.ę$˙ŽQiš˘!=„‚ „ä ­$‹˜Ŕ!ŁRž“ Î FJJř'1ěXÇč3‚ăÎż…ôߔÎK Á”VŠŔr§üŸ„MsŁĘšaX—Ł'ü˜v#ÇaŽVż8„@§ý˙Rţo•0ń—űŔ…`ր%ŠcžN8âů˘4˙ť>DxËˆ:”eŔ|c‡đ<ŻÖ%ä‹8 Źr!ÔřGOOMBAGOOMBAGMBA–ĐęHٟĺHYŸĺHŸĺŕdAâDŕâă d†âT…â,Ÿĺ¨âŔ0âQá 4 4ű˙˙:â9ŸĺQá 4 4ű˙˙:ôNâřŸĺě8ŸĺQá •4 4ű˙˙:äŸĺ  ăSá ƒ4ü˙˙:ă¸Ÿĺ8 ă á –ä ä0Sâű˙˙` áŹHŸĺ`„ĺ¨hŸĺ¨HŸĺ`„ĺ ă Ÿĺ°Áᜟĺ˙/á.ę$˙ŽQiš˘!=„‚ „ä ­$‹˜Ŕ!ŁRž“ Î FJJř'1ěXÇč3‚ăÎż…ôߔÎK Á”VŠŔr§üŸ„MsŁĘšaX—Ł'ü˜v#ÇaŽVż8„@§ý˙Rţo•0ń—űŔ…`ր%ŠcžN8âů˘4˙ť>DxËˆ:”eŔ|c‡đ<ŻÖ%ä‹8 Źr!ÔřGOOMBAGOOMBAGMBA–Đ 0đ ™Uih7 RUD@ 0Xđ@ €ˆˆq`PUUQ ™™HAptbd5Q1QUUQl)`€D€` P@ @I Hps'6FTQE%IĂŔ€nđÔ@pë`ďPľ+5@ě€;7g;ç#‡O€ż‘‘h(qF&PRQ ťoOă€www.a$PcWЏ`^&ƒ'€_€­ ?ÖńdŕPŸ@ď*€ĐÔQ?pž™iI”€p`5SQUEUě`ߖă€˙_p˙`ç_c~P?€@G@FTtU㍀4b°_`dHˆpw6fP0;Uç–™™–‡ˆˆhGsŸPÁpŸ›I†wrF@TPAUE€ż™™™’‡¤ˆ@?c€ż@`˙–’†€@wGfaUP ?Ph`tp@ff1UU$bď !oçŃ{׀(2?żĄ—ulBŸ_a{%ÔaQ„b°ˆˆˆűrf˘>)č´<ŕ ^ 5’~€C?BăŔ{A H„7p6 `^Q5UU@™IF–€„trd˙UQE@™Ą?™?ˆßfaUR0U?Ť@™™”)A)ˆ(wJfZS00%1[1ŸF™!™ˆwpfßU!U UU4ęż™ôAˆ†wwGf“ß~_ đ@DŞ°wfaS#P`@żA0żPU@k˙_˙ €ŔÄ˙!ü°“ T?2™iˆžfa$UEDQ$!?đ^%^Ŕ?#ëI@™”ˆhˆwttFbBEqA Ÿ˝™ ż†€wBżd@Q@żb™i–’Ÿq_TR0BCß™‘Ć˙?wwŃ?ŕ?QbTUBU4$đ??dŸQŃC!?”ۙA_swwbE3_A˙™i~ç$ô_~`1ŸßPż0Sß$ŸI`QiÆĄqwý 6UŸT'Ť@i `h`GGGf&A%`iݑhŕHq#FF]E$EÍ–~a I†„qĘŔŸ™™—iţ!GOEĄ—T˙™𿐔’€HH€#`P1a°–™Á› Cƒ@żq@81b@r6‘F€Ÿ0`ffPÝFŐRÇ??01?ÉHB*i”Ă8čbăţ˙żtwa7˙č9ŕ*Qż@ _ T˛šP§Ăp#``ť’`€0w%FS ż‘?€`0660SS €˙R8 DqŔF6 ŢQâŤy@`p?TPU4qŸ„? âăŤ~@  ˙7ߟ _0ü\/zzŠ ߑź@0H??*žkŁ€†‘p3Â$$$$RSSC4FF%RteC4VG%RddC455%BBBBXď=RJÖZ9gœsŢ{˙˙Xę=LJĎZ1g’sÔ{÷üägźCčClC) C] 𵆰KN$ňkIHRRă!šBĐ!GOys€ˆ@Ó-Ühŕ$đUý`ŕ!!‰4,ƒôŰ đWůěçđŢř@ Ә 7¸Bڟ  Ó ?Ő'ŕ ÓxG Ó7(9đÎü"HŽBaĐ8đdřI# h@C8đ!ýđŮů> đý-Ý @ÉĐ'ź%đ ýčđůx ƒ đý7 /ňŰ đżř' Lŕ '`đôü h #@÷Ń Hx(Đđřř đçüřźźGhCXC C2ˆC´ J'PhR{˙ŕĂ˙3:3z;Ł@*Ń 9+ňѐźpGhCńľ‚° )H†h.Ýđš 8PCpđRü(Ú0Ĺń 9 ŠBÜ ŕ%(˙÷Ĺ˙˜$EŕH€h( Ý"ĽBĐ"ů˙1# .1đořř˙0:0z!Ɂ@Ď4´BĺŰ Hh €)Ý™)ÚIBIIIBŕIIAƒ˜ţźźG‰°1÷çhC€´HIh h`B@@đ#@Oi#‡B щi1ša)ۉĐ ŕHa‹aI ` !@€źCpGhCCC€´!"R( KŰR(ŃHŕŘQ1‘BúŰ !‰Hƒ€źpG0  ľ#đřźG°´€KÄ *KŃK#€A#Ó˘ŕCETS0 \ ,Ú˙!!1ŕ¸BóŰůçCŃR0(úŰ°źpG0*A A˙"Iü2 ‚ˆ‚"H‚pG@Iż" ‚ˆ‚pG@đľNˇhđŘűH1iŠŔCA@@ 0aŕ ÓxA(đhű Ó(yđaű` Óh 7¸BÚ  Ó ?Ő'! 1@#™BHМC‡` đźźG„C đľ"JI# h@#[™BĐ EHÁpEI hOÓ#'<pK Ň$x#Cp‹Ó"Cp8<‰ Ň$Qx9K!CQph !#ŰŸBŘ!Ń`4I`4Iˆ€3IMˆH€¸`đŃů$đ]ű ˙÷h˙`ŕ!!‰4,ƒńŰ*L ŠŔC8ađÝű!Lŕh˙÷i˙@ÓH„hŔh (Ú !Iŕ!I XđűúH„`ń 8@ĐđĄůH8@ßĐđář$đ(ű ˙÷2˙`!‰4 ,ƒňŰLŕđű ŠÇC¸ůŇ I € IM€˙÷ÎţđźźG„C2lCC€ `8`đľ $M/¨`ŃđUúŕ/Ńđű đýHŠŔC(a/Ń ŕ/Ń ˙÷řţ` ÓŽh/Ń°Iŕ/ŃI°XđŠúŽ`ń @Đ/Ńđ(úŕ/Ńđďú H @ÖĐđęüOŕđ°ú8ŠÄC ůŇđźźG„C h`ˆ`ľ ˙÷Ś˙źGľ ˙÷ ˙źG€ľ Oúh 0*Ú2R€żh"ŸBĐ"˙÷]ţ€źźG„CľK"›hƒBĐ"%0˙÷NţźG„CľˆBĐ8đ2ú8!đRúźźGOFFONwith RONOFFSLOWMO5min10min30minOFFIIIIIIIIIIIIIIINormalTurboCrapProtGBAGBPNDS1P2PLink2PLink3PLink4PBlackGreyBlueNoneYellowGreyMulti1Multi2ZeldaMetroidAdvIslandAdvIsland2BaloonKidBatmanBatmanROTJBionicComCV AdvDr.MarioKirbyDK LandDMGMGBSGBCGBAGBAuto Goomba Pogoomba ľˆ°' ˙÷Iý" ;Ą˙÷`ýAHx(Đ'@I¸ XhF?˘˙÷ ˙@HAIx€ XiFhF˙÷˙iF" ˙÷Fý;OĄ ˙÷’ţ@Ą ˙÷Žţ2Ą ˙÷Šţ2Ą ˙÷†ţ>Ą ˙÷‚ţ°źźGPowered by XGFLASH2.com 2005uChav2.2 on wCŘ`„C”`B autofire: A autofire: 2ě`Controller: Display->Other Settings->Link TransferSleepRestartSave State->Load State->Manage SRAM->Exitľˆ° ˙÷Qü" 6Ą˙÷hü:H;Ix€ X:ĄhF˙÷ţiF ˙÷ţ8H8Ox8Ą€:XhF˙÷ţiF ˙÷öý6L7I x€ X6ĄhF˙÷űýiF ˙÷éýŕx4I€ X4ĄhF˙÷ďýiF ˙÷Ýý4H4Ąh€ ŔŔ€:XhF˙÷ŕýiF ˙÷Îý y0ĄŔŔ€:XhF˙÷ÓýiF ˙÷Áý/H/Ąx€:XhF˙÷ÇýiF ˙÷ľý/H/ĄhhF˙÷˝ýiF ˙÷Ťý°źźG Other SettingsŔ( `VSync: Ü_”`FPS-Meter: „CŹ`Autosleep: Đ`EWRAM speed: 2Swap A-B: Autoload state: Á(Goomba detection: PaGame Boy: ľˆ° ˙÷…ű" Ą˙÷œűHIh€ XĄhF˙÷IýiF ˙÷7ýHIx€ XĄhF˙÷<ýiF ˙÷*ýHIh€ XĄhF˙÷/ýiF ˙÷ý°źG Display SettingsĐ_aPalette: Ţ_ź`Gamma: 8\aBorder: €ľˆ°hFÇH 7x()ĐhF"Ąđ¸ţđŠ˙‰‰01Ťp02zp02úp02:q0200şqiF"řq ˙÷ű°€źźGtC 00:00:00 HKx1p I hC `x+Ń˜Cŕ+ŃŰšC`pG!ppG„C2 HKAx1Ap I hC `Cx+Ń@ŕ+ŃšC`pG!AppG„C2ľH#h[ŔŘBÓ#[ŔđßţźG2 Jx0p‘x H)Ń Iŕ)Ń Iŕ)Ń! `pG)üŰI` ppG„C¸( ŒŕĽPFHx1px)Ű!ppGŔ(H#xY@@ppGÜ_ľHx1px)Ý!pđŞţđ¤ţźGŢ_€ľ ˙÷@ú" Ą˙÷WúđČţĐ/ÚĄŕĄ" ˙÷Jú/Ń" Ą˙÷Cú'đdţ7Z/úۀźźG Sending... Link error. Game is too big to send. (Check cable?)ľđßű đGřH…F˙÷„řźGľđŃűđ%ř€!Č`!‚A‚H‚đ7ţźG@€ľđřđ)ţ ˙÷úOŕđţý8ŠŔC€ůрźźG €ľ'8˙÷ýůđíý?řŐ'8˙÷úđĺý7/÷ۀźźG°ľ$%­/Đŕ0˙÷âů`(ƒđĐý4 ,ňŰ°źźGľ'üđĹýx ƒ?ůŐ ˙÷~ůźźG H#ÁxY@ÁpÁx H)Ń#h™C#[Cŕ#h™C #C`pG„CH#h›Y@`pG2H#yY@@qpG„CľHh1  `đŸýđ™ýźGĐ_ľHh1`)Ó!`đ…ýźG8\H#xY@ppGÁ(pGpGľ˙÷ű˙x!8đUýxCźźG )Ń pGHpGpaHpGp pG1.07 pGOct 18 2000 8pG 8pGđľ6  )QŃ đźźG)H…BŇ(-(3Ű9x{x8qbYťxRYűxRY;yRY{yRYťyRYűyRY;zRY{zRYťzRYűzRY;{RY{{RYť{RYű{R7^”(ËÚ(Đ9x78Ž¤(řÜ1HđÚü!HđŐü -ŻŘ 0CŠç°ń˙ľđßüźGľđüźGľđüźGľđîüźG pG pG𾐰% ŞT0(úŰ!¨˙÷F˙ŠF¨'904(Ú!)@:(Ű" @hF"˙!đĹüŠ ˆHK8™BĐ (@8="ŸŇC—BĐ @@@(Ÿ Ń!Š’+—BĐ#@1)ôŰiF#Áš)*Đ!@@Ç˙/š[Ń 0 (fPúŰ "! đˆü!h(ąBĐ 8@!‹ăX*+Đ"@1 )őŰbj)˛BĐ!@)6Ѩ0!˙÷Óţ0Š *‹Đ"ŇŇ+(Ň#@+šBŇ#@+(Ó#@Ť3/™BÓ'@/ŃŠ X¨€X*)Ř"ŃÉ(Ř% @/8°đźźG˙˙˙ľ˙÷A˙Ç˙˙÷?˙8@(Đ ŔC2ŕ$”Ť€!kFYT1)úŰÇ˙/!Ń%/đ)ř(Đ'˙˙/ŃJ! Hhŕ‹ÎĆP1‘BůÓđ#ř(Đ%/@/Ń˙÷ ˙Ç˙ /ÉŃ°đźźGÜC˜Cƒ°IhFÉŔ™ )Đ °pGxa!h šBŃBhËCšBрhČBŃ!pG˙ľ%K ˜% ™ š œ Ÿ]`#ŰC.Ń°đźźGž#ŢBĐž.)Ńž#ŢBĐž."Ńž#ŢBĐ›+Ń&öC´BĐ,ѡBĐ/ѲBĐ* ŃąBĐ) Ń°BĐ(Ń˜°BĐ˜(Đ%-ŃčCĹç˙÷P˙Âç˜C˙ľ‡°˜›@Á9‘ š(“ÇxƒxšY@“CxIY@“xIY@“KYI Žś ›ąYX›™B-ÓD+ĐqKœB(Ř#ŰœBŮËxťBĐqlNI N@›ąYX›™BÓDĐfKœBŘ#ŰœBŮËxťB Ń xŸťBŃKxŸťBыxŸťBЛąXP™0ˆB˛ÓŁŕŸłřPC+Ý+Ř× ?—ż{žCˇsŕ+Řßŕ&ß ?ŕ˙?p2˙/úŘp2/x5p2;ůŃĎxĂx0ŸBŃyx0ŸBŃOyx0ŸBяyx0ŸB ŃĎyx0ŸBŃzx0ŸBĐ8A#ŰœB Ř9Ic_ż9CpQÚHŕ#›œBŘ<ŕ#›ä ŕ› 1ŕ01˜BŇxxˇB÷ĐA#›œB ŘfĐOK˜BôŃa ˙÷ˇ˙ @&˜ˆ˙÷Ż˙˜60`.őÓCH˙÷Ś˙ Ť˜pŃ ;pAH[# Ŕ ď Ť>Np0˙÷“˙0˙÷˙ŤXp˙!˙0˙00™pŮp@;p#›C˙÷€˙3H&ˆ‘€1H1Aƒ1HÁ€A‚Áƒ¨˙÷Š˙(Ń1%HČ&‚˙÷V˙™ ˙÷f˙>Й(öŃ`Ŕ˙÷]˙0 ˙÷Z˙&v ŕ˙ç #ŕ ŕ0ˆ6˙÷N˙<,řŃ$$ŕ ˆ4˙÷D˙=-řŃ Hhţ÷.úŕ ˆ4˙÷7˙?/řŃ ™ J€°đźźGägčCTC C br„aďc Ŕ€´#Ď\ÇT3:úрźpGľ H!I Lh˘BĐ ˙÷ë˙8h BĐ <`x`źźGägŘ1§W€´!"Cxx;C‡x?;CÇx?;CY€02€*đۀźpG€ľ ţ÷eú") Ąţ÷|ú"* Ąţ÷wúZ'đ˜ţ?űрźźG Write error! Memory full. Delete some games.üľ1K1Oh#[ű“ťˆ<fˆ'–BĐ˙Cŕä#ˆfˆ–BŃ7‡BÚ+őŃčç)љˆ™ #[™B‘Ý 5ŕ™ ŕ(92đžý­ż>ˆ.őŃ'đC.`h`Ÿ=ˆ-Đ 9*đŒýdôç'řC'```™ŕĘ I02 `!Iŕp02ŠBúŰ @I˙÷9˙ üźźG¤Cäg€ľđ^ţÂ)2:p01yp€źźGđľ "ĄđSý!Hđ—ý9˙÷ä˙á !7đŽý< đŠý9˙÷Ö˙< !7đý< đ}ý9˙÷É˙° 79˙÷Ä˙¨ ů˙÷Ŕ˙đźźG00:00:00 - 00/00kŔK÷ľŽ°CIh h›&1+ALĐ! ‘™+ + hÝ)Ýč89BÚ))ÚčŐ !`  ţ÷Yů'# “ŕ`ˆ ™ˆBŃ ˜Ŕ)Ř"˝BĐ" 0á 1ţ÷_ů˝BŃĄh–”‘7 ›› “¤&ˆ.ßŃ˝B Đ™š ›¨˙÷i˙"2 Šţ÷Dů/Đ"3 Ąţ÷=ů˜(Ń ˜Ŕ(Ü"˝BĐ" 0Ąţ÷.ů" Ąţ÷)ů7 ŕ˜(ŃĄŕĄ" ţ÷ů™H` ›`˜°đźźGŒCčgPush SELECT to deleteSave state:Load state:Erase SRAM:¤Cźľ“KLâ(Ť˙÷Ěú#[˜ä30€€ €g€˜``Hh `Hh˙÷2ţŕ`HOx(Đ8Iđ˛ü ŕHhţ÷řÁ˙1.1"8đNýźźźGäg0CPCuCôgźCTCœľ ˙÷ęý LjF ` Š˙÷ůţ˜(ќźźG ţ÷Ńţ˜ţ÷ĎřŔ Ó"! h˙÷-ţ˜!h8ˆBŃH `ô 8@ĐjF Š˙÷Öţ˜(ĐH8@ßĐţ÷ÄţÖçŒCœľ #LŕđŽü!:#˙÷k˙˙÷ ý LjF ` Š˙÷Żţ ţ÷ţ˜ţ÷‹ř@Ó"! h˙÷éý(Ń˙÷´ýřÓ"! h˙÷Ţýô 8@ĐjF Š˙÷ŽţH8@ŢĐţ÷ţœźźGägŒC÷ľ˙÷dý#ŰC% I ŕNˆžBŃÎh3ŚBŃž1`­‰ ˆ*đŃI `ţźźGčg¤CźľIh"’ř J)0Ť‘˙÷%ú )đ>ü¸hI`đůźźźGägCH#hŰ@pGlCľ˙÷ő˙(Đ Hh˙÷/ýjF!˙÷Š˙(ŰH™h˙÷Ć˙°źGPCTC˜ľ˙÷Ů˙(јźźG ý÷Ý˙") Ąý÷Ś˙O#řđóű!";˙÷°ţHh˙÷üüjF!˙÷v˙(Ú "!˙÷6ý(Ń˙÷ý ý÷g˙Đç Saving.ägPCżľ˙÷—˙(4Đ! Ş˙÷N˙(-Ű˜€h()Đ!Ş˙÷D˙("Ű#[M0"č™đĐú#ęK’ę!IŤ H˙÷6ů™”31‰‰!€˜™"H`!8˙÷ćüżźźGäg0ŕľ!HKJ˙÷?ţ"!˙÷ĐüźGäg€żľ˙÷A˙(<Đ Hx€8ÓHh˙÷wü! Ş˙÷ďţ! Ş˙÷éţ-Ű˜€h B Ń"RIH˙÷<ü/Ú˙÷Ä˙ŕ/ Ű˜"Ah’ J00Ť‘˙÷"ůŕ˙÷´˙"RIH˙÷"üđśřżźźGdCPCŕ€ˆľHx€"ÓHh˙÷-üjF! ˙÷Ľţ(ۘ€h¸BĐ˙÷E˙"R I H˙÷÷űjF!8˙÷’ţ(Ú˙÷z˙đ‚řˆźźGdCPC€ŕüľ ˙÷äű .MiFŞ(`˙÷ôü˜(ŃüźźG ţ÷Ëü˜ý÷Éţ@&Óćh%(ý÷Ăý˙÷ßű°BŃ(!˙÷{ţ%mH5h…BíŰ#[BÚ ý÷Iţ") Ąý÷`ţ%đú5<-úŰŕř ÓM"!(h˙÷ýű˜)h8ˆBŃH(`ô 8@ĐiF Ş˙÷Śü˜(Đ H8@´Đţ÷“üŤçŒCpC ROM not found.¸ľ˙÷Iţ(IĐjF! ˙÷ţ("LÚ#[ŕ0" IđŒů•Hh™qHh™HqHIx x€€ÉÉÉCI xÉÉ CI xIC™ˆqHx€ÓHh˙÷Oű™ˆ`/Ú"! ˙÷Œűŕ™#[Ŕ0"˙÷ű¸źźGäg0g8\Đ_†CÁ(ˆCŢ_dCPCľ˙÷ăý(!ĐjF! ˙÷šý(ۘJy`Ay J`€y J‰p!@ JÉp!@ Jŕ#pI@@ p°źG8\Đ_†CÁ(ˆCŢ_řľ&O˙÷Źý(CĐ !I%=p70ˆBúŰjF! ˙÷Zý(LÚ#[ŕ0"Iđćř–HJh™qHh™HqHx™€€ˆq˜xyŇŇCq˜/…`Ú"! ˙÷őúŕ™#[Ŕ0"˙÷„úřźźGŕäg0g8\Đ_†CˆCđ´8O8J9j `–‰%3L.SŇŁ›][ŸD/7>W SŠ BŃՉ-ÜŠ63CŰC‹BŃiсщ) ÜщIaZ ŕ%K˜BŃ$H!ŕ!сňç!ÉŔC ‚P‚Š CŕK™BŃH•ŕ!ŕK™BúŃH!‘ŕK™BóŃPh(Е`ŕh(Аh8`HŕH8bH€#‰CđźpG!`Q`‘Ń‚Q‚őç`g¨C€ @0&@  HKh˜BĐ Hx(Đ H!‚ I ‰C‰II‰€#CpG¨C0vC C“B0ӄF‹ĐR)Ó xp@I‹÷уŃ:Ó°´¸É¸Ŕ:űŇ°ź 2ÓÉŔűŇ ŕÉp Cp ƒp ĂpôŇŇÓ xpI@RůŇ`FpG CC›Ń‹XƒPűŃpGR‹\ƒTűŃpGŔâ˙/áËY@ÉÂP@€ ´KŃđôřRšBüŮ#‘BŇŰ‚BĐR‘BůÓ[A‰‚BřŃ źZ@P@€Y@ÉpGGGGG G(G0G8G C’фF0´ LĺŕŔÉ“C+@ůĐ˙#ŕ @pBúŃ0ź`FpG xpI[*ůŃpGŕ2x+űŃ x1p2+ůŃpGŔâ˙/áKŃđ™řRšBüŮ#‘BŇŰ‚BĐR‘BůÓ[A‰‚BřŃpGźFC€ŃÓˀÉŔŃůŇŇ Óŕ ŇxxŔŃ[IR÷Ň gFpG„FƒĐRÓp@ƒůŃ:Ó C C  Ŕ:üŇŇӁTRüŇ`FpGxG0°á`B @â @ŕ €ŕ €ŕ €ŕ  á!€ŕ‚Qŕ€R B0°á`BaB˙/á„F C›Ń Ó°´Lĺ€É;ťC+@рŔ÷Ň°źŇÓ xpI@+ ĐR÷Ň`FpG°ź Ňńçp@RűŇ`FpGxGŕ-é˙-éŕNâ<ŕĺâ  áŔŸĺ\ă˙/ć €Divide by zero˙ď˙/áď˙/á ă ăď˙/á4ŸĺŔ ă ď,ŸĺPáŔ $ŸĺPáŔ ŸĺPáŔ   á˙/á ă’Ęĺ˙/á3 ăüŸĺüŸĺąƒá°Óá°8Ăá°Óကă°Ăáď°Óá€Ŕă°Ăá°Ăá˙/á˙/áČ1Ÿĺ ă´Ăá ă˛Ăá ă°Ăá ă°Ăáe  ăŔ ă ă"ŕă°Ăá" áă°ĂႠ áŔ\âő˙˙ ă˛Ăá  ă Ŕ ă ă°Ăá ă°Ăá°Óá⢠ á/‚áŔ\âő˙˙ ăŔ ă ă°Ăá ă°Ăá°Óáâ  á €áŔ\âő˙˙Ü$ŠĺŕŠĺ˙/áŸĺ<č€âĺ° Ááĺ}Ď ă°0ÁáŔ\âü˙˙ĺ° Áá}Ď ă°@ÁáŔ\âü˙˙ĺ° Ááĺ° Áá ĺ°@Ááĺ°0Ááĺ}Ď ă°PÁáŔ\âü˙˙ĺ° Áá˙/ሟĺ°Áá˙/á ă ăş Ááś ÁᲠÁáž ÁáâĺÓ˙˙ë ăXŸĺ°Ááď˙˙ë ăďďTS4xVÍŤ¨ě0 ŠF¨ě¨ě hnz°Z~hžŤŽş€Žş2 ŔÄ0;.Yk ú Râçü˙˙đ áT;h;h;h;Ü;Ü;T; T; €= €= €=<<<<<€=€=€=Ě<Ě<Ě<Ě<Ě<Ě<" =ţl=˙H=˙˙˙˙T; óO-éŸĺ<˙˙ëŁŸĺłŸĺ0 áč4Šĺ ăřŸĺ + ă­˙˙ëđŸĺ* ăŞ˙˙ëčŸĺčŸĺ* ăŚ˙˙ë˝čěŠĺđŠĺ) ăHÓĺ áAâôŠĺIÓĺBâ‘çřŠĺ ă*@ë ă/@ëGÓĺ˙Pă ŔOâŃçăŔüĘĺ€Ÿĺă|ŸăxŸäŠĺtŸĺœŠĺŕ ă ă, ă‚˙˙ë`Ÿĺ- ă˙˙ë ă  á‚. ă{˙˙ëHŸĺ  ăx˙˙ë@Ÿĺ@Ÿĺĺäšĺ4Šĺ4ŸĺPŠĺ,ŸĺTŠĺ(ŸĺXŠĺ$Ÿĺ\Šĺ ă„”ŠĺGÓĺ•Oâ ‘ä2á ű˙˙ZŕâB^Šâĺ°č…čđ áă˙?ëëđO˝č˙/á˙˙˙pD-逡Ÿĺč$šĺ bâ(ë` á ă4@â 0 ă ”ä”ä€ŕP’äP†äQâű˙˙0Sâö˙˙č$šĺëpD˝č˙/áXCP€ ` €€w Ô9`„9@Ä9,C ¨BČB4CŠâx‘č0ƒŕ@„ŕP…ŕ`†ŕxč„4šĺ0ƒŕ„4Šĺx4šĺ0ƒŕx4Šĺđ áđL-é` áŒ ŸĺŒ°Ÿĺ–ĺZ˙˙ë  ăź@Oâ ”ä”äP–äP‚äQâű˙˙Pâ÷˙˙č$šĺß˙˙ëT0ŸĺI ăÓäŔ áEţ?ë@„â ăů˙˙ ýëđL˝č˙/áxxxxŔŔŔŔ˝ h>P`@Ŕ¨: ;;,'€t,Cô2\+ŕ˙€p˙ ăhŸĺ€ĺń ă´Áဠă°Áá ă˛Áá´Áá¸ÁáźÁá°Áá˛Áá´Áá¸ÁáźÁáđ áĂ ă`Ěĺđ áĂ ăbĚĺđ áĂ ăcĚĺđ áĂ ădĚĺđ áĂ ăeĚĺđ áĂ ăhĚĺđ áĂ ăiĚĺđ áĂ ălĚĺđ áĂ ămĚĺđ áĂ ă€â €ápĚĺđ áĂ ărĚĺđ áĂ ă`âsĚĺđ áĂ ătĚĺđ áĂ ăuĚĺđ á ă` ‚âÁçđ áĂ ăxĚĺđ áĂ ăyĚĺđ áĂ ă|Ěĺđ áĂ ă}Ěĺđ áĂ ă€Ěĺđ áĂ ăĚĺđ áĂ ă„Ěĺđ á ă`Ńĺđ á ăbŃĺđ á ăcŃĺđ á ădŃĺđ á ăeŃĺđ á ăhŃĺđ á ăiŃĺđ á ălŃĺđ á ămŃĺđ á ăpŃĺ€âđ á ărŃĺđ á ăsŃĺ`âđ á ătŃĺđ á ăuŃĺđ á ă` ‚âŃçđ á ăxŃĺđ á ăyŃĺđ á ă|Ńĺđ á ă}Ńĺđ á ă€Ńĺđ á ăŃĺđ á ă„Ńĺđ áwóŮäńŸçxF¨FŘFG8GhG˜GčG H(?¨?(@¨@(A¨A(B˜?Á(Mţ˙ó˙3ÁÎ"o{ó˙3ÁÎ"o{ó˙3ÁÎ"o{ó˙3ÁÎ"o{˙˙˙ŞŞŞUUU˙˙˙ŞŞŞUUU˙˙˙ŞŞŞUUU˙˙˙ŞŞŞUUU˙˙˙ŞŞŞUUU˙˙˙ŞŞŞUUUďď˙ZŒçJœ˙ďďďZc­˙˙˙ŞŞŞUUUçďÖĆތk„)˙˙˙ďZc­˙˙˙ZŒçJœ˙˙ g×gŒU F˙˙­€€ˇ%)Y˙°ZŒçJœ˙ďďďZc­ď˙ޢ­˛„B÷Î˙Îk˙{œ˙ďU˙R…ďď˙ZŒçJœ!˙˙˙œľ˙1”˙˙˙÷ÎsŒJ!!œ˙˙ŢďĆs˙cR)˙˙˙缼{))B˙˙˙÷ďu)k˝˙˙˙÷ÎsŒJ!!œ˙˙ŢďĆs˙cR)˙˙˙缼{))BĽÖ˙çď˙ތZ˙˙˙÷ÎsŒJ!!œ˙ĆĆ˙kk˙c˙˙˙ďBď{))B˙÷ďȐˆ„PDB˙˙˙ĽĽ˙RR˝Ľ˙˙˙ĽĽĆRRŒZ˙˙˙­ľ˝Zk{!B˙˙˙Ľ­˝RZ{9˙˙˙Ľ­˝RZ{9˙˙˙Ľ­˝RZ{9˙˙˙­ľ˝Zk{!Bď÷˙Îľ­Ć!)9˙˙˙”Î÷9˙J˙˙˙˙­„Z9ďďď­ĽœkZZBÖÖ猥ľBRk˙˙˙ĽĽÖRR­„˙˙˙˙ç„˙RBZ˙˙˙÷ďÎ÷ޜ÷ľk˙˙˙˙˙f!B˙R˙˙˙ŞŞÖUU­„˙˙˙˙ç„˙RBŒ˙˙˙˙Ό÷œZ„R˙˙ƒ˙Ľ>sB3 ĚĚ˙wx˙#5Á Z˙˝ÄńM`Ÿ) ˙˙˙ŞŞŞUUUâ˙ŃŠ˙‰Q˘H%˙´´˙GG€˙ň°ÖĂMŁ[j÷˙cĆÎBs{!Ŕ á˙ŕăź%Ÿĺ ăă€ă€ă€ă€ă € ă €@ 。ä‘âë˙˙ ăhŸĺ* ă>ř˙ë`Ÿĺ  ă;ř˙ë ă  ă8ř˙ëLŸĺ¤  ă5ř˙ë ă ă´Áá ă´Áá0Ÿĺ¸Áá@âşÁáâ´ĺ ă¸ ÁáŸĺ°ĺŔĺ ă´ Áá,âŕă˛ÂářŸĺ°Âá ă¸ÂáěŸĺě$Ÿĺ ĺ˙/á ăşĘĺ´ĘĺľĘĺśĘĺˇĘĺ¸Ę呠ăťĘĺ˝Ęĺ ă ăžÁáP-é"ëŘëü ăžĘĺ˙ ăżĘĺŔĘĺëP˝čđ áŕ-ĺťÚĺpö?ëşÚĺŻö?ëľÚĺľö?ë´ÚĺÉö?ë¸ÚĺŢö?ëˇÚĺ÷?ëśÚĺ÷?ëëđäŕ-ĺžÚĺÜö?ëżÚĺńö?ëŔÚĺőö?ëŕä˙/á@-ĺ ăL â = ă@ŸĺPă   á1 €â@Ňä@„á˛@Áŕ0Sâú˙˙@ä˙/á˛Áŕ0Sâü˙˙@ä˙/á                  đ@-éBJRZbjrz‚Š’š˘ŞśÂÎÖâîö "&.B1.07,ęˆ Ÿĺŕă°ÂဠŸĺ°ŇáTŸĺ\ â0âń’ç™Pă@0˙/á™PăźĎ00˙/á˛Ďá$0ĺ˙/á ă Ÿĺ˛á ‚âŸĺRá 0˙/áŢź DP`lŒ  ă ă Ÿĺ0Ÿĺ܀âŔâŔ‘äŔ€äPáű˙˙:đ‚âěđO-é@ ăP ă¤ ăBë ă ă €âAâ˛Ŕဠă°Ŕá ă¸Ŕá  ăĚŸĺ€âü€ĺł ăź‹â ă´ËᙠăşËá ă €â¸Ë᠀Ÿĺ Ÿĺc ăœpŸĺę@DâśAĆá™ĺ€ŕ á˜ĺŠë`€â˛ĆáśÖá Păü˙˙ŞśÖá Păü˙˙şă P… ` ăĹ  \ ăE  X —ĺPăŕ˙˙:  ă¸ËáŔŠâđO˝č đ á ˜”0@-造ăS ă…ĺ" ă¸Ĺá ăâşĹá ăâIâôŸĺô Ÿĺ0 áŔ ă ŕ ă˛ŕÁŕŔŒâ \ă˛ŕĂŕú˙˙ş0 ăŔ á€ŕ  á Î á0ƒâ Să˛ŔÁŕ÷˙˙ş(Ŕ ă  á°0Äá0â˛0Äáâ Qă@@„âô˙˙ş ăAâ ă°Ŕá˛Ŕá ă´Ŕáo ă°Ĺá´Ĺá  ă…ĺ0€˝č!Ce‡xV4ŕ-ĺ$ ă2 áXŔŸĺ ă€$‚ŕŕŕŕâŽŕ ážŕœáâ€Qă˛ŕÂŕ÷˙˙şPăđ ă$ŸĺŔ€ŕ?Ŕ âŒŔ áźŔ‘á€â@Pă˛ŔÂŕ÷˙˙şđä,,0 ă °á ĄRႠ ‘ü˙˙:Qá0ŁŕA 2ᢠ ů˙˙ áđ áŕ-é˙-éŕNâ<ŕĺâ  áŔŸĺ\ă đ ć €Divide by zero!"!!"!"!!""!!"!""""!"!!""!!"!""""!!!!!!""""!"!!"!!!!!!!"!!""!!"!!!!!!!"""""!!"!!!!!!!!!!!!!0CFGNINTENDOxG[ď?ęxGbô˙ęxGDő˙ęxG\ň?ęxGZô˙ęxGü˙ęxG\ô˙ęxG ý˙ęxGý˙ęxGżý˙ęxGeô˙ęxGČô˙ęxGqô˙ęxG‘ő˙ęxGËő˙ę€XâŮTńšW”ôšĺ@€XâŮTńšW”ôšĺ@€XâŮTńšW”ôšĺŮäŮä€áX áŒXâŮTńšW”ôšĺ$  á%Č á âB.ŠâŕâĄő’瀀XâŮTńšW”ôšĺX… XâŮTńšW”ôšĺ2âT…â˙ă1ƒă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ2â1ƒăTEâ˙ă1ƒâ1ă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺŮä˙Xâ\…ကXâŮTńšW”ôšĺ0 ă@”ŕ2ƒ#D„#@€XâŮTńšW”ôšĺŔŮäŮäČá~Úĺ âB.ŠâŕâĄő’çŔŒâÚĺ âB.ŠâŕâĄő’çXâŮTńšW”ôšĺ'ŕ1âp—ŕ2ƒ#!ŕă2ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ%Č á â+ŠâŕâĄő’çL á€€XâŮTńšW”ôšĺXE XâŮTńšW”ôšĺe\ á2âT…â˙ă1ƒă2ƒeT á@€XâŮTńšW”ôšĺe\ á2â1ƒăTEâ˙ă1ƒâ1ă2ƒeT á@€XâŮTńšW”ôšĺŮä˙TâX…ကXâŮTńšW”ôšĺ0 ă¤L°á2ƒ#€@„#L á@€XâŮTńšW”ôšĺ€$Úĺă ƒÚĺPă ƒĘI€ @€XâŮTńšW”ôšĺŮäŮä€áh áŒXâŮTńšW”ôšĺ$  á&Č á âB.ŠâŕâĄő’瀀XâŮTńšW”ôšĺh†â€€XâŮTńšW”ôšĺ2âd†â˙ă1ƒă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ2â1ƒădFâ˙ă1ƒâ1ă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺŮä˙hâl†á€€XâŮTńšW”ôšĺă0 ăE„@”ŕ2ƒ#@€XâŮTńšW”ôšĺŃŮŕ‰ŕ€€XâŮTńšW”ôšĺ'ŕ1âp—ŕ2ƒ#!ŕă2ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ&Č á â+ŠâŕâĄő’çL á€€XâŮTńšW”ôšĺhF XâŮTńšW”ôšĺfl á2âd†â˙ă1ƒă2ƒfd á@€XâŮTńšW”ôšĺfl á2â1ƒădFâ˙ă1ƒâ1ă2ƒfd á@€XâŮTńšW”ôšĺŮä˙dâh†á€€XâŮTńšW”ôšĺđ(á0 ăd@ áă2ƒEÄă@€XâŮTńšW”ôšĺăŃŮŕ‰@€H€€XâŮTńšW”ôšĺŮäŮä€áx áŒXâŮTńšW”ôšĺ$  á'Č á âB.ŠâŕâĄő’çx‡â€€XâŮTńšW”ôšĺx‡â€€XâŮTńšW”ôšĺ2ât‡â˙ă1ƒă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ2â1ƒătGâ˙ă1ƒâ1ă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺŮä˙xâ|‡á€€XâŮTńšW”ôšĺ ăăâăD„ QăD„R〠Tă€"@”ŕ 2â2ƒ#1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺă€ă€@Tŕ 2â2ƒ31ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺăŃŮŕ‰@€H€€XâŮTńšW”ôšĺ'ŕ1âp—ŕ2ƒ#!ŕă2ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’çx‡âL á€€XâŮTńšW”ôšĺxG XâŮTńšW”ôšĺg| á2ât‡â˙ă1ƒă2ƒgt á@€XâŮTńšW”ôšĺg| á2â1ƒătGâ˙ă1ƒâ1ă2ƒgt á@€XâŮTńšW”ôšĺŮä˙tâx‡á€€XâŮTńšW”ôšĺ˙D$â 2ƒă@€XâŮTńšW”ôšĺăŃŮŕ‰@€H€€XâŮTńšW”ôšĺŮäŮä€á á|ŠĺŒXâŮTńšW”ôšĺ$  á'Č á âB.ŠâŕâĄő’çxG XâŮTńšW”ôšĺ|šĺ€â|Šĺ€€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’ç  á2â€â˙ă1ƒă2ƒ  á âB.ŠâŕâĄő’çŔ€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’ç  á2â1ƒă@â˙ă1ƒâ1ă2ƒ  á âB.ŠâŕâĄő’çŔ€XâŮTńšW”ôšĺŮä'Č á âB.ŠâŕâĄő’çŔ€XâŮTńšW”ôšĺ1â2ƒă@€XâŮTńšW”ôšĺăŃŮŕ‰@€H€€XâŮTńšW”ôšĺ|šĺ'ŕ1âp—ŕ2ƒ#!ŕă2ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’çxGâL á€€XâŮTńšW”ôšĺ|šĺ@â|Šĺ€€XâŮTńšW”ôšĺ2âD„â˙ă1ƒă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ2â1ƒăDDâ˙ă1ƒâ1ă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺŮäL á€€XâŮTńšW”ôšĺ2â2#â@€XâŮTńšW”ôšĺ˙XâT…á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙Xâ˙âP…á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙XâT…á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙Xâ˙âP…á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙XâT…á@€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’ç˙Xâ\…ကXâŮTńšW”ôšĺ˙XâP…á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙Tâ%T…á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙Tâ&T…á˙\Ĺă@€XâŮTńšW”ôšĺ˙Tâ˙âP…á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙Tâ'T…á˙\Ĺă@€XâŮTńšW”ôšĺ˙Tâ˙âP…á@€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’ç˙TâX…ကXâŮTńšW”ôšĺ˙Tâ$T…á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙hâ˙â`†á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙hâd†á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙hâd†á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙hâ˙â`†á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙hâd†á@€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’ç˙hâl†á€€XâŮTńšW”ôšĺ˙hâ`†á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙dâ%d†á˙lĆă@€XâŮTńšW”ôšĺ˙dâ˙â`†á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙dâ&d†á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙dâ'd†á˙lĆă@€XâŮTńšW”ôšĺ˙dâ˙â`†á@€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’ç˙dâh†á€€XâŮTńšW”ôšĺ˙dâ$d†á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙xâ˙âp‡á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙xât‡á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙xâ˙âp‡á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙xât‡á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙xât‡á@€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’ç˙xâ|‡á€€XâŮTńšW”ôšĺ˙xâp‡á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙tâ%t‡á˙|Çă@€XâŮTńšW”ôšĺ˙tâ˙âp‡á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙tâ&t‡á˙|Çă@€XâŮTńšW”ôšĺ˙tâ˙âp‡á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙tâ't‡á@€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’ç˙tâx‡á€€XâŮTńšW”ôšĺ˙tâ$t‡á@€XâŮTńšW”ôšĺ%  á'Č á âB.ŠâŕâĄő’瀀XâŮTńšW”ôšĺ% á˙â'Č á âB.ŠâŕâĄő’瀀XâŮTńšW”ôšĺ&  á'Č á âB.ŠâŕâĄő’瀀XâŮTńšW”ôšĺ& á˙â'Č á âB.ŠâŕâĄő’瀀XâŮTńšW”ôšĺ'  á'Č á âB.ŠâŕâĄő’瀀XâŮTńšW”ôšĺ'Č á˙ â âB.ŠâŕâĄő’瀀XâŮTńšW”ôšĺÚĺ‚Úĺŕ ƒÚĺPă ƒĘI€ @€XâŮTńšW”ôšĺ@€Hâřę$  á'Č á âB.ŠâŕâĄő’瀀XâŮTńšW”ôšĺ˙Dâ@€XâŮTńšW”ôšĺD á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙Dâ@€XâŮTńšW”ôšĺD á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙Dâ@€XâŮTńšW”ôšĺD á@€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’çL á€€XâŮTńšW”ôšĺ$ŕ@”ŕ0á2â!ŕă2ƒ˙Dâ@€XâŮTńšW”ôšĺ$ŕD”ŕ0á2â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ$ŕ@”ŕ0á2â!ŕă2ƒ˙Dâ@€XâŮTńšW”ôšĺ$ŕD”ŕ0á2â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ$ŕ@”ŕ0á2â!ŕă2ƒ˙Dâ@€XâŮTńšW”ôšĺ$ŕD”ŕ0á2â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’ç$ŕL”ŕ0á2â!ŕă2ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ$ŕ@”ŕ0á2â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙âđ(á˙ŕă€!$ŕ@´ŕ0á2â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ áđ(á˙ŕă€!$ŕ@´ŕ0á2â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙âđ(á˙ŕă€!$ŕ@´ŕ0á2â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ áđ(á˙ŕă€!$ŕ@´ŕ0á2â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙âđ(á˙ŕă€!$ŕ@´ŕ0á2â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ áđ(á˙ŕă€!$ŕ@´ŕ0á2â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’ç  áđ(á˙ŕă€!$ŕ@´ŕ0á2â!ŕă2ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ˙âđ(á˙ŕă€!$ŕ@´ŕ0á2â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙â$ŕ@Tŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ$ŕDTŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙â$ŕ@Tŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ$ŕDTŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙â$ŕ@Tŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ$ŕDTŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’ç$ŕLTŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ$ŕ@Tŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙â2#â#?°á$ŕ@Ôŕ2ƒ# 2#â˙Dâ1ƒ!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ á2#â#?°á$ŕ@Ôŕ2ƒ# 2#â˙Dâ1ƒ!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙â2#â#?°á$ŕ@Ôŕ2ƒ# 2#â˙Dâ1ƒ!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ á2#â#?°á$ŕ@Ôŕ2ƒ# 2#â˙Dâ1ƒ!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙â2#â#?°á$ŕ@Ôŕ2ƒ# 2#â˙Dâ1ƒ!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ á2#â#?°á$ŕ@Ôŕ2ƒ# 2#â˙Dâ1ƒ!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’ç  á2#â#?°á$ŕ@Ôŕ2ƒ# 2#â˙Dâ1ƒ!ŕă2ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ˙â2#â#?°á$ŕ@Ôŕ2ƒ# 2#â˙Dâ1ƒ!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ2 ă@ŕ1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ2 ăDŕ1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ2 ă@ŕ1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ2 ăDŕ1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ2 ă@ŕ1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ2 ăDŕ1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’ç2 ăLŕ1ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ2 ă@ŕ1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙â0 ă@4ŕ1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ0 ăD4ŕ1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙â0 ă@4ŕ1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ0 ăD4ŕ1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙â0 ă@4ŕ1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ0 ăD4ŕ1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’ç0 ăL4ŕ1ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ@ ă1 ă@€XâŮTńšW”ôšĺ˙â0 ă@”á1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ0 ăD”á1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙â0 ă@”á1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ0 ăD”á1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙â0 ă@”á1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ0 ăD”á1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’ç0 ăL”á1ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ0 ă@”á1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙â$ŕTŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ$ŕTŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙â$ŕTŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ$ŕTŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙â$ŕTŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ$ŕTŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’ç$ŕ Tŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ$ŕTŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺăg €€XâŮTńšW”ôšĺ|Ěĺ â-ŠâĄ’ç,XŃçȌâ,ŃçȌâ|ĊĺT…áX áŔ€XâŮTńšW”ôšĺ㠐‰âŔ€XâŮTńšW”ôšĺŮäŮ唀á â-ŠâĄ’焊吉ŕŒXâŮTńšW”ôšĺăa ‰âŔ€XâŮTńšW”ôšĺ% á|ĚĺČLâ|Ċĺ â-ŠâĄ-’ç,ÂçȌâ  á,ÂçQăÇ ŒXâŮTńšW”ôšĺŮä$ŕL”ŕ0á2â!ŕă2ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ„šĺIŕ ă|ĚĺČLâ|Ċĺ â-ŠâĄ-’ç,ÂçȌâ  á,ÂçQ㨠 â-ŠâĄ’焊吉ŕŒXâŮTńšW”ôšĺ XâŮTńšW”ôšĺ@€Hâ|Ěĺ â-ŠâĄ’ç,˜ŃçȌâ,ŃçȌâ|Ċ唉á â-ŠâĄ’焊吉ŕŒXâŮTńšW”ôšĺă›˙˙‰âŔ€XâŮTńšW”ôšĺ㐉âŔ€XâŮTńšW”ôšĺ ŮäŮä„šĺIŕ”‚á|ĚĺČLâ|Ċĺ â-ŠâĄ-’ç,ÂçȌâ  á,ÂçQăf  â-ŠâĄ’焊吉ŕXâŮTńšW”ôšĺŮä  áđ(á˙ŕă€!$ŕ@´ŕ0á2â!ŕă2ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ„šĺIŕ ă”˙˙ęă­˙˙ €€XâŮTńšW”ôšĺ|Ěĺ â-ŠâĄ’ç,hŃçȌâ,ŃçȌâ|Ċĺd†áh áŔ€XâŮTńšW”ôšĺăJ˙˙ ‰âŔ€XâŮTńšW”ôšĺăł˙˙ ‰âŔ€XâŮTńšW”ôšĺ& á|ĚĺČLâ|Ċĺ â-ŠâĄ-’ç,ÂçȌâ  á,ÂçQă ŒXâŮTńšW”ôšĺŮä$ŕLTŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ„šĺIŕ ăO˙˙ęăh˙˙€€XâŮTńšW”ôšĺă˙˙‰âŔ€XâŮTńšW”ôšĺă}˙˙‰âŔ€XâŮTńšW”ôšĺŮä  á2#â#?°á$ŕ@Ôŕ2ƒ# 2#â˙Dâ1ƒ!ŕă2ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ„šĺIŕ ă&˙˙ę Ůä$  áëŔ€XâŮTńšW”ôšĺ|Ěĺ â-ŠâĄ’ç,xŃçȌâ,ŃçȌâ|Ċĺt‡áx áŔ€XâŮTńšW”ôšĺ%( á˙ â$  áv뀀XâŮTńšW”ôšĺ' á|ĚĺČLâ|Ċĺ â-ŠâĄ-’ç,ÂçȌâ  á,ÂçQă° ŒXâŮTńšW”ôšĺŮä2 ăLŕ1ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ„šĺIŕ  ăëţ˙ęŃŮŕ|šĺ(!ŕ‘ŕ|Šĺ0á2â "ŕă2ƒŔ€XâŮTńšW”ôšĺ'˜ á â-ŠâĄ’焊吉ŕ@€XâŮTńšW”ôšĺŔŮäŮäČá$  á âB.ŠâŕâĄő’çŒXâŮTńšW”ôšĺŮä0 ăL4ŕ1ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ„šĺIŕ( ăťţ˙ę Ůä‰ëL áŔ€XâŮTńšW”ôšĺ|Ěĺ â-ŠâĄ’ç,ŃçȌâ,HŃçȌâ|ĊĺL á 0âP† áƒ;€áŔ€XâŮTńšW”ôšĺ%( á˙ âoëL á€€XâŮTńšW”ôšĺ ă€Ęĺ@€XâŮTńšW”ôšĺ ââĄ á  á$€á|ĚĺČLâ|Ċĺ â-ŠâĄ-’ç,ÂçȌâ  á,ÂçQă8 ŒXâŮTńšW”ôšĺŮä0 ăL”á1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ„šĺIŕ0 ăsţ˙ęŃŮŕ|šĺ(!ŕx‘ŕ0á2â "ŕă2ƒŔ€XâŮTńšW”ôšĺ|tŠĺ€€XâŮTńšW”ôšĺŔŮäŮäČá â+ŠâŕâĄő’çL áŒXâŮTńšW”ôšĺ|Ěĺ â-ŠâĄ’ç,˜ŃçȌâ,ŃçȌâ|Ċ唉á â-ŠâĄ’焊吉ŕŔ€Hâ ă€Ęĺ@€HâËęŮä$ŕ Tŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ„šĺIŕ8 ă0ţ˙ę ăĐĎĺȏĺăřO- ÄŁŸĺÄłŸĺ,ęF.Šâř‚č¸Ÿĺ°Ńá˙ â ⏚ĺ!ŕ଩ĺˆ#ŸĺRăřO˝˙/# ă> ă°5Âá: ă˛5Âá`ŕâ ă  hŸ˙/<â<3 Ŕ°Šĺ  ă4#ßĺ ‚Ră  $#Ďĺ ă,Ÿ˙/ ă Ÿ˙/áëŇ˙˙Źšĺč"ŸĺPăä"Ÿ RâŘ"ĺßŔ  ă˜ŠĺĽëĐBßĺ4ă  ă ăď4ă@ ů˙˙ ¨šĺ€â¨ŠĺFŠâřčşÚĺxâşĘĺ¤šĺ€ˆŕâ”Šĺ ăœôšĺ¤šĺ€ˆŕ˜šĺâ˜ŠĺGQăœôšEťÚĺźĘĺŔâ”ÄŠĺœôšĺ¤šĺ€ˆŕ˜šĺâ˜ŠĺQăœôšEŔâ”ÄŠĺœôšĺťÚĺ€ă şÚĺxâ€ăşĘĺ‚Úĺ€ă‚Ęĺ  ă€ˆŕ ă˜ŠĺŔâ”ÄŠĺGö˙ꤚĺ @ ŕŔâ”ÄŠĺœôšĺ¤šĺ€ˆŕ˜šĺâ˜Šĺ™QăœôšE†ĎOâ”ÄŠĺ šĺ€â Šĺœôšĺş$Úĺ âPă ˜šĺšÚĺPá@ă ‚Úĺ€ă‚Ęĺ¤$šĺˆšĺ€ŕˆŠĺ‘Úĺă â  ă@ŕŒšĺŕ:‚Úĺ€ă‚ĘĺÚĺ  áŒŠĺ‚Úĺă’Ú’Ę€$Úĺă ö˙ Úĺ‚Úĺŕö˙ ŮĺvRă  ƒ$Ę  ă€$Ęĺă@  ÁăH  Á ăP  Á ăX  Áă`  Áâ@  ă‚Ęĺ„šĺIŕ á|ĚĺČLâ|Ċĺ â-ŠâĄ-’ç,ÂçȌâ  á,ÂçQăú  â-ŠâĄ’焊吉ŕXâŮTńšW”ôšĺPFPFh>P01‰/Á/˙ â˙ \ă‚J€ăńŸ"ę 3Ü-ä- :ô-ü-. . : : : : : : :.TA`AlAxA„A :AœA¨A´AŔAĐAÜAěAřA :B B,B8BDBPB\B : : : : : : : : :BBBBBBBBBBBBBBBB@56d6ź677 :477¨7Ŕ78 : : : : : : : : : :ě- : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : :ţ \ă(ŸUŃWđ QĘLâůęţ \ăŸUÁWđ QĘLâüęRead from OAM. Wrote to OAM. ˙ â˙ \ăî˙˙J€ăńŸęô2Œ-- :°-ź-Ä-Ě- : : : : : : :Ô-<@H@T@`@l@ :x@„@@œ@¨@ź@Č@Ř@ä@ :A AA$A0AËĚă ŔŒŕ ăˌ €ăź‚á Ŕăˌ⼂áđ áÉLâT!ŸĺŔLâ ňçŇĺt Ÿĺ>ËĚă ŔŒŕ ăˌ €ăăź˘á˛Âá ŔăÁă+‚â°Âá˛Âáđ áxxxxŒŒŒŒSN€tŔuŔuh>Ix^ Zď!`Ś@˘@Śř&ŘÔ9Ŕ_Ü9Đ_ô9ŕ_ü9đ_`ŕ?DDDD˙ ăđ áđ á@šĺ Ńçđ áDšĺ Ńçđ áHšĺ Ńçđ áLšĺ Ńçđ áPšĺ Ńçđ áTšĺ Ńçđ áXšĺ Ńçđ áŒăâÁĺTšĺ Áçđ áXšĺ Áçđ áĆÚĺĆĘĺâ Pă”Oäš4Šĺ¨OdOŠĺČÚĺşę : : : :đ á(;|;”; ;đ áâ ÄĘĺĹÚ偀á’ęâÉĘĺÇÚĺÇĘĺăÉÚĺ ăĹĘĹĘČĘČĘÄÚĺĹÚ偀áŕ-ĺ‚ëŕäŃ˙˙ę<đ; : :đ á ăđ â vę ăĆ˙˙ đ á(;ŕ=L<$<đ áÇÚĺÇĘĺ!ŕŕQăđ @-éU˙żë@˝čđ áČĘĺă˛˙˙ nOâ4ŠĺrOâPă$ Pă$ Pă$ Pă$ Pă$Šĺđ áâÚĺęáÚĺęŕÚĺęŢÚĺę ăâ  á€ŕ€ŕđ á(;ŕ<ř< :đ á ăĹĘÄĘÄšĺ9ęČĘĺ⌟ĺĺ…˙˙ę : =0= :đ áâ ÄĘĺ+ęČĘĺ Pă  C SĆĘĺv˙˙ę(;\=”; ;đ á?â ÄĘĺę(;ŕ=ř< :đ á(;ŕ= : :đ áŹC¸Ÿĺ9@-éä0äŹŸĺ<°č<č¤Ÿĺ<°č<č8€˝ččšĺô$šĺŕŕ@ŠĺDŠĺęčšĺAâô$šĺŕŕHŠĺLŠĺ„šĺIŕ â-ŠâĄ’焊吉ŕđ áčšĺô$šĺ€ŕŕ@ŠĺDŠĺHŠĺLŠĺî˙˙ęŸĺř$šĺ€ŕŕTŠĺč˙˙ęˆ?¤9Ä9ŕ 0PxŒ´ä h”źĐ8TxŹĚô0`| ¸ä  Pˆ¤Ěě 8Lt¤Ŕ@`Œ¸Ěü4PhˆŹŘôH¤Ěä 4 ` | ¤ Ô ě    8 P l „ ° Č  ŕ ü  4 P | ” °  Č ŕ ü  @ X t   ¨ Ä ŕ  $ @ X t  Œ ¤ Đ č  <X pœ´Ü0\„Źě(<PdxŒ ´ä@lœČ4pŹč$`œě(\ŒŔđ$T˜ČHˆČHœÜř0Lh„´Đđ ,Hh„´Ěě(Dd€°Ě0d”Čř<l„ŔÜ (lœüdlB€œDTl¨Äŕ$ X h P$€ œ ¸ ü  !(!d!„!Č!č!ř!0"X"ˆ"¨"¸"Ô"#<#T#¨#Č#Ř# $ $$ $Ô$Ź:¸:Ä:Đ:Ü:č:ô:Ü( : : : :ˆ8 ;;D+ĺbkŃÉ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙őđGî’ŕGđ@îŕ@>ŕBđEîoŕEńŮő>ŕB>RŕG>˙ęÁńŮ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙ĂUÎíffĚ sƒ ˆ‰ÜĚnćÝÝٙťťgcněĚÝܙŸťš3>CLAS CHLOPI2 €0034V5˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙Copyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. óÍĆ>˙ęŔúPę ŔúQęŔ1ţ˙Íb͛ >ęa>ŕ&>ę Ŕ>˙ę ŔÍđ͜Í:Í\ÍćÍóÍ ÍBÍS ú‚˙§(Ţú ŔOÍŕ>ęŔͧ ÍÓ ÍŽ Íż ÍÓ ÍŽ ÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔÍ|ÍĹÍr>ęÁ>xŕE>@ŕAŻŕ>ŕ˙>Óŕ@űÍ ÍvúÁˇ(ńŻęÁ́Ë VËw cËoÂÄËgÂŐË_ 9ËW -ËO ËG Ăú Ŕ<ţ >OÍŕĂú Ŕ<ţ >OÍłĂÍ ĂÍS ĚĹĂú Ŕţ(ţ(ţ(#ú Ŕţ("ţ(*ţ( *Í/ĂÍĹĂÍËĂ͘ĂÍ^ĂÍ÷ĂÍĂÍ#Ăú Ŕ=ţ˙ >OÍ|Ăú Ŕ<ţ >OÍ|Ă!>w# űÉ!6# ú6˙#6# öÉ! 6˙#6# ö6# úÉÍB͜ÍĹÉú ŔţČÍw Í ÍÓ úÁO> ‘O͜úÁOÍŽ úÁ<ţ 8>ęÁÉú Ŕţ ú ŔGÍ3 8 ř Í3 8 řÍ#@Íw  Í  úÍÓ úÁţ(=> ęÁúÁO> ‘ţ >O͜úÁOÍŽ ú Ŕţ 0<ę ŔÉú ŔţČŐĹúÁO ú Ŕţ ͟ Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  Ü{ę ŔÁŃÉĹú Ŕţ ú ŔĆ GÍ3  úÍ3  úúÁO Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  é> ę ŔÁÉ>ę Ŕ>ęÁ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍŃ!ĐŔ*§ úaŔ*§ úúŔOúŔG>š >¸ >>ęŔÉ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍ- űÍŃúŔ=ęŔ Í3  úÍĹÉÍ-(ÍŃ>ęŔúŔć€(ěÍĹÉÍŃ>ęŔúŔć€Ę˜ÍĹÉ Í3  úÍuĘ,ÍŃúŔţÂúŔţĘ#>ę Ŕ>ęŔúŔć€(ÖÍĹÉĺŐĹúŔoúŔg #F+NxĄ<(,xą úŔęŔ͡ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔ$úŔţ(>ęŔÍŻ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔÁŃáÉĺŐĹú Ŕţ˙(!В@§(=ůÍ3 yę Ŕ!В@y§( řÍ3 ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕ>ęŔÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔú ŔO>˙ę ŔÍ|ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕţ(ţ(ţ(ţ( ţ($ţ((!pÍ(!€Í !Í! Í!°Í!ŔÍÁŃáÉÍćĺĹ~î˙" ů ôÁáÉĺŐĹú Ŕ!ů ţ(q! ţ(j!H ţ(c!p ţ(\!˜ ţ(U!Á ţ(N!Ň ţ(G!ę ţ(@! ţ (9!: ţ (2!b ţ (+!Ň &ĺŐĹ!ˆ ĺŐĹ!ŔĺŐĹ!Ú ĺŐĹ!ą ĺŐĹ!aŔ˛Ŕ*§ úÁŃáÉ Przewiń Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlättern: Zeil Seit Kapt AlleDéfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Línea Página Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Línia Plana Cap. Tot www.rg.w.pl ĺŐĹúŔGúŔ<¸8Í-(ÍŃ>>ę Ŕ7 ęŔ>ę Ŕ§ÁŃá§ÉĺŐĹúŔţÂO úŔţÂO úŔţ(úŔţ ÍuÍŃúŔ>ę Ŕ7 =ęŔ>ę Ŕ§ÁŃáÉĺŐĹúŔG!Đx§(~#§ ÷ô˛Ŕ*§ úÁŃá§ÉĺĹ!€6# xą řÁáÉĺŐĹy!ţ(#!@‘ţ(!€’ţ(!Ŕ“ţ(!€@y§(=ů]T! ÁÍćP* úÍćP* úÍćP* úÍćP* úÁŃáÉ> ę>ęA!  y§( ĺ>""Ŕ " úáúN"úO">ęúŔćęAÉ> ę>ęA!  y§( *GúN¸ 6*GúO¸ .Ŕ * ú>ęúŔę!úŔćęAÍŃ Í3  úÉ> ę>ęA!    ž # ÷őúŔćęAńÉĺŐĹ! Á@6# xą ř!˛Ŕ~#§(Í÷ öÁŃáÉĺĹÖ o&MD)))  0úŔţ( 8 V#F#Í' yţ őzƒ_ÁáÉĺŐĹk&)}ćđo Á ÁĹË!Ë ÁĹ{ć§(Ë8Ë=öxśw#wyśw#wÁŃáÉđ˙ˇŕ˙Íćđ@ćŕ@É>‘ŕ@É>äŕGŕHŕIÉĺŐÍć!`˜Ŕ>đ" üÍćŔ" üŃáÉĺŐ!`˜ y§(=ů> ‘W>ÍćÍ'(Í'(Í'(éőy§ ńń!`˜QÍćÍ'(Í'(Í'(éŃáÉĺĹú‚˙§(,>˙ŕO!˜`>" xą ř€>" xą ř`>" xą ř>ţŕOÁáÉĹw#< ú 6# úÁÉ!˜>"< ű! ˜"< ű!@˜6ń# úÉ!ŕ™ 6ň# ú!š>("< ű! š "< űÉ́Ĺ> ŕđđđđ/ćË7G>ŕđđđđđđđđđđ/ć°Gú€˙¨ ę˙xę€˙>0ŕú˙ÁÉţ(Ż>˙ę‚˙ÉĹ>˙ŕ$ˆ xą ű>ŕ$ÁÉőđ@ć€(đDţ‘ ôńɇ‡‡Ć€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙@ióúA˙ć ů*âű ňɇ‡‡Ć€ęj˙kóúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęj˙k@óúA˙ć ů*âű ňÉ˙ď=ď=|˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=ŕ˙ď=˙ď=ď=˙ď=ď=ď=ď=<ď=ď˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙MBFONTMonospaced @@@@@@   ŕ ŕ @ŔŔŕ``@€ @€ @ @@  `@@ @@@@@ @ @@ŕ@ @ŕ@ @`@ @@@€€ŕ     ŕ@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ@@ @ @€@ ŕŕ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕ ŕ     ŕ      @     @ŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ     @@     ŕ    @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕ`@@@@@`€€@@@ ` `@ ŕ@ ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    @@@@@@ @€€  Ŕ  @@@@@@  ŕ   Ŕ    ŕ   ŕŕ  ŕ€€ŕ  ŕ Ŕ €€€ŕ€ŕ ŕ@`@@@     ŕ    @   ŕ   @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ @@@@@@@€@@ @@€`€ŕŕŕŕŕŕŕ@ €`€ @ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ   @ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€  @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ @€@    ŔŔŕŕ`@ŕ@@ @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ@@@@@@@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕ @ ŕ  ŕ   0@@@@@@ŕ€ŕ ŕ ŕ ŕ€ŕŕ ŕ ŕ @€@ ŕ Ŕŕ€€@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`@Ŕ@@@€ŔŔŔŕ€€       @€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕ€@ @€@@@€ ŕ @@@ŕ @ŕŕ`ŕ€ ŕ @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ  @ŕ ŕ @ ŕ ŕ `€ŕ ŕ  ŕ ŕ @ŕ ŕ @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕ @ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@ŕŔ  ŕ  Ŕ @ ŕŕ  €@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ  ŕ @ ŕ  ŕ  ŕ€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€ŔŔ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€@@@@@ €€€€ @@@@@ @  ŕ ŕ @ŕ   €@ŕ ŕ @ŕ  ŕ@ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ŕ ŕ ŕ€@  ŕ @  ŕ@   ŕ   ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ ŕ€€   ŕ ŕMBFONTVariable pitch €€€€€€  PPřPřPP x ř(đ ŔČ @˜ŕ  @° Đ€€@€€€€€@€@@@@@€@ŕ@ @ŕ@@€Ŕ€ @@@€€@     @@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ€€@@€ @€@ ŔŔ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕˆŘ¨ˆˆˆˆˆˆČ¨˜ˆˆŕ     ŕŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ      @ˆˆˆ¨¨¨P   @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕŔ€€€€€Ŕ€€@@@ Ŕ@@@@@Ŕ@ ŕ€@ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    €€€€€€@@@@@@€€€  Ŕ  €€€€€€€ř¨¨¨¨ŕ    @   @ŕ   Ŕ€ŕ   ` ࠀ€€ŕ€ŕ ŕ€Ŕ€€€Ŕ    ŕ    @ˆ¨¨¨P  @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ €€€€€€€€@@ @@€P ŕŕŕŕŕŕŕ`€€`€€`ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ  ¨@ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€P @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ@€€@HHŔŔđřP ü\T @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ€€€€€€@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕˆpPpˆŕ  ŕ  °€€€€€€ŕ€ŕ ŕ ŕ x„´¤´„xŕ ŕ ŕ$HH$ŕ Ŕx„´¤„x@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`Ŕ@@@@€   ŕ€€ĐĐPPPPP€€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕH$H€€€  (8€€€°ˆ 8ŕ ŕ(č @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ   @ŕ ŕ  @ ŕ ŕ P ŕ ŕ  ŕ ŕ  @ŕ ŕ  @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ ŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@@ŕpHHčHHp¨ˆČ¨˜ˆ€@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕPpˆˆˆp @ řˆ˜¨Čˆř€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€Ŕ@ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€€€€€@ @@@@ @@@@@ @ p` @ŕ    €@ŕ  ŕ @ŕ   ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ř¨¨ř@€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ  ŕ€€   ŕ ŕP=c€)cśŢc”,c­;§T?* "CHŁOPI" TOM II "ZIMA" WŁADYSŁAW STANISŁAW REYMONT ROZDZIAŁ 1 Nadchodziła zima... -jeszcze się barowała z jesieniš i porykujšcy tłukła po sinych dalach jako tenzwierz srogi i głodny, że nie wiada było, kiej przeprze a skoczy i lutymi kłami weżre się we œwiat... -jeszcze czasami prószył œnieg nikły, płowy -jesienny œnieg... -jeszcze przychodziły dnie osłupiałe, choroœciš sine, ckne, stękliwe, oropiałe i zgoła lamentem przejęte, a lodowym œwiatłem mżšce -dnie trupie, że ptactwo z krzykiem uciekało do borów, trwożniej bełkotały wody i toczyły się leniwo, jakby strachem stężałe, ziemia dygotała, a wszelaki stwór podnosił czujšce, lękliwe oczy na północ -w niezgłębionš topiel chmur... -jeszcze noce były jesienne; oœlepłe, głuche, zamętne, a pełne strzępów mgieł ibrzasków gwiazd pomarłych rozgniłe noce dygotliwego milczenia, przenikniętego zduszonym krzykiem trwogi; pełne wzdychów bolesnych, szamotań, nagłych cichoœci, wycia psów, targań marznšcych drzewin, żałosnych głosów ptactwa szukajšcego schronisk, strasznych wołań pustek i rozstajów zgubionych w ciemnicy, łopotów jakichœ lotów, cieniów zaczajonychpod œcianami zdrętwiałych chat, pełzajšcych hukań; zjaw przerażajšcych, nawoływań nierozeznanych, mlaskań okropnych, przeszywajšcych jęków... -jeszcze czasami, o zachodzie, z posępnychpól ołowianego nieba wyłupywało się czerwone, ogromne słońce i spadało ciężko, niby kadŸ roztopionego żelaza, z której buchały krwawe wrzštki i biły dymysmoliste, czarne, popręgowane gorejšcymi żagwiami, że œwiat cały stawał w łunach iw pożodze. I długo, długo w noc dogasały i stygły na niebie krwawe zarzewia, aż ludzie mówili: -Zima roœnie i na złych wichrach przyjedzie. I rosła zima, rosła co dzień, co godzina, co to oczymgnienie. Aż przyszła. A najrychlej przyleciały zapowiednie wici. Jakoœ wnet po œwiętej Barbarze, patronce dobrej œmierci, o cichym, omdlałym zaraniu, spadły pierwsze krótkie, trzepotliwe wiatry; obleciały ziemię ze skowytem jako te psy węszšce tropu, gryzły zagony, warczały w krzach, poszarpały œniegi, potarmosiły sady, poomiatały ogonami drogi, wytarzały się powodach i milczkiem urwały kajœ niekajœ co starszych strzech i ogrodzeń i jęły się zwijać a ze skomleniem uciekać na bory -a po nich, zaraz na odwieczerzu, zaczęły sięwysuwać z mroków długie, œwiszczšce i jakoby kolczaste jęzory wichrów. Wiały noc całš, a tak zasię skowyczały w polach kiej to stado zgłodniałych wilków; ahulały rzetelnie, bo ano rankiem ziemia już dropiała spod stratowanych i wyżartych œniegów, gdzieniegdzie ino po dołkach i bruzdach bieliły się poszarpane płaty, a zagony œwieciły łysicami, drogi leżały skostniałe i przemarzłe, mróz zaœ wżerał się ostrymi kłami w ziemię, że dzwoniła jak żelazo -ale skoro dzień nastał, uciekły poszczekujšc, pokryły się w lasach i w przyczajeniu dygotały skokiem napiętym, złym. A niebo poczęło się zacišgać coraz mroczniej; chmury wypełzały ze wszystkich jam, podnosiły potworne łby, przecišgały zgniecione kadłuby, rozwichrzały sine grzywy, zielonawymi kłami błyskały i szły całym stadem -groŸnš, ponurš i milczšcš ciżbš waliły się na niebo; szły od północy czarne, olbrzymie góry, postrzępione, podarte, spiętrzono, rosochate, niby kupy borów podruzgotanych, przerwanych głębokimi przepaœciami, zasypanych zielonymi ławicami lodów, a parły się naprzód z dzikš mocš, z głuchym poszumem; od zachodu, zza borów czarnych, nieruchomych wysuwały się z wolna sine, obrzękłe zwały, przeœwitujšce gdzieniegdzie jakby ogniem, a szły jedna zadrugš, rzędem nieskończonym, cišgiem coraz większym, jakoby te klucze ptaków wielgachnych; zaœ od wschodu wywlekały się chmury płaskie, zrudziałe, przekrwione, przeropiałe, zgoła paskudne,kieby te œcierwa przegniłe i ociekajšce posokš; i od południa szły, ino że zwietrzałe, czerwonawe, podobne do bajorów i trzęsawisk torfowych, a pełne pręg i gruzłów sinych, pełne plam i rojowisk strasznych -jakby pełne tego gmerzšcego robactwa; a jeszcze i z góry, jakby z wygasłego słońca, spadały kłakami rudnymi, to sypały się barwione jako te żużle stygnšce -a wszystkie szły nasiebie, stożyły się w góry przeogromne i zalały niebo czarnym, strasznym kipištkiembłota i rumowisk... Œwiat z nagła poczerniał, cisza się uczyniła głucha, przygasły œwiatłoœci, sine oczy wód pomdlały, wszystko jakby zdrętwiało i stanęło w zdumieniu z przytajonym tchem, lęk wionšł po ziemi, mróz przenikał koœci, strach chycił za gardziele, dusze padły w proch , lute przerażenie załopotało nad wszelkim stworzeniem -widać było, jak zajšc gnał przez wieœ z rozwianš szerœciš, to wrony z krzykiem przejmujšcym wpadały do stodół albo i zgoła do sieni, psy wyły po przyzbach jak oszalałe, ludzie chyłkiem uciekali do chałup, a nad stawem biegała œlepa kobyła z resztkš wozu, tłukła się o płoty, o drzewa i z dzikim kwikiem szukałastajni. Ciemnica się rozlewała mętna, duszšca: chmury opadały coraz niżej, zwalały się z lasów rozkotłowanš gęstwš tumanów i toczyły się po zagonach jak te wody wzburzone, rozhukane, straszne -uderzyły na wieœ i zalały wszystko lodowatš, brudnšmgłš; naraz niebo się przedarło na œrodku i zajaœniało modrawo niby lustro studzienne, œwist ostry przeszył ciemnoœci, mgły się skłębiły z nagła, a z pękniętej czeluœci lunšł pierwszy wicher, aza nim już leciał drugi, dziesišty, setny! Wyły już stadami, lały się z tej gardzieli niby rzeki niczym nie powstrzymane, rwałysię jakby z łańcuchów i rozskowyczonš, wœciekłš zgrajš biły w chmury, rzucały się na ciemnice i rozwalały je do dna, przeżerały na wskróœ i rozmiatały niby tę słomę strupieszałš. Wrzask poszedł po œwiecie, zamęt, szumy, œwisty, kurzawa. Chmury, stratowane ostrymi kopytami wichrów, uciekały jakby chyłkiem na bory ilasy, niebo się przecierało, dzień znowu zaœwiecił ołowianymi oczami, stwór wszelki odetchnšł z ulgš. Ale wichry wiały wcišż, bez mała całš niedzielę, a bez folgi żadnej ni przestanku. Dnie to tam jeszcze jako tako człowiek strzymać wstrzymał, że to ino ci się wiedlina œwiat, kogo potrzeba gnała, drugie zaœ po chałupach siedzieli i końca wyglšdali, alenoce były nie do wytrzymania, a przyszły akuratnie jasne, rozgwiażdżone i w górze ciche, ino na ziemi wichura odprawiała diabelskie gody, jakby się naraz ze sto chłopa obwiesiło, że i zasnšć nie było można, jakże, kiej szły takie ryki, trzaski,łomoty i hurkotania, jakby tysišce pustych wozów a w pędzie największym przejeżdżało po grudzie, a te tętenty, od których ziemia drżała, a te hukania Bóg wieczyje, te wrzaski, te wycia! Chałupy trzeszczały, bo raz w raz wichuraparła barami œciany, tłukła się o węgły, podważała okapy, za przyciesie się brała, w drzwi tłukła jakby łbem, że niejedne puœciły, szyby gnietła, aż trza było wœródnocy wstawać i przytykać poduszkami, bo darła się do wnętrza z kwikiem kiej ta œwinia uprzykrzona, a tak prażyła zišbem, iż ludzie pod pierzynami, a kostnieli! Co się naród nacierpiał przez te dnie i noce, to i nie wypowiedzieć! A co szkód narobiła, to i nie zliczyć: poobalała płoty, powydzierała poszycia, u wójta prawie nowš szopę przewróciła, Bartkowi Kozłowi wzięła dach ze stodoły i poniosła w pola o dobre pół stajania, Winciorkom komin zwaliła, we młynie udarła kawał dranicowego dachu, a co strat pomniejszych! Co drzew wyłamała w sadach i borach! Na wielkiej drodze wyrwała cosik ze dwadzieœcia topoli, że padły w poprzek kiej te trupy srodze pomordowane i obdarte. W te wiejne i wrzaskliwe dni Lipce były jakby wymarłe; wichura hulała po drogach z takš mocš, że kto się ino wychylił z chałupy, wnet go przycapiała za łeb i waliła, gdzie popadło -w rowy, o drzewa, na płoty ciepała, a nawet Jaœka Przewrotnego zwiała z mostu do stawu, żeledwie się chłopak wygramolił, a dęła wcišż, sypała piaskiem i niosła gałęzie, wióry, snopki z dachów, czasem i wierzchół pomniejszy, że leciały w kurzawie niby te ptaszyska rozgonione i tłukły się o œciany, we œwiat gnały! Najstarsi ludzie nie baczyli tak swarliwych i uprzykrzonych wiatrów. Gnietli się też po zadymionych chałupach i swarzyli z cknoœci niemało, bo ciężko było nosa pokazać za węgieł , tyla że niecierpliwsze kobiety przebierały się raz w raz chyłkiem pod płotami, niby to z kšdzielš szły do kum a głównie, bych pomleć ozorami a nawyrzekać; chłopy zaœ młóciły zawzięcie, spoza przywartych wrótni stodół biły cepy od rana do póŸnegowieczora, mróz owarzył zboże. to łacniej się łuszczyło, a ino na odwieczerzu, kiej wichura nieco folgowała, niejeden z parobków przemykał się z ćwiartkš jakš dokarczmy. A wichry wcišż jednako wiały i gryzły mrozem coraz krzepciej, że już od tej wiejby pozamarzały rzeczki i strugi, bagnastężały, staw nawet pokrył się przejrzystym, modrym prawie lodem, tyle że ino przy moœcie, gdzie głębiej było, woda się jeszcze burzyła i nie dawała, ale brzegi leżały już skute na moc, że trzeba było przyręble cišć dla wodopojów. Dopiero przed samš œwiętš Łucjš przyszła odmiana. Mróz sfolżał i ociepliło się zdziebko, wichry jakby zdychały, bo ino od czasu do czasu przedmuchnęły œwiat, ale już miętsze i nie tak swarliwe, niebo zaœ się wyrównało kieby to pole zbronowane, a pokryte wielgachnš siwš, zgrzebnš płachtš,a tak nisko się opuœciło, iż jakby się na przydrożnych topolach wsparło. Ale posępnie było, szaro i głucho. A skoro jeno przedzwonili na południe, zmroczało się nieco i jšł padać œnieg dużymi płatami, a sypał gęsty, bo wnet opierzył wszystkie drzewa i wyniosłoœci. Noc się rychlej zrobiła, ale œnieg nie przestawał, sypał coraz gęœciej, suchszy nieco a sypki, i tak już przez całš noc padał. Na œwitaniu było już œniegu na dobre trzy piędzie, do cna przyokrył kożuchem ziemię i przesłonił œwiat cały modrawš białnoœciš, a leciał wcišż, bez przestanku. Taka cichoœć padła na ziemię, że ani jeden powiew nie zadrgał, ani jeden dŸwięk się nie przedzierał wskroœ tych spływajšcych puchów, nic, zamilkło wszystko, ogłuchło, jakby przed cudem stanęło i przychylone nieco zasłuchało się uroczyœcie w tym ledwie wyczutym szeleœcie, w tym locie cichym, w tej białoœci martwej, rozdrganeji opadajšcej nieustannie. Biaława ćma się czyniła, rosła, stawała; biały, migotliwy, niepokalany brzask sypał się by ta wełna najbielsza, najmiększa, najœliczniejsza; suły się gęstwš nieprzeliczonš by ta zamarzła poœwiata, jakoby wszystkie gwiezdne œwiatłoœci, zakrzepły w szron i starte lotem podniebnym na proch, œwiat zasypywały, przysłoniły się rychło bory, przepadły pola, że ani okiem uchwycił, zginęły drogi, roztopiła się wieœ cała i wsišknęła w tę białoœć cudnš, w ten oœlepiajšcy tuman, a w końcu nie było już dla oczów nic widne, prócz tych strug œnieżystego pyłu, spływajšcego tak cicho, tak równo, tak słodko, kiej te wiœniowe okwiaty w noc miesięcznš. Na trzy kroki nie dostrzegł chałupy ni drzewa, ni płotu ni czyjej postawy, ino głosy ludzkie latały w tej bieli kiej osłable motyle, a mylnie, bo nie wiada skšd płynšce, dokšd -a coraz słabiej się trzepotały, coraz ciszej... I tak sypało dwa dni i dwie noce, że w końcu zasypało chałupy, iż się wznosiły jako te œniegowe kopice, buchajšce brudnymi kołtunami dymów, drogi się wyrównały z polami, sady były pełne po wręby płotów, staw całkiem zginšł pod nawałš, biała równia, nieobjęta, chłodna, nieprzenikniona, puszysta i cudna pokryła ziemię, a œnieg wcišż padał, tylko że już coraz suchszy i rzedszy, to nocami przedzierały się gwiezdne migoty, a w dzień modrzało niebo gdzieniegdzie wskróœ tych polatujšcych paŸdzierzy białych i powietrze stawało się słuchliwsze, głosy darły się ostro przez gęstwę, raŸno, hukliwie. Wieœ jakby się przebudziła, ruch powstał, kto niekto wyjeżdżał saniami, ale zawracał rychło, bo drogi były nie do przebycia; gdzieniegdzie przekopywali œcieżki między chałupami, odwalali œniegi sprzed drzwi, wywierali na œcieżaj obory, radoœć przejmowała wszystkich, a już dzieci to szalały z uciechy, psy naszczekiwały wszędzie, polizywały œniegi i ganiały wspólnie z chłopakami. Zaroiło sięna drogach, wrzaski się podniesły w opłotkach, krzyczeli a bili się œniegułkami, a tarzali w miękkim, puszystym œniegu, a bałwany okrutne czynili, a saneczkami się cišgali, że te ich piski ucieszne i przegony zapełniły wieœ całš, aż Rocho zaprzestał nauczania w ten dzień, bo nie mógł nikogój utrzymać przy lementarzu. Coœ trzeciego dnia, o samym zmierzchu, œnieg przestał padać, prószyło jeszcze niekiedy, ale tak jakby kto worek z mški wytrzepywał nad œwiatem, że i znać nie było, ale niebo spochmurniało, wrony tłukły się koło domów i przysiadały na drogach, a noc się zacišgnęła bezgwiezdna,ołowiana, tymi œniegami omroczonymi rozbielona, a taka cicha, zakrzepła i martwa, jakby już całkiem z wszelkiej mocy wyzuta. -Choćby i ten najlekciejszy wiaterek, a zakurki będš -szepnšł rankiem, na drugi dzień, stary Bylica wyzierajšc przez okienko. -Niech ta będš, zarówno mi jedno! -burknšłAntek dŸwigajšc się z poœcieli. Hanka zażegała ogień w kominie i wyjrzałaprzed sień. Wczeœnie było, koguty piały po wsi, mrok leżał gruby jeszcze, jakby kto wapno zmieszał na poły z sadzš i przytrzšsnšł œwiat, że nie rozeznał ni drzew, ni chałup, ni dalekoœci, ino na wschodzie tliły się brzaski niby te spopielałe zarzewia, a na ziemi leżała głęboka cichoœć i chłód surowy wionšł. W izbie też był zišb przenikajšcy, wilgotny,a tak chwytliwy, że Hanka wzuła trepy na bose nogi, w kominie ledwie się tliło, bo jałowcowa œwieżyzna ino trzeszczała i dymiła, aż Hanka uœcibnęła drzazeg z jakiejœ deski, to słomy podtykała, że wreszcie gałęzie się zajęły płomieniem i rozœwietliły nieco. -Naleciało go tyla, że i na całš zimę starczy -zagadał znów stary wychuchujšc szybkę, obroœniętš zielonawym, grubym lodem, bych w œwiat popatrzeć. Starszy chłopak, któremu już było na czwarty rok, zaczšł chlipać w łóżku, a z drugiej strony domu, z mieszkania Stachów,rozbrzmiewały ostre głosy kłótni, wyrzekań i piski dziecińskie, i trzaskanie drzwiami. -Weronka swoim pacierzem dzień zaczyna! -szepnšł uršgliwie Antek okręcajšc nogi nagrzanymi przed kominem onuczkami. -Przyuczyła się trajkotać, to i trajkocze, chocia nie potrza, ale to nie bez złoœć, nie... -jškał cicho stary. -A juœci -dzieciska też tłucze nie bez złoœć?... Abo Stachowi nie da dobrego słowa, ino cięgiem huruburu, jak na tego psa, to pewnie z dobroœci? -mówiła Hanka przyklękajšc do kołyski, by dać piersi młodszemu, któren też popłakiwał a kulasami grzebał. -Ile? -trzy niedziele, jak u waju siedzimy wchałupie, a to i dzień jeden obyć się nie obył bez wrzasków a bijatyki, a tego kłyŸnienia! Pies to, nie kobieta! A Stacho ciamajda i pozwala sobie kołki ciesać na łbie, robi jak wół, a gorzej ma od psa. Stary spojrzał lękliwie, chciał nawet coœ rzec w obronie, gdy właœnie drzwi się otwarły od sieni i Stacho wraził głowę wraz z cepami, co je niósł na ramieniu. -Antek, chcesz iœć do młocki? Organista powiedział, bym sobie dobrał kogo do jęczmienia, a suchy i dobrze, letko się otrzaskuje... -napierał mi się Filip, ale jeżeli chcesz... to juœci, zarób sobie... -Bóg zapłać, weŸcie Filipa, ja ta u organisty wyrabiał nie będę. -Twoja wola! Panu Bogu oddaję. Hanka aż się zerwała na odpowiedŸ Antkowš, wnet jednak przychyliła się i wtuliła głowę w kolebkę, by łez nie pokazać i tego strapienia! -Jakże, taka zima, taka skrzytwa, taka bieda, że żyjš jeno ziemniakami ze solš, grosza jednego nie ma, a on robić nie chce!Całe dnie przesiaduje w chałupie, papierosy kurzy i duma! albo znów gania po œwiecie, jak ten głupi, za wiatrem chyba! Mój Boże, mój Boże! -jękała boleœnie. -Już nawet Jankiel nie chce borgować, krowę przyjdzie sprzedać, cóż? Uparł się to i sprzeda, a do roboty się nie weŸmie... Juœci, prawda, że mu to i nijako na wyrobek iœć, markotno, ale co poczšć, co? Żeby to ona chłopem była, mój Boże, nie żałowałaby pazurów, a to choćby kulasy połokcie urobić, bych ino krowy nie sprzedać,bych ino zwiesny doczekać, zimę przetrzymać... Ale co ja uradzę, biedna, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj( , ˆiC ř }x}`X¸ŠjPGc—c '˝c ä-Ťc <Ěco?... -Rozskrzypiała się jej tak dusza, że rady dać sobie nie mogła. Wzięła się do zwykłych, codziennych obrzšdków a ukradkiem spozierała na męża, któren siedział przed kominem, okręcił w połę kożucha starszego chłopakai ocieplał mu nożęta dłoniš nagrzewanš, patrzył ponuro w ogień i wzdychał; stary pod oknem obierał ziemniaki. Milczenie przykre, niepokojšce, przesyconetajonymi żalami, wezbrane dławišcym uczuciem nędzy, motało się między nimi. Nie spoglšdali sobie w oczy, nie przemawiali, słowa więzły w strapieniach, uœmiechy zgasły, w oczach błyskały tłumione wyrzuty, a w bladych, wynędzniałych twarzach widniała gorycz, żale się snuły, a zarazem harda , żelazna nieustępliwoœć. Przeszło już trzy tygodnie od wypędzenia z ojcowej chałupy i tyle dni długich, tyle nocy , a nie przepomnieli oboje jeszcze niczego, nie przeboli krzywdyni opamiętali się w zawziętoœci -tak mocno czuli, jakby się to stało w tym oczymgnieniu. Ogień trzaskał wesoło, ciepło się rozlewało po izbie, aż lód na szybach topniał i te smugi œniegu, nawianego szparami, tajały pod przyciesiami, a gliniany tok pocił się i opływał rosš. -Przyjdš te Żydy? -spytała wreszcie. -Powiedziały, że przyjdš. I znowu ani słowa więcej. Jakże, któreż miało rzec pierwsze i co? -Hanka?... Kiej się bojała gęby ozewrzeć, bych te żale nabrane w serce nie lunęły z niej choćby i poniewoli! - Nie, taiła wszystko w sobie i powstrzymywała, jak mogła. Antek? Cóż miał powiedać? że mu Ÿle? I bez tego wiadomo, a do przyjacielstwa nie był nigdy skory i do ugwarzania się, choćby i z kobietš swojš, ochoty nie miał! Jakże tu i mówić , kiej duszę przeżerała nienawiœć, kiej za każdym wspominkiem serce mu się kurczyło z bolenia, a pazury się rozczapierzały takš złoœciš, że choćby na całš wieœ, a gotów się był rzucić!... Już nie nosił słodkich wspominków o Jagnie, jakby jej nigdy nie miłował, jakby nie brał w te same ręce, którymi teraz gotów był jš rozdzierać. Ale żalu do niej nie miał. -Kobieta niektóra jest jako ten pies zwleczony, pójdzie za każdym, kto ino większš skibkš przynęci abo i kijem postraszy. -Myœlał o niej, nieczęsto jednak,bo mu ginęła w pamięci pod nawałš krwawišcych, żywych i bolesnych uraz do ojca. Stary był winowaty, ociec to był tym krzywdzicielem, tym osękiem, któren się wbił w samo serce i bolał coraz ostrzej, przez niego to wszystko, przez niego! I zbierał, zgarniał w siebie wszystko zło, wszystkie krzywdy, jakich doznał, i przepowiadał że jako ten pacierz niezapomniany! Różaniec ci to był bolesny i jštrzšcy, ale go sobie przewłóczył przez serce, bych jeszcze lepiej zapamiętać! O swojš biedę nie stał, chłop zdrowy, to byle miał dach nad głowš, więcej mu nie potrza, o dzieciskach niech kobieta zabiega,ale sama czysta krzywda go piekła kiej ogień i rosła wcišż, rozrastała się w nim niby ta parzšca pokrzywa! Bo i jakże, trzy niedziele dopiero, a już się cała wieœ odwróciła od niego, jakby go nie znali, jakby przybłęda był ze œwiata, omijali go kiej zapowietrzonego, nikt nie zagadał, do chałupy nie zajrzał, nie pożałował, dobrego słowa nie dał -a jak na tego zbójaspoglšdali. Nie to nie, napraszał się nie będzie, ale i po kštach krył nie będzie ni ustępywał nikomu z drogi! Kiej na udry, to na udry! Aledlaczego to wszystko? Że się z ojcem pobił?... Pierwszy raz to we wsi czy co! Czy to Józek Wachnik nie bije się co dni parę?... Czy to Stach Płoszka nie przetršciłkulasa swojemu? A nikt im marnego słowa nie powiedział, ino jego postponujš, bo na kogo Pan Bóg, to i wszyscy œwięci. Starego to robota, starego ale zapłacone miał będzie za wszystko, zapłacone. Jeno dychał odemstš i myœleniem o niej, a cały ten czas żył w goršczce i niepamięci; do roboty się nie brał, o biedzie nie myœlał, w jutro nie patrzył, ino się po tychmękach ciężkich tulał i darł w sobie. Nieraz nocami zrywał się z poœcieli i leciałna wieœ, błškał się po drogach, w ciemnicach się krył i marzył zemstę srogš,poprzysięgał, iż nie daruje swojego. Œniadanie zjedli w cichoœci, a on wcišż siedział osowiały i przeżuwał te wspominkikiej oset kolšcy a gorzki. Dzień się już duży zrobił, ogień przygasł, a przez odmrożone nieco szybki biło białawe, zimne œwiatło œniegów; lodowe, smutne brzaski roztrzęsły się po kštach i obnażyły izbę, że stanęła w całej nędzy. Mój Boże, Borynowa chałupa dworem się widziała przy tej ruderze; co chałupa, nawet obora ojcowa sposobniejszš była la ludzi. Chlew to przegniły, nie dom; kupa zmurszałych bali, nawozu i œmiecia zgniłego. Ni jednej deski na ziemi, gliniany tok pełen wybojów, błota przymarzłego i œmieci wdeptanych, że niech ino odgrzało od komina, to smród bił gorszy niŸli z gnojówki, a z tego trzęsawiska dŸwigały się œciany spaczone, struchlałe, przegniłe,że wilgoć lała się po nich, a w kštach mróztrzšsł siwš brodš; œciany pełne dziur, pozapychanych glinš, a miejscami słomš z. nawozem! A niski pułap wisiał kiej to staresito podarte, że słomy opajęczonej więcej w nim było niŸli desek. Jedne sprzęty i statki, co coœ niecoœ przykrywały tę nędzę, a te parę œwiętych obrazów na œcianach, zaœ dršg z ubierem rozwieszonymi skrzynia przysłaniały przegrodę chruœcianš, za którš mieœciły się krowy. Hanka, chocia powoli, a rychło obrzšdziła gospodarstwo; juœci, niewiela tego było; krowa, jałowica, prosiak, gšsków parę i kurków, to i cała parada, i bogactwo całe. Ubrała chłopaków, że wnet się przetoczyli do sieni zabawiać z Weronczynymi dziećmi, wrychle też jazgoty a wrzaski szły stamtšd, a sama przygarniała się nieco, jako że kupcy przyjœć mieli i na wieœ trza było iœć. Właœnie chciała się z mężem naredzić i coœniecoœ pogadać przódzi o tej sprzedaży, alenie œmiała zaczšć, bo Antek wcišż siedział przed wygasłym kominem, zapatrzony gdziesik, ponury, aż strach jš obleciał. -Co mu jest? -Zezuła trepy, bych go ino niejštrzyć hałasem, ale coraz częœciej spozierała na niego z trwożliwš czułoœciš iniepokojem. -Ciężej mu, bo nie taki kiej drugie, ciężej -myœlała i okrutna chęć jš wzięła zagadać,popytać, użalić się nad nim, już przystanęła z boku, już miała to dobre słowo w sercu wzruszonym -nie œmiała jednak. Jak tu i rzec było, kiej na niš nie zważa, jakby całkiem nie widział nic koło siebie! Westchnęła boleœnie; nieletko jej było na duszy, nie -nie drujkoœć czuła ano w sercu miodowš, a ten gorzki piołun! Mój Jezu, inaczej majš drugie, choćby i te komornice, a lepiej. -A tu na jej głowie wszystko leży, turbuj się, zabiegaj, starunek o wszystkim miej, kłopocz się, ani zagadać do kogo, ni się przed kim wyżalić! Niechby jš skrzyczał, niechby nawet i zbił, wiedziałaby, że w chałupie jest chłop czujny, nie drewno. A ten nic, czasem burknie kiej pies zły abo i spojrzy,że jakby kto mrozem oblał duszę -ani przemówić do niego, ni przystšpić z tym szczerym sercem, jak to zwyczajnie bywa w małżeńskim stanie abo i w przyjacielstwie. Hale, powiesz co, użalisz się, juœci! Co mu ta kobieta, co żona tyla, bych chałupy pilnowała, jeœć uwarzyła i dziecisków strzegła. Abo to dba o co?... Bo to kiej przyhołubi, popieœci, dobroœciš zniewoli, przygarnie mocno, ugwarzy się! Nie stoi on o to wszystko, nie! Ino się cięgiem myœleniem górno nosi, jak obcy zachowuje, że i nie wie, co się wedle niego dzieje! A ty, człowieku, sama bierz wszystko na swojš głowę, sama cierp, wydzieraj się, turbuj, a jeszcze ci i tym dobrym słowem nie odpłaca!... Nie mogła już powstrzymać bolesnego zalewu żałoœci ni łez, uciekła do krów, za przegrodę, wsparła się na żłobie i cicho chlipała, a gdy krasula poczęła sapać i lizać jš po głowie i plecach, buchnęła głoœnš skargš... -I ciebie zbraknie, bydlštko, i ciebie... przyjdš tu wnet... stargujš... postronek ci za rogi założš... poprowadzš... we œwiat ciępowiedš, żywicielko nasza... w cały œwiat!...-szeptała obejmujšc jš za szyję i tulšc rozbolałš duszę do tego stworzenia czujšcego. Nie powstrzymywała jęków ni płaczu, bo wstawał w niej nagły, mocny bunt. Nie, tak być nie może dłużej, krowę sprzedadzš, jeœć nie ma co, a on siedzi, roboty nie szuka, do młócki, choć proszš, nie idzie, a choćby i ten złoty groszy dwadzieœcia zarobił na dzień, na sól by było, na okrasę, kiej już i tej kapki mleka zbraknie! Wróciła do izby. -Antek! -powiedziała ostro, œmiele, gotowa wszystko wypowiedzieć. Podniósł na niš ciche, zaczerwienione oczy i tak spojrzał smutnie a żałoœnie, że jej dusza struchlała, opadł jš gniew, a serce zatłukło się litoœciš... -Mówiłeœ, by przyszli po krowę? -rzekła cicho i dziwnie miękko. -Pewnie już idš, bo tam na drodze coœ pieski jazgoczš... -Ni, w Sikorowym obejœciu naszczekujš -powiedziała wyjrzawszy. -Przed połedniem się obiecali, to ino ich patrzeć. -Musimy to przedać, co? -Jakże, grosza potrzeba, paszy też la dwóch nie starczy... musimy, Hanuœ, cóż poredzić... szkoda krowy... juœci... ale kto nie ma grosza, nie umacza i nosa... -mówił cicho i z takš dobrociš, że Hance stajała dusza, a serce zaczęło się trzepotać radoœciš i nadziejš; patrzyła mu w oczy jak ten pies wierny i słuchliwy, że już w tym oczymgnieniu nie żałowała krowy ni niczego. Spoglšdała ino pilnie, bez udręki w tę twarz umiłowanš, a słuchała tego głosu, co jak ogień szedł przez serce i rozgrzewał jš dobrociš i rozczuleniem. -Juœci, że trzeba... Jałowica ostanie, ocieli się jakoœ w półpoœcie, to się jeszcze tej kapki mleka doczekamy przywtórzyła, byle ino on mówił dalej. -A jakby zbrakło paszy, to się dokupi. -Owsianki cheba, bo żytniej starczy do zwiesny. Ociec, odwalcie kopczyk, trza zajrzeć, czy ziemniaki nie przewiane. -SiedŸcie, za ciężka la was robota, ja odkopię. Podniósł się, zdjšł kożuch, zabrał łopatę iwyszedł przed dom. Œniegu było prawie równo z dachem, bo dom stał na wydmuchu, za wsiš prawie, o dobre staje od drogi, a nie osłonięty ni płotem, ni sadem, kilka dzikich, pokręconych trzeœni rosło przed oknami, ale tak były zasypane, że ino gałęzie wysuwały się ze œniegu, kiej te palce choroœciš poskręcane. Sprzed okien to tam stary jeszcze do dnia œnieg przekopał, zaœ kopczyk z ziemniakami tak zawiało, że ani go było rozeznać spod œniegów. Antek wzišł się ostro za robotę, bo œniegu było na chłopa, a chociaż œwieży, uleżał się już i stężał nieco, że trza go było krajać w cegły; zapocił się też niezgorzej,nim odwalił, ochotnie jednak robił i był dobrej myœli, bo raz w raz rzucał pecynš na dzieci, baraszkujšce przed progiem, ino chwilami, gdy mu się przypominały udręki dawne, mdlały mu ręce, zaprzestawał roboty, wspierał się grzbietem o œcianę i niósł oczami po œwiecie. Wzdychał i znowu się błškał duszš jak ta owca zgubiona w noc ciemnš. A dzień był chmurnawy, szarawy, a przebielone niebo wisiało nisko, œniegi rozœcielały się grubym, puszystym kożuchem i leżały, jak okiem sięgnšć, modrawš i ogłuchłš, martwš równiš; mgliste i przejęte stężałymi szronami powietrze przesłaniało œwiat wszystek niby przędzš; że to chałupa Bylicowa była jakby na wzgórku, to wieœ widniała kieby na dłoni; rzędy kopic abo i tych kretowisk œnieżnych siedziały w podle siebie i wiedły się dokoła zasypanego stawu , ani dojrzał gdzie chałupy całej, wszystkie zniknęły pod œniegiem, kajœ niekajœ ino czerniały œciany stodół, kłębiły się rude torfowe dymy, to szarzały drzewiny pod œniegowymi czapami, ino głosy raŸno się rozlegały w tych białoœciach, leciały z końca w koniec wsi, a monotonne capanie cepów dudniało głucho jak gdyby spod ziemi. Drogi leżały puste i zasypane, a na zaœnieżonycłn polach ni żywa dusza nie majaczyła, nic ino ta przeogromna pustka biała i martwa, zastygła w œniegach. Przemglone dale tak się stapiały, że ani rozeznać było nieba od ziemi; jedne lasy modrzały niecoœ z bielm, jakby tam chmurawisiała. Ale Antek niedługo się błškał po œnieżnym pustkowiu, nawrócił znowu oczy na wieœ, za ojcowš chałupš gonił, nie zdšżył zaœ i pomyœleć, bo Hanka ano wlazła do dołu i stamtšd skrzeczała. -Nie przemarzły! Wachnikom tak wiatry przeziębiły, że z pół dołu musieli œwiniami spaœć, a nasze zdrowe. -A dobrze. WyjdŸ no, widzi mi się, że idš Żydy! Trza krowę wywieœć przed dom! -Juœci, że Żydy, a nie kto drugi, juœci, że te zapowietrzone! -zawołała ze złoœciš. Jakoż od karczmy, przez dróżkę, do cna zasypanš i ledwie co poznaczonš Stachowymi trepiskami, kopało się dwóch Żydów, juœci, że pieski prawie z pół wsi goniły za nimi z wielgš uciechš i szczekaniem, a tak zajadle dobierały się donich, aż Antek wyszedł naprzeciw i obronił-Jak się macie, no? SpóŸnilim się, bo takie œniegi, takie œniegi! Ani przejœć, ani przejechać, wiecie? A w boru to już szarwarkiem przekopujš drogę! Nic się nie ozwał na ich gadanie, ino do izby poprowadził, by się nieco rozgrzali. Hanka zaœ wytarła krowie ognojone boki, oddoiła mleko, co się jej tam od rana uzbierało, i przewiedła przez izbę na dwór. Krowa się opierała, szła niechętnie, a przestšpiwszy próg wycišgała gębulę, wšchała, to œnieg jęła zlizywać, aż ni stšd, ni zowšd zaryczała przecišgle, cicho a żałoœnie, i tak się rwała z postronka, żeledwie jš stary udzierżał. Hanka już nie mogła tego przenieœć, żal jš przejšł szrogi i tak œwidrujšcy, aż buchnęła płaczem, a za niš i dzieci czepiajšc się matczynego wełniaka uderzyły w krzyk i lament! Antkowi też nie było wesoło, nie, ino zęby zasiekł, wsparłsię o œcianę i patrzył na wrony, co się zleciały na rozgrzebany z dołu œnieg, a handlarze zaœ szwargotali między sobš i wzięli krowę macać a oglšdać ze wszystkich stron. Juœci, że Antkom zrobiło się w sercach kiejna pogrzebie, aże się odwracali od bydlštka, co próżno się targało na uwięzi, darmo wykręcało do gospodarzy wybałuszone i zestrachane oczy, darmo porykiwało głucho. -Jezu!... Na tom cię, krówko, pasła, na tomzabiegała, na tom starunek o tobie miała... by cię na rzeŸ powiedli... na zatracenie... -lamentowała Hanka tłukšc głowš o œcianę,a dzieci też w płaczliwy wtór biły. Ale po próżnicy lamenty a płacze, na darmo, bo musu, człowiecze, nie przeprzesz, doli nie przemożesz ni tego, co być ma... -Co chcecie? -spytał wreszcie starszy, siwy Żyd. -Trzysta złotych. -Trzysta złotych za tę chabaninę! Wy, Antoni, chory jesteœcie czy co? -Ty mi od chabanin na niš nie pyskuj, byœ czego nie oberwał! Widzisz go, krowa młoda, na pišty rok ledwo idzie, spaœna -wrzeszczała Hanka. -Sza... sza... w handlu gniewu nie ma o to słowo... bierzecie trzydzieœci rubli? -Powiedziałem swoje! -I ja mówię swoje, trzydzieœci jeden... no, trzydzieœci jeden i pół... no, trzydzieœci dwa - dajcie rękę... no, trzydzieœci dwa i pół... zgoda? -Rzekłem. -Ostatnie słowo, trzydzieœci i trzy! Nie, to nie! -powiedział flegmatycznie i oglšdał się za swoim, kijem, a starszy zapinał chałat. -Za telachnš krowę!... A dyć bójcie się Boga,ludzie... krowa kiej obora, sama skóra warta z dziesięć rubli... za telachnš krowę...oszukańce... Chrystobije... -jškał stary oklepujšc krowę, jeno że nikto nie zważał na niego. Żydzi rozpoczęli zajadłe targi, Antek też stał twardo przy swoim, opuœcił coœ niecoœ, ale niewiela, bo po prawdzie krowa była dużo warta, i żeby tak na zwiesnę i gospodarzowi sprzedać, dostałby pięćdziesišt rubli jak nic. Ale gdzie mus pogania, tam bieda za orczyki cišgnie - Żydydobrze o tym wiedziały i chocia wrzeszczeli coraz głoœniej i coraz zapalczywiej bili w Antkowš dłoń na zgodę,przyrzucali mało wiele, najwyżej po pół rubla... Już było tak, że odchodzili zagniewani, już Hanka krowę cišgała z powrotem do zagrody, i nawet Antek się rozsierdził i gotów był sprzedaży poniechać, ale kupcy wrócili i jak zaczęli krzyczeć, handryczyć aprzysięgać, że więcej dać nie mogš, a w ręce przebijać i krowę znowu penetrować, tak i stanęła zgoda na czterdziestu rublachidwóch złotych postronkowego la Bylicy. Wypłacili zaraz na rękę; stary powiódł za nimi krowę do sań, które czekały przed karczmš, Hanka zaœ z dziećmi odprowadzała krasulę aż do drogi, a co trochę to jš gładziła po gębuli, to pokładała się na niej, a oderwać się nie mogła od bydlštka ni przyciszyć frasunku i żałoœci... ymać... Ale co ja uradzę, biedna, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj( , @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż P…c ŐŇc§ˇ^!äc€B0scľ>Jeszcze na drodze przystanęła za niš i pomstować z całej duszy na tych żółtków niechrzczonych! Tylš krowę stracić, to i nie dziwota, że kobiecie zagrała wštroba pomstš. -Jakby kogo z chałupy na mogiłki wywieŸli,tak pusto -rzekła z nawrotem i co trochę zaglšdała do pustej zagródki, to przez oknopatrzała na œcieżkę zdeptanš, poznaczonš łajnem i œladami kopyt, a raz w raz wybuchała płaczem i wyrzekaniem: -Przestałabyœ, a to jak to ciele buczy i buczy! -krzyknšł Antek siedzšc przed rozłożonymi na stole pieniędzmi. -Kogo nie boli, temu wszystko powoli. Nie bolała cię bieda, kiejœ krowę zmarnował i Żydom na rzeŸ wydał! -Hale, ozedrę się pewnie i z lelit ci pienišdze wypuszczę, co? -Jak te ostatnie komorniki ostalim, jak te dziadaki, ani tej kapki mleka, ani pociechy żadnej! Tylem się dorobiła na swojem, tyle!Mój Jezu! Mój Jezu! Drugie zabiegajš, jak te woły orzš i jeszcze coœ do domu przykupujš, a ten ostatniš krowę, com od ojców dostała, sprzedaje... Już chyba ostatnia marnacja przyjdzie, ostatnia! -zawodziła nieprzytomnie. -Rycz, to ci ano ode łba odcišgnie, jakeœ głupia i wyrozumienia nie masz! Naœci pienišdze, popłać, gdzieœ winna, kup, coć potrza, a resztę schowaj! -podsunšł kupkę pieniędzy, a pięć rubli papierowe schował do pularesu. -Na co ci tyla pieniędzy? -Na co? z kijem tylko nie pójdę. -Gdzie się to wybierasz? -We œwiat, roboty poszukam, gnił tutaj nie będę! -We œwiat! Wszędzie psi boso chodzš, wszędzie biednemu wiater w kłęby wieje! Sama to ostanę, co? -podnosiła głos bezwiednie i groŸnie się przysuwała do niego, nie zważał na to, przyodział się w kożuch, pasem opasał i za czapkš oglšdał. -U chłopów robił nie będę, żebym miał skapieć, nie będę! -powiedział. -Organista potrzebuje do młocki!... -Hale, ciarach jeden, ciołek taki, co ino na chórze bekuje a gospodarzom w garœcie patrzy i żyje tym, co uprosi lebo co wycygani, do takiego na wyrobek nie pójdę... -Kto nie ma chęci, teń wie, jak wykręci! -Nie dogaduj! -wrzasnšł ze złoœciš. -Mówię ci co kiedy, naprzykrzam się, a dyćrobisz, co chcesz! -Do dworów pójdę -mówił znów spokojnie -o służbie się jakiej przewiem, może od Godów dostanę, choćby na rataja, a pójdę, byle tutaj nie œmierdzieć i krzywdy na oczach nie mieć cięgiem, bo nie zdzierżę... Doœć mi tego, doœć mi tego ludzkiego politunku i tego patrzenia kiej na parszywego psa!... We œwiat iœć, gdzie oczyponiesš, byle ino z dala... byle ino prędko!... -zaczšł krzyczeć i unosić się. Hanka zamarła w przerażeniu i stała bez ruchu; jeszcze go takim nie znała. -Ostaj z Bogiem, za parę dni wrócę. -Antek! -krzyknęła rozpaczliwie. -Czego? -Już z sieni nawrócił. -A to nawet tego słowa dobrego żałujesz... nawet tego... -Cóż to, ceckał się z tobš będę, może jamorował... Nie to mi w głowie! -zatrzasnšł drzwi i poszedł. Poœwistywał przez zęby, wspierał się kijem i szedł raŸno, aż œnieg skrzypiał podnogami, obejrzał się na chałupę. Hanka stała pod œcianš i zanosiła się od płaczu, aprzez drugie okno wyglšdała Weronka. -Œcierwa, buczy i buczy! Do tego to rozum ma!... We œwiat! We œwiat! -szeptał i rozglšdał się dookoła, leciał oczami wskróœ przeszroniałych bielizn œnieżnych. Rwała go tęsknota jakaœ, parła, rzucała przed się, że z radoœciš myœlał o innych wsiach, o ludziach nowych i życiu innym. Niespodzianie mu to przyszło, samo z siebie nań spadło i tak porwało z nagła, jak kiedy wezbrana woda kierz słaby bierze, że ani oprzeć się temu, ni nawrócić.Dola go rzuciła we œwiat. Jeszcze godzinę temu ani myœlał, że pójdzie, ani wiedział! Samo przyszło, ze œwiata, z wiatrem pewnie nawiała ta chęć irozżarzyła mu serce niepowstrzymanym pragnieniem ucieczki. Wyrobek, nie wyrobek, byle ino stšd iœć... Hej! Uleciałby jako ten ptak, we wszystek œwiat niósłby się, na bory, na te nieobjęte ziemice... Juœci, co mu tu kapieć, czego doczekiwać? Już go te wspominki przeżarły, że dusza na wiór wyschła, a co mu z tego?... Ksišdz jest prawy, dobrze mu wyłożył, że w sšdzie z ojcem nie wygra; a jeszcze sporo grosza dołoży. A z pomstš poczeka w sposobniejszy czas, w sposobniejszy; jeszcze takiego nie ma, któremu by darował krzywdy... A teraz ino iœć przed się, gdzie bšdŸ, byle z daleka od Lipiec... -Gdzie by najpierwej? Stanšł na skręcie w topolowš drogę i nieco wahajšco rozglšdał się po zgubionych w omgleniu polach, zimno go przejęło, że zęby mu szczękały i trzšsł się we œrodku. -Przez wieœ i drogš za młynem pójdę... -zdecydował prędko i skręcił do wsi; nie uszedł jeszcze i pół staja, gdy usunšć się musiał w bok pod topole -œrodkiem drogi, wprost na niego waliły jakieœ sanie w kłębach kurzawy, a ostro i z dzwonieniem. Jechał Boryna z Jagusiš, sam powoził, konie rwały z kopyta podrywajšc sankowe pudełko kiej piórkiem, a stary jeszcze podcinał batem, przynaglał i coœ ze œmiechem powiadał. Jaguœ też w głos mówiła, urwała naraz spostrzegłszy Antka, wpili się oczami w siebie na mgnienie, na ten jeden błysk i roznieœli w dwie strony, sanki przesunęły się wnet i utonęły w kurzawie, ale Antek z miejsca się nie ruszył, skamieniał zgoła, jeno patrzył za nimi... wychylali się czasem ze œnieżycy, to zaczerwieniły się Jagusine wełniaki, to dzwonki mocniej zajęczały, i ginęli, przepadali, jakby wskróœ tej bieliznypędzili... pod dachem oszroniałych gałęzi, co splštane jakby sklepienie czyniły, jakobyducht przebity w œniegach, a podstemplowany czarniawymi pniami topoli, które stały z obu stron drogi i, pochylone, przyginały się niby w ciężkim, utrudzajšcym chodzie pod wzgórze... Patrzył wcišż w jej oczy, stały przed nim,skrzyły się w œniegach kiej te lnowe kwiatki, na drodze wyrastały wszędzie, a patrzyły zestrachane i żałosne, zdumione aradosne zarazem, przejmujšce i żywym ogniem rozbłysłe. Przygasła mu dusza, omgliła się, jakby te szrony przysypały go doć dna i na wskroœ przejęły, że ino te modre oczy same jedne w nim jaœniały. Zwiesił głowę i powlókł sięwolno, odwracał się raz i drugi, ale już nicnie było widać pod topolami, czasem jeno dzwonek zajęknšł w oddali i kurzawa zamajaczyła. Zapomniał o wszystkim, jakby z nagła duszę zgubił, pamięć go odeszła, oglšdał się bezradnie, nie wiedzšcy, co poczšć... gdzie iœć... co się stało? -jakby w sen na jawie się pogršżył i ocknšć nie mógł. Prawie nie wiedzšcy nawrócił do karczmy wymijajšc parę sań zapełnionych ludŸmi, ale choć pilnie patrzył, nie rozeznał nikogo.-Gdzie takš hurmš walš? -spytał Jankla stojšcego na progu. -Do sšdu. Sprawa z dworem o krowy, o pobicie pastuchów, wiecie! Ze œwiadkami jadš, a Boryna pojechał przodem. -Wygrajš to? -Po co majš przegrać! Dziedzica z Woli skarżš, sšdzi dziedzic z Rudki, to i dlaczegoma dziedzic przegrać? A ludzie się przejadš, drogi przetrš, zabawiš się -w mieœcie też potrzebujš nasi utargować. Wszyscy po trochu wygrajš, wszyscy. Antek nie słuchał przekpiwań, kazał dać okowitki, wsparł się o szynkwas i stał tak zapatrzony przed się, nieprzytomny prawie,z dobrš godzinę, nie tknšwszy nawet kieliszka. -Wam coœ jest? -I... co by zaœ miało być... -puœćcie do alkierza. -Nie można, tam siedzš kupcy, wielkie kupcy, oni drugš porębę kupili od dziedzica,tę na Wilczych Dołach, to potrzebujš spokojnoœci, może nawet i œpiš. -A to parchów za brody powycišgam i na œnieg wyciepnę! -krzyknšł i rzucił się zapamiętale ku alkierzowi, ale od drzwi zawrócił, zabrał butelkę i wcisnšł się za stół, w najciemniejszy kšt. Pusto było w karczmie i cicho, tyla co tam Żydy coœ zakrzyczały po swojemu, że Jankiel biegł do nich, albo ktoœ wszedł na kieliszek, wypił i wynosił się. Dzień się już przetaczał na drugš stronę, ai mróz brać musiał, bo skrzypiały płozy sań na œniegu i chłód wiał po karczmie, Antek zaœ siedział, popijał z wolna, niby tomedytował, a zgoła nie wiedział, co się działo w nim i dookoła. Pił kwaterkę po kwaterce, a te oczy wcišż modrzały przed nim, tak blisko były, tak blisko, że je powiekami prawie dotykał; wypił trzeciš... jaœniały wcišż, jeno się jęły kołować, chwiać i po karczmie nosić jako te œwiatła. Mróz go przeszedł ze strachu, zerwał się na nogi, trzasnšł butelkš o stół, że w kawałki się rozprysnęła, i szedł ku drzwiom. -Zapłaćcie! -krzyczał Jankiel zabiegajšc mudrogę -zapłaćcie, ja wam borgować nie będę... -Z drogi, psiakrew, Żydzie, bo cię zakatrupię! -wrzasnšł z takš mocš, że Żyd zbladł i spiesznie się usunšł. Antek ino gruchnšł w drzwi i wybiegł. ROZDZIAŁ 2 Jakoœ o samym południu dzień się nieco rozjaœnił, ale ino tyla, coby kto łuczywem przecišgnšł po œwiecie, bo wnet zgasło i omroczało, jakby œnieg narastał i sposobiłsię znowu. W izbie Antków też było dziwnie mroczno, chłodno i smutnie; dzieci bawiły się na łóżku i z cicha do się krzekorzyły, kiej te kurczštka zestraszone, a Hankę tak podrzucała niespokojnoœć, że rady sobie dać nie mogła. Chodziła z kšta w kšt, wyglšdała przez okno, to przed domem stała i rozpalonymi oczami wodziła po œniegach. Hale, ani żywej duszy nie ujrzał na drogach ni na polach -parę sań przewlekło się od karczmy i zginęło pod topolami, jakby się zapadły w tej œniegowejtopieli, że ni znaku, ni głosu nie ostało po nich. Nic, jeno ta cichoœć zmartwiała i pustka nieprzejrzana! -Żeby choć ten dziad jaki zajrzał, żeby choć z kim zagadać! -westchnęła. -Kucusie! Kucu, kucu, ku-cu! -zaczęła gonić po œniegach kury, bo się rozłaziły i szukały miejsc na trzeœniach. Pozanosiła jena grzędy, a z powrotem wywarła gębę na Weronkę, bo jakże, tamta wystawiła do sieni cebratkę z pomyjami dla gadziny, a te zapowietrzone œwintuchy rozlały na ziemię,że kałuża stanęła pod drzwiami. -... To œwiń pilnuj, kiej się za gospodynię masz, dzieciom przykaż... ja bez ciebie nie będę się taplała w błocie! -wykrzykiwała przez drzwi. -... Sprzedała krowę, to głos tu będzie zabierać, ale, błoto już jej przeszkadza, wielka pani, a sama kiej w chlewie siedzi... -Tobie wara, gdzie siedzę, i wara ci do mojej krowy! -To i do moich prosiaków ci wara, słyszysz! Hanka ino trzasnęła drzwiami, bo co miała odpowiadać takiej piekielnicy? -rzec jej to jakie słowo, to ona i na półkopku nie poprzestanie, a jeszcze i do bicia gotowa. -Przywarła drzwi na haczyk, wydobyła pienišdze i wzięła się biedzić nad rozliczaniem. Niemało się utrudziła nad tylachnem pieniędzy, a i myliło się jej wcišż; zgniewana jeszcze była na Weronkę i niespokojna o Antka, to znowu widziało się jej często, że krasula czegoœ postękuje... albo jš zalewały przypominki ojcowego domu. -... Juœci, że jakby w chlewie siedzimy, juœci! -szeptała rozglšdajšc się po izbie -a tam i podłoga, okna jak się patrzy, œciany bielone; i ciepło, i czysto, i wszystkiego pogrdykę... Co oni tam robiš?... Józka zmywa statki po biedzie, a Jagna przędzie i przez czyste, niezamarzłe szyby na œwiat spoglšda... brak jej to czego!... Wszystkie korale dostała po nieboszczce, a tyle wełniaków, tyle szmat, tyle chust!... Nie narobi się, nie umartwi niczym, tłusto zje...Stacho powiedał przecie, że Jagustynka za niš robi, a ona do białego dnia się wylegujepod pierzynš i herbatę popija... ziemniaki jejnie służš... a stary się ino przymila i kiej koło dziecištka zabiega... Gniew jš przejšł nagły, aż się porwała od skrzynki i pogroziła pięœciš. -Złodziej, œcierwa, złodziej, lakudra jedna,tłuk! -wykrzyknęła w głos, aż stary, co był na przypiecku drzemał, zerwał się przestraszony. -Ociec, przytkajcie ziemniaki ocipkš i dół obwalcie œniegiem, bo na mróz się ma - szepnęła spokojniej zbierajšc się znowu doliczenia. Staremu coœ niesporo szła robota, œniegu była kupa, a sił wiele nie miał, a i te dwa złote postronkowego nie dały mu spokoju, na stole œwieciły się dwie złotówki, prawienowe, dobrze pamiętał... -Może i dadzš... -myœlał -komuż to się przynależš?... aż mu kulas stergł od postronka, tak się krasula wydzierała... wstrzymał przeciech... a kupcom to nie zachwalał? słyszeli... cheba dadzš... Zaraz by starszemu, Pietrusiowi, na pierwszym odpuœcie kupił organki... młodszemu by też trza... Weronczynym dzieciom też... zbóje sši uprzykrzone, ale trza... a sobie tabaki... krzepkiej ino, jażby we wštpiach zawierciło, bo Stachowa słaba... ani człek nie kichnie od niej... -Rozliczał, a tak żwawo robił, że gdy w godzinę jakš Hanka wyjrzała, to ledwie słoma była pokryta œniegiem. -Za chłopa to zjecie, ale i za dziecko nie zrobicie... -A dyć się spieszę, Hanuœ, inom się zadychał zdziebko, tom tego powietrza łapał... pierunem będzie... pierunem... -jškałprzestraszony. -Wieczór już pod lasem, mróz bierze, a cały dół rozwalony, jakby go œwinie spyskały. IdŸcie do chałupy dzieci pilnować. Sama się zabrała do œniegu i tak ostro, że w jakie dwa pacierze dół był przywalony i galanto oklepany. Ale mroczeć już poczynało, gdy skończyła,w izbie chłód się podnosił przejmujšcy, gliniany, mokry tok tężał i dudnił pod trepami kiej klepisko, mróz brał z miejsca i znowu a wzorzysto pokrywał szybki, dzieci skwierczały z cicha, jakby przygłodne nieco, nie przyciszała ich, bo czasu nie było. A to sieczki musiała urznšćdla jałowicy, prosiaka nakarmić, bo pokwikiwał i cisnšł się do drzwi, gšski napoić, a to jeszcze raz przepowiedziała sobie, ile i komu miała zapłacić, aż obrzšdziwszy wszystko zabrała się do wyjœcia. -Ociec, napalcie ogień a miejcie baczenie nadzieci, za parę pacierzy przyjdę, a jakby Antek wrócił, to kapusta jest w rynce na blasze... -Dobrze, Hanuœ, napalę, przypilnuję, a kapusta jest w rynce, baczę, Hanuœ, baczę... -A te postronkowe wzięłam, nie potrza wam przecież, jeœć macie, szmaty macie, czegóż wam więcej?... -Juœci... wszystko mam, Hanuœ, wszystko... -szeptał cichutko, odwrócił się szybko do dzieci, bo łzy posypały mu się z oczów. Mróz jš obwionšł na powietrzu, że mocniejzacišgnęła zapaskę na głowę, œnieg skrzypiał pod nogami, na ziemię sypał się mrok modrawy, suchy i dziwnie przejrzysty, niebo było jasne, kieby szklane, odsłonięte w dalach i już kajœ niekajœ w wysokoœciach trzęsła się gwiazda jedna i druga. Hanka raz w raz macała za pazuchš, czy ma pienišdze, a rozmyœlała, że przepyta się tu i ówdzie, a może znajdzie, może uprosi robotę jakš dla Antka, a we œwiat mu iœć nie da! Teraz dopiero przyszło jej do głowy, co był wygadywał, i aż jš zamroczyło to przypomnienie. Nie, póki życia, na drugš wieœ się nie przeniesie, pomiędzy obcych nie pójdzie, ady by uschnęła z tęsknicy! Ogarnęła oczami drogę, zasypane domy, sady ledwie widne spod œniegów i te szarzejšce nieskończone pola. Wieczór cichy i mroŸny opadał coraz prędzej, gwiazd przybywało, jakby je kto rozsiewałpełnš garœciš, a na ziemi przygasłej wskróœ œnieżnych bielizn wybłyskiwały œwiatełka chałup, dymy czuć było w powietrzu, ludzie snuli się po drodze, głosyjakieœ leciały nisko nad œniegami. -Z tegom wyrosła i jako ten wiater nie będę się tłukła po œwiecie, nie! -szeptała zmocš, zwolniła nieco bo zapadała miejscami w chrupišcy œnieg aż po kolana, że trepy trzeba było wycišgać! -Tu mnie Pan Jezus dał na œwiat, to już tutaj do œmierci ostanę. Aby ino do zwiesny przetrzymać, to już łacniej będzie, lekciej.A nie zechce Antek robić, to i tak po proszonym nie pójdę, do przędzenia się wezmę, do tkania, do czego bšdŸ, byle ino pazury zaczepić i biedzie się nie dać... prawda, dyć Weronka a tkaniem zarabia tyle, że jeszcze i ten grosz zapaœny majš...-rozważała skręcajšc do karczmy. Pochwaliła Boga, Jankiel odrzekł: „Na wieki! ” i kiwał się zwyczajnie nad ksišżkšnie baczšc na niš, dopiero gdy położyła przed nim pienišdze, uœmiechnšł się przyjaŸnie, rozjaœnił więcej œwiatło w lampie wiszšcej, pomógł jej liczyć i nawet wódkš poczęstował. O Antkowym zaœ długu ni o nim samym nie rzekł ni słowa; zmyœlna jucha była, bo co ta kobiecie wiedzieć o chłopskich jenteresach, w głowę dobrze nie weŸmie, nie wyrozumie, jak potrza, a ino z pyskiem wyjechać gotowa. Dopiero kiej się zabierała do wyjœcia powiedział: -A wasz co robi? -Antek?... A poszedł szukać roboty! -Bo to we wsi brak? We młynie tartak robiš, ja też potrzebuję kogo sprawnego dooœci... ymać... Ale co ja uradzę, biedna, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj( , @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPÜc,­ cىcb+ç cI83Q?*zwózki drzewa. -Hale, w karczmie mój robił nie będzie! -wykrzyknęła. -Niech sobie œpi, niech wypoczywa, kiedy taki pan! Wy macie gęsi, podpaœcie trochę, kupię na œwięta. -Zaœbym tam sprzedawała, ostawiłam ino tyla, co na chowanie ! -Kupicie na wiosnę młode, mnie potrzeba podpasionych. Chcecie, to możecie brać na bórg wszystko, a zapłacicie gęsiami, policzymy się... -Nie, gšsków nie przedam. -Sprzedacie, jak krasulę zjecie, to nawet tanio sprzedacie. -Niedoczekanie twoje, parchu jeden! -szepnęła wychodzšc. Mróz brał, aż w nozdrzach wierciło, nieboiskrzyło się już gwiazdami, a od borów pocišgał mroŸny, szczypišcy wiatr. Szła jednak wolno œrodkiem drogi i ciekawie się rozpatrywała po chałupach: œwieciło się u Wachników, którzy siedzieli ostatni przed koœciołem; z obejœcia Płoszków buchała wrzawa głosów i kwiki œwiń; w plebani gorzały wszystkie okna i jakieœ konie biły niecierpliwie kopytami przed gankiem; u Kłębów zaœ, co w podle księdza siedzieli, też jaœniało œwiatło i ktosik chodził koło obór, bo słychać było skrzypienie œniegu pod trepami, a dalej, sprzed koœcioła, skšdwieœ się rozchodziła kieby w te dwie ręce obejmujšce staw, mało co było widać wskróœ nocy, ino gdzieniegdzie z mrocznej bielizny mżyła œwiatełko jakieœ abo pies naszczekiwał. Hanka popatrzyła ku ojcowej chałupie, westchnęła i zawróciła sprzed koœcioła w długie opłotki, wiodšce między Kłębowym sadem a księżym ogrodem do organistów. Dróżka była zasypana, ledwie co przetarta,wšska, a tak przysłonięta krzami obwisłymi pod œniegiem, że co chwila sypałsię na niš z tršconych gałęzi. Dom stał w głębi, w księżym podwórzu, a ino wyjazd miał osobny, krzyki jakieœ odeńszły i płacze, a przed sieniš czerniała skrzynka, to leżały na œniegu porozrzucaneszmaty, pierzyna, rupiecie jakieœ... Magda, dziewka organistów, zanosiła się płaczem ikrzyczała wniebogłosy pod œcianš. -Wygnali me! Wypędzili me! Jak tego psa na mróz, w cały œwiat! A gdzie ja się sierota podzieję teraz?... Gdzie? -Nie krzycz mi tu, œwinio jedna! -wrzasnšł głos z sieni wywartej. -Wezmę kija, to wnet zmilkniesz! A wynoœ mi się w te pędy, do Franka idŸ, łajdusie jeden! Jak się macie, Borynowa! Moiœciewy, a to już od jesieni wiadomo było... a mówiłam, prosiłam, zaklinałam, strzegłam -a bo to łajdusa ustrzeże! Wszyscy spać, a ona w œwiat, wyspacerowała teraz sobie bękarta.A bo to raz mówiłam: Magda, zastanów się,pomiarkuj, on się z tobš nie ożeni, to mi sięw żywe oczy zapierała wszystkiego! Juœci, zobaczyłam, że dziewka grubieje i roœnie jak na drożdżach, to jej jak komu dobremu powiadam: IdŸ, skryj się gdzie na drugš wieœ, póki czas, póki ludzie nie wiedzš jeszcze... A bo to usłuchała!... Aż jš dzisiaj wzięły boleœci w oborze przy dojeniu... cały skopek mleka wylała... a moja Frania przylata zestraszona i krzyczy, że Magdziesię coœ stało! Jezus Maria, w moim domu taki wstyd, a co by to i ksišdz proboszcz na to powiedział! A wynoœ mi się sprzed domu, bo cię na drogę wyrzucić każę! -wrzasnęła raz jeszcze wyskakujšc przed dom. Magda porwała się spod œciany i z płaczema wyrzekaniem zaczęła zbierać szmaty i wišzać w toboły. -ChodŸcie do mieszkania, bo zimno. Żeby mi tu i znaku po tobie nie zostało! -krzyknęła na odchodnym. Powiedła Hankę przez długš sień. Ogromnš, niskš izbę rozœwietlał ogień, płonšcy na trzonie komina. Organista rozdziany, w koszuli tylko i z podwiniętymi rękami, czerwony jak rak, siedział przed ogniem i piekł opłatki... co chwila czerpał łyżkš z michy rozrobione, płynne ciasto, rozlewał je na żelaznš formę, œciskał, aż syczało, i kładł nad ogniem wspierajšc na cegle sztorcem ustawionej, przewracał formę, wyjmował opłatek i rzucał na niskistołek, przed którym siedział mały chłopak i obcinał nożyczkami do równa. Hanka pozdrowiła wszystkich, a organiœcinępocałowała w rękę. -Siadajcie, rozgrzejcie się, cóż tam u was słychać? Juœci, tak zaraz nie mogła się zebrać na tojakie słowo, nie œmiała, rozglšdajšc się postancji i zazierajšc ukradkiem do drugiego pokoju, gdzie wprost drzwi, na długim stole pod œcianš, bieliły się stosy opłatków, przyciœnięte deskš, a dwie dziewczyny składały je w paczki okręcajšcpapierowymi paskami, zaœ w głębi już niedojrzanej brzęczał monotonnie głos klawikordu -muzyka snuła się jak pajęczyna, raz wyżej brała, górniej kieby w œpiewie, to znowu cichła, że ino to brzękliwe przebieranie było słychać, abo zasię cosik się rwało nagle i piskało przenikliwie, aż dreszcz Hankę przenikał, aorganista wykrzykiwał: -Te, tršba, zjadłeœ fis jak skwarek! -powtórz od Laudamus pueri. -Na Gody to już? -spytała, że to nieobyczajnie było siedzieć jako ten mruk. -Tak, parafia wielka, porozrzucana; a wszystkim przecież trzeba opłatki roznieœćprzed œwiętami, to i wczas zaczynać muszę. -Z pszenicy to? -Spróbujcie. Podał jej jeszcze goršcy opłatek. -Zaœbym tam œmiała jeœć! Wzięła go przez zapaskę i przeglšdała pod œwiatło ze czciš i trwogš jakšœ. -Jak to na nim wyciœnięte historie różne, Jezus! -Na prawo, w pierwszym kółku, to Matka Boska, œwięty Jan, Pan Jezus, a w drugim kółku... widzicie... żłób, drabinę, bydlštka... Dziecištko Jezus na sianie, œwięty Józef, Matka Boska, a tu klęczš trzej królowie... -objaœniała organiœcina. -Rychtyk prawda, jak to zmyœlnie wszystko udane, prawda !... Obwinęła w chustkę opłatek i schowała za pazuchę, bo chłop jakiœ wszedł i coœ powiedział, że organista krzyknšł. -Michał! Do chrztu przyjechali, weŸ klucze iidŸ do koœcioła, bo Jambroży posługuje na plebani , ksišdz już wie... Muzyka umilkła i przez izbę przeszedł wysoki, blady chłopak. -Po bracie mojego sierota, na organistę praktykuje, z łaski jeno mój go uczy, cóż robić?... Trza się i nadszarpnšć, a krewniakowi pomóc... Hanka się rozgadała, pomału, jękliwie, a dała upust żalom swoim i turbacjom. Od trzech tygodni pierwszy raz mogła się wygadać do syta. Słuchali jej. Powiadali swoje, a choć się strzegli, aby o Borynie nie powiedzieć słowa, użalali się nad niš tak poczciwie, ażsię pobeczała, a organiœcina, że to mšdra kobieta, wnet zmiarkowała i pierwsza rzekła: -Czasu może wam co zbędzie, to byœcie oprzędli mi wełnę. Pakulinie miałam dać, ale weŸcie wy; tylko na kółku oprzędŸcie, bo na przęœlicy nić wyjdzie nierówna. -Bóg zapłać, a dyć mi trza roboty, inom prosić nie œmiała... -No, no, nie dziękujcie; człowiek powinien pomagać drugiemu. Wełna już gręplowana, a będzie jej ze sto funtów. -Uprzędę, umiem dobrze, przecież u ojca samam dla wszystkich i przędła, i tkała, i farbowała, nie kupowali na przyodziewek, nie. -Obaczcie, sucha i miętka. -Musi być z dworskich owiec, œliczna wełna. -A jakby wam było potrzeba mški, kaszy, grochu, to powiedzcie, dam wam, policzymysię w robocie. Wprowadziła jš do komory, gdzie pełno było worów i beczek ze zbożem; połcie słoniny wisiały na œcianie; przędza całymi pękami zwieszała się od belek, a płótno grubachnymi wałami leżało na kupie, a co grzybów suszonych, serów, słojów różnych, a na półkach cały rzšd bochnów kiej koła, a inszego dobra toby i nie zliczył. -Równiuœko oprzędę, na kółku, Bóg zapłać pani za wspomożenie, ale widzi mi się, co nie udŸwignę sama wełny. -Odeœlę wam przez parobka. -Dobrze, bo to i na wieœ jeszcze mi potrza. Jeszcze raz podziękowała, ale ciszej jakoœichłodniej -zazdroœć jš ugryzła w serce. -Naród wszystkiego da, naniesie, przysposobi, to majš pełne komory; albo toi precentami nie zdziera! Kto ma owce, ten ma, co chce! Niechby tak sami wyrabiali! Hale!... -rozmyœlała wychodzšc w opłotki. Po Magdzie nie było już œladu, tyla ino, że jakieœ stare trepisko czerniało na œniegu, przyspieszyła kroku, bo póŸno już było, zasiedziała się nieco u organistów. -Gdzie by to, u kogo przepytać się o robotę la Antka? Jak gospodyniš była, to i przyjacielstwo z niš trzymali wszyscy, cięgiem ktoœ do chałupy zaglšdał, czegoœ potrzebował i w oczy dobroœć œwiadczył... a t eraz stoi oto w poœrodku drogi i biedzi się, gdzie iœć, do kogo?... Nie, napraszała się nie będzie nikomu, rada by ino z kobietami pogwarzyć po dawnemu. Postała przed Kłębami, postała przed Szymonowš chałupš, ale wejœć nie weszła,nie œmiała i przypomniało się jej, że Antek przykazywał nie zadawać się z ludŸmi. -Nie poradzš, nie wspomogš, a użalać się będš nad tobš jak nad zdechłym psem! -mówił. -Oj prawda, œwięta prawda! -szepnęła przypominajšc organistów. Hej, żeby to ona chłopem była, zaraz by się jęła roboty i zaradziła wszystkiemu. Nie skamlałaby i ludziom przed oczy nie œwieciłaby swojš biedš. Poczuła w sobie taki wilczy głód pracy, takie rozpieranie sił, aż się przecišgnęła i mocniej stšpała, raŸniej. Cišgnęło jš też, cišgnęło, by przejœć obok ojcowej chałupy,by zajrzeć choćby ino w opłotki, by choć oczy nacieszyć, ale zawróciła sprzed koœcioła na œcieżynkę utorowanš œrodkiem zamarzłego stawu i biegnšcš ku młynowi i szła prędko nie rozglšdajšc się na boki, tym ino zajęta, by się na œliskim lodzie nie poœliznšć i by prędzej przejœć, i nie widzieć, nie rozkrwawiać sobie duszy przypomnieniem, ale nie zdzierżyła, bo tak jakoœ na wprost Borynów przystanęła naglei nie miała mocy oderwać oczów od œwiatełmżšcych w oknach: -A przecież to nasze, nasze... jakże to iœć we œwiat... Kowal by wnet zabrał... nie, nie ruszę się stšd... jak pies warowała będę, czy Antek chce, czy nie... Ociec nie wieczny,a może się co jeszcze przemieni... dziecisków na poniewierkę nie dam ni sama nie pójdę... toć to ich... nasze marzyła wpatrzona w oœnieżony sad, z którego występowały zarysy budynków, białe rozsrebrzone dachy, czerniały œciany, występował w głębi za szopš ostry szczyt brogu. Jakby jej wrosły nogi w lód, że ruszyć się nie mogła ni oderwać oczów, ni serca rozkołatanego. Noc cicha, mroŸna, granatowa, osypana gwiazdami, jakoby tym piaskiem srebrnym, obtulała zaœnieżonš ziemię, drzewa stały bez ruchu, pochylone pod ciężarem œniegów, uœpione, niepojęte w tej cichoœci, jaka się rozlewała nad œwiatem, niby białe cienie widm, niby stężałe opary, œniegi skrzyły się ledwie uchwytnie, głos wszelaki zamarł, że tylko coœ, jakby szelest drgajšcych gwiazd, jakby tętna ziemi przemarzłej, jakby senne dychanie drzew zmartwiałych -drżało w mroŸnym powietrzu. A Hanka stała wcišż, niepomna na czas biegnšcy ni na szczypišce, ostre zimno. Przywarła oczami do domu, piła go, obejmowała sercem i brała w siebie z całšmocš głodu i marzenia. Zbudził jš dopiero skrzyp œniegu, ktoœ zeszedł z drogi na staw i kierował się ku niej, a po chwili spotkała się oko w oko z Nastkš Gołębiankš. -Hanka! -wykrzyknęła zdumiona. -Dziwujesz się, jakbym już stergła i po œmierci straszyła! -Co wam też do głowy przychodzi, dawnom waju nie widziała, tom się zdziwiła. W którš stronę idziecie? -A do młyna. -To i mnie droga, bo Mateuszowi niosę kolację. -We młynie teraz robi, na młynarczyka praktykuje?... -Gdzieby tam zaœ na młynarczyka się sposobił! Na tartaku, co go to postawili przy młynie, a pilno majš, że już i wieczorami robiš. Szły obok siebie, Hanka mało które słowo rzekła, a ino Nastka trzepała wcišż, ale się strzegła, by o Borynie nic nie powiedzieć, juœci, że o to Hanka nie spytała, nijako było, choć rada by posłuchała. -Dobrze młynarz płaci? -Po pięć złotych i groszy piętnaœcie bierze Mateusz... -Aż tyla! Pięć złotych... -Przecież jego to głowš wszystko idzie, to i nie dziwota. Hanka milczała, ale przechodzšc wprost kuŸni, z której przez wybite szyby buchałyczerwone œwiatła i krwawiły œniegi, szepnęła: -Ten judasz zawsze ma co robić. -Czeladnika se przybrał, a sam cięgiem jeŸdzi, pono z Żydami spółkę trzyma w lesie i razem ludzi oszukujš. -Tnš to już poręby? -W lesie to siedzicie czy co, że wam nie wiadomo? -Nie w lesie, ale za nowinami nie biegam powsi. -A to żebyœcie wiedzieli, ršbiš, ale na przykupnym. -Juœci, naszego przecież nie pozwolš tknšć... -Ino nie wiada, kto zabroni, wójt trzyma zedworem, sołtys też i wszyscy, co bogatsi. -Prawda, kto ta bogaczów zmoże, kto ich przeprze... A zajrzyj, Nastuœ, do nas. -IdŸcie z Bogiem, przylecę którego dnia z kšdzielš. Rozstały się przed młynarzowym domem. Nastka poszła do młyna, na dół nieco, a Hanka przez podwórze do kuchni; ledwie siętam dostała, bo pieski się zleciały i zaczęły doszczekiwać i przypierać jš do œciany, aż Jewka obroniła i powiedła, ale nim się rozgadały, weszła młynarzowa i zaraz prosto z rnostu rzekła: -Do męża macie interes? Jest we młynie. Nie czekała, ino poszła, ale spotkała się znim w pół drogi; poprowadził jš do pokoju,zaraz też zapłaciła mu, co była winna za kaszę i mškę. -Krowę zjadacie! -powiedział zgarniajšc pienišdze do szuflady. -Cóż poradzić, kamieni przeciech nie ugryzie. Zła była. -Wałkoń jest wasz chłop, to wam powiem. -Jest wałkoń abo i nie jest! Cóż to będzie robił? Gdzie? U kogo? -Nie ma to młocki we wsi? -Parobkiem ni wyrobnikiem nie był, to i nie dziwota, że się do tego nie rwie. -Przyzwyczai się jeszcze, przyzwyczai! Szkoda mi chłopa, choć wilkiem patrzy i nieustępliwy, rodzonego nie uszanował, ale szkoda człowieka... -A dyć mówili... że jest robota u pana nnłynarza... dopraszam się... może by pan Antka wzišł do roboty... dopraszam się. -buchnęła płaczem, obłapiała go za nogi, całowała po rękach, a prosiła goršco. -Niech przyjdzie, prosił go nie będę, robota jest, ale ciężka, przy obróbce drzewa pod piły... -Dyć poradzi, sposobny do wszystkiego, jakmało któren we wsi... -Wiem, dlatego mówię, żeby przyszedł do roboty, ale swojš drogš Ÿle wy swojego pilnujecie -Ÿle. Stanęła wystraszona nic nie rozumiejšc. -Chłop ma dzieci i żonę, a za drugimi się ugania. Zbladła i poczęła się trzšœć w sobie. -Prawdę mówię, wałęsa się po wsi nocami, widzieli go ludzie nie raz jeden... Odetchnęła z ulgš ogromnš, wiedziała przecież o tym i dobrze rozumiała, że go tak pamięć krzywdy rzuca po nocach i spaćnie daje... a ludzie zaraz to sobie farbujš na swoje. -Mógł się już wzišć do roboty, zaraz by muwywietrzały z głowy kochania. -Gospodarski syn to... -Dziedzic jucha, w robocie będzie przebierał , jak ta œwinia w pełnym korycie. Kiedy taki przebierny, to trzeba było żyć w zgodzie z ojcem, a za Jagusiš nie latać... boć to i grzech niemały, i wstyd... -Co też panu w głowie powstało? co? -zawołała prędko. -Mówię wam, jak jest, cała wieœ o tym wie, spytajcie się! -zawołał głoœno i prędko, że to popędliwy był wielce i zawsze rad prawdę rznšł prosto z mostu. -Czy to ma przyjœć? -zapytała cicho. -Niech przyjdzie, choćby jutro. Co to wam. czego beczycie?... -Nie, nie, to ino z mrozu... Wolno powracała, ciężko, jakby jš przygniatało do ziemi, że ledwo nogi podnosiła. Œciemniał œwiat i œniegi tak poszarzały, że jakoœ trafić nie mogła na œcieżkę, próżno przecierała oczy z łez marznšcych u rzęs,próżno... Nie odszukała, nie widziała nic i szła już w tej ciemnicy nagłej a bolšcej; Jezus! jak bolšcej. -Za Jagusiš lata, za Jagusiš... Tchu nie mogła złapać, a serce się jej tłukło jako ten ptak przetršcony, a w głowie kołowało, kołowało, aż wsparła się o jakieœ drzewo nad stawem i cisnęła się doń mocno, do bólu. -Może i nieprawda, może ino cyganił... Uczepiła się tego ze strachem i oburšcz trzymała. -Mój Jezus! Nie doœć biedy, nie doœć poniewierki, a tu jeszcze i to się zwala na mojš biednš głowę, i to... -jęknęła rzewnie i aby stłumić ból, zaczęła biec prędko, aż do utraty tchu i przytomnoœci; jakby jš wilki goniły, wpadła do izby zadyszana, ledwie żywa. Antka jeszcze nie było. Dzieci siedziały przed kominem na dziadkowym kożuchu, a stary strugał im wiatrak i zabawiał. -PrzywieŸli wełnę, Hanuœ, we trzech workach przywieŸli... Rozwišzała wory i w jednym z nich na wierzchu znalazła bochen chleba, kawał słoniny i z dobre pół garnca kaszy. -Niech ci Pan Jezus odpłaci za dobroœć -szepnęła rozrzewniona i zaraz też narzšdziła sutš kolację, i rychło dzieci spać położyła. Uciszyło się wnet w całym domu, bo u Weroniki już spali, a stary też wkrótce przyległ na przypiecku i zasnšł, Hanka zaœ wyporzšdziła kółko, siadła przed kominem , 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj( , @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żP¤cô”cˆů!ű c€|/‹c>j i przędła. Długo w noc siedziała, do pierwszych kurów, a wcišż, jak ta nić, wiło się przez niš młynarzowe powiedzenie: „Za Jagnš lata, za Jagnš. ” Kółko warczało z cicha, jednostajnie, niestrudzenie, noc zaglšdała w okno miesięcznš, mroŸnš twarzš i jakby pobrzękiwała w szybki, i wzdychajšcy tuliła się do œcian, a chłód wypełzał z kštów, za nogi chwytał i siwš pleœniš rozrastał się po glinianym toku; œwierszcz strzykał za kominem, ino czasem przerwał, gdy które dziecko zakrzyczało przez sen lubo rzuciło się na łóżku -i znowu sta wała głęboka, przemarznięta cichoœć! Mróz był coraz tęższy i kieby żelaznymi pazurami œciskał, bo raz w raz trzaskały deski w szczycie, to pogięte stare œciany łupnęły, jakby kto strzelił, tobelka niektóra pęczniała od mrozu potrzaskujšc z cicha, to snadŸ zišb przejšłna wskróœ przyciesie, że zadygotały z nagła boleœnie, i cały dom kurczył się, przywierał do ziemi a drgał z zimnicy. -Że mnie też do głowy nie przyszło! Juœci, taka urodna, taka spaœna, taka przypochlebna, a ja co?... Chuchro takie, skóra i gnaty, cóż ja? Czy to umiem go zniewolić do się? czy to œmiem? A choćbym i żyłę każdš wypruła la niego, nic to, kiej serca la mnie nie ma. Cóż ja! Cóż?... Niemoc jš ogarnęła, niemoc ogromna, cichai bolesna, tak strasznie bolesna, że nawet płakać nie mogła, nie miała sił, trzęsła się ino w sobie jak ta drzewina drętwiejšcaz zimna, co ani uciecze od męki, ni poratunku uprosi, ni bronić się poradzi -jako ta drzewina skrzytwiała Hanczyna dusza. Wsparła głowę na kółku, opuœciła ręce i zapatrzyła się przed się, w swojš dolę nieszczęsnš, w gorzkš bezmoc swojš, i długo, długo tak trwała, ino kiedy niekiedy spod sinych powiek wysuła łza jaka palšca i padała na wełnę, i zamarzałatam w krwawy różaniec boleœci. Ale nazajutrz wstała spokojniejsza nieco, bo i jakże, miała to czas na turbowanie jakjaka dziedziczka! Może tak jest, jak młynarz powiadał, a może i nie jest! Opuœcito ręce, płakać będzie i wyrzekać, kiej wszystko na jej głowie, i dzieci, i gospodarstwo, i bieda cała! Kto temu zaradzi jak nie ona? Tylko pomodliła się goršco przed Matkš Bolesnš i żeby Pan Jezus odmienił, to się ochfiarowała iœć na zwiesnę do Częstochowy, na trzy msze dać i kiedyœ, jak się zapomoże, zanieœć cały kamień wosku do koœcioła, na œwiatło przed wielki ołtarz. Ulżyło jej bardzo, jakby się wyspowiadała iten Sakrament œwięty wzięła, że ostro zabrała się do przędzenia, tylko dzień, chociaż był słoneczny i jasny, dłużył się jej niepomiernie i rozbierała jš troska o Antka. Przyszedł dopiero wieczorem, na samš kolację, ale był taki zbiedzony, zmarnowany i cichy, a tak się witał poczciwie, dzieciom bułek przyniósł, że prawie zapomniała o podejrzeniach, a gdy jeszcze urznšł sieczki i pomagał jej przy obrzšdku, jak mógł, rozczuliła się tak głęboko, że i wypowiedzieć trudno. Nie mówił tylko, gdzie był i co robił, juœcić nie œmiała o to pytać. Po kolacji przyszedł Stach, jak był często zaglšdał, choć mu Weronka broniła, a w jakiœ czas po nim najniespodziewaniej zjawił się stary Kłšb. Niemało się zdziwili, bo pierwszy to był człowiek ze wsi od czasu ich wygnania, i tak rozumieli, że z jakimœ interesem przychodzi. -Że to nikt ani się pokaże, tom umyœlił wajuodwiedzić -rzekł prosto. Dziękowali mu też ze szczerš i głębokš wdzięcznoœciš. Siedli se rzędem na ławie, blisko komina, i pogadywali wolno, poważnie, a stary dorzucał gałšzek na ogień. -Mróz niezgorszy, co? -Że i młócić bez kożucha i rękawic trudno -powiedział Stacho. -A co gorsza, że i wilki się pokazujš. Ze zdumieniem spojrzeli na Kłęba. -Prawdę mówię, dzisiejszej nocy podkopywały pod wójtów chlew, musiało jecoœ spłoszyć, że prosiaka nie wzięły, a wygrzebały jamę, aż pod przycieœ, sam chodziłem w połednie oglšdać, pišciu ich musiało być najmniej! -To ani chybi, na ciężkš zimę znak. -Przeciech mrozy dopiero co wzięły i tu jużwilki wychodzš... -Widziałem pod Wolš, na tej drodze za młynem, wiecie, gęsty œlad, jakby całe stado szło na ukos drogi, przyglšdałem się, alem myœlał, że to pańskie psy polowe,a to wilki musiały być... -powiedział żywo Antek. -Byliœcie to i w porębie? -zagadnšł Kłšb. -Nie, powiadali ino ludzie, że tnš ten przykupny las, przy Wilczych Dołach. -Powiedział i mnie borowy, że dziedzic nikogo z Lipiec wołać nie będzie do roboty, pono przez złoœć, że się o swoje upominajš. -Któż mu to las wytnie, jak nie Lipczaki? -wtršciła Hanka. -Moiœciewy, tyla wszędy narodu próżno siedzi po chałupach i czeka roboty kiej zmiłowania. Mało tu w samej Woli, mało totych kołtunów w Rudce albo i tamtych smoluchów w Dębicy! Niech ino dziedzic krzyknie, to w jeden dzień stanie parę sto najzdatniejszego chłopa. Póki na przykupnym ršbiš, niech sobie ršbiš, niech się wspomogš, niewiele tam tego, a i dla naszych za daleko. -A jak nasz bór zacznš?... -zapytał Stacho. -Nie damy! -rzucił krótko i mocno Kłšb. -Pobarujemy się! niech dziedzic zobaczy, kto mocniejszy, on czy cały naród? niech zobaczy! Nie mówili już o tym, zbyt to leżało wszystkim na wštrobie i piekło, ino jeszczeBylica powiedział jškajšco i nieœmiało: -Znam ja to plemię dziedzicowe z Woli, znam, figla on wam wystroi... -Niechaj stroi, nie dziecim, to nas nie zwiedzie-zakończył Kłšb. Pogadali jeszcze o wypędzeniu Magdy przezorganistów, o czym Kłšb rzekł swoje: -Juœci, po ludzku to nie jest, ale i szpitala trudno im było w chałupie zakładać, że to im przecież Magda ni swat, ni brat: Pogadali o tym i owym i rozeszli dosyć póŸno, a na odchodnym Kłšb po swojemu prosto i krótko powiedział, żeby do niego zachodzili, a jak im czego potrza, niech ino rzeknš -to czy z leguminy, czy paszy dla jałówki, a choćby i te parę złotych -znajdzie się po somsiedzku... Antkowie ostali sami. Hanka po długim wahaniu, po wielu nieœmiałych wzdychach spytała wreszcie: -Znalazłeœ jakš robotę? -Nie, byłem we dworze jednym i drugim, przewiadywałem się i u ludzi, a nie nalazłem... -odpowiedział cicho nie podnoszšc oczów, bo choć prawda, że był tu i owdzie, ale o robotę się nie starał, a ino cały ten czas przewałęsał. Położyli się, dzieci już spały, ułożone w nogach łóżka dla ciepła; ciemnoœć ogarnęłaizbę, tylko księżycowe œwiatło lało się przez zamarznięte, roziskrzone szybki i przenikało wskroœ izby œwietlistym pasem, nie zasnęli jednak; Hanka przewracała się zboku na bok i medytowała: teraz powiedziećo tartaku czy też dopiero jutro rano? -Szukałem, ale choćbym i dostał; nie pójdę ze wsi, nie będę się tłukł po œwiecie, jak ten pies bezpański -szepnšł po długim milczeniu. -To samo umyœliłam, tak samo! -zawołała radoœnie -po co szukać chleba po œwiecie?...i we wsi trafia się niezgorszy zarobek, a to młynarz mi powiedział, że ma robotę la ciebie przy tartaku choćby i od jutra, a płaci dwa złote i groszy piętnaœcie. -Chodziłaœ pytać? -krzyknšł. -Nie, płaciłam, com mu była winna, a on sam powiedział, że miał przysłać po ciebie; nawet i nie wspomniałam -tłumaczyła się zestraszona. Nic już nie odrzekł, a i ona milczała; leżelikoło siebie nieruchomie, bez słowa, sen ichodleciał zupełnie, roili coœ w utajeniu głębokim, czasem wzdychali, to roztapiali duszę w tej głuchej, martwej ciszy -psy jakieœ naszczekiwały we wsi, daleko, daleko i słabo, koguty biły skrzydłami i piały już z północka, a szum cichy jakby wiatru zahuczał nad chałupš. -Œpisz to? -przysunęła się nieco bliżej. -Kiej œpik mię odszedł. Leżał wznak, z rękami pod głowš, tak blisko przy niej, a tak daleko sercem, daleko myœlami -leżał nieruchomy, bez oddechu prawie, bez pamięci, bo Jagusine oczy znowu wyjrzały z ciemnoœci i modrzyły się w księżycowej poœwiacie... A Hanka przysunęła się bliżej jeszcze, przywarła goršcš twarzš do jego ramienia,przywarła sercem całym -Nie, już w niej nie było podejrzeń żadnych ni żalów, ni goryczy, a ino tym miłowaniem serdecznym, tš luboœciš dusznš, pełnš dufnoœci i oddania się, cisnęła się do jego serca. -Jantoœ, pódziesz to jutro do roboty? -œpytała drżšco, byle ino co rzec, byłe ino usłyszeć głos jego i zgwarzyć się z jego duszš. -Może i pójdę, juœci, trzeba ich, trzeba... -odpowiadał nie myœlšc o tym. -IdŸ, Jantoœ, idŸ... -prosiła miętko i zarzuciła mu rękę na szyję i szukała goršcymi ustami jego ust ledwie dyszšcych.Ale on nie drgnšł nawet, nie odpowiedział, nie poczuł jej uœcisku, nie wiedział o niej, szeroko otwartymi oczami patrzył w tamtej oczy, w Jagusine modre oczy. ROZDZIAŁ 3 Na dobrym już dniu, po œniadaniu, młynarz przywiódł Antka na robotę; ostawił go na zajeŸdzie wœród kloców zwalonych na wielkie kupy, a sam poszedł do Mateusza, któren akuratnie przyrychtowywał drzewo na tartaku i puszczał piły, pogadał z nim cosik i zawołał: -Róbcie tu sobie, a we wszystkim słuchajcie Mateusza, on tu za mnie rzšdzi -i poszedł zaraz, bo przykry, przejmujšcy zišb cišgnšł od rzeki. -Pewnie topora nie macie? -zagadnšł Mateusz schodzšc na dół i witajšc się z nim przyjaŸnie. -Z siekierš przyszedłem, bom nie wiedział. -To jakbyœcie się z zębami wybrali, drzewo przemarzło i kruszy się kiej szkło, nic byœcie siekierš nie zrobili, nie chyci albo tyla co zębem. Pożyczę wam na dzisiaj topora, trza go ino przyostrzyć, a na płaskwięcej... widzicie... Bartek, weŸcie no się dopary z Borynš i tego dšbka rychło wyrychtujcie, bo tam z pił zejdzie niedługo. Zza olbrzymiego kloca, leżšcego w œniegu, wyprostował się suchy, wysoki a przygarbiony chłop z fajkš w zębach, w baranicy siwej na głowie, w żółtym kożuszku, w trepach i czerwonych pasiatych portkach, wsparł się na błyszczšcym toporze, strzyknšł przez zęby i rzekł wesoło: -Do mnie to się przyżenicie, nie bójcie się, zrobimy takš parę, co to w zgodzie żyje, bez wrzasków i bijatyk. -Sielny las! Drzewa kiej œwiece! -Ale sękate juchy, że niech Bóg broni, jakbykrzemieniem nabijane, rzadki ten dzień, w którym topór się nie wyszczerbi. Ino swojego nie ostrzcie do sucha i gładka, trzeba z włosem cišgnšć po kamieniu, w jednš stronę, to ostrze mocniejsze, z żelazem to jak i z drugim człowiekiem, utrafisz, w co lubi, a powiedziesz kiej tegopieska na postroneczku, gdzie ino ci się uwidzi; taczalnik stoi w młynicy pod jaglakiem... Może w jakiœ pacierz Antek już stanšł do roboty naprzeciw Bartka i jšł odwalać szczapy a ociesywać drzewo wzdłuż, do ostrego kantu, wedle Bartkowego nasmolenia, nie odzywał się jeno, bo go mocno dotknęło, że taki Mateusz, a przewodzi jemu, Borynie -ale kiej brzuch błšdzi -koszula nie rzšdzi, to jeno spluwał w garœcie i przypinał się ze złoœciš do topora. -Niezgorzej wam idzie, niezgorzej! -zauważył Bartek. Juœci, że poradzić poradził, niedziwna mu była obróbka drzewa, a i pomyœlenie też miał niezgorsze, tylko że robota była ciężka dla niewłożonego, to się rychło zziajał i zapocił, aż kożuch sciepnšł z siebie. A mróz był tęgi, nie folgował, a że to wcišż trza było stać i grzebać się w œniegu, to ręce grabiały i przywierały do steliska i czas się tak dłużył, że ledwie siędoczekał południa. Ale w obiad przegryzł ino suchego chleba, popił wodš prosto z rzeki i nawet pod dach, do młynicy nie poszedł z drugimi, bał się tam natknšć na znajomków, co byli przywieŸli do młyna i czekali swojej kolei. Jeszcze by wydziwiali nad nim, a cieszyli się między sobš z jego poniżenia i biedy, niedoczekanie ich!... Ostał na mrozie, przysiadł pod młynicš, gryzł chleb i wodził oczami po tartaku, któren stał nad samš rzekš, węgłem ino przywarty do szczytu młyna, że woda z czterech kół waliła pod niego grubym zielonym wałem i poruszała piły. Ale i nie wytchnšł jeszcze całkiem ni odpoczšł jak się patrzy, a już Mateusz, wracajšc od młynarza z obiadu, z daleka krzyczał: -WychodŸ ! WychodŸ ! To chcšc nie chcšc, postękujšc na krótkie przypołudnie, a trza się było dŸwigać i do roboty stawać z drugimi. A ruchali się żwawo, bo mróz prażył i poganiał galanto. Młyn turkotał wcišż, a woda spod kół, obroœniętych w lody, kieby w te kłaki zielone i zwite w długie kołtuny, waliła z krzykiem pod tartak, piły trzeszczały bezustannie, jednako, jakoby kto szkło gryzł, i pluły żółtymi trocinami. Mateusz zaœ uwijał się niestrudzenie, rychtował kloce, zastawiał wodę, puszczał, przybijałdrzewo klamrami do burt, rozmierzał, a wcišż hukał i poganiał ludzi, i wszędzie go było pełno, zwijał się jako ten szczygieł przy konopiach, ino migał jego czerwony wzielone pasy spencerek i siwa baranica po podjeŸdzie, na podeptanych, zawiórzonych œniegach, gdzie obrabiali drzewo, to do młyna biegł, to do ludzi zagadywał, rozrzšdzał, naganiał, œmiał się, przekpinkipowiadał i pogwizdywał, a siarczyœcie robił, ale najczęœciej widny był na pomoœcie przy piłach, ile że tartak bokowych œcian nie miał i œwiecił na przestrzał, a wznosił się nad rzekš doœć wysoko na czterech tęgich słupach, o któretak biła woda, że trzcinowy dach, wsparty ino na szczytach, drygał niekiedy, niby ta wiecha na wietrze. -Sprawny jucha! -szepnšł Antek z uznaniem,ale nie bez złoœci. -Mało to bierze? -odmruknšł Bartek. Zabili ręce o ramiona, bo skrzytwa była coraz tęższa, i robili w milczeniu. Narodu było doœć przy robocie, ino że na pogwarę czasu nie było -dwóch warowało przy piłach, zwalało porznięte kloce na ziem, a wcišgało nowe, dwóch zaœ drugich rozcinało niedorznięte końce i układało tarcice w szychty wielgachne albo co cieńsze i mokrzejsze chronili przed mrozem pod szopami, a jeszcze dwóch obłupywało ze skóry dęby, jodły i œwierki,że często gęsto Bartek krzykał do nich przekpiwajšc: -Te, drzyki zapowietrzone, kiej się wyzwolita na hyclów ! li byli na to, boć nie psów łupili ze skóry, ale swarzyć się o przezwisko nie było czasu. Mateusz tak popędzał, że ledwie niekiedy ukradkem ino leciał któren do młynicy, by rozgrzać zgrabiałe ręce, a z nawrotem nieledwie w dyrdy pospieszał, bo i sama robota poganiała. O dobrym już zmroku Antek powlókł się do domu, a tak był przemarznięty, utrudzony iwyzbyty z sił, tak go bolały wszystkie koœci, że zaraz po kolacji poszedł pod pierzynę i zasnšł kamieniem. Hanka nie miała serca wypytywać go o nic, ale dogadzała mu, jak mogła, przyciszała wcišż dzieci , starego nagnała, by buciarami nie hałasował, sama boso chodziła po izbie, by go ino nie przebudzić, a na œwitaniu, kiedy się zabierał do roboty,uwarzyła mu garnuszek mleka do ziemniaków, by se podjadł i rozgrzał się lepiej. -Psiakrótka, tak mię gnaty bolš, że ruchać się nic mogę! -wyrzekał. -To ino tak zrazu, boœcie niezwyczajni, niewłożeni... tłumaczył stary. -Przejœć przejdzie, wiem. Przyniesiesz to, Hanuœ, obiad? -Przyniesę, a gdziebyœ to latał taki karwas drogi, przyniesę... Poszedł zaraz, bo trzeba było równo z dniem stawać na robocie. I tak mu się zaczęły dnie ciężkiej, znojnej pracy. I czy mróz choćby i największš skrzytwš prażył, czy zawierucha dęła i biła wichurši œniegiem, że oczów nie było można ozewrzeć, czy odwilż przychodziła, że trzeba było stać dnie całe w rozmiękłym œniegu, a przykry, wilgotny zišb w koœci właził, czy œniegi sypały, że topora własnego mało co widział -trzeba było zrywać się do dnia, bieżyć i dnie długie pracować, aż gnaty trzeszczały i każda żyła z osobna pruła się z utrudzenia, a œpieszyć się do tego, bo cztery piły tak zeżerały drzewo, że ledwie mogli nastarczyć i Mateusz poganiał. Ale nie to mu się mierziło, nie ciężka praca, nie wichry złe, skrzytwy, pluchy czy œniegi srogie, wzwyczajał się był do tego po trochu -bo jak się człek przyłoży, to mu i w piekle niezgorzej -powiadajš mšdre ludzie, jeno czego znieœć nie mógł, to tego Mateuszowego przodownictwa i tychjego cišgłych doskwierań. Inni już na to nie baczyli, a on za każdš razš kiej posłyszał, wrzał złoœciš, a nieraz tak odwarknšł, że tamten ino œlepiami błyskał, a znowu; jakby z rozmysłem, do wszystkiego się czepiał, niby nie prosto w oczy, ale tak zawżdy utrafił w słabiznę, aż skóra cierpła na Antku i pięœcie mu się zwierały, hamował się jednak jeszcze, jak mógł, przyciszał, atylko te przygryzki w pamięć zgarniał, czuł dobrze, że Mateusz na okazję czekał, kominem , 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj( , @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPŐc%zc Ÿ” c!3+5c"h:î by go z roboty wygonić... Antkowi zaœ tak o robotę nie chodziło wiele, a ino o to, by się nie dać przeprzeć izmóc bele komu, takiemu łachmytkowi jak Mateusz. Doœć, że się zawzinali na się coraz srożej, bo na samym dnie złoœci, jak zadra bolšca,tkwiła Jagusia. Obaj oni, a już z dawna, jeszcze od wiosny, a może i od zapust, chodzili za niš na przyprzšżkę i przepierali jeden drugiego kryjomo, dobrze jednak wiedzšc o sobie. Jeno Mateusz robił to prawie na oczach wszystkich i w głos powiadał o swoim miłowaniu, a Antek kryć się z tym musiał, to i głucha, palšca zazdroœć parzyła mu serce. Nigdy oni nie trzymali ze sobš przyjacielstwa, a zawdy się boczyli na siebie i odgrażali przed ludŸmi, że to i każdy z nich miał się za najmocniejszego chłopa we wsi, ale teraz z dnia na dzień rosła w nich złoœć do siebie i zawziętoœć, iż po jakimœ tygodniu to się już nie witali, aprzechodzili mimo, krzeszšc œlepiami jako te dwa wilki rozsrożone. Mateusz nie był zły ni nieużyty, a nasprzeciw, serce miał wspomogliwe i szerokš rękę, jeno zbyt dufał w siebie, zbyt się wynosił nad drugie i za nic je sobie ważył, a i tę miał jeszcze wadę, że za takiego się miał kawalera, któremu żadna dziewucha się nie oparła, lubił się tym puszyć, rozpowiadać, byle ino przodować we wszystkim. Więc i teraz w smak mu to szło i rad gadał, że Antek robiu niego i słucha się we wszystkim, a w oczy pokornie patrzy jak ta trusia, byle go ino z roboty nie wygonił. Dziwno to było znajšcym Antka, ale tak miarkowali, że się chłop upokorzył i przygišł, byle ino roboty nie stracić, a drugie zasię dowodzili, że z tego wyjdš jeszcze historie, bo Antek nie daruje i nie dziœ, to jutro odbije swoje, i gotowi byli nawet o zakład iœć, że Mateusza spierze nakwaœne jabłko. Juœci, że Antek o tych gadkach nie wiedział, bo do chałup nie zaglšdał, znajomków wymijał bez słowa, a z roboty wprost do domu szedł i na odwrót, ale dobrze czuł, że tak być musi, bo niezgorzej przezierał Mateusza. -Przyrychtuję ja cię, œcierwo, na takš kapustę, że cię psi nie zjedzš, zmięknie ci rura, nie będziesz się puszył i wynosił -wyrwało mu się jednego razu na robocie, aż Bartek posłyszał i rzekł: -Poniechajcie go, płacš mu za to, by poganiał! -Nie rozumiał stary. -Nawet pies mnie mierzi, kiej po próżnicy szczeka. -Za bardzo bierzecie do serca, jeszcze się wama zapiecze wštroba, a uważam, że i doroboty goršcujecie się... -Bo mi zimno -rzucił byle co. -Z wolna trza wszystko, po porzšdku, z wolna, a i Pan Jezus mógł œwiat stawić w jeden dzień, a wolał go robić bez cały tydzień, odpoczywajšcy... robota nie ptak, nie pofrunie, a narywać się la młynarza czy tam innego, jaka wam wola i mus... a Mateusz jest od tego, kiej ten piesek, co strzeże chudoby, będziecie się to nań Ÿlili za szczekanie?... -Powiedziałem, jak to uważam. Gdzieœcie tolatowš porš bywali, żem was we wsi nie ujrzał? -zapytał, aby zmienić rozmowę. -Niecoœ się robiło, niecoœ œwiat Boży oglšdało, oczy pasło i duszy rosnšć pomagało... - powiadał wolno obciosujšc drzewo z drugiej strony, prostował się czasem, rozcišgał, aż mu stawy trzaskały,a fajki z zębów nie puszczał i rad prawił. -Robiłem z Mateuszem przy nowym dworze,ale że poganiał i zwiesna była na œwiecie, pachniało słonko, tom go rzucił, a szli natenczas ludzie do Kalwarii -poszedłem z nimi, by odpustu dostšpić i œwiata coœ niecoœ przejrzeć. -Daleko to do onej Kalwarii? -Dwa tygodnie szlim, aż za Krakowem, alemnie doszedł. W jednej wsi, gdzieœmy połedniowali, stawiał gospodarz chałupę, atyle się na tym rozumiał, co koza na pieprzu, zeŸliłem się, sklšłem juchę, bo drzewa namarnował, i ostałem u niego, że to i prosił. Bez dwa miesišce wyrychtowałem mu dom, że na dwór patrzył, aż mnie za to chciał swatać ze swojš siostrš, wdowš, co wpodle na pięciu morgach siedziała. -Pewnikiem stara. -Bogać ta młoda, ale niczego jeszcze, a jakże, tyla że ino łysawa zdziebko, koœlawai œwidrem patrzała, ale na gębie gładka, kiej bochen, którego myszy bez parę niedziel obgryzały, galanta kobieta, dobra, wyżerkę miałem sielnš -a to jajecznica z kiełbasš, a to gorzałka z tłustoœciš, a to inne smaki były, a tak się znarowiła do mnie, że dzień w dzień pod pierzynę była puszczać gotowa... ażem w nocy się wyniósł we œwiat... -Nie było się to przyżenić, zawżdy pięć morgów... -I zawszony kożuch po nieboszczyku. A mnie co po kobiecie! Z dawna mi już obmierzło to babie nasienie, z dawna! A to nic jeno krzyczy, wrzeszczy, lata, jako te sroki na płocie, wy słowo, a ona dwudziestu kiej grochowinami trzęsie... wy macie rozum, a ona ino ozorem zamiata. Mówisz kiej do człowieka, a ta ni wyrozumie, ni rozważy, jeno bele co klepie.Powiadajš, że Pan Jezus dał kobiecie ino pół duszy i musi być to prawda... a drugš połówkę diabeł miał narzšdzić... -Sš i mšdre pono, sš... -rzekł melancholijnie. -To i białe wrony pono sš, ino że nikto ich nie widział ! -Nie mieliœcie to swojej kobiety, co? -Miałem, miałem!... -urwał nagle, wyprostował się i zapatrzył siwymi oczamiw dale, stary już był, zeschły na wiór, żylasty, prosty -ino się jakoœ przygarbił teraz i fajka mu latała w zębach, a łypał powiekami prędko, prędko. -Schodzi, wcišgać! -wrzeszczał chłop od pił. -Prędzej tam, Bartek, nie stójcie, bo i piły stanš -wrzeszczał Mateusz. -Hale, głupi, rychlej nie można, niŸli poradzi. Wlazła gapa na koœciół, kracze i myœli, że jest księdzem na ambonie -mruknšł ze złoœciš, ale musiało mu się cosik zrobić na wnštrzu, bo częœciej odpoczywał, wzdychał i za południem się oglšdał. Dobrze, że zaraz przyszło, bo jakoœ i kobiety się już pokazały z dwojakami, a Hanka wychodziła za węgla młyna. Tartak stanšł, poszli wszyscy jeœć do młynicy. Antek zaœ, że dobrze znał się z młynarczykiem, bo niejednš flachę wypili ze sobš, wpakował się do jego izdebki, nie uciekał już od ludzi ni stronił od nich, ino im takie oczy pokazywał, że sami go omijali. W goršcu takim, że ledwie można było dychać, siedziało paru chłopów w kożuchach i pogadywało wesoło, byli to ludzie z dalszych wsi, co do młyna przywieŸli i czekali na zmielenie, dokładali torfu do czerwonego już piecyka, kurzyli papierosy, że cała izdebka tonęła w dymie,i rajcowali. Antek usiadł na jakichœ workach pod okienkiem, dwojaki wzišł pomiędzy kolana i łakomie pojadał kapustę z grochem, a potem kluski ziemniaczane z ml ekiem, a Hanka ukucnęła mimo i z rozczuleniem wpatrywała się w niego. Wysechł był od pracy, poczerniał, a od tego robienia na mrozie twarz mu miejscami łuszczyła się ze skóry, ale mimo to urodny się jej widział jak nikt drugi na œwiecie. Juœci, że tak było, wysoki, prosty, œmigły; w pasie cienki, w barach rozrosły, gibki; a twarz miał długawš, suchš, nos kiej ten dziób jastrzębi, jeno nie tak garbaty, oczy wielkie, siwozielone, a te brwie, to jakby krychę pocišgnšł przez całe czoło, od skroni prawie szły do skroni, że kiedy je wgniewie œcišgnšł, to aż straszno było patrzeć, a czoło miał wyniosłe, ino na półprzysłonięte równo obciętymi, ciemnymi, prawie czarnymi włosami i wšsy golił do cna jak wszyscy, że mu ino te białe zęby grały w czerwonych wargach jako sznur paciorków... rodny był całkiem, że nigdy doœć napatrzeć się nie mogła na niego. -Nie mógł to ociec przynieœć, będziesz to co dnia tyle drogi biegała! -Gnoju mieli urzucić spod jałówki, a samamwolała ci przynieœć! Zawsze tak kierowała, by samej obiad przynosić i chociaż popatrzeć na niego. -Cóż tam? -spytał dojadajšc. -A cóż by! -oprzędłam już worek wełny i odniesłam organiœcinej pięć proników. Kuntentna była wielce... Pietruœ ino jakiœ rozpalony, jeœć nie je i matyjasi cięgiem... -Obżarł się i tyla. -Pewnie, że tak, pewnie... A i Jankiel zachodził po gęsi... -Sprzedasz to? -Hale, a na zwiesnę to kupowała będę! -Jak uważasz, tak zrób, twoja w tym głowa. -I u Wachników znowu się pobiły, aż po księdza chodzili, żeby rozbroił... a u Paczesiów cielę pono się udławiło marchwiš. -Co mi ta po tym -mruknšł niecierpliwie. -Organista jeŸdził po snopkach -powiedziałapo chwili, ale już nieœmiało. -Cóżeœ dała? -Dwie przygarœcie lnu oczesanego i cztery jajka... Powiedział, że jak nam będzie potrzeba, to da wóz owsianki i poczeka na pienišdze do lata albo i na odrobek da. Nie wzięłam, po cóż nam brać od niego... przecież... należy nam się jeszcze paszy od ojca, wzielim ino dwa wozy, a z tylu morgów... -Nie pójdę się upominać i tobie zakazuję. WeŸ od organisty na odrobek, a nie, to się ostatnie bydlę sprzeda, a pókim żyw, ojca onic prosił nie będę, rozumiesz... -Rozumiem, od organisty wzišć... -A może i zarobię tyla, że starczy, nie buczino przy ludziach! -Dyć nie płaczę, nie... ale weŸ od młynarza z pół korczyka jęczmienia na kaszę, to taniej wyjdzie niŸli gotowš kupować. -Dobrze, powiem dzisiaj i zostanę na którenwieczór, to się zmiele. Hanka wyszła, a on pozostał jeszcze kurzšc papierosa, nie wtršcajšc się do rozmów, jakie chłopi wiedli, a mówili właœnie o bracie dziedzicowym z Wólki. -Jacek mu było, znałem go dobrze! -zawołał Bartek wchodzšc na ten czas do izdebki. -To wiecie pewnie, że powrócił z dalekich krajów. -Nie, myœlałem nawet, że już dawno pomarł! -Żywie, bo coœ ze dwie niedziele temu, jak przyjechał. -Wrócił, ale powiadali, że coœ niespełna rozumu. We dworze nie chce mieszkać i przeniósł się do lasu do borowego, sam se wszystko narzšdza, czy jadło, czy też ubiór, aż to dziwno wszystkim, a wieczorami na skrzypkach wygrywa, częstogęsto to i po drogach go spotykajš, po tychmogiłkach różnych, na których przygrywa...-Mówili mi, że po wsiach chodzi i wszystkich się wypytuje o jakiegoœ Kubę. -O Kubę! Nie jednemu psu Łysek. -Przezwiska nie powiada, Kubę jakiegoœ szuka, któren go miał pono z wojny wynieœć i od œmierci uchronić! -Był ci i u nas Kuba, któren do boru z panami poszedł, ale ten pomarł! -rzucił Antek i podniósł się, bo już Mateusz wrzeszczał za œcianš: -WychodŸta, co to, do podwieczorku będzieta połedniowali! Antka porwała złoœć, -że wybiegł i zawołał: -Nie drzyj się po próżnicy, słyszymy wszyscy. -Obżarł się mięsem, to krzykaniem ulgę sprawia kałdunowi -powiedział Bartek. -I... krzyczy, by się przed młynarzem zasłużyć -dorzucił któryœ. -Przy jadle się wylegajš, poradzajš, gospodarzy juchy udajš, a całych portek nie pokażš mamrotał wcišż Mateusz. -Do was pije, Antoni, do was! -Zawrzyj pysk i weŸ ozór za zęby, bym ci go nie przycišł, a od gospodarzy ci wara! -wrzasnšł Antek, gotowy już na wszystko. Ale Mateusz zamilkł, ino jak ten zbój spoglšdał, a już cały dzień słowa nie przemówił do nikogo, ale za robotš Antkowš pilnie baczył i stróżował go na każdym kroku, ino przyczepić się nie mógł,bo tamten tak robił rzetelnie, że sam młynarz, któren parę razy dziennie przychodził na robotę, to spostrzegł i przypierwszej wypłacie tygodniowej postšpił mu na całe trzy złote. Mateusz się wœciekał potem, młynarzowi do oczów skakał, ale ten rzekł: -Dobryœ mi ty, dobry mi i on, dobry mi każdy, któren rzetelnie pracuje. -To ino mnie przez złoœć pan jemu postšpił.-Wart jest tyle co Bartek, a może i więcej, tom postšpił. Sprawiedliwy człowiek jestem, niech każdy o tym wie. -A bo cisnę wszystko do stu diabłów i niechse pan sam staje do roboty -groził. -A ciœnij, poszukaj bułek, kiedy ci chleb niesmakuje, idŸ, tartak poprowadzi Boryna, i do tego za cztery złote na dzień ! powiedział młynarz ze œmiechem, bo ano tak z rozmysłem wszystko rychtował, by mieć taniej robotnika. Pomiarkował się wnet Mateusz, że młynarznie ustšpi i nie da się nastraszyć, to nie nastawał więcej, schował złoœć do Antka głęboko za pazuchę że go tam żywym ogniem piekła, ale dla ludzi zrobił się jakbymiększym i wyrozumialszym, spostrzegli to w lot, a Bartek splunšł na to i rzekł do drugich: -Głupi jako ten psiak, co nie mógł ugryŸć buta, dostał w zęby, to się teraz do niego łasi. Myœlał, że łaskę posiadł, a tak samo go przegoniš, niech się tylko lepszy trafi... zawżdy tak z bogaczami bywa... Antkowi zaœ zarówno wszystko było, ani rad był z podwyżki, ani cieszyło go zbytnio, że Mateuszowi zmiękła rura i że wieœ z niego przekpiwała, o czym powiadalina robocie, tyle go to obchodziło razem, coten łoński rok albo i mniej. Nie dla płacy robił, to ino Hankę cieszyło, robił, bo mu się tak podobało, a gdyby zechciał brzuchem do góry wylegiwać -wylegiwałby się, choćby się tam nie wiem co stało. A żeupodobał sobie w robocie, to się w niej prosto zapamiętał i chodził jak ten koń w kieracie, co i nie popędzany, a w kółko biega, póki go nie zatrzymajš. I tak szedł dzień za dniem, tydzień za tygodniem aż do samych Godów w ciężkiej i bezustannej pracy, aż mu z wolna przycichła dusza i jakby skrzepła na lód, że zgoła niepodobny był do dawnego. Dziwowali się temu ludzie i różnie o tym mówili. Ale to było jeno z wierzchu, dla ludzkich oczów, bo na wnštrzu całkiem było różnie -jako w tej wodzie bystrej i głębokiej, którš mróz w lody okuje i œniegi przysypiš -a bełkocze cięgiem, szumi, huka, że ani człek się spodzieje, kiej pęknie powłoka i wody lunš... Tak ci było i w nim; robił, harował, pienišdze co do grosza oddawał żonie, w domu przesiadywał wieczorami, a dobry był jak nigdy, cichy, spokojny, dzieci zabawiał, pomagał w gospodarstwie, marnego słowa nie rzekł nikomu, nie wyrzekał i jakby o wszystkich krzywdach zapomniał ale nie zwiódł tym wszystkim Hanczynego serca, nie; juœci, że radowała się tej przemianie idziękowała za niš Bogu goršco, a zabiegałakoło niego, jak mogła, w oczy mu cięgiem patrzyła, by odgadnšć, czego potrzebuje, służkš mu była najwierniejszš i najpamiętliwszš, ale i często łapała oczamijego smutne spojrzenia, często nasłuchiwała strwożona jego wzdychów cichych, często opadały jej ręce i z zamarłym sercem oglšdała się dokoła, chcšc przewidzieć, skšd przyjdzie nieszczęœcie, bo dobrze czuła, że w nim waży się cosik strasznego, cosik, co ino przez moc zdzierża, co ino przywarło, przytaiło się, a ssie mu duszę, ssie... On zaœ ani słowa nie rzekł, Ÿle mu jest czydobrze, z roboty wracał prosto do domu, oœwitaniu się zrywał, kiedy przedzwaniali naroraty, że co dnia przechodził koło oœwietlonego koœcioła, co dnia zatrzymywał się wprost kruchty posłuchaćgrania organów, tych muzyckich głosów, tych brzmień rozdzwonionych, cichych; przejmujšcych, co jakby z mrozów dŸwięczały, jakby z tej przedœwitowej szaroœci się rodziły, jakby z tych zórz miedzianych pobrzękiwały z lodowych przysłon i z ziemi przemarzłej niosły się tęsknym, łamišcym marzeniem długiego snu, ciężkiego snu zimy, i co dnia przyspieszał kroku, by go nie ujrzeli zasłuchanego, i biegł drugš stronš stawu, dłuższš, byle ino nie przechodzić koło ojcowego domu nie spotkać nikogo. Nikogo! Dlatego też i w niedziele przesiadywał kamieniem w domu, mimo próœb Hanki, by szedł z niš do koœcioła. Nie i nie. Bał się spotkania z Jagnš, dobrze wiedział, że nie zdzierży, nie wytrzyma! A przy tym wiedział od Bartka, z którym się niezgorzej stowarzyszył, i sam czuł, że wieœ wcišż się nim zajmuje że go pilnujši œledzš na każdym kroku jak złodzieja, jakby się zmówili na niego -nieraz bowiem spostrzegał przyczajone za węgłami oczy, nieraz czuł, jak się oglšdajš za nim, jak lecš ciekawe, chwytne spojrzenia, co rade by do dna duszy sięgnšć i wypatroszyć jš zkażdego zamysłu, i przejrzeć na wskróœ. Bolały go te oczy, bo jakby œwidrem szły przez duszę, srodze bolały. -Nie przegryziecie, œcierwy, nie przegryziecie -szeptał nienawistnie, zacinajšc się w coraz sroższym gniewie na wszystkich, że jeszcze bardziej unikał ludzi. -Nie potrzeba mi nikogo. Tyle mam ze sobš przyjacielstwa, że l edwie temu poradzę - powiedział Kłębowi, któren mu wyrzucał, że nigdy do niego nie zajrzy. I prawdę rzekł, że ledwie ze sobš poradził, prawdę; wzišł się był mocno w garœć, skiełznał duszę niby w ten kantar żelazny i trzymał krzepko, nie popuszczał z uwięzi -ale już mu coraz częœciej mdlała dusza z utrudzenia i coraz częœciej chciałomu się ciepnšć wszystko zdać się na dolę . Mateusz na okazję czekał, kominem , 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj( , @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż#PJc$šc%Žţc&Ź, #'ˇ1Ż Z€Zła będzie czy dobra -zarówno mu było, bożycie mu mierzło i przeżerał go smutek -głęboki smutek, co jak ten jastrzšb wrzepił się w serce pazurami i darł, i ozdzierał. Ciężko mu było w tym jarzmie, ckno, ciasno i duszno, jak temu spętanemu koniowi w zagrodzie, jak temu psu na łańcuchu, jak... że i nie wypowiedzieć! Czuł się jako to drzewo rodne, obłamane przez wicher i na zagładę skazane , a schnšce powoli w samym œrodku kwitnšcego, zdrowego sadu. Boć wokoło żyli ludzie, była wieœ, życie wrzało zwykłym głębokim bełkotem, pluskało jako ta woda bieżšca, rozlewało się wcišż jednakim, bujnym, rzeŸwym strumieniem. Lipce żyły zwykłym, codziennym życiem: a to chrzciny wyprawiali u Wachników; zrękowiny odbywały się u Kłębów, choć i bez muzyki, ale zabawiali się, jak na adwent przystało; to znowu zmarło się komuœ, bodaj że temu Bartkowi, którego to po kopaniach zięciaszek tak pobił, że chyrlał, kwękał, aż się i przeniósł do Abramka na piwo; to Jagustynka zapozwała znowu dzieci do sšdów o wycugi; to insze jeszcze sprawy szły, drugie, a w każdej niemal cha-łupie coœ nowego; że naród miał o czym radzić, z czego się œmiać albo i markocić; a zaœ poróżnych chałupach w długie wieczory zimowe zbierały się kobiety z kšdzi elš na oprzęd -co tam œmiechu było, mój Jezus, co zabawy, co gadek, co krzykań, że aż podrogach szły te gzy wesołe ! A wszędy co swarów, przyjacielstw, zmawiań, zalecanek wystawań przed chałupami, krętaniny, bijatyk, przemawia uciesznych -jakoby w tym mrówczym albo pszczelnym rojowisku - że ino huczało w chałupach. A każden żył po swojemu, jak mu się widziało, jak mu sposobniej było, a społecznie z drugimi, jak Pan Bóg przykazał. Kto biedował, zabiegał, kłopotał się, kto się zabawiał i rad w kieliszki przedzwaniałz przyjacioły, kto się puszył i wynosił naddrugie, kto za dzieuchami się uganiał kto chyrlał i na księżš oborę poglšdał, kto na ciepłym przypiecku legiwał, komu radoœć była, komu smutek, komu zaœ ni jedno, ni tamto -a wszyscy żyli gwarno, z całej mocy, duszš całš. Ino on jeden był jakby poza wsiš, poza ludŸmi i czuł się jako ten ptak obcy, strachliwy a głodny -że choć się tłucze koło jarzšcych okien, choć wzdycha do pełnych brogów, choć rad by duszš całš doludzi -a nie wleci; kołuje ino, zaglšda, nasłuchuje, mękš się żywi, tęsknicę pije , a nie wleci. Chyba, żeby Pan Jezus co przemienił... a nadobre. Ale bał się jeszcze myœleć o takiej przemianie. Jakoœ na dni parę przed Godami spotkał sięrano z kowalem, chciał go wyminšć, ale tamten zastšpił mu drogę pierwszy wycišgnšł rękę i rzekł miętko, jakby z żalem: -Czekałem, że przyjdziesz jak do rodzonego... poradziłbym, pomógł, chociaż iu mnie się nie przelewa... -Mogłeœ przyjœć i pomóc! -Jakże... pierwszy to miałem się napraszać,żebyœ mnie wygonił jak Józkę... -Juœci, kogo nie boli, temu zawsze powoli. -Nie boli! Jednaka nas krzywda spotkała, toi bolenie jednakie. -Nie cygań w żywe oczy, hale, myœli, że z głupim ma sprawę... -Jak tego Pana Boga kocham, tak czystš prawdę rzekłem. -Lis jucha; leci, wywšchuje, kręta się, a ogonem œlad zaciera, żeby nawet wiatru za nim nie złapać i szkody nie pomœcić. -Że na weselu byłem, o toœ, widzę, krzyw na mnie ! Prawda, byłem, nie wypieram się,musiałem ano pójœć, sam ksišdz namawiał iniewolił, żeby obrazy boskiej z tego nie wyszło, że dzieci osobno, a ociec osobno. -Z namowy księdza poszedłeœ, powiedz to drugiemu, uwierzy, ale nie ja. Drzesz ty starego za to przyjacielstwo, jak się ino da, z próżnymi rękami nie odchodzisz... -Ino głupie nie bierš, jak im dajš, ale przeciw tobie nie nastaję, nie, niech cała wieœ powie, spytaj się Jagustynki, ona cięgiem przesiaduje u starego, już nawet mówiłem ojcu o zgodzie z tobš... zrobi się to... uładzi... wyrychtuje na glanc... -Psów se gódŸ, nie mnie, słyszysz! Nie prosiłem cię o wojnę, to mie i ze zgodš nieżeń, widzisz go, jaki mi przyjaciel! Zrobiłbyœ zgodę, byœ ino mógł mi zwlec z grzbietu choćby ten kożuch ostatni... Mówię ci raz jeszcze, całkiem mnie poniechaj i z drogi mi schodŸ, bo jak mnie kiedy złoœć rozbierze, to ci tych wiewiórczych kudłów nadrę i żeber pomacam, nie obroniš cię i strażniki, choć z nimi trzymasz. Zapamiętajto sobie! Odwrócił się i poszedł nie obejrzawszy się nawet na tamtego, któren z rozdziawionš gębš na œrodku drogi ostał. -Cygan œcierwa, ze starym trzyma i do mnie z przyjacielstwem występuje, a obu by nas z torbami puœcił, by ino mógł. Nie uspokoił się rychło po tym spotkaniu, bo do tego nie wiodło mu się jakoœ dzisiaj od samego rana; ledwie był wzišł się do czesania, wyszczerbił się topór na sęku, a potem zaœ, zaraz z przypołudnia, drzewo przygnietło mu nogę, cud prawdziwy, że nie pękła, ale musiał but zezuwać i okładać lodem, bo napuchła i srodze bolała... A do tego i Mateusz dzisiaj był rozżarty jak ten pies, kłócił się ze wszystkimi, wcišż mu było Ÿle, wcišż mało, krzyczał, poganiał, a z nim to jakbywyraŸnie zwady szukał, że ino, ino do czego gorszego nie przyszło. Tak się już dziwnie składało, bo nawet tej kaszy, którš miał Franek zrobić na dzisiaj,a o którš Hanka mu co dnia głowę suszyła,nie zrobił i zastawiał się brakiem czasu. W chałupie też było niezwyczajnie, Hanka chodziła strapiona i zapłakana, bo Pietruœ leżał w goršczce jakoby w ogniu, że musiała wołać Jagustynki, aby chłopca okadziła i przemierzyła, bo obsunšć się musiał. Właœnie przyszła podczas kolacji, przysiadła przed kominem, rozglšdała się kryjomo po izbie i dziwnš ochotę miała gadać, ino że mało wiele odpowiadali oboje,to zaraz wzięła się oglšdać chłopca i lekować... -Pójdę do młyna, przypilnuję, bo inaczej niezrobiš! -powiedział bioršc za czapkę. -Ociec nie mogliby to iœć zasypywać?... -Sam pójdę, to pewniej kasza będzie! -I poszedł spiesznie, zły był, wzburzony i tak na wnštrzu rozciepany jako to drzewo samotne na wichurze , a przy tym drażniłogo wszystko w chałupie, niecierpliwiło, a najbarzej te obmacujšce, złodziejskie oczyJagustynki. Wieczór był cichy, niemroŸny, bo jakoœ od rana sfolżało mocno, gwiazd było niewiele,ino gdzieniegdzie, jak przesłony, drgała jaka w dalekoœciach, wiatr pocišgał od lasów, a z nim szedł daleki szum, głuchy, jękliwy przed odmianš, psy gęsto naszczekiwały po wsi, a co trochę suły siękurzawš œniegi, otrzšsane z drzew... dymy tłukły się po drodze -a powietrze było wilgotnawe, przejmujšce. We młynie, że to przed œwiętami, sporo było ludzi ; tych , których zboże się mełło, warowali przy gankach, reszta siedziała w izdebce młynarczyka, a w poœrodku Mateusz snadŸ coœ ciekawego powiadał, bo co chwila wybuchali œmiechem.Antek cofnšł się prawie z progu izdebki i poszedł na młyn szukać Franka. -Rozprawia się na grobli z Magdš, wiecie, tš wypędzonš od organistów! Młynarz chciał go wygonić, jeœli dziewkę raz jeszcze spotka w młynie, a przesiadywała tu całe noce, bo i gdzież się podzieje biedota! -objaœnił go chłop jeden. -Kto na zwiesnę za czym bryka, od tego zimš umyka! -dorzucił ze œmiechem inny. Antek przysiadł pod cylindrem, gdzie się najprzednieszš mškę robiło, a tak jakoœ wprost wywartych drzwi izdebki, że widział Mateuszowe plecy i głowy innych, pochylonych ku niemu i zasłuchanych, mógłbył słyszeć nawet, co mówili, bo niedaleko było, ino turkot młyna nie pozwalał, a i sam słuchać nie chciał. Uwalił się prawie na workach i jakby drzemał nieco ze znużenia. Młyn turkotał bez przerwy, trzšsł się cały, dygotał i pracował wszystkimi gankami, koła trzepały się tak mocno jakbysto kobiet prało kijankami a bez przerwy, woda z bełkotliwym krzykiem waliła się przez nie, rozbijała wnet piany wrzšce, w œnieżyste drzazgi i waliła z rykiem do rzeki. Antek czekał może z godzinę na Franka, alepodniósł się wreszcie, by iœć go poszukać na dworze, a zarazem by się orzeŸwić nieco, bo œpik go morzył. Drzwi wychodne prowadziły tuż przy izdebce, przeszedł i bioršc już za klamkę przystanšł nagle, posłyszał prawienie Mateusza. -... a stary sam warzy mleko, to herbatę i do pierzyny jej nosi. -mówili, że nawet samkoło krów chodzi i z Jagustynkš wszystko obrzšdza, byle ino ona se ršczków nie powalała... pono kupił w mieœcie porcenelę,by się nie przeziębiła za stodołę wychodzić... Gruchnęli œmiechem ogromnym i dowcipy jakgrad się posypały. Antek, sam nie wiedzšc dlaczego, cofnšł się na dawne miejsce, padł na worki i bezmyœlnie patrzył w długš, czerwona smugę œwiatła, bijšcš przez wywarte drzwi izdebki. Nie słyszał nic, turkot przygłuszał rozmowy, młyn dygotał bezustannie, szary tuman pyłów mšcznych przysłaniał młynice, lampki wiszšce u sufitu gdzieniegdzie migotały z kurzawy białej, żółciły się jak te kocie oczy zaczajone i drygały raz po raz na sznurach. Ale nie mógł wysiedzieć, podniósłsię znowu i cicho, na palcach podsunšł się pod same drzwi i słuchał. -... wszystko mu wytłumaczyła -mówił Mateusz-bez płot pono się spieszyła i bez to - Dominikowa przytwierdziła, jako się toczęsto przytrafia dzieuchom, że i jš to samo spotkało w panieństwie... Każda terazmoże zganiać na przełaz ostry... a stary baran uwierzył. Taki mšdrala, a uwierzył...Œmiali się tak, aż ten rechot po młynicy sięrozlegał, aż się pokładali. Antek przysunšł się bliżej, prawie w progu stanšł, a blady jak trup z zaciœniętymi pięœciami, skurczony w sobie, gotowy do skoku. -A to, co o Antku powiadali -podjšł znowu Mateusz, gdy się wyœmiali -że się tam z Jagusiš dobrze znali, nieprawda, wiem najlepiej. Sam słyszałem, jak skamlał u drzwi komory niby ten pies, aż go mietłš musiała odganiać. Przyczepił się do niej jakrzep do psiego ogona, ale go przeganiała... -Widzieliœcie to?... inaczej na wsi mówili... -zapytał któryœ. -Jakże, raz to byłem u niej w komorze? raz mi się to żaliła na niego? -Łżesz jak ten pies! -krzyknšł Antek przestępujšc próg. Mateusz się porwał w ten mig do niego, alenim mógł zmiarkować co bšdŸ, już Antek skoczył jak ten wilk wœciekły, chycił go jednš rękš za orzydle, przydusił, aż tamten dech i głos stracił, drugš ujšł za pas, wyrwał z miejsca jak kierz, nogš drzwi wywalił na dwór i poniósł go prędko za tartak, do rzeki ogrodzonej płotem, i cisnšł z całej mocy, aż cztery żerdki trzasły kiej słomki, a Mateusz niby kloc ciężki padł we wodę. Rejwach się uczynił i krzyk wielki, bo rzeka w tym miejscu bystra była i głęboka, rzucili się ludzie na ratunek i wycišgnęli go rychło, ale był nieprzytomny,ledwie się go docucili. Przyleciał wnet młynarz, przywiedli w parę pacierzy Jambroża, naszło się ludzi ze wsi, aż go przenieœli do młynarzowego domu, bo cięgiem mdlał i rzygał krwiš. Po księdza nawet posłali, tak się Ÿle z nim widziało, myœleli, że i ranka nie doczeka. Antek zaœ, kiedy Mateusza wynieœli, siadł spokojnie na jego miejscu przed kominem i grzał sobie ręce, i pogadywał z Frankiem, który się znalazł -a skoro ludzie popowracali i uspokoiło się nieco, rzekł takgłoœno, by wszyscy słyszeli, a mocno, by sobie każdy zapamiętał: -Kto ino będzie mnie szarpał i nastawał na mnie, każdemu tak zrobię albo jeszcze lepiej! Nikt się nie odezwał, patrzeli na niego z głębokim podziwem, z szacunkiem, bo jakże, żeby takiego chłopa jak Mateusz wzišć tak letko niby ten snopek słomy, ponieœć i rzucić do wody! Jeszcze nikto o takim mocarzu nie słyszał!... No, bo żeby się pobili, zmagali i jeden drugiego przemógł, poprzetršcał mu koœci, zabił nawet -rzecz zwyczajna! Ale nie, ino wzišć kiej tego szczeniaka za uszy i ciepnšć do wody! Że mu ta żebra popękały od żerdek, nic to, wylekuje się, ale taki wstyd, taki wstyd, tego chyba Mateusz nie przeniesie!...Tak owstydzić człowieka na całe życie!... -No, no wiecie, moiœciewy, tego jeszcze niebyło szeptali między sobš. Ale Antek na nich nie zważał, zmełł kaszę ikoło północka poszedł do domu; œwieciło się jeszcze u młynarza w tej izbie, gdzie złożyli Mateusza. -Nie będziesz się, œcierwo, przechwalał więcej, żeœ u Jagny w komorze bywał! -szepnšł nienawistnie i splunšł. W domu nic nie powiedział, choć Hanka jeszcze nie spała zajęta przędzeniem, ale rano nie poszedł do roboty, był pewny, że go odprawiš, zaraz jednak po œniadaniu przyleciał sam młynarz. -ChodŸcież do roboty, co macie z Mateuszem, to wasza sprawa, nic mi do tego, a tartak stać nie może, dopóki nie ozdrowieje; prowadŸcie robotę, cztery złote i obiad będę wam płacił. -Nie pójdę, da pan tyle, co Mateuszowi, stanę i nie gorzej poprowadzę. Młynarz się wœciekał, targował, ale przystać musiał, bo nie było rady, zaraz go też zabrał i poszli. Hanka nic z tego jeszcze nie pojęła, bo o niczym nie wiedziała. ROZDZIAŁ 4 W Wigilię przed godnymi œwiętami już od samego œwitania wrzał przyspieszony, goršczkowy ruch w całych Lipcach. W nocy czy też dopiero na odedniu mróz był znowu krzepko chycił, a że przyszedł po paru dniach miętkich i wilgnych mgieł, toobwalił drzewa sadziš jakby tymi szklanymistrużynami albo zasie puchem co najbielszym; słońce się nawet całkiem wyłupało i œwieciło na modrym, jakby oprzędzonym w cieniuœkie, przejrzyste mgły niebie, jeno że blade było, ostygłe kiej ta Hostia w monstrancji utajona, nic nie grzejšce, a naprzeciw, bo mróz brał nadzień, podnosił się jeszcze i przejmował takš skrzytwš, że dech zapierało i stworzenie wszelkie chodziło w parach oddechów, niby w kłębach mgieł, ale œwiat się cały rozsłonecznił i stanšł w takich migotliwych, jarzšcych blaskach, w takich ostrych skrzeniach, jak żeby kto diamentowš rosš przyokrył œniegi, aż oczy bolały patrzeć. Okólne pola, przywalone œniegiem, leżały białe, roziskrzone, a głuche i martwe, ino czasami ptak jakiœ łopotał wskroœ bielizn mienišcych, że ino cień jego czarny migotałpo zagonach albo to stadko kuropatw skrzykiwało się pod zasypanymi krzami i płochliwie, czujnie cišgnęło chyłkiem ku ludzkim siedzibom, pod brogi pełne; gdzie znów, ale nieczęsto, zajšczek jaki zaczerniał, kicał po œniegach, stawał słupka i drapał stwardniałš skorupę dobierajšc się do zboża, ale spłoszony szczekaniem psów, uciekał z nawrotem do borów oszroniałych, zawalonych œniegiem, zmartwiałych z zimna! -Pusto i głucho się czyniło na tych nie objętych okiem równiach œnieżnych, a tylko gdzieœ, w dalekoœciach modrawych, majaczyły wsie, siwiały sady, mroczały gšszcze, połyskiwały zamarzłe strumienie. Chłód przejmujšcy i od tych mroŸnych brzasków œwietlisty wionšł œwiatem całym i przenikał na wskróœ zlodowaciałš ciszš. Żaden krzyk nie rozdarł zakrzepłego milczenia pól, żaden głos żywy nie zadrgał ni nawet poœwist wiatru nie zaszeleœcił w suchych, roziskrzonych œniegach -ledwie niekiedy, czasami, od dróg zgubionych w zapach, tłukł się jękliwy głos dzwonka i skrzyp sani, ale tak słabo i odległe, że jeszcze nie chycił całkiem, nie rozeznał skšd i gdzie, a już przebrzmiał i zgoła przepadło w cichoœciach. Ale po lipeckich drogach, z obu stron stawu, rojno było od ludzi i wrzaskliwie; radosny nastrój œwięta drgał w powietrzu,przenikał ludzi, nawet w bydlštkach się odzywał; krzyki dŸwięczały w słuchliwym,mroŸnym powietrzu kieby muzyka, œmiechy rozgłoœne, wesołe leciały z końca w koniec wsi, radoœć buchała z serc; psy jakoszalałe tarzały się po œniegach, szczekały z uciechy i ganiały za wronami, tłukšcymi się około domów, po stajniach rżały konie, z obór wyrywaly się przecišgłe, tęskne ryki, a nawet ten œnieg jakby radoœniej skrzypiał pod nogami, płozy sań piskały na twardych wyszlichtanych drogach, dymy biły modrymisłupami a proœciuteńko, jakby strzelił, okna zaœ chałup grały tak w słońcu, aż raziło -a wszędzie pełno było wrzawy dzieci, rwetesu, gęgliwych głosów gęsich, co się trzepały po przyręblach, nawoływań; pełno było po drogach ludzi, przed domami, w opłotkach, a wskroœ oœnieżonych sadów raz po raz czerwieniły się wełniaki kobiet, przebiegajšcych z chałupy do chałupy, że raz po raz tršcane w biegu drzewiny i krze sypały strugami okiœci niby tš srebrnš kurzawš. Młyn nawet dzisiaj nie turkotał, stanšł na œwięta całe, a tylko zimne szkliwo wody przejrzystej, puszczonej na upust, dzwoniło bełkotliwie, a gdzieœ za nim, w ję czekał, kominem , 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj( , @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż(PŁc)ózc*mc+,c, :ž błotach i w oparzeliskach, z oparów kurzšcych się mgłami wydzierały się krzyki dzikich kaczek i całe ich stada kołowały. A w każdej chałupie, u Szymonów, u Maćków, u wójtów, u Kłębów, i kto ich tamzliczy a wypowie wszystkich, przewietrzano izby, myto, szorowano, posypywano izby, sienie, a nawet i œnieg przed progami œwieżym igliwiem, a gdzieniegdzie to i bielono poczerniałe kominy; a wszędzie na gwałt pieczono chleby i one strucle œwišteczne, oprawiano œledzie, wiercono w niepolewanych donicachmak do klusek. Boć to Gody szły, Pańskiego Dziecištka œwięto, radosny dzień cudu i zmiłowania Jezusowego nad œwiatem, błogosławiona przerwa w długich, pracowitych dniach, to i w ludziskach budziła się dusza z zimowego odrętwienia, otrzšsała się z szarzyzny, podnosiła się i szła radosna, czujšca mocno na spotkanie narodzin Pańskich! I u Borynów był taki sam rwetes, krętanina i przygotowania. Stary jeszcze był do dnia pojechał do miasta po zakupy z Pietrkiem, którego przyjšł do koni na Kubowe miejsce. A w chałupie uwijano się żwawo, Józka przyœpiewywała cichuœko i strzygła z papierów kolorowych one cudackie strzyżki,które czy na belkę, czy też na ramy obrazów nalepić, to widzš się kieby pomalowane w żywe kolory, od których aż gra w oczach! A Jagna, z zakasanymi po ramiona rękawami, miesiła w dzieży ciasto i przy matczynej pomocy piekła strucle takdługachne, że widziały się jako te lechy w sadzie, na których pietruszkę zasiewajš, tochleby bielsze nieco z pytlowej mški -a zwijała się żywo, bo ciasto już kipiało i trza było wyrabiać bochenki, to poglšdała za Józinš robotš, to zaglšdała do placka z serem i miodem, któren wygrzewał się już pod pierzynš i czekał na piec, to latała na drugš stronę do szabaœnika, w którym buzował się tęgi ogień. Witek miał przykazane, aby pilnował ognia idokładał polan, ale tyle go ino widzieli co przy œniadaniu, bo zaraz się gdziesik zapodział. Próżno Józka, to Dominikowa szukały go po obejœciu i nawoływały, ani się odezwał jucha; siedział ano za brogiemw szczerym polu pod krzami i zakładał sidła na kuropatki, a gęsto je przysypywałplewami dla niepoznaki i przynęty. Łapa z nim był i ten bociek, którego to był w jesieni chorego przygarnšł, wykurował, ochraniał, żywił, sztuk różnych wyuczył i tak się z nim pokumał, że niech ino zagwizdał nań po swojemu, to ptak chodziłza nim niezgorzej od Łapy, z którym był w wielkiej zgodzie, bo razem wyprawiali się na szczury w stajni. Rocho zaœ, którego na całe œwięta Boryna do chałupy przyjšł, siedział już od rana wkoœciele i tam do spółki z Jambrożym przystrajali ołtarze i œciany jedlinš, jakiej nawiózł księży parobek. Południe już dochodziło, gdy Jagna skończyła z chlebem, ułożyła bochenki na desce i jeszcze oklepywała i smarowała jebiałkiem, by zbytnio w ogniu nie popękały, gdy Witek wraził głowę w drzwi i krzyknšł: -Kolędę niesš! Jakoż już od rana starszy organiœciak, Jasio, ten, co był w szkołach, roznosił opłatki do spółki z młodszym bratem. Dojrzała ich Jagna już przed gankiem, że czasu nie było nawet coœ uprzštnšć, gdy doizby weszli z Pochwalonym. Zafrasowała się wielce, że to w izbie rozgardiasz był taki, to ino schowała pod zapaskę gołe ręce i zapraszała, by siedli odpoczšć, bo kosze mieli wielkie, a młodszydŸwigał niezgorsze torbeczki i niepróżne. -Jeszcze mamy pół wsi obejœć, a czasu niewiele!... -wzbraniał się. -Niech pan Jasio choć się ogrzeje, zamróz taki! -A może zdziebko goršcego mleka, to uwarzę -proponowała Dominikowa. Wymawiali się, ale przysiedli pod oknem na skrzyni, Jasio zaœ tak się wpatrzył w Jagnę, aż poczerwieniała i jęła spiesznie œcišgać na ręce rękawy, że i on pokraœniałjak burak i wzišł w koszu szukać opłatków, a wyjšł lepszš i grubszš paczkę,bo w złoty pasek okręconš i poprzekładanškolorowymi opłatkami. Jaguœ wzięła jš przez zapaskę i położyła na talerzu pod Pasyjkš, a potem wyniesła z dobry garniec siemienia lnianego i szeœć jajek. -Pan Jaœ dawno przyjechał? -Dopiero w niedzielę, trzy dni temu. -Pewnikiem ckni się im w tych szkołach? -zapytała matka. -Nie bardzo, ale to już niedługo, bo tylko do wiosny! -A mówiła pani organiœcina jeszcze w moje wesele, że pan Jasio na księdza idzie... -Tak, od Wielkiej Nocy, tak! -rzekł ciszej i spuœcił oczy. -Mój Boże, to dopiero pociecha się ojcom œciele! To dopiero radoœć, że oni księdzem ostanš, a może da Bóg, to i w naszej parafii! -Cóż tu u was słychać? -zapytał, aby przerwać pytania niemiłe. -A cóż by, dał Bóg, że nic złego. Pomaluœkuwszystko, pomaluœku, a dookoła, kieby w tym kieracie, jak zwyczajnie w chłopskim stanie. -Chciałem przyjechać na wasze, Jaguœ, wesele, ale mnie nie puœcili. -A taka zabawa była, że bez całe trzy dni tańcowali! -wykrzyknęła Józka. -Kuba podobno w tym czasie umarł! -A zmarło mu się, zmarło chudziaczkowi, krew go uszła i nawet bez œwiętej spowiedzi skończł. Mówiš po wsi, że pokutuje, że widzieli, jak się cosik nocami po drogach tłucze, na rozstajach jęczy, to pod krzyżami wystaje i zmiłowania boskiego czeka!... Kubowa dusza to być musi, nie druga ! -Co wy też mówicie! -Juœci, prawdę mówię, nie widziałam sama,to i nie przysięgnę na to, ale może być, może sš takie sprawy na œwiecie, że człowiekowy rozum, choćby i największy, anie wyrozumie, nie przejrzy -boskie to ano sš urzšdzenia nie ludzkie, nie, bo co my, chudziaki, możemy, to możemy, a resztę Bóg może! -Szkoda Kuby, sam ksišdz, jak mi opowiadało jego œmierci, to aż płakał z żalu. -Bo poczciwoœci to był parob, że i drugiegonie znaleŸć a cichy, pobożny, pracowity, cudzego nie ruszył, a z biednym to gotów się był kapotš ostatniš podzielić. -Tak się zmienia cišgle w Lipcach, że co przyjadę, poznać się nie mogę. Byłem dzisiaj u Antków, dziecko im chore, bieda u nich aż skrzypi, a on sam tak się zmienił, tak wychudł, że ledwiem go poznał! Nie odezwały się na to ani słowem, jeno Jagna odwróciła szybko twarz i zaczęła nakładać chleb na łopatę, a stara łypnęła oczami, że zaraz pomiarkował, jako w tymjest dla nich coœ przykrego, chciał naprawić, myœlał, o czym by dalej mówić, gdy Józka przystšpiła zapłoniona i jęła prosić, aby dał parę kolorowych opłatków. -Na œwiaty mi potrzebne, były z łońskiego roku, ale się we wesele do cna pomarnowały. Juœci, że dał jej kilkanaœcie i coœ aż w pišciu kolorach. -Aż tyle! Mój Jezus, a dyć to starczy i na œwiaty, i na księżyce, i na gwiazdy! -wołała ucieszona, poszeptały z Jagnš i zesromana, przysłaniajšc twarz zapaskš, wyniesła mu za nie coœ szeœć jajek. Boryna na ten czas powrócił z miasta i wchodził do izby, a za nim wciskał się Łapa z boćkiem, bo Witek też się zjawił równo z gospodarzem. -Zawierajcie prędko drzwi, bo się ciasto oziębi -krzyczała stara. -Jak kobiety zabierajš się do porzšdków, tochłopom trza komornego szukać choćby w karczmie, by przy pieczeniu nie zwalili na nas zakalca! -œmiał się Boryna rozgrzewajšc skostniałe ręce. -Droga jak po szkle i sanna sielna, ale i taki mróz, że trudno w saniach wysiedzieć! Daj, Jaguœ, Pietrkowi choćby chleba, bo przemarzł na koœć w tym sołdackim szynelu. Jasio na długo do domu? -Aż do Trzech Króli. -Ojciec ma z Jasia niezgorszš wyrękę, bo to i przy organach, i w kancelarii! Juœci, staremu żal puœcić pierzyny na taki mróz. -Nie dlatego, a tylko że krowa się dzisiaj ocieliła, to został w domu i pilnuje. -W dobry czas, będzie mleko na całš zimę. -Hale, Witek, dałeœ pić Ÿrebięciu? -Samam nosiła, ale nawet i po palcu pić nie chciał, baraszkuje ino, a do klaczy się tak wydziera, że przeprowadziłam do większejgródki. Chłopcy wyszli, ale Jasio jeszcze z opłotków się odwracał za Jagnš, bo też jakby jeszcze urodniejszš była niŸli na jesieni przed weselem. Nie dziwota też, iż starego całkiem zawojowała, iż œwiata za niš nie widział. Dobrze na wsi powiadali, że całkiem zgłupiał z tego kochania, bo choć kwardy był i nieustępliwy la wszystkich po dawnemu, ale Jagusia mogła z nim robić, co ino zechciała, słuchał się jej ze wszystkim, jej oczami patrzał, jej się radził, a i Dominikowej też, że do cna go opanowały! Dobrze mu z tym było, gospodarstwo szło,wszystko było w porzšdku, wygodę swojš miał, a użalić się przed kim i poradzić, że już o niczym nie myœlał i o nic nie stojał, co ino nie było Jagusiš, w którš jak w ten obrazek œwięty patrzał! Nawet teraz oto wygrzewał się przed kominem, a cięgiem chodził za niš rozmiłowanymi oczami i kieby przed weselem, słodkie słówka wcišż prawił, a jeno o tym myœlał, czym by się jej jeszczewięcej przypodchlebić. Ale Jagna tyle dbała o jego kochanie, co o ten œnieg z łońskiego roku, jakaœ mroczna była, zniecierpliwiona jego amorami, zła, wszystko jš drażniło, że jak ten luty wicher nosiła się po izbie -robotę spychałana matkę, to na Józkę, a często i starego do niej zaganiała cierpkimi słowy, a sama szła niby to zajrzeć na drugš stronę do pieca albo do Ÿrebaka w stajni, a głównie po to, by ostać samej i zamyœlać się o Antku. Jasio go jej przypomniał, że jak żywy stanšł przed niš, jak żywy... Prawie trzy miesišce go nie widziała, bo jeszcze na długo przed œlubem, tyla ino, cowtedy przejazdem na drodze pod topolami...juœci, czas płynšł jak ta woda; a to œlub, przenosiny, kłopoty różne, gospodarstwo, że i kiej to miała o nim pomyœleć! Nie widywała go, to i na myœl nie przychodził, a ludzie też wagowali się mówić o nim przed niš... A teraz, nie wiada dlaczego, takz nagła stanšł przed oczami i patrzył z takš żałoœciš, z takim wyrzutem, aż się jejdusza zatrzęsła ze zgryzoty... -Nicem ci nie winowata, nie, to czemu stajesz przede mnš jak ta dusza pokutujšca, czemu straszysz? -myœlała żałoœnie bronišc się przed wspominkami... ale dziwno jej było, czemu się tak mocno przypomniał, czemuż to ani Mateusz, ani Stacho Płoszka, ni inni?... Nikto drugi, tylkoon jeden! Zadać jej cosik musiał, że się biedzi teraz i wydziera z siebie, i w męce się pławi, bo taka tęsknoœć jš rozpierała, aż jš w dołku gnietło, a tak cosik we œwiatduszę niesło, że poszłaby, gdzie ino oczy poniesš, na bory i lasy. -Co on tam, chudziak, porabia, co se myœli?I ani sposobu, by z nim pomówić, ani sposobu i... nie wolno! Prawda, nie wolno, Jezus kochany, a dyć by to był œmiertelny grzech, œmiertelny! -mówił to ksišdz na spowiedzi, mówił... -ino by z nim pomówiła raz jeden, choćby przy œwiadkach, choćby...a to już ani dziœ, ani jutro, ani nigdy! Borynowa jest na wiek wieków amen... -Jagusia, a chodŸże, chleb trzeba przesadzić! -wołała stara. Pobiegła do domu, zwijała się, jak mogła, ale myœli o nim nie zatraciła, wcišż jej wracał na oczy i wszędzie przypominały się jego niebieskie œlepie i te brwie czarne,ite wargi czerwone, słodkie, łakome! Próżno zapamiętale wzięła się do roboty, paliło się jej w rękach, uprzštała izbę, wzięła się pod wieczór do obrzšdku krów, czego prawie nigdy nie robiła, nic to jednaknie pomogło, bo cišgle stał przed niš i tęsknica rosła w niej, i rozdzierała duszę,co jš tak strasznie rozdrażniło, że przysiadła na skrzyni przy Józce, czynišcej pospiesznie œwiaty, i buchnęła płaczem. Uspokajała jš matka, uspokajał mšż wystraszony, chodzili koło niej jak koło tego dziecištka rozgrymaszonego, głaskali, patrzyli w oczy, nic nie pomogło, wypłakała się do woli i wnet się w niej cosik przemieniło z nagła, bo się podniosłaze skrzyni prawie wesoła, pogadywała ze œmiechem, œpiewać nawet była gotowa, gdyby to był nie adwent ! Popatrzył zdziwiony Boryna, popatrzała matka, a potem na siebie długo i ważnie spoglšdali, wywiedli się do sieni, coœ tam poszeptali i wrócili rozradowani, weseli, rozeœmiani i nuż jš brać w ramiona, całować, a tacy byli dobrzy, że stara zakrzyknęła goršco: -Nie dŸwigaj dzieży, Maciej wyniosš! -Abo to mi nowina brać i cięższš! Nic nie rozumiała. Ale stary nie pozwolił, sam wyniósł, a potem przy sposobnoœci przyparł jš gdzieœ w komorze, srodze całował, a radoœnie coœ szeptał , by Józka nie usłyszała. -Wam z matkš we łbach się poprzewracało, nieprawda, co powiadacie, nie!... -Oboje z matkš znamy się na tym, już ja ci mówię, że tak jest. Zaraz, co to mamy? Gody... to by dopiero na lipca wypadło, w same żniwa... Czas nierychtowny, goršc, roboty, ale cóż poradzi, trza i za to Panu Bogu podziękować... -I znowu chciał jš całować, wyrwała mu się ze złoœciš i pobiegła do matki z wymówkami, ale stara potwierdziła stanowczo. -Nieprawda, zdaje się wam ino! -zaprzeczała goršczkowo. -Nie cieszy cię to, widzę? -Coby zaœ miało cieszyć, mało to kłopotów? a tu jeszcze nowe utrapienie! -Nie wyrzekaj, by cię Pan Jezus nie pokarał. -A niechta, a niechta! -Czemuż to się tak wyrzekasz tego, co? -Bo nie chcę i tyle! -Przecież gdyby było dziecko, to w razie œmierci starego, czego Boże broń, do zapisu i jego częœć by przyszła, a po równo z drugimi, może i na całym gruncie byœ ostała... -Wam ino jedno w głowie: grunt i grunt, a la mnie tyla stoi, co nic... -Boœ młódka jeszcze i głupia, a pleciesz bele co! Człowiek przez gruntu to jak bez nóg, tula się ino, tula, a do nikšd nie zajdzie. Nie powiadaj tylko na sprzeciw Maciejowi, bo mu markotno będzie... -Nie będę wstrzymywała w sobie, co mi tam Maciej ; -To pyskujże sobie choćby przed całym œwiatem, kiej nie masz rozumu, a mnie daj spokojnie chleb wysadzić, bo się na węgiel spiecze; zajmij się lepiej robotš, œledzie ano przełóż z wody do mleka, to więcej soli stracš, Józka niech maku utrze, jeszcze tyla do zrobienia, a wieczór ino, ino. Jakoż i prawda była, wieczór już stał u proga, słońce padało za bory, a czerwone zorze rozlewały się po niebie krwawymi zatokami, że œniegi gorzeć się zdawały, jakby zarzewiem posypane -ale wieœ głuchła i przycichała ; nosili jeszcze wodęze stawu, ršbali drwa, to ktoœ się spieszyłsaniami, aż koniom œledziony grały, biegali jeszcze przez staw, skrzypiały wrótnie gdzieniegdzie, zrywały się tu i ówdzie głosy różne, ale z wolna, wraz z gaœnięciem zórz i z tš popielnš sinoœciš, jaka się sypała na œwiat ruch zamierał, przycichały obejœcia i pustoszały drogi. Dalekie pola zapadały w mrokach, zimowy wieczór prędko nastawał i brał ziemię w moc swojš, a mróz się podnosił i tak œciskał, że głoœniej grały œniegi pod trepami i szyby malowały się w rózgi i kwiaty dziwne... Wieœ zginęła w szarych, œnieżystych mrokach, jakby się rozlała, że ani ujrzał domów, płotów i sadów, jedne tylko œwiatełka migotały ostro a gęœciej niŸli zwykle, bo wszędy się szykowano do wigilijnej wieczerzy. W każdej chałupie, zarówno u bogacza, jakiu komornika, jak i u tej biedoty ostatniej, przystrajano się i czekano z namaszczeniem, a wszędy stawiano w kšcieod wschodu snop zboża, okrywano ławy czy stoły płótnem bielonym, podœcielano sianem i wyglšdano oknami pierwszej gwiazdy. Jakoœ niewidne były zaraz z pierwszego wieczoru; jak to zwykle przy mrozie, bo skoro ostatnie zorze się dopalały, niebo zaczęło się zasnuwać jakby dymami sinymi i całkiem zatapiało się w buroœciach. Józka z Witkiem dobrze byli przemarzli, bo stali na zwiadach przed gankiem, nim pierwszš gwiazdę uwidzieli. -Jest! Jest! -wrzasnšł naraz Witek. Wyjrzał na to Boryna, wyjrzeli i drudzy, a na ostatku Rocho. Juœci, że była, tuż nad wschodem, jakby się rozdarły bure opony, a z głębokich granatowych głębin rodziła się gwiazda i zda się rosła w oczach, leciała, pryskała œwiatłem, jarzyła się coraz bystrzej, a coraz bliżej była, aż Rocho uklęknšł na œniegu, a za nim drugie. -Oto gwiazda Trzech Króli, betlejemska gwiazda, przy której blasku Pan nasz się narodził, niech będzie œwięte imię Jego pochwalone! Powtórzyli za nim pobożnie i wpili się oczami w tę œwiatłoœć dalekš, w ten œwiadek cudu, w ten widomy znak zmiłowania Pańskiego nad œwiatem. Serca im zabiły rzewliwš wdzięcznoœciš, wiarš goršcš, dufnoœciš i brały w siebie toœwiatło czyste jako ten ogień œwięty, plenišcy złe, jako sakrament. A gwiazda olbrzymiała, niosła się już niby kula ognista, błękitne smugi szły od niej niby szprychy œwiętego koła, i skrzyły się po œniegach, i œwietlistymi drzazgami nim, w ję czekał, kominem , 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj( , @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż-Puc.ŏc/Tcc0ˇ+¨c1_:$rozdzierały ciemnoœci, a za niš, jako te służki wierne, wychylały się z nieba inne, a liczne, nieprzeliczonš i nieprzejrzanš gęstwš, że niebo pokryło się rosš œwietlistš i rozwijało się nad œwiatem modrš płachtš, poprzebijanš srebrnymi gwoŸdziami. -Czas wieczerzać, kiedy słowo ciałem się stało! -rzekł Roch. Weszli do domu i zaraz też obsiedli wysokš i długš ławę. Siadł Boryna najpierwszy, siadła Dominikowa z synami, bo się dołożyła, aby razem wieczerzać, siadł Rocho, w poœrodku, siadł Pietrek, siadł Witek kole Józki, tylko Jagusia przysiadała na krótko, bo trzeba było o jadle i przykładaniu pamiętać. Uroczysta cichoœć zaległa izbę. Boryna się przeżegnał i podzielił opłatek pomiędzy wszystkich, pojedli go ze czciš, kieby ten chleb Pański. -Chrystus się w onej godzinie narodził, to niech każde stworzenie krzepi się tym chlebem œwiętym! -powiedział Rocho. A chociaż głodni byli, boć to dzień cały o suchym chlebie, a pojadali wolno i godnie. Najpierw był buraczany kwas, gotowany nagrzybach z ziemniakami całymi, a potem przyszły œledzie w mšce obtaczane i smażone w oleju konopnym, póŸniej zaœ pszenne kluski z makiem, a potem szła kapusta z grzybami, olejem również omaszczona, a na ostatek podała Jagusia przysmak prawdziwy, bo racuszki z gryczanej mški z miodem zatarte i w makowym oleju uprużone, a przegryzali to wszystko prostym chlebem, bo placka ni strucli, że z mlekiem i masłem były, nie godziło się jeœć dnia tego. Jedli długo i mało kiedy jeœli tam które rzekło jakie słowo, więc ino skrzybot łyżek o wręby się rozlegał i mlaskanie -tylko Boryna raz po raz rwał się pomagać Jagusi a wyręczać, aż go stara skarciła -SiedŸcie, nic się jej nie stanie, daleko jeszcze do czasu, a pierwsze œwięta na swojem, to niechaj się wkłada !... Ale Łapa skomlał z cicha, trykał łbem o zady, łasił się a przypochlebiał, by mu prędzej dali, a bociek, któren miał swoje miejsce w sieni, to często gęsto kuł dziobem w œcianę, to klekotał, aż się kury odzywały na grzędach. Nie skończyli jeszcze, gdy ktosik zapukał do okna. -Nie puszczać i nie obzierać się, to złe, wciœnie się i na cały rok ostanie! -wykrzyknęła Dominikowa. Opuœcili łyżki i słuchali strwożeni, pukanie znowu się ponowiło. -Kubowa dusza! -szepnęła Józka. -Nie pleć, ktosik potrzebujšcy; w ten dzieńnikto nie powinien być głodny ni ostawać bez dachu -odezwał się Roch podnoszšc się drzwi otwierać. Jagustynka to była, stanęła pokornie u proga i przez łzy, co się jej jak groch sypały, prosiła cicho: -Dajcie kšt jaki i choćby to, co psu wyrzucicie! Zmiłujcie się nad sierotš... Czekałam, że mnie dzieci zaproszš... czekałam... w chałupie mróz... na darmo wyziębłam... na darmo... Mój Jezus... a teraz, jak ta dziadówka... jak... rodzone dzieci... samš mię ostawiły i bez tej okruszyny chleba... gorzej niŸli tego psa... atam u nich gwarno, pełno ludzi... chodziłamkoło węgłów... w okna zaglšdałam... na darmo... -Siadajcie z nami. Trzeba było przyjœć wamzaraz z wieczora, a na dziecińskš łaskę nie czekać... jeno do trumny to ochotnie wbijš gwoŸdzie ostatnie, by się upewnić, żenie wrócicie już po nic... I z wielkš dobroœciš zrobił jej miejsce wedle siebie. Ale nie mogła nic przełknšć, choć jej Jagusia niczego nie żałowała i szczerym sercem zniewalała do jadła, cóż, kiej nie mogła, siedziała cicho, skulona i zaparta wsobie, że jeno po dryganiu pleców było widno, jaka jš męka ozdzierała. Cicho się w izbie stało, ciepło, serdecznie,nabożnie i tak uroczyœcie, jakby między nimi leżało to œwięte Dziecištko Jezus. Ogromny a cišgle podsycany ogień wesoło trzaskał na kominie i rozœwietlał całš izbę, aż lœniły się szkła obrazów i czerwieniały zamarznięte szyby, a oni siedzieli teraz wzdłuż ławy, przed ogniem,iporadzali z cicha a poważnie. Potem Jaguœ nagotowała kawy, to słodzili jš suto i popijali z wolna... Aż Rocho wyjšł z zanadrza ksišżkę okręconš w różaniec i zaczšł z niej czytać cichym a głęboko wzruszonym głosem: -Jako to stała się nam nowina, Panna porodziła Syna; aż w judejskiej ziemie, w Betlejem, nie bardzo podłym mieœcie, narodził się Pan w ubóstwie; na sianie, w stajni lichej, między bydlštkami, co w tej radosnej nocy cichej były Mu bratami. -A tasama gwiazda, co i dzisiaj œwieci, spłonęławówczas dla tej œwiętej Dzieciny -i drogę wskazywała trzem królom, co chociaż pogany i czarne jako te sagany, a serca mieli czujšce i z krajów dalekich, zza mórznieprzejrzanych, zza gór srogich przybiegliz darami, by prawdzie dać œwiadectwo. ” Długo czytał opowieœć onš, a głos mu się wzmagał i rozmadlał, i w œpiew prawie przechodził, że jakby tę œwiętš litanię wygłaszał, a wszyscy siedzi eli w milczeniu pobożnym, w ciszy serc zasłuchanych, w drżeniu dusz olœnionych cudem i w najszczerszym odczuciu łaski Pańskiej narodowi danej ! Hej, mój Jezus kochany! W stajence ci to lichej urodzić się przyszło, tam w tych krajach dalekich, między obcymi, między Żydy paskudne, między heretyki srogie! a wubóstwie takim, w taki mróz! O biedoto przenajœwiętsza, o Dziecineczko słodka!... Myœleli i serca biły współczuciem, a dusze się zrywały i niesły we œwiat jako ci ptakowie, aż do tej ziemi narodzin, do tej szopy, przed ten żłób, nad którym œpiewalianiołowie, do œwiętych nóżek Dziecištka przypadali sercami i całš mocš wiary ognistej i dufnoœci oddawali Mu się w te służki najwierniejsze aż po wiek wieków amen! A Rocho wcišż czytał, aż Józka, że to miętkie dzieuszysko było i wielce czujšce, zapłakała rzewliwie nad Pańskš niedolš, a Jaguœ wsparłszy twarz na dłoniach też płakała, aż jej łzy ciekły przez palce, że chowała głowę za Jędrzycha, któren z otwartš gębš wpodle słuchał, a tak się wielce dziwował słyszanemu, aż raz po raz szarpał Szymka za kapotę i wykrzykiwał: -Cie!... -słuchasz to, Szymek! -ale wnet milknšł, karany srogim wzrokiem matki. -Nawet tej kolebeczki nie miała biedota! -Dziw, że to nie zamarzło! -I że to chciał Pan Jezus tyle wycierpieć! -powiadali rozważajšc, gdy skończył, a Rocho im na to: -Bo ino ofiarš swojš i cierpieniem mógł zbawić naród, a gdyby nie to, to już by złycałkiem zapanował nad œwiatem i wybierałdusze la siebie. -Rzšdzi on tu i tak niemało -szepnęła Jagustynka. -Grzech panuje, to złoœć rzšdzi, a to sš kumy złego! -I... co tam rzšdzi, co panuje, komu tam wiada, jeno to jest pewne, że nad człowiekiem zła dola ma moc swojš i to cierpienie. -Nie powiadajcie, złoœć na dzieci was œlepi,byœcie nie zgrzeszyli!... Postrofował ja surowo, ale się już nie przeciwiła, pomilkli też wszyscy i rozważali, a Szymek powstał z miejsca i chyłkiem chciał się wynieœć. -Gdzie ci tak pilno? -syknęła stara, baczšcana wszystko. -Na wieœ pójde, goršc mię rozbiera... -bełkotał zestraszony. -Do Nastki cię niesie, na gzy, co? -Zabronicie to, przytrzymacie... -mówił ostrzej, ale już czapkę cisnšł na skrzynię. -Do chałupy idŸta z Jędrzychem, dom na boskiej Opatrznoœci został, zajrzyjcie do krów i czekajcie, przyjdę po was i razem do koœcioła pójdziemy. -Zarzšdziła, ale chłopaki wolały pozostać niŸli w pustej chałupie siedzieć; nie wyganiała ich też więcej, ale się zaraz podniesła i wzięła ze stołu opłatek. -Witek, zapal latarkę, do krów pójdziemy. Wtę noc Narodzenia i każde bydlštko rozumieczłowieczš mowę, i przemówić jest zdolne,że to między niemi Pan się narodził. Kto inobezgrzeszny zagadnie -ludzkim głosem odpowiedzš; równe sš dzisiaj ludziom i społecznie z niemi czujšce, więc i opłatkiem trza się z niemi podzielić... Ruszyli wszyscy do obory, a Witek ze œwiatłem przodem. Krowy leżały rzędem obok siebie i przeżuwały glamišc powoli, ale na œwiatło igłosy jęły postękiwać, zbierać się ciężko do powstawania a odwracać ciężkie, ogromne łby. -Tyœ gospodyniš, Jaguœ, to prawo twoje rozdzielić między wszystkie. Darzyć ci się będš lepiej i nie chorować; jeno jutro rano doić nie można, aż wieczorem, straciłyby mleko. Jagna połamała opłatek na pięć częœci i przychylajšc się nad każdš krowš, czyniła krzyż œwięty między rogami, a wtykała po kawałku w gębule, na szerokie, ostre ozory. -A koniom to nie dacie? -zagadnęła Józka. -Nie było ich w onym czasie przy Narodzeniu, to nie można. Wracali do izby, a Roch mówił: -Kużde stworzenie, trawka kużda, choćby i ta najmarniejsza, kamuszek najmniejszy, nawet ta gwiazda ledwie dojrzana -wszystko dzisiaj czuje, wszystko wie, że Pan się narodził. -Jezus kochany! Wszystko! To i ta ziemia, i te kamienie! -wykrzyknęła Jagna. -Prawdę rzekłem, tak ci to i jest -wszystko ma swojš duszę. Co ino jest na œwiecie, czujšcem jest i na swojš godzinę czeka, aż Jezus się zmiłuje i rzeknie: „Wstań, duszo, ożyj, zasługuj się nieba! ” Bo i robaczek najmniejszy, i ta trawka chwiejna, wszystko się po swojemu zasługuje i po swojemu chwały Pańskiej dostępuje. A w tę noc, jednš na rok cały, wszystko się podnosi, przecyka, nasłuchuje, a czeka tego słowa! Dla jednych ono przychodzi, la drugich jeszcze nie kolej, to legnš potem w mrok, cierpliwieczekajšcy œwitu, kto kamieniem, wodš, ziemia, drzewem, kto jeszcze czym innym, jak tam któremu Pan naznaczył!... Zamilkli rozważajšc, co powiedział, bo mšdrze był rzekł, prosto do serca, ale sięto Borynie ni Dominikowej nie widziało czystš prawdš, bo jš sobie w głowie przekładali i tak, i owak, a pojšć tego nie mogli. Juœcić, moc boska jest nieodgadnionaa cuda czynišca, ale żeby kamienie i wszystko duszę swojš miało... nie mogli tego wymiarkować. I nie myœleli już nad tym dłużej, bo przyszli kowalowie z dziećmi. -U ojca razem posiedzim i społem pójdziemy na pasterkę -tłumaczył kowal. -Siadajcie, siadajcie... milej będzie w kupie, a toć wszystkie będziemy razem, Grzeli ino brak. Józka srogo spojrzała na ojca, bo się jej Antkowie przypomnieli, ale bała się rzec tym. Obsiedli znowu ławy przed ogniem, tylko Pietrek ostał na podwórzu i ršbał drzewo, aby nie brakło opału na œwięta, a Witek nosił naręczami i układał drwa w sieni. -Ale, a to bym zapomniał! Dogonił mnie wójti prosił, byœcie, Dominikowa, zaraz szli do niej, już tam krzyczy i wydziera się, że pewnie tej nocy zlegnie... -Do koœcioła chciałam ze wszystkimi, ale kiedy mówicie, że już krzyczy, to polecę zajrzeć. Byłam rano, myœlałam, że jeszczeparę dni przetrzyma. Pogadała po cichu z kowalowš i pobiegła dochorej, że to znajšca była na chorobach i niejednego lepiej wylekowała niŸli dochtory.A Rocho jšł opowiadać historie różne, przygodne na dzień dzisiejszy, a między drugimi i takš: -„Dawno już temu będzie, bo tyle roków, coich jest od Narodzenia, chłop jeden, gospodarz bogaty, szedł był sobie z jarmarku, gdzie przedał parę tęgich ciołków; talary miał dobrze schowane w cholewie, kij niezgorszy w garœci i krzepki też był, że może we wsi najmocniejszy, alesię spieszył, aby przed nocš do domu się dostać, bo podówczas zbóje kryły się w lasach i poczciwym ludziom drogę zastępowały. Latowš porš musiało to być, bo bór był zielony, pachnšcy i żywymi głosami rozbrzmiały, a wiater był duży, to drzew a się kołysały i szum srogi szedł górš. Pospieszał chłopina, jak ino mógł, a rozglšdał się strachliwie dookoła, ale nic nie dojrzał... chojary ino stały przy chojarach, dęby przy dębach, sosna przy soœnie, a nigdzie żywej duszy; tyle co te ptaszyska przecišgały między pniami. Strach go. brał coraz bardziej, bo przechodził koło krzyża przez taki gšszcz,gdzie się i oczami nie przecisnšł, a kędy właœnie najczęœciej zbóje następowali, to się przeżegnał, pacierz w głos mówił i w dyrdy pobiegł... Już się szczęœliwie wydostał z wysokiego lasu, już ino tš karłowatš soœninš a jałowcami się przebierał, już nawet widział pola zielone, rozkołysane, już mu plusk szedł od rzeki, skowronki œpiewały, już ludzi zoczył przy pługach, a nawet boćki jak kluczem cišgnęły na bagniska, a nawet poczuł z wiatrem sady wiœniowe, co były kwitły... gdy wtem z tych krzów ostatnich wyskoczyli zbóje! Dwunastu ich było i wszyscy z nożami! Bronił się, ale wnet przemogli, a że pieniędzy oddać po dobroœci nie chciał a krzyczał, to powalili go na plecy, przygnietli nogami, odnieœli noże i już, już mieli go żgnšć... a wtem skamienieli z nagła i zostali tak z podniesionymi nożami, zgarbieni, srodzy a nie ruchajšcy się -i wszystko się w ten migzatrzymało w miejscu... Ptaki pocichły i wisiały w powietrzu... rzeki stanęły... słońce jakby zakrzepło... wiatr zmartwiał... drzewa ostały, jak je był wicher przygišł... zboża także... bociany zaœkieby wrosły w niebo z rozłożonymi skrzydłami... nawet ten chłop orzšcy stał z podniesionym batem -œwiat się cały zalškł w to oczymgnienie i skamieniał! Jak to długo było, nie wiadomo -aż rozległsię nad ziemiš anielski œpiew: Bóg się rodzi, moc truchleje! Ruszyło się zaraz wszystko, ale zbóje poniechali chłopa widzšc w tym cudzie przestrogę i razem już poszli za tymi głosami anielskimi do stajenki onej pokłonićsię Narodzonemu! Wraz z nimi, co ino żyło na ziemi i w powietrzu. ” Dziwowali się wielce temu, co Rocho opowiadał, ale potem Boryna, to i kowal teżopowiadali różne różnoœci. A w końcu Jagustynka, która cały czas w cichoœci siedziała, rzekła cierpko: -Mówicie, mówicie, a tyle jest z tego, że wam czas się nie dłuży! Hale, prawda to była, że przódzi z nieba przychodziły opiekuny różne, co biednemu i uciœnionemu zmarnieć nie dawały! Czemuż teraz takich nie uwidzi? Mniej to biedy, mniej mizeracji, mniej tego dusznego skrzybotu?... Człowiek jest jako ten ptak bezbronny, na œwiat puszczony -a to go jastrzšb, a to go zwierz, a to głód, aw końcu i ta kostucha dodusi -a ci prawiš omiłosierdziu i głupie żywiš, i maniš obietnicami, że zbawienie przyjdzie! Przyjdzie, ale Antychryst, i ten sprawiedliwoœć wymierzy, ten się zmiłuje, jak ten jastrzšb nad kurczštkiem. Porwał się Rocho i zaczšł wielkim głosem wołać: -Nie bluŸnij, kobieto, nie grzesz, nie słuchaj podmów diabelskich, bo na potępienie się wiedziesz i wieczny ogień! -Ale upadł na ławę, łzy mu zalały głos, trzšsł się cały ze zgrozy œwiętej, z bólu nad tš duszš zgubionš, a gdy nieco przyszedł do siebie, z całej mocy duszy wierzšcej wykładał prawdę i na dobrš drogę wyprowadzał. I długo, długo mówił, że lepiej i ksišdz na ambonie nie potrafił. A tymczasem zaœ Witek, głęboko tknięty słowami, że w noc tę krowy mowę ludzkš majš, wywołał po cichu Józkę i poszli oboje do obory. Trzymajšc się za ręce i dygoczšc ze strachu, a żegnajšc się raz po raz, wsunęlisię do obory pomiędzy krowy. Przyklęknęli przy największej, jakby przy matce całej obory; tchu im brakowało, dusze się trzęsły, łzy nabiegały do oczów,serca przenikał strach œwięty, jakoby w koœciele podczas Podniesienia, ale dufnoœć serdeczna i wiara w nich była, bo Witek nachylił się aż do samego ucha i szepnšł drżšco: -Siwula, siwula!... Nie odrzekła ni tym słowem jednym, postękiwała ino, żuła, ruchała gębulš pomlaskujšc ozorem. -Cosik się jej stało, że nie odpowiada, może -za karę. Przyklęknęli przy drugiej i znowu Witek zapytał, ale już z płaczem prawie... -Łaciata! Łaciata!... Przywarli oboje do jej pyska, słuchali z zamarłym tchem, ale nic nie usłyszeli, ani słowa, nic... -Grzeœniœmy pewnie, to nie usłyszymy, ino bezgrzesznym odpowiadajš, a my grzeszne... -Prawda, Józia, prawda, grzeszne my, grzeszne... Mój Jezus... prawda... juœci, wzišłem gospodarzowi postroneczki... a i ten rzemień stary... a i te... -nie mógł mówić więcej, płacz go chycił, żal i to poczucie winy, że aż się zanosił, a Józka też mu serdecznie wtórowała, i tak płakalispołem, nie mogšc się utulić, aż wypowiedzieli przed sobš przewiny swoje agrzechy wszystkie... Ale w izbie nikt nie spostrzegł ich braku, œpiewali teraz pieœni pobożne, że to nie czas przed północkiem na kolędy. Na drugiej zaœ stronie mył się i pucował do czysta Pietrek a przebierał całkiem, bo mu Jagna nowe przyobleczenie, które miał w komorze, wyniesła. Aż krzyknęli z podziwu, gdy wszedł potem do izby; pozbył się bowiem szynela i tych sołdackich ubierów, a stanšł przybrany zwyczajnie po chłopsku. -Œmieli się ze mnie, burkiem przezywali, , kominem , 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj( , @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż2PZc3Şţc4¨  B5H'c€6d6 >tom się i przeodział! -wybełkotał. -Mowę odmień; nie szmaty! -rzuciła Jagustynka. -Sama mu powróci, sama, bo duszy widno jeszcze nie stracił całkiem. -Pięć roków we œwiecie był, mowy swojej nie słyszał, to i nie dziwota!... Umilkli naraz, bo ostry, przenikliwy głos sygnaturki przedzierał się do izby. -Sygnujš na pasterkę, trza się nam zbierać!Jakoż w pacierz może wyszli wszyscy, prócz Jagustynki, która ostała domu pilnować, a głównie, by dać folgę uciœnionemu sercu. Noc była mroŸna, roziskrzona gwiazdami, modrawa. Sygnaturka wcišż dzwoniła i jako ten ptaszek œwiergotała zwołujšcy do koœcioła. Naród też już wychodził z chałup, gdzieniegdzie otwieranymi drzwiami lunšł potok œwiatła i zamigotał jak błyskawica, gdzieniegdzie gasły okna, czasem głos jakiœ się podniósł w mrokach, kaszel, skrzyp œniegu pod nogami, to słowo Boże, którym się pozdrawiali, a coraz gęœciej majaczeli w tej szaromodrawej nocy, tłumami walili, że ino tupot nóg rozlegał się w suchym powietrzu. Kto był żyw, do koœcioła cišgnšł, ostały ino po chałupach całkiem stare, chore albokaleki. Już z daleka widniały rozgorzałe okna koœcielne i główne drzwi na rozcież wywarte, a œwiatłem buchajšce, naród zaœpłynšł przez nie i płynšł jak woda, z wolna zapełniajšc wnętrze, przystrojone wjodły i œwierki, że jakby gęsty bór wyrósł w koœciele, tulił się do białych œcian, obrastał ołtarze, z ław się wynosił i prawie sięgał czubami sklepień, a chwiał się i kołysał pod naporem tej żywej fali, i przysłaniał mgłš, parami oddechów, zza których ledwie migotały jarzšce œwiatła ołtarzów. A naród wcišż jeszcze nadchodził i płynšł bez końca... Nadeszli hurmš całš aż z Polnych Rudek, a szli ramię w ramię, ostro i ciężko, bo chłopy były ogromne, rozrosłe, w granatowe kapot co do jednej, w podwójnych zapasach i w czepcach pookręcanych w czerwone chusty. Nadcišgali z rzadka, kapaninš, po dwóch, po trzech i ci z Modlicy, cherlaki i mizerotasama; w łatanych siwych kapotach, z kijami, bo na piechty wędrowali; po karczmach szły o nich przekpiewy że samymi piskorzami się żywiš, bo to na niskich rolach siedzieli, wœród błot, a dymem torfowym od nich wiało. I z Woli nadchodził naród, a wiedli się całymi familiami, jak te krze jałowcowe, co zawżdy zwartš kupš rosnš, niewyrosłe,œredniaki same, a pękate kiej wory, prędkiejednak, wyszczekane, sielne procesowniki, zabijaki niemałe, a szkodniki l eœne, w szare kapoty ze sznurami czarnymi przybrane i pasami czerwonymi okręceni. Nadcišgnęła i szlachta rzepecka, co to wedle gadki: „worek ino a płachta ”, albo że się ich pišciu krowiego ogona trzyma, a we trzech jednš czapkę majš -ci szli kupš, milczkiem, spode łba patrzšcy i z góry, a kobiety swoje, jakoby dwórki jakie wystrojone i wielce urodne, białe na gębie,œwiergotliwe, wiedli w poœrodku i mocno uważali. A zaraz po nich walili ludzie z Przyłęka, szli zaœ jak ten bór sosnowy wyroœnięci, œmigli i mocni; a postrojeni aż oczy raziło; kapoty mieli białe, kamizele czerwone wstęgi u koszul zielone i portki żołtopasiaste , a pchali się œrodkiem nieustępliwie, nie baczšc na nikogo, przed sam ołtarz. Za nimi zaœ, prawie już na ostatku, jak jakie dziedzice, wychodziły chłopy dębickie, niewiela ich było, a każdy z osobna szedł, z paradš, a puszył się, wynosił i po ławkach przed: wielkim ołtarzem zasiadał, i pierwszeństwo brał przed innymi, dufny w bogactwo swoje -a kobiety ich były z ksišżkami, w czepeczkach białych, wišzanych pod brodę,iw katanach z cienkiego sukna... a potem jeszcze szli z wsi dalszych, z przysiółków różnych, z domów w lasach rozsypanych, ztrackich bud, ze dworów, że kto by tam zapamiętał i wyliczył!... A między tym gšszczem zwartym, kolebišcym się i szumišcym jak bór, gęsto się bieliły kapoty Lipczaków i czerwieniały chusty kobiet. Koœciół był zapchany do cna, aż do tego ostatniego miejsca w kruchcie, że którzy byli ostatni, to już na mrozie pod drzwiami pacierz mówili. Ksišdz wyszedł ze mszš pierwszš, organy zagrały, a naród się zakołysał, pochylił i na kolana padł przed majestatem Pańskim. I już cicho było, nikt nie œpiewał, a modliłsię każdy wpatrzony w księdza i w tę œwieczkę, co płonęła wysoko nad ołtarzem, organy huczały przyciszonš a tak tkliwš nutš, że mróz szedł przez koœci,czasem ksišdz się odwrócił, rozkładał ręce, powiadał w głos łacińskie œwięte słowo, to naród wycišgał ramiona, wzdychał głęboko, pochylał się w skrusze pobożnej, bił się w piersi i modlił żarliwie. Potem zaœ, gdy się msza skończyła, ksišdzwlazł na ambonę i prawił długo, nauczał otym dniu œwiętym, przestrzegał przed złem, gromił, rękami wytrzšchał i grzmiałtym słowem palšcym, -że jaki taki westchnšł ciężko, kto się bił w piersi, kto się w sumieniu z win kajał, kto się zamedytował, któren znów co miętszy, a kobiety zwłaszcza, płakał -bo ksišdz mówił goršco a tak mšdrze, że każdemu toszło prosto do serca i do rozumu, juœci, żetym ino, co słuchali, bo wiela było takich, których œpik morzył z goršca. A dopiero przed drugš mszš, kiej już naródskruszał nieco modleniem się, huknęły znowu organy i ksišdz zaœpiewał: W żłobie leży, któż pobieży. Naród się zakołysał, powstał z klęczek, wraz też pochwycił nutę i pełnymi piersiami, a z mocš ryknšł jednym głosem:Kolędować małemu ! Zatrzęsły się drzewa i zadygotały œwiatła od tej serdecznej wichury głosów. I już, tak się zwarli duszami, wiarš i głosami, że jakby jeden głos œpiewał i bił pieœniš ogromnš, ze wszystkich serc rwišcš, aż pod te œwięte nóżeczki Dziecištka. Gdy już i drugš mszę wysłuchali, organista jšł wycinać kolędy na takš skocznš nutę, że ustoić było trudno, to się kręcili, przedeptywali, odwracali do chóru i wesołopokrzykiwali kolędy za organami. Jeden ino Antek nie œpiewał z drugimi, przyszedł był z żonš i ze Stachami, puœcił ich naprzód, a sam ostał przy ławkach, niechciał już zabierać dawnego miejsca pomiędzy gospodarzami przed ołtarzem, właœnie się był rozglšdał, gdzie by przysišœć, kiedy spostrzegł ojca wraz z całym domem, przepychali się œrodkiem, a Jagna szła na przedzie. Usunšł się pod œwierk i już z niej oka nie spuœcił, bo widna była z dala przez wzrost, siadła w ławce z brzega zaraz, przy przejœciu -nawet nie myœlšc o tym i nie wiedzšc, cisnšł się przez gęstwę uparcie, aż dostał się obok niej, a gdy podczas mszy przyklękali, uklęknšł i tak sięprzychylił, że głowš dotykał jej kolan. Nie spostrzegła go od razu, bo stoczek, przy którym modliła się na ksišżce, rozkršżał tak mdłe œwiatło i gałęzie œwierków tak przysłaniały, że nic pobok nie dojrzała, dopiero w czasie Podniesienia,gdy uklęknęła i bijšc się w piersi pochyliła głowę -spojrzała w bok bezwiednie zamarło jej serce, skamieniała z radoœci, nie œmiała się ruszyć, nie œmiała spojrzeć po raz drugi, bo snem się jej wydało to widzenie, majakiem, niczym więcej... Przywarła oczy i długo, długo klęczała pochylona, zgięta do ziemi, nieprzytomna prawie ze wzruszenia... aż usiadła raptem ispojrzała mu prosto w twarz. Tak, on ci to był, Antek, on, wymizerowanywielce, poczerniały, wynędzniały, że łacnonawet w tym mroku dojrzała, a te jego wielkie, napastliwe i harde oczy tak się słodko patrzyły, a tak żałoœci były pełne,że œcisnęła się jej dusza trwogš i współczuciem, a łzy same napływały do oczów. Siedziała sztywno jak i drugie kobiety, w ksišżkę patrzała, ale ani jednej litery nie rozeznała, ni kart nawet, nic, bo te jego oczy smutne, oczy żałosne, oczy parzšce blaskami stały przed niš, jaœniały jak gwiazdy, œwiat cały przysłoniły, że zatraciła się całkiem, przepadła zgoła -a on wcišż klęczał, słyszała jego krótki i goršcy oddech i czuła tę moc słodkš, tę moc strasznš, jaka biła od niego, szła jej prosto do serca, krępowała niby powrozami i przejmowała strachem a słodkoœciš, dreszczem, od którego rozum odchodził, miłowania krzykiem tak potężnym, że trzęsła się w niej każda kosteczka, a serce tłukło się jako ten ptak, gdy mu dla swawoli skrzydła przybijšdo œciany!... Msza się odprawiła, kazanie było, druga msza przeszła, naród œpiewał społem, modlił się, wzdychał, płakał -a oni byli jakby poza œwiatem całym, nie słyszeli nic,nie widzieli nic i nie czuli nic prócz siebie. Strach, radoœć, miłowanie, przypomnienia, obietnice, zaklęcia i pożšdania paliły się w nich na przemian, szły z serca do serca, wišzały ze sobš, że jednako już czuli, jednako im serca biły, jednakim ogniem grały im oczy. Antek przysunšł się jeszcze bliżej, wsparł się ramieniem w jej biedro, aż jš przytomnoœć odchodziła i rumieńce oblewały, a podczas gdy znowu przyklęknęła, szepnšł jej goršcymi jak węgiel ustami w same ucho: -Jaguœ! Jaguœ! Wstrzšsnęła się i omal nie padła ze wzruszenia, tak głos ten przeszył jš luboœciš, jako tym ostrzem przesłodkim, i radoœciš. -WyjdŸ którego dnia za bróg... o każdym wieczorze czekał będę... nie bój się... pomówić mi z tobš pilno... wyjdŸ... -szeptał namiętnie i tak blisko, tak blisko, aż jš twarz paliła od jego oddechów... Nie odpowiedziała, sił jej zbrakło, głos uwišzł w gardle, serce dygotało i tak biło,że chyba słyszeć musieli dokoła -ale uniosła się nieco, jakby już iœć chciała tam... gdzie prosił... gdzie miłowaniem nakazywał... za bróg... W czas jakoœ gruchnęli pierwszš kolędę, koœciół zatrzšsł się od œpiewów, że ona opamiętała się nieco i usiadła rozglšdajšc się po ludziach i po koœciele... Ale Antka już nie było, odsunšł się nieznacznie i z wolna wycofał aż na cmentarz. Długo stał na mrozie pod dzwonnicš, rzeŸwił się i nabierał powietrza, przytomniał... ale taka radoœć rozpierała mu serce, taki krzyk miał w sobie, taki wicher mocy, że nie słyszał œpiewu, jaki bił z drzwi koœcielnych i szedł na œwiat, nijakichœ cichych, skamlšcych głosów, rozlegajšcych się w dzwonnicy... Nic, o niczym nie wiedział, nabrał garœć œniegu i połykał chciwie, a potem skoczył przez mur na drogę -i poniósł się jak wicher na pola. ROZDZIAŁ 5 Borynowie dopiero na samym œwitaniu powrócili z koœcioła i ledwie w pacierz potem już cały dom chrapał, aż się rozlegało, tylko jedna Jagusia, choć była wielce utrudzona, nie zasnęła; próżno się wciskała w poduszki, próżno oczy przywierała i nawet pierzynš zasłaniała głowę nie pomogło, sen nie przychodził, a jeno jakby zmora zwaliła się na niš i na piersi padła takim ciężarem, że ani odetchnšć mogła, ni krzyknšć, ni się porwać z łóżka; leżała nieruchoma, w odrętwieniu takiego półsnu, półjawy, w którym rozum niczego nie rozeznaje, a ino sama dusza się wyprzędza ze wspominek, jak gdyby z kšdzieli, i omotuje sobš œwiat cały, cudnoœci różne patrzy, nad ziemiami się nosi, w słońce się ubiera -a tyla sama jest, co te odbicia na wodzie czystej a zwichrzone... Tak było z Jagnš, że chociaż nie zasnęła, a sczezło z jej pamięci wszystko i jako ten ptak niesła się duszš po cudeńkach -po onych dniach pogasłych, po czasach pomarłych, a we wspominaniachjeno żywišcych... w koœciele się być czuła...Antek klęczał obok... mówił wcišż i parzył jš oczami, parzył jš słowami, przejmowałsłodkš mękš i strachem zarazem... to œpiewjakiœ się rozlegał i organy huczały tak przenikliwie, aż każdš nutę z osobna czuła w sobie, to czerwona groŸna twarz księdzasię jej widziała i wycišgnięte nad narodem ręce... to œwiatła... to potem inne, dawne wspominki przychodziły... spotykania się z nim... całunki... uœciski... aż goršc jš przenikał i taka luboœć; że się prężyła cisnšc mocno do poduszek... to znowu wyraŸnie, głoœno słyszała: „WyjdŸ! WyjdŸ!... ”aż się podnosiła i jakby szła w sobie, szła chyłkiem pod drzewami; we mrokach... a strach w niej dygotał, krzyk jakiœ leciał za niš, przerażenie wiało z ciemnoœci. I tak wcišż w kółko, to jedno, to drugie, to dziesište przychodziło na niš, że się opamiętać ni wyrwać spod tego nie mogła -nic, tylko zmora musiała jš dusić albo zły nagabywał i do grzechu sposobił. O dużym już dniu podniesła się z poœcieli, ale czuła się jak z krzyża zdjęta, wszystkie koœci jš bolały, blada była, roztrzęsiona i strasznie smutna. Mróz był zelżał nieco, ale poczerniało jakoœ na œwiecie, œnieg chwilami prószył, aczasem znów mocny wiatr powiewał, targał drzewami, że stawały w œnieżnej kurzawie, i po drogach przeœwistywał, ale mimo to wieœ huczała œwištecznš radoœciš,pełno ludzi snuło się po drogach, często saniami ktoœ walił, to gromadami wystawaliw opłotkach poredzajšc, to odwiedzali się po sšsiedzku, a dzieci całym stadem, kiej te Ÿrebaki na paœniku, baraszkowały na stawie, aż na wieœ całš roznosiły się wrzaski. Ale Jagusi nie było w sercu wesoło ni drujko, nie!... Zišb jš przejmował, chociaż ogień wesoło buzował na kominie, głucho jej jakoœ było, mimo cišgłego gwaru i Józinych œpiewek, dzwonišcych po chałupie,obcš się czuła w poœrodku swoich, tak obcš, że ze strachem patrzała na nich i jakby wœród zbójów się czuła. A często, nie mogšc się oprzeć, zasłuchiwała się w tych goršcych szeptachAntkowych, co wcišż, z jednakš siłš dzwoniły w sercu... -Gniew boski i potępienie wieczne na takie! ”-twarz i wycišgnięte, grożšce ręce widziała przed sobš. Zalękła się srodze, struchlała w głębokim poczuciu winy. -Nie, nie wyjdę! Grzech by był œmiertelny, œmiertelny! -powtarzała krzepišc się tym słowem i odżegnujšc od zła, ale dusza jej krzyczała w żalu i męce bo rwała się do niego, rwała całš mocš, całš potęgš życia, jak to drzewo przywalone zwałami rwie się o wioœnie do słońca, jak ta ziemia prężšca się pod pierwszym tchnieniem ciepła... Ale strach grzechu przeważył jeszcze, że zmogła się w sobie i usiłowała zapomnieć o nim, zapomnieć na zawsze... . nie wychodziła z chałupy, bała się wychylić w opłotki; bo; może tam gdzie przyczajony czeka i zawoła na niš... a oprze mu się to wtedy, wstrzyma duszę, nie poleci za tym głosem? !... Ostro się wzięła do gospodarstwa, cóż, kiedy nie było wiele do roboty, Józka już obrzšdziła wszystko, a do tego stary chodził za niš cięgiem i niczego się tknšć nie pozwalał. -Odpocznij, nie narywaj się, by ci się przedczasem nie stało co złego. To i nie robiła, a ino tłukła się po izbach bez celu, wyglšdała na œwiat bez potrzeby,w ganku stawała, a coraz większa cknoœć jš przejmowała i rozdrażnienie zarazem, bo gniewały jš te stróżujšce mężowe oczy,gniewała radoœć i gwar całego domu, gniewał nawet ten bociek łażšcy po izbie, że z rozmysłem potršcała go wełniakiem, aż nie mogšc już wytrzymać, a upatrzywszy sposobnš chwilę pobiegła do matki, ale stawem poleciała, na przełaj i jeszcze się trwożnie rozglšdała, czy gdzie nie stoi za drzewem zaczajony !... Matki nie było, rankiem pono zajrzała i powróciła do wójtowej, Jędrzych zaœ dym puszczał w komin, a co trochę wybiegał przed dom patrzeć na drogę, bo Szymek przystrajał się w komorze. Odmieniło się w niej, opadły wszystkie zgryzoty, skoro jeno poczuła się po dawnemu w swojej izbie, na starych œmieciach, poweselała całkiem i bezwiednieprawie zaczęła się krzštać, zajrzała do krów, przecedziła mleko, które od rana jeszcze stało w skopkach, rzuciła kurom ziarna, zamietła izbę, uprzštnęła, co było potrza, i wesoło pogadywała z chłopakami,bo Szymek, wystrojony w nowš kapotę, wyszedł był na izbę i przyczesywał się przed lusterkiem. -Kędy się to szykujesz? -A na wieœ, u Płoszków zbierajš się chłopaki. -Da ci to matka iœć, co? -Pytał się cięgiem o przyzwoleństwo nie będę, swój rozum też mam i swojš wolę... ico mi się jeno uwidzi -zrobię!... -Pewnikiem to zrobi, pewnikiem! -dogadywałJędrzych trwożnie wyglšdajšc na drogę. -A żebyœ wiedział, zrobię, na złoœć zrobię,do Płoszków pójdę, do karczmy pójdę, z chłopakami pił będę! -wykrzykiwał hardo. -Daj głupiemu wolę, to jak ten cielak w cały œwiat się poniesie, choć mu ino do cycka iœć potrza! -rzekła cicho nie przeciwišc mu się w niczym, choć wygadywał na matkę i wygrażał się srodze, nawet mało wiele słyszała, bo anowracać było potrzeba do domu, wracać, a jej tak było żal wychodzić stšd, że prawie z płaczem się podniosła i wolno a ciężko poszła. A w domu gwarniej jeszcze było i weselej niŸli przódzi. Nastka Gołębianka przyleciała , 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj( , @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż7P/c8*c9Š“c:<+Žc;ę9‚'i gziły się z Józkš, aż na drodze było słychać. -Wiecie, a to moja rózga zakwitła! -krzyknęła do chodzšcej Jagny. -Jaka rózga? -A tom jš ucięła w Jędrzejki, zasadziłam wpiasek, trzymałam na piecu i zakwitła! Zaglšdałam wczoraj, nie było jeszcze ani jednego kwiatuszka, a przez noc całkiem zakwitnęła, patrzcie ! Przyniosła ostrożnie garnczek wypełniony piaskiem, w którym tkwiła spora gałęŸ wiœniowa, obsypana delikatnym kwiatem. -Trzeœnia, kwiatuszki różowe i pachnšce! -szepnšł Witek poważnie. -A prawda, trzeœnia! Obstšpili dokoła i z dziwnš radoœciš a podziwem poglšdali na okwieconš, woniejšcšgałęŸ, na to weszła Jagustynka, ale dzisiajbyła już po dawnemu dufna w siebie, wrzaskliwa, harda i baczšca, aby ino dogryŸć komu, a dobrze. -Zakwitła rózga, prawda, ale nie la ciebie, Józia, tobie jeszcze rzemień potrzebny aboico twardsze! -rzekła zaraz na wstępie. -A la mnie zakwitła, samam w noc Jędrzejkowš ucieła, samam... -Młódka jeszcze jesteœ, to pewnie la Nastki œlub wróży! -tłumaczyła Jaguœ. -W garnczek wsadzałyœmy razem, ale samaucinałam, to la mnie zakwitła!... -wrzeszczała i aż na płacz się jej zbierało, że nie przytwierdzajš. -Jeszcze ci czas ganiać za parobkami i wystawać na przełazach; starszym przódzipora, starszym! -mówiła nie patrzšc na nikogo, a uœmiechała się ku Nastce -cicho no, Józia. Wiecie, a to w nocy Magda od organistów zległa w kruchcie. -Cudeńka prawicie! -Żeby to cudeńka, ale prawdziwš prawdę! Jambroży szedł dzwonić i nastšpił na niš... -Mój Jezus! I nie przemarzła! -Bogać ta nie, dziecko na œmierć zamarzło! a Magda ledwie zipie. Wzięli jš na plebanię i cucš jeszcze... a lepiej, żeby nie docucili... co jej za niewola żyć, co za dobro jš czeka: cierpienie ano i harowanie! -Powiadał Mateusz, że jak jš organisty wypędziły przychodziła cięgiem do młyna i tam przesiadywała, ale potem Franek jš sprał i wygonił, pono z młynarzowego przykazu. -Cóż to miał z niš zrobić, w ramki oprawić i na œcianie powiesić! Chłop on jest jak i drugie, przysięgał, jak sięgał, a dostał, zaprzestał! Juœci, bez winy on nie jest, alenajwięcej winowate organisty! Póki zdrowa była to orali w niš kiej w te dwa woły, sama jedna robiła wszystko, a małe to gospodarstwo majš? Samych krów pięć, a dziecisków tyle, œwiń, gadziny, pola tyle! A jak zachorowała, tš jš wygnały, œcierwy nie ludzie! -A po cóż się zadawała z Frankiem! -wykrzyknęła Nastka. -To samo byœ zrobiła nawet z Jaœkiem, byœino wierzyła, że na zapowiedzi poniesie! Zaperzyła się o to Nastka i jęła przegadywać, ale wszedł Boryna, więc obieprzycichły. -Wiecie o Magdzie! Już żywie, domacali się w niej ducha, Jambroży powiada, że jeszcze z pacierz, a już by pięty pokazała œwiatu; Rocho trze jš jeszcze œniegiem i poi, ale pono lekować się będzie musiała długo. -A gdzie się to podzieje biedota, gdzie? -Chyba Kozły muszš jš wzišć do siebie, boćto ich krewniaczka ! -Kozły! Same tym ino żyjš, co gdzie urwiš, wycyganiš albo i ukradnš, to za co będš jš lekowali? Tyle gospodarzy we wsi, tyle bogaczy, a nikto z poratunkiem nie spieszy! -Juœci, gospodarze to majš studnie nieprzebrane, samo im z nieba leci, że ino rozdawać na wsze strony! Każdy ma dosyć swojego, co mu do obcych! Jeszcze by, żebym każdego, komu potrza, z drogi zbierał, do dom zwoził; jeœć dawał, lekował i może jeszcze dochtorów płacił! Stara jesteœcie, a w głowie wama przewiewa. -Prawda, że musu nikt nie ma pomagać drugim, ale człowiek też nie bydle, żeby zdychał pode płotem. -Takie już jest i będzie urzšdzenie na œwiecie, zmienicie to? -Baczę, że dawniej przed wojnš, jeszcze zapańskich czasów, był we wsi szpital dla biednych, w tym domu, gdzie teraz organista siedzi, dobrze baczę, iż z morga płacili. Boryna się zniecierpliwił i nie chciał o tym mówić więcej: -Gadanie nasze tyle zrobi, co umarłemu kadzenie zakończył chmurnie: -Pewnie, że nie pomoże, pewnie! Kto nie ma serca miłosiernego la ludzkiego skrzybotu, temu i płakania sš zbędne! Komu jest dobrze, temu się widzi, że wszystko się dzieje na œwiecie, jak przynależy, jak Pan Bóg przykazał! Ale już na to Boryna się nie odezwał, wiec Jagustynka zwróciła się do Nastki: -Jakże tam Mateuszowe boki, lepiej? -Mateusz? Cóż mu się to stało?... -Nie wiecie? -zawołała Nastka. -A to przedœwiętami jeszcze, we wtorek, widzi mi się,wasz Antek go pobił; za orzydle wzišł, wyniósł z młynicy i tak ciepnšł o płot, że cztery żerdki pękły, wpadł do wody i ledwie się nie utopił. Choruje teraz, krwiš pluje, ruchać się nie może. Jambroży powiadajš, że mu się macica przewróciła i cztery żebra pękły! A tak jęczy cięgiem, tak stęka! Rozpłakała się. Jagna porwała się na pierwsze słowa, jakby jš kto żgnšł w same serce, bo zarazjej przyszło do głowy, że to pewnie o niš, ale wnet przysiadła znowu na skrzyni i jęła przyciskać łypišce powieki do wiœniowych kwiatów a chłodzić... Wszyscy u, domu byli zdumieni, bo o niczymnie wiedzieli, po całej wsi mówiono o tym od poczštku, a do Borynów nie doszło. -Trafił swój na swego, zbój na zbója, nie ukrzywdzš się zanadto! -mruknšł stary, alezły być musiał, bo się namarszczył i jšł drewka rzucać do komina. -O co się pobili? -spytała póŸniej Jagna. -O ciebie! -warknęła ze złoœciš stara. -Juœci mówcie prawdę. -Rzekłam! Mateusz się chwalił we młynie przed chłopami że często bywał u ciebie wkomorze, Antek to posłyszał i pobił go! Jakte psy o sukę , tak się o ciebie zagryzajš. -Nie powiedajcie do œmiechu, bo mnie słuchać nieletko. -Rozpytaj się na wsi, kiej mnie nie wierzysz, każdy ci to samo przytwierdzi, przeciech nie prawię, że Mateusz prawdę gadał, a ino, co mówił ludziom. -Cygan paskudny, cygan! -Ochroni cię to chto od pleciuchów! i za grobem często nie darujš. -Dobrze, że go pobił, dobrze, jeszcze bym sama dołożyła! -syknęła zawzięcie. -Widzisz jš, jak to kurczęciu pazury jastrzebiejš. -Za nieprawdę to bym zabiła zaraz! Cygan œcierwo ! -To samo wszystkim mówię, ino że nie wierzš i na zęby cię biorš. -Jak im Antek przytnie ozory, to zmilknš! -Hale, z całym œwiatem zawiedzie wojnę o ciebie, co? -skrzywiła się złoœliwie. -A wy jak ten judasz, podpowiadacie swoje,a cieszycie się z cudzej biedy. Jaguœ srodze się rozeŸliła, może pierwszy raz w życiu do tego stopnia, taka była zła na Mateusza, że gotowa była lecieć i drzećgo choćby tymi pazurami! Nie zniesłaby tej złoœci, gdyby nie wspominki o Antku i o jego dobroci! Zalewała jš wielka czułoœć, niewypowiedziana wdzięcznoœć gorzała w jej sercu, że jš obronił i okrzywdzić nie dał. Ale mimo to tak się ciskała po domu, tak o byle co krzyczała na Józkę i Witka, aż się stary zaniepokoił, przysiadł do niej,zaczšł głaskać po twarzy i pytał: -Co ci to, Jaguœ, co? -A cóż by, nic. Odsuńcie się, przy ludziach będš się umilali! Odsunęła go szorstko. -Hale, będzie jš głaskał i wpół jeszcze brał, dziadyga jakiœ, niedojda! -myœlała ze złoœciš, bo pierwszy raz spostrzegła jego staroœć, pierwszy raz obudził się w niej wstręt do niego i głęboka niechęć, nienawiœć prawie. Z przyczajonš a radosnš wzgardš przyglšdała mu się teraz, bo istotnie, w ostatnich czasach postarzał się mocno, powłóczył nogami, garbił się i ręcemu się trzęsły. -Dziad ten, niezguła! Otrzšsnęła się z obrzydzenia i tym usilniej myœlała o Antku, i już się nie broniła przedwspominkami, i nie uciekała od tych kuszšcych, słodkich szeptów! A dzień się dłużył ogromnie, nie do wytrzymania, że co chwila wychodziła na ganek, to do sadu za dom i przez drzewa patrzyła na pola... albo wspierała się o chruœciany płot, dzielšcy sad od drogi, biegnšcej za wsiš wzdłuż sadów i zabudowań, i tęskliwymi oczami leciała we œwiat, na białe, œnieżne pola, do borów ciemniejšcych, jeno że nic nie rozeznawała, tak jš całš przejmowała głęboka radoœć, że za niš się ujšł i skrzywdzić nie dał! -Taki dałby radę wszystkim? Mocarz ci on, mocarz! -myœlała z t kliwoœciš. Gdyby się zjawił teraz, w tym oczymgnieniu! nie oparłaby mu się, nie!... Bróg stał niedaleczko, zaraz za drogš, w polu nieco, wróble w nim œwierkały i całymi bandami chroniły się do wielkiej dziury, jaka była wybrana w sianie; parobkowi nie chciało się włazić i z wierzchu zrucać, choć tak Boryna przykazywał, to skubał se po Ÿdziebku, kłakami, aż i jamę wyskubał, że parę ludzimogło się w niej pomieœcić. -WyjdŸ! za bróg! WyjdŸ! -powtarzała bezwiednie Antkowš proœbę. Uciekła do chałupy, bo zaczęli dzwonić na nieszpory, a jej się zachciało samej iœć do koœcioła, w głuchej, niejasnej nadziei, że go tam spotka. Juœci, że nie było go w koœciele, ale za to spotkała się zaraz przy wejœciu w kruchciez Hankš, pochwaliła Boga wstrzymujšc rękęprzed kropielnicš, by tamta pierwsza umaczała palce, Hanka zaœ nie odrzekła pozdrowieniem i nie sięgnęła po wodę œwięconš, a przeszła mimo i tak jš uderzyła oczami jakby kamieniem. Aż jej łzy stanęły w oczach z tego spostponowania i jawnej złoœci, ale siedziała w ławce i nie mogła oczów oderwać od jej zmizerowanej, bladej twarzy. -Antkowa kobieta, a takie chuchro, taka mizerota, no, no! -snuło się jej po głowie, ale rychło zapomniała o niej, bo œpiewali na chórze i organy tak pięknie przegrywały, tak cicho a uroczyœcie, że się zatopiła całkiem w muzyce. Nigdy jeszcze nie było jej tak dobrze i słodko w koœciele, przenigdy; nie modliła się nawet, ksišżka leżała nie otwarta, różaniec tkwił w palcach nie zaczęty, a ona wzdychała ino, chodziła oczami po mrokach, z wolna płynšcych z okien, po obrazach, po skrzeniach œwiateł i złoceń, po tych farbach ledwie widnych i niesła się duszš w zaœwiaty, w te cudnoœci i nieba obrazów,w przygasłe, cichnšce dŸwięki, w rozmodlone œpiewy, w œwięty spokój ekstazy i piła takie zapomnienie wszystkiego, że już nie baczyła, gdzie jest, jeno się jej widziało, że œwięci zstępujš z obrazów, że idš ku niej z uœmiechem przenajsłodszym, że te błogosławišce ręce wycišgajš się nad niš i dalej idš, nad całym narodem, aż się przychylił jako ten łan, a nad nim wiejš szaty błękitne, szaty czerwone, spojrzeniamiłosierne, grania niewypowiedziane, pieœnie dziękczynne -że już i nie wypowiedzieć! Ocknęła, gdy się nieszpory skończyły i umilkły organy, cisza jš zbudziła z tego sennego rozmarzenia, z żalem się podniosłai wychodziła z drugimi, ale przed koœciołem znowu się spotkała z Hankš, która przystanęła na wprost, jakby chciałaco rzec, ale ino spojrzała nienawistnie i poszła. -Wytrzeszcza œlepie i myœli, że mnie tym nastraszy, głupia -pomyœlała Jagna wróciwszy do domu. Wieczór też już był zapadł, wieczór cichy,omdlały jakiœ, œwišteczny; mroczno było na œwiecie, œwiatłoœci gwiezdne pomdlały w mętnym niebie, że ino gdzieniegdzie tryskrał promień jaki, œnieg prószył, opadał z wolna, bez szelestu migotał za szybami i snuł się nieskończonym, kłaczastym przędziwem. W izbie było cicho również i nieco sennie, przyszedł Szymek zaraz z wieczora niby wodwiedziny, a głównie, by się z Nastkš spotkać, siedzieli też wpodle i ciche wiedli rozmowy. Boryny jeszcze nie było. Jagustynka siedziała przed kominem obierajšc ziemniaki, a po drugiej stronie Pietrek przegrywał z cicha na skrzypicy, ale tak jakoœ żałoœliwie, że Łapa czasami skomlał iwył przecišgle. Witek też tam siedział z Józkš, aż Jagna, którš rozbierało to granie, krzyknęła przez drzwi: -Przestań, Pietrek, a to się aż na płacz zbiera z tej muzyki! -Ja to bym spała najlepiej przy graniu -zaœmiała się Jagustynka. Ale skrzypki ucichły, dopiero po czasie jakimœ ozwały się cichutkš, ledwie słyszanš nutš za stajni, bo tam się przeniósł Pietrek i długo w noc grał. Kolacja się też dogotowywała, gdy powrócił stary. -A to wójtowa zległa, rwetes tam niemały,aż Dominikowa przepędza ludzi, tyla się naszło. Trzeba by ci, Jaguœ, zajrzeć do niej jutro. -A zaraz polecę, zaraz! -zawołała skwapliwie a w ogniach cała. -Możesz i zaraz, pójdę z tobš. -E... to już jutro może... powiadacie, że tylatam narodu, wolę po dniu, œnieg pada, ćma!... -tłumaczyła zniechęcona nagle, a onina to się zgodził i nie nastawał, ile że i weszła akuratnie kowalowa z dziećmi. -A gdzież to twój? -Zepsuła się młockarnia we Woli, to go pozwali, bo dworski kowal nie umie obie poradzić... -Coœ często teraz jeŸdzi do dworu? -rzuciła znaczšco Jagustynka. -Przeszkadza to wama? -Co by zaœ, uważam ino, miarkuję i czekam,co z tego wyjdzie... Ale na tym się skończyło, bo nikomu nie chciało, się wieœć głupiej rozmowy la drugich, każdy pogadywał z cicha i leniwie,sennoœć ogarniała wszystkich bez mała z wczorajszego niewywczasowania, że nawetkolację jedli bez smaku, a ino ten i ów z podziwem spoglšdał na Jagusię, która goršczkowo uwijała się po izbie, zapraszała do jadła, choć już łyżki pokładli, buchała ni z tego, ni z owego œmiechem, to znowu przysiadała się do dziewczyn i rajcowała trzy po trzy, a nie dokończywszy leciała na drugš stronę, ale już z sieni nawracała z powrotem. Była w goršczce męczšcej, bo pełnej obaw i niepokojów. Wieczór wlókł się wolno, ociężale, sennie, a w niej rosła i wzmagałasię nieustępliwie chęć wybieżenia za dom... do brogu... Ale nie mogła się zdecydować, bała się, że spostrzegš... bała się grzechu... powstrzymywała się całš mocš idygotała z męki, skowyczała w niej dusza,jak ten pies na łańcuchu, rwało się serce... nie, nie mogła, nie mogła... a on może już tam stoi... czeka... wypatruje... może koło chałupy błšdzi... może gdzie w sadzie przyczajony w okna zaglšda i patrzyteraz na niš... i prosi... i truchleje z żałoœci, że nie wyszła... Poleci chyba, nie wytrzyma dłużej... ino na tę minutkę, na to jedno słowo, by mu rzec: idŸ, nie wyjdę, grzech... Już się za zapaskš oglšdała, już szła ku drzwiom... szła... ale cosik jakby jšułapiło za kark i przytrzymało na miejscu... bała się... i Jagustynki oczy chodziły za niš w œlad, jak te psy tropišce,Nastka też dziwnie spoglšdała... stary również... Wiedzš co?... miarkujš?... Nie, niewyjdę dzisiaj, nie... Zmogła się wreszcie, ale czuła się tak zmordowanš, że ani wiedziała, co się dzieje dokoła. Przecknęła dopiero, gdy Łapa zaczšł szczekać przed domem; w izbie było prawie pusto, jedna Jagustynka drzemała pod kominem, a stary patrzał w okno, bo pies szczekał coraz zajadlej. -Pewnie Antek, nie doczekał się i... -porwała się zestraszona. Ale to stary Kłšb stanšł we drzwiach, a zanim wchodzili wolno, otrzepujšc się i obijajšc o próg buty ze œniegu -Winciorek, kulawy Grzela, Michał Caban, Franek Bylica,brat Hanczynego ojca, Walenty z krzywš gębš i Józek Wachnik... Dziwował się tej procesji Boryna, ale juœci,że pary z gęby nie puœcił, na pozdrowienia odpowiadał, rękę podawał, siedzieć zapraszał, ławki podsuwał i tabakš częstował... Usadzili się rzędem, tabakę ochotnie zażywali, ten kichnšł, ów nos ucierał, tamten zaœ oczy, bo tabaka była krzepka, jenszy rozglšdał się po izbie, któren znów to jakie słowo rzucił, drugi zaœ rozważnie i z namysłem odrzekał-tamten o œniegach prawił, kto z turbacjami wyjeżdżał, kto ino wzdychał a kiwaniem przytwierdzał -a wszystkie razem mšdre dyskursa wiedli i z wolna prowadzili do tego, z czym przyszli...Boryna się kręcił na ławie, w oczy im patrzał, za języki pocišgał i z różnych stron zabiegał. Nie dali się jednak wywieœć; siedzieli w rzšd, siwi wszyscy, wyschli, wygoleni, równiaki latami, czerstwi jeszcze; choć jużstaroœciš i pracš przygięci do ziemi, niby tegłazy polne omszali; surowi, twardzi, nieprzystępni a mšdrale , to się strzegli wymówić przed czasem i kołowali po miedzach sprawy, jako te zmyœlne psy owczarskie, kiedy chcš owce zagnać we wrota. Aż w końcu Kłšb odchrzšknšł, splunšł i rzekł uroczyœcie: -Co tu marudzić i zwlekać; przyœlim się dowiedzieć, czy trzymacie z nami?... -Bez was stanowić nie możem... -Boć pierwszym we wsi jesteœcie. -A rozumu też wam Pan Jezus nie poskšpił: -I choć przez urzędu, a gromadzie przewodzicie... -Kużden się na was oglšda. -Ile że o wszystkich krzywdę chodzi. Powiedział każdy swoje, a przypochlebnie, że Boryna poczerwieniał, ręce rozłożył i zawołał: -Ludzie kochane, kiej nie miarkuję, z czym przyleciała , 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj( , @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż<Př c=Hš>â4 c€?) c@?)Ÿ cAŢ6‘9przychodzicie? -A wedle naszego lasu, majš go ršbać po Trzech Królach ! -Przeciech już na tartaku rznš jakieœ drzewo. -Rznš żydowskie z Rudki, nie wiecie to? -Nie wiedziałem, czasu nie ma chodzić pomiędzy ludŸmi i przepytywać... -A samiœcie najpierwsi pomstowali na dziedzica... -Bom myœlał, że nasze poręby sprzedał... Aczyjeż to sprzedał, czyje? -zakrzyczał Caban. -Juœci, że na przykupnym. -Sprzedał i na przykupnym, ale sprzedał i na Wilczych dołach i ma cišć... -Bez naszego przyzwoleństwa cišł nie będzie. -Juœci, drzewo już wycechowali, las rozmierzyli i po Trzech Królach ršbać zacznš. -Kiedy tak, trzeba jechać ze skargš do komisarza-rzekł Boryna po namyœle. -Od zasiewów do żniw nie każdy będzie żyw!-mruknšł Caban. -A jak kto na œmierć chory, na nic mu i dochtory! -dodał Walenty z krzywš gębš. -Skarga tyle sprawi, że nim urzšd zjedzie i zabroni, to już i pniaków nie ostanie po naszym lesie, a jak to było w Dębicy, baczycie? -Z dworem to jak z wilkiem, niech ino jednšowcę spróbuje, wnet całe stado wybierze. -Nie trza dać, by się znarowił! -Rzekliœcie mšdre słowo, Macieju; jutro po koœciele majš się gospodarze zebrać u mnie, by cosik postanowiła gromada, toœwaprzyszli waju zaprosić na naradę. -Wszystkie przyjdš?... -Wszystkie, a zaraz po koœciele... -Jutro... Cóż, kiej koniecznie muszę jutro jechać do Woli, prawdę mówię, dzielš się tam gospodarkš krewniaki, a swarzš i procesujš, obiecałem się rozsšdzić, by się sierotom krzywda nie stała, jechać muszę,ale co postanowicie, to tak wezmę, jakbym uradzał społem. Wyszli markotni nieco, bo chociaż wszystkiemu przytwierdzał i zgadzał się na wszystko, co mówili, dobrze poczuli, że z nimi szczerze nie trzyma. -Hale, uradzajcie sobie, ale beze mnie! -myœlał -wójt ni młynarz, ni co pierwsi niepójdš z wami! Niech się dwór dowie, że nienastaje na niego, prędzej zapłaci za krowę... i będzie się chciał godzić z osobna.Głupie!... do ostatniego chojaka pozwolić mucišć... a potem dopiero w krzyk, do sšdów, areszt położyć, przycisnšć -dałby więcej niŸli zgodš. Niech se radzš, poczekam na boku, nie pilno mi, nie!... Dom już cały legł spać, a Maciej siedział, kredš na ławce pisał, liczył i długo w noc deliberował. Nazajutrz zaraz po œniadaniu nakazał parobkowi rychtować sanie. -Jakom wczoraj powiedział, pojadę do Woli,pilnuj tu domu, Jaguœ, a jakby się kto dowiadywał, rozgłaszaj, że musiałem jechać, i do wójtowej zajrzyj. -PóŸno to wrócicie? -pytała z przyczajonš w sercu radoœciš. -Na odwieczerzu, a może i póŸniej. Przyodziewał się œwištecznie, a ona znosiła mur z komory ubrania, wišzała wstšżki u koszuli pod szyjš, pomagała we wszystkim i z goršczkowš niecierpliwoœciš przynaglała Pietrka, by prędzej konie zakładał, trzęsła się cała. Nie mogła ustać na miejscu, radoœć w niej krzyczała,radoœć, że pojedzie na cały dzień, póŸno wróci, może dopiero w nocy, a ona zostaniesama i o zmroku -o zmroku wyjdzie za bróg... Wyjdzie! Hej! Rwała się już jej duszado wylotu, œmiały się oczy, wycišgały ręce, prężyła pierœ i ognie błyskawicami upalnymi chodziły po niej i słodkš męka oblewały... Ale z nagła, niespodziewanie chwycił jš dziwny lęk i œcisnšł za serce, że zmilkła, przycichła w sobie i jak błędnapatrzyła za Borynš, gdy się okręcił w pas,nadział czapę i wydawał jakieœ przykazaniaWitkowi. -WeŸcie mnie ze sobš! -szepnęła cicho. -Hale. Któż w chałupie ostanie? -zdziwił sięmocno. -WeŸcie mnie, œwięty Szczepan dzisiaj, roboty wiele nie ma, weŸcie mnie, tak mi się markoci, weŸcie! -prosiła tak goršco, że chociaż się dziwował, ale się nie oparł przyzwolił. W parę chwil już była gotowa i ruszyli zaraz sprzed domu ostro, z kopyta, aż sanie zamietły. ROZDZIAŁ 6 -Myœlałech, żeœ gdzie w œniegach uwięzła! -szepnšł przekšœliwie. -Hale, można to przyspieszyć na takš wieję,po omacku szłam całkiem, bo tak ciepie œniegiem, że oczów nie można ozewrzeć, a takie zaspy na drogach, taki mšt, że i na dwa kroki nic nie rozezna przed się. -Matka w chałupie? -A juœci, gdzie by ta szli na taki psi czas; rano byli u Kozłów, ale z Magdš jest krucho, na księżš oborę patrzy, to i nic poradzić nie poradzili -opowiadała Jagna otrzepujšc się ze œniegu. -Cóż tam na wsi? -zagadnšł naœmieszliwie. -IdŸcie pytać, to wiedzieć będziecie, po nowinki nie latałam ! -Dziedzic przejechał, nie wiesz to? -Psu wytrzymać trudno na takiej wiejbie, a dziedzicowi by się tam chciało... -Kogo mus pędzi, ten i na zakurki patrzał nie będzie... -Pewnie, jak komu mus... -uœmiechnęła się wštpišco. -Sam się obiecał, nikto go nie prosił -powiedział Boryna surowo, odłożył oœnik, wstał z kobylicy i podszedł do okna wyjrzeć, ale na œwiecie była taka kurzawa,tak kotłowało, że ni płotów, ni drzewin widać nie było. -Widzi mi się, że œnieg już nie sypie -powiedział łagodniej. -A nie, kręci ino, rwie, zamiata i tak kurzy,tak ciepie, że drogi nie rozezna -rzekła Jagna, rozgrzała ręce i wzięła się do motania nici z wrzecion na motowidło, stary zaœ powrócił do roboty, ale coraz niecierpliwiej spoglšdał w okno i nasłuchiwał. -Gdzie to Józka? -spytał po chwili. Pewnikiem u Nastki, cięgiem tam przesiaduje. -Lofer dzieucha, że tego pacierza w chałupie nie usiedzi. -A bo jej się cni, powiada. -Ale, zabawy se będzie szukała. -Tak powiada, by ino się od roboty wykręcić. -Nie możesz to przykazać? -Juœci, raz to mówiłam abo dwa, pysk na mnie wywarła jak na tego psa, jak wy jej nie przykrócicie, to ona ma gdzieœ moje przykazy. Ale stary puœcił mimo uszów te skargi, bo coraz niecierpliwiej nasłuchiwał, cóż kiej żaden głos ludzki nie dochodził ze dworu, wichura ino wyła, przewalała się po œwiecie, biła niby barami w œciany, aż dom trzeszczał i pojękiwał. -Pójdziecie to? -spytała cicho. Nie odrzekł, bo dosłyszał otwieranie drzwi od sieni, jakoż w tej chwili wpadł zziajany Witek i krzyknšł z progu: -Dziedzic już przejechał! -Dawno? Przywieraj drzwi prędko. -A dyć jeszcze słychać brzękadła! -Sam jechał? -Kiej takie zakurki, żem ino konie rozeznał.-Bieżyj w ten mig i dowiedz się, gdzie stanšł! -Pójdziecie do niego? -zapytała cicho, z tchem przytajonym. -Poczekam, aż zawołajš mnie, napraszał się nie będę, ale beze mnie przeciech nic nie uradzš... Umilkli oboje, Jagna motała liczšc nici i przewišzujšc je w pasma, a stary, że mu robota leciała z ršk z niecierpliwoœci, rzucił wszystko i zaczšł się przybierać do wyjœcia, nim jednak skończył, przyleciał Witek. -Dziedzic siedzš u młynarza w izbie ode drogi, a konie stojš w podwórzu. -Cóżeœ się tak utytłał? -A bo mię wiater przewrócił w zaspę... -Pewnie, dobrzeœ się musiał z chłopakami za łapy po œniegu wodzić!... -Wiater mię obalił... -Drzyj obleczenie, drzyj, jak się, jucho, rzemieniem pogrzeję, to zapamiętasz. -Kiej prawdę mówię... tak wieje, tak ciepie, że ustoić trudno... -Puœć komin, w nocy się doœć wygrzejesz, powiedz Pietrkowi, niech się do młocki weŸmie, pomóż mu, nie ganiaj po wsi jak ten psiak z wywieszonym ozorem. -Idę, ino jeszcze drewek przyniesę, bo gospodyni kazała... -szeptał żałoœnie i markotnie, że nie mógł opowiadać, co widział na wsi, zakręcił się po izbie, gwizdnšł na Łapę, ale pies zwinšł się w kłębek i ani chciał słuchać, więc sam poszedł, Boryna zaœ, ubrany do wyjœcia, łaził z kšta w kšt, poprawiał w kominie, zachodził do stodoły, to oknem wyglšdał, to przed dom wychodził i coraz niecierpliwiej czekał, ale nikt po niego nie przychodził. -Może zapomnieli... -zauważyła Jaguœ. -Jakże, o mnie by zapomnieli... -Bo wy kowalowi wierzycie, a on cygan najpierwszy... -Głupiaœ, nie powiadaj, na czym się nie rozumiesz... Zamilkła obrażona, próżno zagadywał łagodnymi słowy, aż w końcu sam się zeŸlił, nadział czapę i z trzaskiem poszedł.Jaguœ narzšdziła kšdziel, przysiadła się pod okno i przędła spoglšdajšc od czasu doczasu w œnieżycę, srożšcš się za oknem. Wiatr huczał przeraŸliwie, œnieżne tumany kłębami jak domy abo jak te drzewa wielgachne, rozstrzępione taczały się po œwiecie i raz po raz biły w chałupę, aż wszystko w izbie dygotało, szczękały miskipoustawiane w szafce i kolebały się u pułapu opłatkowe œwiaty. Zimno przejmujšce, wiejne tak cišgnęło od okien i drzwi, że Łapa wcišż szukał cieplejszego legowiska, a Jagna przyokryłasię w zapaskę. Witek wsunšł się cicho i rzekł nieœmiało: -Gospodyni ! -Czego? -Wiecie, a to dziedzice w ogiery przyjechał.Cuganty kiej hamany, kare całkiem, w siatkach czerwonych, z piórami na łbach, abrzękadła na pasach to łyœniš się od złota kiej te obrazy w koœciele! A jak szły, to niczym ten wiater ! -Nie dziwota, dworskie przecież, nie chłopskie! -Jezus, jeszczem takich smoków nie widział! -Jeszcze by, nic nie robiš i na czystym owsie stojš! -Pewnie, że tak, ale żeby naszš Ÿrebicę wypaœć, ogon jej obcišć, grzywę zapleœć i sprzšc z wójtowš siwkš, toby tak samo rwały, co? gospodyni... Pies się zerwał nagle, nastroszył i zaczšł szczekać. -Wyjrzyj no, ktosik jest w ganku. Ale nim zdšżył, jakiœ obwalony œniegiem człowiek stanšł w progu, pochwalił Boga, otrzepywał czapkę o buty i rozglšdał się po izbie. -Pozwólcie się ogrzać i wytchnšć nieco! -rzekł proszšco. -Siadajcie, Witek, przyrzuć na ogień -zarzšdziła zmieszana. Nieznajomy siadł przed kominem, ogrzał się nieco i zapalił fajkę. -Borynowy to dom, Macieja Boryny? -zagadnšł odczytujšc z papierka. -Juœci, Borynowy -przytwierdziła ze strachem, bo się jej uwidziało, że to jakiœ z urzędu. -Ojciec w domu? -Mój poszli na wieœ. -Poczekam, pozwólcie, że posiedzę przed ogniem, przemarzłem. -A siedŸcie, przeciech ławki ni ognia nie ubędzie. Nieznajomy zdjšł kożuch, ale snadŸ zimno mu było, bo wstrzšsał się cały, zacierał ręce i coraz bliżej przysuwał się do ognia. -Ciężka zima latoœ -szepnšł. -Pewnie; że nie letka. A może mleka zgotować na rozgrzewkę? -Dziękuję, gdybyœcie mieli herbatę!... -Była ci, była, jeszcze jesieniš, kiej mój chorzał na brzuch, przywiezłam z miasta, ale wyszła, a nie wiem, u kogo by na wsi znalazł... -A dobrodziej pono cięgiem arbatę pijš -wtršcił Witek. -Nie potrzeba, nie, herbatę mam ze sobš, zagotujcie mi tylko wody... -Wrzštku niby! Przystawiła garneczek z wodš do ognia i siadła z powrotem do kšdzieli, ale nie przędła, tyla co czasem furknęła wrzecionem dla niepoznaki i spozierała na niego pilnie, pełna głuchego niepokoju i ciekawoœci: co za jeden, czego chce, może z urzędu, po jakim spisie, bo cięgiem zaglšdał do ksišżeczki?... Ubiór też miał prawie pański, szary z zielonym, jaki to noszš strzelcy dworscy! a to znowu kożuchchłopski i czapkę też! Cudak ci jakiœ abo ten obieżyœwiat'A może i co drugie! Rozmyœlała porozumiewajšc się oczami z Witkiem, któren niby podkładał na ogień, a głównie rozglšdał nieznajomego i mocno siędziwował, że ten cmoknšł na Łapę. -Ugryzie, pies zły! -szepnšł mimo woli. -Nie bój się, mnie psy nie gryzš -uœmiechnšł się dziwnie i gładził tulšcy musię do kolan psi łeb. Przyszła wkrótce Józka, a za niš zaraz zajrzała Wawrzonowa, to któryœ z sšsiadów, bo się już było rozniesło w sšsiedztwie, że jakiœ obcy siedzi u Borynów. A on wcišż się nagrzewał nie baczšc na ludzi ni ich szepty i uwagi, dopiero gdy się woda zagotowała, wydobył z jakiegoœ papierka herbatę, zasypał, sam sobie wzišłz półki biały garnuszek, nalał wrzštku i przegryzajšc kawałkiem cukru, popijał i chodził po izbie, a przyglšdał się obrazom,sprzętom, to stawał na œrodku i tak przenikliwie spoglšdał w oczy, że ludziom miętko robiło się w dołku. -Kto to lepił? -wskazał na œwiaty wiszšce usufitu. -To ja! -pisknęła rozczerwieniona Józka. Chodził znowu długo, a Łapa krok w krok za nim. -Kto tak wymalował? -zawołał zdumiony przystajšc przed wycinkami, jakie były nalepione na ramach obrazów, a gdzieniegdzie i wprost na œcianie. -Kiej to nie malowane, ino wystrzyżone z papierów! -Nie może być! -wykrzyknšł. -Samam strzygła, to juœci, wiem! -I samiœcie to wymyœlili, co? -Sama, a dyć każde dziecko we wsi to potrafi. Umilkł znowu, nalał sobie drugi raz herbaty, usiadł przed kominem i z dobre parę pacierzy nie rzekł ani słowa. Ludzie się porozchodzili, bo wieczór nadchodził i zamieć się uciszała, że ino czasami zrywał się jeszcze ostry wicher, zakręcał, mšcił i bił w chałupy, ale coraz rzadziej i słabiej się trzepotał, niby ten ptak wyzbyty z sił dalekim lotem. Jagna też w końcu odstawiła kšdziel i wzięła się do wieczorowych obrzšdków. -Służył u was Jakub Socha? -zagadnšł nieznajomy. -Niby Kuba! Juœci, że służył, ale się pomarło chudziakowi jeszcze na jesieni. -Mówił mi ksišdz o tym. Mój Boże, szukałem go od lata po wszystkich wsiach okólnych i znalazłem po œmierci... -Naszego Kuby szukaliœta? -zawołał Witek wzruszony. -A to pan muszš być dziedzicowym bratem zWoli? -Skšdże mnie znacie? -Powiedali nieraz ludzie, że dziedzicowy brat wrócił z dalekich krajów i szuka po wsiach jakiegoœ Kuby, ale nikto nie miarkował którego. -Sochy, dopiero dzisiaj się dowiedziałem, że służył u was i że umarł. -Postrzelili go, krew go uszła i pomarł, pomarł! -wołał Witek przez łzy. -Długo był u was? -A zawżdy, jak ino pamięciš sięgnę, to zawżdy służył u Borynów. -Poczciwy był podobno? -pytał nieœmiało. -I jak jeszcze, cała wieœ może przyœwiadczyć, wszyscy, nawet dobrodziej płakali na pochowku i nic nie wzięli za nabożeństwo. -A mnie pacierza uczył i strzylać uczył, i kiej rodzony ociec opiekę trzymał nade mnš! I po dziesištku czasem dawał i... -wybuchnšł płaczem na przypomnienie. -A pobożny był, cichy, pracowity parobek, że nieraz dobrodziej sam go chwalił... -Na waszym cmentarzu pochowany? -Zaœby indziej? -Ja wiem gdzie, pokażę. Jambroży mu krzyżpostawił, a Rocho wypisał na deseczce wszystko, że choć zawiane œniegiem, trafięi doprowadzę! -zawołał Witek. -A to zaraz pójdŸmy, aby przed nocš zdšżyć. Nieznajomy odział się w kożuch i przez długš chwilę stał na œrodku izby, gdzieœ przed się zapatrzony. Stary już był, przygarbiony nieco, siwy, suchy jak wiór; twarz miał poradlonš i ziemistš, dziurę w prawym policzku, stary œlad od kuli, a czerwonš, długš krychę nad okiem, nos długi, krzaczastš, rzadkš bródkę i ciemne oczy, głęboko wpadnięte i jarzšce mocno; fajki z zębów nie popuszczał ani na chwilę i cięgiem jš zapalał. Poruszył się wreszcie i chciał jakieœ pienišdze dać Jagusi, ale cofnęła ręce za siebie i poczerwieniała -WeŸcie, za darmo nic na œwiecie nie dajš...-Hale, we œwiecie może taka moda. Żyd to jestem albo ten handlarz, co za wodę i ogień każe sobie płacić! -szepnęła obrażona. -Bóg wam zapłać za goœcinnoœć! Powiedzciewaszemu, że był Jacek z Woli. Przypomni mnie sobie, zajrzę tu jeszcze do was kiedy,teraz mi pilno, bo noc nadchodzi; ostajcie zBogiem. -Panu Bogu oddajem! Chciała go pocałować w rękę, ale wyrwał się i żwawo ruszył z chałupy. Na ziemię, sypał się pierwszy, ledwie dojrzany mrok, wicher ustał, jeno z zasp, co groblami leżały w poprzek drogi, kurzyłsuchy, miałki œnieg, kieby kto pytle wytrzepywał z mški, ale ino dołem szła mštwa i kurniawa, bo górš już było przycichło, że domy i sady wychyliły się najaœnię i stały widne w omdlałym, sinawym tumanie mroczenia. A wieœ jakby przecknęła z odrętwienia, zaroiły się drogi, zawrzały głosami opłotki, gdzieniegdzie brali się do odwalaniaœniegów sprzed chałup, ršbali w stawie przeręble, nosili wodę, wywierali wrótnie do stodół, że bicie cepów donoœniej rozlegało się po drogach, gdzieniegdzie już i sanie z trudem torowały sobie drogę, nawet wrony pokazały się w obejœciach, cobyło niechybnym znakiem, że szło na odmianę. Pan Jacek rozglšdał się ciekawie dokoła, czasem pytał o ludzi spotykanych, to o chałupy, a szedł tak raŸno, że Witek ledwie nadšżył, ino Łapa biegł przodem i wyszczekiwał radoœnie. Przed koœciołem piętrzyły się tak srogie zaspy, że całkiem ogrodzenie przywaliły i prawie po gałęzie drzew sięgały , musieli obchodzić drugš stronš pobok plebanii, naprzeciw której cała hurma chłopaków ganiała się z wrzaskiem i biła œniegiem, a że Łapa szczekał na nich, chycił go któryœ za grzbiet i rzucił w puszystš, dymišcš zyleciała , 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj( , @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żBPScCŁÖ cDy_cEŘ*/cF9J,GQ?*jeszcze zaspę. Witek skoczył na ratunek, ale i jemu dostało się niezgorzej pecynami,że ledwie się wygramolił, coœ niecoœ oddał i poleciał chybcikiem, bo pan Jacek nie czekał. Ledwie się przekopali na cmentarz, a i tam œniegu , było na dobrego chłopa, tyla że ino ramiona krzyżów czerniały się nad groblami i garbami œniegów; miejsce zaœ było nieco otwarte, to wiatr jeszcze przecišgał czasami i kurzawa raz po raz przysłaniała wszystko mgławicš, że ino drzewa nagie targały się w niej i majaczyły pniami. Pola zaœ naokół zasnute były bielmem, oœlepłe zgoła i sine mrocznoœciš, że nic nie rozeznał ni drzew,ni kamionek, ni borów -jeno tuż za smętarzem, na dróżce zasypanej cišgnęło kilkanaœcioro ludzi, ciężko obrzemienionych i przygiętych do ziemi, kurzawa ich przysłaniała co trochę, że przepadali całkiem, ale gdy się przyciszyło, coraz bliżej czerwieniały wełniaki kobiet i widni byli pojedynczo. -Co to za ludzie, z jarmarku wracajš? -Hale, komorniki, po drzewo chodzili do lasu. -I na plecach je noszš? -A juœci, koni nie majš, to muszš na plecachdygować. -Dużo takich we wsi? -Przeciech niemało. Ino gospodarze majš gronta, a insze na komornym siedzš i na wyrobki chodzš abo do służby się godzš. -I często po drzewo chodzš, co? -A raz w tydzień dwór pozwala każdemu przychodzić z kulkš, bo co se suszu obłamie a zbierze w płachtę i udŸwignie, tojego, ino gospodarze majš prawo z wozem jeŸdzić i z siekierš do lasu... Myœwa z Kubš jeŸdzili cięgiem i nie raz jeden z dobrš duszš we wozie wracalim... bo Kuba umieli tak œcišć jakiego grabka i schować pod gałęzie, że ani borowy poznał! - zawołał zdumš. -Długo Kuba chorował? Opowiedz wszystko.Juœci, że Witek prosić się nie dał i opowiedział, co ino wiedział. Pan Jacek przerywał mu pytaniami, przystawał aż z goršcoœci, rozkładał ręce, cosik w głos wołał, ale chłopak nie wymiarkował, o co mu szło i dlaczego się tak dziwował, bo poprawdzie nie baczył dobrze, strach go zdziebko przejmował, że to już mroczało icały smętarz jakoby się w œmiertelne gzło przyodziewał i różnymi głosami gadał, więc biegł przodem i zestrachanymi oczamiwypatrywał Kubowego krzyża; odnalazł go wreszcie, stał pod samym parkanem, wpodle tych rozwianych mogiłek pobitych na wojnie, przy których modlił się w Zaduszki. -A dyć tutaj, na krzyzie stoi wypisane: Jakub Socha! -przesyl abizował wodzšc palcem po białych, wielkich literach. -To Rocho wypisali, a krzyż sporzšdził Jambroży! Pan Jacek dał mu dwie złotówki i kazał spiesznie wracać do domu. Chłopak w dyrdy uciekał, a ino jeden raz się odwrócił, by gwizdnšć na Łapę i spojrzeć, co tamten robi. -Jezus! Dziedzicowy brat, a klęczy przy Kubowym grobie! -szepnšł zdumiony, ale że mrok zapadał i przygięte drzewa trzęsły się jakoœ strasznie, strach go przejšł taki,że galopem i na przełaj poleciał do wsi. Dopiero koło koœcioła się zatrzymał, by złapać nieco powietrza i popatrzeć na pienišdze, trzymane mocno w garœci, pies go też właœnie dopędził, że wracali już razem i wolno do chałupy. A koło stawu natknšł się na Antka, wracajšcego z roboty, pies się rzucił do niego przyłaszać, szczekać i skomleć radoœnie, aż go Antek jšł głaskać. -Dobry pies, poczciwy, dobry! Skšd to wracasz, Witek? Witek opowiedział wszystko, juœci, że o pienišdzach nie rzekł. -Zajrzałbyœ do dzieci kiedy. -Przyletę, przyletę, nawet la Pietrusia zrobiłem wózik i jednego cudaka... -Przynieœ go, naœci dziesištkę, byœ nie zabaczył! -A to chybcikiem przylecę, obaczę ino, czy gospodarz nie przyszli... -Nie ma ich to w domu? -rzekł niby obojętnie, ale aż zadygotał. -A u młynarza radzš cosik z dziedzicem i z drugimi! -Gospodyni w domu? -zapytał ciszej. -W domu, obrzšdzajš. To ino obaczę i zarazprzylecę... -PrzychodŸ, przychodŸ! -szepnšł, chciał gopytać , dowiadywać się, ale nie œmiał, ludzie się kręcili dokoła, choć już mroczało, a przy tym chłopak głupi, wygadałby jeszcze, rozgłosił... Poszedł prędko ku domowi, ale przed koœciołem rozejrzał się uważnie, czy kto nie patrzy, iskręcił w bok, na dróżkę biegnšcš za stodołami. Witek zaœ pobiegł do chałupy. Boryny jeszcze nie było, w izbie panował mrok, bo ino na kominie żarzyły się głownie. Jagna zwijała się koło obrzšdków wieczornych, ale zła była, gdyż Józka znowu gdzieœ przepadła, a roboty było tyla, że nie wiada, za którš przódzi się imać! Nie słuchała nawet opowiadań Witka,dopiero gdy wspomniał o Antku, przystanęła nagle i nadstawiła uszów... -Nie powiadaj nikomu, że ci dał dziesištkę. -Kiej przykazujecie, to i pary nie puszczę. -Naœci drugš, a zapamiętaj sobie. Do domu poszedł?... Nie, nie czekała już jego odpowiedzi, porwała się z miejsca nagle, jakby ze strachem wybiegła na ganek i zaczęła wołać Pietrka, a zalęknionym i czatujšcym wzrokiem przebiegała sad i opłotki. Nawet za szopę pod bróg zajrzała, nie było nikogo... Uspokoiła się wnet, ale jš taka markotnoœć rozebrała, że zaczęła krzyczeć na Józkę i pędzać jš, by rychlej szykowała krowom picie, a wymawiać, że się cišgle po chałupach włóczy i nic nie robi, juœci, że dzieucha też nie zmilkła, harda była, pyskata i zawzięta, to się zšb za zšb kłóciła. -Pyskuj, pyskuj, ociec przyjdš, to cię wnet rzemieniem przyciszš! -pogroziła Jagna zapalajšc lampę i bieršc się znów do przędzenia, nie odpowiadała już na mamroty Józczyne, bo się jej wydało, że ktoœ chodzi za szczytowym oknem... -Witek, wyjrzyj no, musiał prosiak wyleŸć z chlewa i chodzi tam ano po sadzie. Ale Witek upewniał, że zagnał wszystkie i przymknšł drzwi, Józka poszła na drugš stronę i wynosiła z Pietrkiem cebratki z piciem dla krów, a potem przyleciała po skopki do dojenia. -Sama wydoję, odpocznij se, kiedyœ się tak spracowała! -A dójcie sami, znowu z połowę mleka ostawicie w wymionach! -dogryzała Józka. -Zawrzyj gębę! -wrzasnęła rozgniewana, wdziała trepy, podkasała wełniaka, zabrała szkopki i poszła do obory. Wieczór już był zapadł, wiatr ustał, kurzawa się uciszyła, ale niebo wisiało czarne, bezgwiezdne, wezbrane chmurzyskami, niskie; œniegi szarzały posępnie, jakaœ żałosna, zmęczona cichoœć przygniatała œwiat, żaden głos ze wsi nie dochodził, a jeno gdzieœ od kuŸni szło dalekie, głuche bicie młotów. W oborze było ciemno i duszno, krowy chlipały picie i głoœno szorowały ozorami dna cebratek, a raz w raz postękiwały ciężko. Jagna znalazła po omacku stołek, przysiadła się pod pierwszš z brzegu, namacała wymiona, wytarła je zapaskš i wsparłszy głowę o kałdun krowi zaczęła doić. Cichoœć jš ogarnęła, że by najlżejszy szelest słyszała wyraŸnie; mleko siurkało raz po razie do szkopka, ze stajni dochodziły końskie tupania, to od chałupy szły przytłumione a jazgotliwe rozprawy Józki. -Rajcuje, a ziemniaków nie obiera! -mruknęła i zmilkła nagle nasłuchujšc, bo œnieg zaskrzypiał na podwórzu, jakby kto szedł z prawej strony od szopy, snadŸ wolno... przystawał nawet... bo przyciszałosię na mgnienie... znowu szedł... œnieg trzeszczał coraz bliżej... oderwała głowę ispojrzała w szary otwór drzwi... Zamajaczyła w nim jakaœ niewyraŸna postać... -Pietrek!... -zawołała. -Cicho, Jaguœ, cicho! -Antek ! Struchlała całkiem i tak jš wszelka moc odeszła, że nie wykrztusiła ni słowa więcej, ruszyć się nie mogła, pomyœleć nie umiała, cišgnęła bezwiednie za wymiona jeno, że mleko strzykało na wełniak i na ziemię. Goršc jš objšł i kieby płomień palšcy wichrem wiał po niej, błyskawicami migotał w oczach a słodkoœciš serce rozpierał; a tak jš cosik ułapiło za grdykęizatkało piersi, że dziw nie padła umarłš... -Od samych Godów czatowałem na ciebie, co dnia, w każden wieczór warowałem jak pies pod brogiem, nie wyszłaœ!... -szeptał. A ten głos zduszony, namiętny, zapiekły mocš kochania, nabrzmiały luboœciš, waremjš oblewał, ogniami, słodkoœciš, krzykiem potęgi... Stał na wprost, czuła, że się wsparł na krowie, pochylił i patrzył w niš tak z bliska, aż jego goršcy oddech palił jšw głowę. -Nie bój się, Jaguœ! Nikto nie widział, nie bojaj się. A jużem nie zdzierżył, nie poradzę, a to i w dzień, i w nocy, i w każden czas, cięgiem stoisz przede mnš, naoczach mi wisisz. Jaguœ, nic mi to nie powiesz? -Cóż ci to rzeknę, co? -szepnęła rozpłakanym głosem. Zmilkli oboje. Zabrakło im głosu, wzruszenie ich dławiło i ta bliskoœć, ta upragniona samotnoœć, ta noc niemocš się na nich zwaliła, ciężarem słodkim, ale i dziwnym lękiem! Rwali się do siebie, a terazi tego słowa rzec było trudno i ciężko, pożšdali się nawzajem, a i ręki do się wycišgnšć było niepodobna -milczeli. Krowa głoœno chlipała picie i tak chlastała ogonem po bokach, że raz po raz zacinała go w twarz, aż go przytrzymał mocno, przechylił się barzej przez kłęby i szepnšłznowu: -Ani œpię, ani jem, ani robić mogę bez ciebie, Jaguœ, bez ciebie... -A mnie też nieletko, nie... -Myœlałaœ to kiej o mnie, Jaguœ, myœlałaœ?... -Mogłam to nie myœleć, kiej mi cięgiem do głowy przychodzisz, cięgiem, że już rady nijakiej dać sobie nie mogę. Prawda to, żeœ o mnie pobił Mateusza? -Prawda. Cyganił o tobie, tom mu pysk stulił, a każdemu zrobię to samo! Drzwi trzasnęły od chałupy i ktosik prędkoleciał przez podwórze, prosto do obory, żeAntek ledwie zdšżył skoczyć do żłobów i tam przywarować. -A to Józia kazała przynieœć cebratki, bo œwiniom trza żarcie narzšdzać. -WeŸ obie, weŸ! -ledwie wykrztusiła. -Kiej łysula nie wypiła jeszcze, potem przyletę. Witek pędem poleciał, słychać było, jak znowu drzwi trzasnęły, dopiero Antek się wysunšł z ukrycia. -Wróci œcierwa... pójdę pod bróg, zaczekam... wyjdziesz, Jaguœ? -Bojam się... -PrzyjdŸ, choćby godzinę abo i dwie, a czekał będę, przyjdŸ!... -błagał. Przysunšł się z tyłu, bo wcišż siedziała przy krowie, objšł jš potężnie przez piersi, przechylił głowę w tył i wpił się tak mocno wargami w jej usta, że straciła oddech, opadły jej ręce, skopek poleciał naziemię, straciła przytomnoœć, ale prężyła się coraz mocniej i tak zapamiętale cisnęła się ustami do jego ust, że zwarli się na œmierć, padli w siebie i przez długš chwilę trwali w takim szalonym, dzikim, bezprzytomnym pocałunku. Oderwał się wreszcie i chyłkiem wybiegł zobory. Zerwała się wreszcie, aby doń skoczyć, ale już cieniem mignšł na progu i przepadł w nocy. Nie było go, jeno ten cichy, palšcyszept grał w niej tak mocno, a tak nakazujšco, że się ze zdumieniem rozglšdała po oborze... Juœci, nie było nikogój; krowy jeno przeżuwały paszę i chlastały ogonami. Wyjrzała w podwórze, noc stała za progiem nieprzeniknionymi mrokami, cisza gnietła œwiat, tyla co te kucia młotów pobrzękiwały w dalekoœciach... A był przeciech, był... stojałprzy niej, obejmował jš, całował... jeszcze usta palš, jeszcze ognie chodzš po niej błyskawicami, a w sercu wzbiera taki krzyk radoœci, że nie wypowiedzieć! Jezus, mój Jezus! Poderwało jš cosik i niesło, że choćby w cały œwiat, zaraz, w ten mig, a poszłaby tam, z nim!... Jantoœ! -krzyknęła bezwiedniei dopiero własny głos oprzytomnił jš nieco.Zwijała się z dojeniem ze wszystkich sił, ale była tak roztrzęsiona, że często pod przodkami krów szukała wymion, i tak roztkliwiona szczęœciem, że dopiero idšc dochałupy, na mrozie poczuła, że ma twarz mokrš od płaczu. Zaniesła mleko, ale zapomniała je przecedzić, pobiegła na drugš stronę, bo dosłyszała głos Nastki, nic jej nie rzekła i powróciła, przystrajała się przed lusterkiem, to jeszcze polan dorzuciła na ogień, to rozmyœlała, że ma coœ pilnego zrobić... cóż,kiej nie mogła sobie niczegój przypomnieć, niczegój... bo ino to stało jej w myœlach, żeAntek czeka pod brogiem, czeka... Pokręciłasię jeszcze błędnie po izbie, okryła się zapaskš i poszła. Przesunęła się cicho koło okien i poszła szczytowš œcianš do wšskiego przejœcia między sadem a szopš, nakrytego niby dachem obwisłymi pod œniegiem gałęziami, że musiała się przychylać. Antek czaił się przy przełazie, skoczył do niej jak wilk, przeniósł jš prawie i pocišgnšł pod bróg, stojšcy zaraz za drogš. Ale nie wiedło się im całkiem dnia tego, bo tyla co wleŸli w bróg, co się tam zwarli w całunkach, rozległ się ostry, donoœny głosBoryny. -Jaguœ! Jaguœ!... Kieby piorun w nich trzasnšł, tak się roznieœli, Antek skoczył w bok i chyłkiem pod ogrodami rwał, a Jagna pobiegła w podwórze, nie baczšc, że gałęzie zdarły jej zapaskę z głowy i całš obsypały kurzawš. Przetarła twarz œniegiem, nazbierała pod szopš naręcz drzewa i wolno spokojnie wróciła do izby. Stary patrzał na niš spode łba, dziwnie jakoœ. -Zajrzałam do siwuli, bo cosik stęka i pokłada się... -Szukałem cię w oborze, a nie uwidziałem...-Bom wtedy już musiała być pod szopš, drwa zbierałam. -A gdzieżeœ się to tak utytłała w œniegu?... -Gdzie? Ze strzechy œniegowe brody wiszš, to ino tršcić, a na głowę się sypiš -tłumaczyła się spokojnie, ale twarz odwracała od ognia, by ukryć wypieki. Ale starego nie zwiedła, niby wprost, oczy w oczy, nie patrzał, dobrze jednak widział, że cała w ogniach, czerwona, a oczy rozjarzone błyszczš się kiej w chorobie. Jakieœ głuche, niejasne podejrzenie wœlizgnęło mu się do serca, zazdroœć kšœliwa zawarczała w nim jak pies i jak pies się przyczaiła. Długo się biedził i rozmyœlał, aż w końcu przyszło mu do głowy, że to pewnie Mateusz jš spotkał i przyparł gdzie do płotu. Nastka właœnie weszła na, to, więc dalejże jš pocišgać za język. -Cóż to, pono Mateusz już zdrowy, chodzi?... -Hale, zdrowy tam! -Mówił mi ktosik, że widzieli go na odwieczerzu, po wsi chodził pono... -zagadywał chytrze, a pilnie patrzał w Jagnę. -Pleciuchy bajš, co ino się im uwidzi, Mateusz ledwie się rucha, z łóżka nawet się nie podnosi, tyla że już krwiš nie oddaje. Jambroży stawiał mu dzisiaj bańki,a teraz narzšdził okowitki z tłustoœciš i lekujš się tam obaj tak galanto, aże na drodze się rozlegajš œpiewania. Nie pytał się już więcej, ale podejrzeń się nie pozbył. A Jagusia, że ciężyło jej milczenie i te jegoszpiegujšce oczy nie dawały spokoju, jęła szeroko opowiadać o bytnoœci pana Jacka. Zdumiał się tym wielce i zaczšł wymiarkowywać, co by to mogło znaczyć, biedził się niemało, rozważał, deliberował, każde słowo z osobna w głowie obracał, aż w końcu wyraŸnie z tego wyszło, że dziedzic wysłał pana Jacka do niego, by się wywiedział, co to naród powie o porębie. -Kiej nic a nic o las nie pytał. -Hale, kiej taki cię wywiedzie niby na postronku, że ani zmiarkujesz, kiedy, co i jak, a wszystko wypowiesz. Ho, ho, znam ja ten dziedzicowy pomiot. -Powiadam wam, że ino o Kubę pytał i o te strzyżki! -Miedzami kołuje, by drogę wypatrzeć! W tym cosik jest, jakaœ dziedzicowa sztuczka,bo jakże, dziedzicowy brat i stojałby tam oKubę! Głupi ino w takie bajdy uwierzy. Powiadajš, że ten Jacek głupawy jest nieco, po wsiach cięgiem się nosi, na skrzypkach pod figurami wygrywa i trzy potrzy plecie. I powiedział, że przyjdzie? -Powiedział i o was się wypytywał. -No, no, w głowie się nie chce pomieœcić. -A widzieliœcie się z dziedzicem? -zagadnęłamiękko, by ino nie dać mu rozmyœlać. Ciepnšł się, jakby go giez ukšsił w słabiznę. -Nie, u Szymona cały czas siedziałem -powiedział i zamilkł. Już nie œmiała pytać, bo ciepał się po chałupie kiej ten pies wœciekły, o bele co krzyczał, przyganiał, pomstował, że uczyniło się tak cicho, jakby kto makiem posiał, kużden mu z oczów rad schodził, bych czego oberwać. I w takiej przykrej cichoœci siadali do kolacji, gdy wszedł Rocho, siadł swoim zwyczajem przed ogniem, jeœć nie chciał, agdy skończyli, rzekł cicho: -Nie od siebie przychodzę. Na wsi powiadajš, że dziedzic się na Lipce zawzišłiani jednego chłopa nie zawoła do ršbania, przyszedłem się spytać, czy to prawda? -W imię Ojca i Syna, a skšdże mnie to wiedzieć, pierwszy raz słyszę. -Narada była dzisiaj u młynarza, stamtšd poszła nowina. -Naradzał się wójt, młynarz i kowal, ale nie ja! -Jakże, powiadali, że u was był sam dziedzic i żeœcie z nim poszli. -Nie naredzałem się z nimi, chcecie, to wierzcie, prawdę wam rzekłem... Nie przyznał się, jak wielce go bolało to pominięcie, i że radzili bez niego! Rozsrożyłsię znowu na przypomnienie, ale milczał, , 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj( , @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żHPľcIĐJŐĘc€KŸKcLę-†cMp<ňprzeżuwał ino w sobie tę obrazę kiej pokrzywy, powstrzymywał się, jak mógł, bych Rocho nie zmiarkował, co się z nim dzieje! -Jakże, czekał, wypatrywał jak ten głupi, a oni bez niego radzili! Nie daruje im tego, popamiętajš. Majš go widać za nic, to im pokaże, co znaczy na wsi. Nie kto drugi, jeno młynarz tak zrobił, parob jeden, obieżyœwiat krzywdš ludzkš się dorobił, a teraz nad wszystkich się wynosi, oszukaniec, zna on o nim takie sprawy, iż ztego może być i kreminał, zna... Abo i ten wójt! Bydło mu pasać, nie przewodzić starszym, pijanica; zrobili go wójtem, ale tak samo mogš jutro go zrucić i wybrać choćby Jambroża, jedna by z nich była pociecha! A kowal, zięciaszek zapowietrzony! Niech się jeno pojawi w chałupie! Albo i ten dziedzic, to jak wilk, ogania ino koło narodu, a zabiega, a węszy,gdzie by co urwać! Pan, œcierwo, na chłopskich ziemiach siedzi, chłopski las sprzedaje, z chłopskiej łaski żyj e, a będzie się tu na naród zmawiał! Œcierwa, nie baczy, że i pańskiej skóry tak samo imajš się cepy jak i kużdego! -Ale nie rzekł ni słowa z tych deliberacji, jakże, nie babaprzeciech, by się przed drugimi użalał i przyjacielstwa szukał! Gryzło go to srodze, bolało nawet wielce, ale zasie komu do tego! Zmiarkował się rychło, że to nieobyczajnieprzy obcym tak siedzieć z zawartš gębš, topodniósł się z ławy i rzekł: -Nowiny powiadacie, ale jak się dziedzic uweŸmie i nie zawoła, nikto go nie zmusi. -Prawda, ale żeby mu kto godny przełożył,ile narodu przez to bieduje, to może by ustšpił. -Prosił go nie będę! -zawołał ostro. -A ze dwudziestu komorników we wsi siedziiroboty kiej zmiłowania wyglšda! Wiecie sami które, a zima ciężka, œniegi, mrozy, niejednemu już ziemniaki przemarzły, a zarobku nie ma żadnego. Nim wiosna przyjdzie, to zrobi się taki przednowek, że strach pomyœleć! A i teraz już bieda taka, że niejeden raz na dzień goršcš warzę pojada i z głodnym brzuchem spać chodzi! Rachowali wszystkie, że skoro dziedzic zacznie cišć przy Wilczych Dołach, to się robota la wszystkich otworzy! A tu pono sięzaprzysišgł, że ani jednego Lipczaka do roboty nie weŸmie! Rozgniewał się o to, że podobno skargę na niego pisali do komisarza. -Samem jš podpisywał i twardo będę przy tym stojał, że ni jednej chojki nie zetnie, póki się z nami nie ugodzi i nie odda, co nasze. -Kiedy tak, to lasu może cišć nie będš! -Naszego nie będš. -A cóż poradzš te biedaki, co? -jęknšł. -Nic im nie poradzę, a latego, by miały robotę, swojego przeciech nie dam. Bronił będę drugich, upominał się za kogo, a jak się mnie krzywda stanie, to chyba ten pies mi pomoże... -Z tego widzę, że z dworem nie trzymacie. -Trzymam ze sobš i ze sprawiedliwoœciš, miarkujcie ino. Mam co innego na głowie. Toi płakał nie będę, że tam który Wojtek abo Bartek nie ma co do gęby włożyć, księdzowa to sprawa, nie moja! Jeden, żebyi chciał, nie uradzi wszystkiemu. -Ale wiele pomóc może, wiele -rzucił smutnie Rocho. -Popróbujcie wodę nosić przetakiem, a obaczycie, co nanosicie, tak jest i z biedš! już takie urzšdzenie boskie jest, to widzi mi się i ostanie, że jeden ma, a drugi wiater po polu łapie. Rocho ino pokiwał głowš i wyszedł zgryziony, bo nie spodziewał się takiej twardoœci na biedę ludzkš w Borynie, stary go wyprowadził w opłotki i jak zwyczajnie to robił co dnia, poszedł w obejœcie zajrzeć do krów i do, koni, bo póŸno już było. Jagna słała łóżka i właœnie pierzynę roztrzepywała, pacierz mówišc półgłosem,gdy Maciej wszedł i jakšœ oœnieżonš szmatę rzucił jej pod nogi. -Zapaski gubisz, nalazłem jš przy przełazie! -powiedział cicho, ale tak twardo i tak spojrzał na niš przenikliwie, że zmartwiała z przerażenia i dopiero po chwili zaczęła się jękliwie tłumaczyć: -To... ten Łapa... co ino może... wywłóczy z chałupy... wczoraj to mi trepy zaniósł do budy! Œcierwa, nie pies, taki szkudny... -Łapa?... cie... no, no... -szeptał uršgliwie, bo nic a nic nie uwierzył. ROZDZIAŁ 7 We Trzy Króle, które jakoœ tego roku wypadały w poniedziałek, jeszcze przed skończeniem nieszporów, bo słychać było grania i przyœpiewy w koœciele, a już naródz wolna cišgnšł do karczmy, że to pierwszy raz po adwencie i Godach miała być muzyka, a i szykowały się zmówiny Małgoœki Kłębianki z Wickiem Sochš, którenchocia tak samo się pisał jak nieboszczyk Kuba, ale krewniactwa się z nim wypierał, jako że parob był niepoczciwy i sielnie dufajšcy w swoje morgi. Powiadali też, jako i Stacho Płoszka, majšcy się już od kopania ku Ulisi sołtysównie, pewnikiem dzisiaj zapije sprawę i wszystko ze starym uładzi, bo krzyw mu był i córki odmawiał, że Stacho był sielny zabijaka, wicher nieposkromiony i z rodzicielami cięgiem się wadził, a za Ulisiš chciał całe cztery morgi abo dwa tysišce spłaty na rękę i dwa krowie ogony w dodatku. Wójt też dzisiaj wyprawiał chrzciny, jeno że w chałupie, ale różni znajomkowie tak se rachowali, że jak się rozochoci, to w domu nie wytrzyma i z całš kompaniš do karczmy zwali, i fundował będzie. Zaœ prócz tych przynęt były jeszcze większe, ważniejsze sprawy, zarówno obchodzšce wszystkich. Bo tak się ano stało, że na sumie od ludzi zdrugich wsi dowiedzieli się, że dziedzic, co ino mu było potrza ludzi do poręby, to już zgodził i zadatki podawał: miało iœć z Rudkidziesięciu, z Modłicy piętnastu, z Dębicy cosik oœmiu, a samej rzepeckiej szlachty bez mała dwudziestu a z Lipiec ani jeden. Prawda to już była jasna i pewna, bo i samborowy, któren był na sumie, przytwierdził. Niemała z tego turbacja padła na biedotę, nieletka. Juœci, że byli w Lipcach bogacze całš gębš,byli i pomniejsi, którzy zarówno o zarobki nie stali, byli takoż jensi, u których aż piszczało z biedy, ale się do niej nie przyznawali, bych ino przyjacielstwa z bogaczami nie stracić i w jeden rzšd zawżdy z nimi stawać -ale i komorników, i takich, co ino chałupy mieli, też nie brakowało: którzy wyrabiali u gospodarzy młockš, którzy na tartaku siekierš, którzy zaœ, gdzie się ino zdarzyła robota, a chyla tyla wyskrzybali, iż jakoœ się tam z boska pomocš przeżywili, ale ostawało jeszcze z pięć familii, la których zimowš porš całkiem brakowało we wsi roboty, ci to właœnie jako zbawienia czekali na te poręby. A teraz co poczšć? Zima była sroga, mało któren miał jaki taki grosz zapaœny, niejednemu już i ziemniaki się kończyły, bieda była w chałupie, a głód już zębce szczerzył za węgłem, do zwiesny daleko, a wspomożeniaznikšd, to i nie dziwota, że ciężki frasunek padł na dusze. Zbierali się po chałupach , medytowali, aż w końcu kupš całš poszli doKłęba, by ich ten powiedł do dobrodzieja naporadę, ale Kłšb się wymówił rzekomo zmówinami córki, jensi też podobnie wykręcili się kiej piskorze, bo stali ino o siebie i swoje wyrachowania mieli. ZeŸlił się tym srodze Bartek z tartaku, któren choć robotę miał, zawżdy z biednym narodem trzymał, przybrał do się Filipa zza wody, Stacha Bylicowego zięcia, Bartka Kozła, Walka z krzywš gębš i w pišciu poszli do dobrodzieja prosić, by się wstawił za nimi do dziedzica. Długo nie było ich widać, dopiero po nieszporach przyleciał Jambroży do Kobusów i powiedział, że z księdzem radzš i do karczmy prosto przyjdš. A tymczasem wieczór się już był uczynił, ostatnie zorze zetliły się do cna, że ino kajœ niekaj na zachodzie z tych szarych popiołów żarzyły się kieby głownie dogasajšce, a œwiat z wolna otulał się w modrawš a lutš płachtę nocy. Księżyca jeszcze nie było, jeno od suchych, przemarzniętych œniegów biły ostygłe, lodowate brzaski, w których rzecz każda widniała jakoby w œmiertelne gzło przyodziana i zgoła umarła; gwiazdy też jęły się wysypywać na ciemne niebo, a tak rosły i trzęsły się w onych dalekoœciach, tak się jarzyły bystro, aż po œniegach szłyskrzenia. Mróz zaœ brał srogi i podnosiła się taka skrzytwa, aż w uszach dzwoniło i żeby najcichszy głos, a leciał œwiatem całym. W chałupach zaœ ognie zapalali i spieszyli z wieczorowymi obrzšdkami, jeszcze wodę nosili ze stawu, jeszcze czasem skrzypnęływierzeje albo się jakie bydlštko ozwało, to ktosik podšżał spieszno saniami, a ludzie wdyrdy ganiali po obejœciach, bo parzyło w twarze jakby rozpalonym żelazem i dech zapierało, ale już wieœ cichła całkiem. Jeno od karczmy coraz ostrzej rozlegały się muzyckie głosy, bo juœci, że prawie z każdej chałupy ktosik się tam przebierał na przewiady, a insze zaœ, którym nie byłodo zmówin ni do spraw, też cišgnęli, bo im gorzała pachniała. Że zaœ i babom cniło sięostawać samym, a dziewczyny aż piszczałydo gzów i na muzykę nogami przebierały, to raz w raz, nim się jeszcze do cna œciemniało, leciały chyłkiem do karczmy, rzekomo by chłopów nagnać do domów, ale już ostawały. Juœci, że za ojcami i dzieci cišgnęły co starsze, zwłaszcza chłopaki zwoływali się z opłotków gwizdaniem i szli kupš, zalegajšc karczmowe sienie i przyzby, choć mróz prażył żywym ogniem. A w karczmie kłębiła się już niezgorsza gęstwa. Tęgi ogień buzował się na kominie, że z półizby zalewało krwawe œwiatło szczap, których Żyd cięgiem przykładać kazał dziewce, bo kto ino wszedł, otrzepywał buciska o trzon, nagrzewał zgrabiałe ręce i szedł w ciżbę odszukiwać swojaków, że to, mimo ognia i lampy nad szynkwasem, mrok zalegał kšty i trudno było zrazu rozeznać. W jednym kšcie ode drogi, na kłodach od kapusty, siedziały muzykanty pobrzękujšcy niekiedy, jakby od niechcenia,bo się jeszcze tany nie rozpoczęły na dobre, tyla co tam jakaœ niecierpliwsza para się pokręciła. Na izbie zaœ, pod œcianami, przy stołach kupili się kompaniami ludzie, ale mało kto œciskał kieliszek i przepijał, a jeno rajcowali rozglšdajšc się wkoło, a baczšc na wchodzšcych. Jeno przy szynkwasie był większy rejwach, bo stali tam całš kupš goœcie Kłębowi i familianci Sochy, ale też jeszcze z rzadka przepijali do się, a tylko poredzali, œwiadczyli sobie godnoœci, jak to przystało na zmówinach. Wszyscy zaœ często a nieznacznie naglšdali pod okna, gdzie za stołami siedziało kilkunastu Rzepczaków, przyszli jeszcze za dnia i ostali. Nikt im wstrętów nie czynił, ale i nikto się do nich nie kwapił, tyle co Jambroży zaraz się z nimi pokumał i sielniegorzałę cišgnšł a ocyganiał, co ino wlazło.A pobok nich stojał Bartek z tartaku ze swoimi i w głoœ opowiadał, co im rzekł dobrodziej, a sielnie pomstował na dziedzica, w czym mu najgłoœniej wtórował Wojtek Kobus, chłop suchy, małya tak zapalczywy, że cięgiem się podrywał,walił pięœciami w stół i ciepał się jako ten ptak, którego przezwisko nosił, z rozmysłem zaœ to czynił, bo domyœlali się, że Rzepczaki cišgnš na jutro do boru do ršbania, ale żaden z nich jakby nic nie słyszał, tak siedzieli spokojnie, zajęci między sobš. Nikto też z gospodarzy nie słuchał tych wyzwisk ni zbytnio do serca nie brał, że dobrodziej nie chciał się wstawiać za nimi do dziedzica, a naprzeciw, odwracano się od nich i unikano, czym głoœniej krzyczeli, w gšszczu bowiem, jaki rozpierał karczmę,stowarzyszał się każden do upodoby i kupił, gdzie było dogodniej, nie baczšc na sšsiadów -tylko jedna Jagustynka chodziła od kupy do kupy, podjudzała, żarty stroiła,nowiny w uszy ludziom kładła, pilnie jednakbaczšc, gdzie już pobrzękujš flachy a kieliszek kołem chodzi. I tak powoli, z wolna, niepostrzeżenie wcišgał się naród do zabawy, bo coraz większy gwar napełniał izbę i coraz częœciej podzwaniały kieliszki, i coraz gęœciej się robiło, że już drzwi się prawie nie zamykały, tak szli i szli aż muzykanci, uczęstowani przez Kłęba, urznęli rzęsistego mazura i w pierwszš parę puœcił się Socha z Małgoœkš, a za nimi zaœ,kto ino miał ochotę. Ale niewielu szło w tany, oglšdajšc się na pierwszych lipeckich kawalerów, na Płoszkę Stacha, Wachnika, wójtowego bratai drugich, którzy zmawiali się po kštach z dzieuchami, wesołe rozmowy wiedli, a podkpiwali półgłosem z rzepeckiej szlachty, którym wcišż basował Jambroży. Na to właœnie pokazał się Mateusz, o kiju jeszcze szedł, bo ledwie się był z łóżka zwlókł, że mu się to cniło za ludŸmi, kazałse wnet narzšdzić gorzałki przegotowanej z miodem, usiadł z boku komina, popijał i rzucał tym słowem wesołym do znajomków, ale z nagła ucichł, bo Antek stanšł we drzwiach, spostrzegł go, podniósł hardo głowę, łypnšł œlepiami i przechodzi wpodle, jakby nie pojstrzegajšc.Mateusz się uniósł i zawołał: Boryna! a chodŸcie no do mnie. -Masz sprawę, to pierwszy przystšp -powiedział ostro myœlšc, że Mateusz zaczepia. -Przyszedłbym, jeno się jeszcze ruchać bez kijaszka nie mogę -odparł miętko. Antek nie dowierzał, zmarszczył groŸnie brwi i podszedł, ale na to Mateusz chycił go za rękę i zniewolił, by przysiadł na ławie. -Siadaj przy mnie. Owstydziłeœ mnie przed całym œwiatem, pobiłeœ tak, jucho, że już mi księdza wołali, ale gniewu do ciebie nie mam nijakiego i pierwszy z tym słowem zgody przychodzę. Napij się ze mnš. Nikt mnie jeszcze nie pobił i myœlałem, że takiego na œwiecie nie ma. Mocarz z ciebie prawdziwy, żeby takim chłopem jak ja rzucić kiej snopem, no, no... -Boœ mi na robocie przypiekał cięgiem, a potem i szczekał paskudnie, to mię rozebrało, żem. już i nie baczył, co robię. -Twoja prawda, twoja, sam to przytwierdzam i nie strachu, a po dobroci...Aleœ mnie przyrychtował, no, żywš krew oddawałem, ziobra mi popękały, do ciebie piję, Antek, co tam, poniechaj złoœci, ja ci już nie pamiętam, choć mnie jeszcze plecy bolš... aleœ ty chyba krzepciejszy niŸli Wawrzek z Woli?... -Nie zbiłem go to na odpuœcie we żniwa, jeszcze się pono lekuje... -Wawrzona! Powiadali o tym, alem wierzyć nie wierzył. Żydzie, haraku z esencjš, a w ten mig, bo przetršcę! -krzyknšł. -Ale coœ pyskował przed chłopami, to nieprawda? -pytał cicho Antek. -Nieprawda, przez złoœć ino gadałem, tak sobie nie, gdzieby tam zaœ -wypierał się przeglšdajšc pod œwiatło flaszkę, by mu prawdy z oczów nie wyczytał. Przepili raz i drugi, potem Antek postawił kolejkę i znowu przepili, i już tak siedzieli wpodle siebie, pobratani zgoła i w takim przyjacielstwie, aż się na karczmie dziwowano temu. Mateusz zaœ, że sobie był podpił niezgorzej, pokrzykiwał na muzykę, by raŸniej grała, przytupywał, œmiał się w głos do chłopaków, aż przycichnšł i jšł Antkowi do ucha powiadać. -Juœci i to prawda, że brać jš chciałem przez moc, ale mnie tak pazurami pobronowała, jakby mnie kto pyskiem po cierniach przewlókł. Tyœ jej był milszy, wiem o tym dobrze, nie wypieraj się, ty, i bez to na mnie nie chciała patrzeć!... Trudno wołu wodzić, kiej nie chce sam chodzić; zazdroœć mnie kšsała, że i nie wypowiedzieć, hej! Dziewka równa cudu, żeinie naleŸć œliczniejszej, a poszła za starego na twojš krzywdę, tego to już wyrozumieć nie mogę... -Na mojš krzywdę i na moje zatracenie! -jęknšł cicho i aż się zerwał, tak ognie w nim zagrały na wspomnienie; że ino zaklšł icosik mruczał do siebie. -Cichoj, ludzie ano posłyszš i roznieœć gotowi. -Bom to co rzekł? -Juœci, inom ja nie dosłyszał, ale mogli drudzy. -Bo już mi œcierpieć trudno, tak mię tu w piersiach rozpiera, że samo się rwie ze mnie, samo... -Mówię ci, nie daj się, póki czas -radził chytrze, pocišgajšc go z wolna za język. -Mogę to, kiej kochanie gorsze choroby, ogniem po koœciach chodzi, wrzštkiem w sercu bełkocze, a takš tęsknoœciš duszę przejmuje, że ni jeœć, ni spać, ni robić nic,jeno by człowiek łbem tłukł o œcianę albo izgoła życia się pozbawił! -Abo to nie wiem! Mój Jezus, abom to sam za Jagnš nie latał! Ale jest tylko jedna radana kochanie: ożenić się, a jakby rękš odjšł.Znalazłaby się i druga: kiej ożenkiem nie można, dostać kobietę, a wnet smak do niejprzejdzie i kochanie się skończy! Prawdę cimówię, przecieżem niezgorszy praktyk! -dowodził chełpliwie. -A jak i potem nie przejdzie? -rzekł smutnie. -Juœci, któren zza płota postękuje, za węgłami się czai, a kiej kiecka zachrzęœci, drygajš mu kulasy -takiemu rychło się nie przemieni, ale to ciołak, nie chłop, za takiego nie dałbym i tego grosza -rzucił pogardliwie. -Czystš prawdę rzekłeœ, ale widzi mi się, że sš i takie chłopy, sš... -zamedytował pomnienie, ale milczał, , 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj( , @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żNP…cOŐÚcPŻCcQň+cRů9j&się. -Przepij no do mnie, do cna mi zaschło w gardzieli! Psiachmać sobacza z babami, niektóra chuchro takie, co kieby dmuchnšł, nakryłaby się nogami, a często i największego mocarza wodzi kieby to cielę na postroneczku, mocy pozbawi, rozumu pozbawi i jeszcze na poœmiewisko œwiatu poda! Diable nasienie, œcierwo, mówię ci, pijdo mnie! -W twoje ręce, bracie, w twoje! -Bóg zapłać, mówię ci, pluń na to diable nasienie, przecież rozum swój masz... Przepili raz i drugi a pogadywali, Antek już był zdziebko napity, a że nigdy nie miał przed kim się wyżalić, to teraz brała go szalona chęć do wywnętrzenia, że ledwie się powstrzymał, tyla co tam rzucił czasami jakie ważne słowo, z którego Mateusz i tak wszystko miarkował, jeno nie dawał tego poznać po sobie. W karczmie zaœ zabawa już szła rzetelna, muzyka rznęła co sił i tany szły za tanami, pito już we wszystkich kštach, gdzieniegdzie już przychodziło do sporów, a wszędy gadano tak głoœno, że wrzawa przepełniała izbę, a tupoty taneczników rozlegały się kieby bicie cepów. Kłębowa kompania przetoczyła się do alkierza, skšd też niezgorszy wrzask dochodził, jeno Socha i Małgoœka tańcowalizapamiętale abo ujšwszy się wpół na mróz biegli na powietrze. Bartek z tartaku ze swoimi wcišż stali na jednym miejscu, pili już z drugiej flachy, a Wojtek Kobus już wprost wykrzykiwał ku rzepeckim ludziom: -Œlachta, œcierwy, worek i płachta! -że to za szlachtę się uważali. -Dziedzice, pół wsi jednš krowę doi! -dorzucił zjadliwie drugi. -Kołtuniarze, przez koni się obywajš, bo ich same wszy noszš. -Żydoskie paroby! -Dworskie pomietła, do psów się im godzić,kiej taki dobry wiatr czujš! -Poczuły też we dworze swoje i cišgnš. -Będš tu ludziom odbierać robotę. -Wyczeszemy wama kołtuny, że bez łbów pouciekacie! -Wycieruchy, obieżyœwiaty, brakło u Żydówpalenia w piecach, to przyleciały! Dogadywali mocno, a jaki taki pięœciš wygrażał i darł się do nich, a coraz więcejludzi wrzało przeciwko, coraz zapalczywsze koło ich otaczało, że to już gorzałka ponosiła, ale oni się nie odzywali,siedzieli przy sobie kupš całš, kije ino œciskali między kolanami, popijali piwo, przegryzali kiełbasę, jakš mieli ze sobš, a hardo, nieustraszliwie poglšdali na chłopów.Byłoby może i przyszło z miejsca do bitki, ale Kłšb przyleciał, jšł uspokajać, przekładać a prosić, a za nim starsi i Jambroży, że Kobus zaprzestał pyskować, drugich też odcišgnęli na poczęstunek do szynkwasu, potem muzyka sielnie zagrała, a Jambroż jšł znowu cyganić niestworzone historie o wojnach, Napolionie, Naczelniku, a póŸniej i insze ucieszne rzeczy, aż się niejedni pokładali ze œmiechu; a on rad wielce, podpity niezgorzej, rozparł się przy stole i prawił: -Na ostatek opowiem jeszcze jednš historię, krótkš, bo mi pilno tańcować, a i dzieuchy krzywe, że do nich nie przychodzę! Wiecie, zmówiny dzisiaj Kłębianki ze Sochš Wickiem. Gdybym chciał, moje by były z Małgoœkš, moje! Bo ano było tak: „We czwartek zwalili się do starego Kłęba z wódkš! Przyszli w jeden czas od Sochy i przyszli od Pryczka; jedni przepijajš harakiem, drudzy zaœ słodkš, od jednych Kłšb pije i od drugich nie wylewa. Jeden jest dobry, a i drugi nie gorszy! Swaty aż się pocš, tak prawiš i zalecajš swoich kawalerów: Ten ma morgi galante przez skowronków nawożone, a drugi też takie, na których inopieskowie wesela swoje odprawujš. Jeden ma chałupę, do której œwinie pod przyciesiami włażš, a i drugi nie gorszš. Obaj sielne bogacze, że szukać daleko! Socha ma cały kołnierz od kożucha, bo resztę pieski rozniesły, Pryczek zaœ ma obertelek od œwištecznych portek i guzik œwiecšcy kiej ze złota! Jeden chłopak œmigły kiej ta kopica, a i drugiemu brzucho wzdeno od ziemniaków! Galante parobki ! Sosze œlina z gęby cieknie, a Pryczek ma œlepie kaprawe! Równe we wszystkim, a takie robotne i zapamiętałe, że choćby pół ćwiartki ziemniaków na raz zjedzš i za drugš patrzš! Oba dobre na zięciów, oba krowy mogš popaœć, izbę przymieœć, gnoju urzucić; oba krzywdy dziewce nie zrobiš nijakiej, bo z boćkami kompanii nie trzymajš. Sielne parobki, rozmowne, mšdrale, przemyœlne, zjadłem zawsze do gęby trafiajš, a nie gdzie indziej. Co tu poczšć, kiej oba się zarówno widzš staremu, to się kręci, w nosie dłubie, a Małgoœki pyta: którego chcesz?... -Oba pokraki, tatulu, pozwólcie, to już se Jambroża wybierę !... Stary głowš kręcił, deliberował długo, wiadomo, że mšdrala na całš chałupę, a tuchłopaki przynaglajš, swaty swoje wcišż prawiš, to się napił od jednych haraku, napił się od drugich słodkiej i powiada: -Wagę przynieœta! Przynieœli onš wagę, ustawili, a on prawi: -Zważta się, chłopaki, któren będzie cięższy, tego na zięcia wybierę. Zafrasowały się swaty, posłali po gorzałkę i medytujš: któren? bo obaj byli kieby te pluskwy zeschnięte! Skoczyły po rozum do głowy Pryczkowe swaty, nasuły mu za pazuchę kamieni, to w kieszenie napchały. Ale i Sochowie też nie były głupie, nie było co, to gęsiora wsadzili mu pod kapotę i na wagę go stawiš... liczš, aż tu cosik powiada: S... s... s... Socha niby, i gęsior bęc na ziemię! Rozeœmieli się wszyscy, a Kłšb powiada: -Zmyœlna jucha jest, choć wagi nie trzyma, ty będziesz moim zięciem! ” Juœci, że w tym, prócz tego ważenia, innej prawdy nie było, jeno że opowiadał tak œmiesznie, aż się popłakiwali z uciechy i takim œmiechem buchali, że na całš karczmę szło. Że wnet Kłębowi goœcie wywalili się z alkierza i całš hurmš szli w taniec, to wrzask się podniósł, tupot, krzyki, że już żadnego głosu z osobna nie rozeznał. Ze łbów poczynało kurzyć, goršcoœć rozbierała, uciecha rosła, to i młodzi hulali z całej mocy, a starsi zasię zalegali stoły, stowarzyszali się, gdzie ino mogli i gdzie kto ustojał, bo tanecznicy rozbijali i coraz większym kołem zataczali, a każden w głos gadał, przepijał, z drugimi się cieszył, swojego dowodził, œwięta używał.Muzyka zaœ rznęła siarczyœcie i tany szły zapamiętałe, choć był taki gšszcz, że głowa przy głowie, plecy przy plecach, to itak się trzšchali, po izbie nosili, pokrzykiwali wesoło, a obcasami bili, że inodyle skowyczały i szynkwas podrygiwał! Zabawa była sielna, boć wszyscy się dokładali z całej mocy, duszš całš. Zima toć szła, naród oderwał ręce spracowane od matki ziemi, to i podnosił przygięte karki, podnosił zafrasowane dusze, prostował się, rozrastał i równał jeden z drugim w wolnoœci, w odpoczywaniui w tej myœli swobodnej, że każden człowiek widniał z osobna i wyraŸnie jako ten bór, z którego nie wydzielisz drzewin latem, bo w jednakim, równo zielonym gšszczu stoi przywarty do rodnej ziemi, a niech jeno œnieg spadnie, ziemia się przesłoni, a wnet każde drzewo dojrzysz zosobna i w ten mig rozeznasz: dšbek-li to, grabek-li to, osiczyna-li to! Takuteńko było i z narodem. Jeno Antek z Mateuszem nie ruchali się ze swoich miejsc, siedzieli przy się po przyjacielsku i z cicha ugwarzali o różnoœciach, ile że cięgiem ktoœ do nich przystawał i swoje dokładał; przyszedł Stacho Płoszka, przyszedł Balcerek, przyszedł wójtów brat i drugie; te wszystkie najpierwsze we wsi kawalery, którzy drużbowali na weselu Jagusi. Zrazu nieœmiało przystawali, że to nie wiada było, czy Antek jakim ostrym słowem nie ciepnie, ale nie, podawał każdemu rękę a z dobroœciš patrzał, to i wnet otoczyli go zwartym kołem, pilnie słuchali, przyjacielstwo œwiadczyli i tak mu się umilali a zdawali we wszystkim, jak przódzi, kiedy to im przewodził jeszcze, uœmiechał się ino gorzko jakoœ, bo mu się wspomniało jak to jeszcze wczoraj a ci sami omijali go z dala na drodze. -Ani cię nikaj nie ujrzeć, do karczmy nie zachodzisz! -powiedział Płoszka. -Od rana do nocy robię, to kiej to mam czasna karczmę? -Prawda, prawda! -przytwierdzili półgłosem, a potem z wolna przeszli na różne sprawy wsiowe, na ojców, to o dzieuchach mówili, to o zimie, bo rozmowa jakoœ się nie wiedła, Antek mało mówił, a cięgiem spoglšdał na drzwi, spodziewał się, że Jagna przyjdzie. Dopiero gdy Balcerek jšł opowiadać o naradzie, jaka sięodbyła we œwięta u Kłębów względem lasu,słuchał uważnie. -Cóż uredzili? -zapytał. -A cóż, skamlali, narzekali, żalili się, a radynijakiej nie powzięli, prócz tej, że nie trza pozwolić na wyręb. -A bo to co mšdrego uradzš te słomiane wiechcie! -wykrzyknšł Płoszka. -Zbierajš się, gorzały się napijš, wysapiš, nawyrzekajš i tyla z tych narad jest, co z łońskiego œniegu, a dziedzic może sobie spokojnie cišć choćby i wszystek las. -Nie trza pozwolić -rzucił krótko Mateusz. -Któż to go powstrzyma, któż zabroni? -zaczęli wykrzykiwać. -Któż jak nie wy? -A juœci, pozwolš to na co? Ozwałem się kiedyœ, to ociec mię skrzyczał, żebym nosapilnował, że to nie moja sprawa, a ich, gospodarzy! Juœci, majš prawo do tego, bo wszystko w garœci dzierżš i choćby na tę minutę, a nie popuszczš, a my cóż znaczymy, tyle co te parobki! -unosił się Płoszka. -le jest całkiem, Ÿle. -A nie tak powinno być! -Juœci, że młodych powinni przypuœcić do gruntów i do rzšdów. -A samym na wycugi iœć! -Ja wojsko odsłużyłem, lata mi idš, a tego,co moje, dać nie chcš! -krzyczał Płoszka. -Każdemu czas na swoje. -A wszyscyœmy tutaj pokrzywdzeni. -A najbarzej Antek! -Trza by we wsi zrobić porzšdki! -szepnšł twardo Szymek, Jagusin brat, któren niedawno przyszedł i stojał poza drugimi cicho, spojrzeli na niego zdumieni, a on wysunšł się na czoło i jšł goršco prawić oswoich krzywdach, a w oczy wszystkim patrzał i czerwienił się, że to nieprzywykły był przed drugimi mówić i bojał się jeszcze nieco matki. -Nastka go tak nauczyła rozumu! -szepnšł któryœ, rozeœmiali się wszyscy, aż Szymek zmilknšł i cofnšł się w cień, wtedy wójtówbrat, Grzela Rakoski, choć nie był rozmowny i nieco się zajškiwał, zaczšł prawić. -Że starzy trzymajš grunta i dzieciom nie popuszczajš, Ÿle juœci jest, bo krzywda -ale to jest najgorsze, że się głupio rzšdzš. Przecie z tym lasem dawno byłby koniec, żeby się byli zgodzili z dziedzicem. -Jakże, dawał po dwie morgi, kiedy się namnależy po cztery na półwłóczek. -Należy albo i nie należy, to jeszcze nie wiadomo, to już urzędniki rozsšdzš. -Kiedy oni z dziedzicami trzymajš! -Hale, trzymajš tam, przecież sam komisarz powiedział, by się nie godzić na dwie morgi, to dziedzic musi dać więcej! -tłumaczył Balcerek. -Cichocie no, bo kowal ano ze starszym idzie! -szepnšł Mateusz. Obejrzeli się na drzwi, jakoż prawdziwie, kowal wiódł się pod pachy ze starszym, obaj już byli napici niezgorzej, to się mocnoprzepychali przez gęstwę i rznęli prosto doszynkwasu, ale nie postali tam długo, Żyd ich powiódł do alkierza. -Na chrzcinach u wójta się uraczyli. -Wyprawia to dzisiaj? -zapytał Antek. -A dyć ojcowie nasi tam siedzš. Sołtys poszedł w kumy z Balcerkowš, bo pono stary Boryna się pogniewał i nie chciał -tłumaczył Płoszka. -A to co za jeden ? -wykrzyknšł Balcerek. -To pan Jacek, dziedzicowy brat z Woli! -objaœniał Grzela. Aż powstali, by się przyjrzeć, bo pan Jacek przeciskał się z wolna a oczami kogoœ szukał, aż i natknał się na Bartka z tartaku i z nim poszedł podœcianę, do rzepeckich. -Czego on może chcieć? -Czego, a niczego, tak se chodzi ino po wsiach, z chłopami gada, niejednemu pomoże, na skrzypkach przygrywa, dzieuchy piosneczek uczy, głupawy jest pono. -Kończ no, Grzela, coœ zaczšł, kończ! -O lesie zaczšłem mówić; moja rada jest taka, aby tej sprawy samym starym nie ostawiać, bo zepsujš. -Cóż, na to jest tylko jedna rada, zacznš las cišć, całš wsiš iœć, rozegnać, nie pozwolić dopóty, aż się dziedzic ze wsiš nieugodzi! -rzekł mocno Antek. -To samo uradzali u Kłęba. -Uradzali! Ale nie zrobiš, bo kto pójdzie za nimi? -Gospodarze pójdš. -Nie wszystkie. -Jak Boryna poprowadzi, to i wszyscy pójdš. -Jeno nie wiada, czy Maciej zechce. -To Antek poprowadzi -wykrzyknšł zapalczywie Balcerek. Przytwierdzili mu goršco wszyscy, jeden tylko Grzela się sprzeciwiał, a że bywał we œwiecie i gazetę „Zorzę ” czytywał, to jšł naucznie i kiej z ksišżki prawić, że gwałtu nie można czynić, bo wda się w to sšd i prócz kozy nikt więcej nie wskóra, żetrzeba, aby wieœ sprowadziła z miasta adwokata, a ten by wszystko po sprawiedliwoœci wyrychtował. Nie chcieli go słuchać długo i jaki taki przekpiwał, ozeŸlił się też srodze i powiedział: -Na ojców wyrzekacie, że głupie, a sami ani za grosz pomyœlenia nie macie, a jeno jak te dzieci, co jeszcze bałykujš, cudze powtarzacie! -Boryna z Jagusiš i dzieuchami! -zauważył któryœ. Antek, któren chciał coœ odpowiedzieć Grzeli, zmilknšł i poleciał oczami za Jagnš. PóŸno przyszli, już po kolacji, bo stary długo się opierał skamleniom Józki i namowom Nastki, czekał, aż Jagusia poprosi, ale ona zaraz po obiedzie zapowiedziała ostro, że pójdzie na muzykę,odparł jej ostro, iż się nogš z chałupy nie ruszy, nie poszedł do wójta, to nigdzie nie pójdzie. Nie prosiła go już więcej, zawzięła się tak, że ani tym słowem więcej się nie odezwała, popłakiwała jeno po kštach, drzwiami trzaskała, wystawała przed domem na mrozie i ciskała się po chałupie jak ten zły wiatr, aże mroziło od niej złoœciš, a gdy do kolacji siadali, nie poszłajeœć, jeno zaczęła wełniaki ze skrzyni dobywać, przymierzać a przystrajać się. To i cóż miał stary poczšć, klšł, przygadywał, zapowiadał, że nie pójdzie, w końcu jeszcze jš sielnie musiał przepraszać i rad nierad powiódł do karczmy. Hardo ano wchodził, wynioœle i mało z kim się witał, bo i równych było niewiela, jako że co najpierwsi u wójta byli na chrzcinach, syna zaœ nie spostrzegł, chociaż się pilnie rozglšdał w tłoku. Antek zaœ już nie spuszczał oczów z Jagusi, stała właœnie przy szynkwasie, chłopaki się do niej sypnęli zapraszać do tańca, odmawiała pogadujšc wesoło, a ukradkiem przebierajšc oczami wskróœ ludzi -taka urodna widziała się dzisiaj, że choć naród już był napity, a spoglšdali na niš z podziwem. Ponad wszystkie piękniejsza. A przecież była tam i Nastka, ano do malwy z czerwieni szmat i wyrostu podobna, była i Weronka Płoszkówna kiej georginia rumiana i w sobie wielce podufała, była Sochówna, skrzat ledwie dorosły, gibki i z gębusiš kiej ten cukier słodkš, były i drugie urodne, wyrosłe, cišgnšce oczy parobków, a jak BalcerkównaMarysia, na podziw wyrosła, biała, rzepiasta dziewka i pierwsza we wsi tanecznica -ale żadna ani się równała z Jagnš, żadna. Przenosiła wszystkie urodš, strojem, postawš i tymi modrymi, jarzšcymi œlepiami, jako róża przenosi one nasturcje a malwy, a georginie, a maki, że zgoła podlejsze się przy niej widzš, tak ci ona przenosiła wszystkie i nad wszystkie panowała. Przystroiła się też dzisiaj kiej na jakie wesele; wełniak wdziała goršcożółty w zielone a białe pasy, stanik zaœ z modrego aksamitu, dziergany złotš nitkš i głęboko, do pół piersi wycięty, a na koszuli cieniuœkiej, która bieluchnš fryzkš burzyła się suto koło szyi i przy dłoniach, zawiesiła rzędy korali, bursztynów i onych pereł, na włosach miał a chusteczkę jedwabnš, modrawš, w różowy rzucik farbowanš, a końce od niej puœciła na plecy. Brały jš za to przystrojenie kobiety na ozory i przymawiały złoœliwie, nie dbała tao to wcale, dojrzała wnet Antka i pokraœniawszy z radoœci, jako ta woda pod zachód, odwróciła się od starego, któremu Żyd cosik gadał i zaraz poprowadził do alkierza, gdzie i pozostał. Juœci, że Antek ino tego czekał, bo wnet bokiem karczmy się przecisnšł i spokojnie witał się z nimi, choć Józka umyœlnie się odwróciła. -Przyszliœcie na muzykę czy na zmówiny Małgoœki? -Na muzykę... -odparła cicho, bo głos jej całkiem odjęło wzruszenie. Stali przy sobie czas jakiœ bez słowa, jeno dychali prędzej, a ukradkiem zaglšdali sobiew oczy, tanecznicy zepchnęli ich pod œcianę, Nastkę pojšł do tańca Szymek, Józka też się gdzieœ zapodziała, że sami zostali. -Co dnia wyczekuję, co dnia... -szepnšł cicho. -A mogę to wyjœć?... pilnujš mnie odparła ze drżeniem, ręce się ich spotkały same jakoœ, cisnęli się biodrami, pobledli oboje, tchu im brakowało, w oczach skry się jarzyły, a w sercach była taka muzyka, żeomnienie, ale milczał, , 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj( , @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żSP*cTz1cUŤ?aVę,[c€WE;(i nie wypowiedzieć. -Odstšp Ÿdziebko, puœć!... -prosiła cichutko,boć pełno było ludzi dookoła. Nie odrzekł na to, jeno ujšł jš mocno wpół, gęstwę roztršcił, wywiódł w koło i krzyknšł do muzykantów: -Obertasa; chłopacy, a ostro! Juœci, że trzasnęli z całej mocy, aż basica jęknęła, znali go przecież, że jak się rozochoci, to gotów całej karczmie fundować ! A za nim puœcili się w tan i jego kamraty, tańcował Płoszka, tańcował Balcerek, tańcował Grzela, tańcowały i drugie, a Mateusz, że mu to żebra jeszcze nie popuszczały, to ino przytupywał a krzykałla zachęty! Antek zaœ hulał zapamiętale, wywiódł się naprzód, przegonił wszystkich i wiał w pierwszš parę tak siarczyœcie, że już nic nie pamiętał i na nic ni zważał, bo Jaguœ cisnęła się do niego słodko, a raz w raz, ledwie dech łapišc, prosiła: -Jeszcze, Jantoœ, jeszcze Ÿdziebko! Długo tańcowali, odpoczęli tyla, by złapać niecoœ tchu napić się piwa, i znowu poszli wtan nie baczšc, że ludzie zwracajš na nich uwagę, coœ szepczš a krzywiš się i w głos dogadujš. Ale Antkowi już było wszystko jedno dzisiaj, skoro jeno poczuł jš przy sobie, skoro przycisnšł do się, że aż się prężyła i przywierała te lube modre oczy, to się już był całkiem zapamiętał! Radoœć w nim grała i takie wesele, jak kieby się ten zwiesnowy dzień w nim zrobił. Zapomniał oludziach i œwiecie całym, krew w nim zawrzała i moc wstała taka harda, nieustępliwa, aż mu piersi rozpierało! A Jaguœ też była całkiem jakby utopiona w luboœci i w zapamiętaniu! Unosił jš jak ten smok, nie opierała się temu, bo jakże, mogłaby to, kiej kręcił niš, ponosił, przyciskał, że chwilami mroczało w niej i traciła z pamięci œwiat wszystek, a grało w niej takim weselem, młodoœciš, uciechš, że już nic nie widziała, ino te jego brwie czarne, te oczy przepaœciste, a te wargi czerwone, cišgnšce! A skrzypice wycinały siarczyœcie, zawodzšcy i niesły się piesneczkš, jako tenżniwny wicher palšcš, od której krew się wogień przemieniała i serce grało weselem a mocš; basy zaœ pobekiwały drygliwie do taktu, że same nogi niosły i trzaskały hołubce; flet zaœ przegwizdywał i wabił kiej ten kos na zwiesnę, a takš luboœciš przejmował, tak serce otwierał, aż ciarki przechodziły, w głowie się mšciło, tchu brakowało, a zarazem chciało się płakać i œmiać, i krzykać, i tulić, i całować, i leciećgdzieœ we œwiat wszystek, w zapamiętanie -to i tańcowali tak ogniœcie, aż się karczmatrzęsła i dygotały beczki z muzykantami. Z pięćdziesišt par mieniło się w tym kole wielgachnym, taczajšcym się od œciany do œciany, rozœpiewanym, pijanym uciechš i takš mocš, że flachy się przewracały, lampy gasły, noc ich obejmowała i rozdrgany mrok, bo ino te głownie w kominie rozżarzane wichurš pędu, sypały iskrami i buchały krwawym płomieniem, w którym ledwie majaczył zbity kłšb ludzki, wijšcy się dookoła takš gęstwš, że ani okiem uchwycił ni rozpoznał, gdzie chłop, gdzie kobieta! Kapoty wiewały górš kiej te skrzydła białe, wełniaki, wstšżki, zapaski,rozpalone twarze, jarzšce oczy, tupoty zapamiętałe, œpiewki, pokrzyki, wszystko się wraz mieszało, kręciło w kółko kieby jedno wrzeciono, od którego bił ogromny wrzask i leciał przez wywarte do sieni drzwi w oœnieżonš, mroŸnš, zimowš noc. Antek zaœ hulał wcišż na przedzie, bił obcasami najgłoœniej, zawijał kiej wichura,przypadał do ziemi, że myœleli: upadnie! Gdzie zaœ, on już stał, już znowu ponosił, już krzykał, czasem jakš piosneczkę muzykantom rzucał i nosił się wskroœ ciżby, rozbijał, tratował, jak burza szedł,aż strach brał niejednych, a mało kto za nim nadšżył. Z dobrš godzinę tak wywijał, bo chociaż inni przystawali zmęczeni, a nawet i muzyce mdlały ręce, pienišdze im rzucał, przynaglał grać i tańcował, że w końcu prawie ino we dwoje pozostali w kole. Juœci, że przez to baby już głoœno wydziwiały z takiej hulanki, kiwały głowami, mełły ozorami i litowały się nad Borynš, aż Józka, zła na Antka, a barzej jeszcze na macochę, poleciała do starego. -Ociec, a to Antek tańcuje z macochš, aż ludzie wydziwiajš! -szepnęła. -Niech tańcujš, od tego karczma! -odparł i wzišł się znowu tršcać ze starszym i kowalem, a prawić cosik. Wróciła z niczym, ale jęła naglšdać za nimipilnie, bo po tańcu stali przy szynkwasie z całš gromadš dziewczyn i chłopaków. Wesoło im było, Jambroży bowiem, pijany już całkiem, prawił im takie przypowiastki,aż się dziewczyny przysłaniały zapaskami, a parobcy w głos œmieli, a jeszcze swoje dokładali. Antek fundował wszystkim piwo, pierwszy przepijał, niewolił, w ramiona brał parobków, œciskał, a dzieuchom całymi garœciami pchał za pazuchę karmelki, by móc przy tym i Jagusi nakłaœć, a mimo zmęczenia œmiał się najgłoœniej i rad się rozgadywał! Na karczmie też się zabawiano niezgorzej, naród się już całkiem rozochocił i rozgrzał, to cięgiem jakieœ pary tańcowały, a drudzy gęstwili się, gdzie się ino dało, i radzili, przepijali, kumali się jedni z drugimi i wesołoœci całym sercem zażywali. Rzepecka szlachta ruszyła zza swojego stołu, bo się już byli pokumali przy gorzałce z Lipczakami, a niektórzy i do tańca się brali, dzieuchy się nie wymawiały, że to obejœcie mieli delikatniejsze i grzecznie prosili. Antkowa zaœ gromada zabawiała się z osobna, że to młódŸ sama była i co najpierwsza we wsi, a on, mimo że ze wszystkimi pogadywał, prawie o Bożym œwiecie nie wiedział i prosto jakby się dzisiaj zapamiętał, na nic już nie patrzył, z niczym się nie krył, bo i nie poradził nawet -to i nie baczył, że ludzie dookoła spozierajš uważnie i pilnie nasłuchujš. Hale,dbał tam o to -wcišż jej prawił do ucha, przypierał do œciany, obejmował, za ręce brał, ale ledwie się już wstrzymywał od całowania! Oczy mu ino latały nieprzytomnie i w piersiach wzbierała taka burza, że gotów się był ważyć na wszystko, byle zaraz przed niš, bo widział w modrych, rozpłomienionych oczach podziw i kochanie! To i rósł coraz bardziej,puszył się i hukał kiej ten wicher, nim uderzy! Pił przy tym tęgo i Jagusię niewolił, aż się jej w głowie mšciło, że aniwiedziała, co się z niš dzieje, jeno chwilami, gdy muzyka milkła i karczma nieco przycichała, przytomniała zdziebko, strach jš ogarniał, obzierała się ze zdumieniem, jakby poratunku szukajšc, uciekać nawet pragnęła, ale stał pobok i tak patrzał; taki żar buchał od niego, takiekochanie w niej wzbierało, że w mig zapominała o wszystkim. Cišgnęło się to dosyć długo, bo Antek już gorzałkę stawiał całej kompanii. Żyd chętnie dawał i każdš kwartę dwa razy na drzwiach znaczył. Że zaœ całej kompanii zaczęło w głowach się mšcić, to kupš poszli tańcować, bych się nieco otrzeŸwić, juœci, że i Antek z Jagusiš tańcowali na przedzie. Wyszedł na to z alkierza Boryna, przywiedły go kobiety zgorszone, popatrzył i wnet się we wszystkim pomiarkował, złoœć go poderwała sroga, zakšsił ino zęby, zapišł pętle kapoty, czapęnacisnšł i jšł się przebierać do nich. Ustępowali mu z drogi, bo blady był kiej œciana i oczami dziko œwiecił. -Do domu! -powiedział głoœno, gdy nadlecieli, i chciał jš chycić za rękę, ale w ten mig Antek zakręcił w miejscu i poniósł dalej, że próżno chciała się wyrwać. Podskoczył wtedy Boryna, rozwalił koło, wyrwał jš z Antkowych ramion, nie popuœcił i nie spojrzawszy nawet na syna wiódł z karczmy. Muzyka raptem ustała, cichoœć z nagła padła na wszystkich, że stanęli jak wryci, nikt się i słowem nie ozwał, miarkowali bowiem, że staje się coœ strasznego, gdyż Antek rzucił się za nimi, roztršcił ciżbę kiej snopki i wybiegł z karczmy, ale skoro go jeno mróz owionšł, zatoczył się na drzewo leżšce przed domem i padł w œnieg,rychło się jednak podniósł i dognał ich na skręcie drogi koło stawu. -IdŸ swojš drogš i ludzi nie zaczepiaj! -krzyknšł stary odwracajšc się do niego. Jagna z wrzaskiem uciekła do chałupy, a Józka wtykała w garœcie staremu jakiœ kółi wrzeszczała: -Bijcie tego zbója, bijcie, tatulu!... -Puœćcie jš, puœćcie! -bełkotał Antek zgoła nieprzytomnie i przysuwał się z pięœciami, gotowymi do darcia. -Mówię ci, odejdŸ, bo, jak Bóg na niebie, zakatrupię cię jak psa! Słyszysz? -krzyknšłznów stary, gotowy na wszystko, Antek cofnšł się bezwiednie, opadły mu ręce, strach go uderzył tak mocny, że drżeć zaczšł, a stary poszedł wolno ku domowi. Nie skoczył już za nim, stał roztrzęsiony, nieprzytomny i wodził pustymi oczami dookoła, nie było już nikogo, księżyc œwiecił jasno, œniegi się skrzyły i posępna białoœć widniała wszędzie. Nic nie mógł wymiarkować, co się to stało, oprzytomniał nieco w karczmie dopiero, dokšd go przywiedli przyjaciele, którzy mu skoczyli na ratunek, bo gruchnęło, że się zojcem bije. Zabawa się też skończyła, rozchodzili się do domów, że to i póŸno już było, karczmaopustoszała rychło, jeno po drogach grzmiały jeszcze czas jakiœ hukania i przyœpiewki, pozostali tylko Rzepeczaki, którzy mieli zanocować, i pan Jacek przygrywał im ano na skrzypicy wielce żałoœliwe pienia, że siedzieli za stołem powspierani na rękach i wzdychali, no i Antek, siedzšcy w kšcie samotnie, bo że sięnie mogli z nim dogadać, gdyż nic nie odpowiadał, opuœcili go wszyscy. Siedział tak martwy i niewiedzšcy, że darmo mu Żydprzypominał, iż karczmę zamyka, nie słyszał i nie rozumiał zgoła, przecknšł dopiero na głos Hanki, której ludzie donieœli, że się pobił znowu z ojcem. -Czego ci potrza? -zapytał. -ChodŸ do domu, póŸno już -prosiła powstrzymujšc łzy. -IdŸ sama, nie pójdę z tobš! Mówię ci, odejdŸ! -krzyknšł groŸnie, a potem nagle, nie wiada laczego, nachylił się do niej i w samš twarz powiedział: -Żeby mnie w kajdany skuli, w lochu zamknęli, wolniejszym bym był niŸli przy tobie, słyszysz, wolniejszym! Hanka zapłakała żałoœnie i poszła. I on się zaraz podniósł, wyszedł na dwór ipowlókł się ku młynowi. Noc była jasna, rozgorzała miesięcznš poœwiatš, drzewa kładły długie, zgoła niebieskie, przesrebrzone cienie, mróz taki œciskał, że raz po raz słychać było trzaskanie żerdek i jakby cichy, przejmujšcy skowyt niósł się po roziskrzonych œniegach, cichoœć martwa, zeskrzytwiała tuliła œwiat cały, wieœ już spała, ani jedno okno nie błyskało œwiatłem, ni pies nie zaszczekał, ni młyn nie turkotał, nic -jeno od _karczmy dochodził schrypły œpiew Jambroża, którenswoim zwyczajem wyœpiewywał na œrodku drogi, ale słabo kieby przez sen. Antek wlókł się ciężko i wolno dookoła stawu, przystawał, rozglšdał się nieprzytomnie, nasłuchiwał trwożnie, bo wcišż huczały mu we łbie ojcowe strasznesłowa, bo wcišż widział jego oczy rozsrożone, bijšce w niego kiej nożem, że cofał się bezwiednie, lęk œciskał go za gardło, serce zamierało, włosy się jeżyły-a z pamięci ginęła zawziętoœć, ginęło kochanie, ginęło wszystko, a ostawał jeno strach œmiertelny, dygocšce przerażenia i rozpaczliwa, żalna niemoc... Sam nie wiedział, kiedy zaczšł iœć ku domowi, gdy sprzed koœcioła doszedł go bolesny płacz i głoœne wyrzekania, pod figurš, stojšcš przed samymi wrótniami na cmentarz, ktosik leżał rozkrzyżowany na œniegu, w cieniu, jaki padał od parkanu, nicnie można było rozpoznać, pochylił się myœlšc, że to jaki obcy wędrownik albo i pijany -a to Hanka leżała żebrzšc miłosierdzia. -ChodŸ do domu, zišb taki, chodŸ, Hanuœ! -prosił, bo mu dziwnie zmiękła dusza, a żesię nie odezwała, uniósł jš przez siłę i powiódł do domu. Nie mówili nic ze sobš, bo Hanka rzewnie płakała. ROZDZIAŁ 8 U Borynów było kiej w grobie po tym œwięcie -nie płacz, nie krzyki, nie pomstowania, a ino ciężka cichoœć, złowrogo przyczajona i pełna powstrzymywanych gniewów a żalów. Cały dom zmilknšł, osnuł się posępnoœciš, a żył w cišgłej trwodze i oczekiwaniu czegoœ strasznego, jak kieby pod dachem, któren lada chwila ma paœć na głowy. Stary, powróciwszy do domu ni potem, nawet nazajutrz ani marnego słowa nie rzekł Jagusi, nawet przed Dominikowš się nie użalał, jakby się nic nie stało. Rozchorzał jeno z tych przytajonych w sobie złoœci i z łóżka się podnieœć nie mógł, że to go cięgiem mdliło, kolki spierały w boku i goršcoœć rozbierała. -Nic to innego, tylko wštroba się wama zapiekła albo macica opadła! -rzekła Dominikowa smarujšc mu boki goršcym olejem; nic się nie odezwał, jeno postękiwał boleœnie i w pułap uparcie patrzył. -Nie Jagusina to wina, nie! -zaczęła cicho, by na izbie nie dosłyszeli, bo się już srodzefrasowała, że ani słowa nie powiedział o wczorajszej sprawie. -A czyja? -mruknšł. -W czym to winowata? Wyœcie ostawili jš samš i poszli pić do alkierza, muzyka grała, tańcowały wszystkie, bawiły się, tocóż, jak ten samson miała stać w kšcie, młoda przecież, zdrowa i zabawy jej potrzeba: Zniewolił jš, to i poszła tańcować. Mogła to nie iœć? Kużden w karczmie ma prawo brać do tańca, która mu się jeno uwidzi, a że jš wybrał i nie popuszczał zbój ten jeden, to ino przez złoœć do was, ino przez złoœć! -Smarujcie jeno i róbcie, bym wyzdrowiał rychło, a nie uczcie mnie rozumu, dobrze sam wiem, jak było, nie trzeba mi waszegopowiedania. -Kiejœcie taki mšdry, to i to wiedzieć powinniœcie, że kobieta młoda, zdrowa też swojej uciechy potrzebuje! Nie drewno jestni starucha, za chłopa poszła, to chłopa jej potrza, nie dziadygi, by z nim różaniec przebierała, nie! -A i to czemuœcie mi jš dali? -rzucił uršgliwie. -Czemu? A kto to skamlał jak ten pies? Nie ja was molestowałam, byœcie jš wzieni, nieja wam jš podtykałam ni ona sama! Mogła se iœć za każdego drugiego i z tych najpierwszych we wsi, tylu ich było... -Było, jeno nie do żeniaczki!... -Ażeby wam ozór wykręciło za to pieskie szczekanie! -Prawda was sparzyła kiej pokrzywa, żeœcie się tak ciepnęli ! -Cygaństwo paskudne to, nie prawda! Cygaństwo! Nacišgnšł pierzynę na piersi, odwrócił się do œciany i ani już słowem się ozwał na jejdowodzenia goršce, dopiero gdy w płacz uderzyła, szepnšł złoœliwie: -Jak baba kijankš nie poredzi, to myœli płaczem co wskórać! Dobrze wiedział, co powiedział, dobrze! Teraz ano, kiej się z łóżka podnieœć nie mógł, przychodziło mu do głowy, co to o niej powiadano przódzi, rozważał to sobie, układał, do kupy œcišgał, deliberował -i taka złoœć go przejmowała, taka zazdroœć gryzła, że nie mógł wyleżeć, rzucał się nałóżku, klšł z cicha, to odwracał się twarzš do izby i tymi złymi, jastrzębimi œlepiami chodził za Jagnš... Ona zaœ była jakaœ blada, zmizerowana, że jak senna chodziła po domu, a ino tymi żałosnymi oczami skrzywdzonego dziecištka spozierała na niego i tak wzdychała, aż musię żal robiło i serce zdziebko tajało, ale i zazdroœć tym większa rosła. Wlekło się tak blisko całš niedzielę, że już w chałupie wytrzymać było trudno, miałaćprzecież duszę wielce czujšcš -jako ten kwiat niektóry, co niech jeno zišb nań chuchnie, a wnet owarzy się i rozdygocze zbolenia. Mizerniała też w oczach, sypiać niemogła, jadło nie smakowało, usiedzieć trudno było na miejscu i robotš zajšć, bo wszystko leciało z ršk i strach cięgiem za niš chodził, bo i jakże, kiej stary wcišż leżał, postękiwał, dobrego słowa nie rzekł, a jako ten zbój spoglšdał. Cięgiem czuła jego oczy na sobie, cięgiem, że już wytrzymać nie mogła. Ciężyło jej życie, boitęsknoœci rozbierały nieopowiedziane, że toi o Antku nic nie wiedziała, nie pokazał się bowiem przez tę niedzielę, choć nieraz o zmierzchu pod œmiertelnym strachem wyglšdała pod bróg! Nie œmiała się zaœ pytać nikogo. Już się jej tak mierziło w chałupie, że po parę razy w dzień biegała do matki, ale Dominikowa mało siedziała w chałupie, do chorych chodziła, to w koœciele przesiadywała, a jeœli była, to pokazywała srogš twarz i gorzkie wymówkiczyniła, a chłopaki też łaziły omroczone, złe i strapione, bo stara Szymka pobiła mišdlicš, że to we Trzy Króle przepił był wkarczmie całe cztery złote. Zaglšdała potem do sšsiadów, by ino jakoœ ten dzień zepchnšć, ale i tam dobrze jej nie było, juœci, nie wyganiali jej, ale przez zęby cedzili słowa, twardo spozierali, a wszyscyzarówno biadali nad chorobš starego wyrzekajšc żałoœliwie, jakie to teraz czasynastajš paskudne! A Józka też, jak ino mogła, dogryzała jej na każdym kroku, nawet Witek bojał się ale milczał, , 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj( , @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żXPŸcYďĺcZÔ}c[Q,]c\Ž:Ź pleœć po swojemu przy gospodarzu, że słowa nie było z kim przemówić, tyla było całej uciechy i rozerwania myœli, co tam Pietrek wieczorami po robocie przegrywał z cicha na skrzypkach we stajni; bo w chałupie stary nie pozwalał. A zima wcišż była sroga, mroŸna i wiejna, że trza było w chałupie siedzieć! Dopiero jakoœ w sobotę stary, choć zdrowynie był jeszcze, zwlókł się z łóżka, ubrał ciepło, bo mróz był trzaskajšcy, i poszedłna wieœ. Zachodził do różnych chałup, niby to ogrzać się zdziebko, gdzie znowu ze sprawami, a nawet z takimi przestawał chętliwie, jakich przódzi mijał bez słowa, iwszędy pierwszy zaczynał o karczmie i całš sprawę w œmieszki obracał a rad rozpowiadał, jako się był tęgo napił i przez to zachorzał! Dziwowano się temu, przytakiwano, głowami kiwano, ale nikt się w pole wyprowadzić nie dał: Znali przecież dobrze jego nieustępliwš hardoœć, a i to, że skoro na ambit wzišł, można go było żywym ogniem przypiekać, a głosu by nie wydał; wiedziano również, jako się zawżdy wynosił nad inne, puszył, za najlepszego we wsi miał, a wielce baczył, by go na ozorach nie obnosili. Rozumiano też, że zapobiega i plotki gasi, jakie były powstały. A nawet stary Szymon, sołtys, powiedział mu prosto w oczy, jak to u niego było zwyczajne: -Baj baju, chłop œliwy rwie, a ino ich dwie! Ludzkie gadanie jest jak ten ogień, nie przygasicie pazurami, sam się musi wypalić!A to wam jeno przypomnę, com był rzekł przed œlubem: jak stary bierze młodš, złego nie odegna i œwięconš wodš! ZeŸlił się tym i prosto wrócił do chałupy, Jaguœ zaœ myœlšc, że skoro wstał, to już wszystko przeminęło i powróci do dawnego, odetchnęła z ulgš i jęła do niego zagadywać, to w oczy naglšdać, przymilać się i po izbie krzekorzyć słodko, jak przódzi... Ale wnet jš opamiętał takim ostrym słowem, że struchlała; a potem niezrobił się inszym, nie pieœcił, nie hołubił, myœli nie zgadywał ni o jej łaski się starał, a ostro kiej na dziewkę krzyczał za nieporzšdki i do roboty zaganiał. Od tego dnia wszystko z nawrotem w swojegarœcie ujšł, przypilnowywał i z ršk nie popuszczał. Całe dnie, skoro jeno wyzdrowiał, młócił z Pietrkiem i w stodolerobił koło zboża, krokiem się prawie nie ruszajšc z obejœcia, bo nawet wieczorami w chałupie narzšdzał uprzęże albo na kobylicy wystrugiwał różne porzšdki gospodarskie, a tak pilnie stróżował Jagusi, że i kroku nie mogła zrobić, by za niš nie wyglšdał, nawet jej œwišteczne szmaty zamknšł i klucz nosił przy sobie. Nacierzpiała się ona, nacierzpiała! Mało tego bowiem, że o bele co krzyczał i słowadobrego nie powiedział, ale prosto tak wszystko robił, jakby nie ona była gospodyniš, bo ino Józce rozporzšdzał, co się ma robić, z Józkš o różnych rzeczach prawił, których i dziewczyna nie wyrozumiała, i Józce o wszystkim kazał mieć baczenie! A Jagny jakby nie było, przędła dnie całe, chodziła kiej błędna albo do matki uciekałana wyżalenie i skargi, nie poradziła na to stara, bo jej rzekł ostro: -Była paniš, robiła, co chciała, nic jej nie brakowało, a nie umiała tego poszanować, to niech popróbuje czego innego! A to wam zapowiadam, powiedzcie jej, że póki kulasami rucham, bronił swojego dobra będę i nie dopuszczę, żeby się przeœmiewano ze mnie kiej z kukły jakiej, zapamiętajcie to sobie. -Bójcie się Boga, a dyć ona nic złego nie zrobiła! -Niechby zrobiła, nie tak bym gadał i nie tak postšpił! Ale dosyć i tego, że się z Antkiem zadawała! -W karczmie, w tańcu, przy wszystkich przecież! -Hale, w karczmie tylko! Hale!... -bowiem, żekiedy to jej zapaskę znalazł w opłotkach, musiała wychodzić do Antka. Nie dał się więc przekonać, nie wierzył niczemu i twardo stał przy swoim, a na zakończenie powiedział: -Dobry człowiek jestem, zgodliwy, wszyscyo tym wiedzš, ale jak mnie kto chlaœnie batem, gotowem oddać kłonicš. -Bijcie, kto wama winowaty, ale nie krzywdŸcie bo z krzywdy każdej pomsta roœnie. -Któren swojego broni, nie krzywdzi! -Jeno byœcie w porę uwidzieli, kaj się wasze kończy! -Grozicie, widzę! -Swoje tylko powiadam, a wy zbytnio w siebie dufacie. Baczcie i na to, że kto na innych kładzie znaki -sam taki ! -Dosyć mi waszych nauk i przypowiastek, swój rozum też mam! -rozgniewał się. I na tym się skończyło, bo Dominikowa, widzšc jego zatwardziałoœć i nieustępliwoœć, nie ponawiała już tej sprawy dufajšc, iż to samo przejdzie i jakoœ się uładzi, ale on ani na dzień jeden nie pofolgował, zawzišł się i nawet w tej złoœci smak znajdował, a chociaż nieraz wnocy słyszšc Jagusine płacze zrywał się bezwiednie, by do niej biec, w porę się jednak miarkował udajšc, że wstał oknem wyjrzeć albo czy drzwi pozamykane. Cišgnęło się tak bez przerwy całych parę tygodni, Jagnie było markotno, smutno i takŸle, że ledwie już œcierpiała, na ludzi patrzeć nie œmiała, wstyd jej było przed wsiš, boć wszyscy dobrze wiedzieli, co się tam u Borynów wyprawia ! Dom całkiem omroczał, że snuli się po nim cicho, lękliwie kieby te cienie. Co prawda, mało kto zaglšdał majšc i u siebie doœć swarów! Wójt się też nie pokazywał, zagniewany, że Boryna nie chciał mu podawać do chrztu; tyle jeno, cotam chłopaki Dominikowej czasem zajrzały,Nastka Gołębianka przybiegła z kšdzielš, ale ta więcej do Józki i by się z Szymkiem spotykać, że nie było z niej pociechy, to i Rocho czasem zaglšdał, ale widzšc twarze posępne, zagniewane, mało siedział. Jeden tylko kowal przychodził co wieczór i długo przesiadywał, a jak tylko mógł, podjudzał jeszcze starego przeciw Jagnie iw łaski się nowe wkradał, juœci, że i Jagustynka często zachodziła, chętnie swoje dokładajšc, gdzie się kłócili. Dominikowa też bywała co dnia i co dnia jedno przywtarzała, by Jagna pokorš starego ujmowała. Cóż? kiej Jagna nie mogła się upokorzyć, za nic nie mogła, a naprzeciw, bunt się w niej podnosił i złoœćjš podrywała coraz częœciej. Wielce jej w tym pomagała Jagustynka, bo raz z cicha zaczęła: -Jaguœ, a to mi cię żal okrutnie kieby rodzonej? Ten stary pies cię ukrzywdza, a ty kiej ten baranek cierpisz! Nie tak inne kobiety robiš, nie!... -Jakże? -spytała doœć ciekawie, bo już jej obmierzł ten stan. -Złego dobroœciš nie przeprzesz, a ino jeszcze większš złoœciš! Za dziewkę cię ma, a ty nic; szmaty ci pono w skrzyni pozamykał, na każdym kroku pilnuje, dobrego słowa nie da -a ty co? Wzdychasz,trujesz się i boskiego zmiłowania wyczekujesz! Póki się człowiek nie przyłoży, to mu i Pan Bóg nie dołoży! Żeby tak na mnie, wiedziałabym, co zrobić! Józkę sprałabym, niech się nie rzšdzi w chałupie, gospodyniš przecież jesteœ, chłopu bym też nie ustšpiła w niczym! Kiej chce wojny, to niech ma takš, aże mu grdykš wylezie! Hale, pozwól chłopu panować nad sobš, to : się wnet do bicia weŸmie i nie wiada, na czym skończy! -A najpierwsze -zniżyła głos i do ucha jej szeptała -odstaw go kiej tego ciołka od krowy, nie przypuszczaj do siebie ani na zdziebko, jak tego psa przed progiem trzymaj! Wnet zobaczysz, jak zmięknie i jaksię udobrzy! Jagna zerwała się od kšdzieli, by ukryć twarz rozczerwienionš. -Czegóż się, głupia, sromasz? Złego w tymnie ma! wszystkie tak robiš i robić będš, nie ja pierwsza wymyœliłam taki sposób! Wiadomo przeciech, że kieckš chłopa dalej zaprowadzi niŸli psa sperkš, bo pies rychlejsię pomiarkuje! A starego łacniej niŸli młodziaka, bo łakomszy i trudno mu po cudzych chałupach szkodzić! Zrób tak, a wnet mi podziękujesz! A co tam pyskujš na ciebie i Antka, do serca nie bierz, żebyœ jakten młody œnieg była, sadzy się dowidzš! Na œwiecie jest takie urzšdzenie, że którensię da, to mu i kiwnšć palcem nie przepuszczš, a któren nie stoi, co o nim powiadajš, mocny jest a hardy, to może robić, co mu się żywnie podoba! Nikt nawetsłówkiem nie piœnie naprzeciw, a łasić się będš kiej pieski! Do krzepkich należy œwiat wszystek, do nieustępliwych a zawziętych! Na mnie się dosyć wygadywali, dosyć, ca na twojš matkę też, że to z tym Florkiem wiadomo było... -Nie tykajcie matki! -Niech ci ta œwiętš ostanie! Prawda i to, żekażden potrzebuje œwiętoœci jakiejœ. Długo jeszcze prawiła, nauczała jš, a z wolna, choć i nie pytana, rozpowiadała o Antku, co ino mogła wymyœlić. Słuchała tego chciwie Jagusia nie zdradziwszy się jednak ani słówkiem, ale rady owe mocno wzięła do głowy i cały dzień deliberowała nad nimi. Wieczorem zaœ, kiedy był Rocho, kowal i Nastka, rzekła do starego: -Dajcie no klucze od skrzyni, muszę szmatyprzewietrzyć. Dał przywstydzony nieco, bo Nastka œmiechem buchnęła, ale mimo to, gdy skończyła przekładanie, wycišgnšł rękę poklucz. -Same moje sš tam szmaty, to już sama se przypilnuję! -powiedziała hardo. I od tego wieczoru zaczęło się piekło w chałupie. Stary się nie przemienił, ale i onanie ustępowała, na słowo odpowiadała całš kopš, a tak głoœno, że na drodze słychać było krzyki. Nie pomagało to wiele, to na złoœć zaczęławszystko robić. Do Józki przyczepiała się na każdym kroku,a tak nieraz boleœnie karciła, że dziewczyna z płaczem biegała się skarżyć;nic to nie pomagało, bo jeszcze barzej piekłowała, skoro nie szło po jej woli. Wieczorami zaœ umyœlnie się przenosiła na drugš stronę ostawiajšc starego w pierwszej izbie, tam Pietrka niewoliła do grania przyœpiewujšc mu do wtóru różne piosneczki do póŸna w noc; to znowu w niedzielę przystroiła się, jak ino mogła najlepiej, a nie czekajšc na męża sama poszła do koœcioła, wystajšc po drogach z parobkami. Stary się zdumiewał tš przemianš, wœciekał ze złoœci, próbował się nie dawać, zapobiegał, by się to po wsi nie rozniesło, nic jednak nie poradził na jej humory, a coraz częœciej dla œwiętego spokoju ustępował. -Moiœciewy! barankiem się widziała, tš owieczkš pokornš, a teraz okoniem stawa! -wykrzyknšł raz do Jagustynki. -Chleb jš rozpiera i ponosi! -odrzekła z oburzeniem, bo zawsze temu przytwierdzała, kto z niš radził. -Ale to wam powiem, że póki czas, trza czymœ twardym wyganiać humory, bo potem i kłonicš nie poradzi. -Nie jest to we zwyczaju Borynów! -powiedział wynioœle. -Widzi mi się, że i u Borynów do tego przyjdzie! -szepnęła złoœliwie. Jakoœ w parę dni potem, zaraz po Gromnicznej, dał znać wieczorem Jambroży, że ksišdz nazajutrz będzie jeŸdził po kolędzie. Zakrzštnęli się zaraz od rana koło porzšdków, że nawet stary unikajšc piekła,bo Jagna sielnie dunderowała na Józkę, sam się zabrał do odwalania œniegu z opłotków; wywietrzono izby, omieciono z pajęczyn œciany, Józka wysypała żółtym piaskiem ganek i sienie, i spiesznie przebierali się odœwiętnie, bo ksišdz już był w niedalekim sšsiedztwie, u Balcerków. Jakoż wkrótce stanęły księże sanie przed gankiem, a on sam w komży na futrze, poprzedzany przez dwóch organiœciaków, przybranych kiej do mszy, wszedł do izby, odmówił łacińskie modlitwy, pokropił i poszedł w obejœcie poœwięcić budynki i cały dobytek. Boryna niósł przed nim na talerzu wodę œwięconš, a on w głos się modlił i poœwięcał wszystko po kolei, organiœciaki zaœ szli wpodle przyœpiewujšc kolędy i gęsto potrzšchajšc dzwonkami, a reszta kieby za procesjš szła z tyłu. Skończywszy zaœ wrócił do izby i przysiadł odpoczywać, a nim Boryna z parobkiem zsypali do sań pół korca owsa i grochu ćwiartkę, jšł przesłuchiwać pacierza Józkę i Witka. Tak galanto umieli, aż się dziwił i pytał, kto ich uczył. -Pacierza to mię nauczył Kuba, a katechizmu i na lementarzu Rocho! -odpowiadał œmiało Witek, aż go ksišdz pogłaskał po głowie, ale Józka tak straciła œmiałoœć, że się ino rozczerwieniła, popłakała i tego słowa niewykrztusiła! Dal im po dwa obrazki, a nauczał, by słuchali starszych, pacierze odmawiali i grzechu się strzegli, bo zły na każdym kroku się czai, a do piekła namawia. A potem podniósłszy głos spojrzał na Jagnę i groŸnie zakończył: -Powiadam wam, że nic się nie ukryje przedokiem sprawiedliwoœci Bożej, nic! Strzeżcie się dnia sšdu i dnia kary, pokutujcie i poprawiajcie się póki czas! Dzieci buchnęły płaczem, bo się im uwidziało, jakoby w koœciele byli podczas kazania, Jagusi też serce zabiło trwożnie i rumieńce powlekły twarz, bo dobrze zrozumiała, że do niej mówił, a skoro Maciej powrócił, wyszła zaraz nie œmiejšcksiędzu spojrzeć w oczy. -Chciałbym z wami pomówić, Macieju! -szepnšł, gdy zostali sami, kazał mu przy sobie siadać, odchrzšknšł, tabaki mu podał, nos wytarł chusteczkš, od której szły zapachy kiej z trybularza, jak potem opowiadał Witek, palce z trzaskiem wycišgał ze stawów i z cicha zaczšł: -Mówili mi ludzie o tym, co się tam w karczmie stało, mówili! -Juœci, na oczach wszystkich było! -powtórzył stary smutnie. -Nie chodŸcie do karczmy i kobiet tam nie prowadzajcie, tyle zakazuję, piersi zrywam, proszę, nic nie pomaga, macie więc za swoje, ale jednak Bogu goršco dziękujcie, że grzechu większego tam nie było, mówię wam, nie było! -Nie było! -Twarz mu się rozjaœniła, bo księdzu wierzył. -Powiadali mi też, że jš srogo karzecie za to, niesłusznie robicie, a kto niesprawiedliwoœć czyni, grzeszy, mówię wam, grzeszy! -Gdzie zaœ, jenom jš chciał nieco przykrócić, jeno... -Antek jest winien, nie ona! -przerwał mu popędliwie. -Umyœlnie przez złoœć na was zmusił jš do tańcowania, widocznie, że chciał z wami awantury, mówię wam, że chciał awantury! -zapewniał uroczyœcie, przyrychtowany przez Dominikowš, na której słowach zupełnie polegał. -Ale, co tom miał jeszcze powiedzieć... aha... Ÿróbkałazi po stajni, trzeba zamknšć w gródce, bo kopnie jš wałach i gotowe nieszczęœcie, w przeszłym roku przez to samo zmarnowali mi klaczkę! Po jakim to ogierze?-A po młynarzowym! -Zaraz poznałem z maœci i z tego łyska na czole, tęgi Ÿrebak!... Ale z Antkiem powinniœcie zgodę zrobić koniecznie, przez te gniewy na nic się chłop rozpuœcił. -Nie gniewałem się z nim, to i o zgodę prosił go nie będę -powiedział zawzięcie. -Radzę wam jak ksišdz, a zrobicie, co wam sumienie dyktuje, ale to wam mówię, że z waszej winy człowiek się marnuje, dzisiaj jeszcze mi mówili, że cišgle w karczmie przesiaduje i wszystkich chłopaków buntuje, na starszych powstaje i podobno coœ przeciw dworowi zamierza. -Nic mi o tym nie powiadali. -Jak się parszywa owca do stada wœliŸnie, wszystkie zarazi! A z tych zmawiań przeciwko dworowi może wypaœć dla całej wsi wielkie nieszczęœcie. Ale Boryna nie chciał o tej sprawie mówić, więc ksišdz pogadał o c różnych rzeczach, a w końcu rzekł: -Zgodš tylko, moi drodzy, zgodš -zażył tabaki i nakładał czapkę. -Na zgodzie opiera się œwiat cały, zgodnie, po dobroci, to i dwór by się ugodził z wami, mówił, wspominał mi coœ o tym dziedzic, dobry to człowiek i chciałby to załatwić po sšsiedzku... -Wilcze sšsiedztwo, a na takiego najlepszy kół albo żelazo. Ksišdz się żachnšł, popatrzył mu w twarz,ale spotkawszy jego szare, zimne, nieubłagane oczy i zacięte wargi, odwrócił się spiesznie i zatarł ręce ze zdenerwowania, nie lubił bowiem sporów. -Muszę już iœć. To wam jeszcze powiem, żenie powinniœcie zbytniš surowoœciš zrażać do siebie kobiety, młoda jest, pstro ma w głowie jak każda kobieta, to trzeba z niš mšdrze i sprawiedliwie postępować; trzeba jedno nie widzieć, drugiego nie dosłyszeć, a na trzecie nie zważać, by tym sposobem uchronić się przed niesnaskami, z tego wychodzš najgorsze rzeczy. Pan Bóg zawsze błogosławi zgodliwym, mówię wam,błogosławi! Kiż to diabeł! -krzyknšł zrywajšc się, bo bociek, stojšcy przy skrzyni nieruchomo, kujnšł z całej siły w błyszczšcy but księdza. -Dyć bociek, Witek go jesieniš przygarnšł, bo ostało ptaszysko, wykurował, że to miał skrzydło złamane, i teraz siedzi w chałupie i myszy łowi kiej kot. -No, wiecie, jeszcze nie widziałem oswojonego bociana dziwne, dziwne! Nachylił się do niego, chciał głaskać, ale bociek się nie dał ruszyć, przekręcił szyjęiboczkiem, czajšco znów godził w księże buty. -Wiecie, tak mi się podoba, że chętnie bym go kupił od was, sprzedacie? -Cóż bym tam miał sprzedawać, chłopak gownet zaniesie na plebanię. -Przyœlę po niego Walka. -Nie da się on tknšć nikomu, tylko jednego Witka słucha. Zawołali chłopaka, ksišdz mu dał złotówkęt Witek bojał się ale milczał, , 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj( , @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż]Păc^3–c_Éîc`ˇ,caĆ:œ!i polecił przynieœć o zmroku; skoro wróci zobjazdu, ale Witek uderzył w bek i zaraz po wyjœciu księdza zabrał boćka do obory itam ryczał prawie do wieczora, że stary musiał go przyciszać rzemieniem przypominajšc odniesienie ptaka Juœci, chłopak usłuchać musiał, ale serce skwierczało mu z żalu i boleœci, nawet rzemieni zbytnio nie czuł, chodził kiej ogłupiały z zapuchłymi od płaczu oczami, a jak ino mógł, dopadał boćka, ogarniał goramionami, całował a żałosnym płaczem się zanosił... O zmierzchu zaœ, kiej ksišdz już ze wsi powrócił, ukrył boćka w swojš kapotę, by go uchronić od mrozu, i do spółki. z Józkš,ptak bowiem był ciężki, popłakujšc rzewnieponieœli go na plebanię, a Łapa pobiegł z nimi i też coœ markotno szczekał. Stary, im dłużej rozważał słowa księdza i te jego szczere zapewnienia, tym więcej się rozjaœniał, uspakajał i z wolna, niepostrzeżenie zmieniał swoje postępowanie z Jagusiš. Wszystko powracało do dawnego stanu, alejuż nie powróciła do chałupy dawna radosna wrzawa, ten spokój wewnętrzny i ta cicha, głęboka dufnoœć. Było jak z tym garnkiem rozbitym, co choć odrutowany i zgoła cały się widział, a gdziesik cieknšł i przepuszczał wodę w takim miejscu, że i pod œwiatło nie rozpoznał. Tak i w chałupie się widziało, bo przez onšzgodę nierozeznanymi szparutkami ciekły przyczajone nieufnoœci, żale przypłowiałe zdziebko, ale żywe jeszcze i zgoła nie zabite jeszcze podejrzenia. Stary bowiem mimo najszczerszych usiłowań nie zatracił w sobie nieufnoœci i prawie mimo woli, a dawał cišgłe baczenie na każdy ruch Jagny, ona zaœ ani na to oczymgnienie nie zapomniała mu tych złoœcii srogich słów, wrzała wcišż odemstš nie mogšc uciec spod tych jego przenikliwych, stróżujšcych oczów. Może i dlatego, że pilnował i nie wierzył jej, znienawidziła go jeszcze barzej, a coraz potężniej wydzierała się do Antka. Tak się już umiała zmyœlnie urzšdzać, że co parę dni widywała się z nim pod brogiem. Pomagał im w tym Witek, któren całkiem serce stracił do gospodarza za tego boćka,a przylgnšł do Jagny, że to mu i teraz dawała lepsze podwieczorki, więcej omasty, a czego gęsto i parę groszy kapnęło od Antka. Ale głównie pomagała im Jagustynka, tak się umiała wkraœć w łaski Jagny i tyle zaufania wzbudziła w Antku, żeprosto nie było sposobu widywania się bez jej pomocy. Cna to nosiła wieœci między nimi, ona stróżowała przed starym i ochraniała przed niespodziankami! A wszystko to robiła przez czystš złoœć do całego œwiata! Mœciła się na drugich za własnš poniewierkę i krzywdy; nie cierpiała bowiem Jagny ni Antka, ale jeszcze barzej starego, jak zresztš wszystkich bogaczy ze wsi, że majš wszystko, a jej nie dostaje nawet tego kšta, gdzie by mogła głowę schronić, i tej łyżki warzy! Zarówno jednak nienawidziła biednych i jeszcze barzej przeœmiewała. Prosto diabelska kuma albo i co gorszego, jak o niej powiadali. -Wezmš się za łby i pozagryzajš jak te wœciekłe psy -myœlała często, wielce rada ze swojej roboty, że zaœ zimš nie było wiela co robić, to łaziła po chałupach z kšdzielš, podsłuchiwała, a judziła jednych na drugich przeœmiewajšc ze wszystkich zarówno, nie œmieli drzwi zamykać przed niš obawiajšc się jej ozora, a głównie tego, że pono złe oczy miała... Zazierała i do Antków, ale najczęœciej spotykała się z nim, gdy z roboty powracał, i wtedy to mu w uszy kładła nowiny od Jagny. Jakoœ we dwie niedziele po bytnoœci księdzau Borynów przydybała go koło stawu. -Wiesz, stary sielnie powstawał na ciebie przed księdzem. -O cóż to znowu szczekał? -pytał niedbale. -Że ludzi podmawiasz na dwór, że trzeba bycię oddać strażnikom i jeszcze drugie... -Niech popróbuje! Nimby mnie wzięli, takiego bym mu na dach puœcił koguta, że kamień na kamieniu by nie ostał? -zawołał namiętnie. Poleciała zaraz z tš nowinš do starego, myœlał długo i powiedział cicho: -Podobne to do niego, taki zbój, podobne. I więcej nie rzekł, nie chciał się z babš zadawać w poufałoœci, ale skoro Rocho przyszedł wieczorem, zwierzył się przed nim. -Nie wierzcie wszystkiemu, co Jagustynka przynosi, zła to kobieta! -Może to i nieprawda, ale bywały podobne przypadki. Przecież stary Pryczek spalił swojego szwagra, że go skrzywdził przy działach, siedział za to w kreminale, ale spalił. To i Antek może to zrobić, musiał coœ napomknšć o tym, całkiem nie stworzyłaby sobie. A Rocho, że to dobry był człowiek, wielce się tym strapił i jšł namawiać: -PogódŸcie się, odpuœcie mu co gruntu, przecież i on żyć musi, ustatkuje się prędzej, a nie będzie już powodów do kłótni i odgrażań... -Nie, żebym miał zmarnieć, żebym miał z torbami, iœć, pójdę; a pókim żyw, nie dam itego zagona! Że mnie pobił i sponiewierał jak psa, darowałbym, choć ciężko i trudno -ale jeœli on i co innego zamierza!... -Napletli wam, a wy to do serca bierzecie!... -Juœci, nieprawda to jest, juœci... ale żeby się to mogło stać... aże mnie rozum odchodzi i zimno w koœciach przewierca... kiej pomyœlę, że mogłoby się to stać... Zacisnšł pięœcie i skamieniał ze zgrozy samego przypuszczenia możliwoœci onej. Nic nie wiedział, nie myœlał nigdy o tym, był nawet pewnym w głębi Jagusinej niewinnoœci, ale poczuł, że w tej synowskiej nienawiœci do niego musi być cosik więcej niŸli gniewy i żale o grunt, że ta zapamiętałoœć, którš wtedy uwidział w jego oczach, z innego Ÿródliska bije, czuł to dobrze i w tej właœnie chwili poczuł sam w trzewiach takš samš nienawiœć zimnš, mœciwš i nieubłaganš, zwrócił się do Rocha i cicho powiedział: -Za ciasno dla nas obydwóch w Lipcach! -Co wam znowu przychodzi do głowy, co? -krzyknšł wystraszony. -I niechaj Bóg broni, by mi wlazł kiedy w pazury przy takiej okazji... Uspokajał go Rocho, tłumaczył, ale nic nie wskórał. -Spali mnie, zobaczycie! I od tej chwili mało już kiedy zaznał spokoju. O każdym zmierzchu stróżował niepostrzeżenie, czaił się za węgłami, obchodził dom i budynki, zaglšdał pod strzechy, a w nocy się często budził, godzinami całymi nasłuchiwał, i za najmniejszym trzaskiem zrywał się z łóżkai z psem obiegał wszystkie kšty. Dopatrzył raz pod brogiem jakieœ wydeptane, na wpółzawiane œlady, dopatrzył póŸniej i przy przełazie i jeszcze lepiej się utwierdził w pewnoœci, że to Antek podchodzi nocami i wypatruje jeno sposobnoœci podpalenia; co innego nie przychodziło mu jeszcze na myœl. Kupił od młynarza wielce srogiego psa i zrobił mu budę pod szopš, a jštrzył cięgiem, mało jeœć dawał, podszczuwał, że nocami pies latał i użerał jak wœciekły,a rzucał się na każdego, że niejednego dobrze skaleczył, aż skargi z te- go powstały. Ale przy tych ostrożnoœciach i pilnowaniach stary mizerniał i tak chudł, że pas do pół bieder opadał, poczerniał, przygarbił się, nogami za sobš cišgał i na wiór się zesychał z tych utajonych myœlunków i turbacji, że mu ino oczy gorzały kiej w chorobie. Że zaœ nikogo bliżej nie dopuszczał i zwierzać się a wyżalać nie miał przed kim, to go i barzej piekły te ognie i przepalały. Nikt też się nie dorozumiewał, co mu ta wewštpiach siedzi a podgryza. Baczył więcej na dobytek, sprawił złego psa, czuwał nocami, rozumieli bez to, że wilki się ano nad podziw rozmnożyły tej zimy i mało której nocy nie podbierały się stadami pod wieœ; nieraz słychać było ich wycia i często też się podkopywały do obór, i gdzieniegdzie coœ uskubnęły. A przy tym, jak to zawdy pod wiosnę, i o złodziejach chodziły słuchy coraz częstsze; wzięli podobno chłopu z Dębicy parę klaczy, wzięli w Rudce wieprza, to znowu krowę gdzie indziej -i jak kamień wewodę, ni znaku po nich! To i niejeden w Lipcach w łeb się skrobał, opatrywał zamki i stajni strzegł, że to najlepsze mielikonie na okolicę. I tak szedł czas wolno i równo, jako te godziny na zegarze, ani go wyprzedzić, ani wstrzymać! Zima wcišż była sroga, choć zmienna jak rzadko; bywały takie mrozy, jakich i najstarsi nie pamiętali, to œniegi spadały ogromne, to znowu były całe tygodnie odwilgi, że woda stała po rowach, a gdzieniegdzie i zagony czerniały, to przychodziły takie wiejby, takie kurzawy, że œwiata nie dojrzał, a po nich zaœ bywały dnie spokojne, ciche i tak słońce przygrzewało, że drogi roiły się od dzieci,wywierano drzwi, ludzi ogarniała radoœć, astarzy, się pod œcianami wygrzewali. Zaœ w Lipcach szło swoim odwiecznym porzšdkiem, komu œmierć była naznaczona - umierał, komu radoœć weselił się, komu bieda -wyrzekał, komu choroba spowiadał się i czekał końca -i pchało się jakoœ z Bożš pomocš, z dnia na dzień, z tygodnia natydzień, bych się ino zwiesny doczekać abo tego, co komu przeznaczone. Tymczasem zaœ co niedziela grzmiała muzyka w karczmie, hulano, pito, czasem się wadzono, czasem za łby brano, aż ksišdz potem karcił z ambony, no i drugie szły sprawy. Odbyło się wesele Kłębianki, trzy dni się zabawiali, a tak hucznie, że powiadali, jako Kłšb dopożyczył pięćdziesišt rubli od organisty na to wesele.Sołtys też wyprawił niezgorsze zmówiny córce z Płoszkš. Gdzie znowu chrzciny się odbyły, ale z rzadka, nie pora jeszcze była, wiele bowiem kobiet spodziewało się dopiero na zwiesne. Staremu Pryczkowi też się zmarło jakoœ w tym czasie, tydzień ledwie chorzał, a miał chudziaczek dopiero na szeœćdziesišty i czwarty -cała wieœ poszła na pogrzeb, bo dzieci stypę wyprawiali galantš... Gdzie zaœ zbierano się wieczorami na oprzęd, tam nachodziło się tyla dzieuch i parobków, że robiła się taka zabawa, œmiechy, radoœcie -aż miło, bo to i Mateusz, wyzdrowiawszy całkiem, przewodził młodzi i najbarzej dokazywał. A te pogwary cišgłe, obmowy, kwasy, kłótnie, sšsiedzkie swary, nowinki -wieœ się od nich trzęsła. A czasem trafił się dziad jaki bywały, to opowiadał różnoœci o œwiecie i tygodniami we wsi siedział. Czasem znów list przyszedł od którego chłopaka z wojska, co to było czytań, narad, opowiadań, wzdychów dzieuszyn a matczynych płaczów, że i na całe tygodnie starczyło! A insze rzeczy! a to Magda poszła w służbę do karczmy, to pies Borynów pogryzł Walkowego chłopaka, że precesem się odgrażali, to krowa Jędrzejom udławiłasię ziemniakiem, że dorzynać jš musiał Jambroży, to Grzela pożyczył sto pięćdziesišt rubli od młynarza i dał w zastaw łškę, to kowal kupił parę koni, że dziwowano się temu wielce i mocno nad tymdeliberowano, to dobrodziej chorował przez cały tydzień, aż ksišdz z Tymowa przyjeżdżał go zastępować -a to o złodziejach mówiono, o strachach różnych baby pletły, o wilkach też często, bo pono wydusiły owce we dworze, o gospodarstwie, o œwiecie, ludziach, a te insze rzeczy, że ni spamiętać, ni opowiedzieć któż poredzi! a tak cięgiem coœnowego, że wszystkim starczyło i na dnie, i na długie wieczory, że to czasu zimowš porš nikomu nie brakowało. Tym samym zabawiali się i u Borynów, jeno z tš odmianš, że stary kamieniem siedział w domu i na żadne zabawy nie chodził, a i kobietom też iœć nie pozwalał, że już desperacja brała Jagusię, a Józka całe dnie mamrotała ze złoœci, bo się jej dziwnie matyjasiło w chałupie siedzieć, tyla bywało całej uciechy, że nie wzbraniał chodzić z kšdzielš, ale do tych jeno chałup, gdzie się same starsze kobietyzbierały. Więc też przeważnie siedzieli wieczorami wdomu. Jednego wieczora, jakoœ już pod koniec lutego, zeszło się parę osób i siedzieli po drugiej stronie, bo tam tkała płótno Dominikowa przy lampce, a reszta z powodutęgiego ziębu kupiła się przed kominem. Jagusia z Nastkš przędły, aż wrzeciona warczały, kolacja się dogotowywała, Józkakręciła się po izbie, a stary pykał z fajki w komin i coœ sobie myœlał głęboko, bo prawie się nie odzywał. Przykrzyła się wszystkim ta cichoœć, bo ino ogień trzaskał, œwierszcz skrzypiał z kšta, warsztat hukał od czasu do czasu, a nikt jakoœ się nie odzywał, więc Nastka pierwsza zaczęła: -Pójdziecie to jutro z kšdzielš do Kłębów? -Zapraszała Marysia dzisiaj. -Rocho obiecali, że jutro tam z ksišżki będšczytać historie o królach. -Poszłabym, ale nie wiem jeszcze... -spojrzała pytajšco na starego. -To i ja pójdę, tatulu... -prosiła Józka. Nie odpowiedział, bo pies mocno przyszczekiwał na ganku i zaraz wsunšł się nieœmiało Jasiek, Przewrotnym nazywany z przeœmiewiska. -Zawieraj drzwi, gapo, bo tu nie obora! -wrzasnęła Dominikowa. -Nie bójże się, nie zjedzš cię, czegóż się rozglšdasz? -pytała Jagna. -A bo... bociek musiał się kajœ przytaić i jeszcze mie kujnie... -jškał się, wystraszonymi oczami wodzšc po kštach. -Oho, boćka gospodarz wydali dobrodziejowi, nic ci już nie zrobi! -mruknšł Witek. -A bo i nie wiem, po co go było trzymać, jeno ludzi krzywdził! -Siadaj, nie marudŸ! -nakazała Nastka wskazujšc miejsce wpodle siebie. -Hale, kogo to ukrzywdził, cheba jednych głupich abo psów obcych? Chodził se jak ten dziedzic po stancji, myszy łowił, wszystkim ustępował, a wydali go! -szepnšł z wyrzutem chłopak. -Cicho, cicho, obłaskawisz se na wiosnę drugiego, kiej ci żal za boćkami! -A nie obłaskawię, bo i ten będzie jeszcze mój, niech się jeno ciepło zrobi, to już umyœliłem taki sposób na niego, że nie wytrzyma na plebanii, a przyleci! Jasiek koniecznie chciał się dowiedzieć tegosposobu, ale Witek burknšł: -Głupi! kury se macaj, myœli, że co lepszego poradzi. Kto ma rozum, to se swójsposób wynajdzie, a nie będzie brał od drugich! Skrzyczała go Nastka bioršc w obronę Jaœka, boć wielce stała o niego; głupawy on juœci był, wieœ się z niego przeœmiewała, niezgraba, ale jedynak na dziesięciu morgach, to dziewczyna tak sobierachowała, że Szymek miał tylko pięć morgów i to nie wiadomo; czy mu Dominikowa pozwoli się żenić, więc znarowiła chłopaka do siebie, iż cięgiem łaził za niš, a trzymała w odwodzie na tenprzypadek. Siedział ano teraz przy niej, w oczy poglšdał i rozmyœlał, co by tu rzec takiego, gdy wszedł wójt, bo się już był zestarym pogodził, a zaraz od proga zawołał: -Powiestkę wama przyniosłem, macie się jawić na sšdy jutro w południe. -Do zjazdu o krowę? -Tak to i stoi, o krowę ze dworem! -Rano trzeba wyjechać, bo do powiatu kawał drogi. Witek, idŸ zaraz do Pietrka i naszykujcie, co potrza, a ty pojedziesz na œwiadka. A Bartek uwiadomiony? -Byłem dzisiaj w kancelarii i la wszystkich przywiozłem powiestki, kupš całš pojedziecie, ale dwór winowaty, to niech płaci. -A bogać tam niewinien, tylachna krowa! -ChodŸcie na drugš stronę, mam z wami pogadać! -szepnšł wójt. Przeœli i siedzieli tak długo, że tam im kolację Józka podała. Wójt go namawiał już nie po raz pierwszy, by się do nich przyłšczył, z dworem nie zrywał, przewłóczył sprawę, czekał, z Kłębem i drugimi razem nie szedł, i tym podobnie. Stary dotychczas się wahał, kalkulował, nie odmawiał ale na tę ni na drugš stronę się nie przechylał, bo był się mocno zagniewał, że go to wtedy dziedzic nie wezwał na naradę do młynarza. Wójt zaœ, widzšc, że nie poradzi, na ostatku już na przynętę powiedział: -Wiecie o tym, jako ja, młynarz i kowal zrobiliœmy ugodę ze dworem, że sami we trzech zwozić będziemy drzewo na tartak, a potem deski do miasta. -No, juœci, że wiem, dosyć się przecież napomstowali na was inni, że nikomu zarobić nie pozwalacie. -Dużo ta o to stoję, co pyskujš, szkoda na to czasu, to wam zaœ chcę powiedzieć, coœmy we trzech uredzili -słuchajcie jeno; co powiem. Stary ino łysnšł œlepiami i rozważał, jaki to będzie podstęp. -Uradzilim przypuœcić waju do spółki! WoŸcie tyla, co i my! Sprzężaj macie dobry,parobek się jeno wałkoni, a zarobek pewny, płacš od kubika. Nim się w polu roboty zacznš, jak nic zarobicie ze sto rubli. -Kiedy zaczynacie zwózkę? -rzekł po długim namyœle. -A choćby od jutra zaczynać! Tnš już na bliższych porębach, drogi też niezgorsze, to póki sanna, siła można nawieŸć, mój parobek wyjeżdża we czwartek. -Psiakrótka, żebym to wiedział, jak wypadnie ta moja sprawa o krowę. -Przystańcie jeno do nas, a dobrze wypadnie, już ja wójt to wama mówię... Stary długo deliberował spozierajšc pilnie na wójta, kredš se cosik na ławie pisał, połbie skrobał, aż i rzekł: -Dobrze, woził będę i sprzęgnę się z wami. -Kiej tak, zajrzyjcie jutro po sšdach do bojał się ale milczał, , 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj( , @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żbP/ Ac Űc €dZc ew&Jc fÁ5  A młynarza, a poredzimy jeszcze, muszę już bieżyć, bo mi kowal sanie podkuwa. Odszedł wielce uradowany myœlšc, iż starego kupił tš zwózkš i na swojš stronę przycišgnšł. Juœci, młynarz mógł się z dworem godzić, grunty miał nietabelowe i do lasu mu było nic; wójt też siedział na ziemiach poduchownych, kowal toż samo, ale nie on, Boryna! Rachował sobie, że zwózka zwózkš, sprawa zaœ o las osobno; nim zgoda z dziedzicem nastanie albo-li do wojny przyjdzie, upłynie doœć czasu... a co mu szkodzi tamtym przytwierdzać, głupiegoudawać, z nimi trzymać, kiej i tak swojego nie daruje przy sposobie, a tymczasem dobrze zarobić te kilkadziesišt rubli, konie itak trza żywić, i parobka płacić! -uœmiechał się do siebie, ręce zacierał a mruczał zadowolony: -Głupie juchy jak te barany, myœlš, że mniewywiedły w pole kiej ciołaka, głupie! Wrócił do kobiet wielce rozradowany, Jagusi w izbie nie było. -Gdzież to Jagusia? -Œwiniom ponieœli żarcie! -objaœniła Nastka.Pogadywał wesoło, żartował z Jaœkiem, toz Dominikowš, a coraz niespokojniej czekałna żonę, bo jakoœ długo nie przychodziła, nic nie dał znać po sobie i wyszedł w podwórze. Chłopaki w stodole na klepisku szykowali sanie na jutrzejszš jazdę, bo trza było na płozy włożyć półkoszki i umocować. Obejrzał, pogadał, zajrzał do koni, zajrzał do œwiń, to do obory -Jagny nigdzienie było. Przystanšł pod okapem w cieniu nieco i czekał. Noc była ciemna, wiatr się zrywał zimny i szumiał, wielkie ciężkie chmury gnały po niebie stadami, œnieg prószył chwilami. Może w pacierz abo i dwa cień jakiœ zamajaczył w przejœciu od przełazu -starysię szybko wysunšł, przyskoczył i szepnšłze wœciekłoœciš: -Gdzieżeœ to była, co? Ale Jagna, choć się wystraszyła zrazu, odrzekła uršgliwie: -Obaczcie, łacno za wiatrem traficie! -i poszła do chałupy. Nic już o tym w domu nie zaczynał, a gdy się szykowali do spania, powiedział dobrotliwie i całkiem miętko nie podnoszšc oczów na Jagnę: -Chcesz to jutro bieżyć do Kłębów? -Kiej nie bronicie, to z Józkš pójdziemy. -Chcesz, to cię nie wstrzymuję... ale do sšdu pojadę, dom zostanie na boskiej Opatrznoœci, lepiej byœ w chałupie ostała... -A bo to nie wrócicie do zmroku?... -Widzi mi się, że chyba dopiero póŸno w noc... na œnieg się ma, daleko, nie pospieszę... ale kiej się napierasz, idŸ, nie wzbraniam... ROZDZIAŁ 9 Już od wczesnego rana miało się na kurzawę; dzień nastał chmurny, wietrzny iwielce swarliwy, œnieg prószył drobny, suchy a ostry kiej kasza ledwie przetarta w żarnach, po równo zaœ zrywał się corazmocniejszy wiatr, hukliwy sielnie i kołujšcyniespodzianymi nawrotami, że jako ten pijanica taczał się na wszystkie strony, skowyczał, przegwizdywał a œniegami miecił zapalczywie. Nie baczšc jednak na pogodę, zaraz z pierwszego południa Hanka ze starym Bylicš, a z nimi jeszcze parę komornic, wybrali się po susz do lasu. Czas był nieopowiedzianie przykry; wiatr tłukł się po polach, ciepał drzewinami, hurkotał po wsi, a co trochę podrywał tumany œniegów, zakręcał z poœwistem i wytrzepywał je nad œwiatem kieby te chusty pełne białych, a kłujšcych paŸdzierzy, że wszystko topiło się w nierozpoznanej mštwie i œwistach. Zaraz za wsiš poszli gęsiego przywianymi miedzami ku borom ledwie czubami widnym w kurzawie, a jeszcze dalekim. Wiatr wzmagał się jeszcze, bił ze wszystkich stron, tańcował, kręcił i tak wnich siepał, że ledwie mogli się utrzymać na nogach, przyginali się ino barzej ku ziemi, a on zabiegał z przodu, darł suchy œnieg pomieszany z piaskiem i prażył w twarze, aż oczy trza było przysłaniać. Szli w milczeniu, jako że wiatr zatykał i rwał słowa, a postękujšc nieco i ręce rozcierajšc œniegiem, bo zišb był przenikliwy i na wskroœ lichš przyodziewę przejmował, i zaspy się czyniły od kamionek, to od drzew i groblami zastępowały, że każdš trza było wymijać nakładajšc niemało drogi. Hanka szła na przedzie, często się obzierajšc za ojcem, któren skulony, z okręconš w zapaskę głowš, w starym kożuchu Antkowym, przepasany powrósłem,wlókł się na końcu, ledwie się poruchajšc pod wiatr; zatykało go cięgiem, przystawaćmusiał co trochę; by wytchnšć i obetrzeć załzawione od wiatru oczy, potem zaœ w dyrdy œpieszył cicho pojękujšc: -Idę Hanuœ, idę... Nie bój się, nie ostanę! Juœci, wolałby pozostać na przypiecku, wolał, ale cóż kiej ona, biedaczka, szła, œmiałby to ostać! a i w chałupie zišb nie dowytrzymania, dzieci skwierczš z zimna, warzy już nie było przy czym zrobić, że jeno suchego chleba pojedli... a tu zimny wiater tak przebiera po koœciach, kieby tymi lodowymi palicami... -przemyœliwał dyrdajšc za nimi. Pewnie, że kiedy mus ułapi za łeb, nie wyœlizgniesz się, człowieku, nie! To Hanusia jeno zasiekała zęby i szła ano po drzewo razem z komornicami. Prawda, na to już zeszło, że w parze z Filipkš, z Krakalinš, ze starš Kobusowš i Magdš Kozłowš, z tymi największymi biedotami w jeden rzšd, razem. Wzdychała jeno ciężko, zacinała zęby, a szła, i to nie po raz pierwszy, nie... -A niechta! A niechta! -szeptała twardo, moc w sobie wzbierajšc i cierpliwoœć. Trzeba, to chodzi po drzewo, dyguje na plecach, w jeden rzšd z dziadówkami, jak Filipka, stawa, a płakać nie będzie ni żalić się nie będzie, ni o poratunek zabiegać. Gdzie to i pójdzie? Dadzš chyba, ale to jakiesłowo litoœciwe, od którego dziw krew nie tryœnie z serca... Pan Jezus jš doœwiadcza, krzyże zsyła, to może kiedyœ i wynagrodzi... A niechta, przetrzyma wszystko, nie pomarnuje się z dziećmi i ršknie opuœci, a na politowanie ludzkie ni poœmiewisko się nie da! Wycierpiała się ona ostatnimi czasy tyla, żekażda kosteczka trzęsła się w niej i łamała z osobna z tego bolenia -wycierpiała! Nie to, że bieda i poniewierka, że często głód, iż ledwie dzieciom starczyło, nie, że Antek w karczmie przepijał z kamratami, o dom nie stojał, a kiej ten pies zwleczony chyłkiem się do chałupy wsuwa i na jakie bšdŸ słowo napomknienia za kij chwyta -bywa tobowiem nierzadko i gdzie indziej, można by odpuœcić; ot, przyszła na niego taka zła godzina, to aby jeno cierpliwie przeczekać, przejœć jeszcze może. Ale tego przeniewierstwa nie mogła mu zapomnieć, przeboleć i darować! Nie, nie poredziła. Jak to, ma żonę i dzieci,a o wszystkim zapomina la tamtej. To jš kieby rozpalonymi obcęgami œciskało za serce, przegryzało na wskroœ i rozrastałosię w niej piekšcš, nieustępliwš pamięciš. -Za Jagnš lata, jš miłuje, przez niš to wszystko! Zdało się jej, że zły idzie pobok, a wcišż szepta do ucha te straszne przypominki, nieuciec od nich nie zapomnieć, nie! Ból poniewierki dusznej, poniżenia, wstyd, zazdroœć, pomsta i te wszystkie jędze nieszczęœcia wsadzały kolczaste łby do jejserca i tak szarpały, że choćby krzyczeć wniebogłosy, a łbem tłuc o œcianę! -Zmiłuj się, Panie, pofolguj, Jezu! -jęczała w sobie podnoszšc rozpalone nigdy nie wysychajšcymi łzami oczy ku niebu. Zaczęła przyspieszać kroku, bo tak wiało na tych podleœnych wyżniach, że już nie mogła wytrzymać z zimna; baby zaœ ostawały nieco i szły wolno, kiej te czerwone kłęby ledwie widne w kurzawie, a bór już był niedaleko, gdy tumany opadały na chwilę, wyrastał nagle z bielizny ogromnš, ciemnš œcianš pni zwartych, przez które mroczały ciche, lodowate głębie. -ChodŸcie prędzej, w lesie będzieta odpoczywały! -nawoływała niecierpliwie. Ale kobietom się nie spieszyło, odpoczywały często przykucajšc na œniegu,głowami od wiatru, kiej to stado kuropatew, i rajcowały z cicha, zaœ na jej wołania Filipka mruknęła niechętnie: -Hanka gania jak ten pies za wronš i myœli, że rychlej co złapie... -Na co to jej zeszło, chudziaczce -szepnęła współczujšco Krakalina. -Nawygrzewała się dosyć w Borynowej chałupie, najadła tłusto, nasmakowała dobroœci, to może teraz i biedy popróbować. Człowiek całe życie przymieragłodem, haruje jak wół, a nikto nawet nie polituje. -A przódzi to nas nawet nie pozdrawiała... -Moiœciewy, chleb daje rogi, a głód nogi, powiedajš. -Chciałam kiejœ pożyczyć terlicy, powiedziała, że ma la siebie. -Prawda, że ona ta otwartej ręki la ludzi nie miała, wynosiła się nad drugie, jak wszystkie Boryny, ale szkoda kobiety, szkoda ! -Po sprawiedliwoœci, ale ten Antek łajdus, no! -Juœci, że łajdus, juœci. Ale i to wiadomo, że kiep, suczka nie chce, pies nie weŸmie, każdy chłop poleci, jak go kieckš przywabiš. -Gdyby na mnie padło, na œrodku drogi zdarłabym Jagnę za łeb, a wyzwała, a skleła, a kudłów naczesała, żeby całe życie pamiętała. -Przyjdzie i do tego, jeœli czymœ gorszym się nie skończy! -To już takie Paczesiowe nasienie, a Dominikowa nie insza była, nie. -ChodŸma; wiater nisko podbiera, to na noc może ustać. Dowlekli się wnet do lasu i porozchodzili, a blisko, by móc się skrzyknšć łacno do powrotu. Mrok ich ogarnšł i pochłonšł całkiem, że ledwie gdzieniegdzie œlad jaki ostał. Bór był stary, ogromny, wyniosły; sosna stała przy soœnie nieprzeliczonš ciżbš, gęstwš nieprzebranš, a tak œmigłš, prostš i mocarnš, że widziały się kiej te wielgachne słupy z opleœniałej miedzi, majaczšce w mroku szarozielonych sklepieńnieprzejrzanymi rzędami -posępne, lodowe brzaski biły z dołu od œniegów, zaœ w górze, przez strzępiaste konary, niby wskroœ zdziurawionych strzech, œwitało niebo białawe i mętne. Wichura przewalała się górš, że czasami cichoœć się czyniła jakby w koœciele, kiedy to z nagła organy zmilknš i œpiewy ustanš, a jeno szemrzš wzdychy ostatnie, tupoty, pogasłe brzmienia pacierzów i te przytajone, konajšce nuty -bór stawał wtedy nieruchomy, oniemiały, jakby wsłuchany w grzmotliwš wrzawę, w ten dziki krzyk pól tratowanych, co rwał się gdziesik ze œwiata i niósł wysoko, daleko, że tylko jękliwym œwiegotem drgał po lesie.Wnet jednak wicher uderzał w bór całš mocš, wszystkimi kłami trzaskał o pnie, wżerał się w lute głębie, porykiwał w mrokach, targał olbrzymami, ale na darmo,nie przemógł, bo wyzbyty z sił opadał, głuchnšł i marł ze skowytem w gęstych, przyziemnych krzach -a las ni drgnšł, ni jedna gałęŸ nie trzasnęła, ni jeden pień sięzakołysał, cichoœć była jeszcze głębsza i bardziej przerażajšca, że tylko ptak jaki niekiedy załopotał wskroœ mroków. A czasami znowu wichura spadała tak nagle, niespodziewanie i potężnie, jak ten jastrzšb spada zgłodniały, tak łomotała skrzydłami, rwała wierzchoły, gnietła i rozwalała wszystko ze wœciekłym rykiem, aż bór drgał jakby przebudzony, otrzšsał się z martwoty, chwiał z końca w koniec, drzewa kolebały się, od drzew pomruk leciał groŸny, przyduszony i z nagła bór się prostował, podnosił, szedł jakby, przyginał ciężko i uderzał ze strasznym krzykiem, a bił już jak ten mocarz oœlepły gniewem i pomstš, że wrzask się zrywał, bój napełniał las, strach padał na wszelkiestworzenia, przyczajone w podszyciach, a oszalałe z trwogi ptactwo tłukło się wœródœniegów, lejšcych się wzburzonymi strugami, i wœród podruzgotanych gałęzi i wierzchołów. Ale potem nastawały długie, zgoła martwe cisze, w których słychać było wyraŸnie jakieœ dalekie, ciężkie łomoty. -Las ršbiš przy Wilczych Dołach, gęsto się wali -szepnšł stary nasłuchujšc nad ziemišgłuchych drgań. -Nie marudŸcie, do nocy siedzieć nie będziemy. Zaszyli się w wysoki, młody zagajnik, w taki gšszcz splštanych i zwartych ze sobš gałęzi, że ledwie się mogli przeciskać do œrodka, cisza ich otoczyła grobowa, żaden głos się już tam nie przedzierał, nawet œwiatło jeno z trudem sšczyło się przez grubš pokrywę œniegów, wiszšcš na czubach niby dach. Ziemista, spopielała szaroœć zapełniała głębię, œniegu prawie nie było na ziemi, a tylko opadły z dawna, zwietrzały susz zaœcielał miejscami po kolana, kajœ niekajœ zieleniły się pólka mchów, to jakby przytajone przed zimš żółkłe jagodziny albo muchar zaschnięty. Hanka obłamywała kulkš co grubsze gałęzie, przycinała je do jednego wymiaru układajšc w rozpostartš płachtę, a robiła tak zapalczywie, aż chustkę zruciła z goršca, i może w jakš godzinę narychtowała takie brzemiono drewek, iż ledwie mogła je sobie zadać, stary też narzšdził pęk niezgorszy, obwišzał sznurem i wlókł go rozglšdajšc się za pniem, by z niego łacniej wzišć na plecy. Hukali na kobiety, ale w dużym lesie znowu się srożyła wichura, to się i nie skrzyknęli.-Hanuœ, do topolowej nam się przebrać, lepiej będzie niŸli przez pola. -To chodŸmy, pilnujcie się mnie i daleko nie ostajcie. Wzięli się zaraz z miejsca na lewo, przez kawał starej dębiny, ale ciężko było, œniegleżał po kolana, to gurbił się miejscami w zagony, bo drzewa stały rzadko i bez liœci,tyle że gdzieniegdzie wœród rozłożystych potężnych konarów trzęsły się siwe brody,tu i owdzie jaki młody dšbek, pokryty zrudziałymi kudłami, przyginał się do ziemize œwistem. Wiatr dšł z całej mocy i tak kurzył œniegami, że iœć było niepodobna, stary się wnet zmęczył i ustał, a i Hance sił brakowało, to jeno wspierała się brzemieniem o drzewa, wystrachanymi oczami szukajšc lepszej drogi. -Nie przejdziemy tędy, a za dębinš mokradła, nawróćmy do pól. Jakoż nawrócili w duży i zwarty las sosnowy, gdzie ciszej było nieco i œniegi nie zalegały tak wysoko, a pokrótce wyszli na pola -ale tam szły takie zakurki, że œwiata nie rozpoznał nawet na to œmignięcie kamieniem, nic, jeno biała, rozkłębiona, przewalajšca się ćma. Wicher zaœ wcišż parł ku borowi, odbijał się kiej od œciany, przewalał wznak na pola, ale wstawał niezmożony, zgarniał całe góry œniegów i niby tš białš chmurš prał w drzewa, aż jęk leciał po lesie, a tak mšcił,zakręcał i bił, że ledwie weszli na zagony, starego ciepnšł o ziem, aż dŸwigać go musiała, sama ledwie mogšc się utrzymać na nogach. Wrócili do boru i przykucnšwszy za pniami medytowali, którędy pójœć, bo całkiem już nie wiada było, w jakš stronę się obrócić. -Tš dróżkš na lewo, a wyjdzierny niechybnie do topolowej, przy krzyżu. -Kiej całkiem nie baczę tej dróżki. Tłumaczył długo, bo się bała puœcić na niepewne. -A miarkujecie aby, w jakš stronę się wzišć? -Od lewej ręki, widzi mi się. Powlekli się wzdłuż lasu, pobrzeżem skrywajšc się nieco od naporu wichury. -ChodŸcie prędzej, nocy tylko co patrzeć. -Jeno tego powietrza złapię i letę, Hanuœ, letę... Juœci, nieletko się im było przebierać, dróżkę całkiem zasypało, a do tego z boku od pól wcišż grzmocił wicher i ciepał œnieżycš, próżno się chronili za drzewa, to przywierali jak te zajšczki pod jałowcami, wszędzie przewiewało do koœci, zaœ głębišstraszno było iœć, drzewa szumiały dziko, cały las się kolebał i prawie ziemię zamiatał konarami, gałęzie siekły, po twarzach, to czasami z takim trzaskiem padały chojary, iż się wydawało, jako całybór runie zdruzgotany. Biegli też, co ino sił i tchu starczyło, aby rychlej dopaœć drogi i zdšżyć przed nocš, która mogła spaœć leda chwila, bo już szarzało nieco na polach i wskróœ skołtunionych œniegów przewijały się œlepesmugi, kieby te dymy jeszcze nikłe. Dorwali się wreszcie drogi i padli pod krzyżem, ledwie żywi z utrudzenia. Krzyż stał na skraju lasu, tuż przy drodze,broniły go od burz cztery ogromne brzozy w białych gzłach, z obwisłymi niby warkocze gałęziami; na czarnym drzewie był rozkrzyżowany Chrystus z blachy, pomalowanej w takie kolory, że jak żywy się widział; snadŸ wiater oderwał go, bo wisiał tylko na jednej ręce, trzaskał sobš o drzewa i skrzypiał zardzewiałym głosem, jakby litoœci prosił i poratunku. Brzozy targane wichurš okrywały go cięgiem sobš, trzęsły się, przyginały, a œniegowe tumany zasypywały kurzawš, że stał cały w mgłach, przez które migotało Jezusowe sine ciało i jego blada, okrwawiona twarz wychylała się raz po raz z bielizn, aż się luto robiło na sercu. Stary spoglšdał nań z przerażeniem, żegnał się, ale nie œmiał się odezwać, bo Hanka miała twarz srogš, zaciętš, nierozpoznanš, jak ta noc, co już szła przyczajona wskroœ wichrów, œniegów, tumanów -wskróœ œwiata. Zdawała się nic nie widzieć, i na nic nie baczyć, siedziała zatopiona w mrocznych myœleniach, a wcišż o jednym: o Antkowym przeniewierstwie; tuman się w niej kłębił, pełen okrwawionych wzdychów, jako to bojał się ale milczał, , 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj( , @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żgP.c h~Ľc i#Xc j{,\c k×:Ď lŚ;ť €Jezusowe ciało na krzyżu, pełen zakrzepłych w lód, a palšcych łez, pełen żywych, a zapiekłych w boleœci głosów. -Wstydu nie ma, Boga się nie boi, toć jakby z rodzonš matkš się sprzšgł! Jezus! Jezus! Zgroza jš poderwała kieby huragan, strachniš zatrzšsł, a potem zawrzała gniewem tak dzikim i mœciwym, jak ten bór, co się był przygišł naraz i rzucił rozsrożony na wichurę. -ChodŸmy prędzej, chodŸmy! -wołała zarzucajšc brzemię i przygięta pod ciężarem weszła na drogę nie oglšdajšc sięza starym, poganiała jš niezmożona, zawzięta złoœć. -Zapłacę ci za wszystko, zapłacę! -skowyczała dziko, kiej te topole nagie, rozkrzyczane, zmagajšce się z wichurš. -Dosyć już tego, a to i kamień już by się rozpękł, gdyby go robak taki przewiercał! Antek chce, to niech przepada, niech w karczmie przesiaduje, ale swojej krzywdy nie daruję, nie, zapłacę jej za wszystko! Zgniję za to w kreminale, to zgniję, ale już by sprawiedliwoœci na œwiecie nie było, żeby taka spokojnie chodziła po œwiętej ziemi... - przemyœliwała srogo, ale z wolna przygasały w niej złoœcie i bladły, kiej te kwiaty na mrozie, bo sił zaczynało brakować, ciężar jš przygniatał, sęki wpijały się w plecy i chociaż przez zapaskęi kaftan, a wgniatały się w żywe mięso, ramiona jš strasznie bolały, a zaœ ten węzeł płachty, zakręcony w kij, wrzynał się w gardziel i dusił, szła coraz wolniej i ciężej. Droga była kopna, zawalona zaspami i otwarta na przestrzał la wiatrów, że topole z obu stron ledwie były widne w kurzawie, stały chwiejnym, nieskończonymszeregiem, szumiały rozpacznie targajšc się kiej te ptaki poplštane we wnykach, bijšce na oœlep skrzydłami, rozkrzyczane. Wicher jakby już tracił na mocy, przycichał górš, ale natomiast coraz wœcieklej tarzał się na polach, z obu stron drogi, na równiach, w poszarzałych i mętnych dalach kotłowała wcišż zawieja, tysišce wirów zawodziło diabelski tan, tysišce kłębów zrywało się z ziemi, toczyło, narastało, kieby te wielgachne białe wrzeciona furkoczšce, tysišce kup ogromnych, stogów powichrzonych, grobel szło po polach, ruchało się, kłębiło, w oczach rosło, podnosiło w górę, sięgało, zda się, nieba, przysłaniało œwiat i pękało ze œwistem i wrzawš. Jakby tym kotłem gotujšcym się, przepełnionym białym wrzštkiem, rozkipionym, okrytym osędzieliznš i parami lodowymi, widziała się cała ziemia. A zewszšd wraz z noc szło tysišce głosów, podnosiły się z ziemi, syczały górš, grzmiały wszędzie, jakieœ poœwisty kieby batami siekły naokół, to grania nierozeznane drgały nad ziemiš, to szumy borów huczały niby ta organowa muzyka w czas Podniesienia, to jakieœ krzyki, długie, żałosne, rozdzierały powietrze, jakby krzyki ptaków zbłškanych, jakieœ skowyczšce, straszne łkania, to chichoty, to te ostre, suche poœwisty topoli kołyszšcych się w mętnych, białawych kurzawach, niby straszne majaki z powycišganymi ku niebu ramionami. Nic nie rozeznał i na krok jeden, że Hanka omackiem prawie się wlekła od topoli do topoli, odpoczywała często, z przerażeniemnasłuchujšc tych głosów. Pod jakšœ topolš czerniał przyczajony zajšczek, któren na jej widok rymnšł w zawieję, że go porwała jakby w pazury, ażbek się rozległ bolesny w kurzawie. Patrzała za nim z politowaniem, bo już ruchać się nie mogła, przyginała się coraz niżej i ledwie nogi potrafiła wycišgać ze œniegu, tak jš przygniatało to brzemię, iż zdawało się jej chwilami, jako dŸwiga na sobie zimę, œniegi, wichry, cały œwiat zgoła i że zawsze tak szła œmiertelnie wyczerpana, ledwie żywa z utrudzenia, z okrwawionš, przesmutnš duszš w sobie, i zawsze do końca œwiata tak wlec się będzie, zawsze. Strasznie się jej dłużyło, droga jakby nie miała końca, a ciężar tak przygniatał, iż coraz częœciej przywierała pod drzewami i coraz dłużej siedziała omroczona, na pół przytomna, chłodziła œniegiem rozpalona twarz, przecierała oczy, trzeŸwiła się, jak mogła, a wcišż jakby zapadała na samo dno tej rozkrzyczanej, lutej rozwiei żywiołów. Jeno popłakiwała żałoœnie, łzy same się lały tryskajšc z tych najgłębszych, utajonych smutków człowieczych, z samegodna serca rozdartego, z tego skrzybotu ginšcych bez ratunku, czasem zaœ, ale rzadko, bo zapominała o wszystkim, modliła się, szeptała pacierze jękliwym głosem, ćwierkała je w sobie porwanymi słowy kiej ten ptaszek marznšcy, któren tylko kiejœ niekiej zatrzepie skrzydłem, a że już mocy nijakiej nie ma, to przysiada, tuli się, piuka i wraz zapada w coraz głębszš sennoœć ! Drgała naraz porywajšc się z miejsca wystraszona, zdało się jej bowiem, iż słyszy jakieœ płakania i przyzywy dziecińskie, jakby to jej Pietruœ wołał! I biegła znowu całš mocš, potykała się o zwały, plštała w zaspach, a szła gnana trwogš o dzieci, która wstała w niej z nagła i kieby biczem popędzała, że już nie czuła zmęczenia ni zimna. Z wiatrem dobiegło jš jakieœ dzwonienie, brzęk orczyków i głosy ludzkie, ale tak rozpadłe, że choć przystanęła nasłuchujšc, nie zebrała ni słowa, ktoœ jednak jechał za niš i był coraz bliżej, aż się wyłoniły z kurzawy łby końskie. -Ojcowe! -szepnęła dojrzawszy białš łysicęŸrebicy i ruszyła nie czekajšc. Nie omyliła się, Boryna to powracał ze sšdów z Witkiem i Jambrożym; jechali z wolna, gdyż przez zaspy ledwie się było można przekopać, a nawet w gorszych miejscach musieli kanie przeprowadzać za uzdy; snadŸ byli niezgorzej napici, bo rajcowali z przeœmiechami głoœnymi, a Jambroży często podœpiewywał po swojemu, nie baczšc na zamieć. Hanka ustšpiła z drogi, nacišgajšc chustkę barzej na oczy, ale mimo to stary przy wymijaniu poznał jš zaraz z pierwszego rzutu i przyłożył koniom po bacie, by prędzej przejechać, szkapy poderwały się z miejsca i wnet utknęły w nowej zaspie; wtedy obejrzał się i wstrzymał konie, a gdy się wyłoniła z kurzawy i zrównała z saniami, powiedział: -Zwal drzewo w półkoszki, przysišdŸ, podwiezę cię. Tak była nawykła do ojcowych przykazów, że spełniła wszystko bez wahania. -Bylicę zabrali Bartek, siedział ano pod drzewem i płakał, jadš za nami. Nie odrzekła, zapatrzona ponuro w mštwę nocy i kurzawy, jaka się srożyła dookoła, siedziała skulona na przednim siedzeniu dygoczšc z utrudzenia i nie mogšc jeszcze myœli pozbierać, a stary przyglšdał się jej długo i uważnie. Zmizerowana była, że aż litoœć brała patrzeć na jej twarz wychudzonš, sinš, poodmrażanš, oczy miała zapuchłe od płaczów, a usta zacięte boleœnie, trzęsła się cała z umęczenia i zimna, próżno obtulajšc w podartš chuœcinę. -Powinnaœ się ochraniać, w takim stanie nietrudno o chorobę... -A któż to za mnie zrobi? -szepnęła cicho. -Na taki czas wybierać się do boru! -Drzewa zbrakło, warzy nie było przy czym zgotować... -Chłopaki zdrowe? -Pietruœ chorzał bez parę niedziel, ale już tak całkiem wydobrzał, że teraz dwa razy tyle by jadł -odpowiadała œmiało budzšc się z odrętwienia, odsłoniła z twarzy chustę spozierajšc mu prosto w oczy bez dawnego lęku i zestrachanej pokornoœci, stary zaœ wcišż zagadywał i pytał, a zdumiewał się wielce nad jej przemianš, nie mógł się bowiem doszukać dawnej Hanki. Dziwny, mrożšcy spokój bił od niej, a jakaœ moc skamieniała, nieustępliwa widniała w jej zaciętych wargach. Nie przerażał jš jak dawniej, mówiła niby z równym a obcym o różnych rzeczach nie skarżšc się ani słówkiem, nie żalšc... Odpowiadała prosto, do składu, a głosem dziwnie surowym, przecierpianym i przez to jakby stężałym w chropawš grudę utajonych boleń, jeno w oczach niebieskich,wypłakanych tliło się ostre zarzewie czujšcej mocno duszy. -Odmieniłaœ się, widzę. -Bieda łacniej przekuwa człowieka niŸli kowal żelazo. Zdumiał się nad odpowiedziš, że nie wiedział, co na to rzec, więc zwrócił się do Jambroża mówić o sprawie ze dworem, którš wbrew zapewnieniom wójta przegrał i jeszcze koszta musiał zapłacić: -Odbierę se, com stracił, odbierę... -mówił spokojnie. -Trudno to będzie, dwór ma długie ręce i wszędzie poradzi się zastawić. -I na zastawę jest sposób, na wszystko jest sposób, by ino cierpliwoœć mieć i poczekać na porę. -Wasza prawda, Macieju, ale też zišb, no, wartałoby do karczmy na rozgrzewkę wstšpić. -Wstšpimy, ma być kwaœno, niech będzie kiej ocet. Ale powiadam wam, że ino kowal musi kuć żelazo, póki goršc trzyma, człowiek, jeœli chce co wygrać, na zimno musi kuć dolę a w cierpliwoœci hartować. Dojeżdżali do wsi, mrok się już był zrobił gęsty i wichura przechodziła, kurzyło jeszcze galanto po drodze, że domów nie rozpoznał, ale z wolna przycichało na œwiecie. Na wprost dróżki do chałupy stary wstrzymał konie i gdy wysiadła, pomagał jej wzišć brzemię na plecy, a wreszcie rzekł z cicha do niej tylko: -A zajrzyj do mnie którego dnia, choćby jutro. Miarkuję, że musi być z wami krucho, ten łajdus przepija wszystko, a ty pewnikiem mrzesz głodem z dziećmi. -Wygnaliœcie nas, to gdziebym zaœ œmiała przyjœć. -Głupiaœ, jensza to rzecz, nie twoja, mówięci, przyjdŸ, znajdzie się jeszcze i dla was. Pocałowała go w rękę i odchodziła bez słowa, tak jš ułapiło rozrzewnienie za grdykę, że głosu nie mogła wydobyć. -Przyjdziesz to? -zapytał za niš dziwnie miętko i ciepło. -Przyjdę. Bóg wam zapłać, kiej przykazujecie, to przyjdę... Popędził konie i zaraz skręcał przed karczmę, a Hanka już nie czekajšc na ojca,któren akuratnie wysiadał z Bartkowych sani, poleciała do chałupy. W izbie było ciemno i tak zimno, że gorzej się widziało niŸli na dworze, dzieci spały pokulone w łóżku pod pierzynš, zakrzštnęła się żwawo koło warzy i obrzšdków, a wcišż przemyœliwała o tym dziwnym spotkaniu z Borynš. -Nie, żebyœ skapiał, nie przyjdę, dałby mi Antek! -wykrzyknęła ze złoœciš, ale równoczeœnie i inne, bardziej spokojne myœli przychodziły, a z nimi i bunt srogi przeciwko mężowi. Jakże, przez kogóż to wycierpiała najwięcej, jeœli nie przez niego! Stary zapisał grunt tej œwini i wygnał ich, prawda, ale Antek go pierwszy pobił i zawsze szczekał na niego, to się i ozeŸlił...Miał prawo, każdy by to zrobił, grunt jegoidzieciński, ale póki żyje, jego wola dać lub nie. A jak to miętko powiedział: „PrzyjdŸ! ”, o dzieci pytał, o wszystko! Juœci, a i pół tej biedy i poniewierki by nie było, gdyby się Antek nie sprzšgł z tš sukš, temustary nie winowaty, nie! Rozmyœlała różnie i tłumaczyła, i coraz bardziej ustępował z niej gniew do starego.Przywlókł się i Bylica, tak przemarzły i zmęczony srodze, że z dobrš godzinę rozgrzewał się przed kominem, nim zaczšłopowiadać, jako już był całkiem ustał, a może by i zamroził się na œmierć pod drzewem, gdyby nie Boryna. -Dojrzał mnie i chciał brać na sanie, ale gdym mu rzekł żeœ przodem poszła, ostawił mnie Bartkowi, a sam pognał konie,by cię dogonić... -Tak było? Nic mi o tym nie powiedział. -Kwardy on jeno z wierzchu, la niepoznaki. Po kolacji, gdy dzieci nakarmione do syta, poobtulane w pierzyny, znowu zasnęły, Hanka siadła przed ogniem do przędzenia resztek wełny organiœcinej, a stary wygrzewał się wcišż, spoglšdał nieœmiało,chrzškał, zbierał odwagę, aż w końcu zaczšł jękliwie: -Zrób z nim zgodę, na Antka się nie oglšdaj,a ino siebie i dzieci miej na widoku. -Łacno to powiedzieć. -Kiedy on pierwszy przystšpił do ciebie z dobrym słowem, poniechaj złoœci. Tam u niego w chałupie piekło... nie dziœ, to jutro Jagnę wygoni i ostanie sam... Józka nie poredzi w tylem gospodarstwie, stary jeszcze nie jest, ale też wszystkiego nie zrobi ni dojrzy... dobrze, byœ jego łaskę naten czas miała... o toœ zabiegać powinnaœ... Byłabyœ mu pod rękš w sposobnš porę... to nie wiada, jak by się stało... może by przyzwał z powrotem... nie zdzierżysz tej biedzie, nie... Opuœciła na te słowa wrzeciono, wsparła głowę o przęœlicę i zadumała się głęboko nad swojš dolš rozważajšc powoli rady ojcowe. A stary przyszykował sobie spanie i cicho zapytał: -Mówił w drodze z tobš? Opowiedziała, jak było. -To idŸ, córko, bieżyj choćby zaraz jutro, staw mu się, kiej przyzywa, bieżyj... bacz ino na siebie i dzieci... starego się trzymaj...oczami mu œwieć... dobrš mu bšdŸ... pokornecielę dwie matki ssie... złoœciš jeszcze nikto œwiata nie zwojował... Antek jeszcze powróci do ciebie... opętało go złe i rzuca po œwiecie... ale wnet przejrzy i powróci... Pan Jezus podaje ci takš godzinę, by z biedy wycišgnšć... to nikogo nie słuchaj, a bieżyj... Długo jš namawiał i przekonywał, a nie doczekawszy się żadnej odpowiedzi zmilknšł pomarkotniały i narzšdziwszy sobie spanie legł cicho, Hanka zaœ przędła dalej rozmyœlajšc nad jego radami. Czasem zaœ wyglšdała oknem, czy Antek niewraca, ale nie było ani słychu. Siadała znowu do roboty, ale nie mogła przšœć dzisiaj, nitka się rwała, to wrzeciono wypadało z palców, bo coraz pilniej rozważała słowa Borynowe. -A może się tak stanie, może przyjdzie takagodzina, że jš przyzwie... I z wolna, z wolna, kołujšca jeszcze, pełna wahań wstawała w niej niezmożona chęć zgody i powrotu do starego. -Troje nas cierpi biedę, a niezadługo będzieczworo! Dam to wtedy radę, co? Antka już nie wliczała, nie brała w rachubęw tej chwili, widziała tylko siebie i dzieci; sama się czuła gotowš do stanowienia za wszystkich. Jakże, na kogo się to spuœci? Kto to pomoże, chyba Bóg jeden albo i Boryna! Zaczęła marzyć, że niechby się jeno dorwała z powrotem gospodarstwa, niechby znowu poczuła ziemię pod nogami, to się tak przypnie do niej, tak weprze całš duszš pazurami, że nic jš nie oderwie i nie zmoże. Nadzieja w niej rosła wraz z takim nabierem sił, aż jš rozpierało we œrodku od mocy, nieustępliwoœci a odwagi, ognie chodziły po niej, oczy się roziskrzały... już się nawet czuła tam, u Borynów, rzšdziła wszystkim, gospodyniš była... Długo, może do samego północka tak się rozmarzała postanawiajšc równoczeœnie, że zaraz z rana, jak przykazywał, zabierze jeno dzieci i pójdzie do starego, choćby Antek nie wiem jak zakazywał, choćby jš nawet skatował, nie posłucha i pójdzie, a tej dobrej okazji nie popuœci... Moc w sobie poczuła niezmożonš do walki choćby z całym œwiatem, nie wahała się już ni bała niczego! Wyjrzała jeszcze na dwór, wiatr całkiem ustał, uspokoiło się zupełnie, noc była ciemna, że ledwie te œniegi szarzały, na niebie kłębiły się ogromne chmury i przewalały się kiej wody, od borów dalekich czy też z tej ciemnicy nieprzejrzanej szły jakieœ głuche szumy. Zgasiła œwiatło i szepczšc pacierze zaczęła się rozbierać. Naraz jakiœ wrzask daleki, przytłumiony zadrgał w ciszy, rósł, rozlegał się coraz wyraŸniej, a wraz z nim i blask krwawy uderzył w szyby. Wybiegła przed dom wystraszona. Paliło się, gdziesik ze œrodka wsi buchały słupy ognia, dymów i skier. Dzwon zaczšł bić na trwogę i krzyki się wzmagały. -Gore! wstawajta, gore! -zakrzyczała do Stachów, przyodziała się naprędce i wypadła na dróżkę, ale zaraz prawie natknęła się na Antka biegnšcego pędem odewsi. -U kogo się pali?... -Nie wiem, wracaj do chałupy! -Może to u ojca, bo jakoœ w poœrodku! -bełkotała w trwodze œmiertelnej. -Wracaj, psiakrew! -ryknšł porywajšc jš przez siłę do izby. Okrwawiony był, bez czapki, kożuch miał porozrywany, twarz osmolonš i dziki, nieprzytomny ogień w oczach. ROZDZIAŁ 10 Tegoż samego dnia, po obrzšdkach, a już o dobrym wieczorze zaczęli się schodzić do Kłębów na onš przęœlicowš wieczornicę. Kłębowa sprosiła głównie same starsze kobiety, powinowate swoje albo w kumostwie będšce. Przychodziły też w porę, jedna za drugš, nie zawodzšc ni się zbytnio opóŸniajšc, boć każda kuma rada cišgnęła do drugiej, aby się zgwarzyć społecznie i co nowego posłuchać. Najpierwsza, jak to miała we zwyczaju, przyszła Wachnikowa z kłakiem wełny w zapasce i z wrzecionami zapasowymi pod pachš; potem przyszła Gołębowa, Mateuszamatka, skrzywiona kiej po occie, z obwišzanš gębš, narzekajšca wiecznie i cięgiem się skarżšca na wszystko; a po niej, niby ta rozgdakana, odęta kwoka, przyszła Walentowa; po tej zaœ Sikorzyna, chuda kiej mietła, turkot baba i w sšsiedzkich swarach najzawziętsza; a po niej wtoczyła się gruba kiej beczka Płoszkowa, czerwona na gębie, spaœna, zestrojona zawdy, dufna w siebie, bojał się ale milczał, , 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj( , @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żmP>c nŽPc oŢĽc pƒ,Čc qK; dworujšca nad wszystkie i wyszczekana, jak mało która, ale ogólnie nie lubiana; tuż za niš wsunęła się cicho, czajšco kiej ten koczur, Balcerkowa, sucha, mała, zawiędła, ponura a sielna procesownica, która z pół wsiš za łeb się wodziła i co miesišc stawała na sšdy; a po nich wlazła hardo, choć i nie proszona Kobusowa, Wojtka żona, pleciuch najgorszy i zazdroœnica niepomierna, że strzegli się jejprzyjacielstwa kiej ognia. Przyszła jeszcze, zasapana i zgoniona, Grzeli z krzywš gębš kobieta, pijak baba, wykpis i fortelnica, jakich mało, a szkudnik w cudzym najgorszy! Przyszła i stara Sochowa, mać Kłębowego zięcia, cicha kobieta, pobożna wielce i wraz z Dominikowš najwięcej w koœciele przesiadujšca; przyszły i drugie jeszcze insze, ale już tak wybrane, o których nie wiada, co rzec, bo podobne sobie kiej te gšski w stadzie, że nie rozpoznał jednej oddrugiej, chyba jeno po obleczeniu -a zeszłosię razem sporo babiego narodu i z czym która miała: to z wełnš do oprzędu, to ze lnem, to z pakułami, a niektóre z szyciem albo z tš przygarœciš pierza do zdarcia, by ino nie dać pozoru, jako się zeszły po próżnicy; na rajcowanie. Sadowiły się wielkim kołem w poœrodku izby, pod lampš wiszšcš u pułapu, kiej te krze na szerokiej grzędzie, rozrosłe, dostałe i póŸnš jesieniš owarzone, bo starsze już były a prawie jednolatki. Kłębowa wszystkim zarówno była rada witajšc się z każdš cicho, że to słabowała na piersi i głos miała cedzšcy, zadychliwy,Kłšb zaœ, jako człowiek ludzki, mšdry i zgodę ze wszystkimi trzymajšcy, to prawiłmiłe słowa i sam stołki a ławy podsuwał...Nadeszła póŸniej nieco Jagusia z Józkš i Nastkš, a z nimi jeszcze parę dziewczyn, za którymi œcišgali w pojedynkę parobcy. Sporo ludu się nabrało, boć i wieczory byłydługie, roboty nie mieli żadnej. Zima szła sroga i przykre dnie, to ckniło się chodzić spać razem z kurami, gdyż i tak do œwitania tyla się jeszcze wyspał i wyleżał,aż boki bolały. Porozsadzali się, jak mogli, kto na ławach, kto na skrzyniach, którym zaœ, jak parobkom, Kłębiaki pieńki przynosili ze dwora, a jeszcze miejsca dosyć ostawało w izbie, bo dom był wielki, choć niski, starš modš pobudowany, pono jeszcze przez Kłębowego pradziada, że rachowali mu ze sto pięćdziesišt roków z okładem, wziemię też już zapadał, przygarbił się kiej staruch i strzechami płotów dotykał, aż musieli podporami go wspierać, by się do cna nie zwalił. Gwar się czynił z wolna, bo cicho jeszcze pogadywały między sobš tylko, wrzeciona jeno furkotały i dudniły po podłodze, a gdzieniegdzie i kółko warczało, ale niewiela, bo nie dowierzały zbytnio tym nowomodnym wymysłom wolšc przšœć po staremu na przęœlicach. Kłębiaki, a czterech było młodziaków, wyrosłych jak sosny i już prawie pod wšsem, skręcali powrósła przy drzwiach, reszta zaœ parobków rozwalała się po kštach kurzšc papierosy, szczerzšc zęby i przeœmiewajšc się z dziewczynami, że co trochę cała izba się trzęsła od chichotów; a starsze jeszcze rade dokładały swoje, bych więcej było do œmiechów i zabawy. Przyszedł w końcu i wyczekiwany Rocho, atuż za nim Mateusz. -Wieje to jeszcze? -spytała któraœ. -Całkiem ustało i ma się na odmianę. -Od borów coœ huczy, pewnikiem przyjdzie odelga -dorzucił Kłšb. Rocho siadł na uboczy do zastawionej miski, bo u Kłębów teraz dzieci nauczał, mieszkał i jadał, Mateusz zaœ witał się z niektórymi, nie patrzšc nawet na Jagnę, jakby jej nie dojrzał, choć siedziała w poœrodku i najpierwsza mu w oczy wpadła,uœmiechnęła się na to leciutko, nieznacznie stróżujšc oczami drzwi wchodowych. -A wiało też dzisiaj, że niech ręka boska broni! Kobiety na pół żywe przywlekły się zlasu, a pono Hanka z Bylicš jeszcze nie powróciła -zagadnęła Sochowa. -Juœci, biednym to zawdy wieje w plecy -mruknęła Kobusowa. -Na co to ano i tej Hance zeszło! -zaczęła Płoszkowa, ale spostrzegłszy, że na Jagnęuderzyły ognie, urwała prędko zagadujšc czym innym. -Jagustynki nie było? -zapytał Rocho. -Plotkami ni obmowš nie pożywi się u nas, to za nic ma takš kompanię. -Pleciuch baba, tak dzisiaj najurzyła u Szymków, że sołtysowa sklęła się z wójtowš, i żeby nie ludzie, do bicia by przyszło. -A bo jej pozwalajš przewodzić. -I ustępujš kiej przed czym poczciwym. -Nikto się nie znajdzie, żeby jej zapłacił za te cišgłe swary i kłyŸnienia. -Przeciech wiedzš wszyscy jaka, to czemu szczekaczowi wiarę dajš. -Juœci, kto wymiarkuje, kiedy prawdę powie, a kiej scygani ! -Wszystko jest bez to, że każda rada słucha na drugš -zakończyła Płoszkowa. -Niechby się mnie czepiła, nie darowałabym! -wykrzyknęła Tereska żołnierka. -Hale, jakby o tobie co dnia nie pyskowała po wsi szepnęła uršgliwie Balcerkowa. -Słyszeliœcie, przywtórzcie! -zakrzyczała rozczerwieniona, boć wiadomym było, że z Mateuszem dobrze się znała. -Przywtórzę, nawet prosto do oczów powiem, niech jeno twój z wojska powróci! -Wara wam do mnie! ale, będš tu bele co powiadać!... -Nie drzyj się, kiej cię nikt nie zaczepia -zgromiła jš surowo Płoszkowa, ale Tereska długo nie mogła się uspokoić mamroczšc cosik z cicha. -Byli już z niedŸwiedziem? -zagadnšł Rocho,aby zwrócić uwagę w innš stronę. -Ino ich patrzeć, bo sš już u organistów. -Które to chodzš? -A dyć te wisielaki Gulbasowe i Filipki chłopaki! -Idš już, idš! -zaczęły wołać dziewczyny, bo się rozległ przed domem długi ryk, a ponim głosy różnych zwierzšt zaczęły się rozlegać w sieni, to kogut piał, owce beczały; koń rżał, a przewodził im ktosik na piszczałce, wreszcie drzwi się otwarły i przodem wlazł chłopak, przyodziany w kożuch do góry wełnš, z czapš wysokš, przysmolony na gębie, że jak Cygan się widział, a cišgnšł za sobš na długim powróœle onego niedŸwiedzia, przybranego całkiem w grochowiny, z kożuszanym łbem, z ruchajšcymi się uszami z papieru i z ozorem czerwonym, może na łokieć wywalonym, do ršk zaœ miał przywišzane kije, okręcone w grochowiny i wrażone w trepy, że chodził niby na czworakach, a zanim szedł tuż drugi wodziciel, ze słomianš pytš i kijem ostrymi kołkami najeżonym, naktórych tkwiły kawałki słoniny, to chleby, to jakieœ pękate torbeczki wisiały, a dopiero za nimi Michał od organisty na piszczałce przygrywajšcy i cała hurma chłopaków z kijami, bijšc nimi w podłogę i pokrzykujšc z całej mocy. NiedŸwiednik pochwalił Boga, zapiał potem kiej kokot, zabeczał jak baran, zarżał nibyogier rozgrzany i zaczšł wykrzykiwać: -NiedŸwiedniki my z kraju dalekiego, zza morza szerokiego, z lasu wielgachnego! gdzie ludzie do góry nogami chodzš, gdzie płoty kiełbasami grodzš, a ogniem się chłodzš; gdzie garnki do słońca przystawiajš, œwinie po wodach pływajš i deszcze gorzałkš padajš; niedŸwiedzia my srogiego wodzim i po œwiecie chodzim! Powiedzieli nam ludzie, że w tej wsi sš gospodarze bogacze, gospodynie użyczliwe, a dzieuchy piękne, toœmy przyœli z kraju dalekiego, zza dunaju szerokiego, by nas opatrzyli, grzecznie przyjęli i na drogę co dali. Amen. -Pokażcie, co umiecie, a może się la was znajdzie co w komorze -rzekł Kłšb. -Pokażemy wraz! Hej! graj, piszczało! tańcuj, misiu, tańcuj! -zakrzyczał kropišc go kijem, a na to piszczałka wrzasnęła przebieranš nutš, chłopaki rypnęli kijami wpodłogę i nuż przykrzykiwać, wodziciel udawał różne głosy, a niedŸwiadek jšł skakać na czworakach, ruchał uszami. kłapał ozorem, wierzgał, za dzieuchami gonił, a wodziciel niby go to powstrzymywał, a pytš wokół prał, co wlazło, i krzykał: -Nie znalazłaœ se mężyny, naœci, babo, grochowiny! Krzyk się podniósł w izbie, wrzaski, rwetes, bieganina, przegony, piski, a taka uciecha zapanowała, aż się za boki brali, niedŸwiedŸ zaœ wcišż baraszkował, figle stroił, przewalał się na ziem, ryczał, uciesznie skakał, to dziewczyny brał wpół tymi drewnianymi kulasami i cišgnšł w tan, do taktu Michałowej piszczałki, a rzekome niedŸwiedniki wraz z chłopakami tak dokazywali, że dziw się chałupa nie rozwaliła od tych wrzasków, gonów i œmiechów! Opatrzyła ich suto Kłębowa, że wreszcie się wynieœli, ale długo jeszcze słychać było na drodze wrzaski i naszczekiwania psów. -Któryż to udawał niedŸwiedzia? -zapytała Sochowa, gdy się nieco uspokoiło. -A Jasiek Przewrotny, nie poznaliœcie to? -Kiej pod tym łbem kożuszanym nie mogłamrozpoznać. -Moiœciewy, do figlów to rozum ma, pokraka jedna - zauważyła Kobusowa. -Powiadacie, jakby już Jasiek całkiem był głupi! -broniła go Nastka, Mateusz pomagał jej opowiadajšc różnoœci o nim, jako tylko nieœmiały jest, ale zgoła niegłupi, a tak bronił Jaœkowej sprawy, żenikto się nie przeciwił, jeno domyœlne, przytajone uœmiechy zaczęły latać po twarzach. Usadzili się znowu na dawne miejsca i pogwarzali wesoło, dziewczyny zaœ z Józkšna czele, jako najœmielszš, nacisnęły Rochapod kominem i nuż go molestować i milić sięprzed nim, by opowiedział jakš historię, jak to u Borynów na jesieni: -A pamiętasz to, Józia, com wtedy powiadał? -I jak! Było to o tym Burku Panajezusowym!-Rzeknę wam dzisiaj o królach, kiejœcie ciekawe! Przysunęli mu stołek pod lampę, rozstšpili się nieco, że usiadł w poœrodku, kiej ten stary, siwy dšb na polanie, otoczony półkolem zwartych, pochylonych krzy, i zaczšł prawić z wolna i niegłoœno. Cichoœć ogarnęła izbę, że jeno wrzeciona warkotały, a czasem ogień trzasnšł na kominie albo czyjeœ westchnienie zaszemrało -a Rocho powiadał cudeńka różne i historie o królach, o wojnach srogich, o górach, gdzie œpi wojsko zaklęte, czekajšc jego zatršbienia, by się zbudzić i paœć na nieprzyjacioły, i pobić, i ziemię ze złego oczyœcić; o zamkach wielgachnych, gdzie złote izby, gdzie królewny zaklęte w białych gzłach w księżycowe noce lamentujš i wybawiciela czekajš, gdzie w pustych pokojach co noc brzmi muzyka, zabawy idš, ludzie się schodzš, a niech kur zapieje, wszystko zapada i w groby się kładzie; o krajach, gdzie ludzie kiej drzewa, gdzie mocarze, cogórami rzucajš, gdzie skarby nieprzebrane,przez smoki one piekielne strzeżone, gdzie ptaki-żary, gdzie Madeje, gdzie kije samobije, a one Lele-Polele, a one południce, upiory, strachy, czary, dziwnoœci ! -a drugie jeszcze, insze a cudnei wprost nie do wiary, że wrzeciona z ršk leciały, a dusze się niesły w zaczarowane œwiaty, oczy gorzały, łzy ciekły z nieopowiedzianej luboœci i serca dziw nie wyskoczyły z piersi z utęsknienia i podziwu. A na końcu opowiadał o królu, którego panowie la przeœmiewiska chłopskim królemprzezywali, że to był pan ludzki, sprawiedliwy i dobro narodowi całemu czynišcy, o jego wojnach srogich, tułactwie, przebieraniach się po chłopsku, w którym chodził po wsiach, w kumostwach się bratał, o złem się przewiadywał i krzywdy naprawiał, i złoœci gasił, a potem, by już być za jedno z chłopami, to się ożenił z gospodarskš córkš spod Krakowa, a Zofia było jej na imię, dzieci z niš miał, na zamek powiódł krakowski i tam w długi wiek rzšdy sprawował jako ten ociec najlepszy naroduipierwszy gospodarz! Słuchali coraz pilniej, nie tracšc ani słowa i dech nawet tajšc w sobie, bych ino nie przerwać tego różańca cudownoœci. Jagusiazaœ całkiem nie mogła przšœć, opadły jej ręce, pochyliła głowę i wsparta policzkiem o kšdziel, utopiła modre, ołzawione oczy wRochowej twarzy, któren się jej widział jako ten œwięty z obrazów zeszły, boć i był podobien ze siwego włosa, z długiej białej brody i z tych oczów bladych, zapatrzonych gdziesik w zaœwiaty -słuchała go całš duszš, całš mocš czujšcego mocno serca i tak goršco brała w siebie jego powiadania, że ledwie mogła dychać ze wzruszenia, widziała wszystko jak żywe i tam szła duszš, gdzie wiódł słowami, a już najbardziej chwyciła jš za serce ta historia o królu i tej gospodarskiejcórce. Jezus, jak się to jej œlicznym widziało! -I to sam król tak żył z chłopami? -zapytał Kłšb po długim milczeniu. -Sam król! -Jezus, umarłabym, gdyby król do mnie przemówił! -szepnęła Nastka. -Poszłabym za nim w cały œwiat za to jedno słowo! W cały œwiat! -wykrzyknęła namiętnie Jagna, przejęta takim mocnym a zapamiętałym wzruszeniem, że niechby się jawił w ten moment, niechby rzekł to słowo, a poszłaby, jak stała, w tę noc, w ten mróz, w cały œwiat! Opadli wnet Rocha pytaniami, a gdzie to zamki takie, wojska takie, te bogactwa, te moce, œlicznoœci takie, króle takie, gdzie? Więc opowiadał smutnie nieco a tak mšdrze, wraz prawdy różne i przykazania powiadał, że jeno wzdychali ciężko medytujšc i rozważajšc pilnie te urzšdzeniana œwiecie... -Jedno dzisiaj człowiekowe, a jutro w boskiej mocy! -rzekł Kłšb. Rocho odpoczywał zmęczony, a że zaœ wszystkich dusze ogarnięte były jeszcze onymi cudownoœciami, to zaczęli między sobš cicho zrazu, a potem już dla wszystkich w głos opowiadać, co kto wiedział. Jedna co rzekła, po tej druga, to i trzeciejsię przypomniało, i czwartej, a każda co nowego niesła, że snuły się one gadki jako te nici z kšdzieli, jako ta miesięczna poœwiata, grajšca farbami na poœlepłych, pomarłych wodach, przytajonych w borach -to o topielicy przychodzšcej nocami karmićgłodne dziecištko, o upiorach, którym musiano w trumnach serca przebijać osikowymi kołkami, by z ludzi krwi nie wypijały, o południcach duszšcych po miedzach, o drzewach gadajšcych, o wilkołakach, o zjawach strasznych północnych godzin, strachach, wisielcach, oczarownicach i pokutujšcych duszach, i o takich dziwnych, przerażajšcych rzeczach, od których słuchania włosy się podnosiły, serca zamierały z trwogi, zimny dreszcz przenikał wszystkich, że milkli naraz oglšdajšc się trwożnie, nasłuchujšc, bo sięwydawało, iż coœ chodzi po pułapie, że cosik czai się za oknami, że przez szyby krwawiš się jakieœ œlepia i w ciemnych kštach kłębiš się nierozpoznane cienie... aż niejedna żegnała się prędko, pacierz trzepišc w cichoœci dzwonišcymi zębami... ale t o rychło przechodziło jak cień, gdy chmurka słońce nakryje, że potem nie wiada nawet, czy był... i znowu powiadali, przędli a motali dalej one gadki nieskończone, którym sam Rocho pilnie się przysłuchiwał i nowš historię rzekł o koniu... -"Jeden biedny gospodarz pišciomorgowy miał konia, ale tak narownego i próżniaka jak mało, próżno mu dogadzał, owsem pasł, a nie dogodził, koń robić nie chciał, uprzęże rwał i kopytami bił, że ani dostšpić... Pewnego razu zeŸlił się chłop srodze; bo obaczył, że z nim dobroœciš nie poradzi, założył go do pługa i poczšł umyœlnie orać stary ugor, by go przemęczyć i do pokory nagišć, ale koń cišgnšć nie chciał, sprał go wtedy kozicš, co wlazło, i przymusił; koń robił, jeno że sobie to miał za krzywdę i zapamiętał dobrze, aż i wyczekał na porę sposobnš, kiej gospodarz razu jednego schylił się, by mu pęta zdjšć z kulasów, trzasnšł go zadnimi kopytami i na miejscu zabił, a sam w cały œwiat pognał na wolnoœć! Latem było mu niezgorzej, w cieniach się wylegiwał i w cudzych zbożach wypasał, ale skoro nadeszła zima, spadły œniegi, mróz chwycił, paszy brakło i zišb przejmował go do koœci, to popędził znowudalej szukać strawy, leciał tak dnie i noce,bo wcišż była zima, œniegi i mrozy, a wilki tuż za nim, że mu już niejeden dobrze boków pazurami zmacał!... Bieży, bieży, bieży, aż i wyszedł na kraj zimy, w jakšœ łškę, gdzie ciepło było, trawy po kolana, Ÿródełka bełkotały i skrzyły się w słońcu, cienie chłodne chwiały się nad brzegami i wiaterek miły przecišgał, wparł się wnet w trawę i dalejżreć, boć zgłodniały był do cna -ale co chyci zębami trawy, to ino ostre kamienie przegryza trawa zniknęła! Wody chciał popić - nie było, ostało jeno błocko œmierdzšce; położyć się chciał w cieniu -cienie odlatywały, a słońce żarło żywym ogniem! Cały dzień się tak trudził i na darmo! Chciał już wrócić do borów, borów nie było! Zarżało konisko boleœnie, odpowiedziały mu jakieœ konie z dala, powlókł się za głosem i w końcu dojrzał za łškami jakiœ dwór sielny, jakby cały ze œrebła, szyby miał z drogich kamieni, a strzechę kieby z nieba nabitego gwiazdami, ludzie tam jakieœ chudzili. Powlókł się do nich, bo już wolał nawet pracować ciężko niŸli z głodu marnie ginšć... Przestojał na skwarze dzień cały, bo nikto bojał się ale milczał, , 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj( , @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żrP…c sŐ´c t‰{c u,‡c v‹:Ö# z uzdš do niego nie wyszedł, dopiero o wieczornym czasie wychodzi ktosik ku niemu, jakby sam gospodarz! Jezus ci to był, on Gospodarz Przenajœwiętszy, on Pan niebieski, i rzecze: -Nic tu po tobie, wałkoniu i zabijaku, jak błogosławić będš ci, co się teraz przeklinajš, każę cię wpuœcić do stajni. -Bił me, tom się bronił! -Za bicie przede mnš sprawa, ale i sprawiedliwoœć ja w ręce trzymam. -Takim głodny, takim spragniony, takim obolały! -jęczało konisko. -Rzekłem swoje, ruszaj precz, wilkom cię każę jeszcze szczuć i poganiać... To i zawróciło konisko do zimowego kraju, i wlekło się o chłodzie i głodzie, a w wielkim strachu, bo wilki, jako te psy Jezusowe, poganiały pilnie straszšc go wyciem, aż i pewnej nocy zwiesnowej stanšł przed wrótniami swojego gospodarza i zarżał, by go przyjęli z powrotem, ale na to wyleciała wdowa z dziećmi, a poznawszy go, choć tak był zbiedzony, nuż go prać, czym popadło, odganiać a wyklinać za krzywdy, bo bez te œmierć chłopa pobidniała i w wielkiej nędzyżyła wraz z dziećmi. Nawrócił do borów, bo już nie wiedział, copoczšć, opadły go zwierzaki, nie bronił sięnawet, zarówno mu już była i œmierć, ale one go ino obmacały i starszy powiedział: -Nie zjemy cię, boœ za chudy, skóra i gnaty, szkoda pazurów, ale ulitujem się nadtobš i pomożemy... Wzięły go między siebie i powiedły rankiemna gospodarzowe pole, i założyły do pługa,któren stał w roli, wdowa nim orała wraz z krowš i dziećmi. -Poorzš tobš, podpasš, to jesieniš powrócim cię wyprzšœć! -powiedziały. O dniu nadeszła wdowa i poznała go zaraz,to choć krzyknęła zrazu, że to cud, iż powrócił i stał już w pługu, ale rychło żałoœliwoœć przypominków tak jš objęła, że zaczęła znowu wyklinać i bić, co ino wlazło! Robiła też w, niego potem, robiła, a odbijała się za krzywdę! Całe lata tak szło w ciężkiej, cierzpliwej pracy, bo choć koniskowi skóra się odparzała od chomšta, ani zarżał, wiedział, iż cierzpi sprawiedliwie. Dopiero w parę roków, kiej wdowa się dorobiła nowego chłopa i tych morgów, co po sšsiedzku szły wpodle, zmiękła la konia i powiedziała: -Ukrzywdziłeœ nas, ale za twojš sprawš Pan Jezus pobłogosławił, rodziło się, chłop się niezgorszy trafił, rolim przykupiła, to ci już z serca odpuszczam. I zaraz tej samej nocy, kiej w chałupie chrzciny sprawiali, przyszły Panajezusowe wilki, wyprowadziły konia ze stajni i powiedły do niebieskiej zagrody! ” Dziwowali się temu zrzšdzeniu boskiemu niepomiernie, zastanawiajšc szeroko, jak toPan Jezus zawsze karze zło, a dobre wynagradza i o niczym, choćby na ten przykład o koniu takim, nie przepomni. -Choćby i ten robaczek wiercšcy w œcianie, a nie ukryje się przed Jego okiem... -Ni nawet najtajniejsze pomyœlenie, ni chęćjaka paskudna -dorzucił Rocho. Wzdrygnęła się na to Jagna, bo i Antek wszedł akuratnie, ale mało kto go zauważył, choć cichoœć była, bo pod ten czas opowiadała Walentowa takie cudnoœci o królewnie zaklętej, że wrzeciona przestały warczeć, wszystkim ręce opadły, powstrzymywali oddechy i jak uroczeni siedzieli wsłuchujšc się całš duszš. I tak się ano przesuwał ten lutowy, zimny wieczór. Dusze się wznosiły, pod niebo rosły, a płonęły jak te smolne szczapy, że jeno szmer wzdychów, marzeń i pożšdań niby tekwietne motyle trzęsły się po izbie. Osnuwali się w żywy, rozdrgany, mienišcy farbami oprzęd cudownoœci, że całkiem przysłoniły się oczy na wszystek œwiat smutny i szary, i biedny! Po polach błšdzili ciemnych, przeœwietlonych widziadłami, co jak żagwiebuchały krwawš pożogš; na one ruczaje szli srebrne, pełne œpiewań nierozeznanych, tajemnych wołań, plusków; w bory zaklęte, gdzie rycerze, wielkoludy, zamki one; widma straszliwe, smoki piekielnym ogniem zionšce; po rozstajach stawali strwożeni, gdzie upiory z chichotem przelatywały, gdzie potępionych głosem jęczš wisielce, a strzygi z nietoperzowymi skrzydłami przelatujš; błšdzili po mogiłkach za cieniami pokutujšcych samobójców; w pustych rozwalonych zamkach i koœciołach słuchali głosów dziwnych, patrzeli się nieskończonym korowodom mar przerażajšcych, w bojach byli, pod wodami,gdzie œpišce jaskółki, poplštane w girlandy,budzi o każdej wioœnie Matka Boża i na œwiat wypuszcza. I nosili się przez nieba i piekła, przez wszystkie strasznoœci, przez ciemnice Bożego gniewu i przez jasnoœci łaski Jego œwiętej, przez nieopowiedziane krainy cudów i czarów, dziwów i zachwytów, przez takie œwiaty, gdzie jeno dusze człowiekowe błšdzš jako te ptaki poœlepłe od piorunów i błyskawic, przez takie miejsca, do których człowiek tylko w godzinie cudu albo i we œnie zaglšda, patrzyolœniony, dziwuje się i nie wie sam o sobie, czy jest-li w żywych jeszcze! Hej! jakby morze powstało wałem nieprzeniknionym, wałem czarów, skrzeń i cudownoœci, że przepadła sprzed oczów ziemia cała, izba, luta noc, œwiat ten cały pełen utrapień i nędz wszelkich, i krzywd, i płakań, i żaleń, i czekań -a otwarły się oczy na œwiat inny, nowy i tak cudowny, żeżadne usta tego nie wypowiedzš! Baœniowy œwiat ich otoczył, baœniowe życieobjęło tęczami, baœniowe marzenia stawałysię rzeczywistoœciš-umierali prawie z zachwytów zmartwychwstajšc zarazem tam, w tym życiu jasnym, wielkim, mocarnym, bujnym a œwiętym, i cudownoœciami poprzerastanym kieby dojrzałe zboże wyczkš i makami, tam gdziekażde drzewo mówi, każdy ruczaj œpiewa, każdy ptak jest zaklęty, każdy kamień ma duszę, każdy bór jest pełen czarów, każdagrudka ziemi przepojona nieznanymi potęgami -gdzie wszystko wielkie, nadludzkie, niewidziane żyło œwiętym życiem cudów! Tam się parli całš potęgš tęsknoty, tam snuli się oczarowani, gdzie wszystko splatało się w nierozerwalny łań cuch marzeń i życia, cudów i pragnień, w czarodziejski korowód wyœnionego istnienia,do którego wcišż, przez całš nędzę bytowania ziemskiego rwały się im strudzone, okaleczałe dusze! Cóż ta to życie szare i nędzne, cóż ta ten dzień zwykły, podobien do patrzenia chorego, smutkami kieby mgłš przysłoniony, mrok to jeno, noc smutna i ciężka, przez którš chyba dopiero w godzinę œmierci dojrzeć własnymi oczami dziwy one. Jako to bydlę, jarzmem przygięte do ziemi, żyjesz, człowieku, zabiegasz, turbujesz się, by dzień ten przeżyć, a nie pomyœlisz nawet, co się okólnie dzi eje, jakie to kadzielne zapachy wionš œwiatem, od jakichœwiętych ołtarzy idš głosy, jakie utajone cuda sš wszędy!... Jako ten œlepy kamień pod wodš głębokš żyjesz, człowieku... W ciemnicy, człowieku, orzesz żywota rolęipłacz zasiewasz, ten trud, ten ból... I w błocie tarzasz gwiezdnš duszę, człowieku, w błocie... Opowiadali dalej, wcišż, a Rocho dopomagał chętliwie, sam się dziwował, sam wzdychał, sam płakał, kiej i drudzy płakali... A czasem następowały długie, głębokie milczenia, że słychać był o kołatanie serc wzruszonych, wilgotne blaski oczów œwieciły kiej rosa, drżały westchnienia podziwu i tęsknot, dusze się kładły do stópPańskich w tym cudów koœciele i œpiewały przepotężny hymn dziękczynienia. Cichoœciš œpiewały wszystkie serca, przepełnione czarem, drżšce, upojone œwiętš komuniš marzenia -jako ta ziemia drży pławišc się w słońcu wioœnianym, jako te wody pod wieczór w pogodny czas i cichy, że jeno drgnienia po niej się snujš, a tęcze, a kolory; jako te zboża młode o pierwszym wieczorze majowym, co jeno kolebiš się słodko, szemrzš przecišgle a trzęsš piórkami kieby tym pacierzem dziękczynnym. Jagusia zaœ była jakby wniebowzięta, tak czuła wszystko głęboko, tak brała w siebie i za takš prawdę miała, że rosło to w niej i stawało przed oczami kiej żywe, że mogła wszystko powycinać z papieru. Dali też jej jakieœ pozapisywane karty dzieci, które Rocho nauczał a ona nasłuchujšc opowiadań wystrzygała po kolei czy to strachy, czy króle, czy upiory,czy smoki, czy inne różnoœci, a tak utrafiała, że każden mógł poznać od wejrzenia. Tyla wystrzygnęła, że można było nimi oblepić całš belkę, a jeszcze i pofarbowałalubrykš czerwonš i niebieskš, jakš jej Antek podsunšł, tak była zajęta słuchaniemi robotš, że o całym œwiecie zapomniała, nie baczyła nawet na niego, nie widzšc, że się czegoœ niecierpliwi, a ukradkiem daje jakieœ znaki... a nikto drugi też nie spostrzegł tego w zasłuchaniu i w tej ciszy, jaka panowała. Naraz psy zaczęły doszczekiwać zajadle i skowyczeć w opłotkach, aż któryœ Kłębiak na dwór wyleciał i powiadał potem, iż chłop jakiœ uciekał sprzed okien. Nie zwracali na to uwagi, nie widzšc wcale,że póŸniej, gdy psy zmilkły, jakaœ twarz przesunęła się za szybš i przepadła tak prędko, że tylko jedna z dziewczyn krzyknęła zalękła, oczy przecierajšc zdumiona. -Tam ktosik chodzi pod oknami! -zawołała. -Słychać, jak œnieg skrzypi pod nogami! -Jakby na œcianę się skrabał! Zmartwieli wszyscy nasłuchujšc, a bojšc ruszyć się z miejsca, opadli nagłš trwogš. -Kto o czym baje, temu się staje! -szepnęłaze strachem któraœ. -O złym się powiadało, to może się i wywołał i wypatruje, kogo by wzišć! -Jezus Maria ! -Wyjrzyjcie no, chłopaki, tam nie ma nikogo, psy pewnie baraszkujš po œniegu. -Hale, kiedym dobrze widziała za oknem, łeb kiej ceber i œlepie czerwone! -Przywidziało ci się! -zawołał Rocho i że nikt nie chciał wyjrzeć, sam poszedł na dwór, by uspokoić wszystkich. -Opowiem wam historię o Matce Boskiej, to wnet szczeznš przewidzenia -zagadał siadajšc na dawnym miejscu, uspokoili się nieco, ale raz po raz ktoœ podnosił oczy naokno i strachem utajonym dygotał. -"Dawno to już się działo, dawno, przed wiekami, że jeno o tym w starych księgach stoi... We wsi jednej pod Krakowem żył kmieć, Kazimierz mu było na imię, a na przezwisko Jastrzšb, osiadły był z dawna,rodowy i bogacz, całe włóki obsiewał, las swój miał, chałupę kiej dwór i młynek nadstrugš. Pan Jezus mu błogosławił, wiedło się wszystko, brogi zawdy miał pełne, gotowy grosz w skrzyni, dzieci zdrowe i kobietę poczciwš; bo dobry był człowiek, mšdry, wyrozumiały, pokornego serca i sprawiedliwy dla wszelkiego stworzenia. Przewodził gromadzie kiej ojciec, opiekował się biednymi, sprawiedliwoœci bronił, podatkami nie uciskał, a poczciwoœci we wszystkim przestrzegał pilnie i pierwszy był zawdy do pomocy bliŸniemu i poratunku. Żył też sobie cicho, spokojnie i szczęœliwie jak u Pana Boga za piecem. Aż razu pewnego król jšł skrzykiwać naródna wojnę przeciw poganom. Zafraswał się wielce Jastrzšb, bo żal mu było doma odbieżyć i ruszać na one boje srogie. Ale królewski parobek u drzwi stojał i przynaglał! Na wielkš wojnę się miało, Turek ano sproœny w kraje polskie wszedł, wsie palił, koœcioły rabował, księży zarzynał, naród tępił lebo w postronkach pędził do swoich pogańskich krajów. Trza się było gotować i na obronę stawać! Zbawienie wieczne czeka tego, któren ochotnie kładzie głowę za swoich i wiarę œwiętš. Zwołał tedy Jastrzšb gromadę, wybrał co tęższych parobków, konie, wozy i wnet ruszyli rankiem jakoœ po mszy œwiętej! A cała wieœ odprowadzała ich z płaczem i lamentem aż pod figurę Częstochowskiej, która stojała przy drodze na rozstajach. Wojował rok, wojował dwa, że w końcu i słuch wszelki o nim zaginšł. Insze dawno powrócili do domów, a Jastrzębia jak nie było, tak nie było, myœleli, że już był zabit albo go Turek wzišł do niewoli, o czym nawet z cicha jeszcze dziady i wędrowce różne powiadali... Aż w końcu trzeciego roku na pierwszš zwiesnę powrócił, ale sam, bez czeladzi, bez wozów i koni, piechty, zbiedzony, zmarnowany, z kosturem jeno kiej dziad... Pomodlił się goršco przed Matkš Bożš, że mu pozwolili jeszcze swojej ziemie, i spiesznie ruszył do wsi... Nikt go nie witał, nikt nie poznawał, że psom się ano musiał oganiać. Przychodzi przed swój dom, przeciera oczy, żegna się, a poznać nie może... Jezus Maria! Gumien nie ma, stajen nie ma, sadów nie ma, płotów nawet nie ma, z lewentarza ni œladu... a z chałupy ino zręby spalone... dzieci nie ma... pusto... straszno... jeno żonaschorowana wywlekła się z barłogu na jego spotkanie i gorzkimi łzami zapłakała! Kieby piorun w niego trzasnšł! Oto kiedy on wojował i nieprzyjacioły Pańskie gromił, przyszedł do chałupy mór i pobił mu wszystkie dzieci... pierun spalił...wilki wydusiły stada... Ÿli ludzie rozgrabili...sšsiady zabrały ziemię... susze wypaliły zboża... grady wytłukły resztę... że nie ostało nic, ziemia jeno a niebo. Siedział na progu kiej zmartwiały, a na odwieczerzu, kiedy przedzwaniali na Anioł Pański, zerwał się nagle i jšł strasznym głosem wyklinać i pomstować! Próżno go żona wstrzymywała, próżno u nóg mu się wlekła błagajšcy, przeklinał i przeklinał, że na darmo krew swojš lał za Pańskš sprawę, na darmo bronił koœciołów, na darmo rany ponosił, głód cierpiał, na darmo poczciwym był i pobożnym; na darmo. -Pan Bóg i tak go opuœcił i na zatracenie skazał! Strasznie bluŸnił przeciw boskiemu imieniowi a krzyczał, że już chyba złemu się cały odda, bo on jeden ludzi w biedzie nie opuszcza. Juœci, że na takie przyzwy wnet się zły jawił przed nim. Jastrzšb się już nie pomiarkował w tej złoœci, a ino zawołał: -Pomagaj, diable, jeœli możesz, bo mi się wielka krzywda stała. Głupi, nie pomiarkował, że Pan Jezus chciał go doœwiadczyć i wypróbować. -Pomogę, a oddasz duszę? -zaskrzeczał zły. -Dam, choćby i zaraz! Napisali cyrograf, któren chłop krwiš ze serdecznego palca podpisał. I już od tego dnia zaczęło mu się wszystkowieœć, sam mało co robił, a ino doglšdał i rzšdził, Michałek, bo tak się kazał zły przezywać, robił za niego, a drugie diabły poprzebierane za parobków, to za Miemców, pomagały, że w krótkim czasie gospodarstwo było jeszcze lepsze, większei bogatsze niŸli przódzi. Ino dzieci nie było nowych, bo jakże bez błogosławieństwa boskiego mogły być! Gryzł się tym Jastrzšb srodze, a po nocachczasami rozmyœlał, jak to przyjdzie gorzećw tym piekle wiecznym, i nie cieszyły go nibogactwa, ni nic... Aż musiał mu Michałek jawić przed oczy, jako wszystkie bogacze, panowie, kupy diabłom się za żywota zaprzedali, a żaden z nich się nie turbuje nirozmyœla, co tam będzie po œmierci, a jeno się weselš i wszystkiego używajš do syta! Uspokajał się potem Jastrzšb i jeszcze barzej przeciwko Bogu srożył, że aż sam krzyż pod lasem zršbał, obrazy z domu powyrzucał i do figury Częstochowskiej siębrał, by jš roznieœć, iż mu to do orki przeszkadzała, ledwie go od tego kobieta odwiedła skamleniem i proœbami. I tak roki płynęły za rokami jako ta woda bystra, bogactwa rosły niepomiernie, a z nimi także znaczenie, iż nawet sam król zajeżdżał do niego, na dwór zapraszał i między swoich komorników sadzał. Puszył się tym Jastrzšb, wynosił nad drugie, biedotš pomiatał, wszelkiej poczciwoœci się wyzbył, że, już za nic miałœwiat cały. Głupi! nie baczył, czym przyjdzie zapłacić za to... Aż w końcu i przyszła godzina porachunku. Panu Jezusowi już zbrakło cierpliwoœci i pobłażania la zatwardziałego grzesznika... Nadszedł czas sšdu i kary. Najpierw zwaliły się na niego ciężkie choroby i nie popuszczały ni na to oczymgnienie. Potem lewentarze padły na mór. Potem piorun spalił wszelkie zabudowania. Potem grady wybiły zboża. Potem czeladŸ go odbiegła. Potem zaœ przyszły takie susze, że wszystko spaliło się na popiół, drzewa poschły, wody wyschły, ziemia popękała. Potem opuœcili go całkiem ludzie i bieda siadła na progu. A on chorzał ciężko, ciało mu kawałami odpadało, koœci próchniały. Na darmo skamlał o poratunek Michałka i jego diablich kamratów: nawet zły nie poradzi, kiej nad kim zawiœnie ręka Bożego gniewu! A i diabli nie stali już o niego: ich był, to aby prędzej skonał, dmuchali mu w one rany straszne, bych się barzej jštrzyły. Jedno zmiłowanie Pańskie mogło go tylko wybawić! Jakoœ póŸnš jesieniš przyszła jedna noc tak wiejna, że wicher zerwał dach z chałupy i powyrywał wszystkie drzwi i okna, wraz zaœ zleciała się cała hurma diabłów i nuż tańcować koło węgłów, a cisnšć się z widłami do œrodka, bo Jastrzšb już był na skonaniu... Kobieta broniła go, jak mogła, obrazem œwiętym osłaniajšc, to kredš poœwięconš znaczšc progi a okna, ale już ustawała z bojał się ale milczał, , 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj( , @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żwPď c x?jA yŠc €zĂ$žc {3Ů R wielkiej turbacji, by nie pomarł bez Sakramentów i pojednania z Bogiem; to chociaż zakazywał, tak był jeszcze w tej ostatniej godzinie zatwardziały, chociaż złe przeszkadzało, upatrzyła porę i poleciała na plebanię. Ale ksišdz szykował się gdziesik do drogi, ado bezbożnika iœć nie chciał. -Co Pan Bóg opuœcił, diabli zabrać muszš, nic tam już po mnie... -i pojechał na karty do dworu. Zapłakała gorzko z frasunku, przyklękła przed onš figurš Częstochowskiej i tym szlochem krwawym, tym srzybotem serdecznym skamlała o zmiłowanie. Ulitowała się nad niš Panienka œwięta i przemówiła: -Nie płacz, kobieto, wysłuchane sš twoje proœby... I schodzi do niej z ołtarza, jak stała, w koronie złotej, w onym płaszczu modrym, zasianym gwiazdami, z różańcem u pasa... jaœniejšca dobrotliwoœciš... Przenajœwiętszai gwieŸdzie zarannej podobna... Kobieta padła przed Niš na twarz. Podniosła jš œwiętymi ršczkami, otarła te łzy żałoœliwe, przytuliła do serca i powiada tkliwie: -ProwadŸ do chałupy, może ci co poredzę, służebnico wierna. Obejrzała chorego i zafrasowało się wielceserce miłoœciwe. -Bez księdza się nie obejdzie, kobietš jeno jestem i takiej mocy nie mam, jakš Jezus dał księżom! Łajdus on jest, o naród nie dba, zgoła zły pasterz, odpowie za to srogo, ale on jeden ma moc rozgrzeszania...Sama pójdę po tego kostyrę do dworu... Naœci różaniec, broń nim grzesznika, póki nie przyjdę. Ale jak tu było iœć?... noc ciemna, wiater, deszcz, błocko, kawał drogi, a do tego diabli wszędzie psocili. Nie ulękła się niczego Pani Niebieska, nie! Przyodziała się jeno od pluchy w płachtę i poszła w tę ciemnicę... Doszła do dworu umęczona srodze i przemokła do nitki; zapukała proszšc pokornie, bych ksišdz szedł pilno do chorego, ale on, dojrzawszy, iż to jakaœ biedota i taki psi czas na dworze, kazał powiedzieć, że rano przyjedzie, teraz nie ma czasu i grał dalej, pił i baraszkował z panami. Matka Boża jeno westchnęła boleœnie nad jego niepoczciwoœciš, to sprawiajšc, że zaraz zjawiła się złota kareta, cugi, lokaje, przeodziała się na paniš staroœcinę i weszła na pokoje. Juœci, że ksišdz zaraz pojechał chętliwie i w te pędy. Przyjechali jeszcze na czas, ale już œmierćsiedziała na progu, a diabli przez moc dobywali się do chłopa, by go porwać żywcem, nim ksišdz nadjedzie z Panem Jezusem; tyle że broniła go kobieta różańcem, to obrazem drzwi przytykajšc, to pacierzem, to tym Imieniem Pańskim. Wyspowiadał się Jastrzšb, za grzechy żałował, Boga przepraszał, rozgrzeszenie dostał i zaraz w ten moment Bogu ducha oddał. Sama Najœwiętsza zamknęła mu oczy, pobłogosławiła kobietę i powiada do struchlałego księdza: -Pódzi za mnš!... Nie mógł się jeszcze pomiarkować, ale poszedł, rozglšda się przed chałupš, a tu ani karety, ni lokajów, jeno deszcz, błoto, ciemnica i œmierć, idšca za nim trop w trop... Ulškł się wielce i dalejże gnać za Panienkš ku kapliczce ! Patrzy, a tu Ona już w płaszczu i koronie, otoczona chórami anielskimi, wstępuje na ołtarz, na dawne miejsce. Poznał ci wtedy Królowš Niebieskš, strach go wzišł, padł na kolana, ryknšł płaczem iwycišgnšł ręce o zmiłowanie. A Panienka œwięta spojrzała nań gniewnie i rzekła: Wieki tak całe poklęczysz za grzechy, popłaczesz, nim odpokutujesz... W kamień się wnet obrócił i tak już ostał, nocami jeno płacze, ręce wycišgnięte trzyma, zmiłowania czeka i już od wiek wieków tak klęczy. Amen! Do dzisiaj oglšdać można onš figurę w Dšbrowie pod Przedborzem: pod koœciołem stoi ku wiecznej pamiętliwoœci i ostrzeżeniugrzeszników, jako „kara za złe nikogo nie minie. ” Długie a głębokie milczenie padło na wszystkich, każden rozważał słyszane i każden pełen był œwiętej cichoœci, podziwu, dobrotliwoœci i lęku. Co tu rzec w takš porę, kiej się dusza człowiekowa rozpręży jako to żelazo w ogniu, nabrzmieje czuciem i jasnoœciš, że jeno jš tknšć, a gotowa gwiezdnym deszczem rozprysnšć i tęczš się rozsnuć między ziemiš a niebem. To trwali w cichoœci, póki ostatnie zarzewianie zaczęły w nich przygasać. Mateusz wycišgnšł flecik i jšł na nim przebierać i cišgnšć z cicha tš nutš rzewliwš a mienišcš, jakoby kto rosy suł po owych pajęczynach, a Sochowa zaœpiewała „Pod Twojš obronę ”. Przywtarzali jej z cicha. A potem zaœ z wolna zaczęli pogadywać o tym i owym, jak zwyczajnie. MłódŸ zaczęła między sobš się przeœmiewać, bo Tereska żołnierka zadawała parobkom zagadki ucieszne, że zaœ ktosik powiedział, jako Boryna powrócił już ze sšdów i pije teraz w karczmie ze swojš kompaniš, Jagusia zawinęła się cicho i wyszła nie wołajšc nawet Józki, a za niš Antek wysunšł się teżukradkiem, dopadł jeszcze w sieni u proga,ujšł mocno za rękę i powiódł do innych drzwi na podwórze, a stamtšd przez sad dostodoły. Prawie nie zauważono ich wyjœcia, bo Tereska w głos wołała: -„Przez ciała, przez duszy, a pod pierzynš się ruszy. ”co to jest? -Chleb, chleb, każdy wie! -wołali skupiajšc się koło niej. -Albo to: „Goniš się goœcie po lipowym moœcie... ” -Przetak i groch! -Każde dziecko o takich zagadkach wie. -To mówcie drugie, mšdrzejsze! -„W koszuli się na œwiat rodzi, A po œwiecie nago chodzi. ” Długo zgadywali, aż dopiero Mateusz powiedział, że to ser, i sam zadał takš zagadkę: -„Lipowe drzewo wesoło œpiwa, A koń na baranie ogonem kiwa. ” Z trudem się domyœlili, iż to ma znaczyć skrzypce. Tereska zaœ powiedziała jeszcze trudniejszš: -„Bez nóg, bez ršk, bez głowy i brzucha, A kaj się obróci, wszędy se dmucha! ” Wiater to miało znaczyć; zaczęli się o to swarzyć, przeœmiewać i coraz ucieszniejsze zagadki powiadać, aż się izba roztrzęsła gwarem i wesołoœciš. I jeszcze długo w noc tak się społecznie zabawiali. ROZDZIAŁ 11 ... Wpadli do sadu, chyłkiem przesunęli się pod obwisłymi gałęziami i prędko, trwożnie, niby spłoszone jelonki, wybiegli za stodoły, w omroczałe œniegi, w noc bezgwiezdnš i w niezgłębionš cichoœć pól przemarzłych. Przepadli w nocy; zginęła wieœ, umilkła nagle wrzawa ludzka, porwały się nawet najsłabsze odgłosy życia, że zapomnieli wnet o wszystkim i ujšwszy się wpół, przywarli mocno do siebie biedro w biedro, przychyleni nieco, radoœni a strwożeni, milczšcy a pełni rozœpiewania, lecieli ze wszystkich sił w cały ten œwiat, modroœcišsinš zasnuty i milczeniem. -Jaguœ ! -Co? -Jesteœ to? -Zaœby nie!... Tyle jeno rzekli, czasami przystajšc, aby odetchnšć. Zapierało im głosy trwożne bicie serc i potężny krzyk radoœci przytajonej; zaglšdali w siebie co chwila, oczy przeœwiecały się nawzajem, niby upalne, nieme błyskawice, a usta spadały na się z piorunowš mocš i z takim głodnym, pożerajšcym ogniem, że zataczali się z upojenia, tchu brakowało, dziw serca nie rozpękły; ziemia usuwała się spod nóg, lecieli jakoby w ognistš przepaœć i rozglšdajšc się œlepymi od żarów oczyma, zrywali się wnet z miejsca i znowu biegli, ani wiedzšc dokšd i kędy, byle dalej, choćbyw samš najgłębszš noc, aż tam, w te zwitekołtuny cieniów... Jeszcze staje... jeszcze dwa... dalej... głębiej... aż wszystko zginęło z oczu, i œwiat cały, i sama pamięć o nim, aż przepadli całkiem w zapamiętaniu, jakoby we œnie nieprzypomnianym, a jeno przez dusze wiedzianym, jakoby w tym œnie cudownym, œnionym na jawie tam, w Kłębowej izbie, przed chwilš zaledwie, że tonęli jeszcze w œwietlistej smudze cichych, mistycznych powiadań, że jeszcze pełni byli dziwów i zjaw onych, że jeszcze te przeœnione baœniowe moce otrzšsały na ich dusze cudowny okwiat oczarowań, trwóg œwiętych, zdumień najgłębszych, uniesień i nieutulonych tęsknic! Byli spowici jeszcze w czarodziejskš tęczę cudów i marzeń, że płynęli jakby z korowodem tych dziwów, wywołanych przed chwilš, przez baœniowe kraje szli, nawskróœ tych scen nadludzkich, wszystkich stawań, wszystkich cudów, przez najgłębsze kręgi zdumień i oczarowań. Jawy kołysały się w cieniach, po niebie błšdziły, wyrastały z każdym spojrzeniem oczu, przez serca płynęły, aż chwilami przytajali oddechy, zamierali z trwogi i przywarci do siebie, oniemieli, zalękli, wpatrywali się w bezdennš, skłębionš głšb marzenia, aż rozkwitały im dusze w kwiat zdumień, w przeœwięty kwiat wiary i modlitewnych uniesień, że padali na samo dno podziwu i niepamięci. A potem, powracajšc do przytomnoœci, długo błšdzili oczyma zdumionymi po nocy, nie wiedzšc dobrze, zali sš jeszcze między żywe, zali w nich się stawały te cuda, zali nie sen to wszystko, nie omanienie!... -Nie bojasz się, Jaguœ, co? -Dyć bym za tobš poszła w cały œwiat na œmierć! -szepnęła z mocš, tulšc się do niego zapamiętale... -Czekałaœ to na mnie? -zapytał po chwili. -Jakże! Kto ino w sienie wszedł, to aż me podrywało... po tom przeciech jeno poszła do Kłębów... po to... myœlałach, że się nie doczekam... -A kiej wszedłem, to udałaœ, że mnie nie widzisz... -Głupi... miałam patrzeć, żeby co pomiarkowali! Ale mę tak w dołku œcisnęło,że dziw nie spadłam ze stołka... ażem wodepiła na strzeŸwienie... -Najmilejsza moja!... -Siedziałeœ z tyłu, czułam, ale bojałam siępopatrzeć na ciebie, bojałam się zagadać... a serce to mi się tak tłukło, tak kołatało, że ludzie musieli słyszeć... Jezus! o małom nie krzykała z kuntentnoœci!... -Miarkowałem, że cię u Kłębów zastanę i razem wyjdziemy... -Do dom chciałam bieżyć, a zniewoliłeœ... -Nie chciałaœ to, Jaguœ, co?... -Hale... nieraz myœlałam, by się tak stało... nieraz... -Myœlałaœ tak! Myœlałaœ -szeptał namiętnie.-Zaœby nie, Jantoœ! a cięgiem, cięgiem... Tamza przełazem niedobrze... -Prawda... tutaj nikto nas nie spłoszy... Sami jesteœmy... -Sami!... i taka ciemnica... i... -szeptała rzucajšc mu się na szyję i obejmujšc go zewszystkiej mocy szału i miłoœci... Nie wiało już na polach, jeno czasami wiater przegarniał miękkim powiewem i kieby tymi pieszczšcymi szeptami przechładzał rozpalone twarze. Nie było gwiazd jarzšcych ni księżyca, niebo wisiałonisko, skłębione brudnymi i poszarpanymi runami chmur, kieby to stado wołów burych zaległo puste i nagie ugory, a dale majaczyły jakoby przez szare, rozwleczone dymy, że œwiat cały zdał się utkany z mgieł, drgajšcej wszędy ciemnoœci i wzburzonego mętu. Głęboki, niepokojšcy, a ledwie odczuty szmer drgał w powietrzu, płynšł jakby od borów zatopionych w nocy albo od chmur, ztych dzikich rozpadlin, z których raz po razwyfruwały stada białych obłoków, uciekajšcych chyżo, kieby klucze wiosennego ptactwa gonione przez jastrzębie. Noc była ciemna i boleœnie wzburzona, głucha, a pełna dziwnego ruchu, pełna lęku, niepochwytnych drgań, trwożnych szmerów, przyczajonych zjaw i nagłych stawań rzeczy niewytłumaczonych a przerażajšcych; czasami z nagła spod zwałów ciemnicy wybłyskiwały widmowe bladoœci œniegów, to jakieœ lodowe, wilgotnawe, ropišce brzaski pełzały w wężowych skrętach wskroœ cieniów, to znowu noc jakby zawierała powieki, mroki spadały czarnš, nieprzeniknionš ulewš i œwiat cały przepadał, że oczy, nie mogšc się uchwycić niczego, zsuwały się bezsilniew samš głšb przerażenia i dusza drętwiała, przywalona głuchš martwotš grobu, a chwilami rozdzierały się przysłony cieniów, pękały jakby gromem rozprute i przez straszliwe rozpadliny chmur widać było w głębokoœciach granatowe, pola ugwieżdżonego, cichego nieba. To znowu z pól czy od chałup, z nieba czy z zatopionych dali, nie wiada zgoła skšd, drgały rozprysłe, pełzajšce jakby głosy, jakby blaski, jakby echa jakieœ zgubione, widma dŸwięków i rzeczy dawno pomarłycha błšdzšcych po œwiecie płynęły żałosnym korowodem i ginęły nie wiadomo gdzie, jak te pomarłe œwiatłoœci gwiezdne. Ale oni oœlepli na wszystko, burza się w nich zerwała i rosła wzmagajšc się co mgnienie, przewalała się z serca do serca potokiem palšcych a niewypowiedzianych żšdz, błyskawicowych spojrzeń, bolesnych drżeń, niepokojów nagłych, całunków parzšcych, słów splštanych, bezładnych a olœniewajšcych niby dzikie mioty piorunów, oniemień œmiertelnych, tkliwoœci, a takiego czaru zarazem, że dusili się w uœciskach, rozgniatali do bólu, darli się wprost pazurami, jakby chcšc wyrwać z siebie wnętrznoœci i skšpać się w rozkoszach męki, a przesłonione bielmami oczy nie widziały już nic, nawet samych siebie. I porwani miłosnš wichurš, oœlepli na wszystko, oszaleli, wyzbyci z pamięci stopieni z sobš jako dwie żagwie płonšce, nieœli się w tę noc nieprzejrzanš, w pustkę i głuchš samotnoœć, by oddawać się sobie na œmierć, do dna dusz, pożeranych wieczystym głodem trwania... Nie mogli już mówić, tylko nieprzytomne krzyki rwały się im gdziesik aż z samych trzewiów, tylko szepty zduszone, porwane a strzeliste jak wytryski ognia, słowa błędne i opite szałem, spojrzenia żršce do szpiku, spojrzenia struchlałe obłškaniem, spojrzenia huraganów walšcych na siebie, aż przejšł ich taki straszny dygot żšdzy żezwarli się z dzikim skowytem i padli... nieprzytomni zgoła... Œwiat się wszystek zakołował i runšł wrazz nimi w ogniste przepaœcie... -Już me rozum odchodzi!... -Nie krzycz... cicho, Jaguœ... -Kiej muszę... wœcieknę się abo co! -Dziw mi serce nie rozpęknie! -Spalę się... loboga, puœć... daj odzipnšć... -O Jezu... bo zamrę... o Jezu!... -We œwiecie jedyna... -Jantoœ! Jantoœ!... ... Jako te soki, żywišce skryto pod ziemiš, budzš się o wioœnie każdej, rozprężajš nieœmiertelnš żšdzš, prš do się przez zwały œwiata, z krańców ziemi płynš, niebami kołujš, aż się odnajdš, przepadnš w sobie i w œwiętej tajemnicy pocznš, bychsię potem stać zdumionym oczom: wioœnianšporš albo kwiatem, duszš człowieczš lebo poszumem drzewin zielonych... Tak ci i oni parli do siebie przez długie tęsknice, przez dnie udręki, przez szare, długie, puste dnie, aż się odnaleŸli i z jednakim, niezmożonym krzykiem pożšdań padali sobie w ramiona zwierajšc się tak potężnie jako te sosny, gdy je burza wyrwie i zdruzgotane rzuci na siebie, że obejmujš się rozpacznie, mocš wszystkš i w œmiertelnym zmaganiu kolebiš się, szamocš, chwiejš, nim społem w lutš œmierć upadnš... A osłaniała ich noc i oprzędła, bych się stało, co przeznaczone... Kuropatwy zaczęły się skrzykiwać gdzieœ wciemnoœciach, a tak blisko, że słychać byłoidšce całe stado; rozlegał się szybki szelest, jakby skrzydeł podnoszonych do lotu i bijšcych o œniegi, to oddzielne, cierpkie głosy rozdzierały ciszę, a od wsi,snadŸ niedalekiej, zrywały się przyduszone, a mocne piania kogutów. -PóŸno już... -szepnęła trwożnie. -Jeszcze daleko do północka, piejš ano na odmianę. -Odwilga będzie. -Juœci, œnieg zamiękł. Zajšce gdziesik blisko jakby za kamionkš, pod którš siedzieli, zaczęły beczeć, przeganiać się i gzić kieby na weselisku, ażcałš gromadš przeleciały obok nich, że odskoczyli z przerażeniem. Parzš się juchy i tak œlepnš, że na człowieka nie baczš. Na zwiesnę idzie. -Myœlałam, że jakiœ zwierz dziki... -Cicho no, przykucnij! -szepnšł zalękłym głosem. Przywarli do kamionki w milczeniu. Z rozbielonej œniegowymi brzaskami ciemnoœcijęły się wynurzać jakieœ cienie długie i pełzajšce... posuwały się wolno... chyłkiem,to znikały całkiem, jakby się pod ziemię zapadły, że ino oczy œwieciły kieby te œwiętojańskie robaczki w gęstwinie; były może o pół staja zaledwie od nich, przewlekły się wnet i całkiem zginęły w ciemnicy, aż nagle rozległ się krótki, bolesny, œmiertelny bek zajęczy, potem ostry tupot, wrzawa charczeń, kotłowanina jakaœ przerażajšca, chrupot miażdżonych koœci, groŸny warkot i znowu milczenie głębokie a niepokojšce zaległo dookoła. -Wilki ozdarły zajšczka. -Od wiatru siedzim, to i nie zwšchały. -Bojam się... chodŸmy już... zišb mnie przejmuje... -wstrzšsnęła się. Ogarnšł jš sobš i rozgrzewał takimi całunkami, aż oboje wnet zabaczyli o całym œwiecie, objęli się krzepko w pas i poszli jakšœ dróżkš, która się im sama nawinęła pod nogi; szli kołyszšc się ciężko ruchem drzew, pokrytych nadmiarem kwiatów i kolebišcych się cicho w pszczelnym brzęku... Milczeli, a jeno szmer pocałunków, wzdychów, namiętne pokrzyki, głuchy warkot upojeń, radosne bicie serc okryły, ich jakoby drgajšcym żarem pól wioœnianych: byli jako te okwiecone wiosnš ała z bojał się ale milczał, , 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj( , @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż|Pc }lŽ X ~ě c €)Ó c €Ů6Œ9 rozłogi, zatopione w œwietlistym pobrzęku radoœci; boć tak samo rozkwitały im oczy, tak samo dyszeli upalnym tchnieniem pól rozprażonych w słonecznej pożodze, drżeniem traw rosnšcych, drganiem i pobłyskiem strumieni, stłumionym krzykiemptaków; serca tętniały w jedno z tš ziemiš œwiętš, a spojrzenia padały kieby ten ciężki, rodny okwiat jabłonkowy, a słowa ciche, rzadkie, ważne wytryskiwały z samego rdzenia duszy, niby olœniewajšce pędy drzew w majowe œwity, a oddechy były jako te wiewy pieszczšce młodš ruń, a dusze jako ten dzień wioœniany, rozsłoneczniony, jako te zboża w słup idšce, pełne skowronkowych œwiergotów, blasków, poszumów, lœnišcej zieleni i niezmożonej radoœci istnienia... To milkli z nagła i przystawali zapadajšc w ciemnoœciach jakiegoœ przepadania, jak kiedy chmura przysłoni słońce i œwiat œcichnie, omroczy się i w żałoœci a lęku przepada na mgnienie... Ale wnet podnosili się z oniemień, radoœć buchała w nich pożarem, weselny ton rozbrzmiewał w duszach, uskrzydlał mocš takiego szczęœcia i tak. rwał do podniebnego lotu, że ni wiedzšc wybuchali namiętnym, nieprzytomnym zgłoła œpiewem... Kołysali się w takt głosów, co zdały się bić tęczowymi skrzydłami i gwiezdnym, rozpalonym wytryskiem dŸwięków rozsypywały się w noc zmartwiałš i pustš.Nie wiedzieli już nic, szli przywarci do się a bezwolni, zgubieni w sobie a niepamiętliwi, pijani jeno tš nadludzkš mocšczucia, co ich niesła w nadœwiaty i rwała się pieœniš bezładnš, splštanš, bez słów prawie. ... Pieœń dzika i wzburzona płynęła rwišcym potokiem z serc wezbranych i biławe œwiat wszystek zwycięskim krzykiem miłoœci... ... I jako krzew ogrnisty płonęła w chaosiemroków i nocnego mętu... ... To była chwilami jakby ciężkim, druzgocšcym warkotern wód, zrywajšcych lodowe okowy... ... Ledwie dosłyszalnym, brzękliwym a słodkim poszumem dzwoniła, niby fala zbóżkołyszšcych się w słońcu... ... Pękały złote łańcuchy brzemień, rozsypywały się na wiatr i ordzawiałe wlekły się ciężko po zagonach, że były jeno krzykami nocy, czasem szlochem bezsilnym, wołaniem sierocym, głosem zaguby i lęku... ... I w grobowej cichoœci umierały. Ale po chwili jak ptaki wystraszone zrywały się kur słońcu szalonym lotem, serca nabrzmiewały takš potęgš wzlotu i zagubienia się we wszystkim, że wybuchali oœlepiajšcym hymnem uniesienia, modlitewnšpieœniš ziemi całej, nieœmiertelnym krzykiem istnienia. -Jaguœ ! -szepnšł zdumionym głosem, jakbyspostrzegajšc jš przy sobie. -Dyć to ja! -odparła jakoœ łzawo i cicho. ZnaleŸli się na dróżce, biegnšcej wzdłuż wsi za stodołami, ale już po Borynowej stronie. Naraz Jagna zaczęła płakać. Co ci to? Abo to wiem?... a tak mię cosik sparło, że się same łzy lejš. Zafrasował się wielce, przysiedli pod jakšœstodołš na wystajšcych węgłach, przygarnšł jš mocno i otoczył ramionami, że kieby dziecištko przywarła mu do piersi,zapatrzyła się gdziesik w siebie, a łzy skapywały jej z oczu jak ta rosa z kwiatów; obcierał je dłoniš, to rękawem, ale wcišż płynęły Boisz się?... Zaœby czego! jeno taka cichoœć we mnie roœnie, kieby œmierć przy mnie stojała, a tak mnie cosik podrywa, tak ponosi, że tegonieba bym się uwiesiła i z tymi chmurami poniesła we œwiat. Nie odrzekł, zamilkli oboje; przymroczało w nich nagle, jakiœ cień padł na dusze i zmšcił jasne tonie, i przeniknš dziwnie bolesnš tęskliwoœciš, że jeszcze barzej rwali się do siebie, barzej szukali w sobie ostoi jakiejœ, barzej przepierali przez się w jakiœ upragniony œwiat... Wiatr zawiał, drzewa zakołysały się trwożnie, osypujšce ich mokrym œniegiem; chmury skłębione, ciężkie zaczęły się naglerozpadać i uciekać w różne strony, a cichy,rozedrgany jęk powiał po œniegach. -Trza bieżyć do dom, póŸno już -szepnęła unoszšc się nieco. -Nie bój się, jeszcze spać nie œpiš, słychaćgłosy na drodze, pewnikiem rozchodzš się od Kłębów. Cebratki zostawiłam przy dojeniu, jeszcze se kulasy krowy połamiš. Ucichli, bo jakieœ głosy rozległy się bliżej iprzeszły; ale gdzieœ z boku, jakby na tej samej dróżce, zaskrzypiał œnieg i jakiœ cień wysoki zamajaczył tak wyraŸnie, że zerwali się na równe nogi. Ktosik tam jest... przyczaił się jeno pod płotem. Uwidziało ci się... czasem za chmurš takie cienie idš. Długo nasłuchiwali rozpatrujšc ciemnoœci. ChodŸmy do broga, tam będzie ciszej! -szepnšł goršco. Oglšdali się trwożnie co chwila, przystajšc z zapartym tchem i nasłuchujšc, ale cicho było naokół i martwo; podeszli więc chyłkiem, ostrożnie do broga i wsunęli się w głęboki otwór, czerniejšcy tuż nad ziemiš. Pociemniało znowu na œwiecie, chmury się zawarły w gšszcz nieprzeniknionš, blade œwiatłoœci pogasły, noc jakby przymknęła powieki i zapadła w głęboki sen, wiatr przemknšł bez œladu, cisza wionęła jeszcze głębsza i bardziej niepokojšca, że słychać było dygotanie drzew obwisłych pod œniegiem i daleki, daleki bełkot wody spadajšcej na koła młyńskie, a po długiej chwili œnieg znowu zaskrzypiał na dróżce: dobrze już słychać było ciche, ostrożne, jakby wilcze kroki... Cień jakiœ oderwał się od œcian i przygarbiony posuwał się po œniegach, był coraz bliżej, wyrastał, zatrzymywał się co mgnienie i znowu szedł... skręcił za bróg od pola, przyczołgał się prawie pod otwór i nasłuchiwał długo... Potem przesunšł się do przełazu i zniknšł pod drzewami... Nie wyszło i Zdrowaœ, kiej się znowu pokazał wlekšc za sobš wielgachnš wišzkę słomy, przystanšł na mgnienie, posłuchał iskoczył do brogu, przytkał wišzkš dziurę...trzasnęła zapałka i ogień w mig rozbłysnšł po słomie, zatrzepał się, tysišcem jęzorów błysnšł i po chwili buchnšł krwawš płachtš, ogarniajšc całš œcianę brogu... Boryna zaœ przygięty, straszny kiej trup, czatował z widłami w ręku. Oni zaœ wnet pomiarkowali, co się dzieje: krwawe błyski jęły się przeciskać do œrodka i dym gryzšcy zapełniał jamę, porwali się z krzykiem, bijšc się o œciany, nie wiedzšc wyjœcia, oszaleli ze strachu i ledwie co dychajšcy, aż Antek cudem jakimœnatrafił na przysłonę, wparł się całš mocš i razem z niš padł na ziemię, ale nim się porwał, stary runšł na niego i przebódł widłami do ziemi, nie trafił dobrze, bo Antek się zerwał i nim stary ponowił, trzasnšł go pięœciami w piersi i pognał w cały œwiat. Rzucił się wtedy stary do brogu, ale już i Jagny nie było, jeno mu mignęła i przepadła w nocy, więc jšł ryczeć oszalałym, nieprzytomnym zgoła głosem: -Gore! gore! -i biegał z widłami dookoła brogu że kiej zły widział się w krwawym brzasku, bo ogień objšł już cały bróg i z szumem miotajšc się, syczšc, bił w górę okropnym słupem płomieni i dymów. Ludzie zaczęli nadbiegać, krzyki poszły po wsi, ktosik uderzył w dzwon, trwoga zaszarpała serca, a łuna rosła i pożar ognistš płachtš powiewał na wsze strony, ipryskał deszczem iskier na zabudowania, na wieœ całš. ROZDZIAŁ 12 Co się działo w Lipcach po onej nocy pamiętliwej, to i najpierwszemu głowaczowi niełacno byłoby zapamiętać wszystko a opowiedzieć; tak się bowiem zakotłowało we wsi jakoby w tym mrowisku, kiej w nim jaki niecnota kijaszkiem zagrzebie. Ledwie rozedniało chyla tyla i ludzie oczy zpomroki nocnej przetarli, a już każdemu było pilno na pogorzelisko, że niejeden pacierze jeszcze w drodze odmawiał, a pędem bieżał kieby na ten jarmarek. Dzień się był podniósł ciężki i tak przemglony, że choć już pora była na dużš jasnoœć, a mroczało jeszcze kieby na œwitaniu, œnieg bowiem jšł walić mokrymi płatami i przysłonił œwiat roztrzęsionš, szklistš i przemiękłš płachtš, ale nikto na pluchę nie zważał, schodzili się ze wszystkich stron i całymi godzinami wystawali na pogorzelisku przeredzajšc z cicha o wczorajszym, a strzygšc uszami, bych czego nowego dosłyszeć. Gwar się też czynił niemały, bo coraz więcej nadcišgało narodu, że kupy już stały w opłotkach, pełno było w podwórzu, a już zgoła ciżbš się gęstwili wpodle brogu, że ino czerwieniało na œniegach od kobiecego przyodziewku. Bróg był spalony do cna i porozwalany, że jeno dwa słupy sterczały z pogorzeli, opalone kiej głownie, na chlewach zaœ i szopie dachy pozrywano do samych zrębów i rozrzucono, że cała dróżka i pole wokoło, na jakie pół stajania, zaniesione były opalonym poszyciem, potrzaskanymi łatami, przepalonš słomš i na pół zwęglonym drzewem i wszelkš spaleniznš. Œnieg padał bez przerwy i z wolna pokrywał wszystko szklistš powłokš, ale miejscami topniał od przytajonych żarów. aniekiedy z porozwalanych kup siana wytryskiwały strugi czarnego dymu i buchał blady, trzeszczšcy płomień, ale wnet rzucali się nań chłopi z osękami, dusili trepami, bili kijami i przywalali œniegiem. Właœnie byli rozwlekli takš roztlałš kupę, gdy któryœ, bodaj chłopak Kłębów, wygarnšł osękiem jakšœ opalonš szmatę i podniósł wysoko. -Jagusina zapaska! -wrzasnęła uršgliwie Kozłowa, boć już dobrze wiedziano, co się stało. -Pogrzebta no, chłopaki, może najdzieta tam jeszcze jakie portki!... -Hale! wyniósł je całe, tyle że mógł zgubić na drodze. -Dzieuchy już szukały, ktosik je uprzedził. -Bych Hance odnieœć -gadały wybuchajšc œmiechem. -Cichota, pyskacze, ale! Na zabawę się zebrały i zęby będš szczerzyć z cudzego nieszczęœcia! -krzyknšł rozgniewany sołtys. -Do domu, baby! Czego tu stoita? Jużeœta dosyć namełły ozorami -i rzucił się, by rozganiać. -Zasie wam do nas! pilnujcie swojego, kiejœcie na to ustanowieni! -krzyknęła Kozłowa tak mocno, że sołtys tylko popatrzył na niš, splunšł i poszedł w podwórze, a nikt się nawet nie ruszył z miejsca, baby zaœ jęły sobie trepami podsuwać zapaskę, oglšdać, a coœ cicho i ze zgrozš opowiadać. -Takš trzeba ze wsi wyœwiecić ożogiem kiejczarownicę! -rzekła w głos Kobusowa. -A przeciech! bez niš to wszystko! bez niš! -przygadywała Sikorzyna. -Juœcić, ale Pan Jezus strzegł, że cała wieœ nie poszła z dymem! -szepnęła Sochowa. -Bo i prawda, że cud, prawdziwy cud! -Wiatru też nie było i w czas spostrzegli. -A ktosik w dzwon uderzył, bo wieœ była wpierwszym œpiku. Pono to niedŸwiedniki szły z karzmy i pierwsze zobaczyły. -Moiœciewy! ale ich sam Boryna złapał w brogu i tyle co rozegnał, a tu ogień zaraz buchnšł... Miarkowałem wczoraj u Kłębów,że coœ będzie, skoro razem się wynieœli. -Pono już dawno stróżował za nimi. -Jakże! powiadał mój chłopak, że wczoraj cały czas chodził po drodze przed Kłębowšchałupš i miał ich na oku -prawiła pod nosem Kobusowa. -Toteż widno, co bez złoœć Antek podpalił. -Abo się to nie odgrażał? -Cała wieœ o tym wiedziała. -Musiało się na tym skończyć, musiało! -dogadywała Kozłowa. A w drugiej grupie starszych gospodyń szeptano również różnoœci, jeno tyle że ciszej i ważniej. -Stary pono tak zbił Jagnę, że leży chora umatki... wiecie to? -Jakże! zaraz do dnia, powiadali, wygnał jš, skrzynkę za niš wyrzucił i wszystkie szmaty -dorzuciła milczšca dotšd Balcerkowa. -Nie powiadajcie byle czego, byłam dopieroco w cha-łupie, skrzynka stoi na swoim miejscu -objaœniała Płoszkowa. -Ale już na weselu przepowiadałam, że się tak skończy -podjęła głoœniej. -Co się dzieje, mój Jezus! co się dzieje! -jęknęła Sochowa chwytajšc się za głowę. -Ano co, do kreminału go wezmš i tyla! -Sprawiedliwie mu się to należy: cała wieœ mogła pogorzeć! -A tom już spała w najlepsze, a tu Łuka, colatał z niedŸwiednikami, bębni w okno i krzyczy: „Gore! ” Jezus Maria! w oknach czerwono, jakoby kto zarzewiem szyby obwalił, to mi już ze strachu całkiem moc odjęło... a tu dzwon bije... ludzie krzyczš... -opowiadała Płoszkowa. -Skoro jeno powiedzieli, że Boryna się pali, zaraz mnie tknęło, że to Antkowa sprawa -przerwała jej któraœ. -Cichocie, powiadacie, jakbyœcie na oczy widzieli. -Widzieć nie widziałam, ale skoro tak wszystkie powiedajš... -Jeszcze w zapusty bškała o tym tu i owdzie Jagnustynka... -Ani chybi, wezmš go w dybki i posadzš w kreminale. -Co mu ta zrobiš? widział to kto? sš na to œwiadki? co? -zauważyła Balcerkowa, że toprocesownica była sielna i na prawie się znała. -A nie złapał go to stary?... -Złapał, ale na czym innym, a choćby i widział podpalanie, œwiadczyć nie może, bo ociec i w złoœci z sobš żyli. -Sšdów to sprawa, nie nasza, ale kto winowaty przed Bogiem i ludŸmi, jeœli nie tasuka Jagna? Co -podniesła znowu surowy głos Balcerkowa. -Prawda! Juœci! takie zbereżeństwo, taki grzech! -szeptały ciszej, zbiły się w kupę izaczęły jedna przez drugš wypominać jej grzechy. Gadały coraz głoœniej i coraz zawzięciej potępiały Jagnę, wygłaszały teraz wszystko, co ino było i nie było, co ino która kiedy bšdŸ zasłyszała abo i sama stworzyła na niš: wszystkie dawne urazy i zawiœci zasyczały w duszach, że jako ten kamienny grad leciały na niš przezwiska, wymysły, odgróżki złe i nienawistne słowa, wzburzona złoœć, że gdyby się tak jawiła w tej chwili, to ani chybi z pięœciamirzuciłyby się do niej. Chłopi zaœ w drugiej kupie poredzali spokojniej, ale nie mniej zawzięcie powstawali na Antka; gniew z wolna ogarniał wszystkie serca, wzburzenie głębokie, srogie kołysało tłumem, błyskało w oczach piorunami, że niejedna pięœć się wycišgała groŸnie, gotowa do spadnięcia, niejedno twarde słowo jak kamień zawarczało, że nawet Mateusz. któren go obraniał zrazu, dał spokój, a jeno w końcu rzekł: -Rozum mu odjšć musiało, jeœli się na takš rzecz ważył! Ale na to skoczył rozsrożony kowal i jš przekładać gospodarzom, że Antek dawno się odgrażał podpaleniem, że stary już z dawna wiedział o tym i całymi nocami pilnował. -A że on to zrobił, to bym przysišgł, a zresztš sš œwiadki, zeznajš i musi być karana takich, musi! A bo to nie zmawiał się wcišż z parobkami, nie buntował to przeciw starszym, nie podmawiał do złego,wiem ci ja nawet z którymi, wiem, patrzę nawet na nich, słuchajš mnie teraz i jeszcze œmiš bronić takiego -wrzeszczał groŸnie. -Zaraza z takiego na całš wieœ płynie, zaraza, że do kreminału, na Sybir go, kijami zatłuc kiej psa wœciekłego, bo nie doœć obrazy boskiej, żeby z rodzonš macochš... a tu podpala jeszcze! Cud jeno, że cała wieœ nie poszła! -wykrzykiwał namiętnie, snadŸ miał w tym jakieœ wyrachowanie. Zmiarkował to Rocho stojšcy z Kłębem na uboczy i rzekł: -Mocno stajecie mu naprzeciw, choć wczoraj jeszcze piliœcie z nim w karczmie. -Wróg mi każden, któren wieœ całš mógł powieœć na dziady! -Ale dziedzic to wama nie wrogiem! -dorzucił poważnie Kłšb. Zawrzeszczał ich, zakrzyczeli i insi, a kowal rzucał się między ludzi, podjudzał, do pomsty wzywał, niestworzone rzeczy wymyœlał na niego; aż i naród doœć już wzburzony zmšcił się do dna i zakłębił, zaczęli głoœno wołać, by przywieœć podpalacza, skuć w, kajdany i do urzędu powieœć, a insi, gorętsi, już się oglšdali za kijami i chcieli bieżyć, wywlec go z chałupyi tak sprać, bych całe życie popamiętał!... najbarzej nastawali ci, którym nieraz Antekżebra zrachował kijaszkiem... Rejwach się podniósł, krzyki, klštwy, wygróżki i takie zamieszanie, że naród się skłębił i miotał jako ten gšszcz smagany wichurš, i jšł się kolebać, bić kiej fala o płoty, przeć ku wrótniom i na drogę przeciekać -próżno wójt skoczył uspokajać, próżno sołtys i co starsi przekładali i tłumaczyli, głosy ich ginęły wpiekielnej wrzawie, a oni sami porwani przez pęd szli razem z innymi, nikt ani słuchał, ni zważał na ich mowy, kużden się rwał, rzucał, krzykał, co mu sił starczyło, że kieby opętanie jakieœ poniesło wszystkich wichurš pomsty... Naraz Kozłowa jęła się przedzierać naprzód i krzyczeć wniebogłosy: -Oboje winowaci, oboje przywlec i skarać na pogorzelisku!... Baby, a zwłaszcza komornice i biedota wszystka, wzięły wtór za niš i z krzykiem nieludzkim, rozczapierzone, nieprzytomne zgoła, darły się pobok niej na czoło przez gęstwę rozwœcieklonym, huczšcym potokiem; podniósł się wrzask i pisk w wšskich opłotkach, boć wszyscy się naraz cisnęli, wszyscy krzyczeli, wszyscy trzšchali pięœciami, przepychali się z mocš,że jeno oczy błyszczały groŸnie i splštana,dzika wrzawa biła od nich kiej bełkot wód wzburzonych, kiej ten głos gniewu powszechnego, co objšł wszystkie serca płomieniem - tłoczyli się coraz mocniej i ał się ale milczał, , 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj( , @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPňc ‚Bc ƒ`Ńc „1-Íc …ţ;U †S?( prędzej, gdy ci na przedzie idšcy jęli wołać: -Ksišdz z Panem Jezusem idzie! ksišdz! Tłum się zatargał jakby na uwięzi, zakołysał i runšł na drogę, przystawał, rozpadał się na bryzgi, œciszał, aż nagle przymilkł całkiem i upadł na kolana, i pochylił obnażone głowy... Ksišdz bowiem nadchodził od koœcioła z Panem Jezusem; Jambroży szedł z zapalonšlatarniš na przedzie i przydzwaniał... Przeszedł rychło, że widział się już jakoby za obmarzniętš szybš w tym gęstym, œniegowym tumanie, gdy zaczęli powstawać z klęczek. -Do Filipki idzie, tak pono przemarzła wczoraj w boru, że już od œwitania ledwie zipie, mówiš, co wieczora nie doczeka. -Wzywali go też i do Bartka z tartaka... -Zachorzał to? -Jakże, nie wiecie? drzewo go tak przygnietło, że pewnie już nic z chłopa niebędzie... - szeptano spoglšdajšc za księdzem. Kilka gospodyń ruszyło za nim w asyœcie i cała hurma chłopaków poleciała na przełaj przez staw ku młynowi, reszta zaœ stała bezradnie jak to stado owiec, kiedy je z nagła pies obgoni, gniew się gdziesik podział, ten pęd mocy prysnšł, gwar umilkł, że rozglšdali się po sobie, jakby przecknięci z głębokiego snu, przestępowali z nogi na nogę, drapali się połbach, coœ niecoœ przerzekali, a że niejednemu wstyd się robiło, to jeno spluwał, czapę naciskał i chyłkiem przebierał się z gromady, która kiej ta woda rozlewała się po drodze i ginęła z wolna rozciekajšc się po opłotkach i chałupach. Kozłowa jedna mimo wszystko jazgotała głoœno i wygrażajšcy się Jagnie iAntkowi, ale widzšc, że jš wszyscy odstšpili, naklęła, by sobie ulżyć złoœci, skłóciła się z Rochem, któren jej słowa prawdy powiedział, i poszła na wieœ, że w końcu ostało ludzi mało wiele i ci, którzy czuwali nad pogorzelš i strzegli, by w razieodnowy ognia dać pomoc. Ostał się w podwórzu i kowal, ale tak zeŸlony tym, co się stało, że milczał, kręcił się niespokojnie, zaglšdał po kštach i raz po raz przeganiał Łapę, któren wcišż za nim naszczekiwał i docierał... Boryna zaœ nie pokazał się ani razu przez cały ten czas, powiadali, że zakopał się w pierzyny i œpi, jedna tylko Józka, z zapuchłymi od płaczów oczami, wyzierała przed chałupę na naród i kryła się z nawrotem, że sama Jagustynka obrzšdzała gospodarstwo, ale i stara była dzisiaj kiej osa, kšœliwa i nieprzystępna jak nigdy, że bali się jej pytać, bo tak odpowiadała, iż jakby kto pokrzyw polizał. Zaœ o samym południu przyjechał pisarz zestrażnikami i jęli opisywać pogorzel i badaćprzyczyny pożaru, to juœci, że i reszta narodu rozpierzchła się na wsze strony, bych czasem nie pocišgnęli do œwiadczenia. Drogi z nagła opustoszały prawie całkiem, prawda, że i œnieg walił bezustannie, a nawet jeszcze mokrzejszy, bo nim tknšł ziemi, topniał i grzšskš młakš pokrywał wszystko, w chałupach natomiast wrzało kieby w ulach, bo w Lipcach tego dnia zrobiło się jakoby œwięto niespodziane, mało kto co robił i pamiętał o czym, że gdzieniegdzie krowy jęczały przy pustych żłobach, a jeno radzono wszędzie, często ktoœ się przemykał z chałupy do chałupy, baby latały z ozorami, nowiny kršżyły kiej wrony z komina do komina, a w oknach i przed drzwiami, to w opłotkach wyzierały rozciekawione twarze, czekajšce, czy t eż Antka powiezš strażniki! Ciekawoœć i zniecierpliwienie rosło z godziny na godzinę, a nie wiada było nic pewnego, bo co trochę ktosik wpadał zziajany i powiedał, że już po Antka poszli,drudzy zaœ przysięgali, że strażników pobił, wyrwał się z więzów i w cały œwiatposzedł, a insi zaœ zasię znowu co innego pletli. To zaœ ino było prawdš, że Witek latał do karczmy po gorzałkę i że z komina Borynowego sielnie się kurzyło, miarkowali z tego, co jakšœ warzę la strażników narzšdzajš. A już pod sam wieczór przejechała wójtowa bryka z pisarzem i strażnikami, ale bez Antka! Zdumienie i rozczarowanie zawodu ogarnęłowieœ, boć wszyscy byli pewni, że go zakutego w kajdany powiezš do kreminału, próżno się głowili a deliberowali, co stary zeznał do protokółu, wiedział jeno o tym wójt i sołtys, ale ci nie chcieli nic powiadać, więc ciekawoœć wzrosła niepomiernie i snuły się przypuszczenia coraz insze i zgoła niepodobne do wiary... Noc się z wolna zrobiła ciemna i doœć cicha, œnieg był przestał padać i brało jakby na przymrozek, bo choć chmurzyska bure przeganiały po niebie, ale gdzieniegdzie, w przerwach wysokich, błysnęła gwiazda wyiskrzona i ostry powiew œciskał zdziebko rozmiękłe œniegi, że chrupały pod nogami, po chałupach błyskały œwiatła, i ludzie, kupišc się po ciasnych izbach przed ogniskami, uspokajalisię po całodziennych wzruszeniach, nie przestajšc jednak snuć domysłów i przypuszczeń! Bo juœci materii nie brakowało, jeœli bowiem Antka nie zabrali, to nie on spalił, więc kto? -Nie Jagna przecież, nikt by temu wiary niedał, nie stary; taka myœl ani postała komu w głowie! Błšdzili przeto kieby po omacku nie mogšc w żaden sposób znaleŸć wyjœcia z męczšcejzagadki... We wszystkich chałupach gadali otym, a nikto prawdy się nie dowiedział, tylejeno z tych deliberacji wyszło, że gniew doAntka przeszedł, zmilkli nawet jego wrogowie, a przyjaciele, jak Mateusz, podnieœli znowu obronne głosy; ale natomiast wzniesła się sroga niechęć ku Jagnie i dochodziła aż do zgrozy strasznego, œmiertelnego grzechu. Kobiety jš ano wzięły na ozory i tak przewlekały między sobš, że jakby po tych ostrych cierniach, nie ostawiajšc całego nawet ni kawałka skóry! Dostało się przy tym i Dominikowej niemało, dostało... a jeszcze i barzej ciskały się na niš w złoœci, że niktonie wiedział, co się z Jagnš dzieje, bo stara odpędzała ciekawych od proga kieby tych psów naprzykrzonych. Ale jedno, co zgodnie i jednako wszyscy czuli, to głębokie współczucie dla Hanki, nad którš się szczerze litowano i żałowanoserdecznie, a nawet Kłębowa i Sikorowa zaraz z wieczora poszły do niej z dobrym słowem wzišwszy coœ niecoœ w węzełki. Tak ano przeszedł on dzień na długo pamiętliwy, nazajutrz zaœ wszystko powróciło do dawnego, ciekawoœć przygasła, gniewy ostygły, wzburzenie się uciszyło i opadło, kużden znowu wrócił do swojej koleiny, pochylił głowę pod jarzmem i niósł dolę, jak Pan Bóg przykazał, bez szemrania i z cierpliwoœciš.Juœcić, że gadano tu i owdzie o tych zdarzeniach, ale coraz rzadziej i płoniej, boć każdemu bliższe sš i pierwsze własne troski a frasunki, jakie dzień każdy z osobna przynosi. Przyszedł marzec i nastały czasy zgoła nie do wytrzymania, dnie były ciemne, smutne i tak przejęte pluchš, deszczami, toœniegiem mokrym, że trudno się było wychylić za chałupę, słońce jakby się gdziesik zatraciło w tych niskich, zielonawych topielach chmur, że nawet i na to oczów mgnienie nie rozbłyskało -œniegi zwolna topniały albo podmiękłe, sflażone zieleniły się od pluchy kiej pleœniš obrosłe,woda stała w bruzdach i zatapiała niziny i obejœcia, nocami zaœ brały przymrozki, że trudno się było utrzymać na olodowaciałych drogach i przejœciach. Przez taki psi czas prędzej i zapomniano o pożarze, ile że ni Boryna, ni Antek, ni Jagnanie drażnili sobš ludzkich oczów, to wpadli w niepamięć jako ten kamień na dno, że jeno woda czasami zgurbi się nad nim, zmarszczy, połamie, rozkolesi, zaszemrze i znowu płynie spokojnie. Tak przeszło dni parę aż do ostatniego, zapustnego wtorku. Że zaœ ostatki były półœwištkiem, więc już od samego rana niemały ruch uczynił się po chałupach, bo przyogarniano nieco izby, a z każdego prawie domu ktosik pojechał do miasteczka za różnoœciami, głównie zaœ po mięso albo choćby po ten kawał kiełbasylub sperki, jeno biedota musiała się kuntentować œledziem, wziętym na bórg od Żyda, i ziemniakami ze solš. U bogaczy to już od samego południa smażono pšczki, że mimo pluchy po całej wsi rozwłóczyły się zapachy przepalonego szmalcu, prażonych mięsiw i jensze, barzejjeszcze jštrzšce œlinę smaki. NiedŸwiedniki włóczyły się znowu od chałupy do chałupy ze swoimi cudakami, żewcišż a coraz w innej stronie buchały wrzawliwe głosy chłopaków... Wieczorem zaœ po kolacji zrobili muzykę w karczmie, na którš, kto żyw i ruchał nogami, pospieszył, nie baczšc na deszcz ze œniegiem, jaki zaraz od zmierzchu padał.Zabawiano się ze wszystkiego serca, ile że to ostatni raz przed Wielkim Postem. Mateusz grał na skrzypicy, od wtóru mu przebierał na fleciku Pietrek, Borynów parobek, a przybębniał Jasiek Przewrotny. Hulano ochotnie jak mało kiedy i do póŸna, do tela, póki dzwon na koœciele nie uderzył na znak, że to już północ i zapustom koniec; wnet zmilkły muzyckie głosy, zaprzestano tańców, dopito spiesznie flach i kieliszków, i naród się cicho rozchodził. że ostał jeno Jambroży, niezgorzej napity, bo swoim zwyczajem jšł przed karczmš wyœpiewywać. Tylko w chałupie Dominikowej błyszczało œwiatło do póŸna, powiadali, że do drugich kurów, bo siedział tam ano wójt ze sołtysem i zgodę czynili między Jagnš a Borynš. Wieœ już dawno spała, cichoœć objęła œwiat, bo deszcz jakoœ z północka ustał, aoni jeszcze radzili... Jeno w Antkowym domu nie było cichoœci nispokojnego œpiku, ni wesołych ostatków. Co się tam działo w Hanczynej duszy przez te długie dni i noce, od tej minuty gdy jš wczas pożaru spotkał przed chałupš i siłš przyniewolił do powrotu, to chyba jeden Pan Bóg wie, ale tego żadne ludzkie słowo nie wypomni. Juœci, że jeszcze tej samej nocy dowiedziała się wszystkiego od Weronki. To zamarła w niej dusza od męki i leżała jako ten trup nagi, œmierciš swojš okropny.Przez pierwsze dwa dni prawie się nie ruszała od przęœlicy, przšœć nie przędła, ajeno ruchała bezwolnie rękami, jako ten człowiek we œpišczce œmiertelnej, zapatrzona pustym, wyżartym wzrokiem w siebie, w te lute wieje smutków, w te żałosne odmęty łez palšcych, krzywd i niesprawiedliwoœci, że ni spała przez ten czas, ni jadła, ni wiedziała dobrze, co się wokoło dzieje, nawet płaczów dziecińskichniepomna ni siebie, aż ulitowała się nad niš Weronka i zajęła się dziećmi i starym, któren na dobitkę zachorzał po tym chodzeniu do lasu i leżał na przypiecku postękujšc z cicha. Antka też jakby nie było, wychodził równo ze œwitem, a wracał póŸnš nocš, nie baczšc na niš ni na dzieci, a zresztš nie mogła się przemóc choćby na to jedno słowo do niego, nie poredziła, tak zapiekłšmiała duszę z żałoœci i jakby na kamień stężałš. Dopiero trzeciego dnia jakoœ przebudziła się; przecknęła jakby ze snu strasznego, ale tak zmieniona, że kieby zgoła inna podniesła się z tej martwicy, twarz miała szarš, popielnš zgoła, porytš zmarszczkami, postarzałš o lata, a tak przystygłš, że jakoby jš kto z drzewa wyrzezał, jeno oczy gorzały bystro a sucho i usta zacinały się mocno, opadła przy tym do cna z ciała, że szmaty wisiałyna niej kiej na kołku. Powstała znowu do życia, ale i na wnštrzu przemieniona, bo choć dawnš duszę miała jakby zetlonš na proch, to w sercu poczułajakšœ dziwnš, nie odczuwanš dawniej moc, nieustępliwš siłę życia i walki, hardš pewnoœć, że przemoże i weŸmie górę nad wszystkim. Przypadła zaraz do dzieci popłakujšcych żałoœnie, ogarnęła je sobš i dziw nie zadusiła w całunkach i wraz z nimi buchnęła długim, słodkim płaczem, to jej dopiero ulżyło i powróciło całkiem do pamięci. Uporzšdkowała prędko izbę i poszła do Weronki dziękować za dobre serce i przepraszać za dawne winy; zgoda wnet nastšpiła, nie dziwiła się temu siostra, a jeno tego nie mogła zmiarkować, że Hanka się nie skarżyła na Antka, nie pomstowała,nie wyrzekała na dolę, nie, jakby te rzeczyumarły dawno i padły w niepamięć, tyle co w końcu powiedziała twardo: Tak się teraz czuję kiej wdowa, to juœci, że już sama muszę się poturbować o dzieciach i o wszystkim. I wkrótce, jeszcze tego dnia na odwieczerzu, poszła na wieœ do Kłębów i inszych znajomków, bych się przewiedzieć, co się tam z Borynš dzieje... boć dobrze zapamiętała jego słowa wyrzeczone wtedy przy rozstaniu. Ale nie poszła zaraz do niego, przeczekała jeszcze dni parę, wagowała się bowiem nawijać mu się przed oczy tak prędko po wszystkim. Dopiero we wstępnš œrodę, w Popielec, nie szykujšc nawet œniadania, ogarnęła się, jakmogła najlepiej, dzieci dała pod Weronczynš opiekę i zabierała się do wyjœcia. -Kaj się to zbierasz tak rano? -zapytał Antek. -Do koœcioła, Popielec dzisiaj -odrzekła niechętnie i wymijajšco. -Nie sporzšdzisz to œniadania? -IdŸ se do karczmy, Żyd ci jeszcze poborguje -wyrwało się jej niechcšcy. Skoczył na równe nogi, kieby go kto kijem zdzielił, ale nie zważajšc na to wyszła. Niebojała się już teraz krzyków jego ni złoœci, jakby obcym, a tak dalekim się jej widział, aż się sama temu dziwowała, a choć czasami drgało w niej cosik, jakby ostatni płomyk dawnego miłowania, niby to zarzewie, przywalone smutkami i rozdeptane, gasiła je w sobie z rozmysłem, siłš przypominków tych nie przebolanych nigdy krzywd. Akuratnie i ludzie wychodzili do koœcioła, gdy skręciła na topolowš drogę. Dzień się zrobił dziwnie jasny i pogodny, słońce œwieciło od samego wschodu, nocny, tęgi przymrozek jeszcze się był nie roztopił w odwildze, ze strzech kapało sznurami lœnišcych paciorków, a zlodowaciałe wody po drogach i rowach œwieciły się kiej lustra, oszroniałe zaœ drzewa roziskrzały się w słońcu, płonęły i kieby tš srebrnš przędzš leciały na ziemię; czyste, niebieskie niebo, pełne mlecznych, małych chmur, grało w słońcujako rozkwitły lnowy łan, gdy ; weń stado owiec wpadnie i tak się weprze, że ledwie im białe grzbiety widać, powietrze przecišgało czyste, mroŸne a tak rzeŸwe, iż człek z luboœciš nim dychał. Poweselał cały œwiat, lœniły się kałuże i mieniły się złotymi brzaskami wyszklone œniegi, po drogach dzieci œlizgały się zawzięcie i pokrzykiwały radoœnie, gdzieniegdzie zaœ staruch jaki wystawał pod œcianš na słońcu, psy nawet naszczekiwały radoœnie przeganiajšc stada wron włóczšcych się zażerem - a cudna, przesłoneczniona roztoczzalewała cały œwiat pogodnš jasnoœciš i prawie wioœnianym ciepłem. W koœciele natomiast owionšł Hankę przejmujšcy chłód i głębokie, modlitewne milczenie, msza cicha już się odprawiała przed wielkim ołtarzem, naród w pobożnymskupieniu, rozmodlony, zalegał gęstwš œrodkowš nawę, zalana potokami œwiatła, awcišż jeszcze nadchodzili opóŸnieni. Ale Hanka nie cisnęła się do ludzi, poszła wboczna nawę, pustš całkiem i tak mrocznš,że jeno gdzieniegdzie żółciły się złocenia olodowych, skšpych smugach œwiatła, chciała ostać sam na sam z duszš własnš iBogiem, przyklękła przed ołtarzem Wniebowzięcia, pocałowała ziemię, rozłożyła ręce i wpatrzona w słodkš twarz Matki litoœciwej, zatopiła się w modlitwie. Tutaj dopiero wybuchnęła żalami, u tych œwiętych nóżek Pocieszycielki złożyła przekrwionš ranami duszę w pokorze najgłębszej a dufnoœci bezgranicznej i czyniła spowiedŸ serdecznš. Przed Matkš i Paniš całego narodu kajała się z win wszelkich, bo juœci, grzeszna była, skoro jš tak Pan Jezus pokarał, grzeszna! A to nieużyczliwa la drugich, a to wynoszšca sięnad inne, a to kłótliwa a niechluj, a to lubiła i zjeœć dobrze, i polenić się, a to w służbie Bożej opieszała -grzesznš była. Krzyczała w sobie rozpalonym, opłyniętym krwiš żalem skruchy, że dziw jej serce niepękło, i błagała o zmiłowanie, za Antkowe ciężkie grzechy i przewiny żebrała miłosierdzia, i tłukła się w serdecznej proœbie jako ten ptaszek, co przed œmiercišucieka i bije skrzydełkami w szyby, trzepocze się, piuka żałoœnie, bych go zratowali. Płacz niš wstrzšsał i przepalał żar próœb ibłagań, z duszy jakby ranš otwartš płynšłstrumień modłów i płakań, co się kiej te krwawe perły rozsuwały po zimnej podłodze. Msza się skończyła i cały naród w skrusze, a często gęsto i z płakaniem przystępował do ołtarza chylšc pokornie głowy pod popiół, którym ksišdz z głoœnš modlitwš pokutnš posypywał przyklękajšcych. Hanka nie czekajšc końca tej popielcowej uroczystoœci wyszła na œwiat, wielce czujšc się wzmożonš na siłach i dufna już całkiem w pomoc Bożš. Z podniesionš głowš odpowiadała na ludzkiepozdrowienia i szła wœród spojrzeń ciekawych nieulękła, œmiało zaœ, choć ze drżeniem, skręciła w Borynowe opłotki. , 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj( , @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż‡P„c ˆÔ)c ‰ýżc Šź,Ŕc ‹|;ç Mój Boże, tylachna czasu nogš tutaj nie stšpiła, a jeno jako ten pies zawsze kršżyła z dala i żałoœnie, ogarniała też teraz kochajšcym wzrokiem dom i budynki, płoty i każde drzewko lœnišce w osędzieliznie, a tak pamiętliwe, jakby z jej serca wyrosło, z jej krwi było. Rozeœmiała się jej dusza rozradowaniem, że gotowa była całować tę ziemię œwiętš, a ledwo wstšpiła przed ganek, Łapa się dońrzucił z takim skowytem radosnym, aż Józka wyjrzała do sieni stajšc w zdumieniu, nie wierzšc własnym oczom. Hanka! Loboga! Hanka! -Jam ci, jam, nie poznajesz czy co? Ociec doma? -Dyć sš w chałupie, sš... żeœcie to przyszli... Hanka!... -i rozpłakało się dzieuszysko całujšc jš po rękach kiej tę matkę rodzonš. Stary zaœ posłyszawszy głos sam wyszedłnaprzeciw i wprowadził do izby, do nóg mupadła z płaczem, wzruszona jego widokiemi przypomnieniami bijšcymi z każdego kšta tej chałupy kochanej. Rychło się utuliła, bostary jšł się wypytywać o dzieci i ze współczuciem użalał się nad niš i jej zmizerowaniem; opowiadała wszystko, nie tajšc niczego, wystraszona tylko zmianš, jaka w nim zaszła, postarzał się bowiem bardzo, wychudł na wiór i pochylił mocno, twarz mu jeno ostała dawna, barzej jeszcze zacięta i groŸna. Rozmawiali długo, ani razu nie wypominajšcAntka ni Jagny, strzegli się oboje tykać tych bolšczek nabrzmiałych, a gdy po jakiejgodzinie Hanka zabierała się do wyjœcia, stary przykazał Józce naszykować w tobołki, co ino było można, aż Witek musiał to wieŸć na saneczkach, boby sama nie udŸwignęła, a jeszcze na odchodnym dał jej parę złotych na sól i rzekł: -PrzychodŸże częœciej, choćby i co dzień, nie wiada, co się ze mnš stać może, to dawaj na dom baczenie, Józka ci krzywš nie jest. Z tym i poszła rozmyœlajšc po drodze nad ojcowcymi słowami, że nawet mało zwracała uwagi na opowiadanie Witka, któren jej szeptał, jako wójt ze sołtysem co dnia przychodzš i do zgody z Jagnš naglš starego, że nawet do dobrodzieja gospodarz chodził wraz z Dominikowš, która wczoraj do póŸna w noc radziła ze starym, i talk plótł, co ino wiedział, bych się jej przypochlebić. W chałupie zastała jeszcze Antka, naprawiał sobie but pod oknem, nie spojrzał nawet na niš, a dopiero ujrzawszyWitka i tobołki ozwał się ze złoœciš: -Byłaœ, widzę, po proszonym... -Kiej zeszłam na dziadówkę, to i z litoœci ludzkiej żyć muszę. Gdy zaœ Witek wyszedł, wybuchnšł gniewiem. -Przykazywałem ci, psiakrew, byœ do ojca nie chodziła ! -Sam mnie przyzwał, tom poszła, sam mnieopatrzył, tom wzięła, z głodu mrzeć nie będę ni dzieciom nie dam, kiej ty o to nie stoisz! -Odnieœ to zaraz, nie potrza mi nic od niego!-zakrzyczał. -Ale mnie potrza i dzieciom. -Mówię ci, odnieœ abo sam mu odniesę i w gardziel wrażę, niech się udusi swojš dobroœciš, słyszysz, bo za drzwi wszystkowyciepnę! -Spróbuj ano, tknij choćby, a obaczysz! -warknęła chwytajšc za maglownicę, gotowa bronić do upadłego, tak groŸna i rozjuszona, że cofnšł się zmieszany tym oporem niespodziewanym. -Tanio cię kupił, glonkiem chleba jak tego psa -mruknšł ponuro. -Jeszczeœ taniej nas i siebie przedał, bo zaJagninš kieckę! -wykrzyknęła bez namysłu,że zwinšł się jakby nożem pchnięty, ale Hanka jakby się naraz wœciekła, zalały jš wspomnienia krzywd, że buchnęła nagłym, wezbranym potokiem wypominków i żalów wiecznie tajonych, nie darowała mu już nic, nie przepomniała ani jednej przewiny, ani jednego zła, a jeno biła w niego zapamiętałoœciš kieby tymi cepami, żebych mogła -zabiłaby na œmierć w tej minucie!... Ulškł się jej rozwœcieklenia, zatargało mu się cosik w piersiach, przychylił się i nie wiedział, co rzec, złoœć go odpadła i gorzki, gryzšcy wstyd tak mu zalał duszę, że chwycił czapkę i uciekł z chałupy. Długo nie mógł pomiarkować, co się jej stało, a jeno jak ten pies sponiewierany gnał gdzieœ przed się, bez pamięci zgoła -jak zresztš co dnia... Od owej strasznej chwili pożaru wyrabiało się w nim cosik strasznego, że jakoby się całkiem wœciekł w sobie. Na robotę nie chodził, choć młynarz przysyłał po niego parę razy, a ino wałęsał się po wsi, w karczmie przesiadywał i pił, snujšc coraz krwawsze zamysły pomsty i nie widzšc jużnic poza tym, iż go nawet nie obchodziły posšdzenia o podpalenie ojca. -Niech mi to do oczów któren powie, niech się waży! -powiedział Mateuszowi w karczmie i na głos, by ludzie słyszeli. Sprzedał Żydowi ostatniš jałówkę i przepijał jš z kompanami , bo stowarzyszył się z najgorszymi we wsi, przystali do niego tacy, jak Bartek, Kozioł, Filip zza wody, Franek młynarczyk i te co najgorsze Gulbasowe wisielaki, które zawżdy były pierwsze do wszelkiej rozpusty i cięgiem się po wsi wałęsały, kiej wilki, upatrujšc, co by się chycić dało i nieœć Żydowi na gorzałkę, ale jemu zarówno było, jakie sš, byle się jeno przy nim kompaniono, bo bakę mu œwiecili, jak pieski w oczy naglšdajšc, że choć czasem i pobił, ale półkwaterki gęsto stawiał i ochraniał przed ludŸmi. Wyprawiali też społem takie brewerie po wsi, napastowania i bijatyki, że co dnia chodziły na nich skargi do wójta, a nawet iprzed dobrodzieja. Przestrzegał go Mateusz, ale na darmo, próżno i Kłšb z czystego przyjacielstwa zaklinał, by się ustatkował i do zguby nie szedł, próżno mu przekładał -Antek ani usłuchał, ni dał sobie co mówić, zapamiętywał się coraz barzej, jeszcze więcej pił i już się całej wsi odgrażał. I tak się stulał w, to jakieœ zatracenie, kieby z tego pagórka spadzistego, nie baczšc na nic ni na nikogo, a wieœ nie przestała mieć na niego pilnego baczenia, bo choć o tym podpaleniu różnie różni powiadali, ale widzšc, co wyprawia, oburzali się coraz mocniej, a że przy tym i kowal z cicha podjudzał, to z wolna odstręczali się nawet dawni przyjaciele, omijali go z dala, pierwsi głoœno powstajšcna niego, juœci, nie stojał o to, pomstš zaœlepiony, boć tym jeno dychał, rozdmuchujšc jš w sobie niby zarzewie, bych płomieniem buchnęło. A do tego, jakby na złoœć wszystkim, z Jagnš nie zaprzestał, kochanie go tam do niej cišgnęło czy co innego, Bóg ta wie -w Dominikowej stodole się schodzili, juœci, że skryto przed matkš, tyle że im Szymek pomagał ochotnie, pewny za to Antkowej pomocy przy ożenku z Nastkš. Jaguœ wychodziła do niego niechętnie, pod strachem zawdy, bo jakby w niej do cna struchlało kochanie po mężowych basałykach, od czego nosiła jeszcze bolšceœlady, ale zarówno bojała się Antka, gdyż zapowiedział groŸnie, że jeœli nie wyjdzie do niego na każde zawołanie, to on w białydzień, przy wszystkich, przyjdzie do chałupy i spierze jš jeszcze lepiej od Boryny. Juœci, kto przez kogo zgrzeszy, temu się do niego nie spieszy, ale że groŸbš niewolił, to wychodziła rada nierada. Niedługo to jednak trwało, bo jakoœ zaraz we czwartek popielcowy przyleciał do karczmy Szymek, odcišgnšł go w kšt i powiedział, że dopiero co Jagnę pogodzili ze starym i już się do niego przeniesła. Jakby go kłonicš Ÿdzielił przez ciemienie, tak go zamroczyła ta nowina, boć wczoraj jeszcze o zmierzchu widział się z niš i ani słówkiem nie wspomniała! -Taiła przede mnš! -pomyœlał, jakby mu ktożywego ognia nasypał w serce, że ledwie się doczekał wieczora i pobiegł. Długo kršżył koło ojcowej chałupy, naglšdał i wyczekiwał przy przełazie, nawet się, nie pokazała, tak się tym rozjštrzył i uzuchwalił, że wyrwał jakiœ kołek i wszedł w obejœcie gotowy na wszystko, zdecydowany iœć choćby do chałupy -już był na ganku i nawet za klamkę brał, ale w ostatniej chwili odrzuciło go cosik od drzwi, przypomnienieojcowej twarzy stanęło mu w oczach z takš mocš, że cofnšł się strwożony, zadygotał cały z przerażenia, nie mógł sięprzemóc, a ino cicho, strachliwie, chyłkiemponiósł się z nawrotem. Nie mógł potem zrozumieć, czego się ulęknšł, co się z nim stało, zupełnie jak wtedy nad stawem. Ale i dni następnych nie mógł się z niš zobaczyć, choć całe wieczory wystawał przy przełazie i czaił się jak wilk. Nie spotkał jej nawet w niedzielę, choć długo czatował przed koœciołem. Umyœlił przeto iœć na nieszpory, pewny, że jš tam spotka i znajdzie jakiœ sposób pomówienia. SpóŸnił się nieco, bo nieszpory już się zaczęły, koœciół był pełny a tak mroczny, że jeno pod sklepieniami szarzały resztki dnia, dołem zaœ, w ciemnoœciach gdzieniegdzie roztlałych płomieniem stoczków, mrowił się naród i warkotał kiejrzeka kołyszšc się ku wielkiemu ołtarzowi rzęsiœcie oœwietlonemu, przepchał się aż do kraty i rozglšdał nieznacznie, ale nie dojrzał Jagny ni nikogo od ojca, natomiast często łapał ciekawe spojrzenia wlepione w siebie i czuł, że zwracajš baczenie, bo ktoœ niektoœ poszeptywał do sšsiada wskazujšc nań ukradkiem. Œpiewali już Gorzkie Żale, boć to była pierwsza niedziela postu. Ksišdz, ubrany w komżę, siedział z boku ołtarza z ksišżkš wręku i raz w raz spoglšdał na niego surowo. Organy huczały przejmujšco, a cały naród œpiewał w jeden głos, chwilami zaœ urywały się głosy, œcichały organy i z chóru, jakoby gdziesik spod nieba, rozlegałsię płaczliwy, urywany głos organisty, czytajšcego rozważania męki Panajezusowej. Antek zaœ nic nie słyszał, bo z wolna zapomniał, po co przyszedł i gdzie jest, przejęły go te œpiewy na wskroœ i osnuły pieszczonš, kołyszšcš nutš, że dziwnie osłabł w sobie, sennoœć go ogarniała i głęboka cisza, że zapadał i jakby leciał gdziesik w jakšœ œwiatłoœć, a co oprzytomniał i otworzył oczy, spotykał sięz oczami księdza; któren nań wcišż spoglšdał, że to wyższy był nad drugie i już z dala widny, a tak œwidrował, iż Antekodwracał ociężałš głowę i znowu zapominał o wszystkim; przecknšł z nagła:Wisi na krzyżu Pan, Stwórca nieba, Płakać za grzechy, człowiecze, trzeba -zahuczał koœciół, że jakby z jednej, niepojętej jakiejœ gardzieli wyrwał się ten krzyk i buchnšł takš żałoœliwš mocš, takimprzepłakanym jękiem, aż mury się zatrzęsły, naród porwał się z klęczek, zakłębił i rozgrzmiał wszystkimi naraz głosami, duszš wszystkš œpiewał i wszystkim płaczem pokutnym. Przeœpiewali, a długo jeszcze po koœciele tłukły się jękliwe, bolesne echa i szmer łkań, westchnień i modłów goršcych. Nabożeństwo jeszcze się cišgnęło doœć długo, ale już był do cna przytomny. Odszedł go œpik, a jeno jakiœ ciężki, niezwalczony smutek czepił się duszy i tak jš rozpierał, że gdyby nie wstyd, nie zdzierżyłby tych łez, co się cisnęły do oczów, że już chciał wyjœć nie czekajšc końca, gdy naraz organy umilkły, ksišdz stanšł przed ołtarzem i zaczšł wygłaszać naukę. Ludzie zaczęli się pchać naprzód, że ani myœleć było o wyjœciu, ruszyć się nawet nie mógł przyparty do kraty; cisza ogarnęła koœciół, że każde słowo księdza słychać było wyraŸnie. Opowiadał o Męce Jezusowej, a gdy skończył, jšł napominać grzesznych, groŸnie wytrzšchajšc rękami, a patrzšc co trochę na Antka, któren wprost niego stojał, jeno niżej nieco, i nie mógł oderwać oczów, kieby przykuty i urzeczony pałajšcymi spojrzeniami księdza... W skupionej i zasłuchanej gęstwie już się zrywały płacze, już gdzieniegdzie żalne westchnienie się rozległo, to œwięte słowo „Jezus ”zabrzmiało jękiem, a ksišdz mówił coraz mocniej i groŸniej, rósł, zda się, w oczach wszystkich, olbrzymiał, błyskawice rzucał oczami, wznosił ręce, i słowa jego padały na głowy kiej kamienie ijako rozpalone żelazo przypiekały serca -bo jšł smagać a wypominać przewiny wszystkie i zdrożnoœci, jakich się dopuszczali: a zakwardziałoœć w grzechach, niepamięć przykazań Bożych i one kłótnie wieczne, bijatyki, pijaństwa -mówił zaœ tak goršco, że zatrzęsły się dusze w udręce grzesznoœci swojej, rozpłakały się żalami wszystkie serca i kieby deszcz rosisty zaszemrały płacze i wzdychy pokutne - a ksišdz naraz pochylił się ku Antkowi i ogromnym głosem wołał osynach wyrodnych, o podpalaczach ojców rodzonych, o uwodzicielach i grzesznikach takich, których nie minie ogień wieczny ni kara ludzka! Struchlał ci cały naród, przycichł raptem, tajšc dech w piersiach, wszystkie oczy kiejten grad piorunowy padły na Antka, boć rozumieli, kogo ksišdz wypomina, a on stał wyprostowany, pobladły na płótno i ledwie dychajšcy, gdyż te słowa leciały na niego zhukiem, jakby cały koœciół się walił, obejrzał się jeno jakby za ratunkiem, ale luz się robił dookoła, dojrzał zalękłe i groŸne twarze, odsuwajšce się mimo woli kiej od zapowietrzonego, a ksišdz krzyczałjuż całym głosem i wyklinał go, a do pokuty wzywał, a potem zwrócił się do całego narodu, wycišgnšł ręce i wołał, bych się strzegli takiego zbója, bych się chronili przed takim, bych dawali takiemu odprawę od ognia, wody i jadła, od strzechy nawet, by odganiali jak parszywego grzechem, bo zaraża wszystkoikala, a gdy się nie poprawi, złego nie naprawi, pokutował nie będzie -to by wyrwali go jak pokrzywę i precz wyrzucili na zatracenie! Antek odwrócił się nagle i wolno szedł do wyjœcia, ludzie mu się usuwali z drogi, że kieby ulicš z nagła uczynionš przechodził, a głos księdza biegł za nim i smagał go do żywej krwie. Jakiœ krzyk rozpaczliwy zerwał się na koœciele, ale nie słyszał, jeno szedł prostoprzed siebie, prędko, by nie paœć trupem z męki, by uciec z tych oczów szarpišcych, od tego głosu strasznego. Wypadł na drogę i ani wiedzšc gdzie, poleciał w topolowš drogę ku lasom, przystawał chwilami zalękły i słuchał głosu, który mu wcišż brzmiał w uszach kiej dzwon tak bił ciężko, że dziw głowa nie rozpękła. Noc była ciemna i wietrzna, topole przyginały się z szumem, że niekiedy gałęŸjakaœ chlastała go po twarzy, to znowu przyciszało się i drobny, przykry, marcowy deszcz zacinał w twarz, ale Antek nie zważał na nic, biegł jak błędny, a przerażony i pełen zgrozy niewypowiedzianej. -Że już i gorzej być nie może! -szepnšł wreszcie przystajšc. -Sprawiedliwie mówił!Sprawiedliwie! -Jezus mój, Jezus! -ryknšł naraz chwytajšc się za głowę, bo w tym momencie jakby przejrzał i zrozumiał winyswoje i grzechy, że wstyd wprost nieludzkizaszarpał mu duszš i ozrywał jš na kawały. Pod jakimœ drzewem siedział długo, zapatrzony w noc i zasłuchany w cichš, trwożliwš i strasznš jakšœ gędŸbę drzew. -Przez niego wszystko, przez niego! -poczšł krzyczeć i ogarnęło go jakby szaleństwo gniewu i nienawiœci, wstały wszystkie żale dawne i wszystkie dzikie zamysły pomsty skłębiły się w nim i przewalały, jak te chmury pędzšce po niebie. -Nie daruję! Nie daruję! -zawyła w nim dawna zapamiętałoœć, że ostro ruszył z powrotem do wsi. Koœciół był już zamknięty, w chałupach sięœwieciło, a po drogach tu i owdzie spotykałludzi stojšcych kupkami i radzšcych cosik mimo deszczu i zimna. Poszedł do karczmy, dojrzał przez okno, że jest tam sporo ludzi, ale się nie zawahałi wszedł ostro, i jakby nigdy nic, przystšpił do największej kupy i chciał się witać ze znajomkami, któryœ mu tam rękę podał, ale reszta odsunęła się żywo na wsze strony i spiesznie zaczęli wychodzić. Nim się spostrzegł, został prawie sam w karczmie; dziad jakiœ siedział przed kominem i Żyd za szynkwasem. Zrozumiał, że to on rozgonił wszystkich, ale połknšł i to, i kazał dać wódki, jeno że, postawił nie dopity kieliszek i spiesznie wyszedł. Łaził błędnie dookoła stawu i spoglšdał z uwagš na pręgi œwiateł, co chlustały gdzieniegdzie z okien na œnieg przemiękły i lœniły się we wodzie, pokrywajšcej lód. Zmiękł znowu w sobie i niewypowiedziana ciężkoœć zwaliła mu się na serce, poczuł się tak samotnym, zbiedzonym i nieszczęœliwym, takš potrzebę czuł wyżalenia się i wejœcia między ludzi, posiedzenia choćby przed jakim ogniem, że do pierwszej z brzega chałupy poszedł, doPłoszków. Byli wszyscy, ale na jego wejœcie porwali się zestraszeni, nawet Stacho nie wiedział,co rzec. -Jakbym zarznšł kogo, tak patrzycie! -rzekł cicho i poszedł do drugich, do Balcerków, ale i ci przyjęli go lodowato, bškali coœ niecoœ, a nikt nawet przysišœć nie zapraszał. Zajrzał jeszcze tu i owdzie, wszędzie byłoto samo. Więc jakby dla próby ostatniej, by sobie nieoszczędzić żadnej boleœci i upokorzenia, poszedł do Mateusza, nie było go doma, jeno stara Gołębowa prosto z miejsca wywarła na niego pysk, sklęła i jak tego ła w Borynowe opłotki. , 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj( , @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŒPž. î3c €Ž!>c _%Wc ś4­ H psa przegoniła z chałupy. Ani słówkiem nie odrzekł ni się gniewem zapalił, odeszła go bowiem wszelka złoœć ipomiarkowanie, co się z nim dzieje. Powlókłsię wolno w noc, obchodził staw, to przystawał gdzieniegdzie i patrzył na wieœ,zatopionš w mrokach, znaczšcš się jeno œwiatełkami okien, patrzył zdumiony, jakbyjš po raz pierwszy widział, otaczała go dookoła przywartymi do ziemi chałupami, zagradzała go zewszšd, że jakby ruszyć się nie mógł i wyrwać z tych płotów i sadów, i œwiateł! Nie mógł się pomiarkować, czuł jeno, że jakaœ moc nieprzeparta bierze go za gardziel i do ziemi przygina, do jarzma nakłania i przejmuje niewytłumaczonym strachem. Z głębokš trwogš spozierał na rozbłysłe okna, bo mu się wydało, że go stróżujš, żepatrzš za nim i nieprzerwanym łańcuchem idš na niego, œciskajš i wišżš w pęta, że już ruchać się nie mógł ni krzyczeć, ni uciekać, więc przywarł pod jakimœ drzewem i zmšcony do dna słuchał, że od domów, z cieniów wszystkich, z pól, spod samego nieba, spadajš nań srogie potępienia słowa i cały naród idzie na niego. -Sprawiedliwie! Sprawiedliwie! -szeptał z najgłębszš pokorš, pełniš serca skruszonego, strachem œmiertelnym przejęty i tš mocš wsi potężnš. Œwiatła z wolna gasły jedno po drugim, wieœ usypiała, deszcz jeno mżył i trzepał w pochylone drzewa, a czasem pies gdziesik zaszczekał i cichoœć przerażajšca ogarniała œwiat, gdy Antek oprzytomniał zupełnie i porwał się na nogi. -Sprawiedliwie mówił... swojš prawdę powiadał... ale ja mojego nie daruję... żebym skapiał, nie daruję, psiakrew!... Krzyknšł zapamiętale wygrażajšc pięœciami wsi całej i wszystkiemu œwiatu!... Nacisnšłczapkę i poszedł do karczmy. ROZDZIAŁ 13 Na zwiesnę się miało; cišgiem nieprzerwanym szły już te rozkisłe dnie marcowe, że czas się ano uczynił zgoła psi, rozmiękły, zimny i przemglony; co dniapadały deszcze ze œniegiem, co dnia szły takie wycinki a flagi, iż na œwiat wyjrzeć było nie sposób; co dnia brudne, skołtunione ciemnice tłukły się po polach i tak przyduszały wszelkš œwiatłoœć, że posępne, ciężkie zmierzchy wisiały nad ziemiš od œwitu do nocy, zaœ niekiedy, jeœli z burych topieli wyjrzało słońce, to ledwiena to Zdrowaœ, że nim dusza pocieszyła sięjasnoœciš i koœci poczuły ciepło -już nowe mroki się roztrzęsały nad œwiatem, nowe wichry zawodziły, nowe pluchy i flagi szły,aż dzień się niejeden widział jako ten psiakutytłany, błotem ociekły i z zimna skamlšcy: Matyjasiło się to narodowi, że i nie wypowiedzieć, tym się, jeno każden krzepiła pocieszał, bych jeszcze jakš niedzielę wstrzymać abo i dwie, i zwiesna całkiem przemoże i za wszystko zapłaci, ale tymczasowie flażyło cięgiem nie do wytrzymania, przeciekało przez dachy, kajœ niekaj zacinało przez œciany i okna, lało ze wszystkich stron, że już nie można było sobie dać rady z wodš, waliła bowiemz pól, pełno jej było po rowach, a drogi lœniły się kiej te potoki bystre, zatapiała opłotki i stała grzšskimi sadzawkami w obejœciach, a że zaœ œnieg co dnia barzej topniał i szły cišgłe deszcze, ziemia prędko odmarzała i puszczały lody, to już miejscami, po stronie przypołudniowej, czyniło się takie błocko, iż musieli kłaœć przed chałupami deski albo moœcić przejœcia słomš. Noce zaœ tak samo były ciężkie do zniesienia, hurkotliwe, zadeszczone, a tak ciemnicami przejęte, że się już nieraz widziało, jakoby na wieki pogasły wszelkie œwiatłoœci; nawet z wieczora mało w której chałupie zapalali ognie; chodzili spaćo zmierzchu, tak się czas przykrzył, tyle jeno, co tam, gdzie zbierały się przšdki, jaœniały szybki i brzęczały z cicha przeœpiewywane Gorzkie Żale i drugie pieœnie żałosne o Męce Pańskiej, a wtórował im wiatr, deszcze i szum drzewin, tłukšcych się o płoty. To i nie dziwota, że Lipce jakby przepadły w tych roztopach, boć ledwie ano mógł rozeznać chałupy od pól przemiękłych i zadeszczonego œwiata, ledwie je dojrzał w tych mgliskach burych, przywarte do ziemi,obmokłe, poczerniałe i do cna zbiedzone, aco już pola, sady, drogi i niebo, to jednš topielš sinš się widziały, że nie wiada było zgoła, kaj jej poczštek, a kędy koniec. Zišb przy tym był przykry i do żywego przejmujšcy, to i mało kiedy dojrzał kogo na drogach, deszcz jeno trzepał, wiatry przemiatały, drzewiny się trzęsły i smutekwiał œwiatem całym, pustka była naokół i cichoœć w całej wsi jakby wymarłej, tyle jeno było żywych, głosów, co tam jakieœ bydlštko zaryczało przy pustym żłobie, to kury zapiały od czasu do czasu albo gęsiory, odsadzone od gęsi siedzšcych na jajach, rozkrzykiwały po podwórcach. A że dnie były coraz dłuższe, to i barzej się mierziło ludziom, boć nikto roboty żadnej nie miał, paru robiło na tartaku, paru zwoziło z lasu drzewo dla młynarza, a reszta wałęsała się po chałupach, wysiadywała w sšsiedztwach, bych jakoœ ten dzień się przewlókł -a jaki taki, co starowniejszy, brał się narzšdzać pługi, tobrony lub inszy sprzęt gospodarski sposobiłna zwiesnę, do roli przydatny, jeno niesporo to szło i ciężko, bo wszystkim zarówno dokuczały pluchy i frasunki przejmowały serca; oziminy bowiem srodzecierpiały od tych wycinków, że już miejscami na niższych polach widziały się do cna wymarzłe, to niejednemu kończyła się pasza i głód zaglšdał do obór, gdzie znów ziemniaki pokazały się przemrożone, owdzie choroby zagnieŸdziły się w chałupie, a do wielu przednowek się dobierał. Nie w jednej bo już chałupie jeno raz w dzień warzyli jadło, a sól za jedynš okrasęmieli - to i coraz częœciej cišgnęli do młynarza brać ten jaki korczyk na krwawyodrobek, bo zdzierus był srogi, a nikto gotowego grosza nie miał ni co wywieŸć domiasteczka, drudzy zasie to i do Żyda do karczmy szli skamlšc, bych ino na bórg dałtę szczyptę soli, jakš kwartę kaszy albo i ten chleba bochenek! Juœci, koszula nie rzšdzi, kiej brzuch błšdzi. A narodu potrzebujšcego było tyla, zarobków zaœ żadnych i u nikogo, gospodarze sami nie mieli co robić, dziedzicjak się był zawzišł, że żadnemu Lipczakowigrosza zarobić w lesie nie da, tak i nie ustšpił mimo próœb, choć całš gromadš do niego chodzili, to juœci, że i bieda u komorników i co biedniejszych gospodarzy robiła się taka, że dobrze stojał niejeden iBogu dziękował, jeœli miał choć ziemniaki ze solš i te gorzkie łzy za przyprawę. To juœci, że z tych różnych różnoœci rodziły się we wsi cišgłe biadania, swary akłótnie, a bijatyki, boć naród cierpiał, chodził strapiony, niepewny jutra, struty niepokojem, że jeno szukał okazji, bych na drugich wywrzeć z nawišzkš to, co go na wnštrzu jadło -toć i bez to aż się chałupy trzęsły od plotek, kłyŸnień a przemówień. A kieby na tę przykładkę diabelskš zwaliły się choroby różne na wieœ, jak to zresztš zwyczajnie bywa przed zwiesnš, w niezdrowy czas, kiej wapory smrodliwe bijšz tajšcej ziemie, to i najpierwej spadła ospica kiej ten jastrzšb na gšsięta i dusiła dziecištka, bioršc kajœ niekaj i starsze, że nawet dwoje wójtowych, najmłodszych, nieodratowały sprowadzone dochtory i powieŸli je na cmentarz, potem zaœ febry i goršczki, to insze choróbska zwaliły się nastarszych, iż co drugi dom ktosik kwękał, na księżš oborę patrzył i zmiłowania Pańskiego wyglšdał -aż Dominikowa nie mogła nastarczyć lekować, a że przy tym ikrowy zaczynały się cielić, i niektóra kobieta też zległa, to rwetes we wsi stawał się coraz większy i zamieszanie jeszcze narastało. Bez takie ano sprawy naród burzył się w sobie i coraz niecierpliwiej wyglšdał zwiesny, boć wszystkim się widziało, że niech jeno œniegi spłynš, ziemia odtaje i przeschnie, słońce przygrzeje, bych możnawyjœć z pługiem; na role, to i biedy a frasunki się skończš. Ale wszystkim się widziało, że wiosna wolniej nadchodzi latoœ niŸli po drugie roki, bo wcišż lało i ziemia wolniej puszczała, i wody leniwiej spływały, a co gorsza, że ano krowy jeszcze się nie leniły i włos mocno siedział, co znaczyło, że zima potrzyma dłużej. Więc niech jeno nastała jaka godzina suchsza i słońce zaœwiecił o, roiło się zaraz przed chałupami, ludzie z zadartymi głowami tęskliwie przepatrywali niebo wymiarkowujšc, zali to nie na dłuższš odmianę idzie, staruchy zaœ wyłazili pod œciany nagrzewać struchlałe koœci, a co było dzieci, wszystkie biegały z wrzaskiempo drogach, kiej te Ÿrebaki wypuszczone napierwszš trawę. I co w taki czas było radoœci, wesela, œmiechów! Œwiat cały zajmował się płomieniami od słońca, gorzały œwiatłoœciš wody wszelkie, rowy były, kiejby je kto roztopionym słońcem napełnił po brzegi, drogi zaœ widziały się jakby z topionego złota uczynione, lody na stawie przemyte deszczami pobłyskiwały jako ta misa cynowa czarniawo, drzewa nawet skrzyły się od rosy nieobeschłej, a pola, pobrużdżone strugami, leżały jeszcze oniemiałe, czarne, martwe, a już jakby dychajšce ciepłem i wezbrane wiosnš, i pełne skrzeń i bełkotliwych głosów wód, atu i ówdzie nie stopione œniegi jarzyły się ostrš białoœciš, kiej te płótna rozcišgnięte do blichu; niebo zmodrzało, odsłoniły się dale przymglone, zdziebko jakby osnute pajęczynami, że oko szło na wskróœ i leciało hen, na pola nieobjęte, na czarne linie wsi, na otoki borów, we œwiat ten cały dyszšcy radoœciš, a powietrzem szły takie lube, wioœniane tchnienia, że w sercach człowieczych wstawał radosny krzyk, dusze się rwały, we œwiat ponosiło,że kużden by leciał w to słońce jako te ptaki, co nadcišgały gdziesik od wschodu i pławiły się w czystym powietrzu; każden rad wystawał przed domem i rad rozprawiał nawet z nieprzyjacioły. Milknęły wtedy kłótnie, przygasały spory, dobroœć przejmowała serca i wesołe półkrzyki leciały po wsi, przepełniały domy radoœciš i drżały œwiegotliwymi głosami w powietrzu ciepłym. Wywierano na rozcież chałupy, odbijali okna, by wpuœcić do izb nieco powietrza, kobiety wyłaziły na przyzby z kšdzielami, nawet dziecištka wynoszono w kołyskach na słońce, a z otwartych obór rozlegały się raz po raz tęskliwe poryki bydlštek, konie rżały rwišc się z uŸdzienic na œwiat, gęsi zaœ uciekały z jaj i przekrzykiwały się z gęsiorami po sadach, koguty piały po płotach, a psy kiej oszalałe szczekały po drogach ganiajšc wraz z dziećmi po błocie. Naród zaœ postawał w opłotkach i mrużšc od blasków oczy spozierał radoœnie na wieœtaplajšcš się w słońcu, że jeno szyby grały ogniami, kobiety rozprawiały po sšsiedzku przez sady, że głosy szły na całš wieœ, powiedali sobie, że ktosik ano już słyszał skowronka, że i pliszki widzielina topolowej drodze; to znowu któryœ dojrzał na niebie, wysoko pod chmurami, sznur dzikich gęsi, że wnet pół wsi wybiegło na drogę patrzeć, a inszy potem rozpowiadał, jako i boćki już spadły na łęgach za młynem. Nie dawano temu wiary,boć dopiero marzec dobiegał do połowy! A któryœ, bodaj Kłębowy chłopak, przyniósł pierwszš przylaszczkę i latał z niš po chałupach, że oglšdali ów blady kwiatuszek z podziwem głębokim, bych tę œwiętoœć największš, i dziwowali się wielce. Tak ano to ciepło zwodne czyniło, że się już ludziom widziało, jako zwiesna się zaczyna, jako wnet z pługami ruszš na pola, więc z trwogš tym większš spoglšdano na chmurzšce się z nagła niebo,a ze smutkiem głębokim, gdy słońce się skryło i zi mny wiatr powiał, brzaski pogasły, œwiat œciemniał i drobny deszcz poczšł mżyć!... A z wieczora mokry œnieg tak jšł walić, że może w jakie dwa pacierze przybielił znowu wieœ całš i pola...Wszystko powróciło do dawnego tak prędko, że w nowych dniach deszczów, wycinków i błotnej taplaniny niejednemu sięwidziało, jako tamte słoneczne godziny były jeno snem rychło przespanym. W takich to ano sprawach, radoœciach, smutkach a tęsknicach przechodził czas narodowi, to juœci, nie dziwota, że Antkowesprawki, Borynowe pożycie czy tam jakie insze historie abo œmiercie czyje i co drugiego jako te kamienie padały na dno pamięci, boć każden miał dosyć swojego, że ledwie uradził. A dnie przechodziły niepowstrzymanie, narastały kiej te wody płynšce z morza wielgachnego, że ani im poczštku, ni końca wymiarkować, szły i szły, iż ledwie człowiek ozwar oczy, ledwie się obejrzał, ledwie coœ niecoœ wyrozumiał, a już nowy zmrok, już noc, już nowe œwitanie i dzień nowy, i turbacje nowe, i tak ano w kółko, bych się jeno woli boskiej stało zadoœć! Któregoœ dnia, bodaj w samo półpoœcie, czas się zrobił jeszcze gorszy niŸli kiej indziej, bo chociaż jeno mżył drobny deszcz, ale ludzie czuli się tak Ÿle, jak nigdy do tela, łazili po wsi kiej spętani poglšdajšc żałoœnie na œwiat zatkany chmurzyskami tak gęsto, że darły się ano napęczniałymi brzuszyskami o drzewa. Smutno było, mokro, zimno i tak mroczno na œwiecie, że płakać się ano chciało z tęsknoœci niezmożonej, nikto się już dzisiaj nie kłócił i nie przemawiał, każdemu zarówno wszystko było, bo każden jeno cichego kšta patrzał, by lec i o niczym nie baczyć. Dzień był posępny jak to patrzenie chorego, co ledwie oczy ozewrze i coœ niecoœ rozpozna, i znowu pada w mrok chorobny, bowiem ledwie przedzwonili południe, zmroczało nagle, podniósł się głuchy wiatr i bił wraz z deszczem w poczerniałe chałupy. Na drogach było pusto i cicho od ludzi, tylko wiater z szumem przemiatał po błocie, to deszcz pluskał, jak kieby kto tym ziarnem ważnym ciepał na drzewiny roztrzęsione i poczerniałe œciany, to znowustaw barował się ano z pękajšcymi lodami, bo raz po raz trzask się rozlegał i grochot, i wody z krzykiem wychlustywały na wybrzeża. W taki to dzień, jakoœ na samym odwieczerzu, gruchnęła po wsi nowina, że dziedzic ršbie chłopski las. Nikt temu zrazu wiary nie dawał, bo skorodo tela nie ršbał, to jakże, teraz by, w połowie marca, kiej ziemia odmarza i drzewa soki cišgnšć zaczynajš, cišł będzie? Szła juœci w boru robota, ale każden wiedział, iż przy obróbce drzewa. Jaki ta dziedzic był, to był, ale za głupiegonikto go nie miał. A jeno głupi w marcu spuszczałby budulec. I nawet nie wiada, kto takš nowinę rozgłosił, ale mimo to zakotłowało we wsi, że ino drzwi trzaskały i błoto się otwierało pod trepami, tak biegali z tš wieœciš po chałupach, przystawali z niš po drogach, schodzili się do karczmy medytować i Żyda przepytać, ale żółtek jucha zapierał się i przysięgał, że nic nie wie, to już i gdzieniegdzie krzyki powstawały i to złe słowo padało, i lament babi się rozlegał, wzburzenie zaœ rosło niepomiernie, niepokój, a złoœć i trwoga zarazem opanowywała naród cały. Dopiero stary Kłšb zarzšdził, bych sprawdzić tę nowinę, i nie baczšc na pluchępchnšł konno swoich chłopaków . do lasu na zwiady. Długo ich widać nie było z powrotem, nie było chałupy, żeby z niej ktosik nie wypatrywał pod las na dróżki, którędy pojechali, ale już i mrok dobry zapadł, a oni nie wrócili jeszcze, na wieœ zaœ całš padła cichoœć wzburzona i przez moc przytłumiana i groŸna wielce, złoœciš bowiem, kiej te dymy gryzšce, osnuwały duszę, bo chociaż jeszcze nikto wiary pełnej nie dawał, ale wszyscy byli pewni potwierdzenia tej wieœci złowróżbnej, więcjaki taki jeno klšł, drzwiami trzaskał i szedł na drogę wyglšdać, czy nie wracajš...Kozłowa zaœ podjudzała naród, co ino mogła, biegała ano z pyskiem kaj jeno chcieli dać ucha, przytwierdzała zaklinajšc się na wszystkie œwiętoœci, jako na własneoczy sprawdziła, że już z dobre pół włóki chłopskiego boru wycięli, powołujšc się na Jagustynkę, z którš się była sielnie stowarzyszyła w ostatnich czasach. Juœci, że stara przytakiwała wszystkiemu, rada będšc wielce mętowi, a nazbierawszy przy tym nowinków różnych po chałupach poszłaz nimi do Borynów. Właœnie byli tam co ino zaœwiecili lampkę wizbie czeladnej, Józka z Witkiem obierali ziemniaki, a Jaguœ krzštała się kiele wieczorowych obrzšdków, stary zaœ przyszedł nieco póŸniej, Jagustynka jęła mu wszystko opowiadać pilnie, a z dobrš przykładkš. Nie ozwał się na to, a jeno do Jagny rzekł:-WeŸ łopatę i bieżyj pomóc Pietrkowi, trza wodę spuœcić ze sadu, bo może wleŸć do kopców. Ruszajże się prędzej, kiej mówię! -krzyknšł. Jagna cosik zamamrotała na sprzeciw, ale tak na niš srogo gębę wywarł, że w dyrdy pobiegła, on zaœ sam również poszedł w ła w Borynowe opłotki. , 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj( , @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż‘PYc ’Š}c “&?c ”e-oc •Ô<˘ podwórze naglšdać, że raz po raz rozlegał się jego gniewny głos w stajni, to w oborze, to przy kopcach, że aż w chałupie było słychać. -Cięgiem to taki sprzeciwy? -spytała stara zbierajšc się do zniecenia ognia. -A cięgiem -odparła Józka, trwożnie nasłuchujšc. Jakoż i tak było, bo ano od dnia pogodzeniasię z żonš, na co tak rychło się zgodził, ażsię temu dziwowano, przemienił się do niepoznania. Zawżdy był kwardy i niełacno ustępliwy, ale teraz to już się zgoła na kamień przemienił. Jagnę do domu przyjšł,niczego jej nie wymawiał, ale miał jš terazzgoła za dziewkę, i tak jš też uważał i honorował. Nie pomogły jej przymilania sięni uroda, ni nawet złoœć, ni te rzekome dšsy i gniewy, którymi to kobiety chłopów wojujš. Całkiem na to nie zważał, jakby muobcš była, a nie żonš œlubnš, że nawet już nie baczył, co ona wyrabia, choć dobrze pewnikiem wiedział o jej schodzeniach się zAntkiem. Nie pilnował jej nawet i jakby całkiem nie stał o niš. Jakoœ w parę dni po zgodzie pojechał do miasta i aż drugiego dnia powrócił; powiadali sobie we wsi na ucho, że u rejenta jakieœ zapisy robił, a jensi jeszcze przebškiwali z cicha, że pewnie zapis Jagusi odebrał. Juœci, że nikto prawdy nie wiedział, kromie Hanki, która wtakich łaskach u ojca teraz była, że ze wszystkim się przed niš zwierzał i radził, ale ona i tej pary z gęby nie puœciła przed nikim, co dnia zaglšdała do starego, a dzieci to już prawie nie wychodziły z chałupy, że nieraz i sypiały razem z dziadkiem, tak je bowiem miłował. Boryna zaœ jakby pozdrowiał od tej pory, chodził po dawnemu prosto i hardo na œwiat poglšdał, jeno się tak ozeŸlił w sobie, że o bele co gniewem buchał i ciężki był la wszystkich, prosto nie do wytrzymania, bo na czym swojš rękę położył, to juœci, że do ziemi przygišć się musiało i tak być, jako chciał, a nie, to fora ze dwora. Juœci, krzywdy nie czynił nikomu, ale też i dobroœci społecznie nie posiewał, nie, dobrze to czuły sšsiady. Rzšdy wzišł w swoje ręce i nie popuszczał ni na pacierz, komory pilnie strzegł, a kieszeni jeszcze barzej, sam ano wszystko wydawał i srogostróżował, bych dobra nie marnowali, la wszystkich w domu był twardy, ale już szczególniej dla Jagusi, boć nigdy tego użyczliwego słowa jej nie dał, a tak napędzał do roboty kiej tego zwałkonionegokonia i w niczym nie folgował, że i nie byłodnia bez swarów, a często gęsto i rzemień bywał w robocie albo i co twardziejsze, boiw Jagnę wlazł jakiœ zły i ciskał jš na sprzeciw. Ulegać bowiem ulegała, niewolił jš, to i cóżbyło poczšć, mężowy chleb, mężowa wola, ale na słowo przykre miała swoich dziesięć, na krzyk zaœ każden podnosiła taki wrzask, takie piekło wyprawiała, że na całš wieœ się roznosiło. Piekło też wrzało w chałupie cięgiem, jakby sobie oboje w nim upodobali, zmagajšc się we złoœci całš mocš do tela, kto kogo przeprze, a żadne ustšpić pierwsze nie chciało. Próżno Dominikowa chciała łagodzić i zgodęsprzšc między nimi, nie poredziła przemóc zawziętoœci ni żalów, ni krzywd, jakie im wsercach narastały. Borynowe miłowanie przeszło jako ta łońska zwiesna, o której nikto nie pamięta, a ostała się jeno żywa pamięć przeniewierstwa jej i krwawišcy wstyd, i luta, nieprzebłagana złoœć -w Jagnie się też dusza znacznie przemieniła, Ÿle jej było, ciężko i tak przykro, że i nie wypowiedzieć: win swoich jeszcze nie miarkowała, a kary czuła boleœniej niŸli drugie kobiety, że to i serce miała barzej czujšce, i chowana była pieœciwiej, i już wsobie była zgoła delikatniejsza od inszych. Męczyła się też, mój Jezus, męczyła! Juœci, że robiła staremu wszystko na złoœć, nie ustępowała bez musu, broniła się, jak mogła, ale to jarzmo i tak coraz ciężej i boleœniej. przyginało jej kark, a poratunku nie było znikšd: ileż to razy chciała wrócić do matki -stara się nie godziła, pograżajšc jeszcze, że przez moc odeœle jš mężowi na postronku... To i cóż miała poczšć ze sobš? co? Kiej nie poredziła żyć jak drugie kobiety, co to i parobków se nie żałujš, i uciechy żadnej, i rade znoszš domowe piekło, co dnia się bijajš z chłopami i co dnia razem spać chodzš pogodzeni. Nie, nie poredziła tego, mierziło się jej życie coraz barzej i jakaœ nieopowiedziana tęsknoœć rozrastała się w duszy, wiedziała to za czym? Za zło płaciła złem, prawda, ale w sobie była zestrachana cięgi em, pokrzywdzona wielce i tak rozżalona, że nieraz przepłakała całe długie noce, aż poduszkabyła mokra, a nieraz te dnie swarów, kłótni tak się jej przykrzyły, iż była gotowš uciekać choćby w cały œwiat! Ale gdzie to pójdzie, dokšd? Dookoła stał œwiat otwarty, ale tak straszny, tak nieprzenikniony, tak obcy i głuchy, że zamierała z bojaŸni jako ten ptaszek, kiej go chłopaki przychwycš i pod garnczek wsadzš. To i nie dziwota, że z tego wszystkiego garnęła się do Antka, choć go miłowała jakby jeno ze strachu i rozpaczy, bo wtedy, po onej nocy strasznej, po ucieczcedo matki cosik pękło w niej i pomarło, że się już nie wyrywała do niego całš duszš jak przódzi, nie biegała na każde zawołaniez bijšcym sercem a radoœciš, a jeno szła jakby z musu niewolenia, a i bez to, że w chałupie Ÿle było i nudno, a i bez to, że na złoœć staremu, a i bez to, iż się jej widziało, że wróci to dawne, wielkie miłowanie -ale na dnie głębokim serca krzewił się zjadliwy kiej trutka żal do niego, iż to wszystko, co jš spotyka, te smutki, zawody, to całe ciężkie życie, to przez niego; i ten jeszcze boleœniejszy, cichszy i nigdy nie wypowiadany żal, że on nie jest tym, jakiego w sobie umiłowała -dziki, szarpišcy żal zawodu i rozczarowania. Przeciech się jej widział raniej jakimœ inszym, takim, któren do nieba unosił miłowaniem, zniewalał dobroœciš i był ponad wszystko na œwiecie najmilejszy, a tak różny od drugich, że zgoła do nikogo niepodobien we wszystkim -a teraz widział się jej takim samym jak i drugie chłopy, gorszym nawet, bo się go barzej bojała niŸli Boryny, bo jš straszył ponuroœciš swojš i cierpieniem, a przerażał zawziętoœciš. Bojała się go, wydawał się jej dzikim i strasznym kiej tenzbój z lasów; jakże, sam ksišdz wypomniałgo w koœciele, wieœ cała odstšpiła, ludzie palcami wytykali jako tego najgorszego; biła od niego jakaœ zgroza œmiertelnego grzechu, że nieraz słuchajšc jego głosu, zamierała z przerażenia, bo widziało się jej, że zły jest w nim i całe piekło dookoła; robiło się jej wtedy tak straszno w duszy, jak wtedy, gdy dobrodziej naród napomina i mękami straszy! Ani jej nawet na myœl przyszło, że i ona winowata tych grzechów jego, gdzie zaœ, jeœli czasem rozmyœlała, to jeno o jego odmiennoœci, nie poredziła tak jasno kalkulować, ale czuła jš tylko mocno, że bezwolnie traciła coraz barzej serce do niego i sztywniała mu nieraz w ramionach, jakby piorunem z nagła rażona, pozwalała się brać, bo jakże opierać się takiemu smokowi?... a przy tym młoda przeciech była, o krwie goršcej, mocna, a on dziw nie zduszał w uœciskach, to mimo wszystko, co myœlała, oddawała mu się również potężnie tym rzutem ziemi spragnionej wiecznie ciepłych dżdżów i słońca, jeno że już ni razu dusza jej nie padała mu do nóg z onej uciechy niepowœcišgliwej, ni razu nie omraczało jejczucie takiego szczęœcia, co to aż do progaœmierci z luboœciš wiedzie, ni razu nie zapamiętała się już do cna, nie; myœlała wtedy o domu, o robotach i o tym, bych staremu co nowego na złoœć zrobić, a czasem, aby jak najprędzej jš puœcił i poszedł sobie. Właœnie teraz snuło się jej to wszystko pogłowie, spuszczała wody od kopców na podwórze, robiła od niechcenia, z przykazujeno, spoglšdajšc pilnie za głosem starego idoszukujšc się go w podwórzu, Pietrek robił zawzięcie, że ino warczała gruda i błoto wyrzucane, a ona zaœ chyba tyla, by jeno słychać było, że robi, a skoro stary poszedł do domu, nacišgnęła zapaskę na głowę i ostrożnie przebrała się za przełaz, pod Płoszkowš stodołę. Już tam Antek był. -Dyć czekam na cię z godzinę -szepnšł z wymówkš. -Mogłeœ nie czekać, kiej ci było gdzie indziej potrza burknęła niechętnie rozglšdajšc się dokoła, noc bowiem była doœć widna, deszcz ustał, ino zimny, suchywiatr pocišgał od lasów i z szumem bił w sady. Przygarnšł jš do siebie mocno i zaczšł całować po twarzy. -Gorzałka jedzie od ciebie kiej z kufy! -szepnęła odchylajšc się z obrzydzeniem: -Bom pił, œmierdzi ci już moja gęba. -Hale, o gorzałcem myœlała jeno! -powiedziała miękciej i ciszej. -Byłech i wczoraj, czemuœ to nie wyszła? -Zišb był taki, a i roboty przeciech mam niemało. -Prawda, a i starego też musisz pieœcić i pierzynš przyokrywać! -syknšł. -A przeciech, bo to nie mój chłop! -rzuciła twardo i niecierpliwie. -Jagna, nie drażnij! -Kiej ci się nie podoba -nie przychodŸ, płakała po tobie nie będę. -Przykrzy ci się już wychodzić do mnie, przykrzy... -Jakże, bo ino na mnie cięgiem huru-buru kiej na tego Łyska... -Baczysz mi to, Jaguœ, dyć mam swojego tylachna, że i nie dziwota, jak się człowiekowi wypœnie to jakie słowo twarde, nie przez złoœć przeciech, nie -szeptał pokornie i objšwszy jš tulił do siebie serdecznie, ale sztywna była, zadšsana i jeœli oddała całunki, to jakby z musu, i jeœli odrzekła to jakie słowo, to ino tak, by coœ mówić, a cięgiem się rozglšdała chcšc już wracać. Czuł ci to dobrze, czuł, to jakby mu pokrzyw nakładli za pazuchę, tak go zapiekło, aż szepnšł z wyrzutem bojaŸliwym: -Przódzi nie bywało ci tak pilno... -Bojam się, wszyscy w chałupie mogš mnie szukać... -Juœci, przódzi to choćby na całš noc się nie bojałaœ, przemieniłaœ się do cna... -Nie pleć, co się ta miałam przemienić?... Przymilkli obejmujšc się mocno, czasem cisnęli się do się goręcej, sprzšgani nagłympożšdaniem, szukajšc ust. swoich chciwie, porwani wspólnš falš przypominków, poczuciem win czynionych względem siebie, żalem nad sobš, litoœciš, głębokim pragnieniem utopienia się w sobie -ale nie poredzili, bo dusze odbiegały od siebie daleko, nie znajdowali słów pieszczonych i kojšcych, bo w sercach wrzały gorzkie urazy, tak żywe, iż bezwolnie rozplštały się im ramiona, chłodli do siebie i stali kiej te zimne słupy, że jeno serca biły im kołatliwie, a na wargach plštały się słowa czułoœci i pocieszenia. jakie chcieli sobie powiedzieć i nie poredzili. -Miłujesz to mnie, Jaguœ? -szepnšł cicho. -A bo raz ci to powiadałam? a bo nie wychodzę do cię, kiej jeno chcesz... -odparła unikliwie przysuwajšc się doń biedrem, bo żal jakiœ œciskał jej duszę i napełnił oczy łzami, że zachciało się jej płakać przed nim a przepraszać, że go już miłować nie poradzi, ale on to wnet pomiarkował, bo ten głos padł mu lodem na serce, aż się zatrzšsł cały z bólu, i złoœć, pełna wyrzutów i żalów niewstrzymanych, zalała mu serce. -Cyganisz jak ten pies; wszyscy mnie odstšpili, to i tobie pilno za drugimi. Miłujesz mnie, juœci, jak tego psa złego, któren ugryŸć może i przed którym ognać się trudno, juœci! Przejrzałem cię na wylot,znam ja cię dobrze i wiem, bych mnie powiesić chcieli, pierwsza byœ troków nie żałowała, bych ubić kamieniami, pierwsza byœ rzuciła za mnš! -gadał prędko. -Jantoœ! -jęknęła przerażona. -Cichoj, póki swoje powiedam? -krzyknšł groŸnie podnoszšc pięœcie. -Prawdę powiedam! A kiej do tego przyszło, to mi już wszystko zarówno, wszystko! -Trza mi lecieć, wołajš mnie ano! -jškała chcšc uciekać, zestraszona wielce, ale jš przychwycił za rękę, że ni drgnšć nie mogła, i chrypliwym, złym, pełnym nienawiœci głosem gadał: -A to ci jeszcze powiem, bo swojš głupiš głowš nie miarkujesz, że jeœlim na takie psy zeszedł, to i bez ciebie, bez to, żem cię miłował, rozumiesz, bez to! Za cóż to mnie ksišdz wypomniał i wygnał z koœciołakiej zbója, za ciebie! Za cóż to wieœ cała mnie odstšpiła kiej parszywego, za ciebie! Wycierzpiałem wszyćko, przeniosłem, nawet i na to nie pomstowałem, że ci starymojego rodzonego grontu zapisał tylachna...A tobie się już mierzi że mnš, wywijasz siękiej ten piskorz, cyganisz, uciekasz, bojaszsię mnie i patrzysz na mnie jak wszystkie, kiej na tego mordownika i najgorszego! Innego ci już potrza, innego! rada byœ, bych parobki za tobš ganiały kiej te psy na zwiesnę, ty!... -krzyczał zapamiętale i te wszystkie krzywdy, złoœcie, jakimi się karmił od dawna, jakimi jeno żył, zwalał na jej głowę, jš winił o wszystko, jš przeklinał za to, co przecierpiał, aż w końcu brakło mu już głosu i taka go złoœć porwała, że rzucił się do niej z pięœciami, ale opamiętał się w ostatniej chwili, pchnšłjš tylko na œcianę i spiesznie poszedł. -Jezus mój, Jantoœ! -krzyknęła z mocš zrozumiawszy z nagła, co się stało, ale nienawrócił, rzuciła się za nim z rozpaczš, zabiegła drogę i czepiła mu się szyi, to jš oderwał od siebie kiej pijawkę, rzucił na ziemię i bez jednego słowa poleciał, a ona padła z płaczem okropnym, jakby się œwiatcały nad niš zawalał. Dopiero w dobre parę pacierzy przyszła niecoœ do siebie, nie mogšc jeszcze wyrozumieć wszystkiego, to jeno czuła okropnie, że stała się jej krzywda, stała się jej taka straszna niesprawiedliwoœć; iż serce rozpękało z bólu, dusiła się w sobie i chciało się jej krzyczeć ze wszystkich sił, na cały ten œwiat -jako niewinowata, niewinowata! Wołała za nim, choć już i kroki jego ucichły, wołała w całš tę noc -na próżno. Głęboka, ciężka skrucha i ten żal serdeczny, i ten strach głuchy, gnębišcy, okropny, że może on już nie powróci, i tu miłowanie dawne, z nagła zmartwychwstałe, zwaliły się na niš ciężkim, twardym brzemieniem nieutulonychsmutków, że już i na nic nie baczšc, ryczała w głos idšc do chałupy... Na ganku zetknęła się z Kłębiakiem, którenjeno wsadził głowę do izby i krzyknšł: -Chłopski las ršbiš! -i dalej poleciał. Migiem ta wieœć rozlała się po wsi, buchnęła kiej pożar ogarniajšc wszystkie serca strapieniem a gniewem srogim, że już drzwi się nie zamykały, tak biegali po chałupach z nowinš. Juœci, rzecz była wielka dla wszystkich i tak groŸna, że cala wieœ przycichła z nagła, jak kieby piorun uderzył, chodzili lękliwie, na palcach, gadali szeptem ważšc każde słowo, rozglšdajšc się trwożnie i nasłuchujšc czajšco, nikto nie krzyczał, nikto nie lamentował i nikto pomstš nie trzšchał, bo każden czuł w tej minucie, żeto nie przelewki, a sprawa taka, na którš babie piski nie poredzš, a ino mšdre pomyœlenie i to społeczne postanowienie. Wieczór był już póŸny, ale œpik wszystkich odleciał, nie jedni kolacji odbieżeli, zapominali o obrzšdkach wieczornych, zapominali zgoła o sobie, a jeno się snuli podrogach, wystawali w opłotkach, to nad stawem, i szepty ciche, trwożne, przyt ajone drgały w mroku kiej ten brzęk pszczelny. Czas też był cichszy, deszcz przestał, pojaœniało nawet zdziebko, po niebie leciałychmurzyska stadami, a dołem nisko przecišgał mroŸny wiater, że ziemia jęła się œcinać w grudę i obmoknięte, czarne drzewa przybladły szroniejšce, głosy zaœ, choć przyduszone, szły wyraŸniej. Naraz się rozniesło, że poniektórzy gospodarze się zebrali i walš do wójta. Jakoż przeszedł Winciorek z kulawym Grzelš; przeszedł Caban Michał z FrankiemBylicš, stryjecznym Hanczynego ojca; przeszedł Socha; przeszedł Walek z krzywš gębš, Wachnik Józek, Sikora Kazimierz, a nawet stary Płoszka -jeno Boryny nikto nie dojrzał, ale mówili, że i onposzedł. Wójta doma nie było, bo zaraz po południu pojechał do kancelarii, to już wszystkie razem, całš kupš poszli do Kłęba, cisnęło się za nimi sporo ludzi, to bab, to dzieci, ale przywarli drzwi, nikogo już nie puszczajšc do œrodka, Kłębiak zaœ Wojtek miał przykazane naglšdanie po drogach i przy karczmie, czy się gdzie strażnik nie pokaże. Przed domem zaœ, w opłotkach, a nawet nadrodze zbierało się coraz więcej narodu, każdy był ciekaw, co tam starszyzna uradzi, a radzili długo, jeno że nikto nie wiedział co i jak, bo ino przez okna widać było ich siwe głowy, w półkolu pochylone do komina, na którym się palił ogień, a z boku stojał Kłšb, cosik im prawił, pochylałsię nisko i raz w raz bił pięœciš w stół. Niecierpliwoœć zaœ rosła w czekajšcych z minuty na minutę, aż w końcu Kobus, to Kozłowa, to i parobki niektóre zaczęli ki. , 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj( , @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż–Pšc —ęrc ˜\Ťc ™,žc šĽ:Đ szemrać i głoœno powstawać na radzšcych,że nic nie uradzš dobrego la narodu, bo im jeno o samych siebie chodzi, jako gotowi się jeszcze z dworem pogodzić, a resztę nazgubę podać!... Kobus się już był tak rozsierdził wraz z komornikami i drugš biedotš, że już otwarcie namawiał, by nie zważajšc na radzšcych, o sobie pomyœleć, swoje uradzić, cosik postanowić; a rychło, póki czas, póki tamte ich nie sprzedadzš... Jawił się na to Mateusz i zaczšł nawoływać do karczmy, by tam swobodnie poradzić, a nie jak te pieski pod cudzym płotem naszczekiwać... Trafiło to do serca narodowi, bo całš hurmš ruszyli do karczmy. Żyd już œwiatła gasił, ale musiał otworzyćiz trwogš patrzył na walšcš się ciżbę, wchodzili w milczeniu, spokojnie, zajmujšc wszystkie ławy, stoły i kšty, nikto bowiemnie pił, a jeno kupili się gęsto poredzajšc zcicha i wyczekujšc, kto i z czym pierwszy wystšpi... Nie brakowało skorych do pierwszeństwa, jeno że się jeszcze każden wagował wystšpić i na drugich oglšdał, aż dopiero Antek się wyrwał, na œrodek skoczył i ostro, z miejsca zaczšł pomstować na dwór... Ale choć wszystkim trafił prosto do serca,mało kto przytwierdzał, boczono się nań, patrzono zyzem, niechętnie, odwracano się nawet plecami, że to jeszcze zbyt żywo pamiętano księże wypominki, a i te jego grzeszne sprawki, nie zważał na to, a że go wnet poniesła zapamiętałoœć i jakby dziki bitkowy szał ogarniał, to z całej mocy krzyczał na końcu: -Nie dajta się, chłopy, nie ustępujta, nie darujta krzywdy! Dzisiaj wama wzięli las, ajak się bronić nie będziecie, to jutro gotowiwycišgnšć pazury po ziemię waszš, po chałupy, po dobytek! Któż im wzbroni, kto się im sprzeciwi?... Poruszył się nagle naród, pomruk głuchy poszedł po izbie, tłum się zakołysał gwałtownie, rozbłysły dziko oczy, sto pięœci naraz wyrwało się nad głowy, i sto piersi ryknęło wraz, kieby piorunami. -Nie damy! Nie damy! -huczeli, aż się karczma zatrzęsła od mocy. Na to i czekali przodownicy, bo wnet Mateusz, Kobus, to Kozłowa, to potem i drugie rzucili się we œrodek i nuż krzyczeć,nuż pomstować a judzić... że wnet karczmę zalał wrzask, groŸby, przekleństwa, tupania, bicie pięœciami w stoły i hukliwa, sroga wrzawa zagniewanego narodu. Każdy wołał swoje, każdy się srożył, każden co innego radził, że ciskali się zapamiętale, kiej te pieski w sieniach przywarte, których nie ma kto na œwiat wypuœcić i poszczuć na nieprzyjacioły... To się i tumult srogi uczynił, krzyki i sprzeciwy, bo się naród ozeŸlił i krzywdš swojš ostargał na wnštrzu, a na jedno zgodzić się nie mógł, bo nie było takiego, któren by swojš mocš wszystkich przeparłido pomsty powiódł... Kupami się zwierali, a w każdej był jakowyœ pyskacz, któren wrzeszczał najgłoœniej i pomstował, zaœ wskroœ gšszczu uwijali się przodownicy rzucajšc, gdzie trzeba było, to słowo ostre, że już w końcu jeden drugiego nie słyszał, bo wszyscy ano wraz krzyczeli. -Pół lasu położyli, a takie dęby, że w pięciuchłopa nie obejmie. -Kłębiak widział, Kłębiak! -Wytnš i resztę, wytnš, nie będš waju prosili o przyzwoleństwo! -skrzeczała Kozłowa przeciskajšc się ku szynkwasowi. -Zawdy naród krzywdzili, jak ino mogli. -Kiej takie głupie barany jezdeœta, to niech waju zapędzajš, kaj chcš... -Nie dać się, nie dać! Gromadš iœć, rozgonić, las odebrać! -Zakatrupić krzywdzicieli! -Zakatrupić! -wrzasnęli naraz i znowuj pięœcie się podniosły groŸnie, krzyk buchnšł ogromny i tłum cały zawrzał nienawiœciš a pomstš, a gdy przycichło, Mateusz krzyczał przy szynkwasie do swoich: -Ciasno jest wszystkim kiej w tej sieci, bo dwory wszędzie, ze wszystkich stron, kiej te œciany œciskajš wieœ i duszš, chcesz krowę popaœć za wsiš -w dworskie wnet utkniesz; konia wypuœcisz -dworskie za miedzš; kamieniem ciepnšć nie można, bo wdworskie padnie!... a zaraz zajmš, zaraz sšdy, zaraz sztrafy! -Prawda! prawda! Łška dobra dwa pokosy-daje -dworska juœci; najlepsze pole -dworskie, las -dworskie -wszystko -przytakiwali. -A ty, narodzie, na piaskach siedŸ, łajnem się ogrzewaj i zmiłowania Pańskiego czekaj! -Odebrać lasy, odebrać ziemię! Nie dać swojego! Długo tak krzyczeli ciepišc się w różne strony, pomstujšc i pograżajšc srogo, a żeradzili głoœno i z goršcoœciš niemałš, to niejednemu trza się było napić gorzałki dlapokrzepienia, drugie zaœ piwo la ochłody pili, a trzecim się przypominały nie dojedzone kolacje, że krzykali na Żyda o chleb i œledzie. Ale gdy sobie podjedli a podpili, przestygli mocno z zawziętoœci i zaczęli się z wolna rozchodzić nic nie postanowiwszy. Mateusz zaœ wraz z Kobusem i Antkiem, któren już cały czas na boku się trzymał i cosik swojego kalkulował, poszli do Kłęba izastawszy jeszcze gospodarzy, wspólnie z nimi uradzili coœ na jutro i cicho rozeszli się po chałupach. Noc też już było póŸna, œwiatła pogasły wizbach, cichoœć padła na wieœ, że jeno kiejœ niekiej pies zaszczekał albo wiatr zaszumiał, że przemarzłe drzewiny tłukłysię w mrokach o siebie kiej nieprzyjacioły, a potem długo i trwożnie szemrały. Przymrozek wzišł galanty, płoty pobielały od szronu, ale jakoœ zaraz z północka gwiazdy się skryły, pociemniało i zrobiło się na œwiecie posępnie, straszno jakoœ... Cały naród leżał we œpiku, ale sen był ciężki i goršczkowy, bo raz w raz zrywał się cichy płacz dziecištek, to ktosik budził się cały w potach i takim strachu dziwnym,że pacierzem duszę krzepić musiał; gdzie znowu huki jakieœ spać nie dawały, że zrywali się wyglšdać, czy nie złodzieje; niejeden zaœ krzyczał przez sen, powiedajšc potem, że zmora go dusiła; to gdziesik psy zawyły tak żałoœnie, aż sercatruchlały z trwogi, przerażajšcych przeczuć i obaw. Noc się wlekła długo i ciężko, oprzędzajšcdusze trwogš, niepokojem i strasznymi snami, pełnymi mar i widzeń goršczkowych. A skoro się jeno uczynił œwit, że chyla tylarozedniało i jaki taki oczy ozwarł i ciężkš,sennš jeszcze głowę podnosił, Antek pobiegł na dzwonnicę i zaczšł bić w dzwon kieby na pożar... Próżno mu bronił Jambroży wespół z organistš, sklšł ich, chciał nawet bić i swoje robił z całej mocy. Dzwon zaœ bił wolno, bezustannie a tak ponuro, aż strach padł na serca, że ludzie strwożeni, wylękli wybiegali na pół ubrani pytać, co się stało i ostawali już przed chałupami jakby w skamienieniu, tak zasłuchani, bo dzwon wcišż bił i huczał ponurym, wielkim głosem w œwitowych brzaskach, aż ziemia dygotała, aż wystraszone ptactwo uciekało ku borom, a naród przetrwożony żegnał się i skrzepiał w sobie, boć już i Mateusz, Kobus a drugi biegali po wsi łomoczšc kijami w płoty i krzyczšc: -Na las! Na las! WychodŸ, kto żyw! Pod karczmę! Na las!... To i na łeb i szyję przyodziewali się, że niejeden jeszcze w drodze się dopinał, a pacierz kończył i w dyrdy bieżał pod karczmę, gdzie już stojał Kłšb z niektórymi gospodarzami. Zaroiły się wnet drogi, opłotki, obejœcia, zawrzały naraz wszystkie chałupy, dzieci podniesły niemały wrzask, kobiety krzykały przez sady, rwetes powstał taki,bieganina, jak gdyby pożar wybuchnšł we wsi. -Na las! Kto ino ma z czym, kosę, to z kosš, cepy, kłonice, siekiery, a brać! -Na las! -krzykiem tym trzęsło się powietrze i huczała wieœ cała. Dzień się już zrobił duży, a cichy był, jasny, omglony jeszcze i mroŸny, drzewa stojały w osędzieliznie kiej w pajęczynach,drogi chrupały pod nogami słabš grudziš, wody się œcięły, że pełno było zamarzłychkałuży kiej tego szkła potrzaskanego, w nozdrzach wierciło ostre, rzeŸwe powietrze, a tak słuchliwe, że całym œwiatem szły te krzyki a wrzawa. Ale przycichało z wolna, bo zawziętoœć przejmowała serca i jakaœ sroga, pewna siebie, nieustępliwa moc zakamieniła dusze i oblekała je w takš surowš powagę, iż milkli bezwiednie zatapiajšc się w sobie. Tłum wcišż się zwiększał, zajęli już cały plac przed karczmš aż do drogi, stojšc gęsto, ramię przy ramieniu, a jeszcze przybywali spóŸnieni. Witano się w milczeniu, każden stawał, gdzie popadło, obzierał się naokół i czekałcierpliwie na starszyznę, która poszła po Borynę. Pierwszy był ano we wsi, to jemu się należało naród poprowadzić, bez niego żaden gospodarz by się nie ruszył. Stojali więc cierzpliwie a cicho, kiej ten bórzbity w gęstwę i zasłuchany w głosy, jakiez niego idš, i w te bełkoty strug, co gdziesik między korzeniami płynš... czasem jeno to jakie słowo przeleciało, czasem czyjaœ pięœć wychynęła w górę, to jakieœ oczy rozgorzały bystrzej, to baranice zakolebały się mocniej, to czyjaœ twarz poczerwieniała barzej i znowu nieruchomieli, że widzieli się kiej te_snopy, ustawione wpodle siebie gęsto. Kowal przyleciał, przeciskał wskroœ gęstwy i zaczšł naród odwodzić, straszyć, że za to, co zamyœlajš, cała wieœ pójdzie w kajdany i zmarnieje, a za nim młynarz powtarzał to samo, ale nikto nie zważał nanich ni słuchał -wiedziano bowiem dobrze, że obaj dworowi się wysługujš i swój majšinteres w przeszkadzaniu. I Rocho przyszedł, i ze łzami przekładał podobnie -nie pomogło. Aż w końcu i ksišdz przyleciał i jšł swoje prawić -nie usłuchali, stali nieporuszeni, nikt czapki nawet nie zdjšł, nikt go w rękę nie pocałował, a ktosik nawet głoœno, krzyknšł: -Płacš mu, to prawi! -Kazaniem krzywdy nie zapłaci -ktosik dorzucił uršgliwie. A tak patrzyli ponuro i zawzięcie, że ksišdzsię rozpłakał, nie przestajšc na wszystkie œwiętoœci zaklinać, by się opamiętali a do domów rozeszli, ale nie skończył, bo przyszedł Boryna, i cały naród do niego sięodwrócił. Maciej blady był kiej œciana i surowy, że aż mróz szedł od niego, ale oczy jarzyły mu się kiej wilkowi, szedł wyprostowany, chmurny a pewny siebie, znajomków pozdrawiał skinieniem i oczami po ludziach wodził, rozstšpiali się przed nim czynišc wolne przejœcie, a on wstšpił na belki leżšce pod karczmš, lecz nim przemówił, zaczęli w tłumie krzyczeć: -ProwadŸcie, Macieju! ProwadŸcie! -Na las! Na las! -darły się drugie. Dopiero kiej przycichło, pochylił się, wycišgnšł ręce i jšł wielkim głosem wołać: -Narodzie chrzeœcijański, Polaki sprawiedliwe, gospodarze a komorniki! Krzywda się nam wszystkim stała, krzywdarówna, jakiej ni œcierpieć, ni podarować! Dwór las nasz tnie, dwór nikomu z naszych roboty nie dawał, dwór cięgiem na nas nastaje i do zaguby wiedzie!... Bo i nie spamiętać mi tych krzywd, tych fantowań, tych szkód, a utrapień, jakie cały naród ponosi! Podawalim do sšdu -co mu kto zrobi!JeŸdzilim ze skargš -na darmo. Ale miarka się przebrała, tnie nasz bór! Pozwolim to, na to, co? -Nie, nie! nie dać! Rozpędzić, zakatrupić, nie dać! -krzyczeli, a twarze szare, chmurne, zasępione rozbłysły wnet kiejby piorunami, sto pięœci zamigotało w powietrzu i sto gardzieli zaryczało, a gniew zatrzšsł sercami. -Nasze prawo, a nikto go nam nie przyznaje. Nasz bór, a tnie go! To i cóż my, sieroty, poczniemy, kiej nikt na ; wiecie o nas nie stoi, a wszystkie ukrzywdzajš, cóż?... Narodzie kochany, ludzie chrzeœcijańskie, Polaki, to mówię wama, że rady już inszej nie ma, jeno samimusimy swojego dobra bronić, gromadš całš iœć i boru ršbać nie pozwolić! Wszystkie chodŸmy, kto jeno żyw, kto jeno kulasami rucha, całš wsiš, wszystkie jak jeden! Nie bójta się niczego, ludzie, nie bójta, nasze prawo, to i nasza wola i sprawiedliwoœć nasza, a całej wsi karać nie ukarzš. Za mnš, ludzie, zbierać się duchem, za mnš! Na las! -ryknšł mocno. -Na las! -odwrzasnęli wraz wszyscy, rum się uczynił, tłum się zakołysał, rozpękł i z krzykiem każden w dyrdy leciał do domu sposobić się, że powstała goršczkowa spieszna krzštanina, przybierania się, zaprzęgi, wycišgania sań, rżenie koni, wrzaski dzieci, klštwy, to kobiece lamenty, że ino się wieœ trzęsła od przygotowań, a może w jakie dwa pacierze już narychtowani cišgnęli na topolowš, gdzie czekał Boryna w saniach wraz z Płoszkš, Kłębem i co pierwszymi. Ustawiali się w rzędy, jak komu popadło, chłopy, parobki, kobiety, dzieci nawet co starsze ruszyły; kto był saniami, kto konno, kto wozem, a reszta, wieœ prawie cała na piechty się wybrała i zwarła się wgęstwę kieby w ten zagon długi, szumišcy zbożem, przeroœnięty czerwieniš kobiecych przyodziewków, nad którym ino się trzęsłykoły niezgorsze, to widły zardzewiałe, to cepy, a tu i owdzie kiej błyskawica zamigotała kosa, że jakby na rolę cišgnšł naród, jeno że nie było œmiechów, żartów iwesela. Stali w cichoœci, omroczeni, surowi, gotowi na wszystko, a gdy już nastał czas, Boryna wstał w saniach, ogarnšł naród oczami i krzyknšł żegnajšc się: -W imię Ojca i Syna, i Ducha œwiętego! Amen, w drogę ! -Amen! Amen! -przywtórzyli, a że zaœwiegotała właœnie sygnaturka, snadŸ ksišdz ze mszš wychodził, żegnano się, zdejmowano czapki, bito się w piersi, a jakitaki -westchnšł żałoœnie i ruszali sfornie, mocno i w milczeniu, i całš prawie wsiš, jeno kowal przywarł gdziesik w opłotkach,przebrał się do chałupy, skoczył na konia ipopędził bocznymi drogami ku dworowi, Antek zaœ któren był od samego zjawienia się ojca skrył się w karczmie, skoro ruszyli, wzišł od Żyda fuzję, schował jš pod kożuch i pognał do borów na przełaj przez pola... nie oglšdajšc się nawet za gromadš... A naród ruszył żwawo za Borynš, jadšcym na przedzie. Tuż za nim cišgnęły Płoszki, ilu ich było z trzech chałup, ze Stachem na przedzie, naród był nieurodny, ale pyskaty szumny i wielce w siebie dufajšcy. A za nimi Sochy, których wiódł sołtys. A trzecie były Wachniki, chłopy drobne, suche, ale zajadłe kiej osy. A czwarte szły Gołębie Mateusz im przewodził, niewiela ich, było, jeno że starczyli za pół wsi, bo same zabijaki nieustępliwe i rozrosłe kiej dęby. A pište Sikory, krępe niby pnie, żylaste i mrukliwe. A potem Kłębiaki i młódŸ druga, wyrosła, bujna, swarliwa i na bitki wszelkie łakoma,którš prowadził Grzela, wójtów brat. A w końcu Bylice szły, Kobusy, Pryczki, Gulbasy, Paczesie, Balcerki i kto by je tam wszystkie spamiętał!... Szli mocno, aż się ziemia trzęsła, posępni, kwardzi a groŸni kiej ta chmura gradowa, co to jeno połyskuje, nabrzmiewa piorunami, głuchnie, a leda chwila spadnie iœwiat cały roztratuje. A za nimi niesły się płacze, wrzaski i lamenty pozostałych. Œwiat był jeszcze zmartwiały od nocnego chłodu, pełen sennej głuszy i spowity w lute i szkliste mgły. Cichoœć zalegała bory, zišb przecišgał ostry i słaby brzask zórz oczerniał czuby isypał się gdzieniegdzie na œniegi blade. Jeno na Wilczych Dołach grzmiały huki walšcych się raz po raz drzew, bicie siekier i przeszywajšcy, zgrzytliwy pisk pił. Walili bór!... Więcej niŸli czterdzieœci chłopa pracowało od samego œwitania; kieby to stado dzięciołów spadło na bór, przypięło się do drzew i kuło tak zawzięcie i zajadle, że drzewa padały jedne po drugich, poręba rosła, pocięte olbrzymy leżały pokotem niby łan stratowany, a jeno kajœ niekaj niby te osty kwarde sterczały smukłe nasienniki pochylajšc się ciężko jako matki żałoœnie płaczšce nad pobitymi, kajœ niekajszeleœciły smutno krze nie docięte, to jakaœ drzewina -mizerota, której topór nie chycił, dygotała trwożnie -a wszędy, na płachtach œniegów podeptanych, niby na tych całunach ostatnich, leżały pobite drzewa, kupy gałęzi, wierzchoły martwe i kloce potężne, obdartym i poćwiertowanym trupom podobne, zaœ strugi żółtych trocin rozsšczały się w œniegach kieby ta żałosnakrew lasu. A wokół nad porębš, niby nad grobem otwartym, stał las zbitš, wyniosłš i nieprzeniknionš ciżbš, jako te przyjacioły, krewniaki a znajomkowie, co gęstwš stanęlipochylonš i w trwożnym milczeniu, z tłumionym krzykiem rozpaczy nasłuchujš padajšcych w œmierć i patrzš zdrętwiali na nieubłaganš koœbę. Bo rębacze szli naprzód nieustannie, rozwiedli się w szerokš ławę i z wolna, w milczeniu wpierali się w bór, zda się niezmożony, któren posępnš, wyniosłš œcianš pni zwartych zastępował im drogę, a tak przysłaniał ogromem, że ginęli zgoław cieniu konarów, jeno topory błyskały w mrokach i biły niestrudzenie, jeno œwist piłnie ustawał ani na chwilę, a co trochę drzewo się jakieœ chwiało i z nagła, kiej ten ptak zdradnie pochwycony we wnyki, odrywało się od swoich, biło gałęziami i z ki. , 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj( , @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż›@ţc œ>čc &łc žŮ,b ˙˙jękiem œmiertelnym padało na ziemię -a za nim drugie, trzecie, dziesište... Padały sosny ogromne, już od staroœci ozieleniałe, padały jedle, kieby w zgrzebnekapoty przyodziane, padały œwierki rozłożyste, padały i dęby bure, brodami siwych mchów obrosłe kiej te starce, których pioruny nie zmogły i setki lat nie skruszyły, a topory na œmierć powiedły, a inszych zasie tyle podlejszych drzew, któż to wypowie, ile a jakich padało! Las marł z jękiem, drzewa padały ciężko jako te chłopy w boju œciœnięte a parte jedne przez drugie, nieustępliwe, krzepkie, jeno że bite mocš niezmożonš, iż ni „Jezus!”krzyknšć nie krzyknš i wraz całš ławš się chylš, i w lutš œmierć padajš. Jęk jeno rozbrzmiewał po lesie, ziemia drgała cięgiem od zwalonych drzew, siekiery waliły bez przestanku, zgrzyt pił nie ustawał, a œwist gałęzi, niby ten wzdych ostatni, przedzierał powietrze. I tak szły godziny za godzinami, a coraz nowe pokosy drzew zalegały porębę i robota nie ustawała. Sroki krzyczały wieszajšc się po nasiennikach, to czasem stado wron przecišgało z krakaniem nad tym polem œmierci, to zwierz jaki wysuwał się z gęstwiny, stawał na skraju i długo wodził szklistymi oczami po skołtunionych dymach ognisk, po drzewach padajšcych, a dojrzawszy ludzi z bekiem uciekał. A chłopi ršbali zawzięcie wżerajšc się w bór kiej te wilki, gdy stada dopadnš, a ono się zbije w kupę i zdrętwiałe œmiertelnie, pobekujšce, czeka, póki ostatnia owieczka nie padnie pod kłami. Dopiero po œniadaniu, gdy słońce podniesło się do tela, że osędzielizna jęła skapywać, a złote pajški œwiatła pełzały wskroœ boru, dosłyszał ktosik dalekš wrzawę. -Ludzie jakieœ idš całš gromadš -rzekł któryœ przyłożywszy ucho do drzewa. Jakoż i gwar był coraz bliższy i wyraŸniejszy, że wnet rozległy się pojedyncze okrzyki i głuchy tupot wielu nóg, a nie wyszło i Zdrowaœ, kiedy na dróżce biegnšcej od wsi zamajaczyły sanie,które wnet wypadły na porębę, stojał w nich Boryna, a za nim konno, wozami i piechty wysypywał się gęsty tłum kobiet, chłopów i wyrostków, a wszystko to podniesłszy srogi krzyk jęło gnać ku rębaczom. Boryna wyskoczył ze sani i pognał przodem; za nim zaœ, gdzie kto ino wzišł miejsce, lecieli drudzy, kto był z kijem, ktoznów groŸnie potrzšchał widłami, któren cepy dzierżył mocno w garœci, inszy kosš migotał, a inszy jeszcze z prostš gałęziš, a jak kobiety, to prosto z pazurami i wrzaskiem, a wszystkie runęli na przerażonych rębaczów. -Nie ršbać! Wara od boru! Nasz las, nie pozwalamy! -wrzeszczeli razem, że i nikto nie wyrozumiał, czego chcieli, dopiero Boryna przystanšł przy struchlałych i ryknšł, że na cały las się rozległo: -Ludzie z Modlicy! ludzie z Rzepek i skšd to jeszcze jesteœta, słuchajcie ! Przycichło zdziebko, a on znowu wołał: -Zabierzta, co wasze, i idŸta z Bogiem, ršbać wzbraniamy, a któren by nie usłuchał, z całym narodem miał będzie sprawę... Nie opierali się, boć srogie twarze, kije, widły, cepy i tyla narodu rozgniewanego, gotowego do bitki, strachem przejmowało, to zaczęli się zmawiać, skrzykiwać, topory za pas zakładać, piły zbierać i kupić się dosię z pomrukiem gniewnym, a zwłaszcza Rzepczaki, że to szlachta była i od wieków w kłótniach sšsiedzkich z Lipczakami, to wyklinali w głos, trzaskali toporami, odgrażali się, ale chcšc nie chcšc ustępowali przed siłš, a naród zaœ krzykałgroŸnie, następował na nich i wypierał w bór. Insi zaœ rozbiegli się po porębie gasić ogniska i rozwalać poukładane sšżnie, a baby, z Kozłowš na przedzie, dojrzawszy budy zbite z desek na kraju poręby pognałytam i nuż je rozdzierać a rozwłóczyć po lesie, by i œladu nie zostało. Boryna zaœ, skoro rębacze ustšpili tak łacno, skrzykiwał gospodarzy i namawiał, bych całš gromadš do dwora teraz iœć i zapowiedzieć dziedzicowi, aby się nie ważyłlasu ruszyć, póki sšdy nie oddadzš, co jest chłopskiego. Ale nim się zmówili, nim wymiarkowali, co zrobić, aby było jak najlepiej, baby podniesły krzyk i zaczęły bezładnie uciekać od bud, bo kilkanaœcie koni wypadłych z lasu jechało im na karkach... Dwór uprzedzony przybywał rębaczom na pomoc. Na czele parobków jechał rzšdca, wpadli na porębę ostro i zaraz z miejsca dopadłszy kobiet zaczęli je prać batami, a rzšdca, chłop kiej tur, bił pierwszy i krzyczał: -Złodzieje, wszarze! Batami ich! W postronki, do kryminału! -Kupš, kupš, do mnie, nie dawać się! -wrzeszczał Boryna, bo naród już się rozlatywał zestrachany, ale na ten głos powstrzymywali się w miejscu i nie baczšc na baty, prażšce niejednych już po łbach, w dyrdy, osłaniajšc rękami głowy, biegli do starego. -Kijami psubratów! Cepami w konie! -krzyczał rozsrożony stary i porwawszy jakiœ kół pierwszy rzucił się na dworskich;a prał, gdzie popadło; za nim zaœ, kiej ten bór wichurš gniewu przejęty, zwarły się chłopy ramię w ramię, cepy przy cepach, widły przy widłach i z krzykiem ogromnymrunęli na dworskich prażšc, czym kto ino mógł dosięgnšć, aż zadudniało, jakby kto groch na podłodze kijem wyłuskiwał. Podniesły się wrzaski nieludzkie, przekleństwa, kwiki przetršcanych koni, jęki rannych, głuche a gęste razy kołów, szamotania chrapliwe i dzikie pokrzyki pobojowiska. Dworscy bronili się tęgo, wymyœlali i bili niezgorzej od chłopów, ale zaczęli się w końcu mieszać i cofać, bo konie smagane cepami stawały dęba i z kwikiem nawracały ponoszšc, aż rzšdca, widzšc, cosię dzieje, spišł swojego ułanka i skoczył w całš kupę narodu, ku Boryrnie, ale ino tyla go było widać, bo naraz zawarczały cepy i kilkadziesišt bijaków spadło na niego, a kilkadziesišt ršk chwyciło go ze wszystkich stron i wyrwało z konia, że kiej ten kierz, ryjem podważony, wyleciał w powietrze i padł w œnieg, pod nogi, iż ledwie go Boryna ochronił i zawlókł nieprzytomnego w przezpieczne miejsce. Skłębiło się wtedy wszystko z nagła, jak kiedy wicher uderzy niespodzianie w kopy, zamšci, że jeno jeden kłęb nierozeznany się uczyni, tacza po polu i przewala po zagonach; krzyk się podniósł straszny i taki zamęt, taki wir, że już nic nie było widno, kromie splštanych kup tarzajšcych się po œniegach, kromie pięœci walšcych z wœciekłoœciš, a czasem jakiœ wydzierał sięz kupy i uciekał kiej oszalały, ale nawracał wnet i z nowym krzykiem, z nowš wœciekłoœciš rzucał się do bitki. Prali się w pojedynkę i kupami, wodzili za orzydla, to za łby, gnietli kolanami, ozdzierali do żywego mięsa. a przeprzeć sięjeszcze nie mogli, bo dworscy pozeskakiwali z koni, nie ustępujšc ani na krok, ile że przybywała im cišgła pomoc, bo rębacze przeszli na ich stronę i tęgo wspierali; pierwsze Rzepczaki hurmš a milczkiem kiej te złe psy rzucili się pomagać, a wiódł wszystkich borowy, któren w ostatniej chwili się zjawił, że zaœchłop był jak byk, mocarz głoœny na okolicę, a przy tym zadzierzysty i swoje sprawy z Lipcami majšcy, to pierwszy się rzucał w pojedynkę na całe kupy, rozbijał łby kolbš fuzji, rozpędzał i tak prał, że niech Bóg broni! Poszedł nań Stacho Płoszka, by go wstrzymać, bo już naród zaczšł przed nim uciekać, to go uchwycił za orzydle, okręciłnad sobš i rzucił na ziem kiej ten snopek wymłócony, aż Stacho padł nieprzytomny. Skoczył doń któryœ z Wachników i trzasnšłgo cepami gdziesik w ramię, ale dostał na odlew pięœciš między oczy, że jeno ozwarł ramiona i z tym słowem „Jezus! ” rymnšł na ziemię. W końcu już i Mateusz nie wytrzymał i rzucił się do niego, ale choć chłop był w mocy jednemu Antkowi równy, nie wytrzymał i pacierza, borowy go zmógł, sprał; w œniegu utytłał i do ucieczki przyniewolił, a sam ruszył ku Borynie, któren w kupie całej wodził się za łby z Rzepczakami, ale nim się doń dobrał, opadły go z wrzaskiem baby, przechwyciłypazurami, wpięły mu się w kudły, splštały i przygišwszy do ziemi wodziły się z nim -jako te kundle, kiej psa owczarskiego opadnš, kłami za skórę ujmš i ciepiš się żenim to w tę, to w owš stronę. Ale już pod ten czas i naród brał górę, zwarli się i pomieszali kiej te liœcie, każdenswojego ułapił, dusił i taczał się z nim po œniegu, a baby dopadały z boków i darły zakudły. Wrzask było ano już taki, zamęt, kotłowanina, że swój swojego ledwie rozpoznał, ale w końcu przeparli dworskich, paru już z nich leżało pokrwawionych, a insze zaœ zmordowane, osłabłe, chyłkiem uciekały w las, tylko rębacze bronili się ostatkami sił, a nawet gdzieniegdzie prosili o miłosierdzie, ale że naród był rozsrożony jeszcze barzej na nich niŸli na dworskich, że rozgorzał kiej ta żagiew na wietrze, to próœb nie słuchał i na nic nie baczył, jeno prał z całš wœciekłoœciš. Porzucali kije, cepy, widły, a. zwarli się namoc, chłop z chłopem, pięœć na pięœć, siłana siłę, gnietli się tak ano, dusili, ozdzierali, kulali po ziemi, że już przymilkły wrzaski, a tylko ciężkie charczenia, klštwy a szamotania słychać było. Taki się sšdny dzień zrobił, że i wypowiedzieć nie sposób ! Ludzie poszaleli prawie, zawziętoœć nimi rzucała i gniew ponosił, a zwłaszcza Kobus z Kozłowš widzieli się całkiem powœciekani, że aż strach było na nich patrzeć, tak byli okrwawieni, pobici, a mimo to rzucajšcy się na całe kupy. Tak się ano przepierali jeszcze, a z coraz większym krzykiem Lipczaków, że już się zaczynały gonitwy uciekajšcych i bicie w dziesięciu jednego, gdy borowy opędził się wreszcie babom, ale srodze poturbowany i przeto jeszcze wœcieklejszy zaczšł skrzykiwać swoich, a dojrzawszy Borynę skoczył na niego, chycili się wpół, opletli barami kiej niedŸwiedzie i nuż się przepierać a zataczać, a bić o drzewa, bo się już byli wywiedli w bór. Na to właœnie nadleciał Antek, spóŸnił się wielce, więc przystanšł na skraju boru, byzłapać nieco powietrza i wnet dojrzał, co się z ojcem dzieje. Zatoczył dookoła jastrzębimi œlepiami, nikto na nich nie baczył , wszystkie ano były w takiej bitce, w takim pomieszaniu, że ni jednej twarzy nie rozeznał, więc cofnšł się, chyłkiem przedostał się do Boryny i przystanšł o parę kroków za drzewem. Borowy przemagał, ciężko mu szło, bo już był srodze zmordowany, a i stary trzymał się krzepko, padli właœnie na ziemię, tarzajšc się kiej dwa psy i tłukšc o ziemię,ale coraz częœciej stary był na spodzie, czapa mu zleciała, że jeno ten siwy łeb podskakiwał po korzeniach. Antek raz się jeszcze obejrzał, wycišgnšł flintę spod kożucha, przykucnšł i przeżegnawszy się bezwiednie, zmierzył doojcowej głowy... nim jednak spuœcił kurek, porwali się obaj na nogi, Antek też się podniósł i fuzję przyłożył do oka -nie strzelił jednak, strach nagły, okropny œcisnšł mu tak serce, że ledwie mógł dychać, ręce mu latały kiej w febrze, zadygotał cały, w oczach pociemniało i taksię zakręciło w głowie, że stał długš chwilę, nie wiedzšc zgoła, co się z nim dzieje, naraz rozległ się krótki, przerażajšcy krzyk: -Ratujta, ludzie!... Ratujta!... Borowy właœnie w ten mig trzasnšł Borynękolbš przez łeb, aż krew chlusnęła, stary jeno zakrzyczał, podniósł ręce do góry i padł kiej kloc na ziemię... Antek oprzytomniał, rzucił fuzję i skoczył do ojca; stary jeno charczał, krew zalewała mu twarz, głowę miał prawie na pół rozłupanš, żyw był jeszcze, ale już oczy zachodziły mu mgłš i kopał nogami. -Ociec! Mój Jezus! Ociec! -wrzasnšł strasznym głosem, porwał go na ręce, przytulił do piersi i zaczšł wniebogłosy krzyczeć: -Ociec! Zabili go! Zabili! -wył kiej ta suka, gdy jej dzieci potopiš. Aż kilkoro ludzi co najbliższych posłyszało i przybiegło na ratunek; złożyli pobitego nagałęziach i jęli œniegiem obwalać mu głowę i ratować, jak ino poredzili. Antek zaœ przysiadł na ziemi, targał się za włosy i krzyczał nieprzytomnie: -Zabili go! Zabili! Aż myœleli, iż mu się z nagła w głowie popsuło. Naraz ucichł, przypomniał sobie z nagła wszystko i rzucił się do borowego. z krzykiem przerażajšcym i z takim szaleństwem w oczach, że borowy się zlškł i zaczšł uciekać, ale czujšc, że go tamten dogania, odwrócił się raptem i strzelił mu prawie prosto w piersi, nie trafił go jednak jakimœ cudem, tyle jeno, że twarz osmalił, a Antek zwalił się na niego jak piorun. Próżno się bronił, próżno wymykał, próżnoprzywiedziony rozpaczš i strachem œmiertelnym o zmiłowanie prosił -Antek porwał go w pazury kiej ten wilk wœciekły,zdusił za gardziel; aż grdyka zachrzęœciała, uniósł do góry i tłukł nim odrzewa potšd, póki ostatniej pary nie puœcił. A potem jakby się zapamiętał, że już nie wiedział, co robił; rzucił się w bitkę, a tam, kędy się zjawił, serca truchlały, ludzie uciekali ze strachem, bo straszny był, umazany ojcowš krwiš i swojš, bez czapki, z pozlepianym włosem, siny kiej trup, okropny jakiœ a tak nadludzko mocny, że prawie sam jeden zmordował i pobił tę resztę dajšcych opór, aż musieli go w końcu uspokajać i odrywać, boby zabijał naœmierć... Bitka się skończyła i Lipczaki, choć zmordowani, pokaleczeni, okrwawieni, napełniali las radosnš wrzawš. Kobiety opatrywały co ciężej rannych i przenosiły na sanie, a było ich niemało, Kłębiak jeden miał złamanš rękę, JędrzychPaczeœ przetršcony kulas, że stšpić nie mógł i darł się wniebogłosy, kiej go przenosili, Kobus zaœ był tak pobity, że się ruchać nie mógł, Mateusz żywš krew oddawał i na krzyż narzekał, a insi też ucierpieli nie gorzej, że prawie nie było anijednego, który by cało wyszedł, ale że górę wzięli, to i na ból nie baczšc pokrzykali wesoło a rozgłoœnie -i zabierali się do powrotu. Borynę złożyli w saniach i wieŸli wolno bojšc się, by w drodze nie zamarł, nieprzytomny był, a spod szmat wcišż wydobywała się krew zalewajšc mu oczy i twarz całš, blady był jak płótno i zupełniepodobny do trupa. Antek szedł przy saniach, wpatrzony przerażonym wzrokiem w ojca, podtrzymywał mu głowę na wybojach i razwraz bełkotał cicho, proszšco, żałoœnie: -Ociec! Loboga, ociec!... Ludzie szli bezładnie, kupami, jak komu lepiej było, a lasem, bo œrodkiem drogi szły sanie z poranionymi, jaki taki jęczał i postękiwał, a reszta œmiała się głoœno, pokrzykujšc wesoło i szumnie. Zaczęli opowiadać sobie różnoœci, a przechwalać się z przewagi i przekpiwać z pokonanych, gdzieniegdzie już i œpiewy zaczęły się rozlewać, ktoœ znów krzykał na cały bór, aż się rozlegało, a wszyscy byli pijani triumfem, że niejeden zataczał się na drzewa i potykał o lada jaki korzeń. Mało kto czuł pobicie i zmęczenie, bo wszystkie serca rozpierała nieopowiedzianaradoœć zwycięstwa, wszyscy pełni byli wesela i takiej mocy, że niechby się kto sprzeciwił, na proch by starli, na cały œwiat by się porwali. Szli mocno, głoœno, hałaœliwie, toczšc jarzšcymi oczami po tym borze zdobytym, któren chwiał się nad głowami, szumiał sennie i sypał na nich rosisty opad osędzielizny, kieby tymi łzami pokrapiał. Naraz Boryna otworzył oczy i długo patrzał w Antka, jakby sobie nie wierzšc, aż głęboka, cicha radoœć rozœwieciła mu twarz, poruszył ustami parę razy i z największym wysiłkiem szepnšł: -Tyżeœ to, synu?... Tyżeœ?... I omdlał znowu. ------Konwersja: rpg6@go2.pl œ drzewina -mizerota, której topór nie chycił, dygotała trwożnie -a wszędy, na płachtach œniegów podeptanych, niby na tych całunach ostatnich, leżały pobite drzewa, kupy gałęzi, wierzchoły martwe i kloce potężne, obdartym i poćwiertowanym trupom podobne, zaœ strugi żółtych trocin rozsšczały się w œniegach kieby ta żałosnakrew lasu. A wokół nad porębš, niby nad grobem otwartym, stał las zbitš, wyniosłš i nieprzeniknionš ciżbš, jako te przyjacioły, krewniaki a znajomkowie, co gęstwš stanęlipochylonš i w trwożnym milczeniu, z tłumionym krzykiem rozpaczy nasłuchujš padajšcych w œmierć i patrzš zdrętwiali na nieubłaganš koœbę. Bo rębacze szli naprzód nieustannie, rozwiedli się w szerokš ławę i z wolna, w milczeniu wpierali się w bór, zda się niezmożony, któren posępnš, wyniosłš œcianš pni zwartych zastępował im drogę, a tak przysłaniał ogromem, że ginęli zgoław cieniu konarów, jeno topory błyskały w mrokach i biły niestrudzenie, jeno œwist piłnie ustawał ani na chwilę, a co trochę drzewo się jakieœ chwiało i z nagła, kiej ten ptak zdradnie pochwycony we wnyki, odrywało się od swoich, biło gałęziami i z ki. , 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj( , @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż”üżN¸÷ż@