lina przyniesa na jzyk. Wnet si wrzawa wzmoga i wesoo ogarniaa dusz, wjt pomg rzetelnie, alei gorzaka zrobia swoje. Boryna nie aowa i flach puszcza czst kolejk; tace te szy raniejsze i gstsze, piewa ju poczynali, przytupywa i corazwikszym koem tacza po izbie. A na to ju zjawi si Jambroy, przysiad zaraz, nieledwie przy progu, a akomymi oczyma wodzi za flach. -Wam ino tam gow wykrca, gdzie kieliszki dzwoni! -rzuci wjt. -Brzkliwe s; a ktren spragnionego napoi,zasug ma! -odpar powanie. -Naci wody, worku skrzany. -Co smakuje bydlciu, szkodzi czowiekowi! Powiedaj: Kogo woda zbawi, to zbawi, a gorzaka kadego na nogi postawi. -To pije okowitk, kiej taki kalkulant. -Przepijcie, wjcie! Powiedaj i to: Chrzestprzyjmuj wod, lub polewaj wdk, a mier pakaniem. -Dobrze, powiadaj, pijcie drugi... -Nie uciekn i przed trzecim! Zawdy pijam jeden za pierwsz on, a dwa za drug, - Czemu to? -e wczas pomara, bym se poszuka trzeciej. -O kobiecie mu si ni, a ju na odwieczerzu pomroka mu lipie gasi... -Jeszcze bym i po ciemku zmaca kijaszkiem, gdzie babia sabizna! Izba gruchna miechem. -Z Jagustynk was zmwimy! -woay kobiety. -Gorzak lubi i pyskata tak samo -dodaway drugie. -Powiedaj: Chop robotny i ona pyskata, to wezm choby i p wiata. Wjt przysiad obok niego, a drugie w podle, gdzie kto mg awy zachwyci, a zbrako miejsca, przystawali i cisnli si do kupy, p izby zajli bez maa, nie baczc na tacujcych. Wnet zasi poczy i przekpinki, wymysy rne, gadki, wesoe powiedania, przypowiastki, a si izba trzsa od miechw, a najbarzej Jambroy dowodzi,zmyla jucha i cygani w ywe oczy, ino tak sprawnie i uciesznie, e si pokadali od miechu; a z kobiet Wachnikowa nie daasi nikomu przegada i w pierwsz gb graa, wjt te basowa, ile mu ino baczenie na urzd pozwalao. Muzyka rna od ucha, siarczycie, mdhulaa rano, krzykaa i obcasami ostro bia, a oni si tak zabawiali, spoecznie i wesoo, e o Boym wiecie zapominali, a ktry dojrza w sieni Jankla. Wcignli go wnet do izby. yd czapk zdj, kania si ze wszystkimi przyjanie, wita nie baczc, emu przezwiska jak kamienie lataj koo uszw. -tek ! Niechrzczony ! Kobyli syn ! -Cichojta! Przyj go czym, gorzaki mu da! -woa wjt. -Przechodziem drog, to chciaem zobaczy, jak si gospodarze zabawiaj. Bg zapa, panie wjcie, napij si wdki...dlaczego nie mam si napi za zdrowie pastwa modych! Boryna wynis flaszk i czstowa. Jankielkieliszek wytar kapot, gow nakry i wypi, a drugim poprawi. -Zostacie, Jankiel, nie streficie si! Hej! Muzykanty, zagrajcie ydowskiego ! Niech Jankiel potacuje! -woali ze miechem. -Mog potacowa, to nie grzech! Ale nim grajkowie zrozumieli woania, Jankiel wysun si cicho do sieni i znikn w podwrzu, poszed do Kuby odbiera strzelb. Nie spostrzegli nawet jego wyjcia, bo Jambroy nie przerywa cyganienia, a Wachnikowa wtrowaa niby na basetli, tak im zeszo do samej wieczerzy; ju muzyka przycicha, stoy poustawiali i grzechotanomiskami, a oni wci si pomiewali. Darmo Boryna zaprasza do jada, nikt nawet nie sysza. Potem Jagu raz po raz przywtarzaa, by szli, to j wjt wcign do kupy, usadzi przy sobie i za rk trzyma. Dopiero Jasiek, z przezwiska Przewrotny, krzykn w gos: -Do misek chodta, ludzie, bo stygnie! -Cichoj, gupi, znajdzie si i la ciebie miskado wylizania ! -Jambroy ino cygani, a si kurzy, i myl, e mu kto wierzy... -Jasiek, co dadz w pysk, bierz, bo twoje,ale mnie nie ruchaj, nie uredzisz. -A sprbujmy si! -odkrzykn parob, e to gupawy by i sowa nie wyrozumia. -W tak samo poredzi albo i lepiej. -Jambroy po ksidzu wynosz, to myl, e ino sami mdrzy ! -Wpu ciel do kocioa, a te ino ogon wyniesie! Gupia! -mrukn zelony. Bo to matka Jakowa chciaa broni syna. Ruszy te pierwszy do stow, a za nim insi jli zajmowa miejsca, a piesznie, bo ju kucharki wnosiy dymice miski i smaki wiay po izbie. Usadzili si po starszestwie i jak przystao na przenosinach, z Dominikow i jej chopakami w porodku; druhny i drubowie zasiedli razem, przy sobie, a Boryna z Jagusi ostali na izbie, by posugiwa i mie baczenie na wszystko. Cicho si zrobio, tyla e za oknami dzieci wrzeszczay i tuzoway si midzy sob, aapa z ujadaniem obiega dom i dar si do sieni, nard za w cichoci a z powag pora si z jadem i ochotnie bd miski czubate, ino yki skrzybotay o wrby i szko brzkao w kolejkach. Jagusia za cigiem zapraszaa i prawie kademu z osobna podtykaa czy miso, czyczego innego zarwno, a niewolia, bych sobie nie aowali; skadnie jej to szo, i tak utrafnie kademu to sowo przypochlebne powiadaa, i tak urodnocisi wszystkim milia, e niejeden z parobkw chodzi za ni tskliwymi oczyma, a matka ae rosa z kuntentnoci, odkadaa yk, by si no patrze na ni icieszy. I Boryna to widzia, bo gdy sza do kucharek, lecia za ni, dopdza w sieniach, ogarnia mocno i sielnie caowa. -Gospodyni moja kochana! A dy, kiej ta dworska pani, tak se godnie poczynasz i radzisz! -A bom to nie gospodyni! Idcie no do izby, Gulbas z Szymonem czego odci siedz i mao co pojadaj. Przepijcie do nich!... Juci, e jej sucha i robi, co chciaa! A Jagusi byo dziwnie wesoo na duszy i ochotnie. Gospodyni si poczua i nie byle jak, pani prawie, to i rzdy same jej jako w rce szy, a z nimi i powaga w niej rosa, i harno pena mocy a spokojnoci! Nosia.. i, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AA@fc  c =7c t* si po izbach swobodnie, dogldaa wszystkiego bystro i tak mdrze kierowaa, jakby ju nie wiada od kiela na swoim gospodarzya. -Jaka jest, wnet stary rozpozna i jego to rzecz, ale widzi mi si, e gospodyni bdziez niej sielna -szepna Ewka do Jagustynki. -Mdra i Kaka, jak pena faska! -odpara przekliwie. -Bdzie tak, pki jej stary nieobmierznie, od kiela nie zacznie gania za parobkami... -Tego nie zrobi, ino e Mateusz jest w odwodzie, nie poniecha jej przecie. -I... poniecha! Zmusi go do tego kto drugi, zmusi... -Boryna? -Hale, Boryna! Jest kto mocniejszy od obu... jest... niech no ten czas nadejdzie, a zobaczycie sami umiechna si chytrze. -Witek, odegnajno psa, bo szczeka i szczeka, a uszy bol, i rozpd tych chopaczyskw, szyby jeszcze powygniataj i ogacenie roznies. Witek skoczy z batem, pies umilk, ale rozlegy si piski i ttent uciekajcej wrzaskliwie gromady; odegna ich a na drog i powraca chykiem, bo posypa si za nim grad bota i kamieni. -Witek! Poczekaj no! -woa Roch, stojcy przy wgle od podwrza, w cieniu. -Wywoaj Jambroego, powiedz, e pilna sprawa, poczekam na ganku. Dopiero w jaki pacierz nadszed Jambroy, srodze zy, e mu przerwali jado w najlepszym miejscu, bo przy prosicinie z grochem. -Koci si pali czy co? -Nie krzyczcie! Chodcie do Kuby, bo zdaje mi si, e umiera. -Niech zdycha, a nie przeszkadza ludziom je! Byem na odwieczerzy u niego i mwiem jusze, aby si do szpitala szykowa, nog by mu urznli i wnet by wyzdrowia!... -Powiedzielicie mu o tym! Teraz rozumiem,zdaje mi si, e sam sobie obci nog... -Jezus, Maria! Jak to, sam sobie obci? -Chodcie prdzej, zobaczycie. Szedem spa do obory i ledwiem wlaz na podwrze, apa skoczy do mnie, szczeka,skamla, za kapot mnie zbami dar i ciga, nie mogem poj, czego chce... a. on wybiega naprzd, siada w progu stajnii skowycza. Podszedem, patrz, Kuba leyprzewieszony przez prg, z gow w stajni! Mylaem zrazu, e chcia wyj napowietrze i omdla! Przeniosem go na wyrko i zapaliem latark, eby wody poszuka, a on cay we krwi, blady jak ciana i z nogi krew bucha. Prdzej, eby nie puci ostatniej pary... Weszli do stajni, Jambroy zabra si ostrodo trzewienia; Kuba lea bezwadny, dycha co nieco i rzzi przez zwarte zby, e trzeba byo je noem podwaa bymu nieco wody wla do garda. Nog mia przerban w kolanie, ledwie sitrzymaa na skrze i obficie krwawia. Na progu czerwieniy si plamy krwi i leaa okrwawiona siekiera, a taczalnik do naostrzania, ktren zawsze sta pod okapem stajni, wala si teraz pod progiem.-Juci, sam sobie obci. Ba si szpitala, myla gupi, e sobie pomoe, ale twardy chop, ale zawzity! Jezus, eby sobie samemu obcina kulasa! Prosto nie do wiary! Krew go mocno odesza. Kuba otworzy naraz oczy i wodzi nimi dosy przytomnie. -Odleciaa? Dziobnem dwa razy, ale mnie zamroczyo... -szepta. -Boli ci to? -Nic a nic. Si si ino wyzbyenn do cna, ale zdrowszym! Lea spokojnie i ani krzykn, gdy mu Jambroy, nog skada, my i krpowa wzmoczone szmaty. Roch na klczkach przywieca latarni i modli si tak gorco, a mu zy cieky po twarzy, a Kuba ino si umiecha radonie, tkliwo jako i rzewnie, jak to dziecitko w polu porzucone, ktre nim pozna, e bez matki, raduje si do traw, co nad nim szumi, za socem patrzy, do przelatujcych ptaszkw rczki wyciga i po swojemu gada ze wszystkim, i cieszy si, tak ci i on czu si teraz; dobrze mu byo, spokojnie i niebolenie, a tak na duszy lekko i wesoo, e za nic sobie mia chorob, ino si z cicha przechwala... jakosiekier dobrze wyostrzy... nog uoy naprogu... i dziabn w samo jabko... zabolao, ale noga od jednego razu nie pucia... wic drugi raz dziabn ze wszystkiej mocy... i oto nic go teraz nie boli, pomogo wida... e niechby tylko miawicej mocy, to nie gniby duej na wyrku, a na wesele szed... do taca si bra... i podjadby nieco, bo je mu si chce... -Le spokojnie i nic si nie ruchaj, jada dostaniesz rycho, powiem Jzi. Roch go pogaska po twarzy i wyszli z Jambroym na podwrze. -Do rana wykipi, unie cicho jak ptaszek, bokrew go cakiem odesza. -Ksidza mu trzeba przywie, pki przytomny! -Kiej ksidz pojecha na wieczr do Woli, do dziedzicw. -Pjd po niego, zwleka nie mona! -Do Woli jest mila, po nocy i przez las nie traficie. Stoj tu gotowe konie ludzi, co maj po wieczerzy odjeda, bierzcie je i jedcie. Wyprowadzili konie na drog i Roch siad. -A nie zapominajcie o Kubie, trzeba go przypilnowa! -zawoa ruszajc. -Nie ostawi go samego, nie zapomn. Wnet jednak zapomnia; tyle baczy, e Jzi powiedzia o jadle, a sam wrci za st, do butelki mocno si przypi i tak serdecznie, e rycho o Boym wiecie nie wiedzia Jzka za, e to poczciwe byo dziewcztko, co tylko moga, nazbieraa namiseczk, wdki w pkwarcie nalaa sporoi zaniesa ochotnie. -Kuba, przejedzcie dziebko, uyjcie i wy wesela! -Bg ci zapa! Kiebasa widzi mi si czujna, wieje od niej. -Dy umylnie przypraam, bycie posmakowali. -Wrazia mu misk w rce, bociemno byo w stajni. -Wypijcie przdzi wdk. Wszystko wypi do dna. -Posied zdziebko, tak mi si samemu ckni...Pocz glama, pogryza, u, ale nie mgnic przekn. -Wesel si, co? -Takie wesele, tyla narodu, em w yciu niewidziaa wikszego. -Borynowe przeciech, to nie dziwota! -szepn z dum -Juci, a ociec si tak wesel i cigiem za Jaguusia chodz, cigiem. -Jake... urodna, pikna na gbie, kieby jakapani dworska! -Wiecie, a Szymek Dominikowej to si ma doNastki Gobianki. -Stara nie pozwoli, u Nastki z dziesi gb siedzi na trzech morgach. -Tote ich rozgania, gdzie dopadnie, i srodze pilnuje. -Wjt jest? -Zabawia drugich i najbardziej pyskuje, a Jambroy take. -Jeszcze by nie, kiej na takim weselu s, u takiego gospodarza! Nie wiesz, co u Antkw? -zapyta cicho. -Jake, skoczyam do nich na zmroku, dzieciom poniesam misa, plackw, to chleba... Z chaupy me wypdzi i ciepn za mn, com przyniesa... Zawzi si silniei taki zy, taki zy... a bieda u nich w chaupie i ten pacz... Hanka ino si kci z siostr, e si ju pono i do kudw bray. Nie odrzek na to, nos ostro wyciera, a prdzej dycha jako. -Jzia -rzek po chwili -klacz postkuje jako i pokada si ju od wieczora, pewniejest na orebieniu... trza by przypilnowa. Picie jakie narzdzi. Jak to se stka! Biedota kochana, a ja nic nie potrafi pomc... okrutniem saby... bez mocy cakiem... Zmczy si i zamilk, i jakby zasypia. Jzka odesza spiesznie. -Cesiu! Ce, Ce... -zawoa przytomniejc. Klacz zaraa przecigle i rzucia si na uwizi, a acuch zabrzcza. -Podjem se cho raz do syta! Dostaniesz, piesku, swoje, dostaniesz, nie skomlij ino... Wzi si ostro do kiebasy, ale nie mg, nie chciao mu si zupenie, roso mu w ustach. -Mj Jezus, tyle kiebasy, tyle misa... a nie mog... cakiem nie mog. Darmo probowa, oblizywa, wcha. nie mg, rka mu opada bezsilnie, chowa wic pod som, nie puszczajc z garci. -Mj Boe, tyla tego, e nigdy w yciu nie miaem, a nie mog. ao cisna mu dusz i zy pocieky potwarzy, paka rzewnie, a sizanosi, jakto dziecitko ukrzywdzone. -Potem se zjem, odpoczn nieco i bal se sprawi -pomyla. Ale i potem nie mg, zapada w sen, nie popuszczajc kiebasy z garci, nie czujc jednak, e apa mu j po cichu obgryza... Otrzewia nagle, bo po wieczerzy muzyka gruchna w chaupie z tak moc, a ciany stajni drygay i przestraszone kury gdakay z chleww. Wrzaski buchny we wiat i pryskay od domu niby te ognie czerwone w noc ciemn,niby grzmoty buchay po stajni. Hulanka tam ju sza siarczysta, miechy, wesoo, zabawa, a raz w raz ziemia dudniaa od przegonw i pisk dzieuszyn rozdziera powietrze. Kuba nasuchiwa zrazu, ale rycho zapomnia o wszystkim, sen go bra i nisw m jak wrzawliw, jakby pod wody szumice... na dno rozwytych wichur borw. A gdy wesele ostrzej luno wrzaw i trzaski houbcw, bitych zapamitale, dom zda si roznosiy, budzi si nieco, wychyla dusz z ciemnicy, podnosi z niepamici, wraca z dalekoci przeraajcych i sucha. A czasem je probowa albo szepta cicho, serdecznie: -Ceka, Ce, Ce! Ale ju dusza wychodzia z niego powoli i niesa si we wiaty, jako ten ptaszek Jezusowy, koowaa jeszcze bdnie, oderwa si nie moga jeszcze, e przywieraa czasami do ziemie witej, by odpocz z utrudzenia, utuli swj pacz sierocy we wrzawie ludzkiej; midzy kochane zachodzia, wrd ywe sza, do bratw woaa aonie i u serc prosia pomocy, a moc Jezusow skrzepiona i miosierdziem, niesa si na jakie pola wioniane, na te Boe ugory ogromne, nieobjte, wieczn wiatoci oprzdzone iweselem wiecznym. I wyej leciaa, dalej, dalej, a tam... ... A tam za, gdzie ju nie dosyszy czowieczego pakania ni aosnego skrzybotu duszy wszelkiej... ... Tam za, gdzie ino pachnce lilie wion, gdzie kwietne pola miodn sodkoci szumi, gdzie ciekn rzeki gwiezdne po dnach barwionych rzsicie, gdzie wieczny dzie. ... Tam za, gdzie ino ciche modlenie pynie i dymy pachnce wlek si cigiem, jako te mgy, dzwonki brzcz i organy cicho graj, i wita ofiara odprawuje si cigle,i nard ju bezgrzeszny, i anioowie, i wici popiewuj splnie chwa Pask, w ten koci wity, niemiertelny, Boy! Gdzie ino duszy czowiekowej modli si a wzdycha, a paka z radoci i weseli si z Panem w wiek wiekw. Tam si ano rwaa dusza umczona i odpocznienia tskliwa, Kubowa dusza. Dom za tacowa wci i weseli si caym sercem, ochotniej nawet nili wczoraj, bo poczstunek by sutszy i barzej niewolili gospodarze. Wodzili si te w tanach do upadego. Wrzeli ju niby ten ukrop na mocnym ogniu,a co przysabli zdziebko, muzyka grzmiaa z now si, e jako an, uderzony wichur, ino si przyginali, brali rozmach, niecili rum nogami i z krzykiem szli w nowytan, ze piewami, a huczno, tumno i ognicie. e ju im dusze cakiem stajay od gorcoci, krew kipiaa warem, rozum odchodzi, serca si zapamitay w hulance, a kady nerw dygota do taktu, kady ruch by tacem, kady krzyk piewem, a kade oczy weselem si jarzyyi radoci. I tak szo przez ca noc, do samego witania! A dzie podnosi si ciko i cicho, porankowe brzaski siay na wiat pospne, nieprzeniknione zway chmur, a ju przed samym wschodem soca zamroczyo si znaga i pociemniao, zacz pada nieg. Polatywa zrazu z rzadka i koujcy, jak toigliwo w dzie wietrzny, a si i potem roznieyo na dobre. nieg sypa jakby przez gste sito, pada prosto, rwno, jednostajnie, bez szelestu i pokrywa dachy, drzewa, poty i ziemi ca jakby podbielonym, szarawym przdziwem albo tym pierzem niedartym. Rychtyk i wesele si skoczyo, mieli si jeszcze wieczorem zebra w karczmie na poprawiny, ale teraz ju poczli rozchodzisi do domw. Tylko drubowie z druhnami i muzyk na czele zebrali si kup przed gankiem i zapiewali wraz jednym gosem ostatni piosneczk: Dobranoc pastwu modym, Dobranoc ! Dobr nock oddajemy, Sami suk ostajemy, Dobranoc! A Kuba w ten sam czas skada dusz swoj pod wite Panajezusowe nki. -----Konwersja: rpg6@go2.pl gdzie babia sabizna! Izba gruchna miechem. -Z Jagustynk was zmwimy! -woay kobiety. -Gorzak lubi i pyskata tak samo -dodaway drugie. -Powiedaj: Chop robotny i ona pyskata, to wezm choby i p wiata. Wjt przysiad obok niego, a drugie w podle, gdzie kto mg awy zachwyci, a zbrako miejsca, przystawali i cisnli si do kupy, p izby zajli bez maa, nie baczc na tacujcych. Wnet zasi poczy i przekpinki, wymysy rne, gadki, wesoe powiedania, przypowiastki, a si izba trzsa od miechw, a najbarzej Jambroy dowodzi,zmyla jucha i cygani w ywe oczy, ino tak sprawnie i uciesznie, e si pokadali od miechu; a z kobiet Wachnikowa nie daasi nikomu przegada i w pierwsz gb graa, wjt te basowa, ile mu ino baczenie na urzd pozwalao. Muzyka rna od ucha, siarczycie, mdhulaa rano, krzykaa i obcasami ostro bia, a oni si tak zabawiali, spoecznie i wesoo, e o Boym wiecie zapominali, a ktry dojrza w sieni Jankla. Wcignli go wnet do izby. yd czapk zdj, kania si ze wszystkimi przyjanie, wita nie baczc, emu przezwiska jak kamienie lataj koo uszw. -tek ! Niechrzczony ! Kobyli syn ! -Cichojta! Przyj go czym, gorzaki mu da! -woa wjt. -Przechodziem drog, to chciaem zobaczy, jak si gospodarze zabawiaj. Bg zapa, panie wjcie, napij si wdki...dlaczego nie mam si napi za zdrowie pastwa modych! Boryna wynis flaszk i czstowa. Jankielkieliszek wytar kapot, gow nakry i wypi, a drugim poprawi. -Zostacie, Jankiel, nie streficie si! Hej! Muzykanty, zagrajcie ydowskiego ! Niech Jankiel potacuje! -woali ze miechem. -Mog potacowa, to nie grzech! Ale nim grajkowie zrozumieli woania, Jankiel wysun si cicho do sieni i znikn w podwrzu, poszed do Kuby odbiera strzelb. Nie spostrzegli nawet jego wyjcia, bo Jambroy nie przerywa cyganienia, a Wachnikowa wtrowaa niby na basetli, tak im zeszo do samej wieczerzy; ju muzyka przycicha, stoy poustawiali i grzechotanomiskami, a oni wci si pomiewali. Darmo Boryna zaprasza do jada, nikt nawet nie sysza. Potem Jagu raz po raz przywtarzaa, by szli, to j wjt wcign do kupy, usadzi przy sobie i za rk trzyma. Dopiero Jasiek, z przezwiska Przewrotny, krzykn w gos: -Do misek chodta, ludzie, bo stygnie! -Cichoj, gupi, znajdzie si i la ciebie miskado wylizania ! -Jambroy ino cygani, a si kurzy, i myl, e mu kto wierzy... -Jasiek, co dadz w pysk, bierz, bo twoje,ale mnie nie ruchaj, nie uredzisz. -A sprbujmy si! -odkrzykn parob, e to gupawy by i sowa nie wyrozumia. -W tak samo poredzi albo i lepiej. -Jambroy po ksidzu wynosz, to myl, e ino sami mdrzy ! -Wpu ciel do kocioa, a te ino ogon wyniesie! Gupia! -mrukn zelony. Bo to matka Jakowa chciaa broni syna. Ruszy te pierwszy do stow, a za nim insi jli zajmowa miejsca, a piesznie, bo ju kucharki wnosiy dymice miski i smaki wiay po izbie. Usadzili si po starszestwie i jak przystao na przenosinach, z Dominikow i jej chopakami w porodku; druhny i drubowie zasiedli razem, przy sobie, a Boryna z Jagusi ostali na izbie, by posugiwa i mie baczenie na wszystko. Cicho si zrobio, tyla e za oknami dzieci wrzeszczay i tuzoway si midzy sob, aapa z ujadaniem obiega dom i dar si do sieni, nard za w cichoci a z powag pora si z jadem i ochotnie bd miski czubate, ino yki skrzybotay o wrby i szko brzkao w kolejkach. Jagusia za cigiem zapraszaa i prawie kademu z osobna podtykaa czy miso, czyczego innego zarwno, a niewolia, bych sobie nie aowali; skadnie jej to szo, i tak utrafnie kademu to sowo przypochlebne powiadaa, i tak urodnocisi wszystkim milia, e niejeden z parobkw chodzi za ni tskliwymi oczyma, a matka ae rosa z kuntentnoci, odkadaa yk, by si no patrze na ni icieszy. I Boryna to widzia, bo gdy sza do kucharek, lecia za ni, dopdza w sieniach, ogarnia mocno i sielnie caowa. -Gospodyni moja kochana! A dy, kiej ta dworska pani, tak se godnie poczynasz i radzisz! -A bom to nie gospodyni! Idcie no do izby, Gulbas z Szymonem czego odci siedz i mao co pojadaj. Przepijcie do nich!... Juci, e jej sucha i robi, co chciaa! A Jagusi byo dziwnie wesoo na duszy i ochotnie. Gospodyni si poczua i nie byle jak, pani prawie, to i rzdy same jej jako w rce szy, a z nimi i powaga w niej rosa, i harno pena mocy a spokojnoci! Nosia.. i, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAN@