.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBAHٟHYHdAD dT,0Q 4 4:9Q 4 4:N8Q 4 4: S 4:8  0S`H`hH`/.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBA 0Uih7 RUD@ 0X@ q`PUUQ HAptbd5Q1QUUQl)`D` P@ @I Hps'6FTQE%In@p`P+5@;7g;#Oh(qF&PRQ oOwww.a$PcWЏ`^&'_ ?dP@*Q?piIp`5SQUEU`ߖ_p`_c~P?@G@FTtU4b_`dHpw6fP0;UhGsPpIwrF@TPAUE@?c@`@wGfaUP ?Ph`tp@ff1UU$b!o{׀(2?ulB_a{%aQbrf>)< ^ 5~C?B{A H7p6 `^Q5UU@IFtrdUQE@??faUR0U?@)A)(wJfZS00%1[1F!wpfU!U UU4AwwGf~_ @DwfaS#P`@A0PU@k_ ! T?2ifa$UEDQ$!?^%^?#I@hwttFbBEqA  wBd@Q@biq_TR0BC?ww??QbTUBU4$??dQC!?ۙA_swwbE3_Ai~$_~`1P0S$I`QiÆqw 6UT'@i `h`GGGf&A%`iݑhHq#FF]E$E~a Iqi!GOETHH#`P1a C@q@81b@r6F0`ffPFR??01?HB*i8btwa79*Q@ _ TPp#```0w%FS ?`0660SS R8 DqF6 Qy@`p?TPU4q? ~@  7 _0\/zz @0H??*kp3$$$$RSSC4FF%RteC4VG%RddC455%BBBBX=RJZ9gs{X=LJZ1gs{gCClC)C] 𵆰KN$kIHRR!B!GOys@-h$U`!!4, W@  7B  ?' xG 7(9"HBa8dI# h@C8!> - @'% x 7 / ' L '` h #@ Hx( GhCXC C2C J'PhR{3:3z;@* 9+ѐpGhC񵂰 )Hh.8PCpR(0 9 B %($EHh( "B"1# .1o0:0z!@4B Hh ))IBIIIBIIAG1hCHIh h`B@@#@Oi#B i1a)ۉ HaaI ` !@CpGhCCC!"R( KR(HQ1B !HpG0  #GK *KK#A#CETS0 \ ,!!1BCR0(۰pG0*A A"I2 "HpG@I" pG@NhH1iCA@@ 0a xA(h (ya` h 7B  ?'! 1@#BHМC` GC "JI# h@#[B EHpEI hO#'<pK $x#Cp"Cp8< $Qx9K!CQph !#B!`4I`4I3IMH`$] h`!!4,*L C8a!Lhi@Hhh (ڠ!I!IXH` 8@H8@$( 2`!4 ,L C I  IMGC2lCC `8` $M/`U/ HC(a/ / ` Ӯh/ѰI/IX` @/(/ H @O8CGC h`` G G Oh 0*2Rh"B"]GCK"hB"%0NGCB828!RGOFFONwith RONOFFSLOWMO5min10min30minOFFIIIIIIIIIIIIIIINormalTurboCrapProtGBAGBPNDS1P2PLink2PLink3PLink4PBlackGreyBlueNoneYellowGreyMulti1Multi2ZeldaMetroidAdvIslandAdvIsland2BaloonKidBatmanBatmanROTJBionicComCV AdvDr.MarioKirbyDK LandDMGMGBSGBCGBAGBAuto Goomba Pogoomba ' I" ;`AHx('@I XhF? @HAIx XiFhFiF" F;O @ 2 2 > GPowered by XGFLASH2.com 2005uChav2.2 on wC`C`B autofire: A autofire: 2`Controller: Display->Other Settings->Link TransferSleepRestartSave State->Load State->Manage SRAM->Exit Q" 6h:H;Ix X:hFiF 8H8Ox8:XhFiF 6L7Ix X6hFiF x4I X4hFiF 4H4h :XhFiF y0:XhFiF /H/x:XhFiF /H/hhFiF G Other Settings(`VSync: _`FPS-Meter: C`Autosleep: `EWRAM speed: 2Swap A-B: Autoload state: (Goomba detection: PaGame Boy:  " HIh XhFIiF 7HIx XhFfOKBa  @&60`.CH p ;pAH[#  >Np00Xp!000pp@;p#C3H&1H1A1HA(1%H&V f>Й(`]0 Z&v  # 06N<,$$ 4D=- Hh. 47?/ JGgCTCC brac#\T3:рpG H!I LhB 8hB <`x`Gg1W!"Cxx;Cx?;Cx?;CY02*ۀpG e") |"* wZ'?рG Write error! Memory full. Delete some games.1K1Oh#[<f'BC#fB7B+) #[B 5 (92>.'C.`h`=- 9*d'C'``` I02 `!Ip02B @I9 GCg^)2:p01ypG "S!H9 !7< 9< !7< }9 79 G00:00:00 - 00/00kKCIh h&1+AL! + + h)89B)) !`  Y'# ` B )"B" 0 1_Bѡh7  &.ѽB  i"2 D/"3 =( ("B" 0." )7 (" H` `GCgPush SELECT to deleteSave state:Load state:Erase SRAM:CKL(#[30 g``Hh`Hh2`HOx(8I Hh1.1"8NGg0CPCuCgCTC LjF ` (ќG  "! h-!h8BH ` 8@jF (H8@C #L!:#k LjF `  @"! h("! h 8@jF H8@GgCd#C% I NBh3B1` *I `GgCIh" J)0% )>hI`GgCH#h@pGlC( Hh/jF!(HhGPCTC(јG ") O#!";HhjF!v( "!6( g Saving.gPC(4! N(-h()!D("#[M0"#K!I H631!"H`!8Gg0!HKJ?"!GgA(< Hx8Hhw! ! -hB "RIH<// "Ah J00""RIH"GdCPCHx"Hh-jF! (hBE"R I HjF!8(zGdCPC  .MiF(`(G @&h%(B(!{%mH5hB#[B I") `%5<- M"!(h)h8BH(` 8@iF ( H8@CpC ROM not found.I(IjF! ("L#[0" IHhqHhHqHIx xCI x CI xICqHxHhO`/"! #[0"Gg0g8\_C(C_dCPC(!jF! (Jy`Ay J`y Jp!@ Jp!@ J#pI@@ pG8\_C(C_&O(C !I%=p70BjF! Z(L#[0"IHJhqHhHqHxqxyCq/`"! #[0"Gg0g8\_CC8O8J9j `%3L.S][D/7>W S BՉ-63CCBiсщ) щIaZ %KB$H!!с!C P CKBH!KBH!KBPh(Е`h(Аh8`HH8bH#CpG!`Q`сQ`gC @0&@  HKhB Hx( H! I CII#CpGC0vC CB0ӄFR) xp@Iу:Ӱɸ:Ұ 2 p Cp p p xpI@R`FpG CCXPpGR\TpG/Y@P@ KRB#BBRB[AB Z@P@Y@pGGGGG G(G0G8G CфF0 LC+@# @pB0`FpG xpI[*pG2x+ x1p2+pG/KRB#BBRB[ABpGFCˀ  xx[IR gFpGFRp@: C C  :ӁTR`FpGxG0`B @ @   !QR B0`BaB/F C ӰL;C+@рҰ xpI@+ R`FpG p@R`FpGxG--N< \/ Divide by zero///4 ,P$PP //38//1e "" \  /\ \$/< }Ϡ0\ }Ϡ@\  @0}ϠP\ // XTS4xVͫ0 FhnzZ~h2 0;.Yk  RT;h;h;h;;;T; T; = = =<<<<<===<<<<<<" =l=H=T; O-<04 +**)HAIB*@/@GPO|xt,`- .{H x@@44P,T(X$\ㄔGO 2 ZB^?O/pD-逡$ b(`4@ 0 PPQ0S$pD/XCP ` w9`9@9,C BB4Cx0@P`x404x40x4L-`ጠ匰Z @O PPQP$T0IE?@  L/xxxx h>P`@: ;;,'t,C2\+phà`àbàcàdàeàhàiàlàmàpàrà`sàtàu` àxàyà|à}ààà`bcdehilmprs`tu` xy|}wxFFFG8GhGGG H(??(@@(AA(B?(M3"o{3"o{3"o{3"o{UUUUUUUUUUUUUUUUUUZJZcUUUތk)ZcZJggU F%)YZJZcޢBk{URZJ!1sJ!!scR)祥{))Bu)ksJ!!scR)祥{))BތZsJ!!kkcB{))BȐPDBRRRRZZk{!BRZ{9RZ{9RZ{9Zk{!Bε!)99JZ9ﭥkZZB猥BRkRRRBZޜkf!BRUURBΌZR>sB3 wx#5 ZM`) UUUѩQH%GGM[jcBs{!%   @h*>` ; 8L 50@  ,$ /P-"P-p???????-???/@-L =@P 1 @@@0S@/0S@/                  @-BJRZbjrz "&.B1.07, T\ 0P@0/P00/$0/  R 0/޼ DP`l  0܀P:O-@PB A  ᠀堐cp@DA`PPP` \ EX P: O 0@-S"I 0  \0 Π0 S( 000 Q@@Ao 0!CexV4-$2X$QP$? @P,,0 R :Q0A 2 --N< \  Divide by zero!"!!"!"!!""!!"!""""!"!!""!!"!""""!!!!!!""""!"!!"!!!!!!!"!!""!!"!!!!!!!"""""!!"!!!!!!!!!!!!!0CFGNINTENDOxG[?xGbxGDxG\?xGZxGxG\xG xGxGxGexGxGqxGxGXTW@XTW@XTWXXTW$ %Ƞ B.瀀XTWX XTW2T12@XTW21TE112@XTWX\ကXTW0@2#D#@XTWČ~ B. B.XTW'1p2#!2XTW%Ƞ +LကXTWXE XTWe\2T12eT@XTWe\21TE112eT@XTWTXကXTW0L2#@#L@XTW$ PI@XTWhXTW$ &Ƞ B.瀀XTWh XTW2d12@XTW21dF112@XTWhlကXTW0E@2#@XTWXTW'1p2#!2XTW&Ƞ +LကXTWhF XTWfl2d12fd@XTWfl21dF112fd@XTWdhကXTW(0d@2E@XTW@HXTWxXTW$ 'Ƞ B.x XTWx XTW2t12@XTW21tG112@XTWx|ကXTWD QDR T"@ 22#1@XTW@T 2231@XTW@HXTW'1p2#!2XTW'Ƞ +xLကXTWxG XTWg|2t12gt@XTWg|21tG112gt@XTWtxကXTWD$ 2@XTW@HXTW|XTW$ 'Ƞ B.xG XTW||倀XTW'Ƞ + 212  B.XTW'Ƞ + 21@112  B.XTW'Ƞ B.XTW12@XTW@HXTW|'1p2#!2XTW'Ƞ +xGLကXTW|@|倀XTW2D12@XTW21DD112@XTWLကXTW22#@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTW'Ƞ +X\ကXTWXP@XTWT%T@XTWT&T\@XTWTP@XTWT'T\@XTWTP@XTW'Ƞ +TXကXTWT$T@XTWh`@XTWhd@XTWhd@XTWh`@XTWhd@XTW'Ƞ +hlကXTWh`@XTWd%dl@XTWd`@XTWd&d@XTWd'dl@XTWd`@XTW'Ƞ +dhကXTWd$d@XTWxp@XTWxt@XTWxp@XTWxt@XTWxt@XTW'Ƞ +x|ကXTWxp@XTWt%t|@XTWtp@XTWt&t|@XTWtp@XTWt't@XTW'Ƞ +txကXTWt$t@XTW% 'Ƞ B.瀀XTW%'Ƞ B.瀀XTW& 'Ƞ B.瀀XTW&'Ƞ B.瀀XTW' 'Ƞ B.瀀XTW'Ƞ  B.瀀XTW PI@XTW@H$ 'Ƞ B.瀀XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTW'Ƞ +LကXTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW'Ƞ +$L02!2XTW$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW'Ƞ + (!$@02!2XTW(!$@02!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW'Ƞ +$LT02 2#!2XTW$@T02 2#!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW'Ƞ + 2##?$@2# 2#D1!2XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW'Ƞ +2L1XTW2@1@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW'Ƞ +0L41XTW@1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW'Ƞ +0L1XTW0@1@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW'Ƞ +$ T02 2#!2XTW$T02 2#!2@XTWg XTW|Ě -,XȌ,Ȍ|ĊTXXTW XTW -XTWa XTW%|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$L02!2XTWI|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWXTW@H|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -XTWXTWXTW I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Qf  -XTW (!$@02!2XTWI XTW|Ě -,hȌ,Ȍ|ĊdhXTWJ XTW XTW&|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$LT02 2#!2XTWIOhXTWXTW}XTW 2##?$@2# 2#D1!2XTWI& $ XTW|Ě -,xȌ,Ȍ|ĊtxXTW%( $ v뀀XTW'|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW2L1XTWI |(!|02 "2XTW' -@XTWČ$  B.XTW0L41XTWI( LXTW|Ě -,Ȍ,HȌ|ĊL0P ;XTW%( oLကXTW@XTW  $|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q8 XTW0L1@XTWI0s|(!x02 "2XTW|t倀XTWČ +LXTW|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -H@H$ T02 2#!2XTWI80O- ģij,F.  !#RO/#>5:5`   h/<<3   4# R $# ,/  /"P" R" B4 4@ FxGQEĊQEĊ x ĊG @ĊQEOĊ$ P P@ $ @: $  vR $ $@ H  P  X ` @ I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWPFPFh>P01// \J" 3--:--. .:::::::.TA`AlAxAA:AAAAAAAAA:B B,B8BDBPB\B:::::::::BBBBBBBBBBBBBBBB@56d6677:477778::::::::::-::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: \(UWQL \UWQLRead from OAM. Wrote to OAM. \J2--:----:::::::-<@H@T@`@l@:x@@@@@@@@@:A AA$A0A  ˌ  ˌLT!L t >  ˌ  +xxxxSNtuuh>Ix^Z!`@@&9_9_9_9_`?DDDD@ D H L P T X T X  PO4OdO::::(;|;;;-<;:: v  (;=L<$<!Q@-U@ nO4rOP$ P$ P$ P$ P$ (;<<: 9: =0=:+ P CSv(;\=;;?(;=<:(;=::C9@-0<<<<8$@DA$HLI -$@DHL$T?99 0Px h8Tx0`|  P 8Lt@`4PhH 4 ` |       8 P l        4 P |        @ X t       $ @ X t       <X p0\(<Pdx @l4p$`(\$THH0Lh ,Hh(Dd0d<l (ldlBDTl$ X h P$     !(!d!!!!!0"X"""""#<#T#### $ $$$$:::::::(::::8 ;;D+bkGG@@>BEoE>B>RG>Uff s nٙgcnܙ3>CLAS CHLOPI3 0032FCopyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. >P Q1b͛ >a>&> > ͜:\ BS ( O>ͧ ͮ Ϳ ͮ G ͮ Q|r>>xE>@A>>@ v(́ Vw cog_ 9W -O G  < >O < >Oͳ S  (((# ("(*( */͘^# = >O| < >O|!>w# !6# 6#6# ! 6#6# 6# B͜ w  O> O͜Oͮ < 8>   G3 8  3 8 #@w    (=> O> >O͜Oͮ 0< O  ͟ w  ͮ y  {   G3  3  O w  ͮ y  > > >>!>A!@}|!* a* OG> > >>>!>A!@}|- = 3  -(>(>ʘ 3  u,#> >(og #F+Nx<(,x ͷ ͮ Q>$(>ͯ ͮ Q> (!В@(=3 y !В@y( 3 y >G ͮ Q O> |y (((( ($((!p(! !!!!~"  ! (q! (j!H (c!p (\! (U! (N! (G! (@! (9!: (2!b (+! &! !! ! !a* Przewi Wers Str. Roz. Wsz. Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlttern: Zeil Seit Kapt AlleDfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Lnea Pgina Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Lnia Plana Cap. Tot www.rg.w.pl G<8-(>> 7 > O O ( u> 7 => G!x(~# * !6# x y!(#!@(!(!(!@y(=]T! P* P* P* P* > >A! y( >"" " N"O">A> >A! y( *GN 6*GO . * >!A 3  > >A!   # A! @6# x !~#(  o&MD)))  0( 8 V#F#' y z_k&)}o ! {(8=xw#wyw#wˇ@@>@>GHI!`>" " !` y(=> W>'('('(y !`Q'('('((,>O!`>" x >" x `>" x >Ow#<  6# !>"< ! "< !@6# ! 6# !>("< !  "< ́> /7G>/Gx>0(>>$ x >$@(D ɇƀhiA * >hiA * >h@iA * ɇƀjkA * >jk@A * ==|================<=MBFONTMonospaced @@@@@@@``@ @ @@@`@@ @@@@@ @ @@@@@ @`@ @@@ࠠ@@@@@ @ `   ࠠ @@ࠠࠠࠠ @@ @ @@ @ @ @@@ࠠࠠࠠ@@@@@ ࠠࠠ@@ࠠࠠ ࠠ @@@@@@@@@@@@ @@@`@@@@@`@@@ ` `@@  ࠠ ࠠ`@@@@@ࠠ @@@@@@ @@@@@@@ ࠠࠠࠠࠠ  @`@@@ @@  @ @@@@ @@@@@@@@@ @@`@`@ࠠ@`@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@  @@ @ ࠠ@ @ @ @ࠠ @@`@@@@ @ @ @ ࠠ@ @ @ @@@@@@@@@@ࠠࠠ0@@@@@@   @@  @ @@@@ @@@`@@@@@@ @ @@@@ @@@ @` @ @@ @@`@@@ @ @ @@@ @@@@@@@@ࠠ @ࠠ@ࠠ@ࠠ@ࠠPࠠࠠ@ࠠࠠ@ @@ @@@@  @ @ P  @  @@ @ @ @@@@@@@@@@@@@@@@@  @ࠠ@ @ࠠ@Pࠠ@@@ @@ @  MBFONTVariable pitch PPPPP x(  @ࠠ@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@ @ `   ࠠ @@ࠠࠠࠠ @@ @@ @ @ @@@ࠠࠠࠠ@@@@@ بȨࠠࠠࠠ ࠠ @@@@@@@P@@@@ @@@@@@ @@@@@@@ ࠠ ࠠ`@@@@@ࠠ @@@@@@ࠠ@@ࠠࠠ` ࠀ @P@  @ @@@@ @@ @@P```ࠠ@`@@@@@@@@@@@@@@@@@ @P@  @@ @ ࠠ@ @ @ @ࠠ@@HHP\T@ @ @ @ ࠠ@ @ @ @@@pPpࠠࠠ xx $HH$ xx@ @@@@ @@@`@@@@PPPPP@ H$H(8 8 ( @ @@ࠠ @ࠠ@Pࠠ@ࠠ@@ @  @@@ @@@@@@@@@pHHHHpȨ@ࠠ@ࠠ@ࠠPࠠPpp@Ȉ@ @@ @@@@@  @ @ P  @  @@ @ @ @@@@@@@@@@@@@@@@@p` @ࠠ@ࠠ @ࠠ@ࠠPࠠࠠ@@@@ @@ @ ࠠ P cDcc+c9:"U?' "CHOPI" TOM III "WIOSNA" WADYSAW STANISAW REYMONT ROZDZIA 1 Czas by wiosenny o witaniu. Kwietniowy dzie dwiga si leniwie z legowisk mrokw i mgie jako ten parob, ktren leg spracowany, a nie wywczasowawszy si do cna zrywa si ano musi nade dniem, by wnetki ima si puga i do orki si bra. Poczynao dnie. Ale cicho bya jeszcze cakiem drtwa, tyle jeno, co rosy kapay rzsicie z drzewpopionych w mcie nieprzejrzanym. Niebo, kiej ta pachta modrawa przejta wilgotnoci i orosiaa, przecierao si judziebko nad ziemi czarn, guch i zgoa w mrokach zagubion. Mgy niby mleko wzburzone przy udoju zaleway gi i pola nizinne. Kokoty zaczypia na wyprzdki gdziesik po wsiach jeszcze niewidnych. Ostatnie gwiazdy gasy kiej oczy piczk morzone. Na wschodzie za, jako zarzewie roztlewajce spod ostygych popiow, jy si rozarza zorze czerwone. Mgy si zakolebay z naga, wzdy i ruchajcy ciko, niby wody roztopw wiosennych, biy w czarne pola albo zasie, kieby dymy kadzielne, wiony sinym przdziwem ku niebu. Dzie si ju stawa i przepiera z blednc noc, ktra przywieraa do ziem grubym, przemoczonym kouchem. Niebo si rozlewao z wolna wiatociami,zniajc si coraz barzej nad wiatem, e ju kaj niekaj wydzieray si na jani czuby drzew, oprzdzone mgami, a gdzie znw, na wyach, jakie pola szare, przesike ros, wyleniay si z nocy; to stawy zamigotay polepymi lustrami albo strumienia kiej dugachne, orosiae przdze wleky si wskro mgie rzedncych i witw. Dzie si ju czyni coraz wikszy, zorze rozsczay si w martwe sinoci, e na niebie poczynay gorze jakoby krwawe uny poarw jeszcze nie dojrzanych, i taksi galanto rozwidniao, i ano bory wyrastay dokoa czarn obrcz, a wielkadroga, obsiada rzdami topoli pochylonych,utrudzonych jakoby w cikim chodzie pod wzgrze, dwigaa si coraz widniej na wiato, za wsie, potopione w mrokach przyziemnych, wyzieray gdzieniegdzie pod zorze, kieby te czarne kamienie spod wody spienionej, i poniektre ju drzewa co blisze srebrzyy si cae w rosach i brzaskach. Soca jeszcze nie byo, czuo si jeno, eleda pacierz wyupie si z tych zrz rozgorzaych i padnie na wiat, ktren dolegiwa ostatkw, ozwiera ciko mgawicami zasnute oczy, poruchiwa si dziebko, przecyka z wolna, ale jeszczechsi leni w sodkim, odpoczywajcym dopiku, bo cicho pada barzej w uszach dzwonica, jakoby ziemia dech przytaia - jeno wiater, jako to dychanie dziecitka, cichuki powia od lasw, a rosy potrzsy si z drzew. A z tej omdlaej szaroci witw, z tych sennych jeszcze, omroczaych pl, jakoby w kociele rozmodlonym i oniemiaym, kiedydobrodziej ma wznie na Podniesienie Hosti Przenajwitsz -wystrzeli z naga gos skowronkowy... Wyrwa si gdziesik z roli, zatrzepota skrzydami i j wiergota, jako ta z czystego srebra sygnaturka, jako ten wonny pd wioniany tli si w bladym niebie, bi w gr, gonia, i w onej witej cichoci wschodw rozdzwania sina wiat cay. Wraz i drugie jy si zrywa, skrzydekami bi, w niebo si drze i piewa zawzicie, a poranek gosi wszemu stworzeniu czujcemu. A po nich wnet i czajki zakwiliy jkliwie namoczarach. Boki te wziy klekota rozgonie gdziesik po wsiach, jeszcze nie rozpoznanych w szarociach. Soce za byo ju ino, ino... A i ono pokazao si zza lasw dalekich, wychylao si z przepaci i kieby t ogromn, zocist i rozgorza ogniami patyn wynosiy Boe, niewidzialne rce nad sennymi ziemicami i egnajc wiatoci wiat, ywe i umare, rodzce si i struchlae, rozpoczynao wit ofiar dnia, e wszystko jakby z naga pado w proch przed majestatem i zamilkoprzywierajc oczy niegodne. I oto dzie si sta, jako to nieobjte morze weselnej wiatoci. Mgy kiej wonne dymy z trybularzw biy zk ku rozzoconemu niebu, a ptactwo i stworzenie wszelkie uderzyo w wielki krzyk piewa, jakoby w ten pacierz serdecznych dzikczynie. Soce za urastao wci, wynosio si nad bory czarne, nad wsie nieprzeliczone, coraz wyej, i wielkie, gorejce, ciepe kiej to wite oko miosierdzia Paskiego brao we wadn i sodk moc panowanie nad wiatem. W ten czas wanie, na wzgrzu piaszczystym pod lasem, spod dworskich stogw ubinowych, stojcych wpodle szerokiej i wyboistej drogi, pokazaa si stara Agata, powinowata czy krewniaczka Kbw. Powracaa ona z ebrw, na ktren to chleb Jezusowy bya posza jeszcze w kopania, a teraz ci z nawrotem do Lipiec cigna jako ci ptakowie, zawdy wracajcy o wionie do gniazd swoich. Stare to byo, schuchrane, sabe i ledwie dychajce, i si widziaa jako ta wierzba przydrona, pokrzywiona, sprchniaa, co to si ju ledwie tli i domiera w piachach; w achmanach juci bya, z kosturem dziadowskim w rku, z tobokami na plecach, obwieszona racami. Wylaza spod brogw o samym wschodzie i piesznie drepcc podnosia do soca twarz szar i wysch jako te pone ugoryzeszoroczne; jeno jej siwe, zaczerwienione oczy rozbyskiway radoci. Jake!... po dugiej i cikiej zimie do swojej wsi rodzonej wracaa, to biega a truchcikiem, e ino torbeczki wyskakiway po bokach i dzwoniy race, ale i j spierao, a zadychliwo raz wraz chwytaa si bolcych piersi to musiaa przystawa, wolnie i ju sza ciko, z utrudzeniem, jeno tymi godnymi oczyma latajc po wiecie i pomiechujc si do tych pl szarych, w zielonawe mgy przysonionych, do wsi wynurzajcych si z wolna z mgielnych topieli, do tych nagich jeszcze drzew strujcych nad drogami lebo samotne stjki odbywajcych po polach, do caego wiata! Soce si ju byo podnieso na par chopw, e dojrza choby i najdalsze kraje pl; wszystko byszczao ran ros, czarne role poyskiway si w socu, wody gray po rowach, skowronkowe gosy dzwoniy w chodnym powietrzu, gdzie za pod kamionkami tliy si ostatnie paty niegw, te bazie na poniektrych drzewach trzsy si kieby tebursztynowe paciorki, w zaciszach za alboi pod nagrzanymi kauami spord rdzawych, zeszorocznych lici przedzieray si zotawe dba traw modych, gdzie znw patrzyy te oczy kaczecw, wiaterek te wzi przygarnialeciuchno i roztrzsa wilgotne, rzewe zapachy pl, pawicych si leniwie w socu, a wszdy byo tak wioniano, rozlegle, jasno, chocia i jeszczech dziebko szarawo, i tak luboci tchno, e ju si dusza Agaty wyrywaa, by lecie, jako ten ptak radoci opity niesie si z krzykiem w cay wiat. -Jezus mj! Jezusiczku kochany! -pojkiwaa ledwie przysiadujc nieco i jakby zgarniajc ten wiat wszystek w roztrzsione radoci i wielce czujce serce. Hej! zwiesna ci to sza przeciech nieobjtymi polami, skowronkowe pienie gosiy j wiatu i to soce wite, i ten wiater pieszczcy, sodki a ciepy kiej matczyne caunki, i to przytajone jeszczech dychanie ziemic, tsknie czekajcych na p ugi i ziarno, i to wrzeniewesela unoszce si wszdy, i to powietrzeciepe, orzewiajce i jakoby nabrzmiae tym wszystkim, co wnetki si stanie zieleni, kwiatem i kosem penym. Hej! zwiesna ci to sza, jakoby ta jasna pani w sonecznym obleczeniu, z jutrzenkow i mod gbusi, z warkoczamimodrych wd, od soca pyna, nad ziemiami si niesa w one kwietniowe poranki, a z rozpostartych rk witych puszczaa skowronki, by gosiy wesele, a za ni cigny urawiane klucze z klangorem radosnym, a sznury dzikich gsi przepyway przez blade niebo, e boki wayy si nad gami, a jaskki wiegotay przy chatach i wszystek rd skrzydlaty nadciga ze piewaniem, a kdytkna ziemi soneczna szata, tam podnosiy si drce trawy, nabrzmieway lepkie pki, chlustay zielone pdy i szeleciy listeczki niemiae, i wstawao nowe, bujne, potne ycie, a zwiesna ju sza caym wiatem, od wschodu do zachodu, jako ta wielmona Boa wysanniczka, aski i miosierdzie czynica... Hej! zwiesna ci to ogarniaa przyziemne, pokrzywione chaty, zagldaa pod strzechy miosiernymi oczyma, budzc struchlae, omroczone role serc czowiekowych, e dwigay si z utrapie i ciemnic, poczynajc wiar na lepsz dol, na obfitsze zbiory i na t wytsknionej szczliwoci godzin... Ziemia si rozdzwaniaa yciem kieby ten dzwon umary, gdy mu nowe serce uwiesz, serce ze soca uczynione, e bije grnie, dzwoni, huczy radonie, budzi struchlae i piewa takie rzeczy i sprawy, takie cuda i moce, ae serca bij do wtru weselnego, ae same zy lej si z oczu, ae dusza czowiekowa zmartwychwstaje w niemiertelnych mocach i klczcy ze szczcia ogarnia sob on ziemi, w wiat cay, kad grudk napcznia, kade drzewo, kaden kamie i chmur kad, wszystko ano, co uwidzi i co poczuje... Tak ci to i czua Agata kusztykajc z wolnairc spragnionymi oczyma t ziemi kochan, t ziemi wit, e sza jak pijana. A dopiero gdy sygnaturka zawiegotaa na lipieckim kociele kiej ten ptaszek zwoujcy na modlitw, ockna stara z naga padajc na kolana. ... ie swoj wit przyczyn sprawi, jakom powrcia... ... ie, Panie, pokaza miosierdzie nad sierot... Moga to mwi! kiej zy jako ten deszcz rzsisty zalay jej serce i spyway po wyndzniaej twarzy, e jeno mamrotaa cosik, a tak si trzsa w sobie, e ani we nale raca, ni tych sw pacierza,ktre si rozsuy po duszy palc ros, to porwaa si z moc i posza, pilnie patrzcpo polach i powiadajc w gos jakie sowo modlitwy, przypomniane z naga... e za dzie by ju duy i mgy cakiem spady, Lipce jawiy si przed ni jakby nadoni, leay nieco w dole nad ogromnym stawem modrzcym si kiej lustro spod biaawej a leciuchnej przysony, obsiady wod krgiem niskich, szerokich chaup, cojak kumy w sobie wielce podufae, przysiady w sadach jeszcze nagich, dymy kaj niekaj rway si nad strzechami, gdzieza szyby przebyskiway w socu albo bieliy wskro czarniawych sadw wieo pobielone ciany. Kad chaup moga ju dojrze z osobna.Myn ano, ktrego bekotliwy turkot dochodzi coraz ywiej, sta na kraju wsi przy drodze, ktr sza, a naprzeciw prawie, na drugim kocu koci wznosi wysokie, biae mury wrd drzew olbrzymich i gra oknami i zotym krzyem na bani, a wpodle niego czerwieniy si dachwki plebanii. Wok za, jak jeno dojrze, stay sinym wiankiem lasy i rozleway si pola nieprzejrzane, leay wsie dalekie, wsie kieby te szare liszki przywarte do ziemi, a w sady pochowane; drogi krto powycigane, kamionki, rzdy drzew przechylonych, piaszczyste wydmy, z rzadka porose jaowcami, i wska przdza rzeczki, ciekcej poyskliwie i wlewajcej si do stawu, midzy chaupami. Bliej za, dokoa wsi, wielgachnym krgiem leay lipeckie ziemie, pokrajane wpasy, kieby te postawy zgrzebnego ptna, rozcignite pod wzgrza i powiartowane na dziaki. Pola wiy si i wyduay przy polach, porozdzielane krtymi miedzami, na ktrychgsto rozrastay si grusze rozoyste, grzyy si kamionki cierniem obrose, w zotawym wietle ostro wyrzynay si szare i utytane kiej cierki ugory; to pachty zielonawe ozimin, to zeszoroczne kartofliska czerniay abo i ju latosie podorwki, miejscami za w dokach siwiay wody i wleky si kiej to szkliwo roztopione; za mynem rozleway si ki rudawe po ktrych brodziy bociany raz wraz poklekujce, i kapuniska tak jeszczech pod wod, e jeno grzbiety zagonw przemikych yniy si kiej piskorze, czajki biaobrzuszne kooway nad nimi, a po rozstajach stroway wite drzewa krzyowe i jensze wyobraenia Paskie, za nad tym caym wiatem, zaklsym dziebko w miejscu, kdy wie przywara, wisiao rozgorzae, zotawe soce, pobrzmieway skowronkowe piewania, rozlegay si niekiedy od obr tskliwe ryki byda, to gsi gdziesik pokrzykiway ggliwie i leciay rozgone woania ludzkie, a wraz iwiater tchn lubym, ciepym powiewem zgarniajc wszystkie te gosy, e ziemia stawaa niekiedy w takiej cichoci a zadumaniu, jakoby w tej witej chwili rodw i poczyna. Jeno na polach mao gdzie dojrza robot, tyle tylko, co zaraz pod wsi gmerao si kilka kobiet rozrzucajcych nawz, e ostry, przenikliwie w nozdrzach wierccy zapach pyn smug ca. -Zaspay prniaki czy co, dzie taki wybrany, a na rol mao kto cignie... ziemia a si prosi puga! -mruczaa zgorszona. I aby by bliej jeszcze zagonw, zlaza z drogi na ciek cignc si za rowem, gdzie ju czerwone rzsy stokrotek otwieray si do soca i gciej zielenia si trawa. Juci, e tak pusto byo na polach, ae dziw bra! Przecie dobrze baczya, jako poinne lata w t por to jeno si czerwienio po zagonach od kiecek i a si trzso od przypiewek i wrzaskw dzieuszych; rozumiaa te, jako przy takiej pogodzie najwyszy ju czas do wywoenia gnojw, do podorwek, do sieww, a dzisiaj co? Jeden jedyny chop, ktrego dojrzaa gdziesik w porodku pl, sia cosik, szed pochylony i zawraca, rozrzucajcy w pkole jakie ziarno. -Musi by, e groch sieje, kiej tak wczenie... Dominikowej chopaki, widzi mi si, bo akuratnie tam ich pola wypadaj... A niech wama darzy i plonuje Bg miosierny,gospodarze kochane! -szeptaa serdecznie. cieka bya cika, nierwna, zawalona wieymi kretowiskami, kamieniem, a miejscami botna, ale nie zwracaa na to uwagi wpatrujc si z luboci i rozczuleniem w kaden zagon, w kade plko z osobna. -Ksie yto, bujne, sielnie si ruszyo!... Prawda kiej wdrowaa we wiat ora pod nie rol parobek, a dobrodziej siedzieli se gdzie tutaj, bacz dobrze... I znowu kusztykaa wzdychajc ciko i zawo wlokc oczyma. -Cie, Poszkowe yto... musi by pne albo i wymiko dziebko. Nachylia si z trudem, dotykajc drcymi, starymi palcami wilgotnych dziebe i gaszczc je z mioci, jakoby te wosy dzieciskie. -Borynowa pszenica, sielny kawa! Juci!... bo to nie gospodarz pierwszy na Lipce?... ale cosik przyta, musiao j przemroziczy co... cik zim tu przesza... -medytowaa spostrzegajc po przypaszczonych zagonach i wbitych w ziemi, obwalanych muem dbach ozimin lady wielkich niegw i wd roztopowych. -Wycierpieli si ludziska niemao, nabiedowali! -westchna przysaniajc oczy doni, bo naprzeciw od wsi szy jakie chopaki. -Juci, co Micha organistw z ktrym organiciakiem. Po wielkanocnym spisie do Woli id, kiej z tylachnymi koszykami... Juci, e nie kto drugi. Pochwalia Boga, gdy nadeszli, rada wielce zagada z nimi co nieco, ale chopcy odburknli pozdrowienie i przeszli prdko, rozgadani ze sob. -Dy od tylich skrzatw, bacz ich, a nie poznali mnie! -Markotno j przeja. -Cie!a skd by i tak dziadwk pamitay! Ale Micha wyrs galanto, pewnikiem ju dobrodziejowi przygrywa na organach... Rozmylaa wpatrujc si znowu w drog, e to wyszed ze wsi yd jaki pchajc przed sob sporego cielaka. -A od kogo to kupione? -zagadna. -Od Kbowej! -odpar mocujc si z biao-czerwonym ciokiem, ktren si opiera, zawraca i pobekiwa aonie. -To ani chybi po granuli... juci... pognaa si bya jeszcze przed niwami... a moe i po siwej... Sielny cioek... Obejrzaa si za nim z gospodarsk luboci, ale ju ich nie byo na drodze: cioek wyrwa si z rk, skoczy na pole i podnisszy ogon rwa ku wsi na przeaj, a yd z rozwianym chaatem zabiega mu drog. -W ogon go pocauj, a popro piknie, to ci wrci... szepna z kuntentnoci przygldajc si gonitwie. -A i na Kbowych morgach ni ywej duszy! -zauwaya przy tym, ale nie byo ju czasu na pomylunki: wie bya ju tak blisko, e poczua zapach dymw i dojrzaapo sadach wietrzce si pierzyny, to jeno ogarniaa oczyma wie ca i najgbsza, wdziczna rado zatrzsa jej sercem, eto Jezus pozwoli doy tej zwiesny i 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jiC }x}`XjPTc(c 'c *Tc G9)powraca j oto do swoich, powraca do rodzonych... A przeciech moga zamrze zim midzy obcymi, chorzaa bowiem ciko, ale Jezus j powrci... Dy tym ano ywia dusz przez dug zim, tym si jeno krzepia w kadej godzinie i tym si bronia od mrozw, ndzy i mierci... Przysiada pod krzakami, aby si dziebko przygarn, nim wejdzie midzy chaupy, ale miaa to siy, kiej j tak rozebraa rado, e kada kosteczka trzsa si z osobna i serce tuko si bolenie niby ten ptak duszony? -S jeszczech dobre i miosierne ludzie, s... -szeptaa opatrujc troskliwie torbecki. Jake, uciuaa sobie tyla, e musi starczy na pochowek. Przeciech od dawnych ju lat o tym jeno deliberowaa i w to ca dusz kada, e skoro mierci por Pan Jezus spuci, aby si to mogo sta we wsi swojej, w chaupie, na ku zasanym pierzynami, pod rzdem obrazw, tak jako umieray gospodynie wszystkie. Cae ycie zbieraa na chwil on wit i ostatni. Miaa ci ju u Kbw na grze skrzyni, aw niej pierzyn spor, poduszki i przecierada, i wsypki nowe, a wszystko czyste, nie uywane zgoa, by nie mara, zawsze mie gotowe, no i e nie byo gdzierozoy tej pocieli. Miaa to kiej swoj izb albo i ko? Ktem zawdy, na barogu jakim, to w obrce, jak si zdarzyo i kaj ludzie dobre pozwolili przytuli gow. Nie cisna si ta ona nigdy naprzd, midzy mone i wadne, nie wyrzekaa na dol, bo wiedzca bya dobrze, e wszystko urzdzenie na wiecie z woli Boej pochodzi, a nie zmieni go czowiekowi grzesznemu. To se jeno tajnie, po cichuku, przepraszajc Boga za pych, o tym jedyniemarzya, by mie gospodarski pochowek -o to jeno prosia lkliwie... Nie dziwota wic, e skoro si teraz przywleka do wsi ostatkami si, czujc, e ju ten czas ostatni przychodzi na ni, to wzia sobie przypomina, czy aby czegonie przepomniaa. Ale nie, wszystko miaa potrzebne -gromnic niesa z sob, co j ano wyprosia strujc jakiego umarlaka, i buteleczk z wod wicon miaa, i nowe kropido kupia, i obrazik powicany Czstochowskiej, jaki musi mie w rku w skonania godzinie, i te kilkadziesit zotych na pochowek... a moe i starczy na msz wit przy trumnie, ze wiatem i pokropieniem choby w kruchcie! Juci, e imyle nie miaa, by j ksidz eksportowa na cmentarz. Gdzieby za to mogo by!... Nie kaden gospodarz dostpuje takiego honoru i szczcia, a przy tym i wszystkich pienidzy na to jedno by nie starczyo! Westchna aonie podnoszc si na nogi.Dziwnie jednak zasaba, kuo j w piersiach, kaszel mczy, e ledwie si moga rucha, odpoczywajc co chwila. -eby cho do sianokosw docign albo i do niw pierwszych -marzya, sodko przywierajc oczyma do chaup coraz bliszych. -A potem ju si poo i zamr ci, Jezu kochany, zamr... -jakby si tumaczya lkliwie z tych grzesznych nadziei. Ale wraz spada na ni troska: kto to j przyjmie do chaupy na ten czas skonania? -Poszukam se dobrych i czujcych ludzi, a moe i jaki grosz przyobiecam, to si acniej zgodz... Juci! komu ta niewola kopota si cudzymi, a chaup sobie mierzi. Aby si to mogo sta u Kbw, krewniakw, nawet pomyle nie miaa. -Tylachna dzieci, w chaupie ciasno, a to i drb teraz si lgnie i trza mu miejsca, i niehonor byby dla takich gospodarzy, by pod ich dachem krewniackie dziadwki pomieray... Rozmylaa bez alu wchodzc na drog biegnc po grobli wyniesionej nieco, by chroni staw od wyleww na niskie ki a kapuniska. Myn stoja pobok grobli, jeno tak nisko, e omczone dachy wystaway nieco nad drog, trzs si cay i z guchym oskotem pracowa. A z lewa staw wieci si ano, soce wleko si zotymi wosami po cichej, rozmodrzonej od nieba wodzie, na brzegach, obrosych przychylonymi olchami, trzepay si z krzykiem gsi, na drogach za, jeszcze nieco botnych, dzieciprzeganiay stadami pokrzykujc z uciechy.Lipce ano siedziay z obu stron stawu jak przdzi, jak zawdy chyba od pocztku wiata, cae w sadach rozrosych a w opotkach. Agata wleka si z trudem, chyo jeno biegajc oczyma, a wszystko widzc. W mynarzowym domu, co sta odsunity od drogi, a podobien si zda choby i do dwora jakiego, przez wywarte okna powieway biae firanki, a sama mynarzowa siedziaa przed progiem w porodku piskliwego stada gsit ciuchnych kiej z wosku, ktre przygarniaa. Pochwalia stara Boga i przesza cicho, rada, e jej nie poczuy psy, wylegajce si pod cianami. Przesza most, pod ktrym woda z hukiem przewalaa si na myskie koa; drogi std rozchodziy si kiej rce ogarniajce cay staw. Kolebaa si w sobie przez chwil, ale chobejrzenia wszystkiego przemoga i wziasi na lewo, dusz nieco drog. Kunia, stojca pierwsza zaraz z brzega, bya zamknita i gucha; jaki przodek od wozu i nieco zardzewiaych pugw leaopod cianami okopconymi, ale kowala ani widu, jeno kowalowa, rozdziana do koszuli, kopaa grzdki w sadzie wzdu drogi. Przystawaa teraz przed kad chaup wspierajc si o niskie, kamienne poty i przegldajc ciekawie obejcia, opotki, wywarte sienie i okna. Psy, ujaday na ni niekiedy, ale obwchawszy i jakby snad poznajc swojaczk, wracay lega na przyzby w soce. A ona ci teraz sza wolniuko, krok za krokiem, ledwie dychajc z utrudzenia, a barzej i z uciechy serdecznej. Suna si tak cichuko jako ten wiater, ktren raz po raz powiewa po stawie i gmera w rudych baziach olch, a szara bya i niewidna kiej te poty albo ta ziemia,miejscami ju przesychajca, abo za kiebyten chudy cie, od drzew nagich padajcy na ziemi, e jakby jej nikto i nie spostrzega. A radowaa si caym sercem, e wszystkotak znajduje, jako i bya zostawia jesieni. niadania musieli warzy, bo kurzyo si z kominw, a gdzieniegdzie z wywartych okien buchay zapachy gotowanych ziemniakw. Cho to i dzieci krzykay tu i owdzie abo i gsi strujce przy gsitach podnosiy czsto strwoone ggoty, a dziwnie cicho i pusto byo we wsi. Soce si ju ano podnieso na p drogi do poudnia i siao kieby tym szczerym zotem, i jo si przeglda w stawie, a nikto si jeszcze nie kwapi w pole, aden wz nie turkota z opotkw ni poskrzypiway pugi, cignite na rol. -Na jarmarek musiay pojecha abo co? -mylaa, baczniej si jeszcze rozgldajc po chaupach. Wjtowe stodoy ciy si nowym drzewem spord sadw bezlistnych, a Gulbasowa chaupa, obok stojca, miaa oberwane poszycie, e aty dachu wida byo kiej te ebra nagie. -Wiatry zerway, ale wakoniowi nie chciao si naprawi! -mruczaa. Wpodle za Pryczki siedziay w starej pokrzywionej chaupinie, powybijanych szybwyzieray somiane wiechcie. A oto i sotysowa chaupa, szczytem do drogi, na star mod. Za nim te Poszkw dom, na dwie strony zamieszkany. Potem Balcerkw posiedzenie; poznaaby niewiem gdzie, bo dom by znaczny, e to dzieuchy popstrzyy wapnem szare ciany ipofarboway ramy okien na niebiesko. A tam znw, w szerokim, starym sadzie rozsiady si Boryny, pierwsze gospodarze i bogacze lipeckie. Soce jeno grao w czystych szybach; ciany janiay jakby z nowa pobielone; obejcie byo obszerne, budynki w rzd stawiane, a proste i tak galante, e niejeden i chaupy takiej nie mia, poty cae i wszystko w takim porzdku, kieby u jakiego Olendra na koloniach a lepiej nie byo. A dalej dom Gobiw. I inszych, ktre wszystkie jako ten pacierzna pami wiedziaa. Ale wszdy jednako byo cicho i pusto, jeno w sadach czerwieniy si pociele wietrzone i rny przyodziewek, a jeno gdzieniegdzie uwijay si porozdziewane do koszul kobiety przy kopaniu grzdek. W zacisznych miejscach sadw kapuciane wysadki ju puszczay zielone warkocze z ogniych bw, to za pod cianami one lilije wyrastay z szarej ziemie bladymi kami, rozsady wschodziy pod przykryw tarniowych gazek, drzewa stay w nabrzmiaych, lepkich pkach, a wszdzie pod potami burzyy si pokrzywy i chwasty rne, i krze agrestowe obwiane byy jasn, modziuchn zieleni. A cho to i najprawdziwsza zwiesna siaa si prosto z nieba i ttnica bya w kadej grudce ziemi napczniaej, a tak jako smutnie si widziao w Lipcach, cicho i dziwnie pusto. -A chopa to ni na lekarstwo nigdzie. Nic, jeno na sdy poszy albo na zebranie je zwoay. Tumaczya tak sobie wchodzc do kocioaotwartego na rozcie. Po mszy ju byo, dobrodziej spowiada w konfesjonale, kilkanacioro ludzi z dalszychwsi siedziao w awkach w cichoci a skupieniu, e jeno chwilami cikie wzdychyrway si na koci albo to jakie sowo pacierza goniejsze. Od lampki poncej, uwieszonej na sznurze przed wielkim otarzem, wleky si pasma dymw niebieskawych ku wysokim oknom, przez ktre padao soce; za szybami wierkay wrble fruwajc niekiedy pod nawami ze dbami w dziobach, a czasem jaskki wpaday ze wiegotem przez wielkie drzwi, pokooway bdzco w cichociach i chodach murw i uciekay chyo na wiat jasny. Zmwia jeno krtki pacierz, tak ju byo jej pilno do Kbw, ale przed kocioem zaraz spotkaa si oko w oko z Jagustynk.-Jagata! -krzykna tamta z wydziwem niemaym. -Dy ywie jeszcze, gospodyni! ywie! -Chciaa j w rk pocaowa. -A powiedali, ecie ju nogi wycignli gdziesik w ciepych krajach... Ale wama tenletki chleb Jezusowy na zdrowie nie poszed, bo co mi na ksi꿹 obor patrzycie... -mwia, szydliwie j rozgldajc. -Wasza prawda; gospodyni... a tom ledwie ju dowleka kosteczki... dojd se ju pomaluku a wrychle, dojd... -Do Kbw pieszycie? -A gdzie bym to sza? Krewniaki przeciech... -Radzi was przyjm, torbeczki dygujecie niezgorsze, a jaki grosz te by musi w supekach, to juci, e chtliwie przypuszcz waju do krewniactwa. -Zdrowi bych s? nie wiecie? -markotne jej byy te przekpinki. -Zdrowi... jeno Tomek, e sabowa dziebko, to si teraz lekuje w kreminale. -Kb! Tomasz! Nie powiedajcie, bo mnie niedo miechu ! -Rzekam, a doo, e nie sam siedzi, a z dobr kompani, bo z ca wsi... I morgi nie pomog, kiej sd przyskrzybnie drzwiami a okratuje. -Jezus Maria, Jzefie wity! -jkna, jako sup stajc w zdumieniu. -Biecie rychlej do Tomkowej, to si tam napasiecie nowinkami barzej drujkimi nili mid. Hi, hi! wituj se chopy a mio! -zamiaa si urgli wie, a ze jej oczy strzeliy nienawici. Agata powleka si oguszona, nie mogc jeszcze uwierzy w syszane, spotkaa kilka znajomych kobiet, ktre j przywitaydobrym sowem zagadujc o tym i owym, ale jakby nie syszaa pogwary, rozdygotana w sobie strachem coraz zjadliwszym, e ju z umysu przywalniaa, bych jeno opni sprawdzenie tych nowin piekcych. Dugo siedziaa pod sztachetami plebanii, bezmylnie patrzc na ksiy dom. Na ganku stoja bociek na jednej nodze i jakbynaglda psw, baraszkujcych po tych uliczkach ogrodu, a Jambroy z dziewk okadali now darni boki klombu, ktren si ju rudzia kieby szczotk elazn tymi modymi chlustami kwiatw przernych. Dopiero wzmgszy si na siach chykiem ruszya w opotki Kbowego domu, stojcego tu w rzd z plebani. Z dygotem juci sza czepiajc si potw ilatajc przetrwoonymi oczyma po sadzie i chaupie, siedzcej w gbi, ale jeno krowypod oknami chlipay gono z cebratek, sie wywarta bya na przestrza, e dojrzaa macior z prositami wylegujce si w bocie podwrza i kury pilnie grzebice w gnoju. Podjwszy prn ju cebratk, bo mielej byo jej z czymci w garci wej, wsuna si do wielkiej mrocznej izby. -Niech bdzie pochwalony! -ledwie wykrztusia. -A na wieki! Kto tam? -ozwa si po chwili zajkliwy gos z komory. -Dy to ja, Agata! -Jezus, jak j spierao pod piersiami ! -Agata! Widzielicie no, moi ludzie! Agata! -gadaa prdko Kbowa ukazujc si na progu z pen zapask piszczcych gsit, stare za z sykiem i ggotem dyrday za ni. -No, to chwaa Bogu! A powiadali ludzie, jakocie jeszcze na Gody pomarli, nie wiada byo ino kaj, e nawet mj zbiera si do kancelarii na przewiady. Siadajcie... strudzeni pewnikiem jestecie. Gsi si ano lgn... -Pieknie si wywiedy, kiej ich a tyla! -A bdzie kopa bez maa, przez piciu. Chodcie przed dom, bo trza ich podkarmi i przypilnowa, aby stare nie stratoway. Wybraa je starannie z zapaski na ziemi, i zaroiy si kiej te ciuchne ppuszki, astare jy radonie ggota a wodzi nad nimi dziobami Kbowa wyniesa na deseczce posiekanegojajka wraz z pokrzywami i kasz i przykucna przy nich pilnie baczc, bo stare kuy w drobiazg, tratoway i krady jedzenie, jak ino mogy, rejwach czynic krzykliwy. -Siodate wszystkie bd -zauwaya siadajc na przyzbie. -Juci, a z wielkiego gatunku. Organicina odmienia mi jaja, e trzy swoje dawaam za jedno... Dobrze, iecie ju cignli do chaupy... roboty tyla, e nie wiada, gdzie przdzi pazury zaczepi. -Zaraz si wezm do roboty, zaraz... jeno mocy nieco nabier... chorzaam i cakiem si wyzbyam z si... ale niechaj ino wydycham... to zaraz... I chciaa si podnie, chciaa i... by si wzi za robot jak, ale chudzina jeno si potoczya na cian i z jkiem pada. -Do cna, widz, zwtlelicie, nie do roboty ju wama, nie! -rzeka ciszej rozpatrujc jej twarz sin, obrzk i dziwnie pokurczon posta. Zakopotaa si tym ogldem i strapia, e nie tylko wyrki mie z niej nie bdzie, ale gotw si jeszcze kopot nawiza. Snad przeczua to Agata, bo si lkliwie, przepraszajco ozwaa: -Nie bjcie si, nie bd waju zawalaa miejsca ni cisna si do miski, nie, wydychne se ino i pjd... chciaam jeno obaczy wszystkich... popyta... ale se pjd... -zy cisny si do oczu. -Nie wyganiam was przeciech, siedcie, a wola wasza bdzie i, to se pjdziecie... -A kaj to chopaki? pewnikiem w polu z Tomkiem? -zapytaa wreszcie. -To nic nie wiecie? A dy wszystkie w kreminale! Agata jeno rce spleta w niemym krzyku boleci. -Powiedziaa mi ju to sowo Jagustynka, jeno uwierzy nie mogam. -Najczystsz prawd wam rzeka, tak ci jest, tak! Wyprostowaa si na te wspominki, a po wyndzniaej twarzy posypay si cikie zy. Agata patrzaa w ni jak w obraz, nie miejc ju dopytywa. -Mj Jezu! Sd ci tu by we wsi ostateczny,kiej ano wzili wszystkich i do miasta powiedli, ostatnia godzina, powiadam wam, e dziw, jako ywi jeszcze i ten dzie jasny ogldam! A to ju jutro bdzie cae trzy tygodnie, a mnie si widzi, jakby to wczoraj si stao. Osta jeno w chaupie Maciek, wiecie, i dzieuszyska, ktre teraz gnj powiezy w pole, i ja sierota nieszczsna! -A poszy! cierwy... to wasne dzieci tratuj jako te winie! -krzykna naraz nagsi: - Pilusie, pilu, pilu, pilu ! Nawoywaa gsita, bo caym stadem, z matkami na czele, ruszyy w opotki. -Niech si zabawi, gap nikaj nie wida, przypilnuj bacznie. -Rucha si nie moecie, a gdzie wam za gsitami biega! -Ju me dziebko choro odesza, skorom jeno w te progi stpia. -To pilnujcie... narzdz wama co je... a moe mleka uwarzy? -Bg wam zapa, gospodyni, ale sobota to ci wielkopostna, to z mlekiem je mi si nie godzi... wrztku dajcie jaki garnuszek, chleb mam, to se wdrobi i pojem galanto. Jako Kbowa wnet jej przyniesa osolonego wrztku na miseczce, w ktren stara wdrobia chleb i pojadaa z wolna dmuchajc w yk, a Kbowa za przysiada w progu i oganiajc oczyma gsita, skubice pod potami, znowu powiedaa: -O las poszo. Dziedzic sprzeda go kryjomoprzed Lipcami ydom. Jeli go wnet rba! Krzywda bya taka i sprawiedliwoci znikd, to i co miay pocz? do kogo i ze skarg? A do tego zawzi si na cay nard, e ni jednego komornika ze wsi do roboty nie zawoa. Zmwili si te i ca wsi poszli swojego broni, ile ino narodu byo. Powiedali, e wszystkich kara nie s pozwoli doy tej zwiesny i 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA Pwc cV^5$ c2 Wpokarz, jeliby na to przyszo, ale nikto otym nie pomyla, bo jake? za co to mieli kara? przeciech o swoje jeno zabiegali. Poszli do porby, pobili rbaczw, e po dobrej woli nie ustpili, pobili dworskich i wszystkich ano z boru wygnali... Na swoim postawili, a po sprawiedliwoci, bo pki z lasu nie wydziel, co jest czyje, rucha go nikt prawa nie ma. Ale si duo przy tym pomarnowao naszych, starego Boryn przywieli z rozupan gow: borowy ci gotak uszlachtowa, a tego ci znowuj Antek Boryniak zakatrupi za ojca. -Jezus! zakatrupi, na mier? ! -Na mier, a stary do dzisiaj ano choruje i bez rozumu zgoa ley, juci, on najbardziej ucierzpia, ale i drugie te niemao: Szymek Dominikowej mia przetrcony kulas, Mateusz Gob by tak pobity, e go a przywie musieli, PoszceStachowi rozwalili eb, a drugim dostao si te dosy, e i nie spamita, co i komu! Nikto si tym zbytnio nie frasowa ninarzeka, bo swoje dokazali, wrcili te bujno, ze piewami kiej po tej wojnie wygranej, ca noc w karczmie z uciechy pili, a barzej pobitym gorzak do chaup nieli. A na trzeci dzie jako, w niedziel, nieg pada mokry i zrobia si taka plucha od samego rana, i trudno byo nosa wycibi na dwr. Zbieralimy si wanie do kocioa i, kiedy Gulbasowe chopaki poczy na wsi krzycze: Straniki jad! Jako moe w pacierz przyjechao ich ze trzydziestu, a z nimi urzdniki i cay sd, rozoyli si na plebanii. No, e ju i nie wypowiem, co si dziao, kiej zaczy sdzi, wypytywa, zapisywa, a nard po kolei bra pod str... Nikto si nie opiera, kaden pewny by swojego, a wszystkie kiej na spowiedzi przywiarczayi prawd szczer mwili. Dopiero pod wieczr skoczyli i chcieli zrazu ca wie wraz ze wszystkimi kobietami bra, ale podnis si taki krzyk a ten pacz dzieciski, e chopy ju si za koami ogldali... Dobrodziej musia cosik przeoy starszym, e nas poniechali, nawet Kozowej, silnie wygraajcej wszystkim, nie wzili, chopw jeno samych zabrali do kreminau, Antka za Borynowego w postronki przykazali wiza! -Jezus! w postronki przykazali wiza! -I zwizali, ale porwa ci je kiej te nicie nadgnie, a si przelky wszystkie, bo wyda si, jakby mu dur do ba przystpi albo i zy opta, a on stan przed nimi, aw oczy im rzek: -Skujcie mi mocno w kajdany i pilnujta, bo wszystkich zakatrupi i sobie co zego zrobi... Tak si ano zapamita, e mu ojca zabili, sam ano rce poda w elaza, sam nogi nastawi i tak go powieli... -Jezu mj miociwy! Maryja! -jczaa Agata. -Widz zawdy i do samej mierci nie zabacz, jak ich brali... -Wzieni mojego z chopakami... wzieni Poszkw... -Wzieni Pryczkw... -Wzieni Gobiw... -Wzieni Wachnikw... -Wzieni Balcerkw... -Wzieni Sochw... -... a tyla jeszczech drugich wzieni, e wicej nili pidziesit chopa popdzili do kreminau... e i rozum ludzki nie poradzi wypowiedzie,co si tutaj dziao... jakie pacze si krwawiy, tych wrzaskw lamentliwych... nitych przeklestw strasznych. A tu zwiesna nadesza, niegi rycho spyny, role podeschy, ziemia a si prosi o obrbk, czas na orki, czas na siewy, czas na wszystkie roboty, a robi nie ma kto! Wjt jeno osta, kowal i tych kilku staruchw ledwie si ruchajcych, a z parobkw jeden ino gupawy, Jasiek Przewrotny ! A tu i czas przychodzi rodw, e ju poniektre zlegy, krowy si te ciel, lgi wszdzie, o chopach te trza myle i podwozi im to poywienie, to grosz jaki albo i t czyst koszul, a roboty innej tyla, e ju i nie wiada, za co si przdzi bra, samym przeciech nie uradzi, a najemnika dosta nie mona po drugich wsiach, bo kuden sobie przdzi obrobi musi... -Nie puszcz ich to rycho? -Bg ta wie kiedy! Jedzi do urzdu ksidz,jedzi i wjt i powiedaj, e kiej ledztwaskocz, to ich popuszczaj, e to sdy maj by pniej, ale ju trzy niedziele przeszo, a jeszcze ni jeden nie wrci. Rocho te we czwartek pojecha dowiadywa si. -Boryna ywie to jeszcze? -ywie, jeno ledwie dycha i do rozumu nie przychodzi, jako ten klocek ley... Zwozia Hanka dochtorw, to znajcych si, nic nie pomaga... -Juci, pomog tam dochtory, gdzie chto namier chory! Zmilky wyczerpane wspominkami. Kbowa zapatrzya si wskro sadu na dalek topolow drog, wiodc do miasta, i popakiwaa z cicha nos cigiem ucierajc...Potem za krztajc si pilnie kiele narzdzania obiadu opowiadaa z wolna wszystko, co si stao we wsi przez zim, a czego Agata zgoa nie wiedziaa. A stara rozpleta rce i pochylia si ku ziemi ze zgrozy i zdumienia, bo te nowinki kiej kamienie spaday na ni i przejmowaydusz tak zgryzot i blem, e chlipa cicho pocza. -Mj Boe, tam we wiecie cigiem mylaam o Lipcach, ale eby takie sprawy si dziay, to mi nawet i do rozumu nie przychodzio... a tom nawet pki ycia dugiego i nie syszaa o podobnym! Ze situtaj osadzio na dobre czy co? -Juci, e jakby na to przychodzio! -A moe jeno dopust Boy za zo ludzk i grzechy! -Pewnie, e nie inaczej. Pan Jezus karze choby za takie miertelne grzechy, jako toAntka z macoch. Nowe za przewiny id, staj si na wszystkich oczach!... Ju Agata bojaa si rozpytywa o wicej, tylko podniesa roztrzsion rk i ja sipiesznie egna pacierz mamlc gorcy. -Nieszczcie takie pado na cay nard i Boryna te ley bez duszy, a powiedaj -ciszya gos obzierajc si strachliwie -jako Jagusia ju si na dobre z wjtem sprzga... Nie stao Antka, brako Mateusza, brako i drugich parobkw, to dobry pierwszy z brzega, byle jeno wygodzi... O wiecie, wiecie!... -jkna zaamujc rce ze zgrozy. Stara si ju nie ozwaa, poczua si z naga utrudzon i tak przejt tymi nowinkami, e powleka si do obrki wypoczywa. Dopiero o samym zachodzie dojrzeli j wlekc si na wie do znajomkw, powrcia za, kiej ju u Kbw siedzieli przy wieczerzanych miskach. yka na ni czekaa i miejsce, juci nie pierwsze, ale zawdy nie ostatnie, bo przy Kbowej, jeno e pojadaa mao wiele, kiej to dziecitko przebierne, pogadujc z cicha o wiecie, to o tych odpustowych miejscach, ktre bya schodzia, a si niemao temu nadziwowali. Za kiej ju noc zapada, e nawet i zorze grajce po szybach przygasy, i wie do cna ogucha, zapalili w izbie wiato i jli si z wolna do snu sposobi, wtedy Agata wyniesa swoje torbeczki pod wiato wyjmujc z wolna rne rnoci, jakie przyniosa. Otoczyli ci j zwartym koem tajc przydechy i dziw jej nie zjadajc rozgorzaymi oczyma. A ona najpierw po obraziku powicanym rozdaa kademu, potem za sznury paciorkw dziewuchom, a tak piknych, e ino gray farbami, wrzask si bez to uczyni w izbie, tak jedna przez drug cisny si do lusterka, przymierzajc, cieszy si sob i szyj wzdyma kiej te indory napuszone; a to i koziki sielne, prawdziwie misiarskie nalazy si la chopakw, i caa paczka machorki dla Tomasza, w ostatku i la Kbowej wyja fryzk szerok, wzburzon i kolorow niciobdziergan, e gospodyni a wrcz plasna z wielkiej kontentnoci... I wszyscy radowali si niemao, nie raz i nie dwa ogldajc te licznoci i cieszc oczy podarunkami, a ona rada wielce, z niema luboci powiedaa, co ile kosztujeigdzie to kupione. Dugo w noc przesiedzieli poredzajc jeszcze o nieobecnych. -A strach za grdyk apie, tak cicho na wsi! -zauwaya w kocu Agata, gdy przymilkli i opado ich guche, martwe milczenie. -Gdzie to po inne roki, w tym zwiesnowym czasie, to ae si wie trzsa od wrzaskw i miechw !... -Bo jako ten grb otwarty widzi si caa wie, e jeno kamieniem przywali i krzyepostawi... e nawet pacierza nie bdzie mia kto zmwi ni na msz da... -potwierdzia smutnie Kbowa. -Prawda! Pozwolicie, gospodyni, to bym ano na grk posza, koci me bol po drodze i oczy ju pik morzy. -A pijcie, gdzie wama do upodoby przylegn, miejsca nie brakuje. Stara wnet pozbieraa sakwy i ja si w sionce skroba po drabce, gdy Kbowa zacza mwi za ni przez wywarte drzwi: -Hale! maom nie zabaczya wama powiedzie, e wzielim wasz pierzynk ze skrzyni... Marcycha chorzaa w zapusty na krosty... zib by taki, przyodzia nie byo czym... towa se poyczyli od waju... pierzyna ju wywietrzona i choby jutro a zaniesie si j na gr... -Pierzyn... wasza wola... juci, kiej byo potrza... juci... Chycio j tak cosik za gardziel, e urwaa, dowleka si po omacku do skrzyni, przykucna i podnisszy wieko ja piesznie drcymi rkoma bdzi i obmacywa swoje wiano miertelne... Juci... pierzyny nie byo... a now cakiem ostawia... w czystym obleczeniu... ni razu nie uywan... dy j z tych nalenych pirek po pastwiskach ucibaa... byle mie na t ostatni skonania godzin... A wzieni j... wzieni... Pacz j taki chyci aoliwoci peen, e dziw jej serce nie pko. I dugo pacierz mwia zami go polewajcgorzkimi, dugo pakaa i bolenie a cichuko skarya si Jezusowi kochanemu na krzywd swoj... Noc musiaa ju by dua, bo ano kury piazaczynay na pnocek albo i na odmian. ROZDZIA 2 Nazajutrz bya Palmowa Niedziela. Jeszcze dobrze przed socem, ale ju o duym dniu, wyjrzaa z Borynowej chaupyHanka, w weniak jeno przyodziana i jak chucin, e to zib by na wiecie galanty.Zajrzaa a za opotki na drog czarniaw,rosami opit, a gdzi eniegdzie oszronia. Pusto byo jeszcze i ni znaku ycia, wit jeno skrzy si suchy i przyodziewa zmartwiae czuby drzew w modre obleczenia, za resztki nocy czaiy si strachliwie pod potami. Powrcia na ganek i z trudem przyklknwszy, e to leda tydzie spodziewaa si rodw, ja mwi pacierzbdzc po wiecie zaspanymi oczyma. Dzie za roznosi si z wolna biaaw poog, zorze przecieray si kieby przez sito, brzaskami osypujc wschodni stron,ktra podnosia si coraz wyej niby ten zoty baldach nad promieniejc ju, ale jeszcze niewidn monstrancj. e za przymrozek by z nocy, to poty, mostki, dachy, i kamienie polnieway szronem, a drzewa stay kiej chmury przebielone. Wie jeszcze spaa w przyziemnych mrokach utopiona, e jeno poniektre chaupy bardziej przy drodze wyupyway si nieco jani bielonych cian, za po omglonej gadzi stawu wleky si dugachne, czarniawe pasma prdw, jakoby szkliwa tejce. Myn gdziesik hurkota bez przestanku, a jaka niewidna rzeczka mrowia si po kamieniach cichukim, przytajonym bekotaniem. Kokoty piay ju na umor i ptaszyny rne zgwarzay si z cicha po sadach jakoby w tym pacierzu spoecznym, kiej Hanka przeckna, pik j ano zmorzy i strudzone, niewywczasowane koci cigny pod pierzyn, ale si nie daa, szronem przetara oczy i nalazszy to zagubione sowo pacierza posza w podwrze naglda chudoby a budzi pice.Najpierw wywara drzwi do wieprzka, ktren usiowa na przednie kulasy si zwlec, ale e spany by wielce, zwali si na gruby zad i jeno chrzkajcym ryjem wodzi za ni, gdy mu arcie przegarniaa dorzucajc nieco wieego. -Portki tak ci꿹, e ci i na kulasy nieacno; jak nic ma na cztery palce soniny. -Obmacaa mu boki z luboci. Otwara potem do kur porzuciwszy przed progiem na przynt wiskiego jedzenia przygarci, e sfruway z grzd skwapliwie, koguty za pia wziy rozgonie. Gsi, zawarte pobok, przyjy j gganiem i sykami; wygnaa precz gsiory, i wnetki wojn uczyniy z kurami, a zacza wyciga spod matek, siedzcych w gniazdach, jaja i przepatrywa je pod wiato. -Leda godzina klu si bd -mylaa nasuchujc cichego, ledwie odczutego dziobania w jajach. Rychtyk i apa wylaz z budy, kiej sza ku stajni, przecign si a ziewa, nie baczcna syczce na gsiory. -Hale! prniaczysko, niby parob noc przesypia, coby strowa! Pies pomacha ogonem, szczekn radonie,buchn przez kury, a si pierze posypao, i daleje drze si do niej, skaka do piersi, a polizywa rce, e radanierada pogaskaa go po bie. -Drugi czowiek a tak czujcy nie bdzie, jako to stworzenie. Miarkuje jucha gospodarza! -Wyprostowaa si dziebko wodzc oczyma po oszroniaych dachach, bo jaskki, siedzce rzdem na kalenicy, zawiegotay pieciwie. -Pietrek! Dzie ano kiej w! -zakrzyczaa bijc pici we drzwi stajni, a posyszawszy mruczenie i odsuwanie zawory wywara drugie zaraz drzwi do obory. Krowy leay rzdem przed obami. -Witek! A to pi pokraka, kiej po weselu! Chopak si wraz przebudzi, skoczy z pryczy i j popiesznie wciga portczyny i cosik mamrota strachliwie. -Przyrzu krowom siana, by przejady do udoju, i zaraz przychod skroba ziemniaki.A ysuli nie dawaj, niech j sama pasie -dodaa twardo, bo bya to krowa Jagusi. -Tak j pas, ae krowa ryczy i z godu som spod siebie wyjada. -A niech zdycha, nie moja strata! -szepnazawzicie. Witek jeszcze tam cosik mrukn, ale skorowysza, gruchn si w poprzek barogu z obertelkiem w garci, byle jeszcze z pacierz zadrzema. Hanka za posza jeszcze do stodoy, gdziena klepisku okryte som leay ziemniaki przebierane do sadzenia i zajrzaa pod szop, kdy skadali wszelki sprzt gospodarski. apa wyskakiwa przed ni, cochwila zbaczajc do gsiorw i wojn z nimi czynic, a wszystko obejrzawszy bacznie, czy jakiej szkody z nocy nie ma, jak to czynia co dnia, polaza do przeazu, wyjrze w pola na oziminy. Zacza znowu mwi przerwany pacierz. Soce te ju wstao, wskro sadw powiaa wichura pomieni, e szrony si zaiskrzyy i rosy jy skapywa z drzew; wiater te si poruszy i gmera cichuko w gaziach, skowronki dzwoniy coraz rzsiciej, a we wsi, na drogach czyni siruch, sycha byo chlustanie wody przy nabieraniu ze stawu, wrtnie kaj niekaj dary si zardzewiae, to gsi gdziesik krzyczay i pies naszczekiwa abo i gos ludzki rozbrzmiewa w porankowej cichoci. Wie si budzia pniej dziebko, e to niedziela bya i kaden rad duej wylegiwa pod pierzyn spracowane koci. Hanka na nic nie baczya, zstpujc w siebie, w te rne myle, jakie j oprzdy, e pacierz jeno wargami mwia,daleko od niego dusz i caa we wspomnieniach utopiona. Podniesa ciche, opite radoci oczy na polaszerokie, zawarte cian dalekiego lasu, poktrym rozleway si pomienie wschodu, i spord modrawych gszczw wybyskiway bursztynowe, grubachne chojary; za wszystkie ziemie jakoby drgay w zotych, budzcych brzaskach; ozime zboa mokr, zielonaw wen otulay zagony, a kaj niekaj po bruzdach lniy si poniki wody kiej te srebrne struyny, niesy si z pl wilgotne, chodneprzydechy wraz z t wit cichoci wionian, w jakiej to ronie wszystko i nawiat si jawi... Nie za tym jednake patrzaa i nie tego. Jawiy si ano w niej przypominki bied, gody, krzywdy, Antkowe przeniewierstwa,ble kiej gd ranice i tych smutkw i utrapie tylachna, e a j dziw bra, jakoto poredzia przemc i przemoga, i doczekaa si, e oto Pan Jezus przemieniwszystko na lepsze... Przeciech na gospodarce jest znowu, na ziemi. A kto mocen jest wyrwa j std? Ktren poredzi! Zmoga ju tyla, przecierpiaa bez te p roku, e drugi czowiek bez cae ycie nie przecierpi, to udwignie, co ta na ni Panu Jezusowi spuci si spodoba, wydziery i doczeka si Antkowego ustatkowania i e teziemie bd ich na wieki. Trzy niedziele cae, a jej si widzi, jakoby to wczoraj si stao, kiej chopy szy na las... Nie posza z inszymi, bo ano w jej stanie ciko byo i nieprzezpiecznie... Turbowaa si jeno o Antka, bo zaraz jej rzekli, jako z narodem si nie zczy i nieposzed; rozumiaa, i tu na zo staremuzrobi, a moe i la tego, by si w ten czas gdzie z Jagusi zwie... aro j to, ale wypatrywa go przeciech nie posza. A tu przed samym poudniem przylatuje Gulbasiak i wrzeszczy: doy tej zwiesny i 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPtccwc,c: -Pobilim dworskich! pobilim! -i kiej wciekypogna dalej. Zmwia si z Kbow i poszy naprzeciw.Dominikowej chopak nadbiega i ju z dala krzyczy: -Boryna zabit, Antek zabit, Mateusz i drugie!... -zatrzepa rkoma, cosik zamamrota i pad, e trza mu byo noemzby ozwiera, by wla wody, tak go cisno z utrudzenia. A jej wtedy dusza ze strachu zakrzepa na ten lity kamie. Szczciem, e nim jeszcze chopaka docucili, wywalili si z boru na drog i powiedali, jak byo, a moe w pacierz samaju dojrzaa przy ojcowym wozie Antka ywego: jako trup by siny, okrwawiony, zgoa nieprzytomny. Juci, e j pacz chwyci i bole ozdzieraa, ale si przemoga, ile e j ociec, stary Bylica, odcign na bok i cichopowiedzia: -Stary wnet zamrze, Antek o Boym wiecienie wie, a w Borynowej chaupie nikogj, jeszcze si kowal tam wniesie i nikto go junie wygoni!... Zmiarkowaa rycho, e w dyrdy poleciaa do chaupy, zabraa dzieci i co byo na podordziu ze szmat, reszt za zdaa na Weronczyn opiek i przeniosa si chybcikiem na dawne miejsce, po drugiej stronie Borynowej chaupy. Jeszczech Boryn opatrywa Jambroy, jeszczech ludzie byli si nie rozeszli, jeszczech caa wie wrzaa uciech a gdzie jkami pobitych, a ona cichuko si wniesa i osiada na amen. A strowaa pilnie: to Antkowy te by gront, a stary ledwie zipa i mg leda pacierz wycign kulasy. Wiadomo przecie, i ktren pierwszy dopadnie dziedzictwa i wczepi we pazury, to i nieacno go oderwa, i prawo za sob bdzie mia. Co jej tam znaczyy kowalowe krzyki i groby, ktrymi jej broni wstpu, srodze zgniewany, i go uprzedzia! Pyta si to miaa kogj o przyzwolestwo,chycia si ziemi, a jak ta suka warowaa ibronia swojego, pewna rychej mierci starego i e Antka wezm, bo j by o tym uprzedzi Rocho. To i komu si to miaa odda w opiek? Kiejwiadomo, e jak si sam czowiek nie przyoy, to mu i Pan Jezus nie dooy. Nie paczem i skamlaniem dochodzi si swego, a jeno tymi kwardymi, nieustpliwymi pazurami -wiedziaa ci ona ju o tym, wiedziaa! Wic cho i Antka wzieni, uspokoia si rycho, bo co poredzisz przeciw doli, czowieku? czym si oprzesz, kruszyno? Gdzie za to by i czas na dugie lamenty i wyrzekania, kiej tylachne gospodarstwo wzia na swoj gow! Przeciech sama ostaa kiej ten kierz na rozdronym wywieisku, jeno e si nie cofna przed robot ni ludzi nie ulka. A przeciwko niej bya Jagna; byli kowalowie, zawzici na ni, e niech Bg broni; by wjt, ktren by swoje zamysy na Jagn powzi i bez to sielnie si ni opiekowa; by nawet dobrodziej, rychtowany na sprzeciw przez Dominikow. Tyle e jej nie przemogli, nie daa si niczemu, co dnia gbiej wrastajc w ziemi i krzepciej dzierc w garciach rzdy, i ledwie po dwch niedzielach, a juwszystko szo jej wol, rozumem a moc. Ona za ni dojada, ni dospaa, ni wypocza harujc nikiej ten w w jarzmie od witania do nocy pnej. Jeno e to niezwyczajna bya ni takiej pracy, ni stanowienia o wszystkim swoj gow, a wielce z natury niemiaa i przez Antka zahukana, to jej tak ciko nieraz przychodzio, a rce opaday. Ale krzepi j strach, by z gospodarki nie wysadzili, a i ta zawzito przeciw Jagnie.Zreszt z czego ta jej moc sza, to sza, do e si nie daa, urastajc we wszystkich oczach na niemay podziw i uwaanie. -A to! przdzi si widziaa, jako trzech nie zliczy, a teraz ci ju za dobrego chopa stanie -powieday o niej co najpierwsze wewsi gospodynie, e nawet Poszkowa i drugie rade przyjacielstwa z ni szukay, chtliwie wspomagajc dobrym sowem i czym jeno mogy. Juci, e wdzicznym sercem przyjmowaanie stowarzyszajc si jednak zbytnio i nie cieszc z ich ask, bo nieacno zapominaa krzywd niedawnych. Nie lubia ple bele czego, to i nie potrza jej byo ssiedzkich ugwarza ni tego w opotkach wystawania la obmowy. Mao to swoich miaa frasunkw, bych si jeszcze cudzym turbowa!... Wanie wspomniao si jej o Jagnie, z ktr wieda zaart, milczc i nieustpliw wojn, o Jagusi, ktrej samo przypomnienie byo jako to gnicie w serce, e i teraz poderwaa si z miejsca egnajc si piesznie, a bijc w piersi na dokoczenie pacierza. Zelia si jeszcze bardziej, i w chaupie spali, a i w podwrzu byo cicho. Skrzyczaa Witka, spdzia z barogu Pietrka, dostao si przy tym i Jzce, e soce na chopa, a ona si wyleguje. -Jeno z oka spuci na ten pacierz, a wszystkie po ktach pi ! Mamrotaa rozpalajc ogie na kominie. Wywieda dzieci na ganek i wetknwszy im po glonku chleba przywoaa apy, by si znimi zabawia, a sama posza zajrze do Boryny. Ale na ojcowej stronie byo jeszcze cakiem cicho, e ze zoci hukna drzwiami; nie przebudzio to Jagny, stary za tak samo lea, jak go bya ostawia wieczorem: na pasiatoczerwonej pocieli leaa jego sina, obrosa twarz, wychuda i tak zmartwiaa, e podobien si sta do onych witkw w drzewie rzezanych; otwarte szeroko oczy patrzyy przed si nieruchomo nic zgoa nie widzce, gow mia owizan szmatami, a rozwiedzione szeroko rce zwisay martwo kiej te nadrbane gazie. Poprawia mu pocieli strzepujc pierzyn bardziej na nogi, e to gorco byo w izbie,a potem nalewaa mu po dziebku do ust wieej wody: pi z wolna, ae mu grdyka chodzia, ale si nie poruszy; lea wci kiej ta koda zwalona, jeno w oczach zawiecio mu cosik, jak kiedy rzeka spod nocy si przetrze i rozbynie na jedno oczymgnienie. Westchnwszy nad nim aonie; trzasna znowu trepem w wiaderko ciskajc rozsroonymi oczyma po picej. Ale Jagusia i tak nie przeckna; leaa anona bok, twarz na izb, pierzyn snad z gorca zepchnwszy do p piersi, e ramiona i szyja leay nagie, zrumienione i dziebko ruchajce si w cichym dychaniu; przez rozchylone, winiowe wargi lniy sijej zby kiej te paciorki najbielsze, a rozplecione wosy burzyy si po biaej poduszce spywajc a na ziemi kiej ten len najczystszy, w socu wysuszony. -Zedrze ci ino pazurami t gbusi, a nie wynosiaby si urod nad drugie! -szepna Hanka z tak nienawici, a j w sercu zakuo i same palce si spryy do darcia, ale bezwolnie przygadzia sobiewosy i zajrzaa w lusterko, wiszce na okiennej ramie; cofna si jednak prdko dojrzawszy swoj twarz wyndznia, pokryt tymi plamami, i zaczerwienione oczy. -Niczym si nie umartwi, dobrze si nare,w cieple si wypi, dzieci nie rodzi, to nie ma by urodna! -pomylaa z tak gorycz, e wychodzc drzwiami trzasna, a szyby zabrzczay. Obudzia si wreszcie Jagna. Jeno stary lea wci bez ruchu, wpatrzony przed si. Lea ju tak cae trzy niedziele, od kiela go z lasu przywieli. Czasem si jeno jakby budzi, Jagny woa, za rce j bra, cosik chcia rzec i znowuj drtwia nie przemwiwszy ni sowa jednego. Ju mu i Rocho przywozi z miasta doktora,ktren go obejrza, na papierku cosik przepisa, dziesi rubli wzi, leki te kosztoway niemao, a rychtyk pomogo tyle, co i te darmowe Dominikowej zamawiania. Zrozumieli rycho, jako si ju nie wylie, iostawili go w spokojnoci. Wiadomo jest, ekiej kto na mier choruje, to eby mu ju nie wiem jakie leki a doktory zwozi, zamrze musi, a ma za ozdrowie, i bez niczyjej pomocy ozdrowieje. Wic mieli kole niego tyle ju jeno starunkw, co mu ta czsto odmieniali na gowie zmoczone szmaty, wody pi podajcalbo i dziebko mleka, bo je nie mg, e mu si to wszystko zwracao. Miarkowali te ludzie, a najbardziej Jambroy, jako praktyk by wielki, i jeli Boryna do rozumu nie przyjdzie, to mier bdzie mia letk i rych. Spodziewali si jej co dzie i nie przychodzia; a si ju mierzio to dugie czekanie, bo trza go byo pilnowa i jak tak dawa opiek. Jagny to byo psie prawo doglda i przy nim dulczy -c, kiej nie poredzia i godziny w chaupie wysiedzie? Stary obmierz jej do cna i ciya ta ciga wojna z Hank, ktra j odsuwaa od wszystkiego i pilnowaa gorzej zodzieja -to i nie dziwota, e cigno j na wiat, e chciao si jej lecie na te ugrzane przypoudnia, pomidzy ludzi, na wolno, to zdawaa pilnowanie Jzce i niesa si niewiada gdzie, i nieraz dopiero wieczorami wracaa... Jzka za tyle go jeno dogldaa, co przy ludziach: skrzat by to jeszcze gupi a latawiec. Hanka wic i to musiaa wzi na swoj gow i o chorego dba, bo chocia i kowalowie mao dziesi razy na dzie zagldali, to jeno po to, by jej pilnowa, czy czego z chaupy nie wynosi, a gwnie czekali; i moe stary przemwi jeszcze i majtkiem rozporzdzi. arli si przy tym jako te psy kiele zdychajcego barana i przepierali z warkotem, kto pierwej chyci kami za lelitai jak sztuczk la siebie wyszarpie; tymczasowie za kowal, co ino upatrzy, comu tylko w pazury wpado, to porywa, choby i stary postronek albo kawa deski z garci trza mu byo wyrywa i na kadym kroku pilnowa, e dzie nie przeszed bez ktni a srogich pomstowa.Powiadaj: kto rano wstaje, temu Pan Bg daje, i prawda, ale kowal umia wstawa i o pnocku, lecie choby na dziesit wie, jeli jeno szo o dobry zarobek; chop by chciwy na grosz i tak zabiegliwy,jak mao ktren. Oto i teraz, ledwie co Jagna z ka wylaza i weniaki na si wdziaa, drzwi skrzypny i on si cicho wsun prosto idc do chorego. -Nie gada czego? -zajrza mu z bliska w oczy. -Dy ley, jak lea! -odburkna zbierajc wosy pod chustk. Bosa jeszcze bya, w koszuli, dziebko rozespana i taka urodna, a jakowym pracym ciepem buchajca i luboci, e powid po niej zmruonymi lepiami. -Wiecie -przysun si tu do niej -organista wygada si przede mn, e stary musi mie sporo gotowego grosza, bojeszcze przed Godami chcia da chopu z Dbicy cae piset rubli; o procenta si jeno nie zgodzili. Musz te pienidze by schowane gdzie w chaupie... Uwaajcie pilnie na Hank, bo jakby chycia przed nami, ju by ich ludzkie oko nie zobaczyo...Moglibycie z wolna, kryjomo przepatrywawszystkie kty, jeno by nikto si nie pomiarkowa... Suchacie to? -Co by za nie! -okrya ramiona zapask, bojakby j obmacywa tymi zodziejskimi lepiami. Przeszed si koujcy po izbie i niby od niechcenia zaglda za obrazy, wyszukujc przy tym pilnie, gdzie popado. -Macie to klucz od komory? -ypn lepiami na mae, zawarte drzwi. -A wisi na Pasyjce pod oknem. -Dutam mu poyczy, bdzie ju z miesic,a teraz mi potrzebne i nikaj go nale nie mog. Myl, co tam w rupieciach zarzucone... -Szukajcie sami, ja go wama nie wylipiam. Odstpi od drzwi, bo rozleg si w sieni gos Hanki, klucz na miejscu powiesi i za czapk wzi. -To jutro poszukam... pilno mi biey do dom... Rocho przyjecha? -Ja to wiem? Spytajcie Hanki! Posta jeszcze dziebko, poskroba rudych wsw, a oczy to mu jak te zodzieje latay po ktach; zamia si cosik do siebie i poszed. Jagna zrzucia zapask i ja si sania ka i drugich uprzta, rzucajc niekiedyprzyczajone spojrzenia na ma, i tak zawdy chodzia po izbie, by si nie natkn na jego oczy, wci rozwarte. Juci, e by jej obmierzy, bojaa si go inienawidzia ca moc za wszystkie krzywdy doznane, a ile razy j woa i bra w swoje rozpalone i lepkie rce, zamieraa z obrzydzenia i strachu, tak mierci wiao od niego i trupem, ale pomimo wszystkiego moe jeno ona jedna najszczerzej pragna, by wyzdrowia. Teraz ci dopiero miarkowaa, co straci, skoro go nie stanie; przy nim gospodyni si czua, suchali jej wszyscy, a drugie kobiety czy dzieuchy rade nierade uwaa j i ustpowa pierwszego miejsca musiay-jake! Borynow przeciech bya -Maciej za, chocia w domu by kliwy kiej pies idobrego sowa nie da, ale przed ludmi wielce dba o ni i strzeg, by jej kto nie mia nie poszanowa. Nie rozumiaa ona tego przdzi, dopiero kiej Hanka zwalia si do chaupy i gr nad ni bra pocza, odsuwajc od panowania, poczua swoje opuszczenie i krzywdy. Nie o gront jej szo przecie -co jej tam byy majtki?... tyle staa o nie akuratnie, co o oskie lato, a chocia ju si wzwyczaia do rzdw i rada by a wielce wynosi si a puszy bogactwem, i rozpiera na swoim, to i za tym by nie pakaa, bo u matki byo jej te niezgorzej-ale jedno j ano gnbio bolenie, e przedHank ustpowa musi, przed Antkow kobiet: to j przypiekao do ywego budzc zo i ch robienia na sprzeciw. Juci, e j i matka podmawiaa, i kowal rychtowa codziennym podjudzaniem, bo sama z siebie to by moe rycho ustpia. Tak j ju mierziy te wojny, e nieraz chciaa wszystko ciepn i przenie si domatki. -Ani si wa! sied, pki nie zamrze! waruj swojego! -nakazywaa srogo stara. To i siedziaa, cho cknio si jej niewypowiedzianie -jake? cae dni nie byodo kogo gby otworzy ni pomia si z kim, ni wybiec do kogo... A w domu pojkiwa stary, bya Hanka zawdy gotowa do ktni, sza ciga wojna, e ju zgoa byo nie do wytrzymania. U matki te byo nie sposb wysiedzie. To lataa z kdziel po chaupach -ale moga to i tam wytrzyma, kiej we wsi byy same kobiety, rozkise, rozpakane, rozwrzeszczane, jako te dni marcowe, a wszdy, jako ta nie ustajca litania, wyrzekania, a nikaj adnego parobka, choby na lekarstwo! e ju ni miejsca, ni rady da sobie nie moga. Do tego za czsto, coraz czciej nawiedzay j wspominki o Antku. Prawda, jako pod sam koniec, nim go wzili, wielce ku niemu ochoda i te spotykania ju byy jeno strachem i mk; na ostatku za ukrzywdzi j jeszcze tak bardzo, a dusza pczniaa alem na przypominki... ale miaa wyj do kogo, wiedziaa, e tam, pod brogiem, o kadym zmierzchu czeka na ni i wypatruje... e jest ktosik, ktremu lubo si sucha... To cho si trzsa z trwogi, by nie wypatrzyli, cho i on nieraz skrzycza za dugie czekanie, ochotnie biega zapominajc o caym wiecie, gdy j przygarn do siebie krzepko, niby ten smok ognisty, i bra, ni pytajc o przyzwolestwo... Ni w myli postao opieranie, kiej ciska, a j mdlio w doku, i takim warem przejmowa. Nieraz do pnocka zasn nie moga, chodzc rozpalon caunkami twarz o zimn cian wzburzona do dna i pena w kociach onych sodkich, pracych ogniem wspomina! A teraz jest jak ten koek, sama, nikt jej nie podpatruje, nikt nad ni prawa nie ma, ale i do nikogo si nie wydziera, nikto ju jej tam za przeazem nie czeka, i nikto nie przyniewala... e wjt za ni chodzi, podskubuje, sodkie swka prawi, do potw przyciska, do karczmy na poczstunek cignie i rad by j dla siebie zniewoli, to ino bez to mu przyzwala, e ckni si jej wielce i nie ma zkim drugim si pomia, ale tak mu do Antka kiej psu do gospodarza! I przez zo to jeszcze robi la caej wsi ila tamtego. Sposponowa ci on j i sponiewiera na ostatku! Jake -ca noc i cay dzie przesiedzia w chaupie przy starym, nawet spa na jej ku, krokiem si prawie z izby nie rusza, a jej jakby nie dojrza, cho wci stawaa przed nim jakten pies, skamlc oczyma o zmiowanie: Nie spojrza na ni, ojca jeno widzia a Hank i dzieci, psa nawet. To moe i bez to ju do cna stracia serce do niego, i cakiem si w niej przemienio naprzeciw, bo kiej go brali w kajdany, wyda si jakim drugim, obcym zgoa i takobojtnym, e nie potrafia go aowa, a nawet ze skryt radoci przygldaa si Hance, jak ta wosy rwaa bem tukc o cian i wyjc niby suka za topionymi szczenitami. Cieszya si mciwie z jej udrki, odwracajc z odraz oczy od jego twarzy strasznej, jakoby wpobkanej. Tak si wtenczas obcym sta dla niej, e nawet nie umiaaby go sobie teraz przypomnie, jak czowieka raz jeden widzianego. Ale tym ci lepiej baczya tamtego Antka, tamtego z dni miowa i szaw, z dni schadzek i przytula, caunkw i uniesie... tej zwiesny i 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc@ c  c*Ac8p,tamtego, ku ktremu teraz, w nie spane czsto noce wydzieraa si jej dusza i rozprone udrk serce krzyczao alem itsknic nieopowiedzian. Do tamtego... z tamtych dni szczcia rwaasi Jagusina dusza, ani wiedzc, kdy jest iywie-li on gdzie we wiecie szerokim... Ano i teraz snu si jej przez pami jako ten sen luby, z ktrym si ciko rozstawa, kiej znowu rozleg si wrzaskliwy gos Hanki. -Kiej pies odarty tak si wydziera i dunderuje! -szepna rozbudzona z przypominkw. Soce ju bokiem zagldao rozczerwieniajc mrocznaw izb, ptaki radonie wierkay w sadzie, podnosio siciepo, bo z dachw kieby szklanymi paciorkami spywa przymrozek, a przez wywarte okno wraz z wietrzykiem porannym bucha krzyk gsi trzepicych siw stawie. Krztaa si po izbie kiej szczygie, z cichprzypiewk, bo to niedziela bya i czas nadchodzi szykowania si do kocioa z palmami, ju owe pdy ozy czerwonej, pokryte srebrzystymi kotkami, stay w dzbanku od wczoraj, pomdlae nieco, e to im wody zapomniaa nala. Pocza je wanie troskliwie cuci, gdy Witek wrzasn przez drzwi: -Gospodyni kazali, bycie swoj krow napali, a z godu ryczy! -Powiedz, e wara jej do krowy mojej! -odkrzykna w cay gos nasuchujc, co tamta wyszczekuje na odzew. -A pyskuj, pki ci gba nie ustanie: nie dowiedziesz me dzisiaj do zoci! I ja najspokojniej wybiera ze skrzyni ubiory rozkadajc je po ku, rozpatrujc, w jakie by si przyodzia do kocioa; naraz, kiej ta chmura padnie na soce, i si wszystek wiat przyciemni, tak ci i w niej dziwnie pomroczao. Po c si to przybiera bdzie i stroi? dla kogo? La tych babskich lepiw, zazdronie taksujcych kad jej wstk i potem za to obnoszcych j na ozorach? Odbiega strojw z niechci i siadszy w oknie czesaa jasne, bujne wosy, smutnie spozierajc na wie, w socu ju ca i wtopliwych rosach poyskujc; domy kaj niekaj przebielay si ze sadw i supy niebieskich dymw buchay w gr, za na drodze, po drugiej stronie stawu, cakiem przysonionej drzewcami, przechodziy niekiedy kobiety, bo widziaa czerwie weniakw odbit we wodzie i jak si przesuway wskro mdlejcych ju cieniwdrzew nadbrzenych; potem gsi przepyway biaymi sznurami, e si wydawao, jakoby pyny wskro modrej topieli nieba odbitego, ostawiajc za sob teczarniawe, pkoliste krgi kiej we cichopeznce; to chybotliwe jaskki przewijay si niziutko yskajc biaymi brzuchami, a gdziesik znowu u wodopojw krowy porykiway lub pies naszczekiwa. Zagubia wnet pami tych rzeczy topic oczy w grze, wysoko, gdzie na modrym niebie pasy si stada chmur, biaym, wenistym barankom podobne, bo gdziesik spod nich, w wysokociach cigno jakie niedojrzane ptactwo, e jeno krzyk dugi a jkliwy rozsypywa si nad ziemi rzewliwie, a j od tych gosw sparo cosik pod piersiami, a naga, z dawna ju czajca si tsknica cisna serce, e wodzia przygasymi oczyma po rozruchanych drzewach po wodzie, kaj i owe chmury zday si pyn zanurzone w niebieskociach, po wszystkim wiecie, nic jeno nie rozpoznajc spoza wezbranej tsknoci, e zy wane pocieky po zbladych policzkach kieby te paciorki lnice rozerwanego raca i suy si wolno jedna za drug, i gdziesik na samo dno duszy spyway. Moga to zmiarkowa, co si jej stao? Jeno czua, i j cosik rozpiera, podrywa iponosi, e oto poszaby na kraj wiata, gdzie oczy ponies, gdzie jeno powiedzie ta tskno niezmoona. I pakaa tak bezwolnie i prawie bezbolenie, jako to drzewo, obcione kwiatem w wioniane poranki, kiej soce przygrzeje, a wiatry zakolebi, rosi obficie, wpiera si w ziemi, nabrzmiewa sokami rodnymi, a kwietne gazie ku niebu podaje... -Witek! a popro piknie tej dziedziczki na niadanie! -wrzasna znowu Hanka. Jagna, kieby przeckna, otara zy, doczesaa wosw i posza piesznie. W Hanczynej izbie ju wszyscy siedzieli przy niadaniu. Z michy kurzyy si ziemniaki, wanie je bya Jzka omaszczaa mietan przesmaon z cebul, gdy reszta ju boda ychami wlepiajc akome lepie w jado. Hanka wzia pierwsze miejsce w porodkuprzed aw, na ktrej jedli, Pietrek siedzia w kocu, a pobok niego przykuca na ziemi Witek, Jzka za pojadaa stojcy pilnujc dokadania, a dzieci siedziay pod kominem przy niezgorszej miseczce oganiajc si ykami przed ap, ktren kiedy niekiedy pojada razem z nimi. Jagna miaa swoje miejsce od drzwi, naprzeciwko Pietrka. Jedli z wolna spozierajc niekiedy spod bw. Darmo Jzka trzepaa trzy po trzy i Pietrek rzuca jakie sowo, a w kocu i Hanka zagadywaa tknita jej zapakanymi, smutnymi oczyma, Jagusia ni pary z gby nie pucia. -Witek, a ktren ci takiego guza nabi? -pytaa Hanka. -Zwaliem si o b! -Rozczerwieni si kiej rak i potar bolce miejsce, porozumiewawczo spogldajc na Jzk. -Przyniose to ju gazek z palmami? -Zaraz polec, ino zjem -tumaczy si, piesznie dojadajc. Jagna pooya yk i wysza. -Znowuj bk j jaki uksi! -szepna Jzka dolewajc barszczu Pietrkowi. -Nie kaden umie trajkota tak cigiem jak ty. Doia to ju krow? -Zabraa szkopek, to pewnie posza do obory. -Hale, Jzia, trza dla siwuli makuchu ugotowa. -Ju siar odpuszcza, prbowaam dzisiaj. -Odpuszcza, to leda dzie si ocieli... -Cioka bdzie miaa! -rzek Witek podnoszc si od jada. -Gupi! -szepn pogardliwie Pietrek popuszczajc dziebko obertelek, e to by niezgorzej podjad, i zapaliwszy od gowni papierosa wyszed razem z chopakiem. Kobiety w milczeniu wziy si do roboty. Jzka zmywaa naczyni a, a Hanka saa ka. -Pjdziecie do kocioa z palmami? -Id z Witkiem, Pietrek te moe, niech jeno konie obrzdzi; ja ostan, przypilnuj ojca i moe Rocho wrci akuratnie i co nowego przyniesie od Antka... -Nie powiedzie to Jagustynce, eby jutro przysza do ziemniakw? co? -Juci, same nie wydoamy, a na gwat trza je przebiera. -A i gnj ju by rozrzuca! -Pietrek jutro na poudnie ma skoczy wywzk, to od obiadu wemie si z Witkiem do rozrzucania; co czasu zbdzie, to i ty pomoesz... Wrzask gsi podnis si przed oknami, wpad zadyszany Witek. -e to nawet gsiorom spokoju nie dajesz! -Szczypa me chciay, tom si ino obrania!Rzuci na skrzyni cay pk wilgotnych jeszcze od rosy zotakowych rzeg osypanych bakami, Jzka ja je ukada zwizujc czerwon wen. -Bociek to kujn ci w czoo? -spytaa go po cichu. -Juci, e nie kto drugi, nie wydaj me ino... -Obejrza si na gospodyni, wybierajc ze skrzyni witeczne szmaty. -A to ci powiem, jak byo... Wypatrzyem, e na nocprzed gankiem ostaje... podkradem si pn noc, kiej ju wszyscy na plebanii spali... i juem go bra... a cho me kujn...bybym spencerkiem go okrci i wynis... kiej psy me zwietrzyy... znaj me przeciech, a tak docieray zapowietrzone, e musiaem ucieka, jeszcze mi nogawice ozdary... ale nie daruj... -A jak si ksidz dowie, e mu wzi boka? -A kto mu to powie?... A odbier mu, bo mj.-A kaj go schowasz, by ci nie odebrali? -Ju ja taki schowek umyliem, e i straniki nie zwchaj... A potem, kiej przepomn, sprowadz go do chaupy i powiem, com se nowego znci i obaskiwa -rozpozna to kto, Jzia? Ino menie wydaj, to ci jakich ptaszkw przynios albo i modego zajczka. -Chopak to jestem, bym si ptaszkami bawia? Gupi, przebierz si zaraz, to razem pjdziem do kocioa. -Jzia, dasz mi ponie palm? co? -Zachciao mu si!... dy ino kobiety mog nie do powicania! -Przed kocioem ci oddam, ino przez wie... Prosi tak gorco, a przyobiecaa, zwracajc si prdko do wchodzcej wanie Nastki Gobianki, ju wyszykowanej do kocioa i z palmami w rku. -Nie miaa czego o Mateuszu? -zagadna Hanka po przywitaniu. -Tyle jeno, co wjt wczoraj przywiz: jako zdrowszy. -Wjt akuratnie tyle wie co nic albo i wymyli, czego nie byo. -To samo pono i dobrodziejowi mwi. -A o Antku to i sowa rzec nie umia. -Pono Mateusz siedzi z drugimi, Antek za osobno. -I... tak jeno szczeka, eby si mia z czymdo chaup zamawia... -By to z tym i u was! -Co dnia zachodzi, ale do Jagusi; ma z ni jakie sprawy, to si schodz i przed ludmi uredzaj w opotkach. Powiedziaa ciszej, z naciskiem, wygldajcoknem, bo w sam raz Jagna schodzia z ganku, wystrojona sielnie, z ksik w rkui z palmami. Dugo patrzaa za ni. -Spnita si, dzieuchy, ludzie ju ca drog wal. -Nie przedzwaniali jeszcze. Ale wraz i dzwony si ozway hukliwie nawoujc w dom Paski i bimbay wolno, dugo i rozgonie. e w jaki pacierz, a wszyscy poszli z chaupy do kocioa. Hanka ostaa sama, nastawia obiad, przyogarna si nieco i zabrawszy dzieci siada z nimi na ganku, by je wyczesa i przeiska, e to w tygodniu nie starczyo nigdy czasu. Soce podnieso si ju do wysoko i ludzie zewszd zbierali si do kocioa, co trocha wysypujc si z opotkw, e po drogach niby te maki czerwieniay si kobiece przyodziewy i brzmiay pogwary z krzykami dzieci, zabawiajcych si ciskaniem kamieni po wodzie i za ptakami; niekiedy wozy turkotay, pene ludzi z drugiej wsi, to chopy jakie, snad obce, przechodziy pochwalajc Boga, a z wolna wszyscy przeszli i opustoszae drogi pomilky. Hanka wyiskawszy dzieci do czysta zaprowadzia je na som przed doy, by si same zabawiay, zajrzaa do parkoccych garnkw i wrcia na dawne miejsce modlc si pgosem na koronce, e to na ksice nie umiaa. Dzie ju si podnosi ku poudniowi, cicho zgoa witeczna ogarniaa wie, e nikaj gosw adnych nie byo, tyle jeno, co te wrble wierkania i wiegoty jaskek lepicych gniazda pod okapami. Czas by ciepy, pierwsza wiosna ledwie cotrcia ziemi i tkna drzew; niebo wisiao mode; przemodrzone i dziwnie yskliwe; sady stay bez ruchu, ku socu podajc gazie, nabite spczniaymi pkami, za olchy, staw brzece, niby w cichukim dychaniu poruchiway tymi baziami, a pdy topl rdzawe, lepkie i pachnce, a jakoby miodem ciekce, otwieray si na wiato niby te dzioby pisklce... Pod chaupami dogrzewao galanto, e ju muchy wyaziy na ogrzane ciany, a czasem i pszczoa si pokazywaa, z brzkiem padajc na stokrotki, patrzce spod potw, albo si pilnie nosia po krzach, co niby zielone pomienie buchay modymi listkami. Ale z pl i od borw zawiewa jeszcze ostry, wilgotny wiatr. Msza ju musiaa by w poowie, bo w cichym i jakoby wrzcym wiosn powietrzu pryy si gosy pieww dalekich, organowe grania i czasem jako ten deszcz rzsisty rozsypyway si w mdlejce dwiki dzwonkw. Czas snu si wolno i cicho, bo kiej soce stano najwyej, to nawet ptaki zamilky, jeno e wrony, czajce si zodziejsko za gsitami, przewijay si nisko nad stawemkrzyk niecc gsiorw; bociek te raz jeden zaklekota gdziesik i przelecia blisko, e ino jego cie wielgachny ponis si po ziemi. Hanka modlia si arliwie, baczc na dzieci, a i do starego zagldajc niekiedy. Ale c, lea jak zawdy, bez ruchu i przed si zapatrzony. Domiera se tak z wolna, dochodzi swojego czasu po dziebku z dnia na dzie,jako to zboe kosne w socu pod ostry sierp dojrzewajce... Nie rozpoznawa nikogo, bo nawet wtedy, kiej Jagny woa iza rce j bra, w insz stron patrza; Hance si jeno wydawao, co na jej gos poruchuje wargami, a oczy mu chodz, jakby chcia cosik rzec... I tak byo wci bez przemiany, a pacz chwyta patrzcych. Mj Jezu, kto by si by tego spodziewa! Taki gospodarz, taki mdrala, taki bogacz, e trudno znale drugiego, a teraz ci ley niby to drzewo piorunem rozupane, gazkw zielonych jeszcze pene, a ju mierci na pastw wydane... Nie pomar przeciech i nie ywie, jeno wszystek ju w rkach boskiego miosierdzia. O dolo czowiekowa, dolo nieustpliwa! O boskich przeznacze mocy, ktra si jawisz, kiej si nikto nie spodzieje, czy w dzie biay, czy te li w noc ciemn, a jednako kruszyn ludzk mieciesz w gorzkiej mierci strony!... Dumaa nad nim aonie pogldajc ku niebu, westchna raz i drugi, skoczya koronk i wzi si musiaa do poudniowych udojw, bo wzdychy wzdychami, a robota pierwsza przed wszystkim. Kiej wrcia z penymi szkopkami, ju wszyscy byli w chaupie. Jzka powiedaa, o czym ksidz mwi z ambony i kto by w kociele; gwarno stao si w izbie i na ganku, e to kilka rwienic z ni przyszo i spoecznie ykali te kotki powicane, chronice pono od blw gardzieli. miechu byo niemao, e to niejedna przekn nie moga i zakrztusia si, a wod popijajc, albo j musiano pici grdyka w plecy, by acniej przeszo, co Witek z wielk uciech robi. Jagna jeno nie wrcia na obiad widzieli j idc z matk i kowalami. A ledwie co wstaliod misek, kiej wszed Rocho. Rzucili si wita radonie, bo bliskim im si sta niby ten dziadu rodzony, a on si wita cicho, kademu co rzek i w gow caowa, alegdy mu podano je, nie jad: strudzony by srodze i troskliwie obziera si po izbie. Hanka warowaa jego oczu, a nie miejc pyta. -Widziaem si z Antkiem! -rzek cicho nie patrzc na nikogo. Zerwaa si ze skrzyni, strach j przej iza serce cisn, e sowa nie moga wykrztusi. -Zdrowy cakiem i dobrej myli. Cho stranik nas pilnowa, rozmawiaem z nim dobr godzin. -W tych elazach siedzi? -wykrztusia strachliwie. -C znowu!... zwyczajnie, jak i drudzy!... nie jest mu tam tak le, nie bjcie si. -Bo Kozio rozpowiada, jako tam bij i do ciany przykuwaj. -Moe tak i bywa gdzie indziej... za co inszego... ale Antka nie tknli -powiada. Spleta rce z radoci, a umiech kiej soce przemkn po niej. -A na odchodnym zapowiedzia, bycie na nic nie baczc wieprzka zabili jeszcze przed witami, bo i on chce wiconego zay. -Godz go tam chudziaka, godz! -jknazawodliwie. -Kiej ociec mwili, e jak si podpasie, to przedadz -zauwaya Jzka. -Mwili, ale kiej Antek przykazuj zabi, to jego teraz wola pierwsza po ojcowej -podniesa ostry, nieustpliwy gos. -I jeszcze mwili, abycie na roli kazali robi wszystko, co potrzeba, na nic si nie ogldajc. Powiedziaem, jako tu sobie zmylnie poczynacie. -Rzek to co na to ? powiedzia? Rado j warem oblaa. -To mi powiedzia, e jak zechcecie, poredzicie wszystkiemu... -A poredz, poredz! -szepna z moc i oczy jej rozbysy nieustpliw wol. -C tu u was nowego? -A nic, jak byo... Puszcz go to rycho? -zapytaa z dygotem trwogi. -Moe zaraz po witach. moe dziebko pniej, jak ledztwo skocz... A to si przewlecze e to wie caa, tyle ludzi... -odpowiada wymijajco nie patrzc jej w oczy. -Pyta si to o chaup, o dzieci, o... mnie...o wszystkich?... -zacza trwonie. -Pyta juci, kolejno powiadaem. -I... o wszystkich we wsi? Strasznie si jej wiedzie chciao, zali o Jagn te pyta, c, kiej nie miaa zagada otwarcie, a ubocznie za, tak, by nie miarkujc niczego samu si wygada, dugo si biedzc, nie potrafia, e i sposobny czas przeszed, bo si ju roznieso po wsi o jego powrocie, i wkrtce, jeszcze przed nieszporami, zaczy si schodzi kobiety, ciekawe wielce posysze nieco o swoich. Wyszed do nich przed dom i siedzc na przybie rozpowiada co si by o kadym z osobna wywiedzia, i cho nic zego nie mwi, a to babskie ciche chlipanie jo siwzmaga w gromadzie, gdzie za i pacz gony, a gdzie i sowo aoliwe si wyrwao... A potem za na wie poszed wstpujc do kadej prawie chaupy, a widzia si jako ten witek z ow bia brod i wzniesionymi oczyma, ktren wszdy nis te sowa pociechy, a kaj wstpi, to jakby jasnoci napeniay si izby, a w sercach zakwitay nadzieje i dufno krzepia chwiejne, ale i zy rzsiciej pyny, i odnowione wspominania ciej przygniatay,... tej zwiesny i 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP c j cM:8#qc1 ai aoliwo tskliwiej wstawaa... Bo prawd bya rzeka wczoraj Kbowa do Agaty, i wie staa si podobna do grobu otwartego; prawda, bo niby po zarazie widziao si w Lipcach, kiej to wiksz cz narodu wywiez pod mogiki albo za i wtedy, kiej to wojna przetratuje a chopw wybije, e jeno po chaupach opustoszaych ostaj babie lamenty, dzieciskie pacze, wyrzekania i te wzdychy, i ta ywa a silnie bolca pami krzywd. e ju i nie wypowiedzie, co si w umczonych duszach dziao! Trzecia niedziela si koczya, a Lipce jeszcze si nie uspokajay, naprzeciw za, bo cigiem wzrastao poczucie krzywdy i niesprawiedliwoci, to i nie dziwota, jako o kadym witaniu, kiej przecknli jeno ze piku, w kade przypoudnie i na odwieczerzu kadym -w chaupach czy na dworze, gdzie si jeno nard kupi, nieustannie i lamentliwie, niby ten pacierz dziadowski, rozlegay si wyrzekania i dza odemsty plenia si w sercach kiej todiabelskie, ze zielsko, e same pici si zaciskay i krwawe, zawzite sowa rwaysi piorunami. To juci, e Rochowe sowa, kiej ten kijaszek, jakim niebacznie rozgrzebi przytajony ogie, i pomi znowu si wybucha, to jedno sprawiy, co we wszystkich wszystka pami krzywd wywleky przed oczy, i nawet mao kto poszed na nieszpory, zbierali si jeno po opotkach, po drogach stowarzyszali, to dokarczmy szli, poredzajc, paczc a pomstujc... Jedna Hanka spokojniejsza si uczua i tak rada z mowej pochway, tak ni skrzepiona na duszy i pena nadziei, dna roboty i pokazania, e poradzi wszystkiemu, i nie sposb tego wypowiedzie. Skoro si rozeszy kobiety, wraz te przysza kowalowa posiedzie przy chorym, Hanka za z Jzk uday si do chlewu wieprzka oglda. Wypuciy go na podwrze, ale e wituchby spasiony, to uwali si zaraz w gnojwce i ani chcia si ruszy. -Nie dawaj mu ju dzisiaj je, niech si oczyci. -Akuratnie i zapomniaam da mu po poedniu... -To i dobrze na ten raz, trza by go jutro sprawi. Woaa Jagustynki? -Przyj obiecaa jeszcze dzisiaj, na odwieczerzu... -Odziej si i bieyj do Jambroa, niech jutro, choby i po mszy, a przychodzi ze statkami oporzdzi wieprzka. -Bdzie to mg, kiej dobrodziej zapowiada, co jutro dwch ksiy przyjedzie sucha spowiedzi? -Czas znajdzie!... wie, e gorzaki aowa nie bd, a on jeno poradzi galanto szlachtowa i miso sprawi. Jagustynka te pomoe. -To bym raniuko jechaa do miasta po sl iprzyprawy... -Zachciao ci si przewietrzy!... nie potrza:wszystkiego dostanie u Jankla, sama tam zaraz pjd i przynies. -Jzka! -krzykna jeszcze za ni -a gdzie to Pietrek z Witkiem? -Pewnikiem poszli na wie, bo Pietrek wziskrzypice. -Spotkasz ich, to przypd, niechby z szopykoryto przynieli przed chaup, trza je bdzie rankiem wyparzy. Jzka rada, e moga si wyrwa na wie, pognaa do Nastki, by splnie poszuka Jambroa. Ale Hanka nie wybraa si do karczmy, zaraz bowiem przywlk si jej ociec, stary Bylica, wic daa mu podje nieco, opowiadajc radonie, co by Rocho przywiz od Antka, i nie skoczya wszystkiego, kiej wpada z krzykiem Magda: -Chodcie prdzej, ojcu cosik jest! Jako Boryna siedzia na kraju ka rozgldajc si po izbie. Hanka przypada ku niemu trzyma, aby nie zlecia, a on wodzi oczyma po niej wlepiajc je naraz we drzwi ktrymi wanie kowal wchodzi niespodzianie. -Hanka! Powiedzia wyranie i mocno, a struchlaaw sobie. -Dy jestem. Nie ruchajcie si ino, doktr wzbrania -szeptaa zestrachana. -Co tam na wiecie? Go mia rozbity, obcy jaki. -Zwiesna idzie, ciepo... -jkaa. -Wstali to?... czas w pole... Nie wiedzieli, co rzec, spogldajc na siebie; ino Magda rykna paczem. -Swojego broni! nie dajta si, chopy! Krzycza, ale sowa mu si rway, j si trz i giba w Hanczynych rku, e kowalowie chcieli j wyrczy; nie popucia jednak, mimo e ju mdlay jej ramiona i grzbiet. Patrzali w niego z trwogczekajc, co powie. -Jczmiona by sia pierwsze... Do mnie, Chopy!... ratunku!... -krzykn naraz strasznie, wypry si i pad w ty, oczy mu si zwary, zarzzia. -Umiera!... Jezus!... umiera!... -wrzeszczaa Hanka targajc nim z caej mocy. A Magda wnet zapalon gromnic wtykaa mu w bezwadn rk. -Ksidza, prdzej, Micha!... Ale nim kowal wyszed, Boryna otworzy oczy puszczajc z rk gromnic, e si potrzaskaa w kawaki. -Ju mu przeszo, szuka czego... Szepta nachylajc si nad nim, ale stary odepchn go do silnie i zawoa zupenieprzytomnie: -Hanka, wypraw tych ludzi. Magda z paczem rzucia si do niego, ale snad jej nie pozna. -Nie chc... nie potrza... wypd... -powtarza uporczywie. -Cho do sieni ustpcie, nie sprzeciwiajcie si... -bagaa. -Wyjd, Magda, ja si z tego miejsca nie rusz -wycedzi nieustpliwie kowal miarkujc, e stary chce co tajnego Hancepowiedzie. Dosysza to stary i unisszy si, tak gronie spojrza wskazujc mu rk drzwi e si wynis kiej ten pies kopnity, z przeklestwem skoczy do paczcej na ganku Magdy, ale z naga przycich, rozejrza si i wpad do sadu i przebrawszy si chykiem pod szczytowe okno przywar pod nim nasuchiwa, bo jakraz tam dotykay gowy ka, e przez szyby mona byo posysze co nieco. -Sid przy mnie... Rozkaza stary po jego wyjciu. Juci, e przysiada na brzeku, ledwie pacz powstrzymujc. -W komorze znajdziesz nieco grosza... schowaj, by ci go nie wydarli... -Gdzie? Trzsa si ju ze wzruszenia. -We zbou... Mwi wyranie, odpoczywajc po kadym sowie, a ona, tumic strach jaki, caa bya w jego oczach, wieccych dziwnie. -Antka bro... p gospodarki sprzedaj, a nie daj go... nie daj... twoje... Nie skoczy ju, posinia i zwali si na pociel, oczy mu przygasy i zasnuy si mg, bekota jeszcze cosik, i jakby prbowa si podnie. Hanka zakrzyczaa ze strachu, przybiegli wnet kowalowie, cucili, wod zlewali, ale ju nie oprzytomnia i jak przdzi lea drtwy, nieruchomy, z otwartymi oczyma, daleki od tego, co si przy nim dziao. Dugi czas przesiedzieli przy nim, kobiety pakay cicho, a nikto nie rzek i sowa; zmierzch ju zapada, izba pograa si wcieniach, kiej wyszli spoem na dzie dogasajcy, e ju jeno w stawie tliy si resztki zrz zachodnich. Co wam powiedzia? -zagadn ostro przestpujc jej drog. -Syszelicie. -Ale co pniej mwi? -Co i przdzi, przy was... -Hanka, nie doprowadzajcie me do zoci, bo bdzie le... -Tyle si waszych grb bojam, co tego psa... -I wtyka wam cosik w garcie... -dorzuci podstpnie. -A co, to jutro za stodo znajdziecie... -szydzia urgliwie. Rzuci si ku niej i moe by doszo do czego gorszego, eby nie Jagustynka, ktranadesza na ten czas i po swojemu zaraz rzeka: -Tak se zgodliwie, po przyjacielsku poredzacie, e si po caej wsi roznosi... Skl j, co wlazo, i ponis si na wie. Noc wkrtce zapada ciemna, chmurzyska przysoniy niebo, e ni jeden gwiezdny migot si nie przedziera, wstawa wiatr i mieci z wolna drzewinami, i poszumiwaygucho i smutnie: szo znowu na jak odmian. W Hanczynej izbie byo jasno i do gwarno, ogie trzaska na kominie, wieczerza si dogotowywaa, kilka starszych kobiet z Jagustynk na czele pogadyway rnoci, Jzka za z Nastk iz Jakiem Przewrotnym siedziay na ganku,bo Pietrek wyciga na skrzypicach tak nut aosn, a si im na pacz zbierao; jeno Hanka nie moga usiedzie na miejscu, wci rozmylajc nad Borynowymi sowami, a co trocha zagldajc na drug stron... Ale c?... nie sposb teraz byo w komorzeszuka: Jagna siedziaa w izbie ukadajc witeczne szmaty we skrzyni. -Pietrek, a przesta, przecie to ju prawie Wielki Poniedziaek, a ten dudli a dudli, grzech! Zgromia, tak roztrzsiona w sobie, e jej si paka chciao. Juci, e przesta i wszyscy przyszli do izby. -O tym dziedzicowym bracie, gupim Jacku, mwimy -objaniaa ktra. Nie moga jednak wyrozumie, o czym mwi, gdy psy zaczy co gono szczeka w opotkach, a znowu wyjrzaa podszczuwajc jeszcze. apa rzuci si zajadle w sad... -Huzia go, apa!... We go, Burek!... Huzia!... Ale psy zmilky nagle i powrciwszy skamlay radonie. I niejeden raz tego wieczoru byo tak samo, e wstao w niej jakie strachliwe podejrzenie. -Pietrek, a zawrzyj wszystko na noc, bo musi by, ktosik to penetruje, a swj, e psy nie chc dociera. Rozeszli si wnet wszyscy i wkrtce pik ogarn cay dom, jeno Hanka posza jeszcze sprawdzi, czy drzwi pozawierane,a potem dugo stojaa pod cian trwonie nasuchujc... -We zbou... to juci w ktrej z beczek... By ino me kto nie ubieg!... Zimny pot strachu j obla i serce gwatownie zakoatao. Prawie e nie spaa tej nocy. ROZDZIA 3 -Jzia, rozpal na kominie i co jest garnkw,zbierz, nalej wod i przystaw do ognia, ja polec do yda po przyprawy. -A pieszcie, bo Jambroa ino patrze. -Nie bj si, rwno z dniem nie przykusztyka, koci musi pierwej obrzdzi. -Hale, przedzwoni i wnet si zjawi, bo Rocho maj go zastpi. -Zd jeszczech, a krzyknij no na chopakw, by rychlej wyskrobali koryto i przywlekli je na ganek. Jagustynka przyjdzie, to niechby pomya cebrzyki, beczki te trza wynie z komory i zatoczy do stawu, niech odmikn; jeno nie zabacz kamieni naka, by ich woda niewzia. Dzieci nie bud, niech se pi robaki, przestroniej bdzie... -nakazywaa ostro Hanka i przyokrywszy si zapask na gow, wysuna si piesznie na wczesny i galanto rozkisy poranek. Dzie co si by dopiero sta, chmurny, mokry i przykrym zibem przejty; siwe mgy dymiy z przemikej ziemi opadajc drobnym i zimnym ddem, olizge drogi siwiy si opite wod, a poczerniae chaupy ledwie co byy widne w szarudze, a przemike drzewiny, skurczone, jawiy si kaj niekaj dygotliwym cieniem, kieby z tych skaczonych, szklistych mgie uczynione, i naglday w staw ledwie siniejcy, e jeno spod skotunionych przyson gry si drcy, cichy bulgot kropel bijcych nieustannie w wod, a wszdy sza plucha, e wiata Boego ledwie dojrza, i pusto byo jeszcze. Dopiero kiej sygnaturka ja przedzwania,zaczerwieniy si gdzieniegdzie przyodziewy kobiet, przebierajcych si suchszymi miejscami do kocioa. Hanka przypieszaa, rachujc, e moe siz Jambroym spotka ju na skrcie przed kocioem. ale nie wyszed jeszcze, jeno jak co dnia o tej porze krci si przed stawem lepy ko ksidzowy cigajc na pozach beczk, przystawa wci i utykana wybojach, jeno wchem zmierzajc ku wodzie, bo parob by wanie przykucn od pluchy w opotkach i kurzy papierosa. I wraz te przed plebani zajedaa bryczka w spane kasztanki, z ktrej wysiada tusty i czerwony ksidz z aznowa. -Spowiedzi sucha bdzie, a to i dobrodzieja ze Supi jeno co patrze. Pomylaa obzierajc si na prno za Jambroym, e wnet ruszya pobok kocioa, drog barzej jeszcze botn, bo obsadzon rzdami wielgachnych topoli, ale tak potopionych w szarudze, e jakby za szyb zapocon majaczyy ruchajcymi si cieniami; mina karczm i wzia si na prawo roztaplan, poln drk. Miarkowaa, i zdy jeszcze odwiedzi ojca i z siostr pogwarzy, z ktr si ju bya cakiem pojednaa od czasu przeprowadzki do Boryny. Siedzieli wszyscy w chaupie. -Bo to Jzka pytlowaa wczoraj, e ociec sabuj -zacza wstpnie. -I... by nie pomaga, to si wyleguje pod kouchem i stka, i chorob si wymawia -odpara chmurnie Weronka. -Zib tu u ciebie, e jae po ystach lie. Wzdrygna si, bo jako chaupa przeciekaa kiej przetak i maziste bocko pokrywao podog. -A bo to jest czym pali! Kt to przyniesie suszu? Mam to siy biey do lasu tyli wiat i dygowa na plecach, kiej tyle inszejroboty, e nie wiada, za co pierwej rce zaczepi ! Uradz to sama wszystkiemu ! Westchny obie na swoje sieroctwo i opuszczenie. -Kiej Stacho by, to si zdao, e nic w chaupie nie stoi, a skoro go brako, to widno dopiero, co chop znaczy. Nie jedziesz do miasta? -Juci, e chciaabym najprdzej, ale Rochosi dowiedzia, co dopiero we wita bd do nich puszczali, to w niedziel si zbier ipowiez chudziakowi nieco wiconego. -Poniesabym i ja mojemu niejedno, ale c mog? t skibk chleba? -Nie frasuj si, narzdz wicej, by la obustarczyo, i razem powieziemy. -Bg ci zapa za dobro, w por to choby odrobkiem odpac. -Ze szczerego serca dawam. Nie za odrobek. Kumaam ci si niezgorzej z bied i wiem, jak ta suka gryzie, pamitam... -szepna aonie. -Czowiek cae ycie przyjacielstwo z ni trzyma, e chyba do grobu przed ni uciecze. Miaam nieco zapasnego grosza; mylaam: na zwiesn kupi jakiego prosiaka, podkarmi i na kopania przyrosoby kilka zotych. Stachowim da musiaa kilkanacie zotych, tu grosz, tam dwa, i kiej ta woda wycieko wszystko, a nowego si nie zoy. Tylemy si dorobili, e z gromad trzyma!... -Nie powiadaj bele czego, po dobrej woli poszed z drugiemi swojego si dobija, i wy tam jak morg lasu mie bdziecie... -Bdzie!... nim soce wzjedzie, oczy rosa wyje: ktren pienidz ma, temu duda gra, aty, biedaku, handluj godem i ciesz si, e je kiedy bdziesz!... -Braknie ci to czego? -spytaa niemiao. -A c to mam? Tyle co yd albo mynarz na borg dadz! -zawoaa rozwodzc rce z rozpacz. -Nie poredz ci, ebym i z duszy chciaa: nie na swoim jestem i sama ogania si musz kiej od psw i pilnowa, by mnie nie wyciepnli z chaupy... e ju nieraz i rozum odchodzi z turbacji! Wspomniaa si jej noc dzisiejsza. -Za to Jagusi o nic gowa nie zaboli: nie taka gupia, uywa se do woli... -Jake? Podniosa si niespokojnymi oczyma ogarniajc siostr. -Nic wielkiego, jeno to, e si nayje dobrego po grdyk; stroi si, po kumach spaceruje i wito se robi co dnia. Wczorajna ten przykad widzieli j z wjtem w karczmie, w alkierzu siedzieli, a yd ledwienady donosi pkwaterki... Nie taka gupia, bych starego aowaa... -dorzuciaprzekliwie. -Wszystko swj koniec ma! -szepna ponuro Hanka nacigajc zapask na gow.-Ale co si nauywa, tego jej nikto nie odbierze, mdra jucha... -acno o rozum temu, ktren si na nic nie oglda! Hale, wieprzka dzisiaj szlachtujemy,zajrzyj na odwieczerzu, pomoesz... -przerwaa te gorzkie wywody Hanka i wysza. Zajrzaa do ojca na drug stron, do dawnej swojej izby, stary ledwie by widnyw barogu, jeno postkiwa z cicha. -Ociec, co to wama jest? Przykucna przy nim. -Nic, cruchno, nic, tyle e me frybra trzsie i w doku okrutnie ciska... -A bo tu zib i wilgo kiej na dworze. Wstacie i przyjdcie do nas, dzieci przypilnujecie, bo wieprzka bijemy. Je siwama nie chce? -Je!... juci dziebko... bo to zapomniay mi wczoraj da... jake... i sami jeno ziemniaki ze sol... a to Stacho w kryminale... Przyjd, Hanu, przyjd... -pojkiwa radonie gramolc si z barogu. Hanka za, pena myle o Jagnie, ktre jbody kiej te noe ostre, poleciaa piesznie do karczmy czyni zakupy. Juci, e ju teraz yd nie da z gry pienidzy, a jeno skwapliwie odwaa i odmierza, czego zechciaa, jeszczech podsuwajc pod oczy coraz to nowe la zachty. -Niech Jankiel daje, co mwi!... nie dzieckom, wiem po co przyszam i czego mipotrza! -zgromia go wyniole, nie wdajc si w rozmow. yd si jeno umiecha, bo i tak nabraa zakilkanacie zotych, jako e gorzaki wzia wicej, aby ju i na wita starczyo, a przy tym chleba pytlowego, par rzdkw buek, ledzi co z mendel, anawet w kocu dobraa ma buteleczk araku, e ledwie moga udwign tob. -Jagna moe uywa, a ja to pies? haruj przeciek kiej w! Mylaa tak wracajc do domu, ale al si jej zrobio wydatku zbdnego, i gdyby nie wstyd, byaby arak odniesa ydowi. W chaupie ju zastaa niemay rwetes y,... tej zwiesny i 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA Pc!cc" c#*} c$ 8H6%U?+przygotowa. Jambroy nagrzewa si przed kominem wiodc swoim zwyczajem przekpinki z Jagustynk, tgo zajt wyparzaniem statkw, a para zapenia ca izb. -Czekaem na was, bych przedzwoni pa po bie wintuchowi! -ecie to popieszyli tak rycho! -Rocho me zastpuje w zakrystii, Walek ksiy zakalikuje organicie, a Magda koci podmiecie. Narychtowaem wszystko, by ino wama zawodu nie zrobi! Ksia dopiero po niadaniu wezm si do spowiedzi. Ale te zib dzisiaj, jae koci truchlej! -wykrzykn aonie. -Zby w ogniu susz i na zib narzekaj! -zdziwia si Jzka. -Gupia, na wntrzu zimno, jae mi ten drewniany kulas stergn. -Zaraz naszykuj wama rozgrzywk, Jzia,namocz duchem ledzie. -Dajcie, jakie s, jeno sporo gorzak zala, to galanto sl wycignie. -A wy zawdy po swojemu, bych o pnocku w kieliszki zadzwonili, wstaniecie radzi na pijatyk -zauwaya zoliwie Jagustynka. -Prawda wasza, babciu, ale widzi mi si, ewama cosik ozr skiecza i radzi bycie go te w gorzace pomoczy, co? -mia si zacierajc rce. -Jeszczech by me, stary zbuku, nie przepi. -Ludzi co mao cignie do kocioa -przerwaa im Hanka, wielce nierada tym przymwkom do gorzaki. -Bo wczas, jeszcze si zlec, w dyrdy biey bd wytrzcha grzechy. -I poleni si, co nowego posysze i wieych grzechw nabra... -Od wczoraj ju si dziewuchy szykoway -pisna skdci Jzia. -Juci, bo im przed swoim dobrodziejem wstyd -dogadywaa stara. -Babciu, wam byby ju czas si na pokut w kruchcie i te paciorki prz, a nie ogadywa drugich! -Poczekam, by siad wpodle, kuternogo! -Mam czas, pierwej waju piknie przedzwoni i opat oklepi... -Nie tykajcie me, bom za! -warkna cicho. -Kijaszkiem si zastawi i nie ugryziecie, a zbkw szkoda, ile e ostatnie... Jagustynka cisna si ze zoci, ale nie odrzeka, bo i wanie Hanka nalewaa kieliszek przepijajc do nich, a Jzka podaa ledzia, ktrego otrzska o drewnonogi, ze skry obupi, na wglikach przypiek i ze smakiem zjad. -Dosy zabawy! do roboty, ludzie! -zawoa naraz zrzucajc kouch, zakasa rkawy, poostrzy jeszcze na osece noa, wzi z kta tg pa do rozcierania ziemniakw lawi i ruszy wawo na dwr. Wszyscy te poszli za nim w podwrze, on za z Pietrkiem wywodzi z chlewu opierajcego si silnie wieprzka. -Nieck na krew, a prdko! -krzykn. Przynieli wnet, wieprzek czocha si o wgie i pokwikiwa z cicha... Stali koem w milczeniu patrzc w jego biae boki i tusty, obwisy brzuch, a moknc galanto, bo deszcz my coraz gstszy i mgy zwalay si na sad. apa jeno naszczekiwa obiegajc dokoa. Jakiekobiety przystaway w opotkach i kilkoro dzieci wieszao si na potach, ciekawie nagldajc. Jambro si przeegna, pa nieco wzi za si i j zachodzi wieprzkowi z boku. Naraz przystan, rk odwid, przechyli si bokiem tak mocno, jae mu guzik pod szyj puci u koszuli, napry si i kiej nie huknie w wieprzkowy eb midzy uszy, a wituch z kwikiem pad na przednie nogi, a potem kiej mu nie poprawi ju obu rkoma, e zwali si na bok wierzgajc kulasami, wtedy mu w mig przysiad na brzuchu, noem bysn i a po osad wbi w serce. Podstawili niecki, krew chlusna kiej z sikawki, a na cian chlewa, i ja z bulgotem spywa parujc niby wrztek. -Pdzi, apa! widzisz go, juchy mu si chce,post przeciek! -ozwa si wreszcie odganiajc psa i dyszc ciko. Zmczy siby nieco. -W ganku oparzycie? -Do izby wnies koryto, przecie trza go uwiesi do rozbierania. -W izbie ciasno, mylaam. -Macie drug stron, ojcow, tam duo miejsca, staremu to nie przeszkodzi... ino prdzej, bo nim ostygnie, acniej mu szer puci! -rozkazywa obdzierajc mu tymczasem ze grzbietu szczecin co dusz. A w par pacierzy wieprzek ju oparzony, obrany ze szczeciny, wymyty, wisia w Borynowej izbie, rozpity na orczyku przywizanym do belki. Jagny nie byo, posza zaraz z rana do kocioa, ani si spodziewajc, co ma nastpi; jeno stary jak zwykle na ku lea, wpatrzony gdziesik nieprzytomnymi oczyma. Zrazu sprawiali si cicho, czsto obzierajcsi na chorego, ale e si nie poruchiwa nawet, zabaczyli wnet o nim, mocno zajci wieprzkiem, ktren nie zawid przewidywa, bo sonin na grzbiecie mia grub dobrze na sze palcw i sielne sado. -Zapiewalim mu, przewielim, czas go ju gorzak skropi! -woa Jambroy myjc rce nad korytem. -Chodcie na niadanie, znajdzie si czym przepi. Juci, e nim si zabra do ziemniakw z barszczem, wypi z niezgorsz przylewk, ale przy jadle siedzia krtko, wnet si zabierajc do roboty i wszystkich poganiajc, zwaszcza Jagustynk, z ktr posplnie robi, e to zarwno si znaa nasoleniu i przyprawie misa. Hanka te pomagaa, co ino moga, Jzka za rada czepiaa si bele czego, by ino przy wieprzku ostawa i w chaupie. -Pomagaj gnj nakada, niech prdko wywo, bo widzi mi si, e dzisiaj nie skocz prniaki! -krzyczaa na ni. Z alem juci niemaym leciaa w podwrze, ca zo wywierajc na chopakw, e cigiem sycha byo jej jazgoty -bo i jake!... wyganiaa j, kiej w chaupie czynio si coraz gwarniej, bo co trocha wpadaa jaka kuma zamawiajc si bele czym, po ssiedzku, a ujrzawszy wiszcego wieprzka rozwodzia rce i daleje w gos wydziwia, e taki wielgachny, taki spany, jakiego nie mia i mynarz albo organista. Hanka bya tym wielce rozradowana, puszya si sielnie, e szlachtuje winiaka, i cho byo jej nieco al gorzaki, trudno, skoro musiaa, jak to byo we zwyczaju u gospodarzy przy takim wicie, czstowaa, chleb z sol podajc na przegryzk i rada suchajc tych swek przypochlebnych, i ugwarzajc si niemao,bo to ledwie jedna za prg, ju drugie w sieniach trepy z bota obijay, wstpujc niby po drodze do kocioa i na te krtkie Zdrowa -e kiej na odpust waliy, a dzieci si te sporo pltao po ktach i do okien zagldajc, a je nieraz Jzka musiaa rozgania. Bo to i we wsi czyni si ruch nadspodziewanie, coraz wicej ludzi czapao po drogach, to wozy z drugich wsi raz po raz turkotay, e nad stawem kieby w procesji wci si czerwieniy babskie przyodziewy, nard bowiem cigndo spowiedzi, nie baczc na ze drogi ni na dzie paksiwy, przykry a tak zmienny, i co kilka pacierzw pada deszcz, to ciepy wiater przewala si po sadach albo za nawet sypay niene krupy grube kiej pczak, a przyszed i taki czas, e soce przedaro si z chmur i kieby zotem posuo wiat -jak to zreszt zwyczajnie bywa na pierwsz zwiesn, kiej czas podobien si czyni w matyjanoci do dziewki poniektrej, ktrej to posobnie i miech, i pacz, i wesele, i aocie bij dogowy, a sama nie miarkuje, co si z ni wyprawia. Juci, e ta u Hanki nikto na pogod nie baczy i robota a pogwary szy, jae si rozlegao. Jambroy si zwija, pogania drugich, przekpinki wedle zwyczaju wid, ale e musia co par pacierzy do kocioa zaglda, czy tam wszystko sprawnie idzie,to na zib narzeka i o rozgrzewk woa: -Pousadzaem dobrodziejw, narodem ich obwaliem, e do poednia si nie rusz. -Hale, aznowski proboszcz dugo nie strzyma, powiadali, e mu gospodyni cigiem porcenel podawa musi! -Babciu, pilnujcie nosa, poniechajcie ksiy! Nie lubi tego. -A o tym ze Supi te powiadaj, e zawdy przy spowiedzi flaszuchn z pachncym w garci trzyma i nos se przytyka, bo mu anonard mierdzi, e po kadym wyspowiadanym ze powietrze chustk rozgania i wykadza... -Zawrzyjcie gb: wara wam od ksiy! -wybuchn zelony. -Rocho s w kociele? -podja piesznie Hanka, rwnie wielce nierada pyskowaniomJagustynki. -Siedz od samego rana, do mszy suy i co potrza, obrzdza. -A kaje to Micha? -Poszed z organiciakiem do Rzepek, po spisie. -Gsi orze, piaskiem sieje i niezgorzej im si dzieje! -westchn Jambroy. -Jeszcze by, ju najmniej jak za kad dusz zapisan jajko dostaj... -A za kartki do spowiedzi osobno przeciek bierze po trzy grosze z duszy. Co dnia widz; jakie torby dyguj z rnociami. Samych jajw sprzedaa organicina w zeszym tygodniu co dwadziecia i dwie kopy -rzeka Jagustynka. -Kiej nasta, to pono piechty przyszed z jednym wzekiem, a teraz by go i we cztery dworskie wozy nie wywiz. -Organista z gr dwadziecia rokw w Lipcach siedzi; parafia dua, pracuje, zabiega, grosza szczdzi, to si i dorobi -tumaczy Jambroy. -Dorobi si! Drze z narodu, jak ino moe, anim co komu zrobi dobrze, w garcie cudzepatrzy, po trzydzieci zotych od pochowkubierze za to, co ta pobeczy po acisku i na organach poprzebiera. -Zawdy uczony jest we swoim i nieraz dobrze musi si nagowi! -Juci, e nauczny, kaj cieni bekn, a kaj grubiej i jak wycygania. -Jenszy by przepi, a ten syna na ksidza kieruje. -To i honor bdzie mia niemay, i profit! -dogadywaa stara zajadle. Przerwali w najlepszym miejscu, gdy Jagu wpada stajc naraz w progu kiej wryta. -Dziwujesz si wieprzkowi? -zamiaa si Jagustynka. -Nie moglicie to po swojej stronie szlachtowa! Izb mi cakiem zapaskudz -wykrztusia, w psach caa stajc. -Masz czas, to se wymyjesz! -odrzeka zimno, z naciskiem Hanka. Jagu cisna si naprzd kieby do ktni, ale daa spokj, zakrcia si jeno po izbie, wzia race z Pasyjki, a przyokrywszy rozbabrane ko jak chucin wysza bez sowa, cho wargi trzsy si jej ze zoci utajonej. -Pomoglibycie, tyle roboty! -powiedziaa jej w sieniach Jzka. Wywara na ni gb w takiej zoci, e nawet sw nie mona byo rozezna, i poleciaa jak wcieka. Witek za ni wyjrza i mwi, jako prociutko do kowalasi poniesa. -A niech se idzie, poskary si dziebko, to jej uly! -Wojowa wama znowuj przyjdzie! -zauwaya ciszej Jagustynka. -Moicie, dy jeno wojn yj! -odpara spokojnie, cho trwona bya, bo rozumiaa, e musi tu lada chwila przylecie kowal i bez srogiej ktni si nieubdzie. -Ino ich patrze! -szepna ze wspczuciem Jagustynka. -Nie bjcie si, wytrzymam, nie ustrasz me -ozwaa si z umiechem. Jagustynka a gow pokiwaa z podziwu nad ni spogldajc porozumiewawczo na Jambroa, ktren wanie skada robot. -Zajrz do kocioa, poudnie przedzwoni izaraz na obiad wrc! -rzek. Jako wrci rycho opowiadajc, e ju ksia przy stole siedz, e mynarz przysa ryb cay wicierz i e po obiedziebd jeszcze spowiadali, gdy sia narodu czeka. Po prdkim i krtkim obiedzie, jeno tgo zakropionym, bo Jambro wyrzeka aoliwie, jako gorzaka za saba do tak przesoniaych ledzi, wzili si znowu do roboty. Wanie by Jambroy wiertowa wieprza i obrzyna misiwo na kiebasy, a Jagustynka, rozoywszy pocie na stole; uczynionym ze drzwi, narzynaa sonin, troskliwie j przesalajc, gdy wlecia kowal. Widno mu byo z twarzy, e ledwie si hamowa. -Nie wiedziaem, ecie a tylego wieprzkasobie kupili! -zacz z przeksem. -A kupiam i szlachtuj, widzicie! Strach j dziebko przej. -Sielny wieprzak, dalicie ze trzydzieci rubli... Oglda go pilnie. -A sonin to ma grub, e szuka! -zamiaa si stara podsuwajc mu pod oczy poe. -I... niecae trzydzieci daam, niecae! -odpowiedziaa z przemiechem Hanka. -Borynowy wieprzek! -wybuchn naraz nie mogc ju powstrzyma zoci. -Jaki to zmylny, nawet po ogonie rozpoznaczyj! -szydzia stara. -Niby jakim prawem ecie zarnli! -zakrzycza wzburzony. -Nie wykrzykujcie, bo tu nie karczma, a takim prawem, e Antek przez Rocha przykaza go zarzn. -C tu Antek ma do rzdzenia? jego to? -A juci, e jego! Skrzepa ju w sobie, nabraa mocy do walki. -Do wszystkich naley!... drogo wy za niego zapacicie! -Nie przed tob bdziem zdawa spraw! -Ino przed kim? Do sdu pjdzie skarga. -Cichocie, przywrzyjcie pysk, bo chory tu ano ley, a jego to wszyko... -Ale wy bdziecie jedli. -Pewnie, e wama nie dam i powcha. -P wini dacie i pieka wam robi nie bd -szepn agodniej. -I jednego kulasa przez mus nie dostaniecie. -To po dobroci dacie t oto wier i poe soniny. -Antek kae wam da, to dam, ale bez jego przykazu ni kosteczki. -Wcieka si baba!... Antkw to wieprzak czy co? -zo go znw ponosia. -Ojcowy, to jakby byo Antkowy, bo skoro ociec chorzy, to on tu rzdzi za niego i jego gow wszyko stoi. A potem bdzie, jak Pan Jezus da... -W kreminale niech se rzdzi, jak mu pozwol... Smakuje mu gospodarka, powlokgo w kajdanach na Sybir i tam se bdzie gospodarzy! -wykrzykn spieniony. -Wara ci od niego!... moe i powlek... jeno e i tak nie ogryziesz tych zagonw, by latego i gorszym jeszcze judaszem sta sila narodu! -mwia gronie, roztrzsiona nagym strachem o ma. Kowalowi a kulasy zadygotay i rce jy dre i trzepa si po odzieniu, tak ch poczu za gardziel j chyci, powlec po izbie i skopa, ale si jeszcze zdziery, ludzie byli - jeno ciska w ni rozsroonymilepiami, sowa nie mogc wykrztusi. Ale ona si nie ulka, bierc n do krajania misa i bystro a urgliwie patrzc w niego,a przysiad na skrzyni, papierosa skrcaiczerwonymi lepiami izb oblatywa rozwaajc cosik w sobie i kalkulujc, bo wsta rycho i rzek dobrotliwie: -Chodcie no na drug stron, rzekn co waju na zgod. Otarszy rce posza, pozostawiajc wywarte na ocie drzwi. -Nie chc si z wami prawowa tu i kci -zacz zapalajc papierosa. -Bo nic ze mn nie zwojujecie! Uspokoia si znowu. -Mwi co jeszcze ociec wczoraj? agodny ju by, umiecha si do niej. -Ni... lea cicho, jako i dzisiaj ley... Podejrzliwa czujno w niej wstaa. -Wieprzak fraszki mae ptaszki, zarzynajcie go sobie i zjedzcie, wasza wola... nie moja strata. Czowiek nieraz plecie, czego potem auje. Nie pamitajcie, com rzek! O waniejsz spraw idzie... Wiecie, powiadaj we wsi, jako ociec maj mie sporo gotowego grosza gdziesik w chaupie schowanego... -Przerwa wwiercajc si oczyma w jej twarz. -Opacioby si poszuka, bro Boemierci, to jeszcze si kaj zapodziej albo kto obcy zapie. -A powie to, kaj schowa! Gbok nieprzenikliwo miaa w oczach. -Wam by wypiewa, bycie go ino mdrze za jzyk pocignli. -Niech ino mu rozum przyjdzie, poprbuj wypyta... -Bycie mdr byli i jzyk za zbami trzymali, to o tym, gdyby si pienidze znalazy, moem ino na spk wiedzie. Znalazby si wikszy grosz, to by byo acniej i Antka wykupi z kreminau... a po co drugie wiedzie maj?... Jagna ma dosy zapisu... i mona by te na proces mie, by jej te morgi wyprawowa... A Grzeli mao to posyali do wojska! -szepta nachylajc si do niej. -Prawd mwicie... juci... -jkaa strzegc si, by z czym si nie wyrwa. -Rachuj, e musia kaj w chaupie schowa... jak uwaacie? -Wiem to, kiej mi o tym ni swkiem nie zatrci? -O zbou wam cosik wczoraj prawi... nie baczycie to? -podsuwa. -Juci, e o siewach wspomina. I o beczkach cosik powiada -przypomina nie spuszczajc z niej oczu. -Jake! bo w beczkach stoi zboe do siewu! -zawoaa, niby nie rozumiejc. Zakl z cicha, ale si teraz utwierdza coraz bardziej e ona co wie; wyczyta toz jej twarzy zamknitej i z oczu zbyt przyczajonych i trwonych. -A com waju zawierzy, nie rozpowiadajcie... -Pleciuch to jestem, ktremu pilno z nowinkami po kumach?... -Dy przestrzegam ino... Ale pilnujcie dobrze, bo skoro ju raz staremu zawitao we bie, to moe mu si leda pacierz cakiem rozwidni... -No... niechby przyszo do tego co rychlej!... Obrzuci j lepkimi lepiami raz i drugi, poskuba wsw i wyszed, odprowadzany jej oczyma, penymi przytajonej szydliwoci. -Judasz, cierwo, zbj! Buchna nienawici, postpujc za nim par krokw; bo to nie po raz pierwszy ciska jej w oczy groby i strachania, e Antka na Sybir pol i do taczek przykuj. Juci, e nie cakiem wierzya rozumiejc,48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA&P1c' c(/c)+c*9%i gwnie przez zo pyskuje, aby j przetrwoy i bez to acniej z chaupy wygry. Ale mimo tego ara j trwoga o niego niemaa. Przewiadywaa si te nieraz i kajjeno moga, co go moe za kara spotka, miarkujc ze smutkiem, i cakiem na sucho uj mu nie ujdzie. -Po prawdzie, e ojca rodzonego broni, aleborowego zakatrupi, to juci pokara go musz, jake... Mwili co rozwaniejsi, e si nijakiej prawdy dobi nie moga, bo kuden insz wywodzi. Adwokat w miecie, do ktrego j ksidz z listem posa, powiedzia, jako moe by rnie, i cakiem le, i niezgorzej, trza jeno pienidzy na spraw nie skpi i cierpliwie czeka. We wsi za najbarzej j trwoyli, e to kowal podmawia swoje wymysy i wszystkich podrychtowywa. Nie dziwota te, e i teraz jego sowa kamieniami pady na dusz. Nogi pod ni truchlay przy robocie, mwi nie moga, tak j strach zatyka, a do tego za i Magda po jego odejciu przyleciaa i siadaprzy chorym oganiajc go niby od much, ktrych nie byo, a ledzc wszystko bacznymi lepiami. Ale snad jej to wrychle obmierzo, gdy si w robocie pomaga ofiarowywaa. -Nie trud si, uradzim sami, mao si to w chaupie naharujesz! Odradzaa Hanka takim gosem, e Magda daa spokj, pogadywaa jeno niekiedy a lkliwie, e to ju z samego przyrodzenia niemiaa bya i milczca. A jako na samym odwieczerzu zjawia si znowu Jagu, ale wesp z matk. Witay si, kieby w najlepszej zgodzie yy, i tak przyjacielsko a przychlibnie, a to Hank tkno, i chocia odpacaa im tym samym, nie aujc dobrych sw ni nawet gorzaki, miaa si jednak na bacznoci. Ale Dominikowa odsuna kieliszek. -Wielki Tydzie! Gdziebym to gorzak pia!-Nie w karczmie i przy okazji, to nie grzech! -usprawiedliwiaa Hanka. -Czowiek chtliwie se folguje i rad zawdysposobnoci wymawia... -Przepijcie, gospodyni, do mnie, ja to nie organista! -wykrzykn Jambro. -Niech ino szko brzknie, to was zarno grzysi ponosz -mrukna Dominikowa zabierajc si do opatrzenia gowy chorego. -Cie... komu sygnaturka sprawia, e bije sipici pokutnie, a drugiemu za flaszkowy pobrzk to czyni, e wpodle za kieliszkiem maca... -Ley se ten chudziaczek, ley i o Boym wiecie nie wie! -zawoaa aonie nad Boryn. -I jad kiebasy nie bdzie, i gorzaki nie posmakuje? -cigna tym samym sposobem, a wielce szydliwie Jagustynka. -Wama ino przemiechy na pamici! -zestrofowaa j gniewnie. -A c to? pakaniem biedy se odejm? Tylamojego, co si pomiej. -Kto sieje zo, niech se smutki zbiera i pokut odprawuje!... -Nie darmo powiedaj, e Jambro, cho przy kociele suy, a gotw si by i z grzychem pokuma, bych jeno sobie pofolgowa i uy! -rzeka wyniole Dominikowa obrzucajc go srogimi oczyma. -Przeciwi si dobremu i ze zym kuma potrafi, ktren jeno nie baczy, jak potem wemie zapat -dodaa ciszej, jakby groc. Milczenie pado na izb. Jambro zakrci si gniewnie, ale zdziera w sobie ostr odpowied, bo wiedzia, e i tak kade jego sowo zna bdzie dobrodziej najpniej jutro po mszy; nie darmo Dominikowa przesiadywaa cigiem w kociele... A i reszta zwarzya si te pod jej sowimi lepiami, nawet nieustpliwa Jagustynka przymilka trwonie. Jake, caa wie si jej bojaa; ju pono niejeden poczu na sobie moc jej zych lepiw, niejednego ju pokrcio albo rozchorza, gdy na urok rzucia. Pracowali w cichoci z pochylonymi trwonie twarzami, e jeno jej biaa gba, sucha i poradlona, kieby z blichowanego wosku, nosia si po izbie. Nie odzywaa si rwnie zabierajc si z Jagn do pomagania tak ostro, e Hanka wzbroni niemiaa. e za Jambroa odwoa ksiy parobek do kocioa, ostay jeno same, pilnie ukadajc miso i pocie w cebrzyki a beczk. -Po tej stronie w komorze bdzie chodniej la misa, mniej si w izbie pali... -zarzdzia stara, wraz zataczajc statki zJagusi. Tak si to prdko stao, e nim si Hanka moga sprzeciwi, nim pomiarkowaa, ju one powtaczay do komory, wic srodze rozelona zacza piesznie przenosi na swoj stron, co ino pozostao, przywoujc Jzk i Pietrka do pomocy. O samym zmierzchu, gdy ju zapalili wiato, zabrali si popiesznie do robienia kiebas, kiszek i onych grubanych salcesonw. Hanka siekaa miso z jak ponur wciekoci, tak bya jeszcze wzburzona. -Nie zostawi w tamtej komorze, eby zechlaa albo wyniesa! Niedoczekanie twoje! To ci fortelnica! -szepna wreszcie przez zby. -Rano, po cichuku, jak pjdzie do kocioa,przenie wszystko do swojej komory i bdzie po krzyku! Nie odbije wam przeciech! -radzia Jagustynka szprycujc miso w dugachne flaki, e si skrcay po stole, kiej te we czerwone a tuste, i co trochu rozwieszaa je na erdce nad kominem. -Niech sprbuje! Zmwiy si i z tym przyleciay? Nie moga si uspokoi. -Nim Jambro wrci, kiebasy bd gotowe... -zagadywaa stara. Ale Hanka zmilka, zajta prac, a gwnie rozmylaniem, jak by odebra pocie owe i szynki. Ogie trzaska na kominie i tak si galanto buzowao, e w caej izbie byo czerwono,w garach parkotay gotujce si rnoci, z ktrych czyniono kiszki, a dzieci cosik trwonie gaworzyy nad nieckami z krwi. -Laboga, jae me mdli od tych smakw! -westchn Witek pocigajc nosem. -Nie wywchuj, bo moesz co oberwa! Krowy ano pj, siano zakadaj i sieczk na noc zasypuj... Pno ju! Kiedy to obrzdzisz?... -Pietrek zaraz przyjdzie, sam przeciek nie uredz... -A kaje to poszed? -Nie wiecie?... pomaga sprzta po drugiej stronie!... -Co? Pietrek! ruszaj bydo obrzdza! Krzykna naraz Hanka w sie z tak moc,e Pietrek w ten mig polecia w podwrze. -A przy kulasw i sama se izb wyporzd!... widzisz j!... dziedziczka jaka, rczkw se szczdzi, parobkiem si wyrcza! -woaa rozoszczona do ostatka wywalajc jednoczenie na st z garnka dymic si wtrob i dutki, gdy jaki wz zaturkota i dzwonek zajcza na dworze. -A to ksidz z Panem Jezusem jedzie do kogo!... -objania Bylica akuratnie wchodzc do izby. -Kt by zachorza? nie sycha byo!... -Za wjtow chaup pojechali! -krzykn przez okno zadyszany Witek. -Ani chybi do ktrego z komornikw... -A moe do waszych, do Pryczkw, tam anosiedz... -Hale! zdrowe byy, takim cierwom nic si zego nie stanie -szepna Jagustynka, ale chocia w niezgodzie ya z dziemi, a w cigych procesach, zadraa. -Przewiem si nieco i zaraz przylet... Wybiega piesznie. Ale kawa wieczoru si przewleko i Jambroy zdy z nawrotem, a ona nie powrcia; wanie by stary powiada, i ksidza wzywali do Agaty, Kbowej krewniaczki, co to w sobot z ebrw przycigna. -Jake? nie u Kbw to siedzi? -U Kozw czy ta u Pryczkw pono si przytulia na skonanie. Tyle jeno o tym przerzekli, zajci wielce robot, jeszcze i bez to opnian, e Jzka, a to i sama Hanka cigiem odbiegay roboty, by lecie w podwrze do wieczornych obrzdkw. Wieczr si cign z wolna i przykrzy siwielce a duy, e to i ciemnica zwalia si na wiat, i pici nie dojrza, deszcz zacina zibicy, wiater ciepa si raz po raz o ciany i tratowa sady, e drzewiny z szumem tuky si w ciemnociach, a niekiedy bucha w komin, a gownie wyskakiway na izb. Prawie przed sam pnoc skoczyli, a Jagustynka jeszcze nie wrcia. -Plucha i bocko, to si jej nie chciao po omacku utyka! -mylaa Hanka wyzierajc na dwr przed spaniem. Juci, czas by taki, e psa al by na wiatgoni, wiejba, a dachy trzeszczay, chmurzyska opite deszczem, bure i napczniae przewalay si po zmtniaym niebie, a nikaj w wysokociach ni jednej gwiazdy, ni te ogniowego migotu w chaupach, zgoa przepadych w nocy. Wieju dawno spaa, wiater jeno hula po polach i barowa si z drzewami, a wody stawu przegarnia ze wistem. Zaraz poszli spa, ju nie czekajc. Jagustynka za dopiero nazajutrz rano si zjawia, ale mroczna kiej ten dzie przebocony, wiejny i zimny; ugrzaa jeno w chaupie rce i zaraz posza do stodoy przebiera ziemniaki, ju tam z dow na kup zwalone. Robia prawie w pojedynk, bo Jzka odbiegaa czsto nakada gnj, ktren od witania wywozi piesznie Pietrek, niemao ju dzisia skrzyczany od Hanki, e to wczoraj si leni i nie zdy; pogania te tgo, na Witka huka, konie batem pray i jedzi, a boto si otwierao. -Wako jucha, na bydltkach tera si odbija! -rzeka stara ciskajc na gsi, bo si przywiedy caym stadem na klepisko i nu szczypa ziemniaki a przykry ggot czyni. Zagadna potem do niej Jzka: nie odezwaa si siedzc kiej ten mruk i pilnie kryjc pod nasunit na czoo zapask oczyzaczerwienione jako. Hanka zrazu jeno raz jeden zajrzaa do nich czatujc w izbie na wyjcie Jagny, by wtedy zabra miso do swojej komory i spenetrowa zarazem beczki ze zboem, ale jakby na zo Jagna ni krokiem nie ruszaa si z chaupy, e ju nie mogc wstrzyma, zagldaa do chorego, to zamwiwszy si o co, wlaza do komory. -Czegoj szukacie? dy wiem, gdzie co jest, to wama poka! -woaa Jagna idc za ni,e trzeba byo wychodzi, ledwie co wraziwszy rce we zboe, a pienidze mogy by gbiej, na spodzie... Zrozumiaa te rycho, e tamta jej struje, wic cho po niewoli, daa spokjodkadajc swoje zamysy na sposobniejsz por. -Trza si wzi do szykowania podaronkw -pomylaa aonie przygldajc si kiebasom, rozwieszonym na drku; we zwyczaju bowiem byo u Borynw i co pierwszych gospodarzy, i ktren wini zaszlachtowa, ten zaraz nazajutrz rozsya w podarunku najbliszym krewniakom albo z ktrymi przyjacielstwo trzyma, po kiebasie lebo czego inszego pokawale. -Juci, acno nie jest, ale da musisz, powiedziayby, co aujesz... -rzek naraz Bylica utrafiajc w sam raz w aoliwe strapienia. Wic chocia serce ciska al, ja rychtowa na talerzach i mi seczkach z cikim westchnieniem zmieniajc nie po raz jeden zbyt krtkie kawaki na dusze,to przydajc niektrym po kawale kiszki, toznowu odbierajc, a w kocu, zmczona i rozbolaa, przywoaa Jzki. -Przyodziej si pieknie i rozniesiesz po ludziach... -Jezus, tylachna wszystkiego!... -C poredzi, kiej trzeba! Sam Maciek stoczy, ale sam nie wyskoczy! Te dusze nie stryjnie najpierw, zbjem na mnie patrzy, pyskuje, ale nie ma rady; to ci z miseczkom wjtom, ajdus on, ale z Maciejem yli w przyjacielstwie i moe by w czym pomocny; caa kiszka, kiebasa i kawa boczku la Magdy, la kowali, niech nieszczekaj, e sami zjadamy ojcowego winiaka, juci, cakiem im tym pyska nie zatka, ale przyczepk bd miay mniesz...Pryczkowej t tu kiebas, harda, wynoliwa, pyskata, ale z przyjacielstwem sza pierwsza... Kbowej ten ostatni... -Dominikowej to nie lecie? -Pniej si da, po poedniu... juci, e trzeba... z tak to jak z tym ajnem, nie porusz i jeszcze z dala obchod. No posobnie, ino nie zagaduj si tam z dzieuchami, bo robota czeka. -Dajcie i Nastce, one takie biedne, nawet nasl nie maj... -prosia cicho. -Niech przyjdzie, to dam nieco. Ociec, la Weronki zabierzecie, miaa wczoraj zajrze... -Mynarzowa j przed wieczorem wezwaasprzta pokoje, bo pewnikiem gocie do nich zwal na wita. I dugo jeszcze jka nowinki, ale Hanka, wyprawiwszy Jzk, przyodziaa si nieco cieplej i pobiega pomaga Jagustynce a pogania chopakw. -Czekalim na was z kolacj -zacza, zdziwiona milczeniem starej. -I... najadam si tam patrzeniem, jae me jeszcze dzisiaj w doku gniecie... -To Agata pono zachorzaa? -Juci, u Kozw se dochodzi sierota. -Jake, nie u Kbw ley? -Krewniakiem przyznaj, ktremu niczego nie potrza albo i z pen garci przychodzi, na inszych, choby rodzonych, pieskw si ano spuszcza... -Co wy te ! przeciek jej nie wygnay ! -Hale, przywleka si do nich w sobot i zaraz w nocy zachorzaa... Powiedaj, e Kbowa wziena jej pierzyn i prawie nag we wiat pucia... -Kbowa! Nie moe by, taka poczciwa kobieta, cheba plotki plet. -Swojego nie mwi, ino co mi w uszy wlazo... -I u Kozowej ley! A kt by si spodzia, e taka litociwa ! -Za pienidze to i ksidz litociwy. Kozowa wzia od Agaty dwadziecia zotych gotowego grosza i za to maj j przetrzyma u siebie do mierci, bo stara liczy, e lada dzie zamrze. Ale pochowek osobno, a stara se nie dzisia, to jutro dojdzie, niedugo jej czeka... nie... Zmilka naraz, usiujc na prno powstrzyma chlipanie. -C to wama, chorzycie? -pytaa Hanka ze wspczuciem. -Tyle si ju ludzkiej biedy najadam, e mew kocu do cna rozebrao. Czowiek nie kamie, broni si przed sob choby t zoci na cay wiat, ale si nie obroni, przyjdzie taka pora, co ju nie zdziery wicej i w ten piasek dusza mu si rozsypieaosny. Zaniesa si paczem i dugo si trzsa nos gono wycierajc, a znowu ja mwi bolenie, e te jej sowa kiej zy gorzkie i palce kapay na Hanczyn dusz. -I nie ma koca tej ludzkiej marnacji. Siadam przy Agacie, kiej ju ksidz odjecha, a tu przylatuje Filipka zza wody z krzykiem, e jej najstarsza koczy... Poleciaam juci... Jezus, w chaupie ywy mrz siedzi... Okna wiechciami pozatykane... jedno ko w chaupie, a reszta w barogu kiej psy si gniedzi... nie pomara dzieucha, ino j tak z godu sparo... ziemniakw ju brako, pierzyn ju przedali... kad kwart kaszy wymodlaj u mynarza, nikt nie chce zborgowa i poyczy do nowego... bo i kto? Poratunku nie ma, Filip przecie w kreminale z drugimi... Ledwiem wysza od nich, powiedaGrzegorzowa, e Florka Pryczkowa zlega ipomocy potrzebuje... ajdusy to i krzywdziciele moi, cho dzieci rodzone... zaszam, nie czas krzywdy pamita... No itam niezgorzej bieda ky szczerzy, drobiazgu peno, Florka chora, grosza jednego w zapasie nie ma i pomocy znikd...grontu przeciek nie ugryzie... je nie ma kto uwarzy, pole odogiem stoi, cho zwiesna idzie... bo Adam jak drugie w kreminale... Chopaka urodzia zdrowego kiej krzemie, eby si jeno odchowa, bo Florka wyscha kiej szczapa i tej kropli mleka w piersiach nie ma, a krowa dopiero na ocieleniu... I wszdzie tak le, a u komornikw to ju trudno wypowiedzie... Ni komu robi, ni gdzie zarobi, ni grosza, ni poratunku znikd... Mgby ju to Jezus sprawi, by cho letk mierci pomary, nie mczyby si nard co nabiedniejszy. -A komu si to we wsi przelewa? wszdziebieda i ten skrzybot serdeczny. -Hale, i gospodarze turbacje niemae maj...jeden si frasuje, czym by lepszym kichy nadzia, a inszy, komu by na wikszy precent pienidz rozpoyczy, ale aden sinie poturbuje o biedot, chociaby ta pode potem zdychaa... Mj Boe, w jednej wsi siedz, przez miedz, a nikomu to piku niepsuje... Juci, kaden Jezusowi ostawia starunek o biedot i na zrzdzenie boskie zwala wszystko, a sam rad przy penej misce brzuchowi folguje i choby ciepym kouchem uszy odgradza, by ino skamlania biedujcych nie posysze... -C poredzi? ktry to ma tylachna, by wszystkiej biedzie zaradzi? -Kto nie ma chci, ten wie, jak wykrci! Niedo was pij, nie na swoim siedzicie i dobrzewiem, jak wam ciko, ale s takie, co by mogy pomc, s: a mynarz, a ksidz, a organista, a drugie... -By im kto podsun o tym, to moe by si zlitoway... -tumaczya. -Kto ma czujn dusz, ten sam dosyszy woanie cierpicych, nie potrza mu o tym zambony krzykiwa! Moiciewy, dobrze one wiedz, co si z narodem biednym dzieje, bo t bied ludzk si ano pas i na niej tuciej... Mynarzowi to niwo teraz, chocia do przednwka daleko, procesjami ludzie cign po mk i kasz; za ostatni grosz, na brg, za odrobek albo dobry precent, a choby pierzyn ydowi sprzeda, a je trza kupi... -Prawda, darmo nikto nie da... Przypomniaa sobie wasne, niedawne ndze i westchna ciko. -Przesiedziaam do pna przy Florce, erzya rozumiejc,48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA+PSc,!c-.ic/|,bc0:~"kobiet si te naschodzio i powiaday, co si we wsi dzieje, powiaday... -W imi Ojca i Syna! -krzykna naraz Hankazrywajc si na rwne nogi, bo wiatr tak ano trzasn wrtniami, e dziw si nie rozleciay. Wywara je z trudem, mocno podparszy kokami. -Wieje sielnie, jeno ciepy jaki, by deszczunie sprowadzi. -Ju i tak wz si w polu po skle zarzyna. -Par dni dobrego soca i wnet przeschnie, zwiesna przeciech. -eby cho zacz sadzi przed witami! Przegadyway niekiedy, pilnie zajte, a i cakiem przycichy, jeno pacanie przebieranych ziemniakw sycha byo, eto drobne rzucay na jedn kup, a nadbutwiae na drug. -Bdzie czym podpa macior i la krw testarczy na picie... Ale Hanka jakby nie syszaa przemyliwajc wci, jak by si do tych ojcowych pienidzy dobra najsprawniej, etylko niekiedy spogldaa przez wrtnie na wiat, na drzewiny rozciapane i szamocce si z wichur. Postrzpione, sine chmurzyska przewalay si po niebie kiej roztrzsione snopy, a wiater jeszcze si wci wzmaga i tak jako ci podwiewa z dou, ie poszycia na chaupie jeyy si niby szczotka. Zib przy tym cign wilgotny i srodze przejty nawozem, ktrenwybierali z gnojowiska. W podwrzu za byo prawie pusto, jeno niekiedy przebiegay rozczapierzone kury, poganianeprzez wiater, gsi siedziay w zaciszu pod potem na gsitach, cicho piukajcych, a co par pacierzy podjeda ostro Pietrek z pustym wozem, zakrca dookoa, stawa rychtyk na prost klepiska, zabija rce, koniom podrzuca kak siana i nakadszy wesp z Witkiem gnoju, podpiera wz na wybojach i rusza w pole.Czasami znw Jzka wpadaa z krzykiem, zaczerwieniona, zdyszana, przejta tym roznoszeniem kiebas, i trajkotaa. -Zaniesam wjtom, teraz polet do stryjecznych... W chaupie siedzieli, izby ju biel na wita, tak dzikowali, tak dzikowali... Rozpowiadaa szeroko, cho nikto jej za jzyk nie ciga, i znowu leciaa na wie, niosc ostronie, w chustk bia owizane, miseczki z podarunkami. -Trajkot dzieucha, ale zmylna -zauwaya Jagustynka. -Juci, co zmylna wielce, jeno e do psich figlw i gdzie by si zabawi... -C chcecie?... skrzat to jeszcze, dzieciuch... -Witek, obacz no, kto tam wszed do chaupy! -zawoaa naraz Hanka. -Kowal poszli dopiero co! Tknita jakim zym przeczuciem, pobiega prosto na ojcowsk stron; chory lea jakzwyczajnie wznak. Jagna cosik szya pod oknem, w izbie nie byo wicej nikogo. -A kaje si to Micha podzia?... -Musz by gdziesik, szukaj klucza od wozw, ktrego byli kiej poyczyli Maciejowi - objaniaa, nie podnoszc oczu.Hanka zajrzaa do sieni, nie byo go; zajrzaa na swoj stron, jeno Bylica siedzia z dziemi przy kominie i wystrugiwa im wiatraczki; nawet w podwrzu szukaa; nikaj ni znaku po nim, wic ju prosto rzucia si do komory, cho drzwi byy przywarte. Jako kowal sta tam przy beczce z rkoma po okcie we zbou i pilnie w nim grzeba. -W jczmieniu to by klucz chowali? co? -wyrzucia zdyszana, ledwie zipic ze wzburzenia i stajc gronie naprzeciw. -Patrz, czy nie spleniay, czy aby zda sido siewu... -jka zaskoczony niespodzianie.Nie wasza sprawa!... Po cocie tu wleli? -krzykna. Wyj niechtnie rce i ledwie hamujc wcieko, zamrucza: -A wy pilnujecie me, kiej zodzieja... -Niby to nie wiem, po cecie tu przyszli, co? Hale, do cudzej komory wazi bdzie i penetrowa po beczkach, kdki moe bdziecie ukrca, do skrzy otwiera... co? -wrzeszczaa coraz goniej. -Nie powiadaem wama wczoraj, czego namszuka potrza... Wysila si na spokj. -Przede mn cyganilicie, jedno by mi piaskiem oczy zasypa, a robicie drugie. Przejrzaam ju wasze judaszowe zamysy, przejrzaam... -Hanka, stul pysk, bo ci go przymkn! -zarycza zowrogo. -Sprbuj, zbju jeden! tknij me cho palcem, a takiego wrzasku narobi, e p wsi si zbiegnie i obaczy, co ty za ptaszek! -grozia. Rozejrza si dobrze po cianach i ustpi wreszcie klnc siarczycie. Popatrzyli sobie w oczy z bliska i z tak moc, e bych mogli, na mier by si przebodli tymi rozgorzaymi lepiami. Hanka a wod pia, dugo nie mogc si opamita po tym wzburzeniu. -Trza je nale i schowa przezpiecznie, boniechby ich dopad, ukradnie rozmylaa wracajc do stodoy, ale naraz zawrcia z p drogi. -Siedzisz w chaupie, strujesz, a obcych do komory puszczasz! -krzykna z gry naJagn otwierajc drzwi. -Micha nie obcy, ma takie prawo jak i wy! -wcale si nie ulka jej krzyku. -Szczekasz kiej ten pies, zmwia si z nim, dobrze, ale bacz, e niech jeno co z chaupy zginie, to jak Bg w niebie, do sdupodam i ciebie wska, e pomagaa... Zapamitaj to sobie!... -wrzeszczaa rozsroona. Jagna skoczya z miejsca, chwytajc w gar, co byo na podordziu. -Bi si chcesz! bij! poprbuj ino, to ci te cacan gbusi tak sprawi, a si czerwon oblejesz i rodzona matka ci nie pozna!... Dunderowaa, zajadle krzykajc nad ni, cotylko lina i zo na jzyk stoczya. I nie wiada zgoa, na czym by si to skoczyo, bo ju pazury rozczapierzay drc si coraz bliej siebie, gdyby nie Rocho, ktren akuratnie w sam por nadszed, e Hanka, przywstydzona jego patrzeniem, ochona nieco i zmilka zatrzaskujac jeno za sob drzwi z caej zoci. Jagna za ostaa na izbie, rucha si nie mogc z przeraenia, wargi jej latay niby we febrze i serce koatao, zy posypay si kiej groch. A w kocu oprzytomniaa, rzucajc w kt maglownic ciskan w garci, buchna si na ko, w boleciwym, nieutulonym paczu roztrzsiona Hanka tymczasem opowiadaa Rochowi, o coim poszo. Sucha cierpliwie jazgotliwych i szlochem przeplatanych powiada, a nie mogc z nichwiele wymiarkowa, przerwa ostro i j j surowo gromi, odsun nawet podawanejedzenie i wielce rozgniewany po czapk siga. -Ju mi we wiat i przyjdzie i nigdy Lipiec na oczy nie oglda, kiejcie tacy. Zemu to wszystko na pociech albo ydowinom, co si ze swarliwoci a gupotychrzecijaskiego narodu przemiewaj! Jezus mj miosierny, to mao bied, mao chorb, mao godowa, to si jeszcze w pojedynk za by bior i zoci dokadaj.Zadysza si t przemow, Hank za przeja taka ao i strach, by w gniewie nie odszed, e pocaowaa go w rk przepraszajc z caego serca... -Bycie wiedzieli, co z ni ju wytrzyma ciko, na zo wszystko robi, a na moj szkod. Przecie z krzywd nasz tu siedzi... jake, tylachna gruntu ma zapisane... A nie wiecie to, jaka jest?... co to wyprawiaa z parobkami... jaka... (-nie, nie potrafia wypomnie o Antku -)... a teraz ju si pono z wjtem zmawia... -dodaa ciszej. -To juci, e skoro j dojrz, to si jae we mnie gotuje ze zoci, i prosto bym noem pchna... -Pomst ostawcie Bogu! ona te czowiek i krzywdy czuje, a za swoje grzechy ciko odpowie. Powiadam wam, nie krzywdcie jej! -To ja j krzywdz? Zdumiaa si wielce, nie mogc wymiarkowa, w czym si Jagnie krzywda dzieje. Rocho przegryza chleb wodzc za ni oczyma, a cosik medytujc, wreszcie pogadzi dzieciskie gowiny, tulce mu si do kolan, i zabiera si do wyjcia. -Zajrz do was ktrego dnia wieczorem, a teraz wama jeno rzekn: Poniechajcie jej, rbcie swoje, a reszt Pan Jezus sprawi... Pochwali Boga i poszed na wie. ROZDZIA 4 Rocho wlk si wolno drog nad stawem, raz, e wiatr tak w niego siepa, i ledwie si na nogach utrzyma, a po drugie, jako strapiony by wielce tym wszystkim, co siwe wsi dziao, to jeno raz po raz wznosi rozpalone oczy na chaupy, przemyliwa wanie i wzdycha aonie. Tak le si bowiem dziao w Lipcach, e ju zgoa gorzej nie mogo. Za nie to byo najgorsze, e niejeden godem przymiera, e choroby si krzewiy, e si kcili barzej i za by brali, e nawet mier wybieraa swoje gciej nili po inne roki -taksieko byo i oni, i drzewiej, do tego si ju by nard wezwyczai rozumiejc dobrze, jako inaczej by nie bdzie... Ze i o wiele gorsze byo cakiem co inszego -oto, e ziemia stojaa odogiem, bo nie mia w niejkto robi... Zwiesna ju sza caym wiatem wraz z tym ptactwem, cigncym do oskich gniazd, na wynich miejscach podsychay role, wody opady i ziemia si prawie prosia o pugi, o nawozy i o to ziarno wite... A kt mia i w pole, kiej wszystkie robotne rce byy w kreminale!... Przeciechprawie same kobiety ostay we wsi, a nie ich to moc ni gowa poredzi wszystkiemu. A tu na niejedn przychodzia pora rodw, jak to na zwiesn zwyczajnie, a tu krowy si cieliy, drb si lg, maciory si prosiy, w ogrdkach te czas by zasiewa i wysadki sadzi, ziemniaki trza byo przebiera z dow przed sadzeniem, wod z pl spuszcza, gnj wybiera i wywozi -to cho urb kulasy po okcie, a bez chopa nie wydolisz... A tu jeszcze trzaobrzdza inwentarz, rzn sieczk, poi, drwa rba lebo i z lasu wie, a tylachna inszej, codziennej roboty, choby na ten przykad z dzieciskami, ktrych byo wszdzie kiej maku, e Jezus! gnatw ju nie czuy, krzye im ano drtwiay na odwieczerzy z utrudzenia, a i poowy nie byo zrobione -bo kaj to jeszcze te ze wszystkich najpierwsze -polne roboty?... A ziemia czekaa; wygrzewao j mode soce, suszyy wiatry, przejmoway na wskro te ciepe i podne deszcze, stayowe mgliste i nagrzane noce zwiesnowe -etrawy ju puszczay zielon szczotk, oziminy podnosiy si w chyym rocie, skowronki przedzwaniay nad zagonami, boki brodziy po gach, kwiaty te kaj niekaj buchay z moczarw ku niebu poyskliwemu, ku niebu, co si co dnia, nibyta pachta jasna i obtulna, podnosia coraz wyej, e ju coraz dalej sigay tskliwe oczy, a po owe wrby wsi i borw, niedojrzanych w zimowych mrokach; cay wiat przecyka z martwego piku i prysi a przystraja do zwiesnowych godw wesela i radoci... Za wszdy po ssiedztwach, kaj jeno okiem dosign, robili tak pilno, e cae dni, deszcz by czy pogoda, rozlegay si wesoe przypiewy i kukania, po polach byskay pugi, ruchali si ludzie, konie ray i wozy turkotay wesoo, a jeno lipeckie role stay puste, ciche, zgoa obumare i jako ten smtarz aosne... A kieby na dobitk jeszczech te cikie strapienia o uwizionych... Mao jeli co dnia nie cigno do miasta pokilkoro ludzi z wzekami, a i z tym ponymskamaniem, bych wypucili niewinowatych. Hale! bdzie ta kto mia miosierdzie nad pokrzywdzonym narodem, jeli on sam sobie sprawiedliwoci nie wydrze!... le si dziao, tak le, e nawet obce ludzie, z drugich wsi, zaczli ju miarkowa, jako krzywda Lipiec jest krzywd wszystkiego narodu chopskiego. Jake, jeno mapa mapie zajdy szarpie, a czowiek za czowiekiem powinien trzyma,bych i jemu na taki sam koniec nie przy-szo. Wic i nie dziwota, jako drugie wsie, cho ta przdzi koty dary z Lipcami o granice i rne szkody ssiedzkie albo i z czystej zazdroci, e to Lipczaki wynosiy si hardo nad wszystkie, a wie swoj uwaay za najpierwsz, teraz poniechali sporw otrzchajc z siebie zawzito, boczsto chop jaki z Rudek, to z Wlki, to zDbicy, a nawet i z rzepeckiej szlachty niejeden przebiera si do Lipiec na kryjome przewiady. Za w niedziel po sumie albo jak wczoraj przy zjedzie do spowiedzi rozpytywali si pilnie o uwizionych sroc przy tym twarze, siarczycie klnc, a zarwno z lipeckimi picie zaciskajc na krzywdzicielii wielce si litujc nad dol pokrzywdzonegonarodu. Wanie by teraz nad tym Rocho medytowa postanawiajc zarazem jakie przedsiwzicie wane, gdy jeszcze barzej zwolni kroku, czsto przyst awa, chronic si od wiatru za grubsze drzewa ijakby nic dokoa nie widzcy, we wiat poglda daleki... A widniej si jako zrobio i cieplej, jeno ten uprzykrzony wiater wzmaga si z godziny na godzin, e jeden szum nis sicaym wiatem, i ju co ciesze drzewiny pokaday si z jkiem, trzepic gaziami po stawie, snopki ano wyrywa z dachw i co kruchsze gazie odziera, a wia ju teraz gr i z tak moc, e wszyko si ruchao: i sady, i poty, i chaupy, i pojedycze drzewa, a si zdao, jako z nim w jedn stron lec, a nawet to blade soce, co si spoza rozwalonych chmur wysupao, wydao si rwnie uciekajcym po niebie, zawlekanym kieby piaskami rozwianymi, za nad kocioem jakie stado ptakw z rozczapierzonymi skrzydami nie mogc si upora z pdem, day si nie wichurze i ze strachliwym krzykiem rozbijay si o wie i rozchwiane drzewa. Ale wiater, cho by przykry i nieco szkodliwy, sielnie te przesusza role, bo ju od rana galanto zbielay zagony, a drogiociekay z wody... Rocho dugo stoja w medytacji onej, o Boym wiecie zapomniawszy, a poruszy si z naga, doszy go bowiem z wichur jakie swarliwe gosy. Rozejrza si bystro: po drugiej stronie stawu, przed sotysow chaup, w opotkach, czerwienia si kupa kobiet z jakimi ludmi w porodku... Popieszy tam z ciekawoci, co by si stao nie wiedzc. Ale dojrzawszy z dala stranikw z wjtem, skrci w najblisze opotki, a stamtd j si ostronie przebiera sadami ku gromadzie; nie lubi jako le woczy urzdom. Gwar za by coraz wrzaskliwszy, kobiet wci przybywao, dzieci te ca hurm zbiegay ze wszystkich stron cisnc si do starszych, a poszturchujc midzy sob, aciasno si uczynio w opotkach, i wywalili si na drog, nie baczc na boto ni na rozkolebane drzewa, siekce gaziami. Jazgotali cosik splnie, to jakie osobne gosy si wydzieray, ale co by, nie mg wymiarkowa, bo wiater porywa sowa. Dojrza jeno przez drzewa, e Poszkowa rej wioda: gruba, spana, z rozczerwienion gb, wykrzykiwaa cosik najgoniej i tak zajadle podjedaa piciami pod wjtowy nos, e si ten cofa, a reszta przytwierdzaa jej wrzaskiem, kiej to stado indorw rozwcieczonych. Kobusowa za uwijaa sipo bokach, prno chcc si przedrze do stranikw, nad ktrymi co chwila trzsy si zacinite picie, a gdzieniegdzie ju i kij albo utytana mietlica... Wjt cosik tumaczy drapic si frasobliwie po gowie, a powstrzymujc nasobie babski napr, e stranicy wysunli si ostronie z kupy nad staw i poszli ku mynowi; wjt ruszy za nimi odszczekujcsi niekiedy, a groc chopakom, bo zaczli fryga za nim botem. -Czego chcieli? -pyta Rocho wchodzc midzy kobiety. -Czego! aby wie daa dwadziecia wozw i ludzi do szarwarku, by w ten mig jechali naprawia drog w lesie... -objaniaa go Poszkowa. -Jaki wikszy urzd ma przejeda tamtdy i bez to przykazuj zawozi wyrwy... -Powiedzielim, e wozw ni koni nie damy. -Kt to pojedzie? -Niech pierwej puszcz naszych chopw, to im drog narzdz. -Dziedzica by zaprzgy! -Same by si wziy do roboty, a nie penetroway po chaupach! -cierwy, ukrzywdziciele! -woaa jedna przez drug, a coraz goniej. -Jeno dojrzaam stranikw, zaraz mnie cosik niedobrego tkno... -Przeciek z wjtem ju od rana naradzay si w karczmie. -Nachlay si gorzaki i daleje chodzi po chaupach, a ludzi pdzi do roboty... -Wjt dobrze wie, powinien by w urzdzie przeoy, jak jest w Lipcach -ozwa si Rocho, prno chcc przekrzycze wzburzone gosy. -Hale, dobrze on z nimi trzyma! -I pierwszy na wszystko naprowadza. -A o to jeno stoi, z czego ma profit -zakrzyczay znowu. -Namawia, aby da tamtym po mendlu jajek z chaupy albo po kurze, tu poniechaj i drugie wsie do szarwarku wygoni. -Tych kamieni bym daa! -Kijaszkiem przyoya! -Cichocie, kobiety, by was nie skarali za ublienie urzdowi! -Niech karz, niech wezm do kozy, do oczu stan choby najwikszemu urzdowi iwypowiem wszystko, w jakim to ukrzywdzeniu yjemy!... -Wjta bym si bojaa!... Figura zapowietrzona!... Tyle mi znaczy, co ta kuka do strachania wrbli!... Nie pamita otym, e chopy go wybray, to i one mog na przy Florce, erzya rozumiejc,48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA1P c2+c3c4]+(c59'6U?*z tego urzdu zesadzi... -wrzeszczaa Poszkowa. -Kara by jeszcze mieli!... A nie pacim to podatkw, nie dajem chopakw w rekruty,nie robim, co ino ka! Mao im jeszcze, enam chopw pobrali!... -A niech si zjawi, wnet jaka bieda pada na kogo. -Psa mi ano we niwa w polu ustrzelili!... -Mnie za do sdu podali, e si sadze zapaliy!... -A mnie to nie, em to oni len suszya za stodo? -A jak to spray Gulbasiaka, e kamieniem na nich puci!... Krzyczay splnie, cibic si do Rocha, a uszy zatyka od wrzasku. -A dy przyciszcie si! Gadaniem nic nie poredzi! Cichocie!... -woa. -To idcie do wjta i przedstawcie, albo wszystkie tam pocigniem z mietami!... -dara si zawzicie Kobusowa. -Pjd, ino ju si rozejdcie!... Przecie tyle roboty ma kada w chaupie... ju ja przedstawi dobrze!... -prosi gorco bojc si powrotu stranikw. e za w t por przedzwonili poudnie na kociele, tu si zaczy z wolna rozchodzirajcujc gono i przystajc przed chaupami. Rocho za prdko wszed do sotysowego domu, gdzie by teraz mieszka, naucza bowiem dzieci w pustej izbie Sikorw, na drugim kocu wsi, za karczm. Sotysa nie byo doma, podatki powiz do powiatu. Opowiedziaa mu zaraz Sochowa spokojnie, po porzdku, jak to byo. -Bych jeno z tych wrzaskw nie wyszo co zego!... -zauwaya w kocu. -Wjtowa wina. Straniki robi, co im przykazali, on za wie, jako we wsi ostay same prawie kobiety, e w polu nie ma kto robi, a nie dopiero na szarwarki jedzi. Pjd do niego, niech zaagodzi spraw, by sztrafw nie kazali paci!... -To wszystko patrzy, jakby si na Lipcach mciy za las!... -powiedziaa. -Kt by?... -dziedzic? !... Moiciewy! a c on ma do urzdw? -Zawdy pan z panem acniej si zmwi, w przyjacielstwie yj, a mci si na Lipcachzapowiada!... -Boe! e to i dnia spokojnego nie ma!... Cigiem co nowego!... -Bych ino gorsze ju nie przyszo!... -westchna skadajc rce jak do pacierza. -Zleciay si kiej sroki, a pyskoway, e niech Bg broni!... -Jake, ten si drapie, kogo swdzi!... -Wrzaskiem nie poradzi, jeno now bied mona sprowadzi!... Rozdraniony by i zestrachany, by znowu na wie co zego nie pado. -Wracacie to do dzieci? Podnis si by z awy. -Rozpuciem swoj szko: wita; a po drugie, e musz w chaupach pomaga, tyle wszdzie roboty!... -Byam rano za najemnikami na Woli, po trzy zote obiecywaam od orki, je bym daa i ni jednego nie namwiam. Kaden swoje przdzi obrabia: gdzie mu to dba o kogo! Obiecuj przyj za niedziel abo i dwie!... -Jezu! e to czowiek ma ino te dwie, i sabe, rce!... westchn ciko. -Pomagacie wy i talk narodowi, pomagacie!...Kiejby nie wasz rozum i to serce dobre, to ju nie wiada, co by si z nami wszystkimi stao!... -Bym to mg, co chc, nie byoby biedy nawiecie nie! Rozwid rce w onej niemocy cikiej i wyszed piesznie do wjta. Jeno e tam nierycho doszed wstpujc po chaupach:Wie si ju uspokoia nieco; jeszcze tam kaj w poniektrych opotkach pyskoway co najzawzitsze, ale wikszo rozesza si szykowa warz obiedni, a po drogach jeno wiater hula jak przdzi i drzewinami miota. Ale wnetki po przypoudniu, mimo wichury uprzykrzonej, zaroio si wszdy od ludzi, e w obejciach, po ogrodach, przed chaupami, w sieniach i izbach zawrzao kiej w ulach od roboty i nieustajcych jazgotw babich -bo to przeciech ino samekobiety si zwijay a dziewczyniska, za trafi si chopak, to jeszcze taki z koszul w zbach, a najwyej do pasionki przydatny, gdy co starsze wraz z ojcami siedziay. Zwijali si wawo, jeszczek popdzajc do popiechu, e to wczoraj z powodu zjazdu ksiy do spowiedzi dziadoskie witko se zrobili przesiadujc prawie dzie cay w kociele, a dzisiaj znowu zabaamucili przez stranikw. A tu i wita nadchodziy, Wielki Wtorek juby na karku, to i roboty przybyo, i rnych turbacji niemao -to kiele chaup trza byo porzdki czyni, to dzieci obszy,siebie te dziebko obrzdzi, do myna wie, o wiconym pomyle i tyle jeszczeinszych rnoci, e ju w kadej chaupie gowiy si ciko gospodynie, jak tu wszystkiemu zaradzi, a przepatryway pilnie komory, co by karczmarzowi przedaalbo do miasta wywie na ten grosz potrzebny. Nawet ju kilka kobiet pojechaozaraz po obiedzie wiozc cosik pod som na przedanie. -By was tam gdzie drzewo nie przywalio! -ostrzega Rocho Gulbasow, przejedajc wanie tak mizern konin, e ledwie sza pod wiatr. I skrci zaraz do jej chaupy, dojrzawszy, e dziewczyny, wylepiajce szpary, nie mog sign nad okna. Pomg im w tym i jeszcze wapno w szaflu rozrobi do bielenia cian i galanty pdzel wyrychtowa ze somy. I polaz dalej. U Wachnikw gnj wywoziy na pobliskie pole, ale tak sprawnie im to szo, e poowa wytrzchaa si z desek po drodze,a dzieuchy we dwie konia za uzd cigny,bo sucha pono nie chcia. Wszed tam Rocho, gnj na wozie oklepa, jak si naleao, i konia batem zoi, i cign posusznie kiej dziecko... U Balcerkw znowu Marysia, ta, co po Jagnie Borynowej za najgadsz bya we wsi uwaana, siaa groch tu za potem w czarn i sielnie znawoon ziemi; jeno e si ruchaa kiej mucha w smole, okrcona na gowie w chustk i w ojcowej kapocie do ziemi, by jej kiecki nie rozwiewao. -Nie piesz si tak, jeszcze wydolisz!... -zamia si wchodzc na zagon. -Jake... kto groch sieje w Wielki Wtorek -za garniec zbierze worek! -odkrzykna. -Nim dosiejesz, ju ci pierwszy wzjedzie! Ale za gsto, Mary, za gsto... niechby wyrs, to zwieje si w kotuny i pooy! Pokazywa, jak sia z wiatrem, bo gupia nie zmiarkowaa si, siejc jak popado. -A Wawrzon Socha mi powiedzia, jako do wszystkiego sposobna! -rzek od niechceniaidc wpodle bruzd pen bota. -Mwilicie to z nim?... -wykrzykna przystajc nagle, by tchu zapa. Sczerwienia si strasznie, ale bojaa pyta. Rocho si jeno umiechn, ale odchodzc powiedzia: -We wita mu powiem, jak si to sielnie przypinasz do roboty!... Za u Poszkw, stryjecznych Stacha, dwch chopakw podorywao tu przy drodze kartoflisko: jeden pogania, drugi niby to ora, a skrzaty byy oba, ledwie nosem ogona koskiego sigajce i przez adnej mocy, to juci, e pug im chodzi kiej chop napity, a ko co trocha do stajnizawraca, pray go te wci na spk i kly swarzc si midzy sob. -Poredzim, Rochu, poredzim, ino bez te cierwy kamienie pug wyskakuje, a i kobya cignie do rbka... -tumaczy si zpaczem starszy, kiej mu Rocho odebra pug i rzn skib zaon, przyuczajc zarazem trzymania kobyy. -Teraz ju cae staje podorzem do nocki!... -wykrzykiwa zuchowato, rozgldajc si strachliwie, czy kto nie dojrza Rochowej pomocy, a gdy stary poszed, przysiad wnet na pugu od wiatru, jak to ociec robili, i zakurzy papierosa. A Rocho szed dalej po chaupach miarkujc, gdzie moe by w czym pomocny. Przycisza ktnie, spory agodzi, doredza, a gdzie byo potrza, i w robocie,choby najciszej, pomaga, bo jak u Kbw drew narba widzc, e Kbowa nie moga poradzi skatemu pniakowi, a Paczesiowej wody przynis ze stawu; gdzie znowu rozswawolone dzieci do posuchu napdza... A zauway, e si kaj zbytnio smuc i wyrzekaj -arty stroi ucieszne i te przemiechy... Z dzieuchami te rad o pannowych sprawach radzi i chopakw wspomina; z kobietami pogadywa o dzieciach, o kopotach, o ssiadkach i o tym wszykim, w czym jeno babi gatunek pociech najduje -byle jeno nard ku lepszym mylom podprowadzi... A e czowiek by mdry, pobony, we wiecie niemao byway, to wiedzia zaraz z pierwszego spojrzenia, co rzec i komu, jak przypowiastk wyrwa dusz smutkowi, komu by potrzebny miech, komu wsplny pacierz albo to twarde, mdre sowo lub i pogroza... Taki za dobry by i specznie czujcy, echo i nieproszony, a niejedn nock przesiedzia przy chorych krzepic swoj dobroci nieborakw, e go ju nawet wicej uwaali nili dobrodzieja... A w kocu to si ju narodowi pocz widzie jako ten witek Paski, po zagrodach roznoszcy Boe zmiowanie a pociechy. Hale! mg to zaradzi biedzie wszystkiej? mg to przeprze dol i przekarmi godne, uzdrowi chore albo wystarczy swoimi za brakujce rce?... Nad moc jednego czowieka si trudzi pomagajc i bronic narodu -jeno e la wszystkiej wsi byo to jedn okruszyn, tym, jakoby kto w spiekocie wargi spragnione ros odwila, pi nie podajc!...Jake! wie przecie bya ogromna, samychchaup stojao ponad pidziesit i ziemi doobrbki lea szmat wielgachny, i lewentarza do obrzdkw, a i gb do przeywienia czekao co niemiara. A za to wszystko, od czasu wzicia chopw, trzymao si wicej bosk Opatrznoci nili ludzkimi zabiegami, wic inie dziwota, e z dniem kadym wicej si mnoyo bied, potrzeb, skama i turbacji... Rocho dobrze to wszystko czu i wiedzia, ale dopiero dzisiaj, chodzc od chaupy do chaupy, dojrza, jaki to upadek wszdy si wkrada... Mao bowiem, e pola leay odogiem, e nikto nie ora, nie sia, nie sadzi, bo co tam w roli paprali, za dziecisk zabaw starczyo -ale ju ruin i opuszczenie wida byo na kadym kroku: poty si ano waliy miejscami, gdzie za przez odarte dachy krokwie i aty wyaziy, to oberwane wrtnie zwisay, kiej przetrcone skrzyda trzepic o ciany, a niejedna chaupa si wypinaa, daremnie proszc podpory. A wszdy wody gniy pod chaupami, boto po kolana i nieporzdki pod cianami, e przej byo nieacno, a na kadym kroku taka marnacyja, e a za serce ciskao; to czsto krowy porykiway z godu i konie prosto w gnj obrastay, bo nie byo komu oczyci. I tak si dziao ze wszystkim, e nawet cielaki utytane w bocie kiej winie aziy samopas po drogach, statki gospodarskie niszczay na deszczu, pugi rdza zjadaa, w pkoszkach wylegiway maciory, a co si za pochylio, co oberwao, co nadamane pado -ju tak osta ostawao, bo kt to mia co podj? kt naprawia?kto zemu zaradzi i gorszemu zapobiec?... Kobiety?... Ale tym chudzinom ledwie ju si i czasu starczyo na to, co najpilniejsze! Juci, niechby chopy wrciy, a w mig byoby inaczej... Czekali te na ich powrt jak na zmiowaniePaskie, czekali z dnia na dzie, krzepic si t nadziej... Ale chopy nie powracali i ni sposobu byo si dowiedzie, kiej ich puszcz. Wic tymczasowie jeno zy mia uciech i profit z tej marnacji narodu, z tych kynie, swarw a bitek, z tego umczenia serc w biedzie a aociach... Ju siwy zmierzch zasiewa wiat, kiej Rocho wyszed z ostaniej za kocioem chaupy, od Gobiw, i powlk si do wjta na drugi koniec wsi... Wiater wci hurkota ciskajc si coraz barzej, a tak miecc drzewinami, e nie byo przezpiecznie i, bo raz po raz leciay na drog odamane gazie. Stary te, zgarbiony, przemyka pod samymi potami, ledwie widny w tej dziwnej szaroci zmierzchu, kieby ze startego na proch szka uczynionego. -Jeli do wjta idziecie, we mynie pono, wchaupie go nie ma! -Jagustynka zjawia siprzed nim niespodziewanie. Zawrci ku mynowi bez sowa, nie cierpia bowiem tego pleciucha. Dopdzia go wnet i drepcc pobok, zaszeptaa prawie w same uszy: -Zajrzyjcie do moich Pryczkw abo i do Filipki... zajrzyjcie!... -Bym co pomg, to zajrz... -Tak skamlay, abycie do nich zajrzeli... przyjdcie!... -gorco prosia. -Dobrze, jeno przdzi musz z wjtem pomwi. -Bg zapa! Pocaowaa go w rk roztrzsionymi wargami. -A wam co? Zdumia si, bo zawdy byli z sob jakby we wojnie. -Co by za, jeno na kadego przychodzi takiczas, e jako ten pies zgoniony a bezpaski, rad, kiej go poczciwa rka pogaszcze... -szepna zawo, ale nim nalaz dla niej to dobre sowo, odesza piesznie. A on i we mynie wjta nie nalaz; ze stranikami pono do miasta pojecha -powiedzia mynarczyk zapraszajc na odpocznienie do swojej izdebki, gdzie ju dosy siedziao lipeckich bab i chopw z drugich wsi, oczekujcych na swoj kolej mielenia. Byby tam Rocho chtnie posiedzia duej, ale Tereska onierka, siedzca z inszymi, przysiada wnet do niego i ja niemiao a cichuko wypytywa o Mateusza Gobia. -Bylicie u chopw, tocie i jego musieli widzie... a zdrowy? a dobrej myli? a kiej go puszcz? -przycieraa, w oczy mu nie spogldajc. -A jak si ma wasz we wojsku? zdrowy? rycho wraca?... -spyta w kocu rwnie cicho uderzajc j srogimi oczyma. Sczerwienia si i ucieka za myn. Pokiwa gow nad jej zalepieniem i poszed, chcc cosik przeoy a strzec przed grzechem, ale na mynicy, cho si paliy lampki, w tym roztrzsionym kurzu mcznym i mroku nie mg jej odnale: schowaa si przed nim. Myn za tak turkota, wody z takim krzykiem nieustannym waliy na koa, a wiater kieby tymi najwikszymi worami rypa raz po razie we ciany i dachy, e wszystko byo w takim dygocie i roztrzsieniu, jakby leda mgnienie rozlecie si miao, a Rocho da spokj szukaniu i zaraz poszed do tych nieboraczek. Tymczasem noc si ju staa zupena; wskro rozkolebanych drzew trzsy si gdzieniegdzie zapalone wiata, jako te lepia wilcze, ale na wiecie byo dziwnie jasno, e dojrza chaupy pokryte w sadach, a nawet pl mogy sign oczy, niebo za wisiao wysokie i ciemne, granatowe, prawie czyste, bo ino kaj niekaj jakby niegiem przyprszone, i gwiazdy si coraz rzsiciej wysypyway, tylko wiater nie cicha, a naprzeciw, mocyjeszczech nabiera wikszej i caym wiatem ju si przewala. I wia tak bez maa ca noc, e mao ktoporedzi oczy zmruy choby na pacierz, gdy chaupy srodze przewiewa, drzewa chlastay po cianach i szyby gniety, a takwe ciany rypa i tuk, kieby tymi barami,i myleli nieraz, co ca wie wyrwie i po wiecie roztrzsie. Uspokoio si dopiero nad ranem, ale ino cokokoty przepiay na witanie i pomordowany nard zasn, grzmoty jy hucze i przewala si nad wiatem, a yskawice zamigotay krwawymi postronkami, potem za deszcz spad ulewny. Nawet powiadali, e pioruny gdziesik biy nad borami. Ale dobrym ju rankiem cakiem si uspokoio, deszcz przesta i ciepo prosto buchao z pl, a ptaki jy wiergota radonie, a cho soce si nie pokazao, jednak miejscami rozryway si niskie, biaawe chmury i niebo galanto modrzao. Mwili, e na pogod idzie. Za we wsi lament powsta i krzyki, bo si pokazao tyle szkd po wichurze, e i nie zliczy: na drogach leay pokotem poamane drzewa, kaway dachw, poty, i nie mona byo przejecha. U Poszkw zwalio chlewy i wszystkie gsiprzygnieto. I tak w kadej chaupie pokazaa si jaka szkoda, e wszystkie opotki zaroiy si kobietami, a biadania i pacze sypay si jako ten deszcz rzsisty.Wanie i Hanka wysza na wiat, by obejrze gospodarstwo i sprawdzi szkody,gdy na podwrze wpada Sikorzyna. -A to nie wiecie?... Stachom rozwalio chaup!... cud boski, e ich nie pozabijao! - wrzeszczaa ju z daleka. -Jezus Maria!... Zmartwiaa z przeraenia. -Przyleciaam po was, bo oni tam prosto przez rozumu, pacz ino... Hanka, chwyciwszy jeno zapask na gow,w dyrdy pobiega, ludzie za, rycho zwiedziawszy si o nieszczciu, gsto cignli za ni. Jako prawda si okazaa: z chaupy Stachowej zostay tylko ciany, ino barzej jeszcze pogite i w ziemi wbite; dachu nie byo cakiem, tyle co jakie nadamane krokwie chwiay si nad szczytem; komin te si zwali, e osta z niego niewielki osztych, kiej ten zb wyprchniay sterczcy; ziemi dokoa zacielay potargane snopki a rupiecie potrzaskane. Weronka za siedziaa pod cian na kupie zwalonych rzeczy i ogarniajc rkoma rozpakane dzieci, ryczaa w gos. Przypada do niej Hanka, ludzie te koem otoczyli pocieszajc, ale nie syszaa nic i nie widziaa zanoszc si coraz ciszym 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA7P c8 hc9dwc:* c;8.szlochaniem. -O sieroty my biedne, sieroty nieszczliwe!... -jczaa bolenie, e niejednej zy si puszczay z alu. -I gdzie si podziejem nieszczliwe? kaj gowy przytulim? kaj pjdziem?!... -krzyczaa bez pamici przytulajc dzieci. A stary Bylica, skurczony i siny kiej trup, obchodzi wci rumowiska i kury zgania do kupy, to krowie uwizanej do trzeni kak siana podrzuca albo przykuca pod cian, gwizda na psa i patrza na ludzi kiej ten gupi... Myleli, e rozum do cna straci. Naraz poruszyli si wszyscy, rozstpujc achylc pokornie do ziemi, bo proboszcz ano nadszed niespodziewanie. -Ambroy dopiero co powiedzia mi o tym nieszczciu. Gdzie Stachowa? Odsonili j, w bok si odsuwajc, ale ona nic nie dojrzaa przez pacz. -Weronka, dy sam dobrodziej przyszli! -szepna jej Hanka. Zerwaa si wtedy, a spostrzegszy ksidza przed sob rymna mu do ng wybuchajc paczem jeszcze jkliwszym i barzej zawodzcym. -Uspokjcie si, nie paczcie!... c poradzi?... wola Boa... no, mwi: wola Boa! - powtrzy, ale tak wzruszony, e sam ukradkiem zy ociera. -Na ebry przyjdzie nam i, na ebry, w cay wiat! -No, nie krzyczcie, dobrzy ludzie nie pozwol wam zgin i Pan Bg was w czym innym zapomoe. Nie potuko was? co? -Bg jeszcze askaw! -Cud si sta prawdziwy. -Mogo co do jednego wydusi, jak te gskiPoszkowej. -e i ywa noga moga nie wyj! -powiaday jedna przez drug. -A w inwentarzu macie jak strat? co? W inwentarzu, mwi! -Bg jako ustrzeg, w sieni byo wszystko, a ona w caoci ostaa. Ksidz zaywa tabak rozgldajc zawymioczyma t kup rumowisk, ktra jeno ostaa z chaupy, bo dach si zwali do cna i razem z sufitem run do rodka, e przez wygniecione szyby wida byo tylko kupy poamanego drzewa i przegniej somy z poszycia. -Macie szczcie, bo mogo wszystkich przygnie... no, no! -A niechby przygnioto, niechby nas wszystkich zabio, to ju bym na ten upadek nie patrzaa, to ju bym tego biedowania i marnacji nie doya... O Jezu mj, Jezu! Bez niczego ostaam z tymi sierotami... A kaj si teraz podziej? co poczn? -zaryczaa znowu drc si za wosy rozpacznie. Ksidz rozoy bezradnie rce przestpujc z nogi na nog. -Suszej bdzie! -szepna ktra niemiao podsuwajc mu kawa deski, bo w bocie po kostki stoja, przestpi na ni i zaywajc tabaki rozmyla, co by tu powiedzie na pocieszenie. Hanka zaja si gorliwie siostr i ojcem, areszta cibia si przy dobrodzieju wlepiajc w niego oczy. Ze wsi nadchodzio coraz wicej kobiet i dzieci, e ino bocko chlupao pod trepami, a przyciszone, trwoliwe gosy poszemryway w zwikszajcej si kupie, to pacz dzieciski albo Weronczyne, sabnce ju szlochanie, za na twarzach, ledwie widnych spod nasunitych na czoo zapasek, al si tai i leaa troska chmurna jako to niebo wiszce nad gowami, a nie po jednym policzku zy skapyway gorce... Ale w sobie byli wszyscy spokojni, z poddaniem si znoszc ten dopust Boy. Jake? gdyby tak kuden czowiek jeszcze cudze biedy bra w serce, to bych mu na swoje mocy nie starczyo, a przy tym: odrobi to, kiej si ju ze stanie? zapobiey?... Ksidz naraz przystan do Weronki i rzek: -A najpierw to Panu Bogu powinnicie podzikowa za ocalenie... -Juci, prawda i choby prosi przedam, a na msz zanies... -Nie potrzeba, schowajcie pienidze na pilniejsze potrzeby, ja i tak zaraz po witach msz odprawi na wasz intencj.Ucaowaa mu gorco rce i za nogi obapia w serdecznym dzikczynieniu za dobro i miosierdzie, on za przeegna j bogosawicy i za gow cisn, a dzieci tulce mu si z piskiem do kolan przytuli poczciwie i kiej ten najlepszy ociec popieszcza... -Tylko dufnoci nie tracie, a wszystko si na dobre obrci. Jake to byo? -Jak? Poszlim spa zaruteko z wieczora, bo gazu nie byo w lampce, a i drew brakowao na opa. Wiao juci sielnie, a chaupa trzeszczaa, ale si nic nie bojaam, bo nie takie wichry przetrzymaa.Nie spaam zrazu, tak cugi przez izb wiay, ale musiaam potem zadrzema. A tu naraz kiej nie huknie, kiej si nie zatrzsie, kiej cosik nie rypnie w ciany! Jezus!... mylaam, e wszystek wiat si przewala. Skoczyam z ka i ledwiem co dzieci zgarna w narcze, a tu ju wszystko trzeszczy, amie si, na gow leci... ledwiem co do sieni zdya i chaupasi za mn zapada... Jeszczem i myli nie zebraa, kiej i komin obali si z hukiem... Na dworze za tak wiao, e na nogach trudno byo ustoi i wiater roznosi poszycie. A tu noc, do wsi kawa drogi, wszyscy pi i ani sposb, by krzyki posyszeli... Do dou ziemniaczanego wcignam si z dziemi i tak do witania przesiedzielim. -Opatrzno boska czuwaa nad wami. Czyja to krowa przy trzeni? -A dy moja to, moja ywicielka jedyna! -Mleczna bdzie, grzbiet jak belka, kby wysokie... Cielna? -Leda dzie powinna si ocieli. -Przyprowadcie j do mojej obory, zmiecisi, do trawy moe tam posta. Ale gdzie si wy podziejecie? mwi: gdzie?... Naraz pies jaki zacz szczeka i na ludzirzuca si zajadle, a kiej go odegnali, w progu usiad i przeraliwie zawy. -Wciek si czy co? czyj to? -pyta ksidzchronic si dziebko za baby. -Dy to Kruczek, nasz... juci, al mu szkody... czujcy piesek... -jka Bylica idcgo przycisza. A ksidz pochwali Boga na poegnanie, skin na Sikorzyn, by sza za nim, i wycignwszy obie rce do kobiet, cisncych si je caowa, odchodzi z wolna. Widzieli, e dugo z ni na drodze o czym rozprawia. Nard za babski, ugwarzywszy si dziebko i naualawszy nad pokrzywdzon, j si rozchodzi do piesznie, przypominajc sobie z naga o niadaniach ipilnych robotach. Przy rumowisku ostaa jeno sama rodzina iwanie medytowali, jak by tu co niebd wydoby z zawalonej izby, gdy powrcia zadyszana Sikorzyna. -A to do mnie si przeniecie, na drug stron, kaj Rocho dzieci naucza... Juci, komina braknie, ale wstawicie cyganek i waju wystarczy... -rzeka prdko. -Moicie, a czyme to wama za komorne zapac! -Niech was o to gowa nie boli. Znajdziecie jaki grosz, zapacicie, a nie, to przy robocie jakiej pomoecie, albo prosto i za Bg zapa siedcie. Pustk przecie ta izbastoi! Z duszy serca prosz, a ksidz ten papierek wama przysya na pierwsze wspomoenie! Rozwina jej przed oczyma trzy ruble. -Niech mu Bg da zdrowie! -wykrzykna Weronka caujc ten papierek. -Poczciwy, e drugiego nie nale! -dodaa Hanka. -Krowie na ksiej oborze te bdzie niezgorzej! juci... -stary powiedzia. I zaraz zaczy si przenosiny. Chaupa Sikorw staa tu przy drce, na skrcie do wsi, moe o jakie dwa stajania od Stachw, zaraz te jli tam przenosi pozosta chudob i co si jeno poradzio naprdce wydosta spod rumowisk ze statkw i pocieli. Hanka a parobka swojego przyzwaa do pomocy, a w kocu iRocho nadszed, rano zabierajc si do pomagania, e nim przedzwonili poudnie, Weronka ju bya osiedlona na nowym pomieszkaniu. -Komornica teraz jestem, dziadwka prawie! Cztery kty i piec pity, ani obrazu nawet, ni jednej caej miski! -wyrzekaa gorzko rozgldajc si. -Obraz ci jaki przynies, a i statkw, co inonajd zbdnych. Stacho wrc i chaup przy ludzkiej pomocy rycho podwign, e nie ostaniesz tak dugo... -uspokajaa j Hanka poczciwie. -A kaj to ociec? Chciaa go zabra do siebie. Stary osta przy rumowiskach, w progu ano siedzia opatrujc bok pieskowi. -Zbierajcie si ze mn, u Weronki na nowymciasno, a u nas przeciech znajdzie si la was kt jaki. -Nie pjde, Hanu... juci... ostan... urodziech si tutaj, to i zamr. Co si go naprosia, co mu si naprzekadaa, nie chcia i nie. -W sieni se legowisko wyszykuj... juci... a jeli kaesz... to do waju je przyjd... dzieci ci za to przypilnuj... juci... Pieska ino zabierz, bok mu skaleczyo... juci... strowa ci bdzie... czujny wielce. -Zwal si ciany i jeszcze was przygniecie!-prosia przekadajc. -I... duej przetrzymaj nili czowiek niejeden... Pieska we... Nie nalegaa ju wicej, skoro nie chcia. Po prawdzie i u niej byo ciasno, a ze starym nowy kopot by by. Przykazaa Pietrkowi wzi Kruczka na postronek i do chaupy prowadzi. -Stanie za Burka, ktren gdziesik uciek. Niezgua dopiero! -krzykna niecierpliwie, gdy Pietrek nie mg da rady psu. -Gupi... gryz tu bdzie... tam re co dnia dostaniesz... juci, a w cieple si wyleysz... Kruczek! -napomina go stary pomagajc bra na sznurek. Pobiega przodem, bych jeszcze na odchodnym zajrze do siostry. Zdziwia si, zastawszy w izbie kilka kobieti Weronk znowuj rozpakan. -A czym to sobie u was zasuyam na tyle dobroci? czym? -biadolia. -Niewiela moem, wszdy bieda, ale co przynielim, bierzcie, bo ze szczerego serca dajem -przemwia Kbowa wtykajc jej w gar spory wzeek. -Takie nieszczcie was spotkao! -Nie z kamienia przeciech nard i kuden z bied si zna. -I przez chopa jestecie, jak drugie. -To w tak por waju ciej nili inszym. -I barzej was Pan Jezus dowiadcza... -powiaday wraz skadajc przed ni wzeki, bo ano specznie si zmwiy i naniesy jej, co ino ktra moga: to grochu, to krup jczmiennych, to mki... -Ludzie kochane, gospodynie, matki rodzone!-szlochaa rzewliwie, obapiajc si z nimi tak gorco, a si wszystkie popakay. -S jeszcze dobre na wiecie, s!... -mylaa Hanka z rozczuleniem. A tu i organicina wtaczaa si we drzwi, bochen chleba dwigajc pod pach i kawa soniny w papierze. Hanka nie czekajc ju na jej przemow, eto poudnie akuratnie przedzwaniali, piesznie poleciaa do chaupy. Jasno byo na wiecie, soce si nie pokazywao, ale mimo to dzie posiewa dziwnie przesonecznion widno; niebo wisiao wysoko, niby ta modrawa pachta, z rzadka jeno pozarzucana biaymi chustami strzpiastych chmur, doem za role rozleway si w roztocz nieobjt, widn kiej na doni, pozielenia miejscami,a gdzie pow od rysk i ugorw, strugami wd yskajc, jakby tymi szybami. Skowronki wypiewyway rozgonie, a z pl, od borw, z niebieskawych dali, caym wiatem pyno rzewe, wioniane powietrze, przejte ciep wilgoci i miodnym zapachem topolowych pkw. A po drogach wsi roio si od ludzi: cigaliw opotki gazie i drzewa przez wichur wyamane. W powietrzu za byo tak cicho, e drzewiny, jakby obwiane jeno puchem pierwszej zieleni pkw, ledwie si poruchiway. Nieprzeliczona chmara wrbli kotowaa si przy kociele, e czarno byo jakby od sadzy na klonach i lipach rozoystych, a wrzask i oguszajcy wiergot rozchodzi si na ca wie. Za nad wygadzonym, lnicym stawem krzyczay gsiory strujce gsit i klepay ostro kijanki, gdy prano w wielu naraz miejscach. A wszdy by rajwach, popieszna robota, przekrzyki midzy chaupami, chmary dzieciakw i czerwieniejcych po sadach kobiet. Sienie i izby stay na przestrza wywarte, po potach suszyli przeprane dopiero co szmaty, wietrzyli po sadach pociele, ciany bielono tu i owdzie, psy wojn czyniy ze winiami bobrujcymi po rowach, a kaj znw krowy wynosiy rogate by zza ogrodze, porykujc tskliwie. Niejeden te wz wyjecha do miasteczka po witeczne zakupy. A zaraz z poudnia nadjecha dugim wasgiem stary handlarz Judka ze swoj ydowic i bachorem. Jedzili od chaupy do chaupy, przeprowadzani przez pieski sielnie docierajce, a mao skd Judka wychodzi z pustymi rkoma, bo nie by okpis, jak karczmarz albo i drugie, paci niezgorzej,a nawet, jak komu na przednowku byo potrza, to na niewielki procent wygodzi. Mdry by yd, zna wszystkich we wsi i wiedzia, jak do kogo przemwi, to i raz po raz ciga na wz cioka albo zboa jakiego wiartk wynosi, a ydowica osobno na swoj rk handlowaa znoszc jajka, koguty, to jak wypierzon kokoszk albo i tego ptna psztuczek, eto gwnie na zamian wycyganiaa za owe fryzki a wstki, a tasiemki, a szpilki, i cay w kram do przystrajania, na ktren babski gatunek zawdy akomy, a co w wielgachnym pudle nosia z sob kuszc nimco akomsze... Zajeday wanie przed Borynw dom, gdy Jzka przy pada z piskiem: -Hanu, kupcie czerwonej tasiemki!... a i tejbrezylii do jajek potrza farbowania... nici te zabrako! -prosia skamlco Hanki. -Jutro pojedziesz do miasta, to nakupisz, co potrzeba. -A nawet w miecie taniej i tak nie ocyganiaj! -upewniaa, rada te jedzi, e ju bez nakazu wyleciaa do handlarzy krzyczc, i niczego im nie potrza i nic nie przedadz. -A spd kury, by si jaka do ydowskiego woza nie zaprzga! -krzykna za ni Hanka wygldajc przed dom. Tereska onierka skrcaa wanie w opotki, jakby uciekajc przed ydowic, ktra za ni cosik wykrzykiwaa. Wpada do izby, sowa nie mogc przemwi a jkajc si jeno i czerwienic okrutnie, a tak jako strapiona, e a zy zasiwiy si u jej rzs dugich. -Co to wam, Teresko? -spytaa wielce rozciekawiona. -A bo te oszukace daj mi tylko pitnacie zotych, a weniak cakiem nowy! Tak mi potrza pienidzy, e dziw si nie skrc... -Pokacie... a drogi? -akoma bya na przyodziew. -Choby ze trzydzieci zotych! Weniak nowiutki ma cae siedm okci p pidzi, samej czystej weny wyszo na niego wicej nili cztery funty, farbierzowi te paciam. Rozwina go na izbie, e zabysn i zamigota kiej tcza i gra farbami a oczytrza byo mruy. -licznoci, nie weniak! Wielka szkoda, ale c?... sama potrzebuj grosza na wita. Nie moecie to poczeka do Przewodw? -Hale, kiej mi choby w tej godzinie potrzeba! Zwijaa prdko weniak odwracajc twarz jakby zawstydzona. -Moe wjtowa kupi... atwiej u nich o grosz. Wzia go raz jeszcze oglda, a do boku przymierza i z westchnieniem alu oddaa.-Swojemu chcesz posa pienidzy do wojska? -Juci... pisa... skamle, e mu bieda... Ostajcie z Bogiem! I prawie pdem wybiega z chaupy, a Jagustynka rozcierajca w cebratce ziemniaki la maciory zacza si mia na cae gardo. -Przyparlicie j, e dziw kiecki nie zgubiaz popiechu! Pienidzy jej potrza la Mateusza, nie la chopa. -To one si tak znaj! -zdumiaa si wielce. -Cie! jakbycie w lesie siedzieli... -Skde to mam wiedzie? -A dy Tereska co tydzie lata do Mateuszaijak pies dni cae waruje pod kryminaem, azanosi mu, co ino moe. -Bjcie si Boga!... nie ma to swojego chopa? -Wiadomo, ale tamten we wojsku, daleko i nie wiada, czy wrci, a kobiecie samej si cni, Mateusz za by blisko, na podordziu,ichop kiej smok. C to ma sobie aowa?!Hance przyszed na myl Antek z Jagn. Gboko si zamedytowaa. -A jak Mateusza wzieni, skompania si z jego siostr, z Nastk, nawet siedzi w ich chaupie i razem ju do miasta lataj. Nastka niby to do brata, a gwnie, bych Szymkowi Dominikowej si przypomina... -e to wy wiecie o wszystkim! no, no! -Na oczach gupie szyko robi, to przejrze acno. Weniak przedaje ostatni, by Mateuszowi wita sprawi! -szydzia zoliwie. -No, no, co si to nie wyrabia z ludmi... I mnie by trza jecha do Antka. -Tyli wiat drogi w waszym stanie, jeszcze si pochorujecie... Nie moe to Jzka albo kto drugi? -ledwie si wstrzymaa, by Jagny nie wymieni... -Sama pjd, da Bg, e mi si nic nie stanie. Rocho mwili, e we wita bd puszczali do niego, pojad... Ale, trza by jute boczki poprzekada na drug stron. -Trzeci dzie soniej, juci, e nie zawadzi, zaraz tam pjd. I posza, ale jeszcze rychlej wrcia zmieszana jako, oznajmiajc, e misa z poow brakuje. Porwaa si do komory Hanka, poleciaa za ni Jzka i stany wystraszone nad cebrzykiem, deliberujc, kaj si mogo podzia. -To nie psia robota: wyranie zna odkrojenie noem... zodziej obcy te nie przyszed po par funtw... To Jagusina sprawka! -zawyrokowaa Hanka rzucajc oszc si coraz ciszym 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA<Pkc=3c>jc?X,+c@:!si zajadle do izby, ale Jagny nie byo, jenostary lea jak zawdy z wytrzeszczonymi lepiami. Dopiero Jzce si przypomniao, jako Jaguwychodzc rano z domu cosik krya pod zapask, ale mylaa, i to jaki stroik, ktren sobie szykowaa na wita wesp zBalcerkwn. -Do matki wyniesa... Komu smakuje, nie pyta czyje... Ale na te sowa Jagustynki Hanka zakrzyczaa w zoci: -Jzka! woaj Pietrka!... trza t reszt przenie do mojej komory. W mig te przenieli; chciaa przy tej okazji beczki ze zboem przetoczy na swoj stron, by w nich swobodnie przeszuka, ale poniechaa: za wiele ich byo, i mogliby o tym donie kowalowi. I ju cae popoudnie jak pies warowaa na Jagn i gdy ta nadesza o zmierzchu, wsiada zaraz na ni z gry o miso. -A zjadam!... tak moje, jak i wasze, to urznam kawa zjadam! -odpowiedziaa hardo i mimo e ju prawie cay wieczr Hanka nie dawaa jej spokoju dunderujc zawzicie, nie odezwaa si wicej ani sowa, jakby z rozmysem dranic. Nawetprzysza na kolacj jakby nigdy nic i z umiechem w oczy jej pogldaa. Hanka dziw si nie wcieka ze zoci, e to jej przemc nie poredzia. Przez to ju cay wieczr dopiekaa wszystkim o byle co, spa nawet wczeniejwyganiajc, e to jutro Wielki Czwartek i trza si bdzie bra do porzdkw. I sama te lega rychlej nili zazwyczaj, ale dugo w noc nie zasna i posyszawszy zajade naszczekiwania pieskw wyjrzaa na dwr. U Jagny jeszcze si wiecio. -Pno, gazu szkoda, za darmo go nie daj! -warkna w sieni. -Palcie i wy choby ca noc! -odpowiedziaa jej przez drzwi. Tak si znowu zelia, e dopiero po pierwszych kurach zadrzemaa. A wczesnym rankiem, na samym witaniu, Jzka, cho pioch by najwikszy, pierwsza si zerwaa z ka przypominajc jazd po zakupy i biegnc budzi chopakw, eby konie szykowali, a nawet potem hardo si postawia, kiej Hanka przykazaa Pietrkowi zaoy do wozu gniad. -Ja w deskach i lep koby nie pojad! -wrzeszczaa z paczem. -Cem to dziadwka, by mnie w gnojnicach wozili? Wiedz przeciek w miecie, czyjam crka! Ociec by nigdy na to nie pozwolili... Narobia tyle pieka, e postawia na swoim i wyjechaa bryk i par koni, z parobkiem na przednim siedzeniu, jak to gospodynie zazwyczaj jedziy. -A czerwonego kup, a zocistego i jakie ino bd papiery! -woa za ni Witek z ogrdka, gdzie ju rwno ze witaniem rozbija na zagonikach pecyny i spulchnia ziemi, gdy Hanka jeszcze dzisiaj zamierzaa tam posia rozsad. A gdy gospodyni duej si nie pokazywaa z chaupy, lecia na drog i z drugimi chopakami grzechota pod potami, e to od rana dzwony umilky, jak to byo we zwyczaju w kuden Wielki Czwartek. Pogoda si ustalaa podobna wczorajszej; smutniej jeno byo jako na wiecie i jakbyciszej. W nocy przyszed zib, to ranek podnosi si osiwiay rosami, przemglony achodny, e ju na duym dniu, a jeszcze wiegotay jaskki na dachach pokulone i rozgoniej krzyczay gsi wypdzone nad staw, ale wie, skoro jeno rozedniao, wstaa od razu na rwne nogi. Jeszczech do niada byo daleko, a ju powsta rwetes i krtanina, dzieci za wypdzane z chaup, by nie przeszkadzay,nosiy si po drogach, grzechocc a klekotajc w koatki. Nawet mao ktra posza na msz, odprawiajc si dzisiaj bez grania i dzwonienia. Sza ju bowiem ostatnia pora, bych si zabiera do porzdkw witecznych, a gwnie do wypieku chlebw i zaczyniania na placki a owe wymylne kukieki, tote prawie w kadej chaupie okna i drzwi stay szczelnie poprzywierane by ciast nie zazibi, buzoway si ognie, a z kominw biy dymy w pochmurzone niebo. Po oborach za ryczay inwentarze, oby ogryzajc z godu, winie pyskay w ogrdkach, drb si wasa po drogach, adzieci robiy, co chciay, za by si wodzc i po drzewach ac za wronimi gniazdami, gdy nie byo komu przeszkodzi, bo wszystkie kobiety tak si zajy rozczynianiem i toczeniem bochenkw, otulaniem w pierzyny dzie i niecek z ciastem, wsadzaniem do piecw, e jakby o caym wiecie zapomniay, tym si jedynie frasujc, by zakalec nie wlaz do placka albo si nie spaliy. A wszdzie szo to samo: u mynarza, u organistw, na plebanii, u gospodarzy czy komornikw, bo eby najbiedniejszy i choby na brg albo za t ostatni wiartk, a musia sobie narzdzi jakie takie wicone, ebych chocia raz w rok, na Wielkanoc, podje se do woli misiwa i onych smakowitych rnoci. e za nie wszdzie mieli szabaniki do wypieku, to w sadach midzy chaupami gsto kryy dzieuchy z narczami szczap, a niekiedy ukazyway si nad stawem kobiety umczone, rozbabrane i kieby na procesji owe feretrony, ostronie dwigajce wielgachne stolnice i niecki pene plackw, ponakrywanych poduszkami.Nawet w kociele sza robota: parobek ksiy zwozi z lasu wierczaki, a organista wesp z Rochem i Jambroym j przystraja grb Panajezusowy. A nazajutrz, w pitek, robota si jeszcze wzmoga tak bardzo, e nawet mao kto dojrza organistowego Jasia, ktren z klas na wita przyjecha i spacerowa po wsi w okna jeno zagldajc, gdy ani sposobu zajrze byo do kogo, ni z kim pogada. Jake, ani wle do ktrej chaupy, bo wszdzie przejcia i nawet sady stay zawalone szafami, kami a sprztem przernym, e to izby bielili dzisiaj na gwat, szorowali podogi, a przed domami myli do czysta obrazy, powystawiane pod ciany. Wszdy za taki gwat panowa i krtanina,e w dyrdy biegali poganiajc si jeszcze do popiechu i wrzaw czynic coraz wiksz, dzieci nawet pdzc do zgarnywania bota w obejciach i wysypywania tym piaskiem opotkw. A e wedle starego obyczaju od pitku ranaa do niedzieli nie godzio si je ciepej warzy, wic godowali dziebko na chwa Pask poprzestajc na suchym chlebie i ziemniakach pieczonych. Juci, i przez te dni takusieko kaj indziejdziao si i u Borynw, tyle jeno rnie, ewicej byo rk i z groszem skrzybot mniejszy, to i rychlej pokoczyli przygotowania. W pitek, ju o samym zmierzchu, Hanka wesp z Pietrkiem skoczya bielenie izb ichaupy, wic zacza si piesznie my i przyogarnia do kocioa, bo ju szy drugie kobiety na zoenie do grobu Ciaa Jezusowego. Na kominie hucza duy ogie i w grapie, ktr dwojgu ciko byo podj, gotowaasi caa wiska noga, naprdce wczoraj przywdzona, w mniejszym za saganie kiebasy parkotay, e po izbie chodziy takie wiercce w nozdrzach smaki, a Witek strugajcy cosik wpord dzieci raz po raz nosem pociga i wzdycha. A pod kominem, w samym wietle ognia, siedziay zgodnie Jagna z Jzk, zajte pilnie kraszeniem jajek, a kada swoje z osobna chronia i kryjomo, aby si barzej wysadzi. Jagusia najpierw mya swoje w ciepej wodzie i wytarte do sucha dopiero znaczya w rnoci roztopionym woskiem,a potem wpuszczaa we wrztek bekoccywe trzech garnuszkach, w ktrych je kolejno zanurzaa. mudna bya robota, bo wosk miejscami nie chcia trzyma albo jajka w rkach si gniety lub pkay przy gotowaniu, ale w kocu naczyniy ich przeszo p kopy i nu dopiero okazywa sobie i przechwala si pikniej kraszonymi.Kaj si ta byo Jzce mierzy z Jagusi! Pokazywaa swoje, w pirkach ytnich i cebulowych gotowane, ciuchne, biaymi figlasami ukraszone i tak galante, jak maoktra by potrafia, ale ujrzawszy Jagusine,gb ozwara z podziwu i markotno j chycia. Jake, to a mienio si w oczach,czerwone byy, te, fiokowe, i jak lnowe kwiatuszki niebieskie, a wida byo na nich takie rzeczy, e prosto nie do uwierzenia: koguty piejce na pocie, gski na drugim syczay na maciory, uwalone w bocie; gdzie znw stado gobi biaych nadpolami czerwonymi, a na inszych wzory takie i cudeka, kiej na szybach, gdy zamrz je lodem potrzsie. Dziwowali si temu ogldajc raz po raz, a kiej Hanka powrcia z Jagustynk z kocioa, te wzia patrze, ale nic nie rzeka, jeno stara, przejrzawszy wszystkie, szepna w zdumieniu: -Skd si to bierze u ciebie?... no, no... -Skd?... a samo tak z gowy pod palce przychodzi! Uradowana bya! -Dobrodziejowi by par zanie! -wici jutro bdzie, to mu podam, moe wemie... -Takie licznoci, e dobrodziej nie widzieli!... zdziwuj si wielce! -mrukna urgliwie Hanka, gdy Jagna posza na swojstron, bo ju pno byo. Na wsi te dugo w noc siedzieli tego wieczora. Chmurno byo na wiecie i ciemno, cho spokojnie; myn jeno turkota zawzicie, a po chaupach prawie do pnocka wiecio si w oknach, e kady si wiata na drogach, a kaj niekaj a na stawie si trzsy wraz z wod: majstrowali ano witeczne przyodziewy i koczyli jeszcze roboty. Sobota za przysza cakiem ciepa i mgami rzadkimi otulona, ale tak jako weselnie byo na wiecie, e nard, chociapo cikiej pracy wczorajszej, wawo si podnosi do nowych utrudze i turbacji. A przed kocioem wnet si zatrzso od przekrzykw i biegw, bo jak to byo we zwyczaju odwiecznym, w kad Wielk Sobot zebrali si zaraz rankiem chowa ur i grzeba ledzia, jako tych najgorszych trapicieli przez Wielki Post. Niebyo parobkw ni starszych, to zmwiy si na to same chopaki, jeno z Jakiem Przewrotnym na czele, porwali gdziesik wielki garnek z urem, do ktrego jeszcze dooyli rnych paskudnoci. Witek da si namwi i ponis garnek na plecach w siatce od serw, drugi za chopak wlk pobok na postronku ledzia, wystruganego z drzewa. ur ze ledziem szy w parze przodem, a za nimi ca hurm reszta, grzechocc, koatajc a wrzeszczc, co ino gardzieli starczyo. Jasiek wid wszystkich, bo chocia gupawy by i niemrawa, ale do psich figlw gow mia i sprawno. Obeszli w procesji cay staw i koo kocioa skrcaliju na topolow drog, kaj si to mia odby pochowek, gdy wtem Jasiek waln opat w garnek, e rozlecia si w kawaki, a ur z onymi rnociami pola si po Witku. Uciecha zapanowaa, e a przysiadali na drodze, ale Witek si zeli i prosto z goymi rkoma rzuci si na Jaka, pobi si i z drugimi; a wyrwawszy si polecia z rykiem do chaupy. Dooya mu jeszcze Hanka od siebie za zniszczony cakiem spencerek i w las pognaa po borowinowe gazki i wsy zajcze. Jeszcze si z niego zemia Pietrek, a i Jzka nie poaowaa, pilnie wysypujc szerokie opotki, a do drogi, piaskiem, przywiezionym spod cmentarza, bo tam bynajciejszy; wysypaa te cay zajazd przed gankiem i cieka pod okapem, e jakby opasaa chaup w t wstg. A w Borynowej izbie ju si wzili szykowa wicone. Izba bya wymyta i piaskiem wysypana, okna czyste i ciany, a obrazy omiecione z pajczyn, Jagusine za ko piknie chustk przykryte. Hanka z Jagusi i Dominikow, cho nie mwiy prawie z sob, ustawiy pod szczytowym oknem, w podle Borynowego ka, duy st, nakryty cieniuk, bia pacht, ktrej wrby oblepia Jagusia szerokiem pasem czerwonych wystrzyganek. Na rodku, z kraja od okna,postawili wysok Pasyjk, przybran papierowymi kwiatami, a przed ni na wywrconej donicy baranka z masa, tak zmylnie przez Jagn uczynionego, e kiej ywy si widzia: oczy mia ze ziarn racowych wlepione, a ogon, uszy, kopytka i chorgiewk z czerwonej, postrzpionej weny. Dopiero za pierwszym koem legy chleby pytlowe i koacze pszenne z masem zagniatane i na mleku, po nich nastpoway placki ciuchne, a rodzynkami kieby tymi gwodziami gsto ponabijane; byy i mniejsze, Jzine i dzieci, byy i takie specjay z serem, i drugie jajeczne cukremposypane i tym maczkiem sodziukim, a naostatku postawili wielk mich ze zwojem kiebas, ubranych jajkami obupanymi, a nabrytfance ca wisk nog i galanty karwas gowizny, wszystko za poubieranejajkami kraszonymi, czekajc jeszcze na Witka, by ponatyka zielonej borowiny i tymi zajczymi wsami ople st cay. A tyle co skoczyy, ssiadki jy z wolna znosi swoje na miskach, niecukach a donicach i ustawia je na awie pobok stou, gdy ino w kilku chaupach co przedniejszych gospodarzy zbiera si ze wiconym ksidz nakazywa, e mu to czasu brakowao chodzi po wszystkich. Lipce mia najbliej, to wici na ostatku, nieraz ju o samym zmierzchu. Porozchodziy si bez duszej pogwary, by zdy jeszcze do kocioa na uroczysto powicenia ognia i wody, zalewajc przedtem ogniska w chaupach, by je znowu roznieci tym modym, powiconym ogniem. Poleciaa na to i Jzka zabrawszy dzieci z sob. Ale siedzieli do dugo, bo dopiero w samopoudnie powracay kobiety, ostronie przysaniajc i chronic wiece zapalone wkociele... Jzka przyniosa wody ca flaszk i ogie, ktrym zaraz Hanka rozpalia drwa przygotowane i pierwsza te wody wiconej popia dajc kolejnie wszystkim -od chorb gardzieli pono strzega -a potemskropia ni inwentarz i drzewiny rodne w sadzie, e to si przyczyniao do urodzajw i dawao bydltkom letkie lgi. A pniej widzc, e ni Jagna, ni kowalowa nie pomylay o starym, umya go w ciepej wodzie, przyczesaa jego skotunione wosy i przewleka mu koszulipociele. Boryna dozwala z sob robi wszystko, nie poruszywszy si ani razu, lea jak zawdy wpatrzony przed siebie i martwy jak zawdy... Zaraz z poudnia zrobio si na wsi jakby wito, jeszcze tu i owdzie doganiali grubszej roboty, ale ju gwnie zajli si przyodziewkiem witecznym, czesaniem, myciem i szorowaniem dzieci, e nie z jednej chaupy wydzieray si krzyki obronne. I wypatrywali niecierpliwie ksidza, ktren przyjecha ze dworw dopiero przed zmrokiem i zaraz zjawi si na wsi, w kom ubrany. Micha organistowy nis za nim miednik z wod wicon i kropido. Hanka wysza goprzyjmowa a na drog. Spieszy si, wpad prdko do chaupy, odmwi modlitw, pokropi dary Boe i zajrza w sin, obros twarz Borynow. -Bez zmiany? co? -A juci, rana si prawie zagoia, a im nic nie lepiej. Zay tabaki, powlk oczyma po kupicych si przy progu i w sieniach. -Gdzie to ten chopiec, ktry mi sprzeda bociana? Jzka wypchna spod komina na rodek zawstydzonego Witka. -Naci dziesitk, uda ci si: tak kury goniz ogrodu, e ni jedna nie zostaje!... A jutro ktre do mw id? -Z p wsi si wybiera! -To dobrze, byle tylko zgodnie i cicho, a na rezurekcj przychodzi, o dziesitej zaczn, mwi: o dziesitej! A pijcie w kociele, to Ambroemu ka wyprowadzi! -doda gronie, wychodzc powoli. Ruszyli z nim ca gromad odprowadzajc do mynarzw. A Witek, pokazujc Jzce miedzian dziesitk, szepn ze zoci: -Niedugo bdzie mj bociek ksie kury poszy, nie! Rozbiegli si we dwie strony, bo gospodyni wracaa na ganek. ciemniao si z wolna, zmierzch cichuko sypa si na ziemi zatapiajc sady, domy ipola oklne w modrawym, ledwie przejrzanym mcie, bielay kaj niekaj ciany z przypadych do ziemi chaup i trzsy si wskro sadw zapalone wiata, gr za na niebie jasnym wyrzyna si blady sierp modego miesica.witeczn cichoci osnua si wie i mrokiem, w kociele wyniesionym nad chaupami zagorzay wszystkie okna i z otwartych wielkich drzwi bia szeroka smuga wiatoci. Wkrtce zaturkotay pierwsze wozy zajedajc przed cmentarz i ludzie z dalszych wsi nadchodzi poczli gromadami,z chaup lipeckich te raz po raz wychodzono do kocioa, bo czsto z wywieranych drzwi padaa w noc struga wiata topic si w omroczaym stawie, i tupoty a przyciszone pogwary mrowiy si w ciepym i omglonym powietrzu. Pozdrawiali si na drogach, nie dojrzawszy w nocy, i niby ta rzeka, wzbierajca z wolna a bezustannie, cignli na rezurekcj.U Borynw na gospodarstwie do pilnowania ostaway ino psy, stary Bylica i Witek, ktren pilnie majstrowa wesp z MakiemKbowym kogutka, co to z nim mieli pj po dyngusie. Hanka wyprawia najpierw Jzk z dziemi i parobka; sama pniej miaa nadej. c oszc si coraz ciszym 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAAPBUycCcDcE.cF0=<Ubrana ju bya, ale ocigaa si z wyjciem, jakby na co oczekujc, e wci wystawaa w ganku i strowaa na drodze. Dopiero gdy Jagna posza z kowalow i dosyszaa kowala idcego z wjtem ku kocioowi, wrcia do izby, przykazujc cosik po cichu staremu. Stanna stray w opotkach, a ona wsuna si na palcach do ojcowej komory... Po dobrej pgodzinie wysza stamtd, co pilnie zapinajc stanik; oczy jej gorzay i rce si trzsy. Nagadaa, czego nikto nie poj, i posza na rezurekcj. ROZDZIA 5 Na drogach byo pusto i ciemno, w chaupach gasy wiata i przechodzili ju ostatni ludzie, jeno na kocielnym placu stay gstw wozy z wyoonymi komi, etylko tupoty a parskania roznosiy si w mroku, a pod dzwonnic czerniay dworskiepowozy. Hanka jeszcze raz w kruchcie cosik pomajdrowaa kiele stanika i spuciwszy chust na plecy, ja si ostro przepycha do przednich awek. Koci ju by jakby nabity, cibiony nard kbi si i wrza niby woda, z poszumem pacierzy, wzdycha, kaszlw a pozdrawia, i koysa si od ciany do ciany, a si od tego naporu kolebay chorgwie w awki pozatykane i te wierczaki, ktrymi umaili otarze i ciany wszystkie. Ledwie co si przepchaa do swojego miejsca, kiej proboszcz wyszed z naboestwem, i wraz te jy si z gstwy rwa gone wzdychy i te rce szeroko rozwodzone. Klkali kornie cisnc si coraz barzej, e wnet cay nard by na kolanach, rami przy ramieniu, dusza przy duszy, jako to pole nasadzone gowami, e ino w tym rozkoysanym dziebko, czowieczym anie oczy si mrowiy, poyskliwie kiej motyle niesc siku otarzowi wielkiemu, na figur Jezusa zmartwychwstaego, ktren stoja nagi, skrwawiony, ranami pokryty i w paszcz czerwony jeno przyodziany z chorgiewk w rku. Cicho z naga obja koci, jakby tego zwiesnowego przypoudnia, kiej to soce przypiecze pola, wiater ustanie i przygite zboa se kosami gwarz, a jeno gdziesik wysoko, pod niebem modrym, skowronkowepieni sodko podzwaniaj... Rozmadlali si z wolna, e wargi si wszdytrzsy i pacierze ze wzdychaniami szemray cichuko a rzsicie kiej ten deszczyk trzepicy po liciach; gowy pochylay si coraz niej, czasem jk wyrwa si skdci, to czyje rozmodlone rce wychyny proszco ku otarzowi alboi pacz zakwili pisklcy, aosny, z tej ciby, co jak krze przyziemne tulia si trwonie w cieniach naw wyniosych i mrocznych, niby br odwieczny, bo chocia na otarzach gorzay wiata, gsty mrok zalega koci, e to oknami a gwnie przez wielkie drzwi wywarte noc si cisna czarna i zaglda blady sierp ksiyca zza chmur. Jeno Hanka nie moga si przyoy do pacierza, trzsa si w sobie tak zalkniona, jakby to jeszcze tam bya, w komorze ojcowej. Dreszcz j przejmowa, czua na rkach sypkie zimno zboa i raz po raz ciskaa ramiona, aby poczu midzy piersiami wtulony wzeek. Tak j roztrzsa rado i strach jaki zarazem, e czsto raniec wysuwa si zpalcw, zapominaa sw modlitwy wodzc rozpalonymi oczyma po ludziach, a nie dostrzegajc nikogo, cho pobok siedziaa Jzka, Jagu z matk i drugie. W awkach stojcych z boku otarza modliy si na ksikach dziedziczki z Rudki, z Modlicy i dziedzicwny z Wlki, a dziedzice stojay we drzwiach zakrystii, poredzajc cosik; na stopniach otarza stojaa z daleka mynarzowa i organicina,si elnie wystrojone. Zasie przed krat, tam,kaj byo miejsce la najpierwszych gospodarzy lipeckich, ktre zawdy str trzymali w czas naboestwa, baldach nosili nad dobrodziejem i pod rce go wiedlina procesjach, klczay teraz gst aw chopy z drugich wsi, e ledwie byo monadojrze midzy nimi wjta, sotysa i ten czerwony eb kowalowy. Niejedne kobiece oczy si tam niesy wypatrujc tskliwie swoich... ale na darmo:byy tam chopy z Dbicy, z Woli, z Rzepek,z caej parafii, jeno lipeckich nie dojrza, jeno tych najpierwszych dzisia nie stao. Zatrzepotay si te dusze kobiece kiej ptaki sposzone, e niejedna gowa z paczem do ziemi przywara, niejeden jk aosny rwa si z gstwy, a bolesne przypominki sieroctwa ywym ogniem zapieky. Jake, najwiksze wita w caym roku, Wielkanoc, i tyla obcego narodu si zebrao, a na wszystkich twarzach cho dziebko przychudych z postu, rado si rozlewa, pusz si ano, paraduj strojami, rozpieraj w kociele kieby dziedzice, toczhardo oczyma, zajmuj pierwsze miejsca, atamte, lipeckie mizeraki, c teraz czyni, co? W ciemnicach ano o godzie i chodzie krzywd gorzk gryz i alem si pas, i tsknic... La wszystkiego stworzenia dzie radoci nastaje, jeno nie dla nich... chudziakw pokrzywdzonych... Wszystkie spoem do chaup powrc radonie zaywa wit, odpoczynku, jada, zwiesnowego soca, przyjacielskich ugwarze, jak Pan Bg przykaza, jeno nie te opuszczone lipeckie sieroty... Same rozbolae, chykiem rozejd si do pustych domw i ze zami przegryza bd ten placek witeczny, a z tsknic i turbacjami spoem do snw legn... Jezus mj, Jezu! rway si alne, przyduszone skowyty dokoa Hanki, a przeckna dojrzawszy naraz znajome twarze i oczy zami przeszklone... Nawet Jagu zwiesia gow nad ksik i na biae karty laa cikimi zami, a j matka szturchaniem przywodzia do opamitania, hale! poredzia si utuli, kiej wanie Antek jawi si w pamici tak ywo, e jak wtedy w Boe Narodzenie syszaa gos jego gorcy i zdao si jej, i wpodle klczy cisnc gow do jej kolan... to al j cisn za serce i same zy si polay z nagej tsknoci... Szczciem, co dobrodziej w t por rozpoczyna kazanie i rumor si czyni w kociele, gdy powstawali z klczek, cisncsi jeszcze barzej ku ambonie i zadzierajcgowy w gr, ku ksidzu, ktren o Mce Paskiej powiada i o tym, jak go to paskudne ydowiny ukrzyoway, e to wiat przyszed zbawi, e sprawiedliwochcia dawa pokrzywdzonym, e za biedot si upomina. Tak rzewliwie owe krzywdy Paskie na oczy przywodzi, jae si gorco robio i niejedna pi chopska zwieraa si na odemst, a babi nard w gos szlocha czynic spraw wedle nosw.Dugo naucza wykadajc wszystko dokumentnie, jae kaj niekaj oczy kleiy si pikiem, a po ktach ju na dobre drzemali, ale pod koniec zwrci si prostodo narodu i wychylony z ambony, j sielniewytrzcha piciami a krzycze, jako co dnia, co godzina i na kadym miejscu Jezus umczon jest przez grzechy nasze, zabit przez zocie, bezbonoci a nieposuszestwo prawom boskim, jako kaden czowiek krzyuje Go w sobie, nie pomnc na Jego rany ni krew wit, wylan dla naszego zbawienia! Rykn ci na to cay nard i pacze, szlochania kiej wicher rozniesy si jkiem wstrzsajcym po kociele, a przesta mwi. Dopiero kiej przycichli, zacz znowu, ale ju radonie i krzepico, o Zmartwychwstaniu Paskim powiada. O onej zwienie, jak Pan w dobroci swojej czyni co rok czowiekowi grzesznemu i czyni bdzie a do owej pory, kiej Jezus powrci znowuj na wiat, by sdzi ywe i pomare, by harde ponia, grzeszne w ogie piekielny na wiek wiekw spycha, a sprawiedliwe po prawice swojej sadza w chwale wiekuistej! Jako przyjdzie ten czas,ie wszelka niesprawiedliwo ustanie, wszelka krzywda wemie zapat, a pakania cierpicych ustan i zo panowa nie bdzie... I tak gorco to mwi, tak poczciwie, e kade sowo kiej sodko lao si w sercai kieby soce rozpalao w duszach, e dziwna bogo przejmowaa wszystkich, jeno lipeckie ludzie zatrzsy si z alu i przypomnienia krzywd tak bolenie cisnydusze, jae ryknli wraz z paczem, krzykiem, szlochaniem i walili si krzyem na podog, tym jkiem alnym, tym skrzybotem serdecznym woajc o zmiowanie i poratunek... Zakotowao si w kociele, pacz si podnis powszechny i krzyki, ale wnet pomiarkowali drudzy i jli podnosi lipeckie kobiety, usadza je a krzepi dobrymi sowy, a dobrodziej poczciwy ocierajc zyrkawem woa, e Pan Jezus dowiadcza tych, ktrych miuje, i chocia zawinili, kara rycho si skoczy, bych jeno dufali w miosierdzie Paskie, a lada dzie powrc wszystkie chopy... Uspokoili si po tych sowach, ulyo im galanto i dufnu wstpia w serca. A gdy wnet potem ksidz zaintonowa u otarza pie Zmartwychwstania, kiej organy wtrem hukny z caej mocy, kiej dzwony zapieway na cay wiat, a dobrodziej z Przenajwitszym Sakramentem j zstpowa ku narodowi wsinym oboku kadzide i dzwonnej wrzawie,pie buchna ze wszystkich gardzieli, zakolebaa si ciba, palcy wicher uniesienia osuszy zy i porwa dusze, i naraz spoem, kiej ten br czowieczy, rozchwiany i piewajcy jednym, ogromnymgosem, ruszy procesj za proboszczem, ktren monstrancj dziery przed sob, e jakoby soce zociste, soce promieniejce rozgorzao nad gowami, pync z wolna skro gstwy nieprzeliczonej, wskro wiate jarzcych,w kadzielnych dymach ledwie dojrzane, piewaniami opowite i przez oczy wszystkiego narodu, i przez serca wszystkie z mioci niesione... Obchodzili koci we rodku a wolniuko, noga za nog, cisnc si w strasznej ciasnocie i piewajc z caej mocy, a organy wci gray, a dzwony bezustannie biy... Alleluja! Alleluja! Alleluja! Hucza koci, amury si trzsy, pieway serca wszystkie i gardziele, a te gosy pomiennei ogniem nabrzmiae niby ar-ptaki rway si z krzykiem wesela ogromnym, koowaypod sklepieniami, kiejby polepe w upale, i w noc wionian pyny, na soca si gdziesik niesy, we wszystek wiat, kaj jeno uniesieniem dusze czowiecze sigaj...Prawie przed pnockiem skoczyo si naboestwo i ludzie jli si pieszno na wiat wywala. Tylko Hanka ostaa jeszcze,bo si tak rozmodlia gorco, tak j ano sowa ksie przejy otuch, a te piewy radosne, naboestwo i pami tego, czegoto dzisiaj dopia, tak j ukrzepiy, ie ca rado skadaa pod Jezusowe nogi, zapomniawszy w pacierzu o caym wiecie. Dopiero Jambroy brzkaniem kluczw przyniewoli j do wyjcia z pustego ju kocioa. e nawet i ten strach o Antka, ktren od tyla czasu y w niej i skowycza za leda powodem, jakby w niej pomar nagle, tak bardzo poczua si spokojna i dufna w sobie. Rozgldaa si za swoimi posuwajc si wolno ku domowi, gdy wozy toczyy si nieprzerwanym acuchem i ludzie szli caymi kupami bokiem drogi, ledwie dojrzanej, bo ksiyc ju zaszed i ciemno byo na wiecie, bure chmurzyska cignygr, co trocha przesaniajc te granatowepola nieba, kaj si jarzyy gwiazdy dalekie. Noc sza ciepa, cicha i od ros obfitych wilgotnawa, z pl pociga miciuchny wiaterek, przejty surowizn ziemic i mokrade, a po drogach roznosiy si miodne zapachy topoli i brzzek. Ludzie mrowili si w cieniach wsi, e ino kaj niekaj zamajaczyy gowy na jani powietrza nieprzysonionego; wszdy rozlegay si kroki a gosy, pieski te zajadlej docieray z opotkw, a po chaupach tu i owdzie rozbyskiway wiata. Hanka, opatrzywszy po drodze stajnie i obory, posza do chaupy. Ju si tam kadli spa. -Niech jeno wrci a gospodarzy, to ni swkiem mu przypomn przesze. -Postanawiaa rozdziewajc si do snu. -A jeeli znowuj si z ni sprzgnie? -pomylaa naraz, dosyszaw- szy Jagusi wracajc na swoj stron. Lega w pociel, nasuchujc czas jaki. Na wsi byo cicho, jeno z drg dalekich trzsy si ostatnie turkoty wozw i gosy zamierajce w pustych oddalach. -Boga by nie byo ni sprawiedliwoci na wiecie! -szepna gronie, ale zbrako jej si do rozmyla, bo pik j zaraz z miejsca zmorzy. ... ... ... ... Nazajutrz bardzo pno obudziy si Lipce. Dzie si ju rozwiera kiej to modre oko, jeszczech bielmem piku zasnute, ale ju widne do cna i poyskujce, a wie spaa wnajlepsze. Nie kwapili si zrywa z barogw, cho dzie ci to szed Paskiego Zmartwychwstania. Soce wynieso si zarno od wschodu i zagrao w stawach a rosach, i pyno po bladym, wysokim niebie, jakby piewajc wszemu wiatu ciepem a wiatoci: Alleluja! Nieso si ogromne i pomienne wskro mgie przyziemnych; wskro sadw i chaup, i pl, e ptaki zapieway radonie,wody dzwoniy weselnym bekotem, bory zaszumiay, wiater powia, zatrzsy si mode licie, a ziemia zadrgaa, e gste runie zb zakolebay si cichuko i rosy kiej zy posypay si na ziemi. Hej! wesoy dzie nasta! Chrystus nam zmartwychwsta! Alleluja! Zmartwychwsta On, umczon i lut zocizabit! Powsta ci znowu w ywe, z ciemnoci, z mrozw, z pluch si wynis Najmilszy! mierci srogiej si wydar, zmg niezmoone ku czowiekowemu szczciu i oto w ten czas wioniany, w t por rodn unosi si nad ziemiami, w tym socu przenajwitszym utajony, i rozsiewa wok wesele, budzi omdlae, oywia martwe, wznosi przygite, jaowe zapadnia. Alleluja! Alleluja! Alleluja!... Tym ci to wiat wszystek si rozlega onego dnia Paskiego. Jeno w Lipcach byo ciszej i smutniej nili po inne roki w t por. Zaspali galanto, bo ju o duym dniu, kiej soce wcigao si nad sady, dopiero ruchsi czyni po chaupach, skrzypiay wierzeje i rozczochrane gowy wyglday rozziewane na wiat Boy, ktren stoja w socu, skowronkowymi wiergotami dzwonicy i mod zieleni przytrznity. I u Borynw zaspali. Jedna Hanka, co si dziebko porania, by obudzi Pietrka do szykowania konia i bryki, sama za zaja si przygotowaniem wiconego. Jzka. tymczasem z niemaym piskiem pucowaa dzieci, sama si te we witeczne szmaty przyodziewajc, a pod studni na podwrzuPietrek z Witkiem domywali si do czysta; tylko stary Bylica zabawia si z pieskiem na ganku, czsto nosem pocigajc, czy jukraj kiebasy. Wedle zwyczaju nie rozpalono ognia w kominie, kontentujc si zimnym wiconym.Wanie je bya Hanka przynosia z ojcowej izby, rozdzielajc po talerzach, e kademu po rwno wypado po kawale kiebasy, szynki, sera, chleba, jajek i placka sodkiego. Dopiero kiej si i sama ogarna, zwoaa wszystkich do jada i nawet posza po Jagusi; przysza ci zaraz sielnie zestrojona i tak pikna, e kiejby zorza siwidziaa, a modre oczy niby gwiazdy jarzyy si spod lnowych, gadko przyczesanych wosw. Ale wszyscy zarwno byli w szmatach witecznych, e ino gray w oczach weniaki i gorsety, a i Witek, cho boso, w nowym by spencerku ze wieccymi guzikami, co je by uprosi od Pietrka, ktren dzisiaj wystpi w cakiem nowej przyodziewie: w granatowymupanie i portkach pasiastych tozielonych, wygoli si do czysta, wosy obci, jak drugie, rwno nad czoem i koszul na czerwon wstk zawiza, e skoro wszed, zdumieli si przemian, a Jzka jae w rce zaklaskaa:-Pietrek ci to? a to by ci rodzona nie poznali! -Burkow skr zrzuci i parobek kiej wieca... -zauway Bylica. Przemiechn si ino parob toczc oczymaza Jagusi a robic grdyk, gdy Hanka, przeegnawszy si, przepijaa gorzak dokadego i niewolia zasiada do stou. Zajliawki, e nawet Witek, cho niemiao, przysiad na kraju. I pojadali z wolna, w cichoci smakujc wiconego, e to bez tyle tygodni niezgorzej si wypocili. Kiebasy czujne byy, czosnkiem dobrze przyprawione, gdypo izbie rozniesy si zapachy, jae psy siwierciy midzy ludmi skamlajc aonie. Nikto si nie ozwa, pki pierwszego godunie zapchali tgo pracujc, e ino w onej uroczystej cichoci spoywania glamania sirozchodziy, przysapki a bulgoty gorzaki, bo Hanka nie aowaa nikomu, sama jeszcze przyniewalajc do picia. -Rycho to pojedziem? -ozwa si pierwszy Pietrek. -Zaraz choby, po niadaniu. -Jagustynka chciaa si z wami zabra do miasta -wtrcia Jzka. -Przyjdzie na czas, to pojedzie, czeka nie bd. -Obrokw to wzi? -Na jeden popas, wieczorem wrcimy. I znowuj jedli, a niejednemu lepie wyaziy z onej luboci, twarze czerwieniay i sytno rozpieraa serca i coraz ciszym 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAGPcH cI cJ+ cKq9-gorcem i gbok radoci. Wolniuko pojedali nadziewajc si z rozmysem, by jak najwicej zmieci i jak najduej czuw gbie smakowitoci. Dopiero kiej Hanka si podniesa, wzili si te dwiga od mich z dobr ju wag w kadunach, a Pietrek z Witkiem, czego byli nie dojedli, dostajni ponieli z sob. -Szykuje zaraz konie! -zarzdzia Hanka i przyrychtowawszy la ma tobo wiconego, co go ledwie uniesa, odziewasi ja do drogi. Ju ano konie czekay przed chaup, kiej wpada zadyszana Jagustynka. -Mao co nie czekaam na waju!... -Tocie ju po wiconym? -westchna aonie pocigajc nosem. -Znajdzie si jeszcze la was, siadajcie, przegrycie coniebd... Juci, nie potrza byo wygodzonej biedoty przyniewala, przypia si do jada kiej wilk i zmiataa, co ino byo na podordziu. -Pan Jezus wiedzia, na co witucha stworzy! -szepna, podjadszy nieco. -Jeno to dziwna, e cho mu za ycia w bocie lega pozwalaj, to po mierci radzi go w gorzace mocz! -przemiewaa po swojemu. -Pijcie na zdrowie a prdko, bo czas nagli. I moe w pacierz pojechay. Hanka ju z bryki nakazywaa Jzce, by nie zapominaao ojcu, tak e dziewczyna zaraz nadrobia rnoci na talerz i poniesa. Nie ozwa sina jej zagadywania ni nawet spojrza na ni, ale co mu wetkna w zby, zjad chciwie, patrzc wci martwym wzrokiem jak zawdy. Moe by nawet i wicej pojad, ale Jzce si przykrzyo i poleciaa na dwr patrze, jak prawie z kadej chaupywyjeday lub wychodziy kobiety z tobokami, e kilkanacie wozw toczyo si do miasta i nad rowami cigny rzdemkobiety, czerwono przyodziane, z wzekami na plecach. A kiej si rozwiay ostatnie turkoty, pada na wie dziwnie smutna cicho i pustka; dzie si powlk wolno, guche milczenie zalego drogi, ni gwarw zwyczajnych w tak por, ni piewa, ni ludzi, tyle jeno, co tam nieco dzieci uwijao si nad stawemmigajc kamieniami na gsi. Soce szo w gr, jasnoci zalewajc wiat, ciepo si podnosio, e ju muchy brzczay po szybach, jaskki zapamitalechlustay wskro przejrzystego powietrza,staw mieni si w ogniach, drzewa za, kiejby spawione w zieleni, polnieway wieyzn rozlewajc miodne zapachy; z pl ogromnych, opynitych niebieskoci, bi niekiedy chodnawy, ziemi przejty cig i skowronkowe piewania; wszystek wiat tchn zwiesnow cich luboci, a od wsi, ledwie widnych w dalekociach, soneczn poog przemglonych, niesy si czasami jdrne krzykania i huki pistoletowych strzela! Jeno w Lipcach byo pusto i aobnie kiejbypo pogrzebie, tyle co wypuszczone do picia bydo azio, kiej chciao, cochajc si o drzewa i porykujc ku polom zieleniejcym. Pustk zarwno stojay opotki, jak i. sienie powywierane, jeno miejscami na sonecznej stronie wygrzewali si pod biaymi cianami, gdzie za dziewczyny czesay si w oknach otwartych, a staruchy rozsiade na progach przeiskiway dzieci. I tak oto przechodziy godziny cichoci sennej i smutnej, niekiej wiater zatrzs drzewinami, e poszumiay cichuko wac si ku chatom i lkliwie jakby pogldajc w puste izby, to wrble stado z wrzaskiem przenosio si z sadu na drog albo zaszarpay si krtkie krzyki dzieci, odganiajcych wrony od kurcztkw. Mj Jezu, nie tak byo przdzi w ten dzie,nie tak!... Soce si ju wspinao ku poudniowi, nadkominy, kiej Rocho przylaz do Borynw, zajrza do chorego, pogada z dziemi i zasiad w ganku na socu. Poczytywa cosik na ksice i bacznie wodzi oczyma po drogach. A wkrtce nadesza kowalowa z dziemi i odwiedziwszy ojca, przysiada na przybie. -Wasz w domu? -zapyta Rocho po dugiej chwili. -Gdzie za!... do miasta zabra si z wjtem. -Caa wie tam dzisiaj. -Juci, pociesz si nieco wiconym, chudziaki. -Wycie to z matk nie pojechali? -pyta Jagny wychodzcej. -A c tam po mnie! -wysza w opotki spogldajc tsknie na pola. -Nowy weniak ma dzisiaj! -szepna z westchnieniem Magda. -Po matuli, nie poznajecie go to, co? A i korale wszystkie zawiesia, i bursztyny te wielgachne te po matusi! -pouczaa j Jzka aonie. -Jeno chustk na gowie maswoj... -Prawda, tylachna szmat ostao po nieboszczkach, to nama ich tkn nie pozwolili, a jej wszystko odda, i paraduje se teraz... -Hale, jeszczech kiej wyrzekaa przed Nastk, co s zleae i mierdz... -eby jej tak zapachno to ajno diabelskie! -Niech jeno ociec ozdrowiej, zarno upomn si o korale, pi sznurkw ostao dugich kiej bicze i jak groch najwikszy! Magda si ju nie odezwaa; westchnwszyciko zacza iska najmodsze dziecko. Jzka si te zaraz poniesa na wie, Witekpod stajni majstrowa jeszcze cosik kiele kogutka, dzieci za baraszkoway razem z pieskami przed gankiem, pod okiem Bylicy, ktren czuwa nad nimi kiej kokosz, a Rocho jakby dziebko zadrzema. -Skoczylicie polne roboty? -Tyle jeno, e ziemniaki wsadzone i groch posiany. -U drugich i tyla nie zrobione! -Zd jeszcze; powiedali, co puszcz chopw na Przewody. -Kt to taki wiedzcy powiada? -A rni mwili w kociele! Kozowa zbiera si i prosi dziedzica... -Gupia, dziedzic to ich wizi czy co? -Bych si wstawi, to moe by pucili... -Wstawia si ju nieraz i nie pomogo... -eby ino chcia, ale nie chce przez zo la Lipiec, mj powiada... -urwaa nagle pochylajc zmieszan twarz nad dziecisk gow, trzyman midzy kolanami, e Rochona prno czeka jakiego sowa. -Kiedy si tam Kozowa wybiera? -pyta ciekawie. -A zaraz po poudniu i maj... -Tyle wskraj, co si przelec i powietrzainnego zachwyc. Nie odrzeka, gdy w opotki skrca z drogi pan Jacek, dziedzicw brat, o ktrympowiadali, e gupawy by nieco, bo zawdyze skrzypkami si nosi, na rozstajach pod figurami grywa i tylko z chopami przestawa. Szed przygity ze skrzypic pod pach, z fajeczk w zbach, chudy, wysoki, z t brdk i rozbieganymi oczyma. Rocho wyszed naprzeciw. Musieli si zna, bo poszli razem nad staw idugo tam siedzieli na kamieniach, cosik cicho poredzajc, e ju dawno przedzwonili poudnie, kiej si rozeszli. Rocho wrci na ganek, ale by jaki osowiay i markotno patrza. -Schuchrao si panisko, e ledwiem go pozna! -ozwa si Bylica. -Znalicie go? -ciszy gos ogldajc si na kowalow. -Jakeby... Niemao dokazywa za modu, niemao... Kat ci by la dzieuch... we Woli ni jednej nie przepuci... dobrze bacz, w jakie to cuganty jedzi... jak se uywa... bacz... -pojkiwa stary. -Wzi za to cik pokut, cik! Tocie i najstarsi we wsi, co? Jambroy musi by starszy, bo jak ino bacz, on zawdy by stary. -Sam rozpowiada, co mier o nim zapomniaa! -wtrcia kowalowa. -Kostucha ta o nikim nie zabaczy, jeno tego ostawia se, by lepiej skrusza, bo kwardy, juci... wycygania si, jak moe... juci... -jka cicho. Zamilkli na dugo. -Bacz, kiej to w Lipcach wszystkiego pitnastu gospodarzy siedziao -zacz znowu Bylica wycigajc niemiao palce kutabace Rochowej. -A teraz siedzi czterdziestu! -podsun mu tabakierk. -I nowe ju czekaj na dziay, urodzi rok czy nie, a nard zawsze jednako plonuje, juci... a ziemi nie przybywa... jeszcze nieco lat, a zbraknie la wszystkich... -Kicha rzsicie. -A bo to ju dzisiaj we wsi nie ciasno! -rzeka kowalowa. -Prawda, a kiej si chopaki poeni, to jula ich dzieci nie ostanie i po morgu, juci... -To we wiat i musz! -zauway Rocho. -Z czym to pjd? z goymi pazurami ten wiater zagrabia? -A Niemcy ano na Supi wykupiy dziedzica iteraz si stawiaj... po dwie wki na osad-mwi Rocho do smutnie. -Juci... powiadali o tym... hale Niemcy nard inszy, uczony i zasobny, handluj wesp z ydami, a krzywd ludzk se pomagaj... a niechby tak po chopsku z goymi palicami chytay si ziemie, to by i trzech sieww nie przetrzymay... i co do jednego wykupiy... W Lipcach ciasno, duszsi ludzie, a tamten ma tylachna pola, e ugorem prawie ley... -wskaza dworskie ziemie za mynem, wzgrzem pod las biegnce, kaj czerniay ubinowe stogi. -Na Podlesiu? -Rychtyk przylege do naszych, w sam raz do wykupna, ze trzydzieci gospodarstw tam by wymierzy, juci... ze trzydzieci... ale bo to dziedzic przeda, kiej mu pienidzynie potrza?... bogacz taki... -Hale! bogacz, a krci si za groszem kiej piskorz za botem, e ju od chopw poycza i kaj ino moe. ydy go przyduszaj o swoje, co na las day, podatki winien, dworskim nie paci, jeszczek ordynarii na Nowy Rok nalenej nie dostay, wszdzie winien, a skd to wemie odda, kiej boru zabroni urzd ci, pki si z chopami nie ugodzi? Nie wysiedzi on dugo na Woli, nie! Powiadali, co si ju za kupcami oglda... -rozgadaa si niespodzianie kowalowa, ale kiej Rocho chcia j wicej pocign za jzyk, zacia si jako i zbywszy go bele czym, dzieci zwoaa i do dom posza. -Sporo musi wiedzie od swojego, jeno si boja popuci... Juci, e przylege ziemie rodne, ki dwukone, juci... -rozmyla gono stary, wpatrzony w podleskie pola, kaj wida byo za stogami dachy zabudowa folwarcznych, jeno e Rocho niesucha, bo dojrzawszy Kozow stojc nad stawem z kobietami, poszed do nich prdko. -Hi... hi... zmogy dziedzica... Mj Jezu, a poywiybv si chopy niezgorzej... Juci... druga wie by stana, rk nie zbraknie ni godnych na ziemie... juci... -rozmarzy siBylica dyrdajc za dziemi, bo jae na drog si wytoczyy. Na nieszpory zaczli dzwoni. Soce si ju przetaczao ku borom i drzewa poczy ka dugie cienie na drogi i staw, a przedwieczorna cicho tak przywalaa wiat, e sycha byo dalekie jeszcze dudnienie wozw, krzyki ptactwa na ogorzeliskach i ciche, przejmujce granie organw w kociele. e za powracay ju niektre z miasta, zaklekotay od trepw wszystkie mostki, tak biegli nowin posucha. Za po nieszporach, o samym zachodzie, dobrodziej pojecha drog do Wlki. Jambroy powiedzia, e do dworu na bal, a zaraz po jego wyjedzie organisty z caym domem walili w gocie do mynarzw; Jasio wid matk sielnie zestrojon i wesoo pozdrawia dzieuchy, wyzierajce z opotkw. Zmierzch si roztrzsa cichy po ziemiach, soce zaszo i zorze si rozleway coraz szerzej, e z p nieba stano w krwawych ogniach, kieby tym zarzewiem przysypane, wody si krwawo zatliy i szyby rozgorzay, od miasta za coraz wicej nadjedao wozw i coraz rozgoniej wrzay krzyki przed domami. Hanki jeno nie byo wida, ale mimo to przed chaup gwarno byo i wesoo; dzieuch rwiesnych naszo si do Jzki, e kiej te szczygy wiergotliwe obsiady przyb i ganek, zabawiajc si przemiechami z Jakiem Przewrotnym, ktren przylecia za Nastusi, cho go ta ju cakiem odpdzaa od siebie, na kogo innego rachujc. Jzka ugaszczaa je, jak ino moga, plackiem jajecznym a kiebas. Nastusia rej wieda, jako najstarsza i e to najbardziej si przekpiwaa z chopaka, co to by niezgua, a siarczystego parobka chcia udawa. Stoja wanie przed wszystkimi, w pasiastych portkach, w nowym spencerku i w kapelusie na bakier, uj si pod boki, a ze miechem powiada: -Musita o mnie stoi, bom sam jeden parobek we wsi! -Nie bj si, za krowami dyrda ma kto jeszcze! -Pokraka jedna, do skrobania ziemniakw sposobny! -Dzieciom nosy obciera! -wrzeszczay jedna przez drug, rozgonym miechem wybuchajc, ale Jasiek si nie stropi, strzykn lin przez zby i rzek: -O takie gupie skrzaty nie stoj!... Gsi wama pa jeszcze! -Sam oni za krowim ogonem tacowa, a tera parobka udaje... -I co dnia portki gubi, tak przed bykiem ucieka. -Oe si z Magd od Jankla, ta ci pasuje wsam raz. -ydowskie bachory niaczy, to i tobie nos bdzie umiaa uciera. -Albo z Jagat, to j na odpusty poprowadzisz -rzucay w niego szydliwie. -A jakbym do ktrej z wdk posa, to by si do Czstochowy ochfiarowaa i wszystkie pitki suszya z radoci! -odpowiedzia. -A pozwoli ci to matka, kiej w chaupie potrzebny do mycia garnkw i macania kur! - zawoaa Nastka. -Bo si ozgniewam i pjd do Marysi Balcerkwny! -Id, ju tam Marysia czeka na ci z pomietem albo czym gorszym... -A niech ci jeno dojrzy, to zaraz pieski pospuszcza. -I nie zgub czego po drodze! -miaa si Nastu pocigajc go dziebko za portki, bomia wszystk przyodziew kiejby na wyrost. -Po dziadku dodziera buciarw. -Kamizel ma ze wsypy, co j to winie podary. Leciay sowa kiej grad wraz ze miechem;mia si zarwno i skoczy, by Nastk wp uj, ale mu ktra podstawia nog, e run jak dugi pod cian, nie mogc powsta, bo go wci popychay. -Dajta mu spokj, jake... -przyciszaa Jzka pomagajc mu wsta, bo cho niedojda, gospodarskim by synem i jej powinowatym przez matk. A potem zabawiali si w lep babk. Jaka na ni obray i zawizawszy mu oczy, ustawiy go wprost ganku rozbiegajc si naraz z krzykiem na wsze strony kiej wrble. Pogoni za nimi z rozczapierzonymi rkoma natykajc si co trocha na poty i ciany; kierowa si za miechami, ale nieacno ktr przychwyci,bo migay kole niego kiej jaskki, potrcajc w przelocie, e zattniao przedchaup, jakby to stado rebakw przegania po grudzi, a piski, wrzawa, miechy si zatrzsy, a na ca wie si rozlegao. Mrok ju gstnia, zorze si dopalay i zabawa trwaa w najlepsze, kiej naraz w podwrzu buchn wrzask kurzy. Jzka poleciaa tam w te pdy. Witek stoja pod szop chowajc cosik za siebie, a Gulbasiak przywarowa za pugami, e mu ino eb si bieli. -Nic, Jzia... nic... -szepta pomieszany. -Kurcie dusili... pira jeszcze ano lec... -Inom kogutowi troch z ogona wyrwa, bomi potrza la mojego ptaka. Ale nie nasz kogut, nie, Jzia! Gulbasiak skdci przynis... swojego... -Poka! -rozkazaa surowo. Cisn jej pod nogi na p ywego ptaka, cakiem oskubanego z pir. -Pewnie, e nie nasz! -rzeka nie mogc rozpozna. -Ale poka swojego cudaka. Wynis na jani ju cakiem gotowego kogutka: z drzewa by wystrugany i oblepiony ciastem, w ktre powtykano pirek, e kiej ywy si widzia, bo i eb zdziobem mia prawdziwego, na patyk nadziany. Na desce se stoja czerwono ukraszonej, atak zmylnie przyrychtowanej do malukiego wozika, e skoro Witek zarucha dugim dyszelkiem, kogut j tacowa i skrzyda rozkada, do tego za zapia Gulbasiak, jae si kury z grzd odezway. -Jezu, a tom pki ycia takiego cudaka nie uwidziaa! -przykucna pobok. -Dobry jest, co? Utrafiem, Jzia, co? -szepta z dum. -Same to wystroi? ze swojej gowy? Dziw j rozpiera. -A sam! Jdrek mi jeno koguta ywego przynis... a sam, Jzia... -Moiciewy, a to kiej ywy si rucha, cho z drewna. Poka go dzieuchom!... dopiero to bd wydziwia!... Poka, Witek! -Ni, jutro pjdziemy po dyngusie, to obacz. Jeszcze sztachetkw brak kiele niego, eby nie sfrun. -To opatrz krowy i do izby przychod robi,widniej ci bdzie... -Przyjd, jeno jeszczech na wsi cosik sprawi... Wrcia przed dom, ale dziewczyny ju skoczyy zabaw i zaczy si rozchodzi, bo noc si robia, wiata zapalali po domach, gwiazdy si te kaj niekaj pokazyway, a chd wieczorny zaciga z pl. Ju wszystkie kobiety powrciy z miasta, a Hanka nie nadjedaa. Jzka narzdzia sut wieczerz: barszcz na kiebasie i ziemniaki tusto omaszczone. Zacza j podawa na aw, gdy Rocho czeka, dzieci je skamlay, a Jagna raz po raz zagldaa do izby, kiej Witek wsunsi cichuko i zaraz przykucn przed dymicymi michami. Dziwnie by czerwony, mao jad i yk po zbach dzwoni, tak mu si rce trzsy, a nie dojadszy do koca, polecia. Zapaa go Jzka w podwrzu przed chlewem, jak nabiera w po wiskiego arcia z cebratki, a ostro nastawaa: co mu si stao? Wykrca si, jak mg, wycygania, ale wkocu prawd powiedzia: -A to odebraem dobrodziejowi swojego i coraz ciszym 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AALPcMcN cO+cP9$QR?,boka! -Jezus, Maria, a nie dojrza ci kto? -Nie, dobrodziej pojechali, psy poszy re, a bociek w ganku stoja! Maciu to wypatrzy i przylecia powiedzie! Kapot Pietrkow go przydusiem, by me nie kujn, i poniesem do schowka. Ino pary zgby nie pu, moja zociuka! Za par niedziel przywied go do chaupy, obaczysz, jak parodowa na ganku bdzie, a nikto go przeciech nie rozpozna. Nie wydaj me ino! -Hale! kiej ci to z czym wydaam? Dziw mi jeno, e to si way, Jezu! -Swoje odebraem. Pedziaem, co nie daruj, i odebraem... Po tom go pewnie askawi, eby drugie uciech miay, juci!... -szepn i polecia gdziesik w pole. Niezadugo si jawi z nawrotem i zasiad przed kominem wraz z dziemi do wykoczania kogutka. A w izbie zrobio si jako sennie i smutno.Jagu posza na swoj stron, za Rocho siedzia przed domem razem z Bylic, ktren ju ydy wozi, tak go pik morzy. -Idcie do dom, bo tam na was czeka pan Jacek! -szepn mu Rocho. -Na mnie czeka... pan Jacek... dy lec... na mnie?... no... no -jka zdumiony, cakiem wytrzewiawszy, i poszed. A Rocho na przybie osta, pacierz szepta,wpatrzony w noc, w owe nieprzejrzane dalekoci nieba, kaj si a trzso od gwiezdnych migotw, doem za, nad ziemiami wynosi si ju srodze rogaty miesic i bd ciemnoci. W chaupach wiata gasy posobnie, kiej oczy snem zwierane; milczenie, przejte cichukim dygotaniem listeczkw i guchym,dalekim bekotem rzeczki, rozlewao si dokoa. Tylko jeszcze u mynarzw gorzay okna i zabawiali si do pna. W izbie Borynw ju przycicho, spa wszyscy legli gaszc wiato, e ino koo garnkw z wieczerz ustawionych w kominie arzyy si wgle, a wierszcz poskrzypiwa gdzie w kcie, ale Rocho wci siedzia na dworze oczekujc na Hank, e dopiero koo samego pnocka zadudniy kopyta na mocie koo myna i wkrtce wtoczya si bryka. Hanka bya dziwnie smutna i milczca, e dopiero kiej zjada wieczerz i parobek poszed do stajni, odway si pyta: -Widzielicie ma? -Cae popoudnie z nim przesiedziaam! Zdrowy jest i dobrej myli... kaza was pozdrowi... I drugich chopw te widziaam... maj ich puci, jeno nikto nie wie kiedy... U tego, co ma na sdach Antka broni, te byam... Nie mwia tego, co jej kamieniem zaciyo na sercu, a jeno takie rnoci drugie, Antka si nie tyczce, a rozpakaa si nagle, i cho przysonia twarz rkoma, zy pocieky przez palce. -Przyjd rano... odpocznijcie sobie: strzlicie si mocno... by wam nie zaszkodzio. -A niechbym ju raz zdecha i wicej nie cierpiaa! -wybuchna. Pokiwa gow i wynis si bez sowa, jeno przed chaup pieski cosik rozszczekane gniewnie przycisza do budy zapdzajc. Ale Hanka, cho si zarno do dzieci przyoya, usn nie moga mimo utrudzenia. Jake!... to Antek j przyj kiej tego psa uprzykrzonego... wicone ze smakiem jad, te kilkanacie zotych wzi,nie pytajc, skd miaa, i nawet si nie uali nad jej umczeniem dalek drog!... Opowiadaa mu, co i jak si robi w gospodarce -nie pochwali, a naprzeciw niejednemu ze zoci przygania... O ca wie rozpytywa, a o dzieciach ni wspomnia... Sza ku niemu z tym sercem wiernym i kochajcym, utskniona wielce ask jego; on mu przeciech lubn bya i matk jego dzieci, to jej nawet nie przyhoubi, nie pocaowa, nie zatroska si o jej zdrowie... Kiej obcy si widzia i kiej na obc sobie spoglda, nie bardzo suchajc jej rozpowiada, e ju w kocui mwi nie moga, al j dusi, zy zaleway, to jeszcze krzykn, by mu z bekami nie przyjedaa! Jezus kochany, dziw, e trupem nie pada... To za t ciksub kole jego dobra, za prac nad siy, za te cierpienia wszykie -nic w zapacie: ni jednego sowa aski, ni jednego sowa pociechy! -Jezu, wejrzyj miociwie, wspom, bo nie zdzier! -jczaa cisnc gow w poduszki, bych dzieci nie rozbudzi, a kadakostka w niej z osobna si trzsa pakaniem, aoci, ponieniem i strasznym poczuciem krzywdy! Nie moga sobie popuci duszy tam przy nim ni potemz powrotem przy ludziach, wic teraz dopiero oddawaa si rozpaczy, teraz pozwalaa mce rozdziera serce i zom gorzkim pyn. Za nazajutrz, w witeczny poniedziaek, dzie si podnosi jeszcze janiejszy, barzej jeno skpany w rosach i modrawychomgleniach, ale i barzej rozsoneczniony i jaki zgoa weselszy. Ptaki pieway rozgoniej, a ciepy wiater przegania po drzewinach, e szemray jakby pacierzem cichukim; ludzie zrywali si raniej wywierajc drzwi a okna, na wiat Boy lecieli spojrze, na sady przytrznite zieleni, na te nieobjte ziemie zwiesn oprzdzone, cae rosami skrzce, w socu radosnym utopione, na pola, kaj juoziminy, wiatrem kolebane, niby powe, pomarszczone wody ku chaupom spyway.Myli si przed domami, przekrzyki si niesy wskro sadw, kaj ju dym wali zkomina, konie ray po stajniach, skrzypiay wierzeje, wod czerpali ze stawu, bydo szo do picia, krzyczay gsi,a kiej dzwony uderzyy i ogromne, niebosine gosy jy hucze i rozlewa si na wie, na pola, na bory dalekie, wzmogy si jeszcze krzyki, a serca ywiej i weselej zabiy. Chopaki ju latay z sikawkami, sprawiajc sobie migus, albo przyczajone za drzewami nad stawem, lay nie tylko przechodzcych, ale kadego, kto ino na prg wyjrza, e ju nawet ciany byy pomoczone i kaue siwiy si pod domami. Zawrzay wszystkie drogi i obejcia, wrzaski, miechy, przegony narastay coraz barzej, bo i dzieuchy gziy si niezgorzej, lejc si midzy sob i ganiajcpo sadach, e za ich duo byo i dorosych, to wnet day rad chopakom rozganiajc ich na wszystkie strony, a tak si rozswawolili, e nawet Jaka Przewrotnego, ktren si z sikawk od gaszenia poarw zaczaja na Nastk, dopady Balcerkwny, wod zlay i jeszcze do stawu zepchny na pomiewisko... Ale ozgniewany za despekt, i to dzieuchy gr nad nim wziy, przyzwa w pomoc Pietrka Borynowego i tak si zmylnie zasadzili na Nastk, a j dostali w pazury i pod studni zawlekli, a tak srodze spawili, jae wniebogosy wrzeszczaa... Za potem, dobrawszy jeszcze Witka, Gulbasiaka i co starszych, chycili Marysi Balcerkwn i tak jej kpiel sprawili, a matka z kijem leciaa na pomoc; przyparli te gdzie Jagn i tgo utytali, nawet Jzce nie przepuszczajc, cho si prosia i z bekiem leciaa na skarg do Hanki. -Skary si, a rada, oczy si jej skrz do figlw! -A i mnie zapowietrzone do ywej skry dojy! -ualaa si wesoo Jagustynka wpadajc do chaupy. -Niby te obwiesie komu przepuszczaj! -biadolia Jzka przewczc si w suche szmaty, ale mimo strachu wysza potem naganek, bo a dudniao na drogach od przegania i wie si trzsa wrzaskami: chopaki dziw nie oszalay z uciechy, chodzili ca hurm, zaganiajc, kto si napatoczy, pod sikawki, a sotys musia rozgania swawolnikw, bo nie sposb si byo pokaza z chaupy. -Wama cosik niezdrowo po wczorajszym? -szepna Jagustynka suszc plecy przed kominem. -Juci, trzsie si we mnie i cigiem me kopie, mgli me przy tym... -Pocie si. Trzeba by si wam napi macirkowego naparu! Strzlicie si wczoraj! - zafrasowaa si bardzo, ale e zapachna kiszka przysmaona, siada wraz z drugimi do niadania, akomie wypatrujc wikszego kawaka. -Pojedzcie i wy, gospodyni: godzeniem zdrowiu nie pomoe... -Kiej mi si mierzi miso; arbaty se zgotuj. -Na przepukanie flakw niezgorsze, ale bycie si gorzaki przegotowanej z tustoci i korzeniami napili, rychlej by pomogo... -Juci, zmarlaka by postawiy takie leki!... -zamia si Pietrek, ktren wzi miejsce kole Jagusi, w oczy jej zaglda podajc usuliwie, na co jeno spojrzaa, i cigiem,j zagadujc, ale e go zbywaa bele czym,j rozpytywa Jagustynk o Mateusza, o Stacha Poszk i drugich. -Jake, widziaam wszystkich, splnie se siedz, a pokoje maj dworskie zgoa, wysokie, widne, z podog, jeno e z t elazn pajczyn w oknach, bych si im naspacer nie zachciao. A przekarmiaj ich te niezgorzej. Grochwk im przynieli w poednie, sprbowaam: kieby na starym bucie zgotowana i smarowidem od woza omaszczona. Na drugie za praonych jagie im postawili... no, apa by kulas na nie podnis, a nie powcha nawet. Za swoje si ywi, ktren za nie ma grosza,pacierzem se to jado doprawia -opowiadaa urgliwie. -Rycho zaczn puszcza? -Powieday, e ju na Przewody niektre wrc! -szepna ciszej obzierajc si trwonie na Hank, a Jagn jakby co podrzucio z miejsca, e ucieka z izby, je nie skoczywszy, stara za o Kozowej zacza mwi. -Pno wrciy i z niczym, przetrzsy si jeno po kiebasach i dworowi si napatrzyy! Powiedaj, e czym innym pachnie nili chaup!... Dziedzic im powiedzia, co nikomu poradzi nie moe boto sprawa komisarza i urzdu, a kiejby nawet mg, te by si nie wstawi za adnym Lipczakiem, bo przez nich sam jest szkodny najbarzej! Wiecie, e to las mu sprzedawa wzbronili, a kupce go terazpo sdach wcz. Kl pono siarczycie i krzycza, e kiej on przez chopw ma i z torbami, to niech ca wie zaraza wytraci!... Kozowa ju z tym od rana po chaupach lata i pomst odgraa. -Gupia, co mu ta zrobi pogroz! -Moicie, a bo to wiada, kiej kto komu mitkie miejsce wymaca, e i najlichszy... - urwaa porywajc si podtrzyma Hank, lecc na cian. -Laboga! By to prdzej nie przyszo przed czasem -szeptaa wystraszona cignc j do ka, bo jej w rku zemglaa, pot kroplisty wystpi na jej twarz, tymi plamami okryt. Leaa ledwie dychajc, stara za octem wycieraa jej skronie i dopiero kiej chrzanu pod nos nakada, Hanka oprzytomniaa otwierajc oczy, zgudka j jeno chycia. Rozeszli si do obrzdze gospodarskich, Witek tylko osta i upatrzywszy sposobn por, j prosi gospodyni, aby go pucia z kogutkiem. -A id, przyodziewy jeno nie ciarachaj i sprawuj si dobrze! Psy uwi, by za wami na drugie wsie nie poleciay! Kiedy pjdzieta? -A zarno no kociele. Jagustynka wrazia gow przez okno i zapytaa: -Kaj to psy, Witek? Wyniesam im je, woam i ni jednego! -Prawda, dy i w oborze rano nie byy! apa! Burek! na tu! -nawoywa wybiegajc przed dom, ale si nie odezway. -Musiay na wie polecie, bo suka Kbw si goni... objani. Nikomu do gowy nie przyszo myle, kaj si psy podziay -zwyczajna przeciech rzecz. Dopiero po jakim czasie Jzka posyszaa gdziesik w podwrzu jakby guche skamlenie, a nic tam nie nalazszy, pobiega w sad mylc, e to Witek si rozprawia z jakim psem obcym. Zdziwia si nie dojrzawszy nikogo, sad by pusty i to skomlenie ucicho; ale powracajc natkna si na Burka; lea nieywy pod szczytow cian -eb mia rozwalony. Narobia takiego wrzasku, e si wszyscy zlecieli. -Burek zabity! Zodzieje pewnie! Trwoga powiaa nad nimi. -A dy nie co insze, w imi Ojca i Syna! -krzykna Jagustynka dojrzawszy naraz kup ziemi wywalonej i d wielki pod przyciesiami. -Podkopali si do ojcowej komory! -Jama, e konia by przewlk! -A zboa peno w dole. -Jezu, a moe tam jeszcze s zbje! -zakrzyczaa Jzka. Rzucili si na Borynow stron, Jagusi ju nie byo, stary ino lea twarz do izby, wkomorze za, zawdy mrocznej, widno byo,wiato buchao dziur, e acno dojrzeli, jako wszystko byo pomieszane kiej groch z kapust, zboe powysypywane zalegao ziemi razem ze szmatami, pociganymi z drgw; nawet motki przdzy i wena leay potargane i zwichlone. Nie sposb byo na razie zmiarkowa, czego brakowao. Ale Hanka od razu pomiarkowaa, e to kowalowa by musi robota; gorc j przej na myl, i kiejby si jeden dzie opnia, nalazby pienidze i zabra... Nachylia si nad doem kryjc przed ludmi kuntentno, a sprawdzajc cosik sobie za stanikiem. -Czy aby nie brak czego w oborze? -rzeka,niby tknita podejrzeniem. Na szczcie, nic nigdzie nie brakowao. Dobrze byy drzwi pozawierane! -ozwa siPietrek i skoczy naraz do ziemniaczanego dou, odwali z wejcia ocipk wielgachn iwycign stamtd ap skowyczcego. -Juci, e zodzieje go tam wrzucili, ale to dziwne, pies zy i da si... -I nikto w nocy nie sysza szczekania! Dali zna o sprawie sotysowi, roznioso si te migiem po wsi, e w dyrdy lecieli oglda, wyrzeka a deliberowa. Sad zapeni si ludmi, cisnli si kiej do konfesjonau, kuden gow wtyka do dou, powiada swoje i Burka pilnie oglda.Zjawi si i Rocho, a uspokoiwszy rozpakan i wrzeszczc Jzk, ktra kademu z osobna opowiadaa, jak to byo,poszed do Hanki, lecej znowu na ku, ale jako dziwnie spokojnej... -Zlkem si, bycie tego zbytnio do serca nie wzili! -zacz. -I... niczego chwaa Bogu nie wzi... zapni si... -przyciszya gos. -Miarkujecie, kto?... -Daabym gow, e kowal. -To chyba na cosik upatrzonego polowa? -Juci... jeno e mu si wypsno, do waju tylko mwi... -Juci, za rk trza by zapa albo wiadkw mie... No, na co si to czowiek way la grosza!... -Nawet przed Antkiem si nie wygadajcie, moi drodzy! -prosia. -Wiecie, em nieskory do zwierze, a acniej przecie zabi czowieka nili go urodzi. Znaem go, e krtacz, ale o tak rzecz bym nie posdzi. -Jego sta na najgorsze, znam ja go dobrze... Wjt nadszed z sotysem i wzili oglda szczegowo, wypytujc si Jzki o wszystko. -eby Kozio nie siedzia, mylabym, co tojego sprawka... -szepn wjt. -Cichojcie, Pietrze, bo Kozowa ku nam zmierza -trci go sotys. -Sposzyli si, e nic pono nie unieli. -Pewnie, stranikom trza by da zna... nowa robota diabli nadali, e czowiek wit nawet zay spokojnie nie moe... Sotys naraz si schyli i podnis elazny,okrwawiony prt. -Tym ci zakatrupili Burka! elazo przechodzio z rk do rk. -Prt, z jakiego zby do bron kuj. -Mogli ukra choby i z kuni Michaowej. -Kunia ju od pitku zawarta. -Kowala trza wypyta, czy mu nie zgino. -Tak mogli ukra, jak mogli przynie z sob, wjt to wama mwi, a kowala w chaupie nie ma, co za robi, moja to sprawa z sotysem! -podnis gos, krzyczc, by si nie toczyli po prnicy i do dom szli. Nikto si go nie ulkn, jeno e czas si byo zbiera do kocioa, to wnet si porozchodzili, bo ju i ludzie z drugich wsi nad potami cignli gsiego, i wozy coraz czciej dudniay na mocie. A kiej si do cna wyludnio, wsun si do sadu Bylica i nue dopiero oglda swojego pieska, cuci go a przemawia do niego cichuko. Dom te opustosza, do kocioa poszli, Hanka jeno w ku ostaa, pacierze se przepowiadajc, a mylc o Antku, e za cicho si zrobio, bo stary dzieci powid na drog, zasna kwardo. Ju ano stano przypoudnie, galancie przygrzane i tak cichukie, jae piewy narodu rozchodziy si z kocioa i brzczay po szybach, ju i przedzwonili naPodniesienie, a ona cigiem spaa. Zbudzi j dopiero turkot wozw pdzcych po wybojach, bo jak to byo we zwyczaju, w drugie wito Wielkanocy, po sumie, cigali si, ktren pierwej dopadnie swojej chaupy, e ino migay przez drzewa bryki,zapchane ludmi, i konie prane batami. cigali si tak siarczycie, e Chaupa si trzsa i wrzawa turkotw i miechw wichrem przeleciaa. Chciaa si podnie, obaczy, ale domowi wracali i Jagustynka, krztajc si kiele obiadu, ja opowiada, jak zwalio si tylachna narodu, co i poowa nie miaa miejsca w kociele, e wszystkie dwory zjechay, a po sumie dobrodziej zwoywa gospodarzy do zakrystii i cosik z nimi uredza, Jzka za znowuj rozpowiadaa o dziedziczkach, jak to byy wystrojone. -Wiecie, a to panienki z Woli to ci takie kupry dwigaj na zadzie, jakby te indory, kiej se ogony rozczapierzone postawi. -Sianem se te miejsca wypychaj lebo gaganami -pojaniaa stara. -A w pasie wcite kiej osy, batem bych je poprzecina, e ani pozna, kiej te brzuchy48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AARPcS2|cT8cU+|cVb:#dziewaj... Z bliskam wypatrywaa. -Kaj? a pod gorsety wpychaj. Powiadaa mijedna dwrka, co za pokojow bya w modlickim dworze, jak to poniektre dziedziczki si godz i pasami na noc cigaj, by ino nie pogrubie. Taka moda dworska, aby kada pani cieniuk si wydawaa, niby tyczka, na zadzie jeno wydta. -We wsi inaczej, bo z chudych przekpiwajsi parobki. -Zaby nie! dzieucha musi by kiej lepa, rozrosa wszdzie, taka, co to jak si czek do niej przyprze, to jakby do pieca gorcego... -powiedzia Pietrek, wpatrzony w Jagusi, wystawiajc garnki z komina. -Widzisz go, pokrak, wyprnowa si, podjad se misem i jakie mu to ju smaki na ozr przychodz! -zgromia go Jagustynka. -Jak taka si przy robocie rucha, to dziw si jej weniak nie rozpknie... Chcia jeszcze cosik trefnego doda, ale Dominikowa przysza opatrywa Hank, i wygonili go z izby. Obiad te zaraz podawali na ganku, gdy ciepo byo i sonecznie. Moda ziele polniewaa, trzchajc si cichuko na gazkach i gmerzc kiej motyl e, ptasie wiegoty roznosiy si ze sadw. Dominikowa zakazaa Hance rusza si z pocieli, a e zaraz po obiedzie nadesza Weronka z dziemi, do ka przystawili aw i Jzka naniosa wiconego i flach gorzaki z miodem, bo Hanu, cho z trudem nieco, ale godnie, po gospodarsku podejmowaa siostr i ssiadki, ktre wedle zwyczaju jy posobnie przychodzi w gocie uala si nad ni, gorzaki pociga, sodkim plackiem wolniuko si delektowa i rnoci ssiedzkie rozpowiada, gwnie za o tym podkopie pod komor trajkota. Zasie domowi przed chaup si wygrzewaliporedzajc z ludmi, jacy wci do sadu szli, a srodze medytowali nad jam jeszczenie zawalon, gdy wjt wzbroni do czasu przyjazdu pisarza i stranikw. Wanie Jagustynka bya rozpowiadaa o tym, nie wiada ju dzisiaj po raz ktry, kiej z podwrza wywalili si chopaki z kogutkiem. Witek ich wid, wystrojony sielnie, w butach nawet i kaszkiecie Borynowym, srodze na bakier nadzianym, a pobok w kupie szed Maciu Kbw, Gulbasiak, Jdrek, Kuba Grzeli z krzyw gb syn i drugie. Kije mieli w rkach i torbeczki przez plecy, Witek za tuli pod pach skrzypice Pietrkowe. Wywiedli si na drog z parad i najpierwejruszyli do dobrodzieja, bo tak po inne roki parobki poczynay. miao weszli do ogrodu, przed plebani, ustawili si w rzd,wysuwajc przed si kogutka. Witek zagrana skrzypicy, Gulbasiak j krci cudakiemi pia, a wszyscy, rypic kijami i nogami dowtru, wraz zapiewali piskliwie: Przyszlimy tu po dyngusie! Zapiewamy o Jezusie, O Jezusie, o Maryje - Dajcie nam co, gospodynie!... I dugo piewali, a coraz mielej i rozgoniej, a wyszed dobrodziej i po dziesitku im rozda, kogutka pochwali i z ask ich odpuci... Witek jae spotnia ze strachu, czy o bokanie zagada, snad go jednak wrd drugich nie rozpozna, ale na pokoje odszed, przysyajc jeszcze przez dziewczyn sodziukiego placka, e huknli mu piewkna podzik i do organistw pocignli. Potem za ju chaupy nawiedzali wraz z ca chmar dzieci rozwrzeszczanych i taksi cisncych, e musieli obrania kogutka przed naporem, gdy kade pirek chciao tyka i kijaszkiem zarucha. Witek ich prowadzi rej wiodc i na wszystko majc czujne oko, nog zna dawa, by zaczyna, a smykiem rzdzi, kaj nut wyciga cieniuk, a kiej grub; jemu te oddawali gocice. A z tak parad si wodzili i tak szumnie, jae na ca wie roznosiy si piewania i przygrywki skrzypicy, a ludzie wielce si dziwowali, e to skrzaty, ledwie odrose odziemie, a poczynaj sobie niby parobki. Pod zachd si ju miao, poczerwieniae dziebko soce przetaczao si nad bory, a po niebie modrym rozwczyy si biae chmurki, kiej te nieprzeliczone stado gsi, wiater si te rucha kaj gr chwiejc czubami ordzawiaych topoli, a we wsi czynio si coraz rojniej i gwarliwiej: starsi poredzali przed chaupami zasiedajcprogi, dzieuchy gziy si nad stawem lub ujwszy si wp chodziy kolebico, piesneczki zawodzc, i kiej kwiaty makowelebo nasturcji roiy si midzy drzewinami,we wodzie si odbijajc niby w lustrze, dzieci latay z dyngusiarzami, za jeszcze insi w pola szli miedzami. Na nieszpr ju przedzwaniali, kiej gruba Poszkowa, odwiedziwszy przdzi Boryn, wchodzia do Hanki. -Byam u chorego. Jezu, a to ley, jak lea... Zagadywaam: ani spojrza na mnie.Soce mu wieci na ko, to je palicami zagrabia, jakby w garcie chcia uj i kiejto malukie dziecitko w nim grzebie! Prosto paka, co si to z czowieka zrobio! -rozpowiadaa siadajc przy ku, ale przepia jak i drugie, sigajc do placka. -Jada to teraz, bo widzi mi si potucia? -Ju niezgorzej, e moe mu ku zdrowiu idzie!... -Chopaki poszy z kogutkiem do Woli! -zatrajkotaa Jzka wpadajc, ale dojrzawszy Poszkow, wyniesa si przeddom do Jagusi. -Jzka, bydo czas obrzdza! -zawoaa. -Pewnie komu wita, to wita, a brzuch zawdy o godzie pamita! Byli z kogutkiem i u mnie... sprawny ten wasz Witek i ze lepiw mu dobrze patrzy. -Juci, co do figlw pierwszy, do roboty jeno go trza kijem napdza! -Moicie, a dy ze sub wszdy jednaka bieda! Mynarzowa si przede mn uskaraa na swoje dziewki, e p roku utrzyma nie moe. -Prdko si tam dorabiaj dzieciakw... wiey chleb pomaga! -Chleb jak chleb, ale to czeladnik sprawi, tosynek, ten z klas, do domu zajrzy, a powiadaj, e i sam mynarz adnej nie przepuci... to i trudno dziewki dotrzyma do roku. Co prawda, to i suba hardzieje...Mj ano chopak do pasionki, e to chopakw w domu brak, za psa me uwaa i kae se mleka na podwieczorek podawa! Syszane to rzeczy! -Parobka mam, to mi nie nowina, czego im si zachciewa, ale godzi si na wszyko musz, bo pjdzie se we wiat w najwiksz robot i c poczn przez niegow tylim gospodarstwie! -eby go wama tylko nie odmwia ktra -rzeka ciszej. -Wiecie to co? -zatrwoya si niemao. -Doszo me cosik z boku... moe cygani, tonie rozpowiadam. Hale, gadu, gadu, a z czym to ja przyszam? Obiecay si przyj niektre, ugwarzym si, sieroty, przyjdcie i wy... jake, Borynowej by nie byo, kiej co najpierwsze si zbier. Przypochlebiaa, ale Hanka wymwia si saboci, po prawdzie, bo ju poczua si dziebko napit. Poszkowa, wielce markotna odmow, Jagn posza zaprasza. Ale i Jagusia si wymawiaa, e to ju kajindziej z matk si obiecay... -Poszlibycie, Jagna, ckni si wama za chopami, a do Poszkowej ani chybi co Jambroy zajrzy albo ktren z dziadkw i zawdy chocia portkami zaleci... -szepna Jagustynka spod chaupy. -A wy to po swojemu tym sowem kieby noem gacie... -Wesoo mi, tom rada kudemu, czego mu potrza! -szydzia. Jagu ciepna si ze zoci i na drog wysza, bezradnie wodzc oczyma po wiecie i ledwie pacz wstrzymujc. Juci, e si jej strasznie cknio! C, e wita czu byo wszdzie, e ludzie si roili, e miechy i krzyki trzsy si nad wsi, e nawet po szarych polach czerwieniay kobiety i piesneczki kaj niekaj dzwoniy?... - jej byo smutnie i tak ckno czego, e ju wytrzyma nie moga. Od samego rana tak j cosik rozpierao i ponosio, e po znajomych lataa, po drogach, w pole wychodzia i nawet co ze trzy razy si przeobczya, na darmo wszystko, nie pomogo: rwao j coraz barzej, by gdziesik lecie, co robi, szuka czego... e i teraz si poniesa a na topolow drog i sza zapatrzona w czerwon, ogromn kul soca, spadajcego nad bory, sza przez te progi cieniw i lnie, ktre zachd rzuca przez drzewa. Chd mrokw j owion, a ciche, nagrzane dychanie pl przejmowao na wskro lubym dygotem; od wsi goniy sabnce gwary, a skdci zawiewa zawodliwy gos skrzypicy i czepia si serca, kiejby ta zotymi rosami brzczca pajczyna, jae rozsnua si w cichukim trzepocie topoli, w mrokach, co ju pezay bruzdami i czaiy si w krzach tarnin. Sza przed siebie, ani wiedzc, co j niesieidokd. Wzdychaa gboko, czasami rce rozwodzc, czasami przystajc bezradnie i toczc rozpalonymi oczyma, jakby zaczepki dla udrczonej duszy szukaa, ale sza dalej przdc myli wiotkie i nike, jako te wietliste nici na wodzie, e nie uchycisz, bo zmc si i przepadn od cienia rki. Patrzaa w soce, nie widzc niczego, topole, co rzdami pochylay si nad ni, zday si jej jako zamglone przypomnienia...Siebie jeno mocno czua i to, e j rozpieraae do bolu, do krzyku, do paczu, e j ponosi gdziesik, i czepiaby si tych ptakw leccych pod zachd i na kraj wiata pofruna. Wzbieraa w niej jaka moc palca i tak rzewliwa, e zy przysaniay oczy i ognie si po niej rozleway; rwaa lepkie, pachnce pdy topoli, chodzc nimi rozpalone usta i oczy... Czasem przysiadaa pod drzewem i skulona,wsparszy twarz na piciach, zapadaa w siebie bez pamici, cisnc si jeno do pnia ipr꿹c... i ledwie dyszc... Jakby i w niej wiosna zapiewaa swoj pie upaln, e burzyo si w niej i cosik poczynao, jako w tych ziemiach rodnych, ugorem lecych, poczyna si o wionie, jako w tych drzewinach, opitych moc rostu, piewa i jako wszdy si rozpra, kiej pierwsze soce przygrzeje... Dygotaa w sobie, paliy j oczy, za omdlae nogi stulay si bezwolnie i ledwie j niesy. Paka si jej chciao, piewa, tarza po runiach zb miciuchnych i chodnymi rosami operlonych, to braa j szalona ch skoczy w ciernie, przedziera si wskro szarpicych gszczw i poczu dziki, luby bl przepiera i szamota. Zawrcia naraz z powrotem i dosyszawszy gosy skrzypicy pobiega ku nim. Hej, tak zakrciy si w niej, tak zawrotn luboci przejy, e w tany by si pucia, w cisk karczmy rozhukanej, w tumult, w pijatyk nawet, e choby w samo zatracenie, hej!... Drk od cmentarza do topolowej, ca w czerwonych ogniach zachodu, szed ktosik z ksik w rku i pod biaymi brzzkami przystawa. Jasio to by, organistw syn. Zza drzewa chciaa popatrze na niego, alej dojrza. I uciec nie poredzia, nogi jakby si ziemi czepiy i oczu nie moga oderwa od niego;zblia si z umiechem, zby mu gray w czerwonych wargach, smuky by, rosy i biay na gbie. -Jakbycie mnie, Jagu, nie poznali? A j w doku cisno od tego gosu. -Co bym ta nie poznaa!... jeno pan Ja taki tera galanty, taki inszy... -Pewnie, lata id... Bylicie u kogo na Budach? -Tak sobie ino chodziam, wito przeciek. Nabona? -tkna niemiao ksiki. -Nie, o krajach dalekich i o morzach! -Jezu! o morzach! A te obraziki te nie wite? -Zobaczcie! -podsun jej pod oczy ksik ipokazywa. Stali rami w rami, bezwolnie wpierajc si w siebie biedrami, a tykajc gowami nisko przychylonymi. Pojania j niekiedy, wtedy podnosia na niego oczy podziwu pene, nie miejc dycha ze wzruszenia, acisnc si coraz barzej, bych lepiej dojrze, gdy soce opucio si ju za bory. Naraz wstrzsn si cay i odsun dziebko. -Mroczeje, czas do domu! -szepn cicho. -A to pdmy! Szli w milczeniu, nakryci prawie cieniami drzew. Soce zaszo, modrawe mroki trzsy si na pola, zrz dzisiaj nie byo, jeno przez grubachne pnie topoli widnia naniebie zocisty rozlew, wiat przygasa. -I to wszystko prawda, co tam pokazane? -przystana. -Wszystko, Jagu, wszystko. Jezu, takie wody wielgachne, takie wiaty, e uwierzy trudno. -S, Jagu, s! -szepta coraz ciszej zagldajc jej w oczy z tak bliska, e wstrzymaa oddech, dreszcz j przeszed ipodaa si piersiami naprzd, czekaa, i j obejmie i do pnia przyprze, jae ramionasi jej ozwary i gotowa si bya da, ale Jasio odsun si piesznie. -Musz i prdzej, dobranoc Jagusi! -i polecia. Z dobry pacierz przestojaa, nim si poredzia ruszy z miejsca. -Urzek me czy co! -mylaa wlekc si ociale, mt jaki miaa w gowie, cigotki j rozbieray. Wieczr si robi, wiata byskay tu i owdzie, a z karczmy roznosio si granie i przytumione rozmowy. Zajrzaa przez okno do izby rozwietlonej: pan Jacek stoja w porodku i rzn na skrzypcach, za przed szynkwasem kolebasi Jambroy, krzykliwie cosik rozpowiadakomornicom, czsto po kieliszek sigajc. Naraz ktosik j wp krzepko uj, e krzykna kurczc si i wydzierajc. -Przydybaem ci i nie puszcz... napijem si dziebko... pdzi... -szepta wjt nie zwalniajc z pazurw i pocign j bocznymi drzwiami do alkierza. Nikto nie dojrza, bo ju prawie ciemno byo na wiecie i mao kto przechodzi drog. Wie ju przycichaa, milky gwary i pustoszay opotki, nard rozchodzi si pochaupach, dobiegay wita i dni sodkich wczasowa, powszednie jutro stojao za progiem i w mrokach ostre ky szczerzyo,e niejedn dusz lk ciska i turbacje obsiaday na nowo... Posmutniaa wie i przygucha, jakby do ziemi barzej przywierajc i tulc si w sady oniemiae, jeszcze tam kaj niekaj siedzieli na przybach dojadajc wicone i z cicha gwarzc, gdzie za spa si rychlejwybierali, pienie pobone przypiewujc. Tylko u Poszkowej rojno byo i gwarno, zeszy si byy ssiadki, a obsiadszy awy, poredzay godnie midzy sob. Wjtowa na pierwszym miejscu siedziaa, za pobok pkata, wyszczekana Balcerkowaswojego dowodzia; bya i chuda Sikorzyna,bya i jazgoczca cigiem Borynowa, stryjeczna chorego, bya i kowalowa z najmodszym przy piersi, ugwarzajca si z pobon, cich sotysow, i drugie byy co najpierwsze we wsi. Siedziay napuszone i odte kiej kwoki w barogu, a wszykie we witecznych sutych weniakach, w chustkach, lipeck mod do p plecw opuszczonych, w czepcach kiej koa bieluchne, a rzsicie skarbowane nad czoami, we fryzkach po uszy nastroszonych, na ktre tyle korali nawiesiy, ile ktra miaa. Zabawiay si galanto. gby z wolna czerwieniay i kuntentno rozpieraa, poprawiay pilnie weniakw, by si nie przygniety, i ju jy do si przysiada coraz bliej, a ciszej poredza bierc si wzajem na ozory. A kiej kowal si jawi, powieda, co prostoz miasta wraca, na dobre si rozweseliy. Chop by wyszczekany, jak mao ktren, e za by ju zdziebko napity, to j wycygania takie rzeczy do miechu, jae za boki si bray; izba si zatrzsa, on za mia si najgoniej, jae ten jego rechot sycha byo u Borynw. Dugo se uywali, bo co trzy razy Poszkowa po gorzak posyaa do yda. Za u Borynw jeszcze siedzieli przed chaup. Hanka wstaa i otulona w kouch, gdy zib wzi po zachodzie, bya z drugimi. Pki dnia starczyo, Rocho im czyta z ksiki, e nieraz Hanka, rozgldajc si, przykazywaa cicho Jzce: -Wyjrzyj no na drog... Ale nikogj nie byo i czyta, pki wieczr nie zamroczy ziemi, a potem powiada jeszcze rnoci, gdy srodze si rozciekawili. Noc ich okrywaa, i ledwie si znaczyli na biaej cianie chaupy; wieczr si stawa ciemny i chodny, gwiazdy nie wzeszy, gucha cicho ogarniaa wiat, jeno co woda bekotaa kajci i psy warczay. Zbili si w kup, e Nastu z Jzk, Weronka z dziemi, Jagustynka, Kbowa i Pietrek prawie u ng Rochowych przysiedli, a Hanka nieco z boku na kamieniu. Rozpowiada o caym polskim narodzie historie rne, to przypowiecie wite, to cudeka takie o wiecie, e kto by je ta poj i zapamita! Zasuchali si, nie wac odsapn ni poruszy si z miejsc i ca dusz pijc te sowa miodne, jak wyscha ziemia pije dde rosiste i ciepe. On za, prawie niewidny la oczu, uroczystym, cichym gosem powiada: -Po zimie zwiesna przychodzi kademu, ktren jej czeka w pracy, modlitwie a gotowoci. -Dufajcie, bo pokrzywdzone zawdy gr wezm. -Ochfiarn krwi i trudem trza posiewa czowiecz szczliwo, a ktren posia, wzejdzie mu i czas niwny mia bdzie. -Ale kto jeno o chleb powszedni zabiega, do stou Paskiego nie sidzie. -Kto ino wyrzeka na ze, nie czynic ni pozna, kiej te brzuchy48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAWPcX_Y` cZj c[) c\75:dobra, ten gorsze zo rodzi. Dugo powiada, a tak mdrze, e nie spamita, i coraz ciszej a rzewliwiej, e za go noc cakiem okrya, to si zdawao,jakoby ten gos wity z ziemie wychodzi albo e to gos pomarych pokole Borynowych, co w noc t Zmartwychwstania Bg je na wiat odpucii prawi teraz ze zmurszaych cian, z drzew pochylonych, z gstej nocy, ku przestrodze a opamitaniu rodzonych. Dusze si wszystkie wayy na tych sowach, bijcych w serca jak dzwon, i niesy si w omroczone utsknienia, w niepojte dziwy marze. Nikto nie dosysza nawet, e psy zaczy w caej wsi ujada, kto krzycza na drogach i zadudniay bieganiny. -Podlesie si pali! -zawrzeszcza jaki gosprzez sad. Wybiegli na drog. Prawda bya: dworskie budynki na Podlesiu stay w ogniu, pomienie kiej czerwone krze wybuchay z ciemnoci. -A sowo ciaem si stao! -szepna Jagustynka Kozow wspominajc. -Kara boska przychodzi. -Za nasz krzywd! -krzyoway si w ciemnociach gosy. Drzwi chaup trzaskay, ludzie w dyrdy a na p odziani wpadali na drogi, a coraz wiksz kup cisnli si na most przed mynem, skd wida byo najlepiej, e moe w jaki pacierz caa wie ju si stoczya. Poar za urasta co chwila, folwark stoja na wzgrzu pod lasem, wic chocia o par wiorst od Lipiec, wida byo jak na doni wzmaganie si ognia. Na czarnej cianie lasu roiy si ogniste jzory i wybuchay krwawe, skbione chmury. Nie byo wiatru i ogie wynosi si coraz wyej, budynki pony kiej smolne szczapy, czarne dymy waliy supami, a krwawy, zwichrzony brzask rozlewa si wciemnociach rzek ognist i chwia si junad borem. Przeraliwe ryki rozdary powietrze. -Woowina si pali, nie uratuj wiele, bo jedne drzwi. -Stogi si teraz zajmuj! -Ju stodoy w ogniu! -woali strwoeni. Ksidz nadbieg, kowal, sotys, a w kocu iwjt skdci si zjawi, ale cho pijany, eledwie si trzyma na nogach, zacz wrzeszcze i wygania ludzi, bych na pomoc lecieli dworowi. Ale nikt si z tym nie pieszy, a jeno zy pomruk zerwa si w cibie: -Niechaj chopw puszcz, to polec ratowa! I nie pomogy kltwy ni groby, ani nawet proboszczowe paksiwe bagania: nard stoja nieporuszony i w ogie ponuro patrza. -Psiekrwie paroby dworskie! -zakrzyczaa Kobusowa pici groc. e tylko wjt wraz ze sotysem i kowalem pojechali do ognia, i to z goymi rkoma, gdy ani bosakw, ni wiader nie pozwolili zabiera z chaup. -Kijami tego, ktren ruszy! Na stracenie cierw! -zawrzeszczay jak jedna. A caa wie si ju zebraa, do najmodszych, co je rozkrzyczane na rku przyhutywali, i kbili si wielk, ponur cib, e mao kto si odzywa, a i to szeptem, pali jeno chciwe oczy i wzdychali, bo w kadym sercu krzewiy siprzytajone srogo radocie, e to za lipeckiekrzywdy Pan Bg dziedzica ogniem pokara. Do pna w noc si palio, a nikto do dom nie poszed: czekali cierpliwie koca, e to ju jedno morze ognia przewalao si nad folwarkiem i bio spitrzonymi falami w niebo, zapalone snopki z dachw i gonty roznosiy si krwawym deszczem, a od czerwonych un, co jak ogniste pachty wieway w ciemnociach, zrumieniy si czuby drzew i dachy mynicy za staw jakby kto potrzs bladym zarzewiem. Turkoty wozw, krzyki udzi, ryki, straszna groza zniszczenia biy z poaru, awie wci staa, jakby ten ywy mur w ziemi wrosy, a pascy oczy i dusze odemst... Za od karczmy rozlega si ochrypy gospijanego Jambroa: Dzi Mary moja, Mary! Da dobre piwo warzysz! ROZDZIA 6 Na tak dziwn wie Hanka a si uniesa z pocieli, e Jagustynka przechwycia j jeszcze w por i do poduszek przygnieta. -Dy si nie ruchajcie, nie pali si nikaj! -Bo tak rzecz powiedzieli, jakby im we bie zamroczyo; przemyjcie sobie ciemi wicon wod, to wama dur przejdzie. -Nie, Hanu, rozum swj mam i prawd rzekem, jako pan Jacek od wczoraj siedzi wraz ze mn... juci... -jka Bylica przyginajc si do kichania po tgim zayciu. -Wida ju do cna ogupia! Obaczcie; czy nie wracaj, dziecko mi zagodz. -Od kocioa nikogj jeszcze nie widno! -objania po chwili Jagustynka, znowu zabierajc si do uprztania izby, posypujc j piaskiem. Stary kicha zawzicie raz po razie, e a na awie przysiad. -Trbicie kiej w miecie na rynku! -Bo krzepka tabaka pana Jackowa, ca paczk mi da... ca... Rano jeszcze byo, oknem zazierao jasne iciepe soce drzewa si w sadzie chwiayod wiatru, za przez wywarte drzwi do sieni cisny si pogite gsie szyje i czerwone, syczce dzioby, a cae stado utaplanych w bocie i piszczcych gsit skrabao si na prg wysoki. Naraz pies gdziesik zawarcza, e gsi podniosy krzyk, a kwoki siedzce na jajach gdaka poczy strachliwie i sfruwa z gniazd. -A dy chocia do sadu wypdcie, moe sitraw zabawi. -Wypdz, Hanu, i od gap przypilnuj... Wnet przycicho w izbie, jeno szum drzew dochodzi ze dworu i kolebay si zdziebko wiaty, wiszce u czarnego puapu. -Co tam chopaki robi? -zapytaa Hanka podugiej chwili. -Pietrek orze ziemniaczysko pod grk, a Witek we waacha bronuje zagony pod len na wiskim doku. -Mokro tam jeszcze? -Juci, trepy cakiem wizn, ale po zbronowaniu rychlej przeschnie. -Nim si te ziemia wygrzeje do siewu, moe ju wstan... -O sobie teraz pamitajcie, a roboty wama nikto nie ukradnie! -Wydojone to krowy? -Samam doia, bo Jagu pod obor szkopki ustawia i gdziesik posza. -Nosi si cigiem po wsi jak ten pies, e adnej pomocy ni wyrki. Hale, powiedzcie Kobusowej, e zagony pod kapust dam i Pietrek gnj od niej wywiezie i zaorze, ale po cztery dni odrobku z jednego. Przy sadzeniu ziemniakw odrobiaby poow, a reszt we niwo. -Kozowa te chciaaby zagon pod len na odrobek. -Tyla odrobi, co pies napacze. Niech se kajindziej szuka, dosy si oni naszczekaa przed ca wsi na ojca, e j ukrzywdzi.-Jak wam do upodoby, wasz gront, to i wasza wola! Filipka tu wczoraj podczas waszych rodw zachodzia o ziemniaki. -Za pienidze chciaa? -Odrobiaby; tam grosza w chaupie nie powieci, godem przymieraj. -Z p korczyka do jedzenia zaraz niech wemie, a potrza jej wicej, to dopiero po sadzeniu, bo nie wiada, wiela ostanie. Przyjdzie Jzka, to odmierzy, cho robotnica z Filipki, no!... zbywa jeno... -A z czego to nabierze mocy? Nie doje, nie dopi, a co rok rodzi. -Marnacja, mj Jezu, niwa jeszcze za grami, a przednwek za progiem. -Za progiem! W chaupach ju siedzi, za brzuchy ciska, e ledwie zipi. -Wypucilicie to macior? -Lega pod cian, ale prosiaki liczne, okrgluchne kiej te bueczki. Bylica stan we drzwiach i zajka: -Gsi pod jangrestami ostawiem. A to przyszed niby pan Jacek we wito i powiada: Wprowadz si do ciebie, Bylica, na komorne i dobrze zapac... Mylaech: przekpiwa se z chopa, jako u panw zwyczajnie, i rzek: Grosza mi potrza i pokoje wolne mam! Zamia si, da mi paczk peterburki, chaup obejrza i mwi: Wy moecie tu wysiedzie, to i ja poradz, a chaup z wolna wyporzdzim, e za dwr starczy! -Cie, taki szlachcic, dziedzicw brat! -dziwia si stara. -Zrobi se legowisko pobok mojego i siedzi. Wychodziem, to na progu papierosa kurzyi wrble ziarnem przynca. -A c to jad bdzie? -Garnuszki ze sob sprowadzi i arbat cigiem warzy a popija... -Na darmo tego nie robi, cosik w tym by musi, e taki pan... -A jest, e do cna ogupia! Czowiek kaden zawdy zabiega i turbuje si o lepsze, a taki pan chciaby mie gorzej? Nic inszego, jeno rozum straci -mwia Hanka unoszc gow, gdy w opotkach rozlegy si gosy. Wracali ju z kocioa od chrztu. Przodem Jzka niesa dziecko w poduszce, chust przykrytej, pod str Dominikowej, a za nimi walili wjt z Poszkow, w kumy proszeni, z tyu za kusztyka Jambroy nie mogc nady. Ale nim prg przestpili, Dominikowa odebraa dziecko i przeegnawszy si ja z nim, wedle starego obyczaju, obchodzi cay dom, na wgach jeno przystajc i przy kadym z osobna mwic: -Na wschodzie -tu wieje... -Na pnocy -tu zibi... -Na zachodzie -tu ciemno... -Na poudniu -tu grzeje... -A wszdy strze si zego, duszo ludzka, ijeno w Bogu miej nadziej. -Niby nabona, a taka gularka z Dominikowej! -mia si wjt. -Pacierz pomaga, ale i zamawianie nie zaszkodzi, wiadomo! -szepna Poszkowa. Szumno weszli do izby. Stara rozpowia dziecitko i jak je Pan Bg stworzy, nagusiekie i kiej rak czerwone, matce do rk podaa. -Prawego chrzecijanina, ktremu Rocho naimi przy chrzcie witym dano, przynosim wam, matko. Niech si zdrowo chowa na pociech! -I niechaj z tuzin Rochw wywiedzie! Tgi parobek: krzycza, e nie trza go bya szczypa przy chrzcie, a sl wypluwa, jae miech bra... -Bo idzie z rodu, ktren si gorzaki nie wyprzysiga -ozwa si Jambroy. Chopak piszcza i majda kulasami na pierzynie, Dominikowa przetara mu wdk oczy, usta i czoo i dopiero go Hance przystawia do piersi. Przypi si kiej smok i cichn. Hanka dzikowaa serdecznie kumom caujc si ze wszystkimi, a przepraszajc, e chrzciny nie takie, jak by powinny Borynowego dziecka. -Urodzicie za rok czwartego, poprawim sobie wtedy i odbijem! -artowa wjt ocierajc wsy, bo ju kieliszek szed ku niemu. -Chrzciny bez ojca to jakby grzech bez odpuszczenia-ozwa si niebacznie Jambroy. Rozpakaa si na to Hanka, a kobiety jydo niej przepija na pocieszenie i w ramiona bra, e utuliwszy aocie zapraszaa, bych si do jada brali, gdy jajecznica na kiebasie ju pachna z michy. Jagustynka czynia przyjcie, bo Jzka przypiewywaa dziecitku usypiajc je w duej niecce, e to u starej koyski biegunw brakowao. Dugo skrzybotay yki, a nikto sowa nie wypuci. e za dzieci do sieni si naszo i coraz to gowiny do izby wtykay, wjt rzuci im przygar karmelkw, i z piskiem a bijatyk wytoczyy si przed dom... -Nawet Jambro zapomnia jzyka w gbie!-zacza Jagustynka. -Bo se po cichu miarkuje, e chopakowi gospodark trza szykowa i dzieuch. -Gront -ojcowy to kopot, a dzieucha -kumw. -Nie zbraknie tego nasienia, nie! Prosz si z nim i by kto wzi, dopacaj. -Musi by, co wjtowej ckni si do maego;widziaam, jak wietrzya na pocie przyodziew po swoich nieborakach! -Pono na jesie wjt obiecuj sprawi chrzciny! -Przy takim urzdzie, a o czym potrza, nie zapominaj! -A bo smutno w chaupie bez dzieciskich wrzaskw! -rzek powanie. -Prawda, e i utrapie z nimi niemao, ale iwyrka jest, i pociecha... -Specjay! I na zocie straci, kto je przepaci! -mrukna Jagustynka. -Pewnie, e bywaj i ze, za nic majce ojcw, kwarde, ale jaka ma, taka na, to si zbiera, co si zasiao! -westchna Dominikowa. Rozsroya si Jagustynka, czujc, e to jej przymawia. -acno wam przemiewa z drugich, e macie takich dobrych chopakw, co to i oprzd, i wydoj, i garnki pomyj jak najsprawniejsze dzieuchy. -Bo w poczciwoci chowane i w posuszestwie. -Prawda, same nawet pyskw nastawiaj dobicia! Wypisz, wymaluj -podobne do swojegoojca! Juci, jaka ma, taka na, prawdcierzekli; a e pamitam, cocie za modu z chopakami wyprawiali, to mi nie dziwota, co Jagusia do was si cakiem udaa, bo takusieka jako i wy: niechby koek, bele wczapie na bakier, zechcia... nie odmwi z poczciwoci -syczaa jej nad uchem, a tamta poblada chylc gow coraz niej . Jagna wanie sie przechodzia, zawoaajej Hanka, wdk czstujc: wypia i nie patrzc na nikogo, na swoj stron posza.Wjt schmurnia, na prno oczekujc, e powrci. Rozmowy jako nie szy, nasuchiwa i chodzi oczyma kryjomo za ni, gdy znowu si ukazaa i na podwrze przesza. I kobietom odechciao si pogwary; stare jeno si ary rozwcieklonymi lepiami, za Poszkowa poredzaa z cicha z Hank. Jeden Jambroy nie przepuszcza flaszce i cho nikto nie sucha, plt cosik i wycygania niestworzone rzeczy. Wjt si naraz podnis i niby za dom si wynis, a chykiem, przez sad na podwrze poszed. Jagusia siedziaa na progu obory dajc pi po palcu srokatemu ciokowi. Obejrza si trwonie i pchajc jej za gorskarmelki szepn: -Naci, Jagu, przyjd o zmierzchu do alkierza, to dam ci cosik lepszego. I nie czekajc odpowiedzi, do izby pieszniepowraca. -Ho, ho, cioek wam si zdarzy, dobrze goprzedacie -mwi rozpinajc kapot. -Na chowanie pjdzie, bo to z dworskiego gatunku. -Profit bdzie pewny, ile e mynarzowy byk ju do niczego. Ucieszy si Antek z takiego przychowku. -Mj Jezu! kiej on go obaczy? kiej? -Niezadugo, ja to wama powiadam, to wierzcie. -Dy wszystkich z dnia na dzie czekaj. -Mwi, e leda dzie si zjawi, cosik si ta przeciek z urzdu wie... -A najgorsze, co pola nie chc czeka. -Jak si w por nie obsieje, to straszno myle o jesieni! Wz jaki zaturkota. Jzka wyjrzawszy zanim powiedziaa: -Proboszcz z Rochem przejechali. -Ksidz po wino do mszy si wybiera -objania Jambroy. -e to Rocha wzi na probanta, nie Dominikow! -drwia stara. Nie zdya si odci Dominikowa, bo kowal wszed i wjt podnis si do niego zkieliszkiem. -Spnie si, Micha, to goe nas teraz!-Prdko was, kumie, zgoni, bo tu ju po was lec... Co jeno domwi, wpad zadyszany sotys. -A chode, Pietrze, pisarz ze stranikami na was czekaj. -Psiachma, e to ni pacierza spokojnoci! Hale c, urzd pierwszy... -Odprawcie ich prdko i powracajcie. -Abo to chwaci czasu; o poar na Podlesiu i o wasz podkop bd penetrowali... Wybieg wraz z sotysem, a Hanka wpierajc oczy w kowala rzeka: -Przyjd opisywa, to im rozpowiecie wszystko, Michale. Skuba wsy i wbi lepie w dzieciaka, nibysi to mu przypatrujc. -C to im powiem? tyla, co i Jzka poredzi!-Dzieuchy przeciek do urzdnikw nie wyl, nie przystoi, a powiecie, e ile wiadomo, z komory niczego nie wynieli, czy za co inszego nie zgino, to ju... Bogu jednemu wiadomo... i... -strzepna pierzyn pokaszlujc, by nie pokaza mu twarzy szydliwej, ale on si jeno ciepn i wyszed. -widlerz jucha! -przemiechna si leciuchno. -e krtkie byy, to si jeszcze urway! -narzeka Jambro po czapk sigajc. -Jzka, urznij im kiebasy, niech se chrzciny w domu przydu. -G to jestem, bym such kiebas ka? -Podlejcie se gorzak, bycie nie wyrzekali. -Mdre ludzie powiadaj: rachuj kasz, kiejj sypiesz do garnka, palicw przy robocie nie ogldaj, ale kieliszkw przy poczstunkunie licz... -Kaj grzysi przydzwaniaj, tam pijak do mszy suy! Przegadywali, nie szczdzc gorzaki, ale nie wyszy i dwa pacierze, kiej sotys j oblatywa chaupy i woa, by si wszyscyschodzili do wjta przed pisarza i stranikw. Ozgniewao to Poszkow, e ujwszy si pod boki pysk na niego wywara: -A mam gdziesik... za pazuch... wjtowe przykazy! Nasza to sprawa? prosilim ich? czas mamy la stranikw, co? Nie psy jestemy, co na leda gwizd do nogi si zlatuj! Potrza im czego, niech przyjd i pytaj! Jedna droga! Nie pjdziemy! -zawrzeszczaa wybiegajc na drog do gromadki wylkych kobiet, zbierajcych si nad stawem. -Do roboty, kumy, w pola, kto ma spraw do gospody, powinien wiedzie, kaj nas szuka. Hale, niedoczekanie ich, bymy na bele przykaz rzucay wszystko i szy wystawa pod drzwiami kiej psy, trby jedne! -krzyczaa, srodze zaperzona. Gospodyni bya po Borynach pierwsz, to posuchay jej rozlatujc si kiej sposzone kokoszki, e za ju wikszo w polach robia od rana, pusto si zrobio na wsi, dzieci jeno kaj niekaj bawiy si nad stawem i staruchy wygrzeway pod soce. Juci, e pisarz si zeli i sielnie skl sotysa, ale rad nierad musia pole w pola... Dugo uganiali si po zagonach rozpytujc ludzi, czy kto czego nie wie o poarze na Podlesiu. Rychtyk to samo powiedali, co i on ze, nie czynic ni pozna, kiej te brzuchy48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA]Pdc^c_?$c`c,ca}:#wiedzia, bo kto by si to wyda z tym przed stranikami, co la siebie tai? Czas jeno stracili do poudnia, naazili si po wertepach i zabocili po pasy, gdy role byy jeszcze miejscami przepadziste, a na darmo. Tak byli tym rozgniewani, e skoro przyszlido Boryny opisywa w podkop, starszy kl na czym wiat stoi, a natknwszy si w ganku na Bylic, z piciami do niego skoczy i krzycza: -Ty, mordo sobacza, czemu to nie pilnujesz,e ci si zodzieje podkopuj, co! -i ju od maci j mu wywodzi. -A pilnuj sobie, od tego postanowiony, ja nie twj parobek, syszysz! -odci z miejsca stary, do ywego dotknity. A pisarz rykn, by pysk stuli, kiej z osob urzdow mwi, bo do kozy pjdzie za hardo, ale stary si rozwciekli na dobre. Prostowa si hardo i grony, miotajcy oczyma, zachrypia: -A ty co za osoba? Gromadzie suysz, gromada ci paci, to rb, co masz przez wjta nakazane, a wara ci od gospodarzy! Widzisz go, achmytek jeden, pisarek jaki!Odpas si na naszym chlebie i bdzie tu ludmi pomiata... i na ciebie si znajdzie wikszy urzd i kara... Wjt z sotysem rzucili si go przycisza, bo sroy si coraz barzej i ju kole siebieza czym twardym maca drcymi rkoma.-A zapisz me do trafu, zapac i jeszczech ci na gorzak doo, jak mi sispodoba! - woa. Nie zwracali na niego uwagi opisujc wszystko podrobno i rozpytujc domowych o podkop, a stary mrucza cosik do siebie, obchodzi dom, zaziera po ktach, psa nawet kopn, nie mogc si uspokoi. Po skoczeniu chcieli co przegry, ale Hanka kazaa powiedzie, e mleka i chleba zbrako akuratnie, s jeno ziemniaki od niadania. Ponieli si do karczmy, w ywe kamienie Lipce wyklinajc. -Dobrze zrobia, Hanu, nic ci nie zrobi. Jezu, to nawet nieboszczyk dziedzic, cho mia prawo, a tak me nigdy nie sponiewiera, nigdy... Dugo nie mg zapomnie obrazy. Zaraz po poudniu ktra wstpia powiedajc e jeszcze w karczmie siedz i sotys polecia sprowadzi Kozow. -Szukaj wiatru w polu! -zamiaa si Jagustynka. -Pewnie po susz do lasu poleciaa! -We Warsiawie siedzi od wczoraj, po dzieci pojechaa do szpitala, ma dwoje przywie na odchowanie, niby z tych podrzutkw... -By je godem zamorzy, jak to byo z tamtymi dwa roki temu. -Moe to i lepiej la chudziakw, nie bd sicae ycie tyray kiej psy... -I bkart czowiecze nasienie... ju ona ciko przed Bogiem odpowie. -Przeciek z rozmysu nie godzi, sama nieczsto naje si do syta, to skd i la dzieci wemie... -Pac na utrzymanie, nie z dobroci je przytula! -rzeka Hanka surowo. -Pidziesit zotych na cay rok od sztuki,niewielka to obrada... -Niewielka, bo przepija z miejsca, a potem dzieciska z godu mr. -Dy nie wszystkie: a nie wychowa si to wasz Witek, a i ten drugi, co to jest w Modlicy u gospodarza! -A bo Witka ociec wzili takim skrzatem, cojeszcze koszul w zbach nosi, i w chaupie si odgryz. Tak samo byo i z tamtym. -Broni to Kozowej?... powiadam ino, jak si mi widzi. Musi kobieta szuka jakiego zarobku, bo do garnka nie ma co wstawi. -Juci, Koza nie ma, to nie ma kto ukra. -A z Jagat si jej nie udao: stara miasto umrze pozdrowiaa galanto i wyniesa si od niej. Wyala si teraz po wsi, e Kozowa co dnia jej wymawiaa, i ze mierci zwczy, by j poszkodowa. -Wrci pewnie do Kbw: gdzie jej szukaschronienia? -Nie wrci: rozalia si na krewniakw. Kbowa nierada j pucia od siebie, bo to i pociel stara ma, i grosz pewnie spory,ale nie chciaa osta; przeniesa skrzynie do sotyski i upatruje se, u kogo by moga pomrze spokojnie. -Poyje jeszcze, a w kadej chaupie terazsi przyda, choby gsi popa albo za krowami wyjrze. Kaj si to znowu Jagna zadziaa? -Pewnikiem u organistw panience fryzki wyszywa. -Pora na zabaw, jakby w chaupie brakowao roboty! -Dy od samych wit przesiaduje tam cigiem -skarya Jzka. -Zrobi z ni porzdek, e mnie popamita...Pokacie mi dziecko. Wzia je do siebie i skoro posprztay po obiedzie, rozegnaa wszystkich do roboty. Sama jeno w izbie ostaa nasuchujc niekiedy za dziemi, bawicymi si przed domem pod okiem Bylicy, a po drugiej stronie Boryna lea jak zawdy samotnie, patrza w soce, co si przez okno kado na izb smug rozdrgan i gmera w niej palcami, a cosik do siebie gwarzy zcicha, jak to dziecitko sobie ostawione. Na wsi te pustk wiao, bo czas si zrobi wybrany i kto jeno mg si rucha,wychodzi w pola, do roboty. Od samych wit pogoda si ju ustalia, eco dzie byo cieplej i janiej. Dni ju szy dugachne, rankami omglone, szarawe i cicho nagrzane w poudnia, a zorzami o zachodzie rozpalone, prawej zwiesny dni. Poniektre wleky si cichuko, kiej te strumienia w socu roziskrzone, chodnawe jak one i jak one przejrzyste i zdziebko pluszczce o brzegi, puste i sinawe, a jeno kaj niekaj te od mleczw, to stokrtkami rozbielone albo rozzieleniae wierzbowymi pdami. Przychodziy i ciepe cakiem, nagrzane, wilgotnawe, przesiane socem, pachnce wieyzn i tak przejte rostem, tak zwiesn nabrzmiae, tak moc opite, e z wieczora, kiej ptasie gosy przycichy i wie lega, to zdawao si czu w ziemi parcie korzeni i wynoszenie si dziebe i jakby sysza cichukie szmery otwierajcych si pkowi, pd rostw i gosy stworze, wydajcych si na wiat Boy... Szy za i drugie, do tamtych zgoa niepodobne. Bez soca, przemglone, szaromodrawe, niskie, chmurzyskami brzuchatymi przywalone a parne, cikie i bijce do gowy kiej gorzaka, i ludzie czuli si jakby pijani; drzewiny kurczyy si w dygocie, a wszelkie stworzenie, rozpierane jak luboci, daro si gdziesik i ponosionie wiada kaj i po co, e ino krzycze si chciao, przeciga albo tula choby i po tych trawach mokrych, jako te psy ogupiae czyniy. To przychodziy ju od samego witania zadeszczone, jakby zgrzebnym przdziwem obmotane, e wiata nie dojrza ni drg, nichat skulonych pod przemokymi sadami. Deszcz pada wolno, cigle, bezustannie, rwniukie, drce nici szare jakby si odwijay z jakiego wrzeciona niedojrzanego, wic niebo z ziemi, e ino przygio si wszystko cierpliwie i moko, nasuchujc rzsistego trzepotu i bulgotw strug, co si z biaymi kakami staczay z pl czarniawych. Zwyczajnie to byo, jak kadego roku na pierwsz zwiesn, nikto si te nad nimi niezastanawia, nie pora bya na deliberowanie, wit bowiem wygania narddo roboty, a pny mrok dopiero spdza, e ledwie czasu starczyo, by poje i nieco wytchn. Lipce te przez to cae dni stojay pustk, pod stra tylko staruch, psw i tych sadw coraz gciej przysaniajcych chaupy; czasem si jeno dziad jaki przewlk, odprowadzany psimi jazgotami, albo wz do myna i znowu drogi leay puste, a oniemiae chaupy przezieray wskro sadw przepalonymi szybkami na pola szerokie, na pola nieobjte, co jakby morzem ziem wie ca okray, na pola, co niby matka rodzona tulia na podoku dzieciny swoje i przy piersi wezbranej trzymaa w ywicym objciu. Juci, co dnie to szy robotne, ciepe, deszczami przekrapiane, raz nawet nieg pierzasty j wali, e przysiwi pola, jenoco na krtko, bo go wnet soce do cna zearo -to i nie dziwota, e na wsi przycichay swary, ktnie a sprawy wszelkie, bo robota zaprzgaa w twarde jarzma i do ziemi wszystkie by przygia. e ju co rano, jeno wit rosisty otwar siwe lepie; a pierwsze skowronki zapieway, wie zrywaa si na rwne nogi, rejwach si podnosi, trzaskanie wrtni, pacze dzieci, krzyki gsi wypdzanych nad rowy i wnet wyprowadzalikonie, chopaki pugi wiody, ziemniaki wynosili na wozy i rozchodzili si tak prdko w pola, e w pacierz abo dwa cicho ju byo na wsi a pusto. Nawet na msz prawie nikto nie wstpowa, e czsto granie organw huczao w pustym kociele,rozlewajc si na pola co blisze, a dopierona gos sygnaturki klkali po rolach do rannych pacierzy. Wychodzili wszyscy do roboty, a prawie tego zna nie byo na ziemiach; dopiero przyjrzawszy si baczniej, to tam kaj niekaj dopatrzy pugi, konie przygite w pracy, gdzie wz na miedzy i kobiety, co jak liszki czerwone gmeray si wrd pl ogromnych, pod niebem jasnym i wysokim. A wok od Rudki, od Woli, od Modlicy, od wszystkich wsi, widnych czubami sadw i biaymi cianami w niebieskawym powietrzu, roztrzsay si gwarliwe, penekrzyka i pieww odgosy robt. Kaj jeno okiem sign za kopce graniczne, wszdy dojrza chopw siejcych, pugi w orce, ludzi przy sadzeniu ziemniakw, za po piaszczystych rolach ju kurz si podnosi za bronami. Jeno lipeckie ziemie leay w odrtwiaej cichoci, smutne, oguche, jako te niepodne wywieiska albo drzewiny schncewrd lasu modego. Bo i w opuszczeniu sierocym leay, mj Boe, odogiem prawie, gdy te kobiece rce nie znaczyy iza dziesiciu chopw, cho si wie caa trudzia w pocie od witu do nocy. C to mogy same poradzi? Zwijay si jeno kole ziemniakw a lnw, a po reszcie pl kuropatki skrzykiway si coraz goniej, to zajczek czsto kica, a tak wolno, e mogli zrachowa, ile razy zabielipodogoniem z ozimin; wrony aziy stadami po ugorujcych zagonach, leniwie wycigajcych si w socu, na prno czekajc rki ludzkiej. C to nard mia z tego, e dni przychodziy wybrane i cudne, e wynosiysi rankami, jakby we srebrze skpane zote monstrancje, e zielone byy, pachnce zioami, nagrzane i piewajce ptasimi gosami, e kady rw zoci si od mleczw, kada miedza mienia si kiej wstga szyta w stokrocie, a gi kiej tym puchem zrowionym kwiatami byy potrznite, e kada drzewina tryskaa wezbran zieleni, a wszystek wiat wzbiera tak zwiesn, a ziemia zdawaa si kipie i bulgota od tego wrztku zwiesnowego! A c z tego, kiej pola nie zaorane, nie obsiane, nie obrobione leay, niby paroby zdrowe i krzepkie, przecigajce si jeno na socu, a cae tygodnie trawic na niczym, zasie na tustych, rodnych ziemiach miasto zb ognichy si pleniy, osty strzelay w gr, lebiody trzsy si po dokach, rudziay szczawie, perze kuy si gsto po podorwkach jesiennych,a na ryskach wynosiy si smuke dziewanny i opiany kiej te kumy podufae zasiaday szeroko, e co ino tlio si w przytajeniu i strachem dotela yo, kiekowao teraz weselnie, szo chyym rostem, pchao si z bruzd na zagony i panoszyo si bujnie po rolach. A lk jaki przewiewa po tych polach opuszczonych. e zdawao si, jakby bory, chylce si nisko nad ugorami, gwarzyy zdumione, e strumienie lkliwiej wiy si skro pustek, a tarniny ju obwalone biaymi pkami, grusze po miedzach, przelotne ptactwo, to jaki wdrownik z obcych stron i nawet te krzye i figury, strujce nad drogami, wszystko si rozglda w zdumieniu i pyta dni jasnych i tych odogw pustych: -A kaj si to podziay gospodarze? kaj to tepiewy, te bujne radocie kaj?... Jeno ten pacz kobiecy im powiada, co si w Lipcach stao. I tak schodzi dzie po dniu bez adnej przemiany na lepsze; naprzeciw, gdy co dnia prawie mniej kobiet wychodzio w pole, e to w chaupach zalegej robocie ledwie poradzi. Tylko u Borynw szo wszystko jak zwyczajnie, wolniej jeno nili po inne lata i dziebko gorzej, e to Pietrek dopiero si przyucza do polowych robt, ale zawdy szo jako, bo i rk pomocnych nie brako. Hanka, cho jeszcze z ka, rzdzia wszystkim tak zmylnie i kwardo, e nawetJagu musiaa z drugimi stawa do roboty, i o wszelkiej rzeczy rwn pami miaa: olewentarzu, o chorym, kaj ora i co gdzie sia, o dzieciach, gdy Bylica ju od chrzcinnie przychodzi, zchorza pono. Juci, e cae dni leaa w samotnoci, tyle jeno ludzi widujc, co w obiad i wieczorem, alboDominikow, zagldajc do niej raz w dzie; adna z ssiadek nie pokazywaa si, nawet Magda, a o Rochu to jakby suchza-gin: jak pojecha wtenczas z proboszczem, tak i nie powrci. Strasznie mierzio si jej to leenie, wic aby rychlejozdrowie i si nabra, nie aowaa sobie tustego jada ni jajkw, ni misa, nawet przykazaa zarzn na ros kokoszk, nienien po prawdzie, ale zawdy warta ze dwa zote. Tote tak prdko zmoga chorob, e ju wPrzewody wstaa, postanawiajc i na wywd do kocioa; odradzay jej kobiety, ale si upara i zaraz po sumie posza z Poszkow. Chwiaa si jeszcze na nogach i czsto wspieraa na kumie. -Jae mi si w gowie kouje, tak zwiesn pachnie. -Dzie, dwa i wzwyczaicie si. -Tydzie dopiero, a zmiany na wiecie za cay miesic. -Na bystrym koniu zwiesna jedzie, e nie przegoni. -Zielono te, mj Jezu, zielono! Juci, sady wisiay nad ziemi kiej ta chmura zielonoci, e ino kominy z niej bielay i dachy si wynosiy. Po gszczach ptastwo wiergotao zapamitale, doem za od pl ciepy wiater pociga, a si burzyy chwasty pod potami, a staw marszczy si i prgowa. -Tgie pki wzbieraj na winiach, ino patrze kwiatu. -By mrz nie zwarzy, to owocu bdzie galanto. -Powiadaj, e kiedy chleb nie zrodzi, sad dogodzi! -Ma si na to w Lipcach, idzie po temu!... -westchna smutnie, spogldajc zawo nanie obsiane pola. Prdko si uwiny z wywodem, bo dzieciaksi rozkrzycza, a i Hanka poczua si tak utrudzon, e zaraz po powrocie do izby przylega nieco na pocieli, ale nie odzipna jeszcze, kiej Witek z krzykiem wlecia: -Gospodyni, a to Cygany do wsi id! -Masz diable kaftan, tego jeszcze brakowao. Zawoaj Pietrka drzwi pozamyka, bych czego nie porway. Przed dom wysza zatrwoona wielce. Jako wkrtce rozleciaa si po wsi caa banda Cyganek, obdartych, rozmamanych czarnych kiej sagany, z dziemi na plecach,a uprzykrzonych, e niech Bg broni; aziyebrzc, wry chciay i do izb gwatem si cisny. Z dziesi ich byo, a narobiy wrzasku na ca wie. -Jzka, spd gsi i kury w podwrze, dzieci przywied do chaupy, jeszcze ukradn! - siada w ganku pilnowa, a dojrzawszy jak Cyganich zmierzajc w opotki, poszczua j psem. apa si rozsroy i nie puci, e czarownica pogrozia kijem i cosik na ni mamrotaa. -Hale, gdzie mam twoje przeklestwa, zodziejko! -Nie urzekaby, gdybycie j pucili -szepna Jagna z przeksem. -Aleby co ukrada. Takiej nie upilnuje, choby jej na rce patrza, a chcecie wrenia, to gocie se za nimi. Snad trafia w przytajone chci, bo Jagnaponiesa si na wie i cae to niedzielne popoudnie azia za Cygankami. Nie poredzia wyzby si jakiej guchej obawyni przezwyciy ciekawoci wrby, e posto razy zawracaa do chaupy i niesa siznowu za nimi, a dopiero na zmierzchu, kiej Cyganichy pocigna ku lasowi, dojrzawszy, e jedna wstpia do karczmy,wsuna si za ni i z wielkim strachem, egnajc si raz po raz, kazaa sobie wry, nie baczc na ludzi przy szynkwasie stojcych. Wieczorem, po kolacji, zeszy si do Jzki na ganek dziewczyny i rajcoway o Cyganach, opowiadajc, co ktrej wywryy: e Marysi Balcerkwnie weseleprzepowiedziay na kopaniu, Nastce wielgi majtek i chopa, Ulisi Sochwnie, e j zwiedzie kawaler, tej pkatej Weronce Bartkowej chorob, zasie Teresce onierce... -Pewnikiem bkarta! -zawarczaa Jagustynka, siedzca z boku. Nie zwaali na ni, bo wanie Pietrek si przysiad i j im prawi rnoci, jak to Cygany swojego krla maj, ktren cay wesrebrnych guzach chodzi, a taki ma posuch, e kiejby przykaza la miechu tylko powiesi si ktremu, a w mig to robi. -Zodziejski krl, mocarz taki, a psami go szczuj-szepn Witek. -Pieskie nasienie, pogany zatracone! -mrukna stara i przysunwszy si rozpowiadaa, jak to Cygany dzieci kradn po wsiach. -I eby czarne byy, to je kpi we wywarze z olszyny, e i rodzona matka potem nie rozpozna, za ceg cieraj jae do koci te miejsca, kaj przy chrzcie Oleje wite kadli na nie, i prosto w zna, kiej te brzuchy48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAbP cc) cd'ce(+ cfH9(diablta przemieniaj. -A pono takie czary i zamawiania potrafi, jae strach mwi! -pisna ktra. -Prawda, niechby ci ochuchaa, a ju by ciwsy wyrosy na okie. -Przemiewacie!... Opowiadaj, e chopu zesupskiej parafii, co ich pono wyszczu psami, to Cyganicha jeno migna jakim lusterkiem przed lepiami, a zaraz cakiem zaniewidzia. -I podobno ludzi, w co chc, przemieniaj, nawet we zwierzaki. -Kto si spije, ten si sam najlepiej we wini przemienia. -Hale, a ten gospodarz z Modlicy, co to onina odpucie be, nie azi to na czworakach, nie szczeka?... -Zy go opta, przeciek dobrodziej wypdzali z niego diaba. -Jezu, e to s na wiecie takie sprawy, jae skra cierpnie!... -Bo ze wszdy si czai, jak ten wilk kiele owiec. Trwoga wiona przez serca, e skupiy si barzej, a Witek rozdygotany strachem cicho szepn: -A u nas te cosik straszy... -Nie ple bele czego! -powstaa na niego Jagustynka. -miabym to, kiej chodzi cosik po stajni, obrokw przysypuje, konie r... i za brg chodzi, bo widziaem, jak apa tam lecia, warcza, krci ogonem i asi si, a nikogj nie byo... To pewnikiem Kubowa dusza przychodzi... -doda ciszej ogldajc si na wszystkie strony. -Kubowa dusza! -szepna Jzka egnajc si raz po raz. Zatrzsy si wszystkie, mrz przeszed koci, a kiej drzwi jakie skrzypny, zerway si z krzykiem. To Hanka stana w progu. -Pietrek, a kaj te Cygany stoj? -Mwili w kociele, e siedz w lesie za Borynowym krzyem. -Trza strowa w nocy, bych czego nie wyprowadzili. -W bliskoci pono nie kradn. -Jak si im uda, dwa roki temu te tam stali, a Sosze maciork wzili... Nie trza sina to spuszcza! -ostrzega Hanka -i kiej si dziewczyny rozeszy, pilnowaa chopakw, by za sob dobrze pozamykali obor i stajni, za powracajc zajrzaa na ojcow stron, czy ju jest Jagusia. -Skocz no, Jzka, po Jagn, niech przychodzi do chaupy, nie ostawi dzisiaj drzwi na ca noc wywartych. Ale Jzka rycho oznajmia, e u Dominikowej ciemno i na wsi ju prawie wszdzie pi. -Nie puszcz latawca, niech se do rana posiedzi na dworze -wygraaa zasuwajc drzwi. Musiao te by ju bardzo pno, kiej posyszawszy targanie drzwiami zwleka si otwiera i a si cofna, tak od Jagny buchno gorzak. Niezgorzej musiaa bynapita, gdy dugo macaa za klamk i sycha byo z izby potykanie si o sprztyi to, e jak staa, buchna si na ko. -Cie! e i na odpucie galanciej by si nie uraczya, no, no!... Ale ju ta noc nie miaa przej spokojnie, gdy na samym witaniu zatrzs si na wsi taki wrzask i lament, e kto jeszcze spa, w koszuli piesznie wybiega na drog mylc, i si kaj pali... To Balcerkowa z crkami dara si wniebogosy, e jej konia wyprowadzili zodzieje. W mig caa wie si zleciaa przed chaup, a one rozmamane opowiaday nieprzytomnie pord paczw i lamentw, jako Marysia posza o wicie przysypa obroku, a tu drzwi wywarte, stajnia pusta ikonia przy obie nie ma. -Ratuj, Jezu miociwy! ratujcie, ludzie, ratujcie! -ryczaa stara drc si za eb i tukc si o poty kiej ten ptak sptany. Przylecia sotys, po wjta te posali, alego w domu nie byo, zjawi si dopiero w par pacierzy, jeno e si ledwie na nogachutrzyma: napity by, rozespany i zgoa nieprzytomny, bo j cosik mamrota i ludzirozgania, a go sotys musia usun z oczu. Ale i tak mao kto zwaa na niego w tym cikim strapieniu, co jak kamienie przywalio wszystkie dusze; suchali wciopowiada drepczc ze stajni na drog i z nawrotem, nie wiedzc, co pocz, bezradni i do cna wystraszeni, a ktra rzucia w gos: -To cygaska robota! -Prawda, w lesie stoj! penetroway wczoraj! -Nie kto drugi ukrad, nie! -zerway si burzliwe gosy. -Lecie do nich i odebra, a spra zodziejw! -wrzasna Gulbasowa. -Na mier zakatrupi za tak krzywd! Wrzask buchn ogromny ku wschodzcemuwanie socu, koki zaczy rwa z potw, trzcha piciami, krci si w kko, to gdziesik ju naprzd wybiega z krzykiem, kiej nowa sprawa si wydaa. Sotyska z paczem przybiega, e i im wz ukradli z podwrza. Osupieli, jak kieby piorun trzasn gdziesikz bliskoci, e dugi czas jeno wzdychali rozwodzc rce i spogldajc na sie ze zgroz. -Konia z wozem ukrady, no, tego jeszcze we wsi nie bywao. -Jaka kara spada na Lipce. -I co tydzie gorzej! -Przdzi bez cae roki tylachna si nie zdarzao, co teraz przez miesic. -A na czym si to jeszczech skoczy, na czym! -poszeptyway trwonie. Naraz rzucili si za sotysem do Balcerkowego sadu, kaj widne byy koskielady, znaczne po rosie i na wieej ziemi, a do sotysowej stodoy; tam konia wprzgli do wozu zodzieje i koujc po rolach, wyjechali koo mynarza na drog, biegnc do Woli. P wsi poszo rozpatrujc w cichoci lady, ktre dopiero pod stogami spalonymi,przy skrcie na Podlesie, urway si z naga, e nie sposb ich byo odszuka. Ale ta kradzie tak sturbowaa wszystkich,e cho dzie by bardzo cudny, mao kto wzi si do roboty: azili powarzeni, amali rce ualajc si nad Balcerkow, przejmujc si coraz wikszym strachem oswj dobytek. Za Balcerkowa siedziaa przed stajni, jakby przy tym katafalku, zapucha z paczu i ledwie ju zipic, wybuchaa niekiedy wrd jkw: -O mj kasztan jedyny, moje konisko kochane, mj parobku najlepszy! A to mu dopiero na dziesity rok szo, samam go odrebicia wychowaa, jak to dziecitko rodzone, dy w tym samym roku si ulg co i mj Stacho! A c my teraz sieroty poczniemy bez ciebie, co? Zawodzia tak aoliwie, i co mitsi pakali z ni razem rozalajc si nad strat, gdy bez konia to jak przez rk, zwaszcza teraz na zwiesn i kiej chopwnie byo. Juci, co ssiadki obsiady j, z caego serca pocieszajc; a posplnie wspominay kasztana chwalc go niemao. -Pikny by ko, krzepki jeszcze, kiej dziecko agodny. -Skopa mi chopaka, kumo, ale po prawdzie waach by przedni. -Prawda, grud mia w kulasach i dziebko lepia, ale zawdy czterdzieci papierkw daliby za niego. -A figlowa kiej pies, nie ciga to pierzynz potw? co? -Szuka takiego drugiego, szuka! -wyrzekay bolejco, niby nad jakim umarlakiem, a Balcerkowa co spojrzaa na b, to j nowy ryk wstrzsa i nowe aocie chwytay za gardziel i ta pusta stajnia, kiej wiey grb, budzia pami straty nieodaowanej i krzywdy. Uspokoia si dopiero, kiej powiedzieli, jakosotys wzi Pietrka od Hanki, ksiego Walka, mynarczyka i pojechali szuka u Cyganw. -Hale, szukaj wiatru w polu: kto ukradnie, schowa adnie. Dobrze ju byo pod wieczr, kiej powrcilirozpowiadajc, e ani ladu nikaj, jakby kamie rzuci we wod. Wjt te si pokaza we wsi i cho ju mrok zapada, zabra sotysa na bryk i pojecha donie stranikom i kancelarii, a Balcerkowa z Marysi poszy na ssiednie wsie szuka na swoj rk. Ale wrciy z niczym, dowiedziay si jeno,e po inszych wsiach rwnie mnoyy si kradziee. Bez to na ludzi pado jeszcze cisze udrczenie, bo strach o dobytek, jae wjt ustanowi stre i w braku parobkw po dwie kobiety wesp ze starszymi chopcami miay co noc obchodzi wie i pilnowa, a oprcz tego i w kadej chaupie z osobna czuwali, wszystkie za dziewki poszy spa do stajni i obr. Jednako i to nie pomogo, a trwoga jeszczebarzej urosa, gdy mimo tych strowa zaraz pierwszej nocy Filipce zza wody zodzieje wyprowadzili macior na oprosieniu. Prosto nie opowiedzie, co si z t chudziaczk wyrabiao: tak rozpaczaa, e i po dziecku nie poredziaby ciej, bo to by jej dobytek jedyny, za ktren rachowaa si przeywi do niw; ryczaa te tukc si o ciany, jae strach byo patrze. Nawet do dobrodzieja poleciaa z lamentami, e litujc si nad ni, da jej caego rubla i obieca prosiaka z tych, co si dopiero miay ulc na niwa. A nard ju nie wiedzia, co pocz i jak zapobiec kradzieom. Dzie nasta icie pogrzebowy, e za i pogoda si przemienia, deszczyk siepa od rana i szare, cikie niebo przygniatao wiat wszystek, to smutek ogarnia dusze, ludziechodzili w utrapieniu, wzdychajcy i alni, ze strachem mylc o nocy najbliszej. Jakby na szczcie przed samym wieczorem zjawi si Rocho i biegajc po chaupach roznosi nowin tak dziwn, e zgoa nie do uwierzenia. Oto rozpowiada radonie, jako we czwartek, pojutrze, zjad si ca hurm ssiedzi pomaga Lipcom w polnych robotach. Nie mogli zrazu uwierzy, ale kiej i dobrodziej wyszedszy na wie potwierdzanajuroczyciej -rado buchna po ludziach, e ju o zmierzchu, kiej deszcz przesta, a ino kaue poczerwieniay od zrz przeciekajcych spod oparw, zaroiysi drogi, rozbrzmiewajc weselnymi krzykami. Zagotowao si po chaupach od gwarw, biegali po ssiadach rozwaa i dziwowa si tej nowinie, zapominajc cakiem o kradzieach i tak si cieszc serdecznie t pomoc niespodzian, e nawet mao kto pilnowa tej nocy. Nazajutrz, jeno si wit przetar chyla tyla, caa wie stana na nogi; wyprztali chaupy; brali si do pieczenia chlebw, rychtowali wozy, krajali ziemniaki do sadzenia, szli w pola rozrzuca nawz, lecy na kupach -a w ktrej chaupie turbowano si wedle jada i napitku la tych goci niespodzianych, rozumiano bowiem, jako trza wystpi godnie, po gospodarsku,i bez to niejedna kura i gska, ostawiona na przedanie, day gardo, i niemao znowunabrali na brg w karczmie i we mynie, ejak przed wielkim witem uczynio si w Lipcach. A Rocho moe najbardziej radosny i wzruszony, cay dzie uwija si po wsi popdzajc jeszcze tu i owdzie do przygotowa, a tak by janiejcy i na podziw rozmowny, e kiej zajrza do Borynw, Hanka, ktra znowu leaa czujcsi chor, rzeka cicho: -Oczy si wam wiec kiej w chorobie... -Zdrowym, jeno radosny, jak nigdy w yciu.Miarkujecie: tyla chopw si zwali na caedwa dni do Lipiec, e najpilniejsze roboty obrobi. Jake si nie radowa? -Dziwno mi jeno, e tak za darmo, przez zapaty, za jedno Bg zapa chc robi... tego jeszcze nie bywao... -A za Bg zapa przyjad pomaga, jak prawe Polaki a chrzecijany powinny! Juci,co tak nie bywao, ale i bez to ze panoszysi we wiecie. Przemi eni si jeszcze na lepsze, zobaczycie! Nard przyjdzie do rozumu, pomiarkuje, e nie ma si na kogo inszego oglda, e nikto mu nie pomoe, jeno on sam sobie, wspierajc jeden drugiego w potrzebie! A rozronie si wtenczas po wszystkie ziemie kiej ten br niezmoony i nieprzyjacioy jego sczezn niby niegi! Obaczycie, przyjdzie taka pora! -woa promieniejc, a rce wyciga gdziesik, jakby chcia kochaniem obj wszystek nard i wiza go mioci w jeden pk nieprzeamany... Ale uciek zaraz, gdy zacza wypytywa,kto sprawi taki cud, e przyjad z pomoc? Chodzi po wsi, gdy do pnej nocy wiecio si po chaupach, e to dzieuchy prawie witeczne obleczenia szykoway, spodziewajc si, i co parobkw jutro przyjedzie. A nazajutrz, ledwie wit pobieli dachy, wie ju bya gotowa, z kominw si kurzyo, dziewczyny kiej oparzone latay midzy chaupami, chopaki za skrabay si po drabinach na kalenice, patrzc na drogi. witeczna cisza pada na wie. Dzie przyszed chmurny, bez soca, ale ciepy i dziwnie jako tskny. Ptactwo zajadle wiergotao po sadach, za gosy ludzkie cichy, ciko si wac w tym nagrzanym wilgotnym powietrzu. Dugo czekali, bo dopiero kiej przedzwonili na msz, zadudniay gucho drogi, a spod sinych rzadkich mgie jy si wytacza szeregi wozw. -Jad z Woli! -Jad z Rzepek! -Jad z Dbicy! -Jad z Przyka! Wrzeszczeli ze wszystkich stron na wyprzdki biegnc przed koci, kaj ju pierwsze wozy zajechay, a wkrtce wszystek plac ludmi si zapcha i zaprzgami. Chopi, witecznie przyodziani, zeskakiwali z wasgw rzucajc pozdrowienia kobietom nadchodzcym zewszd, dzieci za jak zawdy wrzask podniesy, otaczajc przybyych. I szli zaraz na msz, bo ju w kociele zahuczay organy. A skoro ksidz skoczy, prawie caa wiewysypaa si za wrtnie cmentarza pod dzwonnic, gospodynie wystpiy na przedzie, dzieuchy krciy si na bokach wiercc lepiami parobkw, a komornice zbiy si osobno w kup kiej kuropatki, nie miejc cisn si na oczy dobrodzieja, ktry wnet si ukaza, pozdrowi wszystkich i razem z Rochem j rozporzdza, ktry do jakiej chaupy ma jecha robi, baczc jeno, by bogatszych do bogatszych kwaterowa. Tak ano w mig wszystko rozporzdzi, e nie przesza i p godziny, a ju rozdrapalichopw, przed kocioem ostay jeno spakane komornice, na darmo czekajce, e i im ktry przypadnie, po wsi za rwetes si czyni: wystawiali awy przed chaupy, duchem podajc niadania i czstujc gorzak na prdsze skumanie. Dziewki rade usugiway, ledwie tykajc jada, gdy wikszo bya parobkw i tak wystrojonych, jakby na zmwiny, a nie do roboty zjechali. Nie byo czasu na rozgadki, tyle jeno mwili, z ktrych s wsi i jak si woaj, nawet jedli mao wiele wymawiajc si wielce politycznie, jako jeszcze nie zarobili na sutsze jado. Wrychle te, pod przewodem kobiet, zaczliwyjeda w pola. Jakby to uroczyste witko uczynio si na wiecie. Puste i zdrtwiae pola oyy, potrzsy si gosy, ze wszystkich podwrz wytaczay si wozy, wszystkimi drkami cigny pugi, wszystkimi miedzami ludzie ruszali, a wszdy, skro sadw i przez pola rway si pokrzyki, leciay radosne pozdrowienia, konie ray, turkotay rozesche koa, psy ujaday zapamitale ganiajc za rebakami, a bujna, mocna rado przepeniaa serca i po ziemiach siniesa -i na poletkach pod ziemniaki, na jczmiennych rolach, na ryskach, na zachwaszczonych ugorach stawali i wesoym pogwarem, szumnie i rozgonie kiej do taca. Naraz przycicho wszystko, baty wisny,zaszczkay orczyki, spryy si konie i rdzawe jeszcze pugi jy si z wolna wpiera w ziemi i wywala pierwsze skibyczarne i lnice, a nard si prostowa, nabiera dechu, egna, potacza oczyma po rolach, przygina i pracy a trudu si ima. Zgoa nabona i wita cicho ogarna pola, jakby si rozpoczo naboestwo w tym niezmierzonym kociele. Nard w pokorze przywar do zagonw, cichn i ze wzdychem serdecznym rzuca wite, rodne ziarna, posiewa trud na plenne jutro, matce ziemi oddawa si wszystek i z dufnoci. Hej! oyy znowu lipeckie pola, doczekay si gospodarzy tsknice, a to, jak okiem sign, od borw chmurnych a po wynie polnych granic, po wszystkich ziemiach w tym szarozielonawym, mgawym powietrzu,niby pod wod, jae roio si od czerwonych weniakw, pasiastych portek, biaych kapot, koni przygitych w pugach iwozw po miedzach. Niby pszczelny rj obsiad ziemi pachnici roi si pracowicie w cichoci bladego zwiesnowego dnia -e jeno skowronki rozgoniej pieway wac si gdziesik niedojrzane, wiater te przewia niekiedy, zatarga drzewiny, rozwia przyodziewy kobietom, przygadzi yta i w bory ucieka z chichotem. Dugie godziny pracowali bez wytchnienia, tyle jeno odpoczywajc, co tam kto grzbiet wyprostowa, odzipn i znowuj siprzykada do zagona. e nawet na poudnie z rl nie zjedali, przysiedli jeno na miedzach poje z dwojakw i kociom da folg, ale skoro tylko konie przejady, za pugi si imali, nie lenic ni ocigajc. Dopiero o samym zmierzchu zaczli ciga z pl. Wnetki rozbysy chaty i zawrzay gwarema krtanin, caa wie stana w unach ogni, co si z okien i drzwi wywartych dary na drog, w kadej chaupie zwijali si kiele obrzdkw i wieczerzy. Rwetes sipodnis, przekrzyki, renia koni, skrzypy wierzei, cielce beki, ggoty gsi na noc spdzonych do zagrd, dzieciskie wrzaski,e caa wie huczaa i trzsa si tym dziwnie radosnym bekotem. Przycicho dopiero, kiej gospodynie do mich, i prosto w zna, kiej te brzuchy48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAgP0chciN0cj~+Xk,cl:k#zapraszay, tak sielnie honorujc chopw,e sadzay ich na pierwszych miejscach, podtykajc co najlepsze, nie aoway bowiem ni misa, ni gorzaki... We wszystkich chaupach wieczerzali, wszdy przez wywarte okna i drzwi widne byy gowy w krg zebrane i gby ruchajce, skrzybot yek si rozchodzi, a smaki soniny przysmaonej wiay po drogach, a w nozdrzach wiercio. Tylko jeden Rocho nikaj nie przysiad na duej, chodzi od domu do domu, sia dobrym sowem, poredza i szed dalej do drugich, jako ten gospodarz zapobiegliwy i o wszystkim jednako baczcy, a tak samo jak caa wie peen wesela i moe barzej jeszcze przejty radoci. Nawet u Hanki czu byo to dzisiejsze witko, bo cho pomocy nie potrzebowaa,to by drugim uly, zaprosia do siebie na kwater dwch Rzepczakw, ktre robiy uWeronki i Gobowej. Tych se wybraa, e to Rzepczaki za szlacht si miay. Juci, co w Lipcach przekpiwali si zawdy ztakiej szlachty i za psi pazur ich nie mieli, gorzej nili na miejskich achmytkw i prefesjantw powstajc; ale skoro weszli do chaupy, Hanka zaraz spostrzega, e to inszy gatunek, znaczniejszy. Chopy byy drobne i chuderlawe, z miejskaw czarne kapoty odziane, ale sielnie miniaste; wsiska im sterczay kiej wiechy konopne i oczyma toczyli grnie, jednako rozmowni byli, a obejcie mieli delikatne i mow zgoa pask. Obyczajny by nard, bo tak wszyko grzecznie chwalili, a kadejporedzili tym sowem zabasowa, e kobiety jae urastay z kuntentnoci. Sutsz te wieczerz kazaa Hanka narzdzi i poda im na stole pokrytym czyst pacht. Sielnie ich obserwowaa, przykazujc wszystkim uwanie, e prawie na palcach kiele nich chodziy, z oczu odgadujc potrzeby, Jagna za, jakby cakiem gow stracia, wystroia si kieby na odpust i siedziaa zapatrzona w modszego niby w obraz. -Ma on swoje dwrki, na bose ani spojrzy -szepna Jagustynka, jae Jagu w ogniach stana i na swoj stron ucieka. Rocho wszed by wanie, za stokiem sirozgldajc. -Temu si najbarzej zdumiewaj nasze chopy, co ludzie z Rzepek zjechali Lipcom pomaga! -rzek cicho. -Nie o swoj spraw pobilim si w lesie, tonikt z nas zawzitoci nie ywi -odpowiedzia starszy. -Bo zawdy bywa, e kiej si dwch za by bierze, trzeci korzysta! -Prawda, Rochu, ale niech no dwch si zgodnie zmwi w przyjacielstwo, to ten trzeci moe niezgorzej oberwa po bie -co? -Mdrze mwicie, panie Rzepecki, mdrze... -A co dzisiaj Lipcom dolega, jutro moe przyj na Rzepki. -I na kad wie, panie Rzepecki, jeli miasto za sob obstawa i posplnie si broni, kyni si, dziel i przez zocie wydaj wrogowi. Mdre i przyjacielskie ssiady to jak te poty a ciany bronne: winia si bez nie nie przecinie i zagona nie spyska... -Wie si ju o tym, Rochu, midzy nami, jeno chopy jeszcze tego nie miarkuj i std bieda idzie... -I na to ju pora przychodzi, panie Rzepecki: mdrzej... -Wytoczyli si wnet po wieczerzy na ganek,kaj ju Pietrek przygrywa na skrzypicy dziewczynom, co si byy zleciay posucha. Wieczr szed cichy i ciepy, mgy biaymi kouchami zsiaday si na gach, czajki kwiliy z mokrade i myn po swojemu turkota, a czasem drzewa zaszumiay. Niebo byo kie, ale zawalone burymi chmurzyskami, e jeno na obrzeach zwaw przecieray si miesiczne brzaski, a miejscami z wyrw gbokich kieby w studniach gwiazdy bystro wieciy. Wie huczaa kiej ul przed wyrojem. Do pna jarzyy si wszystkie okna, do pnate w opotkach i po drogach wrzay przyciszone szepty i miechy buchay wesoe; dziewki szczerzyy zby do kawalerw i rade si z nimi wodziy nad stawem, starsze za zasiadszy z gospodarzami na pro-gach, ugwarzay si godnie zaywajc chodu i odpocznienia. A nazajutrz, ledwie si niebo zarumienio zorzami, jeszcze w witowych, przyziemnych sinociach, zaczli si zrywa ze piku i sposobi do pracy. Soce wzeszo piknie, e wiat, kieby tym srebrem szronami potrznity, w ogniach stan cay, w skrzeniach mokrawych i w chodnym a rzewym poranku. Ptactwo uderzyo w krzyk ogromny, zaszumiay drzewa, zabetay wody, podniesy si ludzkie gosy i wiater otrzsajc krze roznosi po wsi terkoty, woania, ryki, dzieuszyne piewki, co kaj zatrzepotay, i cay ten rwetes i krtaninwychodzcych na robot. Na gach mgy jeszcze leay biae kiej niegi, jeno na wyszych rolach porzedy i sonecznymi biczami pocite i spdzone, dymiy ju kiej z trybularzw i ku czystemu niebu dary si strzpiastym przdziwem; w szronach leay jeszcze pola, kulc si w dopiku i nabrzmiewajc niby pki; a nard z wolna wpiera si wszystkimi stronami w orosiae, senne zagony, wtapia si w przesoneczniane tumany i przywiera do poletek w cichoci -bo od ziem, od drzew, z sinych dalekoci, od wd byskajcych krtowinami, od mgiei od nieba, wynoszcego rozgorzay krg soca -wszystkim wiatem taka wiosna walia i bi taki czad mocy i upojenia, e jae w piersiach zapierao, jae dusza si trzsa w takiej przenajwitszej radoci, co to jeno zami skapuje cichymi, wzdychem si wypowie albo klkaniem przed tym zwiesnowym cudem i w najlichszej trawce widomym. To i mnogi w nard obziera si dugo dokoa, egna pobonie, pacierze szepta iw cichoci za robot si bra, e kiej przedzwaniali na msz, ju wszyscy byli naswoich miejscach. Mgy rycho si rozwiay i pola stany nasonecznej jani, e jak okiem siga po lipeckich ziemiach, pocitych pasami zielonych ozimin, wszdy czerwieniay weniaki, oray pugi, wleky si brony, wodzone przez dziewki, gmeray si rzdy kobiet, sadzcych ziemniaki, a gsto po czarnych i dugich zagonach chodziy chopy przepasane pachtami: pochyleni dziebko i nabonym, sypkim rzutem rki rozsiewali ziarna w spulchnione, czekajce role... Tak za wszyscy pracowali gorliwie, gw nawet nie podnoszc, i ani spostrzegli dobrodzieja, ktren zaraz po mszy jawi si przy swoim parobku, orzcym nade drog, a potem ku zdumieniu chodzi po poletkach, pozdrawia wesoo, czstowa tabak, komu i papierosa udzieli, tam rzuci jakie sowo askawe, wdzie dzieciskie gowy przygadzi i z dzieuchami zaartowa, indziej za to wrble stado, na zasiany jczmie spade, pecyn zgoni, a czsto pierwsz gar siewu krzyem bogosawi albo i sam rozrzuci, a wszdy do popiechu przynagla, jakby i ekonom nie poredzi lepiej. I zaraz po obiedzie razem ze wszystkimi doroboty si stawi objaniajc kobietom, e cho to dzisiaj wypadao witego Marka, ale procesja odbdzie si dopiero w oktaw, trzeciego maja. -Nie pora dzisiaj, szkoda czasu, bo chopy drugi raz nie przyjad pomaga! Tumaczy i sam te z pola nie zeszed a do samego koca; sutann podkasa, kijem si wspiera, e to tgie brzucho musia dwiga, i chodzi niestrudzenie, niekiedy jeno przysiadajc po miedzach, by pot obetrze z ysiny a odzipn. Radzi mu byli serdecznie, i pod jego okiem robota jakby sza prdzej i lekciej, chopy za za honor sobie miay, co im sam dobrodziej ekonomuje. Soce ju czerwone i pene nad bory si zwieszao, ziemie gasy, a dale jy modrze, kiej pokoczywszy co najpilniejsze roboty zaczli ciga do wsi; pieszyli si, bych jeszcze za widoku do dom zdy. Wielu i za wieczerz dzikowao, przegryzajc jeno co niebd naprdce, a insi z popiechem brali miski wczas narzdzone; konie, ju zaoone do wozw,ray przed domami. Ksidz si znowu pokaza na wsi wraz z Rochem, obchodzi wszystkich i kademu chopu z osobna raz jeszcze dzikowa za poczciw pomoc Lipczakom. -Bo co dasz potrzebujcemu, jakby samemu Jezusowi dawa! No, mwi wam, e cho nieskorzy jestecie dawa na msz, cho o potrzebach kocioa nie pamitacie, cho ju od roku woam, e dach mi zacieka na plebanii, co dzie modlisi za was bd, za wasz poczciwo Lipcom okazan... -woa ze zami, caujcchylce mu si po drodze gowy. Wanie byli kiele kowala, skrcali na drugstron wsi, kiej im zastpiy drog zapakane komornice z Kozow na przedzie. -A to dopraszam si dobrodzieja, szlim pyta: czy to nam chopy pomaga nie bd? Zacza hardo, podniesionym gosem.-Bo czekalim, e i na nas przyjdzie kolej, a oni ju odjedaj... -I my sieroty ostaniem przez adnego wspomoenia... wraz mwiy. Ksidz zafrasowa si, srodze poczerwieniawszy. -C wam poradz?... nie wystarczyo dla wszystkich... i tak cae dwa dni poczciwie pomagali... no, mwi... -bekota latajc ponich oczyma. -Juci! pomagali, ale gospodarzom, bogaczom jeno... zaszlochaa Filipka. -Nama jako zapowietrzonym nikto si nie pokwapi wspomc... -Nikogj gowa nie zaboli o nas, sieroty... -eby cho kilka pugw do ziemniakw to i tego nie! -szeptay zawo. -Moicie... odjedaj ju... no... zaradzi si jako... prawda, e i wam ciko... i wasi mowie z drugimi... no mwi, e si zaradzi. -A o czym to bdziem czeka tej pomocy?... a jak si jeszcze i tego ziemniaka nie wsadzi, to ju ino postroneczka szuka! -zawieda Gulbasowa. -No, mwi, e si zaradzi... Dam wam swoich koni, choby na cay dzie, jeno mi ich nie zgocie... mynarza te uprosz, wjta, Boryny, moe dadz... -Moe! Czekaj tatka latka, ja koby wilcy zjedz! Chodta, kobiety, nie skamlajta po prnicy!... ebyta nie potrzeboway, to bywama dobrodziej pomogli... La gospodarzy jest wszystko, a ty, biedoto, kamienie gryizami popijaj! Owczarz jeno stoi o barany, bo je strzye, a z czeg to nas oskubie, cheba z tych wszy! -wywieraa pysk Kozowa, jae ksidz zatka uszy i poszed. Zbiy si w kupk i rzewnymi zami pakay, w gos wyrzekajc, a Rocho utula je, jak umia, obiecujc poczciwie pomoc jak wyjedna. Odwid gdziesik pod pot, bo ju zaczli si rozjeda na wszystkie strony, drogi zaczerniay od konia ludzi, zaturkotay wozy i ze wszystkich progw leciay gorce sowa dzikczynie: -Niech wama Bg zapaci! -Bywajcie zdrowi! -Odpacim si jeszcze w sposobn por! -A zawdy w niedziel zajedajcie do nas kiej do krewniakw! -Ojcw pozdrwcie! A kobiety nam swoje przywiecie! -W potrzebie si ktren znajdzie, z caej duszy pomoem! -Ostajta z Bogiem i niech wama plonuje, ludzie kochane! -krzykali czapami trzchajc do si i rkoma wymachujc. Dziewczyny i co ino byo dzieci szy przy wozach odprowadzajc ich za wie. Najwiksz kup toczyli si na topolowej, gdy tamtdy a z trzech wsi jechali. Wozy toczyy si wolno, rozmawiali wesoo buchajc czstym miechem i baraszkujc. Mrok si ju sypa, zorze gasy, jeno wody kaj niekaj gorzay czerwono, mgy si zwijay na gach i wieczorna, zwiesnowa cicho przda si po zi emiach. aby jy gdziesik daleko a zgodnie rechota... Doprowadzili si do rozstajw i tam egnali si wrd miechw i krzyka, ale nim jeszcze konie ruszyy z kopyta, kiej ktraz dziewczyn zapiewaa za nimi: Dasz, Jasiu, na zapowiedzie! Suchaj ino, tatu jedzie, Dudni na mocie - da dana! Dudni na mocie! A chopaki im na to odwracajc si z wozw: Teraz, Mary, takie ziby - Zskrzytwiayby dziewosby ; Dam w Wielkim Pocie... da dana! Dam w Wielkim Pocie!... Dzwoniy mode gosy po rosie i we wszystek wiat si niesy radosne. ROZDZIA 7 Chopy wracaj! Piorunem ta wie runa i kiej pomie rozniesa si po Lipcach! Prawda-li to? I kiedy? I jak?... Nikto jeszcze nie wiedzia. To jeno pewne byo, e stjka z gminy, ktren jeszcze przed wschodem lecia do wjta z jakim papierem, rzeko tym Kbowej, wypdzajcej wanie gsi na staw, ta si w ten mig rzucia z nowin do ssiadw, za Balcerkwny rozkrzyczay od siebie najbliszym chaupom, e nie wyszo i Zdrowa, a ju cae Lipce zerway si na nogi trzsc radosn wrzaw, a si zakotowao w izbach. A rano byo jeszcze, tyle co si wit przetar i majowy, wczesny dzie wstawa, jeno e jaki poczerniay i mokry; deszcz my kiej przez gste sito i pluska cichuko po rozkwitajcych sadach.-Chopy wracaj! Chopy wracaj! -rwa si krzyk nad wszystk wsi, przez, sady lecia hukliwie, z kadej chaupy bi kiej dzwon radosny, z kadego serca bucha pomieniem i z kadej gardzieli si wydziera. Dzie dopiero co wsta, na wie ju wrzaa kiejby na odpucie; dzieci wylatyway z krzykiem na drogi, trzaskaydrzwi, kobiety odzieway si na progach, ju wypatrujc tskliwie wskro drzewin rozkwitych i szarugi przysaniajcej dalekoci. -Wszystkie wracaj! Gospodarze, parobcy, chopaki, wszystkie! Ju id! Ju wyszli z lasa, ju s na topolowej! -woali na przemiany i ze wszystkich progw dary si krzyki, a co gortsze wybiegay kiej oszalae; gdzie ju pacz si rozlega i ttenty biegncych naprzeciw... Jeno trepy kapay i boto si otwierao, tak wyrywali za koci na topolow -ale nadugiej, zadeszczonej drodze jeno mtne kaue stay i siwiy si koleiny, gboko wyrznite. Ni ywej duszy nie wypatrzy pod sczerniaymi od pluchy topolami. Cho srodze zawiedzeni, bez namysu i w dyrdy rzucili si na drugi koniec wsi, za myn, na drog od Woli, boi tamtdy mogli powraca. Hale c, kiej i tamj byo pusto! Deszcz zacina przysaniajc szar kurzaw szeroki, wyboisty gociniec; gliniaste wody rowami waliy, w bruzdach burzya si woda i drog te szoroway strugi spienione, a rozkwite ciernie, brzece zielonawe pole, skulay zzibe kwiaty. Wrony kouj gr, to plucha przejdzie! -rzeka ktra prno wypatrujc. Posunli si jeszcze dziebko, gdy od spalonego folwarku ktosik zamajaczy na drodze i ku nim si zblia. Dziad to by lepy i wszystkim znany; pies, ktren go wid na sznurku, zaszczeka zajadle i j si ku nim rwa, lepiec za nasuchiwa pilnie, kij gotujc ku obronie, ale dosyszawszy rozmowy przyciszy pieska i pochwaliwszy Boga rzek wesoo: -Miarkuj, co to lipeckie ludzie... h? I co sporo narodu... Dziewczyny go obstpiy i nue rozpowiadajedna przez drug. -Sroki me opady i wszystkie naraz skrzecz! -mrukn nasuchujc uwanie nawsze strony, gdy cisny si z bliska. Kup ju wracali, dziad w porodku wlk si hutajcy na kulach i nogach pokrconych, wypiera naprzd ogromn, lep twarz. Policzki mia czerwone i spane, oczy bielmem zasnute, brwie siwe i krzaczaste, nochal kiej trb, a brzucho niezgorzej wzdte. Cierpliwie sucha, a wymiarkowawszy przerwa im trajkoty: -Z tymem i pieszy do wsi. Niechrzczony jeden powiedzia mi w sekrecie, co Lipczakidzisiaj wracaj z kreminau! Wczoraj mi rzek, myl sobie, jutro do dnia skocz i pierwszy dam zna. Jake, szuka takiej wsi jak Lipce! A ktre to wpodle drepc? -bo nie poredz po samym gosie rozezna?! -Marysia Balcerkwna!... Nastka Gobiw!...Ulisia sotysowa!... Kbowa Kasia!... Sikorzanka Hanusia! -woay wszystkie. -Ho! ho! sam ci to kwiat pannowy wyszed! Widzi mi si, co wam byo pilno do parobkw, a dziadem musita si kontentowa!... he? -A nieprawda! po ojcw wyszlim -zawrzeszczay. -Loboga, dy lepy jezdem, ale nie guchy! -a baranic gbiej nacisn. -Powiedziay we wsi, e ju id, tomy wyleciay naprzeciw! -A tu nikaj nikogo! -Jeszczek za wczenie; dobrze, by na poednie zdyli gospodarze, bo chopaki tomoe i do wieczora nie cign... -Jake; razem ich puszcz, to i razem przyjd! -A moe si w miecie zabawi? mao to tam pannw?... c to im za niewola do waju si pieszy?... he! he! -przekomarza si miejcy. -A niech si zabawi! nikto za nimi nic pacze! -Juci, w miecie nie brakuje tych, co w mamki poszy albo w piecach u ydw pal... takie bd im rade -szepna chmurnie Nastusia. -Ktren mieskie wycieruchy przekada, o takiego adna nie stoi! -Dawnocie, dziadku, w Lipcach nie byli? -zagadna ktra. -A dawno, co na jesieni! Zimowaem se u miosiernych ludzi, we dworzem przesiedzia zy czas. -Moe we Wlce? u naszego? co? -A we Wlce! Ja ta zawdy za pan brat z o mich, i prosto w zna, kiej te brzuchy48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAmP cn%? cod cp)RcqW7;dziedzicami i z dworskimi pieskami: znaj me i nie ukrzywdz! Day mi ciepy przypiecek, warzy, ile wlazo, tom bez cay czas powrsa krci i Boga chwali. Czek si wyporzdzi i pieskowi te niezgorzej boki wydobrzay! Ho! ho! dziedzicmdry: z dziadami trzyma i wie, e torb i wszy za darmo mia bdzie... he! he! - a brzuchem trzs i ypa powiekami od miechu, a wci rajcowa. -A da Pan Jezus zwiesn, sprzykrzyy mi si pokoje i dworskie przypochlebstwa, zacnio mi si za chaupami i tym wiatem szerokim... Hej, deszczyk ci to siepie kiej czyste zoto, ciepy i rzsisty, i rodzcy, jae wiat pachnie mod traw... Kaj to lecita? Dzieuchy?! Dosysza naraz, e poniesy si z miejsca, ostawiajc go przed mynem. -Dzieuchy! Ale adna ju nie odkrzykna: dojrzay kobiety, cignce nad stawem ku wjtowej chaupie, i do nich migay. Z p wsi ju si tam zbierao, by si co rzetelnego dowiedzie. Wjt snad wsta niedawno, bo jeno w portkach siedzia na progu owijajc onucami nogi, a o buty krzycza na on. Przypady do niego z wrzaskiem, zadyszane, obocone, ktre jeszcze nie myte ni czesane, a wszystkie ledwie zipicez niecierpliwoci. Da si im wyrajcowa, buty co ino sademwysmarowane nacign, umy si w sieni i, poczesujc kudy w otwartym oknie, rzuci drwico: -Pilno wama do chopw, co? Nie bjta si,wracaj dzisiaj z pewnoci Matka, daj no papier; co go to stjka przynis... za obrazem ley. Obraca go w garciach, a trzepnwszy we palcami rzek: -Wyranie stoi o tym jak w... Tak jak krzecijany wsi Lipec, gminy Tymw, ujezda... --a czytajta se same! Wjt wama mwi, co wracaj, to prawda by musi! Rzuci im papier, ktren szed z rk do rk, i chocia adna nie wymiarkowaa ni literki, e to by urzdowy, przypinay si do niego, wlepiajc oczy z jak trwon radoci, kiejby w obraz, a dosta si Hance, ktra, wziwszy przez zapask, oddaa z powrotem. -Kumie, czy to wszystkie wracaj? -spytaalkliwie -Napisane, co wracaj, to wracaj! -Razem brali ca wie, to i razem puszcz!-ozwaa si ktra. -Wstpcie, kumo; przemiklicie dziebko! -zapraszaa wjtowa, ale Hanka nie chciaa, nacigna zapask na czoo i pierwsza ruszya z nawrotem. Wolniuko jeno sza, ledwie dychajca z radoci a strachu zarazem. -Juci, co i Antka wrc, juci! -pomylaa wspierajc si naraz o pot, bo tak j w doku cisno, e omal nie pada. Dugo apaa powietrze zgorczkowanymi wargami... Nie, niedobrze si jeszcze czua, dziwnie sabo. -Wrci Antek, wrci! -rado j rozpieraa do krzyku, a jednoczenie jy j przenika strachy jakie, niepewnoci, obawy jeszcze zgoa ciemne. Coraz wolniej sza i ciej, usuwajc si pod poty, bo ca drog waliy kobiety, leciay szumnie, e miechami, rozwrzeszczane i janiejce radoci, a niebaczc na pluch, kupiy si pod chaupami,to nad stawem i rajcoway zawzicie. Dopdzia j Jagustynka. -Juci, e wiecie! no, to dopiero nowina. Czekam na ni co dnia, a kiej przysza, zwalia me kiej pa w ciemi. Od wjta idziecie? -Przytwierdzi i nawet z papieru o tym przeczyta. -Przeczyta, to juci, e pewne! Chwaa ci,Panie, powrc chudziaki, powrc gospodarze! -szeptaa gorco rozwodzc rce. zy posypay si jej z wyblakych oczu, aHanka si zdumiaa. -Mylaach, e zapomstujecie, a wy w bek,no, no!... -Co wy? ! w tak por bych pomstowaa! Czowiek jeno z biedy da czasem folg ozorowi, ale w sercu co inszego siedzi, e czy chce, czy nie chce, a z drugimi radowa si musi albo i smuci... Nie poredzi y z osobna, nie... Przechodziy koo kuni: moty biy hukliwie, ogie bucha czerwony z ogniska,a kowal obrcz naciga na koo pod cian. Spostrzegszy Hank wyprostowa si i wpar oczy w jej rozgorczkowan twarz. -A co?... doczekay si Lipce wita!... wracaj pono niektre: -Wszystkie wracaj, wjt o tym czyta! -poprawia go Jagustynka. -Wszystkie, zbjw przecie tak zaraz nie wypuszcz, nie... Hance a si w gowie zakotowao i sercedziw nie pko z blu, ale zdzierya uderzenie i odchodzc rzeka mu ze straszn nienawici: -By ci ten psi ozr przyrs do podniebienia! Przypieszya kroku uciekajc od jego miechu, co jakby kami chwyta za serce. Dopiero z ganku obejrzaa si na wiat. -Mae si i mae... ciko bdzie z pugiem,wyjecha na rol Udawaa spokj: -Ranny deszcz i starej baby taniec niedugotrwaj. -Trza bdzie tymczasem sadzi ameryki podmotyczk. -Kobiet ino patrze; spniy si bez t nowin, ale przyjd... byam u nich z wieczora, wszystkie si obiecay na odrobek. W izbie ju ogie buzowa; ciepo byo i janiej nili na dworze. Jzka skrobaa ziemniaki, a dzieciak wrzeszcza wniebogosy mimo zabawia starszych dzieci. Hanka przyklknwszy przed koyskja go karmi. -Jzia, niech Pietrek narzdzi deski, gnj bdzie wywozi od Florki na te zagony kielePaczesiowego yta. Nim plucha przejdzie, par fur wywiezie... co si ma wasa po prnicy! -Przy was to nikto z leniem si nie stowarzyszy. -Bo i sama kulasw nie auj! -powstaa chowajc piersi. -Hale, ady bym na mier zapomniaa, przeciek to od poednia witko! Proboszcz procesj zapowiada, odoon ze witegoMarka na oktaw... -Przeciek to ino w krzyowe dni bywaj procesje!... -Z ambony zapowiada na dzisiaj, to musi, co i bez krzyowych dni mona chodzi do figur i wici granice. -Chopaki bd bray dzisiaj na pokadank po kopcach! -zamiaa si Jzka do wchodzcego Witka. -Id ju, id. Bieyjcie z nimi, a zarzdcie, co potrza. Ja ostan w chaupie, obrzdz i niadanie zgotuj. Jzka z Witkiem bd donosili ziemniaki na pole! -zarzdzaa Hanka wyzierajc na komornice, ktre pookrcane w pachty i zapaski, e ledwie im byo oczy wida, z koszykami na rku i motyczkami, schodziy si pod cian otrzepujc trepy o przyciesie. Powieda je zaraz Jagustynka przez przeaz nad poln drog, kaj tu przy brogu leay czarne, przesike wod zagony. Stany wnet do roboty, po dwie na zagonie, gowami do siebie -dziubay motyczkami doki, a wraziwszy we ziemniak, przygarniay go ziemi, okopujc zarazem w poprzeczne rzdki. Cztery robiy, stara bya jeno na przyprzk, do poganiania. C, kiej robota sza niesporo!... rce grabiay z zimna i w bruzdach byo mokro,w trepy nabierao si wody, a szmaty na nic si maray w bocie, bo deszcz, cho ciepy i coraz drobniejszy, my cigiem, rozpryskujc si po skibach, a trzepic po sadach, co zwiesiy okwiecone gazie nad drog i z jak luboci nastawiay si na pluch. Ale ju szo na odmian: kokoty piay, niebosi stronami podnosio niezgorzej przetarte, jaskki jy miga powietrzemkiejby na zwiady, a za wrony uciekay z kalenic i niesy si cichuko a nisko nad polami. Baby gmeray przygite do zagonw, podobne do kbw szmat przemoczonych, poredzajc, wolniuko robic, a z dugimi odpoczynkami, e to na odrobek przyszy, a dopiero stara, obsadzajca grochem piechot nadbrudzia zacza w gos rozgldajc si dokoa: : -Niewiela dzisiaj gospody w polu ni na ogrodach. -Chopy wracaj, to nie robota im w gowie! -Pewnie, tuste jado narzdzaj i pierzynygrzej... -Przemiewacie, a samej jae ysty do nichdrygaj! -rzeka Kozowa. -Nie wypr si, co mi ju Lipce obmierzy bez chopw. Staram przeciek, ale prosto powiem, e cho to s juchy, ajdusy, widlerze i zabijaki, a niech si jawi choby i ta najgorsza pokraka, to zarno z nim raniej iweselej; i lekciej na wiecie. Ktra co inszego powie, zee jak pies. -Wyczekay si na nich kobiety kiej kania nadeszcz! -westchna ktra. -Niejedna to czekanie ciko przypaci, a dzieuchy najprzdziej... -e i trzy kwartay nie min, a dobrodziej chrzci nie nady... -Stare, a baj trzy po trzy: dy na to Pan Jezus stworzy kobiet! nie grzech mie dziecko! -podniesa gos przekornie Grzeli zkrzyw gb kobieta. -A wy cigiem swoje: zawdy za bkartami stoicie! -A zawdy, jae do samej mierci kademu do oczu stan i rzekn: bkart czy nie -zarwno ludzkie nasienie, prawo ma na wiecie jedno i jednako je Pan Jezus szanuje, wedle zasug jeno a grzechw... Zakrzyczay j wymiewajc wzgardliwie. Zabia rce i pokiwaa gow. -Szcz Boe na robot! jake idzie? -krzykna Hanka z przeazu. -Bg zapa! dobrze, ino mokro. -Nie brakuje ziemniakw? Przysiada nieco na erdce. -Donosz, ile potrza; jeno mi si widzi, co za grubo krajane... -Za grubo, dy ino na p, przeciek u mynarza co drobniejsze ziemniaki cae sadz. Rocho powiedzia, e takie s dwa razy plenniejsze. -Musi, miemiecka to moda, bo jak Lipce Lipcami, zawdy si ziemniaki krajao na tyla, chyla oczkw miay -kwkaa sprzeczliwie Gulbasowa. -Moicie, przeciek dzisiejsi ludzi nie gupsi wczorajszych... -Hale, tera jajo chce by mdrsze od kury istadu przewodzi... -Rzeklicie! Ale po prawdzie, co poniektre, cho lata maj, rozumu nie nabyy! -zakoczya Hanka cofajc si z przeazu. -Zadufana w sobie, jakby ju na caej gospodarce Borynw siedziaa -mrukna Kozowa obzierajc si za ni. -Poniechajcie jej: szczere zoto, nie kobieta! Nie wiada, czyby si nalaza od niej lepsza i mdrzejsza. Co dnia z ni siedz, a oczy i rozumienie mam. Naci erzpiaa si ona i przesza krzye, e niech Bg broni... -Czeka j jeszcze niejedno... Jagna w chaupie, i skoro Antek wrci, cudeka si tu zaczn i breweryje, bdzie czego sucha... -e Jagna z wjtem si sprzga, cosik mi o tym bknli -prawda to? Zamiay si z Filipki, e pyta, o czym ju wrble wiergoc. -Nie rozpuszczajta ozorw: i wiater czasem sucha i roznosi, kaj nie potrzeba! -zgromia Jagustynka. Przygiy si do roli, dziabki migay szczkajc niekiej o kamienie, a one rajcoway zawzicie ca wie obgadujc: Za Hanka sza od przeazu chykiem pod winiami, bo j chwytay za gow obwisei przemoczone gazie, jakby nabite zbielaym ju pkowiem i listeczkami. Posza w podwrze przeglda gospodarstwo. Od samych wit prawie si nie wychylaa zdomu, e to pogorszyo si jej po wywodzie. Dzisiejsza nowina zerwaa j z ka i trzymaa na nogach, e cho si chwiaa na kadym kroku, zagldaa po ktach lc si coraz barzej. A to krowy byy jako osowiae i do p bokw w gnoju, prosiaki co za mao przyrosy, nawet gsi wydaway si dziwnie niemrawe, jakby zamorzone. -Ady by cho wiechciem wytar waacha! -wsiada na Pietrka, wyjedajcego do gnoju, ale parobek cosik mrukn zego i pojecha. W stodole nowa zgryzota: w kupie ziemniakw, lecych na klepisku, pyska se w najlepsze Jagusin wieprzek, za kury grzebay w poladzie, ktren dawno mia by zniesiony na gr. Skrzyczaa za to Jzk i do Witkowych kudw skoczya, ledwie si chopak wylizgn i uciek, a dziewczyna bekiem i skarg si zaniesa: -Haruj cigiem kiej ko, a wy krzyczycie: Jagnie, co si cae dnie wakoni, to przepuszczacie! -No, cicho, gupia, cicho! Sama widzisz, co si tu wyrabia... -Mogam to wszykiemu uradzi? co? -No, cicho! Nieta ziemniaki, bo zbraknie kobietom! Daa ju spokj krzykom. -Prawda, dziewczyna wszystkiemu nie uradzi, a najemniki!... Boe si zmiuj. Od rana ju zachodu wygldaj. Dorabia si w najemnikw to jakby wilki zgodzi do owiec wodzenia. Przez sumienia s ludzie: Rozmylaa z gorycz, wywierajc ca zo na wieprzaku, jae z kwikiem pogna, e go to i apa jeszcze po swojemuza ucho odprowadza... Do stajni potem zajrzaa, ale jakby po now zgryzot -ano klacz obgryzaa pusty b, a rebak, utytany kiej winia, somwyciga z podciki. -Kubie by serce pko, kiejby ci takim zobaczy -szepna zakadajc im za drabk siano i gaszczc po miciuchnych aciepych chrapach. Ale ju nie posza dalej: ogarno j naraz zniechcenie i taki pacz chyci za gardziel,e wsparszy si o barg Pietrkowy zaryczaa, sama nie wiedzc laczego. Tak zbrako jej si, e opada w sobie kiejten kamie ciki Ju nie moga uredzi doli, mj Jezu, nie moga, a to poczua si taka opuszczona na wiecie, jako to drzewo rosnce na wywieisku, samotne i nakad za przygod wystawione! Ani wyalisi przed kim! I ani koca przewidzie zejdoli! Nic, jeno cigiem tru si zgryzot i pakaniem... nic kromie udrki wiecznej i czekania na gorsze... rebak liza j po twarzy, e bezwolnie przytulaa gow do jego karku i zanosia si coraz boleniej. C jej ta po gospodarce, po bogactwie, po ludzkim uwaaniu, kiej la siebie nie miaa ani jednej chwili szczliwoci w caym yciu, nic zgoa! Skarya si tak aonie,jae klacz zaraa ku niej, targajc si na acuchu. Zawleka si do izby i przysadziwszy do piersi rozkrzyczanego chopaka zapatrzyasi bezmylnie w zapocone szyby, zbrudone ociekajcymi kroplami. Dziecko jako matyjasio skamlc i popakujc. -Cicho, maluki, cicho!... wrci tatulo, przywiezie ci kuraska... wrci, synka na ko wsadzi... cicho, maluki: A, a, a! kotki dwa! szare bure obydwa!... Wrci tatulo, wrci! -przypiewywaa hutajc go i chodzc po izbie. -A moe i wrci! -potwierdzia sobie przystajc nagle. Pomie j ogarn, moc rozprya przygite plecy i taka rado wstpia w serce, e si ju rwaa do komory rzn kawa wininy la niego, e ju po gorzak chciaa posya la niego, nawet ju ku skrzyni sza, by si przyodzia witeczniela niego -ale nim to uczynia, przypominki sw kowalowych spady na obolae serce kiej jastrzbie ostrymi pazurami, zmartwiaa na miejscu, obzierajc si jenopo izbie rozpalonym wzrokiem, jakby za ratunkiem, nie wiedzc znw, co myle, copoczyna... -A jak nie wrci? Jezu! Jezu! -jkna chwytajc si za gow, Baa si tego mwi, a gos ten hucza w niej kiej w studni: gotowa si, wrza i wzbiera w piersiach krzykiem strachu. Dzieci jy si za by wodzi i krzycze, wycigna je za drzwi, zabierajc si do narzdzania niadania, bo ju Jzka zagldaa do izby wietrzc akomie, czy zgotowane. zy usta musiay i bolecie przytai si w duszy, bo jarzmo codziennego trudu w karksi wpijao przypominajc, e robota czeka nie moe... Uwijaa si te, jak moga, cho nogi si pod ni pltay i wszystko leciao z rk. Jeno wzdychaa aonie, z jak puszczajc niekiedy, a we wiat zamglony tsknie spogldajc... -Czy to Jagusia nie wyjdzie do sadzenia? -wrzasna Jzka przez okno. Hanka odstawia gar z barszczem i na drug stron pobiega. Stary lea na bok, twarz do okna, jakby patrzc na Jagn, czeszc dugie, jasne wosy przed lusterkiem, na skrzyni ustawionym. -Czy to dzisiaj wito, e do roboty nie wychodzicie?... -Z rozplecionymi wosami nie polet... -Od witania, moga je ju dziesi razy zaple! -Mogam, ale nie zapletam! -Jagna, wy tak ze mn nie igrajcie! -Bo co? Odprawicie mnie moe albo wytrcicie z zasug? -warkna hardo nie pieszc si z czesaniem-nie u was siedz inie na waszej asce! -A ino kaj? co? -U siebie jezdem, bycie sobie to baczyli... -Niech ociec zamr, to si pokae, czy u siebie jeste! -Ale pki yj, to ja waju mog drzwi pokaza. -Mnie! mnie! -skoczya jakby biczem podcita. -Przyczepiacie si cigiem do mnie kiej rzepdo ogona! Marnego sowa wam nie mwi, awy ino huru buru jak na tego ysego konia...-Podzikuj Bogu, e gorszego nie oberwaa! -rozczapierzya si gronie. -Sprbujcie: inom jedna sierota, ku mojej obronie nikto nie stanie, ale uwidzicie, czyje ostanie na wierzchu! Odgarna wosy z twarzy i srogie, pene zawzitoci oczy uderzyy kieby noem, jae Hank z miejsca taka zo poniesa, i ja wytrzsa piciami a krzycze, co ino lina przyniesa. -Grozisz! Zacznij ino, zacznij! Niewinitko, sierota pokrzywdzona... Juci... Dobrze ludzie wiedz, co wyrabiasz! W caej parafii wiedz o twoich sprawkach. Nie razci ju widzieli z wjtem w karczmie, nie dwa! A wtedy, com ci po pnocku drzwi otwieraa, wracaa z pijatyki, z na, kiej te brzuchy48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AArPcsX ctEcuS+ cvs9(ajdactwa, pijana bya kiej winia... Do czasu dzban wod nosi, do czasu... Nie bj si, kto w gonoci yje, o tym cicho mwi! Skoczy si twoje panowanie, e ni wjt, ni kowal ci nie obroni, ty... ty!... Jae si zakrztusia z krzykw. -Robi, co robi, a kademu wara do mnie jak temu psu! -wrzasna nagle, odrzucajcwosy na plecy, kiejby t przygar lnu najczystszego Rozjuszona ju bya i gotowa nawet do bitki, bo jae si caa trzsa; rce jej latay kole bioder i tak srogo ciepaa lepiami, e w Hance opado serce, zmilkaitrzasnwszy jeno drzwiami ucieka z izby. Ale po tej ktni rucha si nie moga, siada z dzieckiem pod oknem, a Jzka zajmowaa si podawaniem niadania. Dopiero kiej si znowu porozchodzili do roboty, zebraa si jako w sobie i, poniechawszy robt, wybraa si do ojca, ktren zachorza ju par dni temu, ale z p drogi zawrcia do chaupy. Tak si w niej roztrzso, e ani sposb i byo. A za potem, cho przysza nieco do si, rkoma jeno robia, bezwolnie prawie, a gwnie mylaa o Antku, we wiat si zapatrujc daleki... Pogoda si te robia, deszcz usta, kapaojeno z dachw i z drzew, e to wiater j otrzsa gazie, drogi siwiy si kauami, wiat stawa si coraz janiejszy. Rachowali, co na przypoudnie soce pokae si niechybnie, bo ju jaskki latay gr; biae, przezocone chmury szy po niebie stadami, a z pl ciepo buchao i ptasi wrzask podnosi si w sadach, jakby onieonych kwiatami. Za wie galanto pogoniaa; kurzyo si ze wszystkich prawie kominw, smaczne jadanarzdzali, rado wydzieraa si z chaupibabie jazgoty niesy si od chaupy do chaupy, dzieuchy przyodzieway si witecznie; wstgi zaplatajc w kosy, niejedna w dyrdy leciaa po gorzak, bo yd, ucieszony powrotem chopw, dawa na brg, ile kto ino chcia, a coraz to ktosik wazi na drabin i z dachw przepatrywa pilnie wszystkie drogi biegnce od miasta... Tak si zajy porzdkami, e mao ktra sza w pole; nawet gsi zapomniay powygania nad rowy, e ggay wrzaskliwie w podwrzach, za dzieciska, puszczone dzisia na wol i nie przykarcane,wyprawiay po drogach takie breweryje, eniech Bg broni! Starsze, z dugachnymi tykami; zwijay si na topolowej, skrabic si na drzewa i spychajc wronie gniazda, e wystraszone ptaszyska, kiej chmura sadzy; kooway wysoko z aosnym, jkliwym krakaniem; a znowuj drugie, mniejsze, ganiay lepego konia ksiego, zaoonego do beczki na saniach, chcc go napdzi z wyszego brzegu do stawu, jenoco ko mdrala nie da si zay z maki. Niekiedy, ju nad samiutk krawdzi, przystawa jakby na zo, eb spuszcza,guchn na wrzaski, cierpliwie si otrzsajc z bota i grud, ktrych mu nie szczdzili. Ale skoro poczu, e mu na beczk wa i do uzdy ju sigaj, ra gronie i ponosi, skrcajc z naga w najwiksz kup zberenikw i rozlatywalisi z krzykiem. Dobre par pacierzy tak sizabawiali, jae go w kocu i zmanili podtykajc pod chrapy wieche zapalony, ekonisko zestrachane rzucio si w bok, akuratnie prosto na przywarte opotki Borynowe. Wywali wrtnie i tak si w nie zaplta orczykami, e go dopady z bliska i daleje pra batami, co ino wlazo. Kulasy byby sobie poama w erdkach, kieby nie Jagna, ktra dosyszawszy krzykikijem rozpdzia wisusw i wywieda go nadrog, ale e ko wystraszony straci wiatr, nie wiedzc, w jak stron si obrci, a chopaczyska czaiy si za drzewami, powieda go na plebani. Drk midzy ksiym ogrodem a Kbami go poprowadzia, gdy wanie bryczka organistw zajechaa przed ich dom stojcy w gbi. Organicina ju bya na siedzeniu, a Jasio caowa si przed progiem z rodzin. -Konia przywiedam, bo dzieci go poszyy... -zacza niemiao. -Ojciec, krzyknij na Walka, niech go odbierze! Te, ryfo jedna, konia samego porzucasz, eby nogi poama, co? -gruchna na parobka. Jasio, spostrzegszy Jagn, jeno mign oczyma po ojcach i rk do niej wycign. -Zostacie, Jagu, z Bogiem. -Do klasw to ju? Za serce j cosik cisno, jakby al cichy.-Na ksidza go odwo, moja Borynowo! -napuszaa si dumnie. -Na ksidza! Podniesa zdumione oczy na niego. Siada wanie na przednim siedzeniu, plecami do koni. -Bd duej patrza na Lipce! -zawoa ogarniajc przytulajcym spojrzeniem opleniae dachy ojcowej chaupy i te sady,lnice rosami a kwiatami obwalone. Konie ruszyy truchcikiem. Jagna posza w trop tu za bryczk. Jasio krzycza jeszcze cosik do sistr, buczcych pod domem, a patrza jeno na ni jedn: w jej modre, zwilgotniae oczy, kieby ten dzie majowy bardzo cudne; na jej gow jasn, oplecion warkoczami, co jak grubachne postronki leay potrjnie nad biaym czoem, zwisajc jeszczek pkolicie kiele uszu, na jej twarz bialuchn i tak liczn, i do ry polnej podobn. Ona za sza prawie bezwolnie, jakby urzeczona jego oczyma jarzcymi, wargi si jej trzsy, e zbw zawrze nie moga, serce lubo dygotao, a oczy szy zanim pokornie, zgoa truchlejc z dziwnej sodkoci... Jakby j sen zmorzy nagy i tym pachncym kwiatem niepamici zasypywa...Dopiero kiej bryka skrcia ku topolowej, rozerway si ich oczy, puciy te parzceogniwa i rozprysny si tak doszcztnie, jae uderzya si pojrzeniem o pusty wiatiprzystana nagle. Jasio macha czapk na poegnanie. Wjedali ju w mrok topoli. Rozgldaa si dokoa, oczy trc, jakby ze snu wyrwana. -Jezu, taki to by lepiami do samego pieka zaprowadzi... Otrzsna si jakby z tych parzcych, spojrze Jasiowych. -Organistw syn, a kiej dziedzicw si widzi... I ksidzem ostanie, moe jeszcze do Lipiec go dadz!... Obejrzaa si; bryka ju znikna, turkot jeno dochodzi i gosy pozdrowie zamienianych z przechodzcymi. -Taki mleczak, dzieciuch prawie, a niech spojrzy, to jakby kto drugi wp obj, jae cigotki bier i w gowie si mci... Wzdrygna si oblizujc czerwone wargi, a przecigajc si pr꿹co, z luboci... Chd j nagle przej. Dopiero spostrzega, e jest z go gow, boso i prawie w koszuli, bo tylko w jakiej podartej chucinie na ramionach. Sczerwienia si przywstydzona i ja stronami przebiera si ku domowi. -Chopy wracaj, wiecie to? -krzykay do niej dzieuchy z opotkw, to kobiety, to dzieci nawet, a wszystkie zadyszane i ledwie zipice z radoci -No to co? -rzeka ktrej ju prawie ze zoci. -Wracaj!... mao to? -zdumieway si jej oziboci. -Tyla z nimi, co i przez nich! Gupie! -mruczaa, przykro tknita, e to kada kiej zwariowana wygldaa swojego... Zajrzaa do matki. Jdrzych by jeno, pierwszy raz dopiero zwlk si z barogu,przetrcony kulas mia jeszcze spowity w szmaty, koszyk wyplata na progu i pogwizdywa srokom, acym po potach. -Wiesz to, Jagu?... Wracaj nasi!... -Dy ju kiej te sroki cay wiat to jedno rozpowiada! -Wiesz, a Nastusia to prosto od rozumu odchodzi, e i Szymek wrci... -Czemu to? -Bysna lepiami srogo, po matczynemu. -I... nic... A to me znowuj kulas rozbola... -zajka strachliwie. -Cichoj, cierwy -rzuci patykiem w sie na rozgdakane kwoki. Niby to rozciera nog bolc, a pokornie zaglda w jej twarz dziwnie omrocza. -Kaj to matka? -Na plebani poszli... Jagu, o Nastce to mi si ino tak wypsno... -Gupi; myli, co o tym nikto nie wie! Pobier si i tyla... -A bo to matka pozwolestwo dadz, kiej Nastu ma jeno morg? -Pyta si bdzie, to nie pozwol. Hale, lata ju parob ma, to i rozum swj powinien mie, bych wiedzie, co i jak... -A ma, Jagu, ma, i kiej si uwemie i pjdzie, udry na udry, to i matki nie posucha, na zo si oeni, swj gront odbierze i na swoim postawi. -Ple, kiej ci ciepo, ple, bych ci jeno matka nie posyszeli! Markotno j przeja. Jake! taka Nastka, a i to zabiega o chopa, i to ma swoje radocie, a drugie dzieuchy to samo. Wciekn si chyba dzisiaj, bo do kadej ktosik powrci, do kadej. -Prawda, dy wszystkie powrc... -Porwaa j naga, niecierpliwa rado, e porzucia wystraszonego Jdrzycha i skwapnie poniesa si do chaupy szykowai robi porzdki na przyjcie, jak i drugie, iczeka gorczkowo powracajcych, jak i caa wie w tej chwili. Zwijaa si tgo, jae przypiewujc z radoci a z utsknieniem, i nie raz jeden wybiegaa patrze na drogi, kaj i wszystkiewisiay oczyma. -Kogo to wygldacie? -zagadn j ktosik niespodzianie. Jakby j kto przez ciemi zdzieli, zblada,rce jej opady kieby te skrzyda przetrcone i serce zadygotao z aoci. Prawda, na kogo to czeka? przeciek nikomu do niej niepieszno, przeciek na wszystkim wiecie sama jest jako ten koek!... -Tyle co moe Antek!... -dodaa trwonie. -Antek! -wyszeptaa cichuko, serce jej wezbrao westchnieniem i przypominki przewiay przez pami kiej te mgy nike i kiej sen cudny, ale dawno ju niony. Moe i wrci! - dumaa. ... Cho kowal jeszcze wczoraj upewnia, e go z drugimi z kreminau nie puszcz, e na dugie lata tam pozostanie: -A moe go i puszcz! -Przywtrzya goniej, jakby ju wychodzc myl i oczekiwaniem naprzeciw, ale bez radoci, bez uniesienia i z jak przyczajon w sercu trwon niechci. -A niech se wrci! co mi tam z niego! -ciepna si niecierpliwie. Stary j cosik bekota... Zadem si odwrcia od niego z obmierzoci, nie podajc je, cho wiedziaa, e o to skamle po swojemu. -By ju raz zdech! -rozsroya si nagle iaby go straci z oczu, na ganek znowu posza. Kijanki trzepay nad stawem i kaj niekaj pod drzewami czerwieniy si kobiety pierce. Suchy, leciuki wiater ledwie co tyka wierzb zielonych, e zatrzchy si niekiedy. Soce co ino miao si wyupa zza biaych chmur, e ju polnieway kaue i po gadzi stawu tacoway zotawe migoty. Deszczowe mgy ju opady, e z szarych, kamiennych potw wynosiy si coraz barzej na jani powietrza rozkwitajce sady, kieby te wielgachne snopy kwietne, wionce zapachami i pene ptasich wiegotw, mynturkota ostro, a z kuni rozlatyway si dwikliwe, przejmujce bicia motw, za ludzkie gosy i cay ten rwetes przygotowa by jako to pszczelne brzczenie wrd drzewin. -A moe go i obacz! -dumaa wystawiajc twarz na wiater i na te rosy skapujce z obsychajcych kwiatw i lici. -Jagu! nie wyjdziecie to do roboty? -wrzasna Jzka z podwrza. Ani jej do gowy przyszo si opiera: zabraa motyczk i zaraz posza do kobiet.Odpada j moc i ch sprzeciwu, a nawet rada poddaa si przykazowi, ktren j wyrywa z myle i niepewnoci. Przejmowaa j jeno dziwna tskno, e jae zy nabiegay do oczu, a dusza si kajci rwaa. Tak si przypia do roboty,e komornice ostay daleko na zajdach, ale nie ustawaa, nie zwaajc na Jagustynkowe przycinki ni widzc babich lepiw, co j obiegay cigiem, kiej te psyprzyczajone dokliwego chwytu. Tylko niekiedy prostowaa si nagle, jako tagrusza ociaa kwiatem prostuje si na miedzy pod tkniciem wiatru i chwieje si dziebko, i patrzy po wiecie tysicami oczu, i pacze biaym, wonnym okwiatem po rozchwianych, zielonych zboach, i moezimy srogie spomina... Jagu o Antku mylaa niekiedy, a czciej Jasiowe oczy jarzce i Jasiowe wargi czerwone staway w pamici, i Jasiowy gos luby odzywa si w sercu tak sodko, jae smutki pierzchay i pojaniao w niej, e przygiwszy si barzej nad zagonem, czepia si ca moc utsknie tych wspominkw. Natur bowiem ju tak miaa, kieby te wiotkie trzmieliny czy chmiele dzikie, ktre zawdy czepi si musz jakiej gazi lebo kole pnia wyniosego owin -bych rosn mogy i kwitn, i y -za oderwane podpory i sobie ostawione, na pastw zej przygodzieacno id. A komornice, naszeptawszy si o niej do syta, e to ciepo ju si zrobio galante, pozrzucay z gw pachty i zapaski i wziy raniej pogwarza, czciej si przeciga, na poednie tskliwie wygldajc... -Kozowa, wyszacie -to obaczcie, czy chopw nie wida na topolowej? -Ani widu, ani sychu! -odrzeka, prno sina palcach wspinajc. -Gdzieby za tak rycho... nie zd przed mrokiem... karwas drogi... -I pi karczmw na rozjazdach! -zakpia po swojemu Jagustynka. -Chudziaki, biedota, kaj im tam karczmy bd w gowie! -Wymizerowali si tylachna czasu, nacierzpieli... -Taka im bya krzywda, e si w cieple wyspali i najedli po grdyk... -Juci, tyle tej dobroci zayy, co te karmiki na pokrzywach z plewami. -Dy o suchym ziemnioku, a lepiej na wolnoci -rzeka Grzeli kobieta. -Dopiero to smaki taka wolno! ho, tyla z niej biednemu, e moe sobie zdycha z godu, kaj mu si spodoba, bo sztrafu za to paci nie ka, ni go stranik do kreminau nie pojmie!... -wydziwiaa. -Prawda, moiciewy, prawda! ale co niewola, to niewola! -A co groch ze sperk, to nie ros na osikowym koku! -przedrzeniaa Jagustynka, jae wszystkie miechem gruchny. Odcia si cosik Filipka, ale moga t utrzyma wtr z takim pyskaczem i ozornic? Jagustynka nawydziwiaa nad ni,co ino wlazo, i ja cudeka wygadywa omynarzu, jako na brg daje stch kasz, a za pienidze te oszukuje na wadze. Za potem ju z Kozow na spk uyway na caej wsi, nie przepuszczajc nawet dobrodziejowi; a przewczc kadego zymi ozorami kieby przez te ostreciernie... Grzelowa sprbowaa broni poniektrych, ale j zakrzyczaa Kozowa: -Wy bycie radzi broni nawet takich, co kocioy rozbijaj... -Bo wszystki czowiek zarwno potrzebuje obrony! -szepna agodnie. -A ju najbarzej Grzela przed wasz maglownic... -Nie wam przestrzega poczciwoci, ktracie Bartka Koza kobieta! -rzeka twardo, prostujc si wyniole. Struchlay wszystkie czekajc, e skocz sobie do kudw, ale one jeno przewleky po sobie srogimi lepiami. Dobrze, co w sam por Witek przylecia zwoywa na obiad i kosze zbiera, e to witkowa mieli od poudnia. Mwiy ju mao wiele nawet przy obiedzie, ktren Hanka kazaa poda na ganku, bo soce si ju cakiem wykryo,cay wiat si rozjani, a wszystkie dachyi drzewa kwitnce, kiej tym bieluchnym niegiem przyprszone -pawiy si w przejrzystym, pachncym powietrzu. Dzie si roztoczy soneczny i cichy, wiater dziebko przegarnia po drzewinach,ale tak miciutko, kieby te rce matczyne gadziy pieciwie dzieciskie gbusie. witko te szczere stano, bo ju od poobiedzia nikto w pole do roboty nie wyszed, nawet bydo zegnali z pastwisk, e jeno poniektra biedota swoje zamorzone karmicielki wywodzia na postronkach popa kaj po miedzach lub nad rowami. A kiej soce odtoczyo si na par chopaz poudnia, jli si ludzie zbiera pod kocioem, wygrzewali si pod murami, przegwarzajc z cicha jako ci ptakowie wiergoccy w klonach i lipach, co wyniosym krgiem jae ku dachom kocioa sigay gaziami, ledwie przytrznitymi zieleni. Soce przypiekao niezgorzej, jak to zwyczajnie bywa po rannym deszczu. Kobiety zestrojone witecznie postaway kupami, a poniektre wyglday tskliwie za mur, na topolow, za lepy dziad siedzia wraz z pieskiem we wrtniach smtarza i pobone pienie wyciga jkliwie, uszami strzyg na wsze strony i potrzsa miseczk do wchodzcych. Wyszed rycho i dobrodziej w kom ubrany i stu, z go gow, e mu jae ysina byskaa w socu. Pietrek Borynw krzy uj, bo Jambro nie uradziby lecie tyla drogi, za wjt, sotys i ktra z tszych dzieuch wynieli chorgwie, co si jy zaraz rozwija na wietrze, trzepa i byska kolorami. Michaorganistw ponis wod wicon i kropido, Jambroy rozda brackim wiece,a organista z ksik w rku stan wpodledobrodzieja, ktren da znak, i ruszyli w cichoci przez wie okwiecon; nad stawem, jae we wodzie cichej odbijaa sicaa procesja. Sporo jeszcze kobiet i dzieci przyczao si po drodze, za na ostatku mynarz z kowalem pobok ksidza si dociskali. tyki, z na, kiej te brzuchy48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAwPEcxccy cz*c{R9)|S?+A na samym kocu, za wszystkimi, wleka si Agata, czsto pokaszlujc, i lepy dziad koleba si na kulach, jeno e od mostu zawrci i pono do karczmy pocign. Dopiero za mynem zastawionym, bo i umczony mynarczyk przysta do kompanii, zapalili wiecie, ksidz nadzia czarn, rogat czapeczk, przeegna si izaintonowa: Kto si w opiek... Zawtrowali z caego serca, jak kto umia,i ruszyli wzdu rzeki, kami, kaj peno byo jeszcze kau, a miejscami tak grzsko, e po kostki zapadali. Osaniajc wiato rkoma; rozwczyli si po wskiejdroynie, kiej raniec uwity z czerwonych, pasiastych weniakw. Rzeka migotaa w socu i wia si pokrtnie wskro k zielonych, nabitych kaj niekaj kpami tych i biaych kwiatkw. Chorgwie wiay si nad gowami, niby te ptaki wielgachne toczerwonymi skrzydami, krzy koysa si na przedzie,a gosy rozpiewane roznosiy si z wolna w cichym, przejrzystym powietrzu, spadajc na trawy, na kpy ozin jasnozielonych, na cierniowe krze, cae w biaociach kwiatw kieby w tych gzach przenajwitszych. Woda pluskaa o brzegi, gsto upstrzone kaczecami, kieby do cichego wtru pieniom i oczom leccym przed si w dale jasnego nieba, w rzek rozmigotan zotymi uskami, w te wsie widniejce na wyniach suchych, a ledwie znaczne w modrawym powietrzu wstgami sadw biaokwitncych. Ksidz szed z asyst tu za krzyem i piewa wraz z drugimi. -Co duo kaczek si podrywa! -szepn zezujc na prawo. -Przelotne, krzywki -odpar mynarz patrzc za rzek w niziny, zarose t, zeszoroczn trzcin i olchami, skd raz wraz podryway si ciko cae stada. -I bociakw co wicej nili zeszego roku.-Maj co re na moich kach, to si z caego wiata zwcz. -A ja swojego straciem, w same wita si gdzie zapodzia. -Do stada si pewnie przyczy, na przelocie. -Co to jest w tych uwaowanych redlinach? -Koskiego zba wsadziem ca morg... troch tu mokro, ale e mwi, co na suchyrok idzie, to moe si uda. -Byle nie tak, jak mj zeszoroczny: schyla si nie byo po co. -Kuropatkom si uda: sporo si ich tam wywiedo -artowa cicho. -Juci, pan jad kuropatwy, a moje siwki zbami dzwoniy o b... -Obrodzi si, to ju ksidzu dobrodziejowi zfurk jak uycz. -Bg zapa, bo i koniczyna zeszaroczna nietga; jeli susze przyjd, przepadnie! - westchn aonie i zacz znowu piewa. Dochodzili wanie pierwszego kopca, ktren by tak pokryty krzami rozkwitych tarnin, e wynosi si kiej biaa kopa, nastroszona kwiatami rozbrzczonymi pszczelnym rojem. Otoczyli go krgiem wiate rozchwianych, krzy si wznis zatknity w krzach, chorgwie si rozwiny nisko pochylone i ludzie przyklkli koem, jakby przed otarzem, na ktrym, w kwiatach i pszczelnym brzku zwiesny, objawi si majestat wity!... Wraz te ksidz odczytywa modlitw od gradu i kropi wod wicon wszystkie cztery strony wiata; i drzewiny, i ziemi, i wody, i te gowy chylce si pokornie, cay ten wiat rozdygotany cich radoci rostu i mocy, i szczcia, wszystko, co dol swoj poczynao i co martwe jest. Nard zaszumia now pieni i podnosi si raniej i weselniej. Ruszyli dalej, bierc si od razu na lewo, wpoprzek k, pod agodne wzgrza. Dzieci jeno duej si zatrzymay, e to Gulbasiaki z Witkiem, wedle starego obyczaju, sprawiay na kopcu poniektrym chopakom tg ani, e podnis si takiwrzask, jae ksidz im z dala wygraa. A za kami weszli na szeroki wygon graniczny, w gszcz smukych jaowcw, rosncych z kraja, jakby na stray pl rodnych. Wygon by szeroki, a krci tdy iowdy kiej rzeka zielon fal traw gsto nabitych kwiatuszkami, e nawet w starychkoleinach mrowiy si te mlecze i biae stokrotki. Kaj rozwalay si wielkie kamionki, obrose w ciernie, e trzeba je byo potem obchodzi, a gdzie znw stojaysamotnie dzikie grusze, cae we kwiatach i pszczelnym brzkiem rozpiewane i tak bardzo cudne i wite, jako te Hostie unoszce si nad polami, jae si klka chciao przed nimi a caowa ziemi, co je na wiat wydaa. A gdzie znowu brzzka si pochylaa, przyodziana w bielukie gzo i caa owionita zielonymi, rozplecionymi warkoczami, a tak czysta i drca w sobie,kiej ta dziewczyna do pierwszej komunii stajca. Podnosili si z wolna na wynioso, obchodzc lipeckie pola od pnocy, wzdumynarzowych rl, szumicych ytem. Ksidz szed za krzyem, za nim cisny si kupkami dziewczyny i co modsze kobiety, za w kocu, w pojedynk albo i po parze w rzdku, wleky si staruchy z Agat, kusztykajc daleko za wszystkimi. Dzieci jeno pltay si na bokach, chronic si ksiych oczu, bych mielej baraszkowa. A wynieli si na rwni, kaj i cicho stana wiksza, wiater usta zupenie, chorgwie zwisy, a nard si rozwlk na staje, e jako te kwiaty widniay kobiety wrd zieleni, za pomyki wiec dray skrami niby zotawe motyle. Niebo wisiao wysokie i czyste, tylko niegdzie leaa jaka biaa chmura, kieby owca na modrawych, nieobjtych polach, przez ktre nieso si ogromne, rozgorzae soce, zalewajc wiat ciepem i blaskami. Jeno pie si wzmoga: huknli z caej mocy i tak rozgonie, jae ptaki uciekay z drzew pobliskich; czasem kuropatka wystraszona furkna spod ng albo i zajczek wyrywa si gdziesik spod kotyry i gna na olep. -Oziminy dobrze id -szepn ksidz. -Ba! wczoraj ju pitk w ycie znalazem. -A kt to tak spapra?... -poowa gnoju na skibach. -Ziemniaki ktrej komornicy, jakby w krow przyorywaa. -Przecie brona wszystko wywlecze. Paskudziarze juchy! -Dy to parobek dobrodziejw przyorywa -wtrci cicho kowal. Dobrodziej si rzuci, ale zamilk i przypiewujc narodowi, chodzi oczyma potym nieobjtym rozlewie pl rodnych, co pogarbione i miejscami dziebko wzdte, jako te piersi matki karmicej, zday si dycha w sodkim wzbieraniu, bych co ino przypadnie do rozwartego ona, poywi si mogo i przytuli, i o doli srogiej zapomnie. Hej! szeroko niesy si oczy, i daleko, i przestrono, e caa procesja zdaa si jeno cigiem mrwek wrd zb, a gosy ludzkie tyle wayy nad polami, co te skowronkowe wiergotania. Soce si przetaczao ku zachodowi, e ju pozociay zboa, okwiecone drzewa rzucay cienie, za lipecki staw wybyskiwa rozgorza szyb z obrzey sadw, spienion biel kwiatw przytrznitych. Wie leaa niej, jakby we dnie michy wielgachnej, a tak przysoniona drzewami, e ino kaj niekaj dojrza szar stodo; jeden koci, co si wynosi biaymi murami ponad wszystkoi zotym krzyem na niebie wieci. Za po prawej rce idcych rozleway si rwnie, niby te nieprzejrzane wody szarozielone, z ktrych wynosiy si wsie gstymi kpami drzew okwieconych, krzyeprzydrone i drzewa samotnie rosnce. Oczy si tam niesy jak ptaki, ale nie signy w koujcym locie innych granic, kromie tych borw czerniejcych dokoa. -Co za cicho... aby deszcz w nocy nie przyszed... -zacz ksidz. -Nie bdzie: wytaro si na dobre i chd zawiewa. -Rano lao, a teraz wody ani znaku. -Zwiesna przeciek, to w mig przesycha -wtrci swoje kowal. Dosigli drugiego kopca, wgowego. Wielki by kiej usypisko; powiedali, e pod nim le pobite na wojnie. Krzy sta na nim niski a struchlay cakiem, przystrojony w zeszoroczne wianuszki a obraziki, ubrane firaneczkami, za z boku tulia si wyprchniaa, rosochata wierzba, okrywajc jego rany modymi pdami. Strasznie tur byo jako i pusto, e nawet wrble nie gniedziy si w dziuplach, a chocia naok leay rodzajne ziemie, kopiec by prawie nagi, odarte boki ciysi piachami, e jeno rozchodniki, kiej te liszaje, czepiay si niegdzie i sterczay suche badyle dziewanny i szalejw oskich. Od moru odprawili naboestwo i przypieszajc krokw, wzili si jeszcze barzej na lewo, na skro do topolowej drogi, mierzc pod sam las, jak wioda wska i wyjedona mocno drka. Ju zwart kup ruszyli, tylko Agata ostaaprzy kopcu, kryjomo odara szmat z krzya i podajc z dala za procesj zagrzebywaa j strzpkami po miedzach lajakiego zabobonu. Organista zaintonowa litani, ale cignli jospale, e piewa ino kto niekto, w pojedynk, bo kobiety rajcoway z cicha, rzucajc jeno w potrzebnym miejscu wrzaskliwie: Mdl si za. nami -za dzieciska wyparysi na wyprzdki i baraszkoway swawolnie, jae Pietrek Borynw, obzierajc si na proboszcza, mrucza zelony: -Obwiesie, juchy! zbereniki!... bo jak pa spuszcz! Ksidz, znuony ju sielnie, pot ociera z ysicy, a rozgldajc si po ssiednich rolach pogadywa z wjtem: -Ho, ho! tym ju groch powschodzi... -A prawda! wczesny by musi, rola doprawiona i idzie kiej br. -Ja siaem jeszcze na Palmow, a dopiero ky puszcza -Bo u do dobrodzieja na tym doku zimnica, a tu grunt cieplejszy. -I jczmiona ju im powschodziy, a rwne, jakby siewnikiem posiane. -Modliczaki dobre gospodarze, na dworsk mod w polu robi. -Tylko na naszych polach ani znaku jeszcze owsw i jczmionw. -Spnione wszystko, deszcze te przybiy,e nieprdko si rusz. -I spaprane, e niech Bg broni! -westchnksidz aonie. -Darowanemu koniowi w zby nie zagldaj -zamia si kowal. -Te, wisusy, uszy poobrywam, jak nie przestaniecie! -krzykn proboszcz na chopakw migajcych kamieniami za stadkiem kuropatw, szorujcych w poprzekzagonw. Przycichy z naga rozmowy, chopaki przywary po bruzdach, organista znw jbecze, kowal zawtrowa, jae w uszach zawierciao, a cieniukie gosy kobiet podniesy si jkliwym chrem, e litania rozwleka si nad polami, niby ten cig ptakw zmczonych dugim lotem i ju z wolna i coraz niej opadajcych. Parli si tak wrd pl zielonych dugim i rozpiewanym zagonem, e ludzie, pracujcy na modlickich polach, a nawet i na dalszych, podnosili si od roboty czapy zdejmujc, to przyklkajc na zagonach, gdzie za bydo zaryczao, podnoszc cikie, rogate by, a kaj znowu sposzony rebak odbieg maci, w cay wiat gnajc. Ze staje mieli jeszcze do trzeciego kopca i figury przy topolowej, gdy ktosik wrzasnz caych si: -Chopy jakie z lasu wychodz! -A moe to nasi? -A nasi! nasi! -buchno z kupy i kilkanacioro rzucio si naprzd. -Sta! Naboestwo pierwsze -nakaza ostro ksidz. Juci, e ostali, przedeptujc z niecierpliwoci. Zbili si jeno barzej w kup, stowarzyszajc jak popado, bo kadego dziw nie podrywao z miejsca, ale ksidz nie puci, przypiesza jednak kroku. Wiater skdci zawia, e wiece pogasy, chorgwie zatrzepay i yta, krze i ukwiecone drzewa jy si koleba, jakby kaniajc i do ng si chylc procesji. Ale nard, cho piewa coraz goniej, w dyrdy ju sun i oczy wpiera w br niedaleki, midzy drzewa przydrone, kaj ju wyranie bielay si kapoty chopskie. -Nie pchajciee si, gupie: chopy wam nieuciekn! -zgromi ksidz, bo mu ju nastpoway na pity toczc si jedna przez drug. Hanka, co bya sza w rzdzie z najpierwszymi gospodyniami, a krzykna dojrzawszy kapoty. Wiedziaa przeciek, jako tam Antka nie zobaczy, a mimo to zatrzsa si radoci i pijana zgoa nadzieja rozsadzaa jej dusz, e zesza na bok, w bruzd, i oczy wypatrywaa... Za Jagusia, idca wpodle matki, porwaa si z miejsca, bych lecie, ognie j przejy i taki dygot, co zbw nie poredzia zewrze; a drugie kobiety te niemniej si rway ku tym wytsknionym. Jenoponiektre dzieuchy i chopaki nie wstrzymay dugo, bo naraz chlasny z kupy, kiej woda z cebra wstrznitego, i mimo woa pognay na przeaj do drogi, jae im ysty bielay. Procesja rycho dosiga krzya Borynw, za ktrym tu zaraz by kopiec, na skraju ziem lipeckich idworskiego boru. Chopy ju tam stojay kup w cieniu brzzwielgachnych, strujcych przy krzyu; z dala ju odkrywali gowy i oczom kobiet pokazay si lube twarze mw, ojcw, braci a synw utsknionych, twarze pochude, wymizerowane a pene radoci, pene umiechw szczcia. -Poszki! Sikory! Mateusz! Kb! i Gulbas! i stary Grzela! i Filip! Mizeraki kochane! Biedota! Jezus Maria, Matko Przenajwitsza! -rway si woania i pokrzyki a szepty gorce, i ju oczy gorzay radoci, ju si rce wycigay, ju tumione pacze kwiliy i krzyk nabrzmiewa w gardzielach, ju ponosio wszystkich, ale ksidz jednym gromkim sowem powstrzyma i uciszy nard, a dowidszy pod krzy, czyta spokojnie modlitw od ognia ; jeno czyta wolno, bo niechcy a cigiem obziera si na strony i poczciwymi oczyma chodzi po twarzach wyndzniaych. Wszyscy te przyklknli w pkole i wraz z arliw i dzikczynn modlitw zy pyny z oczu, uwieszonych na Chrystusie przybitym do krzya. Dopiero kiej zakoczy i wod skropi gowy chylce si do ziemi, zdj rogat czapeczk i wesoo a w cay gos hukn: -Niech bdzie pochwalony! Jak si macie, ludzie kochane! Juci, co chrem odkrzyknli, cisnc si doniego kiej te owce do pasterza, a w rce caujc, a za nogi obapiajc, a on ci kadego bra do serca, po gowach caowa, po zbiedzonych twarzach gaska, troskliwie pyta i z dobrym sowem odpuszcza, a utrudzony siad pod krzyem, pot obcierajc i te zy poczciwe. A nard skotowa si kiej ten wrztek kipicy. Buchna wrzawa, miechy, cmokania, pacze radosne dzieciskie jazgoty, gorcesowa i szepty, krzyki, co jak piew si wydzieray z serc uszczliwionych, woania tsknic z naga zapomnianych; kada swojego na stron odcigaa i kadenkiej ten chojak koleba si wpord krzykw w kupie kobiet i dzieci, w radosnejwrzawie gwaru i paczw... Dobrze ze dwa pacierze trway powitania i byyby si przecigny do nocy, a ksidz si spamita, e pora, i da znak. Ruszyli do ostatniego kopca, drog wzdu lasu, niskimi zarolami jaowcw i sonianej modzi. Ksidz zapiewa: Serdeczna Matko , a wszystkie jak jeden czowiek zawtrowali wielkim gosem, a br zajcza i echami oddawa, wesele bowiem przepeniao dusz, tak moc dajc piersiom, e piew zrywa si kiej burza wioniana i chlusta nad bory supem rozognionych uniesie... A e sporo narodu przybyo, to ju zapchalica drog, szli take i borem midzy drzewami, szli i nad polami, e cae Podlesie zaroio si ludmi, a hukao pieni niebosin. Jeno co rycho piew opad kiej chmura, gdy ju pierun ze siebie wypuci, e tylko i ze samego przodka jeszcze nut wycigali, mnogim za zrobio si pilno zgwarza ze swoimi. Cig si te porwa i rozpierzcha na strony, chaupami szli, wiela dzieci pomniejsze na rce wzio, drugie a co modsze parami szli, cosik se rozpowiadajc, a insze ju si w gszcz wywodzili, od ludzkich oczu, za dzieuchy sponione kiej winie przywieray do swoich chopakw nie baczc na nikogo. A kiej niekiej, snad la ulenia sobie w kuntentnociach, piewem znw gruchali rozgonym, jae wrony z gniazd wylatyway na pola, jae wiece gasy od pdu, a br odhukiwa z wolna i bekota, kieby z tej gbokiej, nieprzejrzanej gardzieli. To cicho si rozpocieraa, e ino tupot ng si rozlega i pryskay w gszczach rozognione miechy, ciszone sowa lub te pacierze staruch, mamrotane jkliwymi nawrotami. Zachd ju nadchodzi, niebo si wynieso, jakby wzdymajc w rozzocon, szklan bani, e jeno kilka chmur przesikych czerwieni mdlao w sinych wysokociach, soce zesuno si na sam wrb i nad borami zawiso, a wrd pni ogromnych, wzielonych podszyciach roztrzsay si brzaski zotawe, za na polanach samotne drzewa zday si ywym ogniem pon, rozgorzay wody, przytajone w gszczach,icay br jakby w ogniach stan i w krwawych dymach, e tylko miejscami, kaj wyniose chojary stay zwart gstw i kieby chopy wsparte o si ramionami, tam czarne mroki zalegay, a i to jeszcze przewietlone niegdzie tym ddem sonecznym. Br pochyla si nad drog i na pola zda 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA}P-c~}cc , M7o9si patrze, wygrzewajc w zachodzie czuby wielgachne, a stoja tak cichuko, i kucie dziciow trzaskao przenikliwie, kukuka gdziesik kukaa zawzicie, a z pl dochodziy ptasie wiergotania: Droga krcia si miejscami sam krawdzi pl, e chopy przestawali opowiada i cisn si nad bruzd przydron, szli pochyleni, obejmujc oczyma te niwy zielone, kaj gsto kwitnce drzewa gorzay w zachodzie, te dugie zagony, co wleky si ku nim pokornie, te kiej wody dziebko rozkolebane pola ozimin,chylce si jakby pod nogi gospodarzom z chrzstem radosnym. arli ci te lepiami t ma ywicielk, e niejeden si egna, niejeden Pochwalony mwi czap zdejmujc, a za wszystkim zarwno dusze klkay w niemej, gorcej czci przed t wit i utsknion. Juci, co po tych pierwszych przywitaniachnowe gwary si podniesy i nowe radocie rozpieray serca, jae chciao si niejednemu hukn po lesie albo i przypa do tych zagonw i zapaka. Tylko Hanka poczua si jakby za caym wiatem. A to tu przed ni i za ni, i wszdy chopy szy szumno, a kiele kadego kobiety i dzieci tul si radonie niby te krze wte, a to gwarz, ciesz si, w oczy sobie zagldaj, cisn si do siebie, a ona jedna przemwi nie ma do kogo! Cay nard wre ukropem radoci niepowstrzymanej, a ona, cho idzie w porodku, tak si czuje opuszczona i nieszczsna, jako to drzewo usychajce w gszczach, na ktrym nawet wrona gniazdanie uwije ni aden ptak nie przysidzie. Nawet mao kto j przywita - jake! kademu byo pilno do swoich... co im tam ona?... a tylachna ich wrcio... nawet Kozie, e znowu bdzie trzeba pilnowa komory i chlewy zamyka... nawet i te najwiksze buntowniki: Grzela, wjtw brat, i Mateusz... Antka jeno nie pucili... moe go ju nigdy nie zobaczy... Nie, nie moga ju wytrzyma, bo te rozmysy przygniatay j ki eby kamienie, e ledwie nogi zbieraa, ale sza z gow podniesion, harda na oko i pyszna jak zawdy. Kiej zapiewali, piewaa z drugimi dononie; kiej modlitw ksidz zaczyna, pierwsza powtarzaa zbielaymi wargami, jeno w tych dugich przerwach, gdy posyszaa wokoo ciszone od arw szepty, wpieraa cikie oczy w krzy byszczcy i sza, strzegc si jeno tych ez zdradzieckich, co jak zodzieje wymykay si niekiej spod rozpalonych powiek. Nie powaya si nawet pyta o Antka -jeszcze bych si moga wyda z mki przed ludmi!... Nie, nie, tyle zniesa, to i wicej przemoe, przecierpi... udwignie... Nakazywaa sobie czujc zarazem, jak w niej zy piekce wzbieraj,jak al za gardziel dusi, mrokiem przesaniaj si oczy i jak ta mka ronie z minuty na minut. Nie sama jedna tak biadolia, nie, bo i Jagusia czua si nie lepiej: sza ona z osobna, przemykajc si lkliwie kiej ta sarna sposzona. I j poniesy radocie, epobiega naprzeciw i prawie pierwsza chopw dopada, a nikto do niej nie wyskoczy, nikto nie przytuli i nie caowa. Jeszcze z dala dojrzaa Mateuszow gow nad insze wyniesion, wic ku niemu rzuciy si jej oczy rozgorzae, ku niemu porway j nagle dawno ju zapomniane tsknoty, e przepychaa si przez cib z wrzaskiem radosnym. Ale on jakby jej nie dojrza... Nim go dosiga, ju matka wisiaa mu na szyi, Nastusia wp trzymaa i modsze dzieci wieszay si dokoa, za Tereska onierka, czerwona jak burak, rozbeczana, trzymaa go za rk, nie strzegc si ju oczu niczyich. Jakby j kto wod zimn. obla, e wypadaz kupy i w las pognaa, sama nie wiedzc, co si z ni wyprawia. Jake to, miaa straszn ochot poczu si w gromadzie i cisku, w tej przejmujcej wrzawie powita, chciaa si cieszy jak i drugie; przeciek, kiej wszystkie, miaa serce pene arw i gotowe do uniesie i szlochw radosnych, a oto sama i musi, zdala od ludzi niby ten pies oparszywiay. Rozdygotaa si te cikim alem, ledwie ju zy wstrzymujc a wyrzekania i wlekasi jako ta chmura pospna, co to leda chwila deszczem rzsistym zapacze. Par razy prbowaa ucieka do dom, ale nie poredzia: al jej byo ostawia procesj, to i pltaa si potem pomidzy ludmi, jak ten apa szukajcy w cibie swoich gospodarzy. Nie cigno jej do matki ni do brata, ktren przemylnie zagubia si w jaowcach i kole Nastusi koowa, a kto drugi te si z ni nie stowarzyszy, zajty swoimi. A w kocu zo j zatrzsa, e byaby z luboci pucia kamieniem w ca kup i w te rozradowane, miejce si gby. Szczciem, e ju wychodzili z boru. Ostatni kopiec stoja na rozdrou, skd jedna z drg skrcaa prosto ku mynowi. Soce ju zachodzio i zimny wiater powia z nizin, ksidz przypiesza naboestwo, e to i Walek czeka na niegoz bryczk. piewali ta jeszcze co nieco, ale ju wszystko szo na rzadki pytel, bo utrudzenibyli, za chopy rozpytyway z cicha o folwarek spalony we wita, ktrego rumowiska okopcone sterczay niedaleko, aprzy tym i na dworskich polach dziay si ciekawoci. Dziedzic ano skaka po zagonach na swojej buance za jakimi ludmi, jakby rozmierzajcymi role dugimi prtami, a za przy krzyu, na rozwidleniu drg i kolestogw spalonych widniay bryki to malowane. -Co to moe by? -zauway ktosik. -Juci, co pole wymierzaj, jeno e to nie omentry. -Kupce pewnikiem, niej wygldaj na chopw. -Na Miemcw patrz. -Pewnie: kapoty granatowe, faje w zbach iportki na cholewach. -Rychtyk, podobni do Olendrw z Grunbacha.Szeptali oczy wytrzeszczajc ciekawie, ale jaki guchy niepokj zacz przejmowa gromad, e nawet nie spostrzegli, jak kowal wynis si cichaczem i prawie chykiem, bruzdami, przebiera si ku dziedzicowi. -Podleski folwarek kupuj czy co? -Ju we wita powiadali, co dziedzic oglda si za kupcami. -Ale niech rka boska broni od miemieckich somsiadw! Poniechali rozwaa, bo skoczyo si naboestwo ksidz wsiada na bryczk wraz z organistami. Nard si rozbi na kupy i z wolna pocign do wsi, rozwlekli si po drodze, to miedzami szli gsiego, jak ta komu bliejbyo do chaupy. Soce ju zaszo i mroczao nad ziemiami, na zielonkawym za niebie rozarzay si zorze ogniste. Z k za mynem ruszay si biae opary, rozwczc kieby przdz na wszystkie niziny. W cichoci, jak si przyodziewa wiat, jeno bociek klekota gdziesik rozgonie. Bo nawet gosy ludzkie pogasy i caa procesja wsikaa z wolna w pola, e jeno gdzieniegdzie czerwienia weniak, lebo biae kapoty mgliy si w zapadajcych, modrawych cieniach. A pokrtce wie ja si napenia i rozbrzmiewa, bo ju wszystkimi stronami a gwarnie walili, kaden za chop krzyemwitym wita dawno nie widziane progi, a niejeden na ziem rymn przed obrazami, wgos ryczc szczcia Ponowiy si witania, a babie i dzieciskie jazgoty, a opowiadania, przerywane wybuchami gorcych caunkw i miechw. Kobiety, rozognione i jakby oszalae z wrzasku, jy usadza swoich nieborakw przed michami, podtykajc im jado i niewolc ze wszystkiego serca. e i krzywd zapomnieli, i pamici bied, i dugich miesicy rozki si zbyli, bo kaden z caego serca cieszy si powrotem i swoimi, ktre raz po raz obapia i do serca przyciska, a o rnoci wypytywa. Kiedy za ju sobie podjedli do sytu, ruszyligospodarki oglda i radowa si dobytkiem, e cho ju dobrze ciemniao, a azili po obejciach i sadach, lewentarze poklepujc albo i tykajc palcami obwise pod kwiatem gazie, kieby te kochane, dzieciskie gowiny. e ju i nie opowiedzie, jakim weselem rozgorzay Lipce. Tylko u jednych Borynw byo zgoa inaczej. Dom osta prawie pusty, Jagustynka poleciaa do swoich, Jzka te z Witkiem poniesa si, kaj ludniej byo i weselej, e jedna Hanka chodzia po ciemnej izbie pohutujc na rku dziecko kwilce i ju puszczajc wodze alom i bolesnym, palcym zom. Jeno e i w tym nie ostaa dzisiaj sama jedna, bo ano Jagu tak samo ciskaa si wmrocznym obejciu, rychtyk tymi samymi smutkami szarpana i tak samo tukc si kiej ten ptak o klatkowe prty. Tak si ju bowiem spleto dziwnie. Jagna przyleciaa jeszcze przed drugimi, a chocia mroczna bya kiej noc i rozelona, rzucia si do roboty, robia, co ino jej wpado pod oczy, za wszystkich; wydoia krowy, napoia cielaka, nawet winiom arcie poniesa, jae Hanka zdumiaa si, ledwie wierzc wasnym oczom. A ona nie baczc na nikogo pracowaa, jakby si chcc zarobi i tak umczy, by zapomnie krzywdy jakiej i zabi w sobie smutki a ale. Ale c, cho rce mdlay z utrudzenia i krzy dziw nie pka, zy i tak cigiem stay jej w oczach i czsto palcym sznurem cieky po twarzy, a w duszy krzewi si coraz bujniejszy i sroszy smutek Zapakane oczy nic nie widziay wpodle siebie, nawet Pietrka, ktren ju od samegoprzyjcia na krok jej nie odstpowa i pomagajc zagadywa z cicha i rozarzonymi lepiami obejmowa, a przyciera si nieraz tak z bliska, jae bezwolnie si odsuwaa. Ae przyszo do tego, e kiej w stodole nabieraa w opak sieczki, chwyci j wp, do ssieka przypiera mamroczc cosik i do jej warg chciwie sigajc... Nie sprzeciwia si, nie miarkujc, do czego idzie i dajc si na jego wol, jakby nawet rada temu, e j jaka moc pojena i ponosi, ale skoro j rzuci na som i poczua na twarzy jego wilgotne wargi, porwaa si niby wicher i odrzucia go precz kiej ten wieche, jae bcn na klepisko... Straszna zo j zatrzsa... -Ty pokrako zapowietrzona!... ty winiarzu!... Powa si jeszcze kiej mnie tkn, to ci kulasy poprzetrcam!... Dam ja ci jamory, jae si juch oblejesz!... -krzyczaa rzucajc si z grabiami. Ale wnet zapomniaa o wszystkim i pokoczywszy obrzdki, do chaupy posza.W progu natkna si na Hank: zajrzay sobie w oczy przeszklone zami a blem ociae i piesznie si rozbiegy. Z obu izb drzwi stay wywarte do sieni i w obu ju si paliy wiata, e co chwila, jakby z niewytomaczonego musu, spozieray z dala na siebie. Za potem, narzdzajc wsplnie kolacj, krciy si z bliska siebie, ale adna nie pucia pary, adna i sowa nie powiedziaa, jeno kryjomo kiej zodzieje chodziy za sob lepiami. Juci, dobrze wiedziay, co kada dzisiaj cierpi, e czsto ze i mciwe oczy przyskakiway dosiebie kiej noe ostre, a zacinite nieme usta mwiy urgliwie: -Dobrze ci tak! dobrze! Ale przychodziy i takie chwile, e zaczynao im by siebie al, e byyby zagwarzyy przyjanie, e kada ino czekaa zaczepki, by odrzekn poczciwym sowem, e nawet przystaway wpodle, zezujc ku sobie wyczekujco, gdy ustpowaa zawzito, przymieray zadawnione gniewy, a posplna dola i opuszczenie koniy je ku sobie coraz bliej... jeno co nie skoniy, bo zawdy je cosik powstrzymywao: to pacz dziecka, to wstyd jaki, to nage ocknienie w pamici krzywd, jae i w kocu roznieso je daleko i zawzito znowu w sercach zawrzaa, zocie spryy dusze i oczy poczy si ga byskawicami nienawici. -Dobrze ci tak! dobrze -syczay z cicha, prac si lepiami, znowu gotowe do ktni, do bitki nawet, bych ca zo wywrze na drugiej. Na szczcie, do tego nie przyszo, bo Jagusia zaraz po kolacji wyniesa si do matki. Wieczr by ciemny, ale cichy i ciepy; gwiazdy jeno z rzadka przebyskiway w powych gbokociach; na moczarach leay biae, grube kouchy oparw, aby zaczynay rechota, niekiedy zabkao si jkliwe kwilenie czajek. Ziemi za otulay mroki, e jeno kaj wynosiy si na jani nieba drzewa pospane, sady szarzay jakby wapnem skropione, a bijce zapachami niby z trybularzwv rozarzonych; winiowy kwiatpachnia i bzy ledwie roztlae, pachniay zboa, wody i te ziemie przewilgocone, a kaden kwiat czu byo z osobna i wszystkie razem wiony upajajcym, sodkim zapachem, jae w g owie si krcio. Wie jeszcze nie spaa, ciche pogwary trzsy si od progw i przyb, toncych wciemnociach, za drogi, przysonione cieniami drzew, a jeno niegdzie porznite wietlistymi prgami z okien bijcymi, mrowiy si od ludzi. Jagu niby to do matkizmierzaa, a ja krci nad stawem, koowa, przystajc coraz czciej, bo prawie co krok natykaa si na jak par,mocno splecion i cicho gwarzc. Spotkaa i brata z Nastusi: trzymali si wp caujc zapamitale. Wlaza te niechccy na Marysi Balcerkwn z Wawrzkiem: gdziesik pod potem, w grubym cieniu stojali, przytuleni do siebie i o Boym wiecie nie wiedzcy. Rozpoznaa po gosach i drugie, e z kadego cienia nad wod, spod potw, zewszd roznosiy si szepty, dyszce sowa, upalne westchnienia, jakie dygoty iszamotania. Caa wie zdaa si wrze ukropem miowa i luboci, e nawet i te skrzaty ledwie odrose, a i to wodziy si z chopakami, gc si a przeganiajc po drogach. Obmierzo jej to nagle, e wzia ich wymija, kierujc si prosto do matki, ale przed domem spotkaa si oblicznie z Mateuszem; nie spojrza nawet na ni mijajc kiej to drzewo; wid si z Teresktrzymajc j wp i cosik jej prawic... Przeszli, a ona jeszcze syszaa ich gosy i przytumione miechy. Zawrcia nagle i ju w dyrdy, jakby goniona przez wszystkie psy, uciekaa do chaupy. A wieczr cichy, wioniany, pachncy, nabrzmiay radoci powita, przejty wit cichoci szczcia, pyn niepowstrzymanie. Gdziesik w nocy, w rozpachnionych sadach czy na polu, fujarka zawiergolia tskn nut, jakby do wtru tym szeptom i caunkom, i radociom. Za na moczarach aby zarechotay wielkimchrem, niekiedy jeno przerywanym, a drugie, we stawie przymglonym kiej oko zasypiajce, odpowiaday im przecigym, sennym, coraz cichszym hukaniem... a dzieci, baraszkujce po drogach, jy si znimi przemaga i krzycze przekomarzajc:Reh! reh! reh! Bocian zdech! Ja rada, ty rada, obie my rade! Rade! rade! rade!... ROZDZIA 8 Dzie wstawa cudny, ciepy, a jdrny, niby ten chop dobrze wyspany, ktren ledwie przecknwszy na rwne nogi si zrywa i szepcc pacierze, trc oczy, a dziebko poziewajc za robot si rozglda.Soce wschodzio pogodnie; czerwone i ogromne, z wolna wtaczao si na wysokie niebo, jakoby na to pole nieobjte, kaj w sinych oprzdach mgie, leay nieprzeliczone stada biaych chmur. I wiater si ju wasa po wiecie, kieby ten gospodarz budzcy wszystko na witaniu; przegarnia zboa pomdlae, dmucha we mgy, e rozpierzchay si na wsze strony, targa obwisymi gaziami, kaj na rozstajach hukn, to chykiem przebra si ku upionym jeszcze sadom i rymn w gszcze, e z wini posypa si ostatni kwiat i kiej nieg trzs si na ziemi; kiej zy na wody stawu pada. Ziemia si budzia, ptaki zapieway w gniazdach, drzewa te jy szemra niby tym pacierzem pierwszym; kwiaty si otwieray podnoszc do soca cikie, zwilgocone i senne rzsy, a lnice rosy sypay si gradem perlistym. Dugi a luby dygot zatrzs wszystkim, co znowu si budzio do ycia za gdziesik z ziemie, ze dna wszelkiego stworzenia buchn niemy krzyk i jak gucha byskawica przelecia nad wiatem, jak kiedy czowiecz dusz w twardym piku zmora dusi, e targa si, stracha, zamiera,ae raptem oczy ozewrze na soneczn wiato i krzykiem szczsnego oniemieniadzie wita i to, e midzy ywymi jest jeszcze, niepomna, jako to nowy dzie trudw a boleci, jak wczoraj byo; jak z jutrem przyjdzie, jak zawdy bdzie... Wic i Lipce jy si budzi i rano zrywa na nogi; niejedna gowa rozczochrana wyzieraa, wodzc zaspanymi oczyma po wiecie; kaj ju si myli przed chaupami,to po wod do stawu wypaday rozdziane jeszczek kobiety, ktosik drwa rba; wozy te wytaczano na drog, dymy niekaj wykwitay z kominw, a tu i owdzie roznosiy si krzyki na lenicych si wstawa. Rano byo jeszcze, soce ledwie co na par chopa wynieso si nad wschodem i zboku przez mrocznawe sady bodo czerwonymi pomieniami, a ju ruchano si wszdy galanto. Wiater si kajci zapodzia, e w lubej pola zda 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc cc*ucG9*cichoci wszystko si sycio rzewym, pachncym porankiem, soce grao we wodach i rosy skapyway z dachw sperlonymi sznurkami, jaskki migay w czystym powietrzu, boki leciay z gniazd na er, kokoty piay po potach wytrzepujc radonie skrzydami, a gsi z ggotliwym krzykiem wywodziy mode na staw sczerwieniony. Bydo ryczao po oborach, za wszdy przed progami a w opotkach doili popiesznie krowy i z kadego obejcia wyganiali inwentarz na drogi, e szed kolebico ryczc przecigle, a cochajc si o poty i drzewa, za owce z zadartymi bami pobekujc cisny si rodkiem drogi w tumanie kurzu. Spdzali wszystko na plac przed kocioem, kaj paru starszych chopakw na koniach, trzaskajc batami a klnc siarczycie, oganiao rozace si stado i wrzeszczao na opnionych. A kiej ruszyli, staczajc si na topolowej, bo jae pod lasem leay wsplne pastwiska, przykrya ich kurzawa orosiaaiczerwonawo mienica si w socu, e jeno belki owiec i pieskowe szczekania rway si z cikich tumanw, znaczc drog, kaj si podzieli. Za pokrtce za nimi i gsiarki wypdzay biae, rozggane stada, to ktosik cieln krow wid na miedz albo konia sptanego prowadzi za grzyw na ugory. Ale i potem niewiele si przyciszyo, e to wie ja si szykowa na jarmarek. Byo to jako w tydzie po powrocie chopw z kreminau. Wszystko ju w Lipcach wracao z wolna do dawnego, jakoby po tej burzy srogiej, co szkd narobia niemaych, e nard, ochonwszy z trwogi, wyrzekajc a alc si na dol, ima si po dziebku pracy wetujcej. Juci, co nie szo jeszcze, jak byo i powinno, chocia chopy ju ujy rzdy w swoje kwarde rce, jeszczech si bowiem lenili nieco porani, do pna nieraz wylegujc si pod pierzynami; jeszczech niejeden czsto gsto do karczmy zaglda,niby to nowin zasigajc w sprawie; jeszcze ten i w p dnia przewasa po wsi i przegada z kumami, a za drugie spychali jeno co pilniejsze roboty, bo nieacno byo po tylim prnowaniu bra si na ostro -ale ju co dnia przemieniao si na lepsze, co dnia puciej robio si w karczmie i po drogach i co dnia gciej muschyta za by i przygina do ziemie, do cikiej, znojnej pracy zaprzgajc. e za dzisiaj akuratnie wypada jarmarek w Tymowie, to mao kto do roboty wychodzi, szykujc si na niego. Przednowek wczeniej lato zawita i tak ciki, jae skwierczao po chaupach, wic co jeno kto mia jeszcze do przedania, piesznie wyprowadza, za drugie szy la zgwarzenia si ze somsiady, la obaczenia wiata i wypicia choby tego kieliszka. Kaden mia swj frasunek, a kaje si to nard pocieszy, wyali, skrzepi, a nowin dowie, jeli nie na jarmarku lebo na odpucie?... Wic skoro powypdzano inwentarze na pasz, zaczli si zbiera, rychtowa wozy, a wychodzi, kto piechty i musia. Biedota ruszya najpierwej, bo Filipka z paczem pognaa sze starych gsi, oderwanych od modzi ledwie co porosej, e to chop zachorza po powrocie i do garnka nie byo co wstawi. Ktry te z komornikw cign za rogi jaowic, co si bya teraz na zwiesn pognaa... e za bieda ma dugie nogi a ostre pazury,to Grzela z krzyw gb, cho na omiu morgach siedzia, a dojn krow poprowadzi na powrle, somsiad za jego, Jzek Wachnik, macior z prositami popdza. Ratoway si chudziaki, jak jeno mogy, bo ju niejednego tak przypierao, e ostatni konin wyprowadzi, jak to Gulbas musia, sprocesowaa go bowiem Balcerkowa za pitnacie rubli, ktre by kiej poyczy na krow, i teraz gotowym wyrokiem grozia, e wrd paczw caej rodziny awyrzeka i grb siad nieborak na kasztanka i przedawa go pojecha. Wozy si z wolna wytaczay jeden za drugim, bo i gospodarze wywozili, co ktren mia, gdy wjt o podatki woa i karami straszy, za gospodynie te si wybieray ze swoim dobrem, e czsto gsto kokoszki gdakay spod zapasek lub tgi gsior zasycza z wasga, a drugie piechty idce jajka niesy w chustach; to maso kryjomo przed dziemi zbierane, a poniektre to i witeczne weniaki lub zbdne ptna dwigay na plecach. Bieda ano popdzaa, a do niw, do nowego,byo jeszcze daleko. Tak si wszystkim pieszyo, e nawet msza odprawiaa si dzisiaj znacznie wczeniej. Jeno par kobiet klczao przed otarzem, nie mogc nady za ksidzem, bo ledwie odmwiy na Podniesienie, a ju Jambro gasi wiece i kluczami podzwania. Tereska onierka, ktra z jak spraw przysza do proboszcza, trafia rychtyk, kiej ju wychodzi na niadanie. Nie miaago juci zaczepi, wic jeno stana przed sztachetami wypatrujc, kiej si na ganku pokae. Nim si jednak zebraa przystpi,siad na bryczk i przykazywa ostro rusza do Tymowa. Westchna aonie, dugo patrzc na topolow, kaj kurz wisia i szar chmur kad si na pola; wozy turkotay coraz dalej, a ino czerwie kobiet cigncych gsiego nad drog migna niekiedy midzy drzewami. Lipce cichy pokrtce, myn nie turkota, kunia staa zamknita i drogi do cna opustoszay, bo kto osta, duba cosik w obejciach i na ogrodach za chaupami. Tereska sielnie sfrasowana wrcia do domu. Mieszkaa za kocioem, pobok Mateusza, w chaupinie o jednej izbie z psionk, gdy drug przy dziaach brat oderzn i przenis na swj grunt, e kiej rozcite wpoprzek ebra sterczay przepiowane ciany i dach, przypierajce do okopconego komina. Dojrzaa j z proga Nastka, e to ino wski sadek ich dzieli. -No c? co ci wyczyta? -zawoaa biegnc ku niej. Tereska z przeazu opowiadaa, co j spotkao. -A moe by organista przeczyta?... pisane musi poredzi. -Juci, co poredzi, ale jak tu z goymi rkoma i do niego? -We par jajkw. -Matka wszystkie ponieli do miasta; kacze ino zostay. -Nie turbuj si: wemie on i kacze. -Poszabym, a czego si boj! Bym to wiedziaa, co tu napisane! -Wyja zza gorsu list od ma, ktren by jej wjt przywiz wczoraj wieczorem z kancelarii -Co tam moe stoi? Nastka wzia jej z rk zaczerniony papieri, przykucnwszy pod przeazem, rozpostara go na kolanach i znowu z niemaym trudem prbowaa odczytywa. Tereska przysiada na erdce i wsparszy brod na piciach patrzya z lkiem na te jakie kreski, z ktrych tyle jeno Nastka wysylabizowaa, e Pochwalony stojao na pocztku. -Nie rozbier wicej, to darmo. Mateusz toby pewnikiem poredzi. -Nie, nie! -poczerwieniaa strasznie i cicho ja prosi: -Nie mw mu o licie, Nastu, nie powiadaj... -eby drukowane, to na kadej ksice przeczytam, litery znam dobrze i bacz, jaka ktra jest, ale tutaj niczego zoy nie poredz: same jakie kulasy i wykrtasy, jakby much uwalan w czernidle puci kto na papier. -Nie powiesz, Nastu, co? -Dy ju ci wczoraj rzekam, e nic mi do waju. Wrci twj z wojska, to i tak wszyko musi si wyda! -rzeka powstajc. Tereska jakby si zachysna paczem, eino robia gardem, sowa nie mogc wydoby. Nastka cosik zelona odesza, kury zwoujc po drodze, a Tereska, zawizawszy w wzeek pi jajek kaczych, powleka si do organisty. Ale nieletko jej by musiao, przystawaa co trocha i kryjc si w cienie, z bojani wpatrywaa si w niezrozumiae litery listu. -A moe go ju puszczaj?... Trwoga chwytaa j za gardo, nogi si uginay, serce si tak rozpaczliwie tuko, e przyciskaa si do drzew, zapakanymi oczyma biegajc jakby za ratunkiem. -A moe ino o pienidze pisze! Sza coraz wolniej; mowy list tak jej ciy a parzy, co cigiem przekadaa gozza gorsu do rk i a w rg chustki zawina. U organistw jakby nikogo nie byo: drzwi stay powywierane do pustych izb, e tylkow jednej, kaj okno byo przysonione spdnic, ktosik chrapa rozgonie spod pierzyny. Z niemiaoci przesuna si przez sie, rozgldajc si po podwrzu, tylko dziewka siedziaa przed kuchni z kierzank midzy kolanami, maso wybijajc, i oganiaa si gazi przed muchami. -A kaj to pani? -Na ogrodzie, zaraz j tu posyszycie... Tereska pobok stana mitoszc list w rku i chustk nacigajc barzej na czoo, gdy soce wyazio za budynkw. Z ksiego podwrza, potem jeno odgrodzonego, roztrzsay si wrzaskliwe gosy drobiu, kaczki trzepay si w kauach, mode indyczki biadoliy kajci pod potem, za indory gulgocc rozczapierzay skrzyda, podskakujc zajadle ku prositom, wylegujcym w bocie, gobie podryway si sprzed stodoy, kryy w powietrzu i spaday co trocha na czerwone dachy plebanii kiej ta chmura niegowa. Wilgotnawe a rzewe ciepa buchao z pl, sady rozkwite pawiy si w socu, jabonie obwalone kwiatem wynosiy si z zieleni kiej biae chmury opylone zorzami; pszczoy z cichukim brzkiem leciay na prac, kaj ju i motyl zamigota kiej ten patek kwiatowy, to stado wrbli z niemaym wrzaskiem spadao z drzew na poty. Teresce naraz zy si puciy z oczu i ciurkiem pocieky. -Organista jest w domu? -spytaa, twarz odwracajc. -A kajby. Dobrodziej wyjecha, to si wyleguje kiej ten wieprz. -Dobrodziej pewnie na jarmark? -Juci, byka maj kupowa. -A mao to ju ma rnego dobra? co? -Kto ma dosy, to chciaby jeszczek wicej-mrukna dziewka. Tereska zmilka, zrobio si jej strasznie aonie, e to ludzie maj wszystkiego po grdyk, a ona ledwie si, poywi, godujc czsto. -Gospodyni id! -zawoaa dziewka, ruchajc mocno koziekiem w kierzance, jae mietana wypryskiwaa wokoo. -To twoja sprawka, prniaku!... umylnie pucie konie w koniczyn! -rozleg si w sadzie jazgotliwy gos organiciny. -Nie chciao ci si na ugr pdzi. Jezus, e to na nikogo si spuci nie mona! Ze dwa prty koniczyny spasione! Czekaj, powiem zaraz, a wuj takie ci fryko sprawi, darmozjadzie jeden, e popamitasz. -Wygnaem na ugr, sam sptaem i na lince przywizaem do koka! -tumaczy si paczliwie Micha. -Nie cyga. Wuj si z tob rozmwi, no... -Ja nie wygnaem, mwi ciotce. -A kto? ksidz moe? -wrzeszczaa urgliwie. -Zgada ciotka: ksidz wypas swoimi komi-podnis gos. -Wciek si!... -przywrzyj pysk, eby si nie roznieso! -Nie przywr, w oczy mu powiem, bo widziaem. Ciotka na mnie krzyczy, a to ksidz wypas: Poszedem do dnia po konie:gniady lea, a klacz si pasa; byy tam, gdzie je zostawiem na noc. Dosy zostawiy ladw, mona sprawdzi, jeszcze gorce. Rozptaem je i wsiadem na gniadego, a tu widz, e w naszej koniczynie jakie konie. witao dopiero, dostaem si przegonem pod ksiy ogrd, eby im drog zastpi, wya na drk Kbow, a tu proboszcz stoi z brewiarzem, rozglda si dokoa i raz po raz popdza je batem coraz gbiej w koniczyn, to... -Cicho, Micha! Syszane to rzeczy, eby sam ksidz... Dawno ju mwiam, e to siano w przeszym roku... cicho, tam jaka kobieta stoi. Potoczya si naprzd piesznie, wanie i organista krzycza spod pierzyny na Michaa. Tereska oddaa jej wzeek z jajkami, a podejmujc za nogi, prosia niemiao o przeczytanie listu od ma. Kazaa jej zaczeka. A dopiero w par dobrych pacierzy zawoano j do izby. Organista rozmamanycakiem, w gaciach jeno, popijajc kaw j czyta. Suchaa z zamierajcym sercem, bo wanie m jej zapowiada swj powrt na niwa, razem z Kub Jarczykiem z Wlkiiz Grzel Borynowym. List by poczciwy, troska si o ni, wypytywa o wszystko, co si dzieje w domu, przesya pozdrowienia znajomym i bucha radoci powrotu, a w kocu Grzela dopisywa proszc, by zawiadomia jego ojca o powrocie. Chudziaczek nie wiedzia, co si stao z Maciejem. Za Teresk te ciepe, poczciwe sowa prayy kiej baty i do ziemi przyginay. Mocowaa si, bych nie poznali po niej, bych zdziery spokojnie t wie straszn, ale zdradliwe zy same jako pocieky rozpalonymi paciorkami. -Jak si to cieszy z powrotu chopa! -szepna urgliwie organicina. Teresce jeszczech rzsistszy grad posypasi z oczu. Ucieka biedota, aby krzykiem nie wybuchn, i dugo si tulia kaj w opotkach. -Co ja teraz poczn, sierota? co? -wyrzekaa z bezradn aoci. Juci, chop wrci, dowie si o wszystkim! Strach j porwa jako ten zy, luty wicher.Jasiek by poczciwy, ale zawzity jak wszystkie Poszki: krzywdy nie przepuci, jeszcze go zabije! Jezus, ratuj, Jezus! Ani pomylaa o sobie. Popakujc a szarpic si w sobie, znalaza si u Borynw. Hanki nie byo: pojechaa do miasta jeszcze wczas rano; Jagna te u matki robia, e wchaupie bya jeno Jagustynka z Jzk: ptno zmoczone rozpocieray w sadzie. Powiedziaa o Grzeli, chcc si wynie czym prdzej, ale stara odwieda j na boki dziwnie dobrotliwie szepna: -Tereska, opamitaj si, mieje rozum, ozorw zych nie utniesz... Jasiek wrci, tosi i tak dowie. Pomiarkuj, parobek na miesic, a m na cae ycie! Dobrze ci radz. -Co wy powiedacie? co? -bekotaa, niby nierozumiejc. -Nie udawaj gupiej, wszyscy wiedz o was, Mateusza odpraw, pki czas, to Jasiek nie uwierzy, stskni si do ciebie, acno wmwisz, co ino zechcesz. Mateusz si znarowi do twojej pierzyny, ale przeciek nie przyrs, wypd go, pki czas. Nie bj si, Jasiek te nie uamek... Akochanie przejdzie jako ten dzie wczorajszy, nie wstrzymasz, choby yciem pacia; kochanie to jeno suta omasta przy niedzieli; jedz co dnia, a rycho ci zmierznie i odbekiwa bdziesz. Kochanie pakanie, a lub grb -powiadaj. Moe i prawda, jeno e ten grb z chopemi dzieciskami lepszy nili wolno w pojedynk. Nie bucz, a ratuj si, pki pora.Jak ci twj bez to kochanie sponiewiera i z chaupy wygna, kaj to pjdziesz? We wiat na zatracenie i pomiewisko! Hale, pomienia si stryjek za siekierk kijek! Zlecisz z woza, to biegnij potem za rozwor z wywieszonym ozorem! pod wiatrrycho dech stracisz i si si wyzbdziesz,irycho ci odjad! Gupia, kaden chop maportki, Mateusz mu czy Kuba, kaden jednako przysiga, jak siga, kaden jak mid, pki mu mia. Pomiarkuj sobie i do gowy we, co mwi, wuj nam ci przeciek i dobra la ciebie pragn. Ale Tereska ju nie moga wytrzyma, ucieka w pole a buchnwszy gdziesik w yto, tam dopiero popucia alom i pakaniom. Darmo prbowaa rozwaa sowa starej, gdy co chwila chwyta j taki al za Mateuszem, e z rykiem tuka si po brudzie jako ten poraniony zwierz. Dopiero jakie niedalekie wrzaski podniesy j na nogi. Jakby przed wjtow chaup rozlegaa sisroga ktnia. Juci: to wjtowa z Kozow przezyway si od ostatnich. Stojay naprzeciw siebie, potami a drog podzielone, w koszulach jeno i weniakach, a ledwie ju zipic ze zoci, pomstoway ze wszystkiej mocy, piciami do siebie wygraajc. Wjt konie zakada do wasga, zagadujc niekiedy do chopa z Modlicy siedzcego w ganku, ktren jae tupa z uciechy, pokrzykujc judzco na kobiety. Krzyki roznosiy si daleko, e kiej na dziwowisko zbiegali si ludzie: sporo ju ichstojao na drodze, a spoza wszystkich potw ssiedzkich i wgw wyciubiay si gowy. Bo te kciy si, e niech Bg broni! Wjtowa, cicha zazwyczaj i zgodliwa kobieta, jakby si dzisiaj wcieka, sroyasi coraz barzej, za Kozowa z rozmysu nieco przycichaa i nie przepuszczajc niczego, gaa j powoluku namiechliwymisowami. -Jazgocz se, pani wjtowo, jazgocz, pieski ci nie przeszczekaj! -woaa. -A bo to pierwszy raz, a bo to drugi! Nie ma tygodnia; by mi co z chaupy nie zgino! Kokoszki niene, kurczta, kaczki, a nawet stara g, e ju nie wypowiem tych szkd na ogrodzie i w sadzie! A bodajsi strua moj krzywd! eby ci pokrcio! eby sterga pode potem... -Ozdzieraj si, wrono, krzycz, to ci uly, pani wjtowo... -A tom dzisiaj! -zwrcia si do Tereski, wyacej na drog -a tom rano pi kawakw ptna wyniesa na bielnik. Zachodz po niadaniu; aby je zmoczy. Brakuje jednego! Szukam! Jakby pod ziemi si zapad! Dy kamieniami przycisnam, adzia, e w lubej pola zda 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP2c/cc* c|82wiatru nie byo! Ptno cieniukie, paczesne, e kupne nie byoby lepsze, i zgino! -Kiej wini tuszcz ci lepie zalewa, to niedojrzaa!... -Bo mi ptno ukrada! -wrzasna. -Ja ci ukradam! Powtrz to jeszcze, powtrz! -A ty zodzieju jeden! Przed caym wiatemzawiarcz. Przyznasz si, kiej ci w dybach do kreminau popdz. -Zodziejk me przezywa! Syszyta, ludzie! Do sdu podam, jak Bg w niebie, wszyscy syszeli. Ja ci ukradam, masz wiadki, ty torbo? Wjtowa, chyciwszy jaki koek, na drog wypada i docierajc kiej pies rozwcieczony, jazgotaa zajadle: -Ja ci kijem przytwierdz! ja ci zawiarcz!jak ci... -Podejd, pani wjtowo! Tknij me jeno, wiska kumo! tknij me, ty sobacza pokrako! - zawrzeszczaa wybiegajc naprzeciw. Odepchna ma, ktren j powstrzymywa, i rozkraczywszy si pod boki si uja krzyczc urgliwie: -Bij me, bij, a krymina ci nie minie, pani wjtowo!... -Zawrzyj pysk, bym ci pierwej do kozy niezapakowa! -krzykn wjt. -Psy se wcieke zamykaj, bo od tego, bab swoj we lepiej na postronek, bych si ludzi nie czepiaa! -gruchna nie mogcju wytrzyma. -Urzdnik do ci mwi, pomiarkuj si, kobieto! -zawoa gronie. -Gdziesik mi twj urzd -rozumiesz! Grozi mi bdzie, widzisz go, same moe ptno wzion la jakiej kochanicy na koszul. Gromadzkich pienidzy ju ci nie starczyo,bo je przechla, pijanico. Nie bj si, wiedz, co wyrabiasz. Posiedzisz se i ty, panie urzdniku, posiedzisz! Ale tego ju byo za wiele la obojga, e kiejwilki skoczyli na ni; pierwsza wjtowa chlasna j kijem przez pysk i z dzikim kwikiem w kudy si wczepia pazurami, za wjt j pra piciami, kaj popado. Bartek w ten mig skoczy na pomoc swojej.Zwarli si kiej psy w nierozpltan kup, eani rozezna, czyje picie mc kieby cepami, czyje gowy si taczaj i czyje s krzyki. Przywarli si do pota i przetoczyli si znowu na drog kiej snopy wichur zakrcone, a w kocu, zmagajc si corazzajadlej, runli na ziem, w piasek. Kurz ich zakry, i jeno krzyki a pomstowania si rozlegay; tulali si po drodze bijc a wrzeszczc wniebogosy. Czasem ktosik wyrywa si z kupy, czasemiwszystkie naraz podnosiy si na nogi, a chytajc w garcie, co popado, znowu bili na siebie, za by si wodzc, za orzydle, za szpondry. Wrzask si roznis na ca wie, wystrachane kury gdakay po sadach, psy jy szczeka, baby podniesy lamenty, toczc si dokoa bezradnie, a dopiero nadbiege chopy rozerwali bijcych. Co tam byo jeszcze przeklestw, paczwa wygraa, to i nie wypowiedzie. Somsiady porozlatali si zaraz, aby ich na wiadkw nie podano; ale rozpowiadali wszdy, niby pod sekretem, jak wjtowie srodze zbili Kozw. A nie wyszo i paru pacierzy, wjt z zapuchym pyskiem wraz z kobiet, te niezgorzej zasinion i podrapan, pierwsi pojechali skarg podawa. Za dopiero w jak godzin ruszyli Kozowie. Stary Poszka, nawet wielce chtliwie, bo za darmo, zgodzi si ich powie do miasta, byle si jeno po przyjacielsku przysuy wjtowi. Jechali podawa skarg, wic jak si byli podnieli z bitki ni dziebka si nie ogarniajc, tak ruszyli. Umylnie te przez wie jechali stpa, by mc rozpowiada swoje krzywdy, a rany okazywa kademu, kto jeno chcia patrze. Kozio mia eb rozwalony do koci, jae mu krew zalewaa ca twarz, szyj i piersi, widne spod porozrywanej koszuli. Niewiela go ju bolao, ale co trocha za boki si chwyta i przeraliwie wrzeszcza:-Laboga, nie zdzier! Wszystkie ziobra mi przetrci! Ratujta, ludzie, ratujta, bo pomr!... A Magda wtrowaa lamentliwie: -Konic go pra! Cichoj, chudziaku! sponiewiera ci kiej psa, ale jest jeszcze sprawiedliwo i kara na zbjw, jest! Cichoj, mizeraku! dobrze ci on zapaci! Na mier chcia go zabi, widzieli ludzie, ledwie go obronili, to zawiarcz w sdzie poczciwie! -dara si, raz po raz wybuchajc strasznym rykiem, a tak bya sponiewierana, e ledwie j poznawali. Z goym bem jechaa, wosy miaa powyrywane wraz ze skr, naderwane uszy, oczy zakrwawione i ca twarz podart pazurami, jakby j kto pobronowa, e cho wiedzieli, co to za ziko, a niejeden szczerze si litowa. -eby tak pobi ludzi, no! -Wstyd i obraza boska; to ledwie ywi jad. -Niezgorzej poszlachtowani, co? I rzenik lepiej nie poredzi... Ale panu wjtowi przeciek wszystko wolno, nie urzdnik to, nie figura? -dorzuca urgliwie Poszka zwracajc si do narodu. Stropili si tym wielce, bo cho Kozy dawna ju przejechali, wie jeszcze dugo nie moga si uspokoi. Tereska, ktra ze strachu schowaa si w czas bitki, wylaza skdci dopiero, kiej ju obie strony pojechay do sdw. Zajrzaa zaraz do Kozw, e to Bartek pociotkiem jej wypada z matczynej strony.W chaupie nie byo nikogo, jeno na dworzepod cian siedziao tych troje dzieci przywiezionych z Warszawy. Tuliy si do siebie, apczywie ogryzajc ziemniaki nie dogotowane, a bronic si piskiem i ykami od prosit. A tak byy zabiedzone, wychude i obrose brudem, jae lito j wzia. Przeniesa je do sieni, a pozawierawszy drzwi, ju w dyrdy poleciaa z nowinami. U Gobiw jeno Nastka bya. Mateusz jeszcze przed niadaniem poszed by do Stacha, Bylicowego zicia. Wanie wraz z nim penetrowa rozwalon chaup,czyby si nie daa podnie. Bylica chodzi za nimi, jkajc niekiedy swoje. Pan Jacek za siedzia jak zawdy na progu,papierosa kurzy i pogwizdywa na gobie koujce nad trzeniami. Soce si ju podnosio ku poudniowi, ciepo byo galante. Nagrzane powietrze mienio si nad polami kiej woda, zboa i sady stay jakby w soce zapatrzone, e jeno niekiedy z trzeni Bylicowych spada okwiat chwiejc si na trawach niby biay motyl. Dochodzio poudnie, kiej Mateusz skoczyogldanie; a dzibic toporem jeszcze tu i owdzie po bokach, rzek stanowczo: -Zetlae do cna, samo prchno, nic z tego nie postawi, to darmo... -Dokupibym nieco nowego, moe by... -szepn bagalnie Stacho. -Dokupcie na ca chaup, z tego gnoju niewybierze ni jednego bala. -Bjcie si Boga! -Dy przyciesie jeszcze by wytrzymay, wgary jeno da nowe... ciany te by podporami wesprze... klamrami cign... dy... -jka stary Bylica. -Kiejcie taki majster, to sobie stawiajcie, ja z prchna nie poredz -rzuci gniewnie nacigajc spencerek. Nadesza na to Weronka z dzieckiem na rku i ja wyrzeka: -A c my teraz poczniemy, co? -Ze dwa tysice trzeba by na now! -westchn frasobliwie Stacho. -Hale, cheba o jednej izbie ze sionk. -Przeciech co by drzewa dosta z naszegolasu... juci, eby tylko chyla tyla... a resztdokupi... juci... chwacioby... W urzdzie prosi... -Dadz to teraz, kiej br w procesie!... przecie nawet zbieraniny wzbronili. Poczekajcie z chaup do koca sprawy! -radzi Mateusz. -Czekaj tatka latka, a kaje si to na zim podziejem? kaj? -wybuchna Weronka i zapakaa aoliwie. Pomilkli. Mateusz zbiera swoje porzdki ciesielskie, Stacho drapa si w gow, a Bylica nos wyciera za wgem, e w tej smutnej cichoci jeno Weronczyn pacz chlipa. Naraz pan Jacek si podnis i gono rzek: -Nie paczcie, Weronka, drzewo si na chaup znajdzie. Osupieli stajc z rozdziawionymi gbami, a dopiero Mateusz pierwszy si pomiarkowa i miechem gruchn: -Mdry obiecuje, a gupi si raduje! To gowy nie ma kaj przytuli, a chaupy bdzie drugim rozdawa! -powiedzia ostro,spode ba patrzc na niego, ale pan Jacek ju si nie ozwa, siad znowuj na progu, zakurzy papierosa i jak przdzi, skubic brdk, po niebie wodzi oczyma. -Poczekajta ino, a niezadugo i cay folwarczek wama przyobieca. Zamia si Mateusz i rzuciwszy ramionamiposzed. Na lewo si wzi zaraz z miejsca, ciekwiodc pod stodoami. Mao ludzi robio dzisiaj na ogrodach, bo jeno kaj niekaj czerwieniaa kobieta albo jaki chop naprawia dach, to cosik majdrowa we wrtniach stod, powywieranych na pola. Niepieszno byo Mateuszowi, gdy rad przystawa poredzajac z chopami o wjtowej bitce, do dzieuch zby szczerzy i wesoo zagadywa, a gdzie znw babom tak trefnie przysoli, jae miech zarechota na ogrodach, e niejedna wzdychajc sza za nim oczyma. Jake, urodny by i wyrosy kiej db, a jakby krl wszystkich we wsi parobkw, boi mocarz po Antku Borynie pierwszy, i tanecznik rwny Stachowi Poszce, a i mdrala. e za przy tym sprawny by do kadej roboty, bo i wz zrobi, i komin postawi, i chaup wyrychtowa, i na fleciku piknie wygrywa, to chocia prawie nie mia grontu i grosz si go nie utrzyma, i szczodry by la drugich, a niejedna matka rada by z nim przepia choby caego cielaka, bych go jeno na zicia przysposobi, za niejedna dziewczyna ju go przypuszczaa do podufaoci rachujc, co potem prdzej zaniesie na zapowiedzie. Ale na nic szy wszystkie zabiegi, z matkami pi, z crkami jamorowa, a od oenku wykrca si kiej piskorz. -Nieacno wybra, bo kada dobra, a jeszcze lepsze podrastaj, poczekam... -powiada swachom, rajcym mu rne dziewuchy. A zim zmwi si by z Teresk i y z niprawie na oczach wszystkiej wsi, nie baczc na gadania ni pogrozy. -Wrci Jasiek, to mu j oddam, jeszczek gorzaki postawi, em mu kobiety pilnowa - przemiewa si z przyjacioy jako wkrtce po powrocie, e to ju przykrzyamu si i z wolna od niej odstawa. I teraz, na obiad idc, dusz drog wybra, bych se po drodze poartowa z dzieuchami a uszczypn, ktr si da. I cakiem niespodzianie natkn si na Jagn: pea cosik na matczynym ogrodzie. -Jagusia! -wykrzykn radonie. Jagusia podniesa si i strzelia nad zagonem kiej ta malwa wysmuka. -e to me dojrza? Cie, jaki prdki, ju tydzie we wsi, a dopiero... -Dy jeszcze liczniejsza! -szepn z podziwem. Ugita bya do kolan, spod czerwonej chusty, pod brod zawizanej, modrzay ogromne; sodkie oczy, biae zby gray wwiniowych wargach i caa gbusia, zarumieniona kiej jabuszko, a liczna, jaesi prosia o caowanie. Uja si hardo pod bok i bia w niego skrzcymi lepiami ztak moc, e dreszcze go przeszy. Obejrza si dokoa i bliej podszed. -Od tygodnia ci szukam i wypatruj po prnicy. -Cyga se psu, to ci moe uwierzy. Co wieczr zby suszy po opotkach, co wieczr innej basuje, a teraz bdzie mi co inszego wmawia! -Tak mi to, Jagu, witasz? co? tak? -Jake to mam inaczej? Moe ci za kolana podj i dzikowa, e se o mnie przypomnia? -Bacz, jake to me oni przyjmowaa. -Co byo oni, to nie teraz -odwrcia si twarz kryjc, a on si przysun nagle, obejmujc j chciwymi rkoma. Wyrwaa mu si z gniewem. -Poniechaj, bo mi Tereska lepie wydrapie za ciebie! -Jagusia! -ledwie jkn. -Do swojej onierki wr se z jamorami... wysuguj si, pki tamten nie wrci. Odpasa ci w kreminale, naszkodowaa sina ciebie, to jej teraz odrabiaj! -chlastaa kiej batem, a tak wzgardliwie, e Mateusz zapomnia jzyka w gbie. Wstyd go przej, poczerwienia kiej burak, przygi si i uciek po prostu. A Jagn, cho powiedziaa, co czua i z czym si ju cay tydzie nosia, al terazogarn: nie mylaa, i si ozgniewa i pjdzie sobie. -Gupi, przeciech ja ino tak sobie powiedziaam, przez zoci! -mylaa, markotnie patrzc za nim. -I eby si zarazozgniewa!... Mateusz! Ale nie usysza, migajc przez sad jakby poszczuty. -Za osa, cierwo! -mrucza lecc ju prosto do domu. Gniew nim miota na przemian z podziwem. Jake, zawdy bya taka trusia, gby ozewrze nie poredzia. To go sponiewieraa kiej psa! Wstyd nim zatrzs, e zobejrza si, czy aby kto niesysza jej pyskowania. -Teresk mu wypomina! Gupia!... co mu ta onierka?... zabawa i tyla! A jak to lepiamisypna! jak to harno pod bok si uja! jakto buchno od niej luboci!... Jezu, i w pysk wzi od takiej nie wstyd, bele si jeno dosta do miodu... -Cigotki go wziy, zwolni kroku przed chaup. -Ozgniewaa si, em o niej przepomnia... Boga, com winowaty... i o Teresk... - skrzywi si jak po occie. Dosy ju mia tej paksy, zbrzydy mu te cige kwiki. Nie lubowa przeciek, bych si jej musia trzyma jak ten ogon krowy! Ma przeciek chopa! I ksidz gotw go jeszcze wypomnie z ambony! Z tak to i czowiek flaczeje. Psiakrtka z tymi babami! -sroy si w sobie. Obiad si dopiero dogotowywa, skrzycza wic Nastk za mitrenie i zajrza do Tereski. Wanie krow doia w sadzie; podniosa na niego oczy dziwnie smutne, ledwie co obesche z paczu. -Czego to buczaa? Tumaczya si cicho, miujcymi oczyma ogarniajc twarz jego. -Wymion by lepiej pilnowaa, strzykasz ano mlekiem na weniak. Kwardy by dzisiaj i przez dobroci, e amaa sobie gow, co mu si stao, sprawujc si ju kiej trusia, gdy za kadym odezwaniem zoci pryska i lepiami toczy. Niby to czego po sadzie szuka i kole domu, a gwnie przyglda si jej kryjomodziwujc si coraz barzej: -A gdzie to miaem oczy? Takie to cherlawe i wymike... Ni to z pierza, ni z misa! Gnat rozkwaszony. Cyganicha prosto.Ni postury, ni... Prawda, jedne oczy to miaa pikne, rwnemoe Jagusinym, ogromne, jasne kiej niebo i czarnymi brwiami opite, a ilekro spotka si z nimi, odwraca gow i kl zcicha: -Wytrzeszcza lepie niby cielak, kiej ogon podniesie! Niecierpliwio go to patrzenie i w sroszy gniew wprowadzao. -Na zo na ci nie spojrz, lepiaj se psuw ogon! Nie przecigniesz me. Razem jedli obiad, ale ni razu do niej si nieozwa, ni nawet spojrza w jej stron. Nastce jeno przygadywa co trocha: -Pies by si nie chyci za tak kasz: jak uwdzona!... -Boga ta, dziebko jeno przypalona i kiej cie w zby kuje... -Nie przeciwiaj si! Muchami j zmacia, wicej ich nili skwarkw. -Ju mu muchy szkodz! jaki przebierny! niestrujesz si! Za przy kapucie wyrzeka na stare sado. -Mazi od woza omaci, te gorsze by nie byo. -Poli osi, to obaczysz, ja ta nie probantka!-odpowiadaa twardo. Czepia si bele czego i piekowa. e Tereska cay czas si nie odzywaa, to zaraz po obiedzie wzi si i do niej, dojrza bowiem jej krow cochajc si o wgie. -Obrosa gnojem kiej skorup: nie moecie to jej wyciera, co? -Mokro w oborze, to si wala. -Mokro! S w lesie kolki, s; czekacie jeno,by wam kto nagrabi i do chaupy przynis. Dy odparzy sobie kby w tym gnoju, zgnije! Tyla bab w chaupie, a porzdku ani za grosz! - wrzeszcza, ale Tereska ustpowaa mu pokornie, nie miejc si ju broni, a jeno proszc lepiami o pomiowanie. Cicha przecie bya jak zawsze, ulega i pracowita jak mrwka, nawet rada, e wzi nad ni gr i kwardo panuje. A wanie on i bez to sroy si coraz barzej. Gnieway go jej kochajce, lkliwe oczy, gniewa chd cichy, gniewaa twarz pokorna, gniewao i to, e cigiem pltaa si kole niego. Mia ju ochot krzykn, bymu z oczu ustpia. -eby to morwka wziena, psiakrew! -buchn wreszcie i zabrawszy porzdki ciesielskie, nawet nie wytchnwszy przypoudnia, poszed do Kbw, kaj miajak robot przy chaupie. Siedzieli tam jeszcze przy michach, na dworze. Zakurzy papierosa siedzc pod cian. Kby pogadywali o powrocie z wojska Grzeli Borynowego. -Wraca to ju? -zapyta spokojnie. -Nie wiecie to? Dy razem z Jakiem Tereski i Jarczakiem z Woli. -Na niwa si obiecuj. Tereska lataa dzisia z listem do organisty, bych przeczyta. Powiada mi o tym. -To ci nowina! Jasiek powraca! -zawoa bezwolnie. Zmilkli wszyscy, jeno lipia obleciay po sobie, a kobiety si sczerwieniy powstrzymujc miech. Nie pomiarkowa i jakby rad wieci, powiedzia spokojnie: -Dobrze, co powraca; moe przestan obgadywa Teresk. Jae yki zawisy nad mich, tak si zdumieli, a on toczc zuchwaymi lepiami doda: -Wiecie, jak jej nie szczdz. Nic mi do niej, chocia mi powinowata z ojcowej strony, ale eby tak na mnie pado, dobrze j pola zda 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP c/ c c)P c7;9bym pleciuchom gby pozatyka: zapamitaliby! A ju kobiety la drugich najgorsze: niechby najbielsza, nie przepuszcz i botem obwal. -Pewnie co tak, pewnie! -przywtrzyli wbijajc oczy w mich. -Bylicie ju u Boryny? -zagadn niespokojnie. -Dy zbieram si i zbieram, a co dnia cosik przeszkodzi. -Za wszystkich cierpi, a nikto o nim nie pamita. -Zagldae to do niego? co? -Hale, pjd sam, to powiedz, co do Jagny cign: -Cie! uwany kiej dziewka po przypadku -mrukna stara Agata, siedzca pod potem z miseczk na kolanach. -A bo mi ju obmierzy szczekania. -I wilk si statkuje, kiej mu ky sprchniej -mia si Kb. -Albo kiej si za barogiem rozglda -podpowiedzia Mateusz. -Ho, ho, to ino patrze, jak do ktrej z wdk polesz -artowa Kbiak. -Wanie, cigiem ju deliberuj, do ktrej by przepi. -Prdko wybieraj, a w druhny me pro, Mateusz -piskna Kasia, najstarsza. -C, kiej nieacno: wszykie zarwno wybrane i jedna w drug najlepsze. Magdusia najbogatsza, ale ju przez zbw i ze lepiw jej cieknie; Ulisia niby kwiat, jeno co ma jedno biedro grubsze i beczk kapusty we wianie; Franka z przychowkiem;Marysia zbyt szczodra dla parobkw; Jewka, cho ma cae sto zotych sam koprowin, wako, pod pierzyn cigiem wyleguje. A wszystkie by tusto jady, sodko popijay i nic nie robiy. Czyste zoto takie dzieuchy! A za jeszcze drugie maj la mnie za krtkie pierzyny. Gruchnli miechem, jae si gobie porway z dachw. -Prawd mwi. Przymierzaem u niejednej,ledwie mi do p yst sigaj, jake bym tozim wyspa? cheba w butach, co?... Zgromia go Kbowa, i zbereestwa gada przy dzieuchach. -La miechu jeno mwi. Przeciek powiedaj, co poczciwe arty nie szkodz i pod pierzyn. Ale dziewczyny rozczapierzyy si kiej te jendyczki. -Hale, jaki przebierny!... bdzie si tu przekpiwa ze wszystkich! Kiej ci w Lipcachmalo, na drugich wsiach se szukaj! -jazgotay. -Jest ich w Lipcach, jest: przeciek acniej o dosta pann nili o ca zotwk. Po dydku i ju z ojcowym litkupem je przedaj.Bych jeno kupce si nalazy! Tyle tego, jaesi wie trzsie od skrzekw pannowych, wszykie gotowe pod kozik, e co sobota wkadej chaupie ju od witania pucuj si do czysta, kosy we wstgi plet i kokoszki po sadach goni, bych je ponie ydowi na gorzak, a od samego poednia jeno zza wgw patrz, czy z ktrej strony swaty nie cign Widziaem, ktre i z dachw, zapaskami powieway wrzeszczc: Do mnie, Maciu, do mnie! Za matki wtrzyy: Do Kasi przdzi, Maciusiu, do Kasi! Syrek i mendel jajkw przyo do wiana! Do Kasi! Rozpowiada uciesznie, jae chopaki kady si ze miechu, jeno Kbianki podniesy wrzask na niego, e stary krzykn: -Cichojta! skrzecz kiej te sroki na deszcz. Nie zaraz si uspokoili, wic by przerwa te przekpinki, zapyta: -Bye to, Mateusz, przy wjtowej wojnie?-Nie. Mwili, co Kozom sielnie si dostao. -e ju lepiej nie mona. Strach, jak wygldali! Wjt se pozwoli, no!... -Gromadzki chleb tak go roznosi, to i bryka.-Gwnie, co si nikogo nie boja. Kt to mustanie na sprzeciw? Drugi za tak sztuk dobrze by zapaci, ale jemu wos z gowynie spadnie. Z urzdnikami si zna, to w powiecie mocen wszystko, co ino zechce... -Bota barany, e dacie takiemu przewodzinad sob! Poniewiera i wynosi si nad wszystkie, a oni go dziw po nogach nie cauj! -Sami go wybralim nad sob, to i uwaa musim. -Kto go wsadzi, ten i zesadzi rmoe. -Dy nie krzycz, Mateusz, jeszcze si, rozniesie. -A donies mu, to bdzie wiedzia. Niech meino zaczepi! -Maciej chory, to kto mu inszy poredzi? Kaden si waguje i na pierwszego, bo kaden ledwie swoim biedom wydoli -szepn stary podnoszc si z awy. Podnieli si wraz i drudzy. Kto po jadle leg odpoczywa, kto na drog wychodzi koci przecign i pasa odpuci, a kto, jak dzieuchy, do stawu poszy my garnki a chodzi si i rajcowa. Mateusz zabra si zaraz do obciesywania podpr do chaupy, za Kb fajk zapali i na progu przysiad. -Kto jeno o drugich stoi, tego bieda wydoi! -mrukn pykajc smacznie. Soce wisiao nad sam chaup, przypoudnie zrobio si nagrzane, ciepemwiao od pl. Sady stojay w cichoci, midzy drzewinami mienio si od soca, okwiat cichuko sa si na trawy, pszczoy brzczay po jaboniach, staw polniewa wskro gazi, nawet ptactwo pomilko. Przedpoudniowa, sodka sennosiaa si po wiecie. e Kb, aby nie zadrzema, powlk si dodou z ziemniakami. Za potem cosik ostro pyka przygas fajk i spluwa, odrzucajc gow wosy, opadajce mu na twarz. -Obejrzae, co? -zapytaa ona wychylajcsi ze sieni. -Juci... eby tak raz w dzie warzy, starczyoby ziemniakw do nowych! -Hale, raz na dzie! Mode i zdrowe, to i re potrzebuj. -Nie docigniem. Tyla narodu. Dziesi gb, a brzuchy maj kiej wiercie. Trza bdzie cosik zaradzi. -O jawce mylisz, co? To ci zapowiadam, e przeda jej nie pozwol. Rb se, co chcesz, a bydltka nie dam. Zapamitaj sobie. Zatrzepa rkoma, kiejby od osy uprzykrzonej, i gdy odesza, j znowu fajk zapala. -Psiachma baba... Potrza, to i jawka nie otarz! Soce prayo prosto w oczy, cienie byy jeszcze malukie, to si jeno odwrci plecami i pyka coraz wolniej i rzadziej. Popuci pasa, bo mu co ziemniaki ciyy,soce przypiekao, gobie gruchay we strzesze i cichuki szmer lici tak rozbiera, e j si kiwa i ydy wozi pocianie. -Tomaszu! Tomaszu! Ozwar oczy, Agata siedziaa pobok, trwonie pogldajc. -Ciki macie przednwek -mwia cicho. -Bycie chcieli, to mam par groszy, wygodziabym waju. Na pochwek je cibaam, ale kiejcie w takiej potrzebie, poycz. Jawki szkoda. Przy mnie si oniulga... z mlecznego gatunku. Moe mi Pan Jezus pozwoli doy, to mi z nowego oddacie. Wzi od swojego w potrzebie nie wstyd i gospodarzowi, wecie - wsuna mu w rk samymi zotwkami cosik ze trzy ruble. -Schowajcie sobie! Jako se poredz. -Wecie, dy jeszcze z p rubla doo, wecie -prosia cichuko. -Bg zapa wama. Cie, jakacie to poczciwa! -To ju cae trzydzieci zotych bierzcie, do rwna -supaa z wzeka dodajc po dziesitce -bierzcie -skamlaa powstrzymujc zy: dusza si jej dara, jakby kady grosik prua sobie z wntrznoci. Pienidze dziwnie kuszco lniy w socu. Przymrua oczy z luboci, grzebic midzynimi: nowe byy i czyste. Wzdycha ciko zmagajc si ze straszn chci, jae odwrci si i szepn: -Schowajcie dobrze, a to podpatrz i jeszcze wama ukradn. Napraszaa go jeszcze cichuko, ale jeno tak la zwyczaju, bo kiej si nie ozwa, jaskwapnie zawija i chowa te swoje skarby. -Czemu to nie siedzicie u nas? -zagadn po jakim czasie. -Jake, robocie adnej nie poredz, nawet za gskami nie wyd. Darmo to re bd, co?... Sabam, ju z dnia na dzie koca czekam. Pewnie, co u krewniakw milej by pomrze, milej... choby nawet w tej komorze po jawce... juci, jeno gdzieby wam taki kopot i turbacje! Cae czterdzieci zotych mam na pochwek... bych to i ze msz byo... po gospodarsku... co?... Pierzyn bym dooya... Nie bjcie si, cichuko wama usn, ni si spodziejecie... pokrtce... -jkaa niemiao,z bijcym sercem oczekiwania, e j przyjmie i powie: Ostace! Ale si nie odezwa, jakby nie rozumiejc tych skama, przeciga si jeno, poziewa i j si chykiem przebiera kolechaupy ku stodce, na siano... -Gospodarz taki... juci... jakeby... dziadwkam ino... kaa w sobie cichukim, alnym skrzybotem, podnoszc wypakane oczy ku niemu. Powleka si wolniuko, kaszlc czsto i przysiadajc co trocha nad stawem. Poszaznowu, jak co dnia, wypatrywa po wsi, kajby moga pomrze po gospodarsku, przez oszukastwa. I wleka si szuka ludzi sprawiedliwych. Snua si po wsi jako ta nika pajczyna, co leci, nie wiedzc, kaj si uczepi. A nard si przemiewa i la uciechy radzibiedocie, e u krewniakw osta powinna, za Kbom, niby to z przyjacielstwa, te mwili: -Powinowata przeciech, grosz swj ma na pochowek i dugo wama w chaupie nie zagoci... Kaje si to podzieje? Wszystko to przyszo do gowy Kbowej, gdy m opowiedzia jej o dzisiejszym z Agat. Spa si ju pooyli, a kiej dzieci jy chrapa, zacza go cicho namawia: -Miejsce si znajdzie... w sionce moe polee... gsi si wygna pod szop... bele czym si przeywi. dugo nie pocignie... napochowek ma... Ludzie by nie gadali... a pierzyny nie potrza by oddawa... juci, na drodze tego nie znajdzie -tumaczya gorco. Ale Kb jeno zachrapa w odpowiedzi. I dopiero nazajutrz rano rzek: -eby Jagata bya cakiem bez grosza, przyjbym, trudno, dopust Boy, ale tak, powiedz, co la tych paru zotych dobro wiarczymy. Przeciek ju pyskuj, co la nas posza na ebry... Nie mona. Kbowa, e suchaa si we wszystkim ma, to ino westchna aonie za pierzyn i posza przynagla dziewczyny dopopiechu. Kapust mieli ano dzisiaj sadzi. Dzie zrobi si by jak i wczorajszy, liczny, soneczny i prawdziwie majowy. Wiater jeno przyszed baraszkujcy i swywoli po polach, e zboa chlustay po zagonach kiej wody rozkoysane. Sady si chwiay z poszumem, gsto trzsc okwiatem, a pene, cikie kicie bzw i czeremchy rozwieway zapachem. Powietrze szo rzewe, przejte ziemi i kwiatami. Spod lenych pastwisk piewy si niesy z wiatrem. W kuni dzwoniy moty. Od samego rana peno ju byo na drogach gwarw i ludzi. Kobiety cigny na kapuniska dwigajc w przetakach i koszach rozsad, a rozpowiadajc w gos owczorajszym jarmarku i wjtowej sprawie.e pokrtce, jeszcze nim rosa obescha, naczarnych kapuniskach, pocitych jeno bruzdami penymi wody polniewajcej w socu, zaroio si od czerwieni. Kbowa z crkami te tam pocigna, zaKb z Mateuszem i chopakami wzili si do podpierania chaupy. Ale skoro soce zaczo przypieka, staryzda robot na synw i wywoawszy Balcerka, poszli odwiedza Boryn. -Pikny czas, kumie -rzek Kb przyjmujctabak. -Galanty. Byle jeno za dugo nie przypiekao. -Stronami przechodz deszcze, to i nas nieomin. -Robactwo jae si roi na drzewach, na susz si ma. -A jarzyny spnione, mogoby przypali. Moe Pan Jezus nie dopuci... C ta na jarmarku? dowiedzielicie si co o koniu? -I... daem starszemu trzy ruble, przyobieca. -e to przezpiecznoci nie ma adnej!... czowiek pod strachem cigiem yje jak tenzajc, a nikto nie poradzi. -A wjt kiej malowany -szepn ostronie Balcerek. -Trza bdzie pomyle o nowym -rzuci Kb. Balcerek spojrza na niego, ale stary dodagorco: -Ju wstyd przez niego na wie idzie. Syszelicie o wczorajszym? -I... bitka kademu przytrafi si moe, zwyczajnie... Drugie miarkuj: bymy za te jego rzdy nie dopacili. -Sam si nie rozporzdza: dy i kasjer pilnuje, i pisarz, i urzd... -Psy misa pilnuj! Waruj, a w kocu ty, chopie, dopa, bo nie dopilnowali. -Boga ta inaczej! Wiecie ta co nowego? Balcerek jeno splun i rk machn; nie chcia gada, chop by mrukliwy i przez bab zahukany, to i barzej strzegcy jzyka. Doszli te do Borynw. Jzka skrobaa ziemniaki na ganku. -Idcie, ojciec ta sami le. Hanusia na kapunisku, a Jagna robi u matki. W izbie pusto byo, przez otwarte okno zaglday kicie bzw i soce siao si przez ziele. Stary siedzia na ku. Wychudy by, siwa broda jeya mu si na tej twarzy kiej szcze, gow mia jeszcze obwizan, rucha cosik sinymi wargami. Pochwalili Boga, nie odrzek ni si poruszy. -Nie poznajecie to nas? -ozwa si Kb za rk go biorc. Jakby nic nie wiedzia, nasuchiwa niby tego wiegotania jaskek lepicych gniazdapod strzech lebo tego szmeru gazi szorujcych po cianach i w okno niekiedy zagldajcych. -Macieju! -rzek znw Kb wstrzsajc nim zdziebko. Chory drgn, oczy mu si zatrzsy, obejrza si na nich. -Syszycie? dy Kb jestem, a to Balcerek,wasz kum; poznajecie, co? Czekali patrzc mu w oczy. -Sam tu, chopy! Do mnie! Bij psubratw! bij! -krzykn z naga ogromnym gosem, podnis rce jakby w obronie i zwali si na wznak. Jzka wpada na krzyk i ja mu gow obwala mokrymi szmatami, ale on ju lea cichy, a w szeroko otwartych oczach lni jaki strach miertelny. Wyszli pokrtce, sfrasowani i peni zgrozy.-Trup ci tam ley, a nie ywy czowiek! -rzek Kb odwracajc oczy na chaup. Jzka znowu skrobaa ziemniaki na ganku, dzieci bawiy si pod cian, a w sadzie spacerowa Witkowy bociek, za wiater przysania gaziami okno wywarte. Szli czas jaki w milczeniu zgrozy, jakby z grobu wyszli. -Kademu przyjdzie na to, kademu -szepn zawo Kb. -A kademu... wola Boa, c, nie poredzi... Hale, mg jeszcze poy jak por, eby nie ten las... -Pewnie. Zgin, a drugie si z tego poywi-westchn. -Raz kozie mier... mao si to naharowa?-I nama te moe niezadugo przyjdzie za nim i. Patrzeli kwardo we wiat, w pola rozkoysane, na bory widne jak na doni, na role zielenice, na ten dzie jasny, ciepy i zwiesnowy, i dusze im kamieniay w rezygnacji a poddaniu si woli Boej. -Nie zmieni tego czowiekowi, co mu przeznaczone, nie... I z tym si rozeszli. Za drudzy tego jeszcze dnia i nastpnych poczli nawiedza chorego, jeno co tak samo nikogo nie poznawa, e w kocu zaprzestali. -Jemu tylko pacierze o prdkie skonanie potrzebne -powiedzia ksidz. A e kaden mia dosy swoich turbacji a bied, to i nie dziwota, co wrychle zapomnieli o nim, za jeli zdarzyo si komu spomnie, to jakby o nieboszczyku. Co prawda, to i lea se chudziaszek w takim opuszczeniu, kieby ju do grobu zoony i traw porosy. Komu ta by w pamici? Bywao nieraz, i cae dni lea bez kropli wody, moe by i pomar prosto z godu, gdyby nie Witkowe dobre serce, ktren porywa, co si jeno dao, i nis gospodarzowi, a nawet krowy czsto poddaja kryjomo i mlekiem go poi. Chory bowiem przejmowa go dziwnie frasobliw trosk, a raz omieli si zapyta parobka. -Pietrek, prawda to, e kto przez spowiedzizamrze, do pieka idzie? -Prawda. Przeciek ksidz zawdy tak mwi w kociele. -To i gospodarz by do piekie poszli? -przeegna si trwonie. -Taki czowiek jak i drugie. -Hale! gospodarz taki czowiek jak i drugie! hale! -Gupi kiej gb kapuciany! -zaperzy si Pietrek, dugo mu tumaczc, ale Witek nie uwierzy; swoje on wiedzia i zgoa drugie.Tak ano przechodziy dnie w Borynowej chaupie... Za na wsi kotowao si kiej w garnku. Wjtowa bitka to sprawia, obie bowiem strony szukay wiadkw, przecigajc nard na swoj stron. Chocia to jeno z Kozami bya sprawa, alewjt nie zaspa i tgo zabiega. Gr te wzi zaraz z miejsca, bo wicej nili poowa wsi za nim si opowiedziaa. Znali go jak zy szelg, ale wjtem by przeciech, mg w niejednym poredzi, ale i mg dobrze sada zala za skr, to i namow, przypochlebstwem a gorzak przysposobi sobie wiadkw, jakich mu byo potrza. Kozio lea ciko chory i ksidza z PanemJezusem sprowadzali do niego. Powiedali ta rnie o tej chorobie, bkajc w sekrecie, co jeno udaje, by wjt jeszcze lepiej bekn na sdach. Ale Bg wie, jak to tam byo. Wiedziano jeno dobrze, e sama Kozowa cae dnie lataa po ludziach pomstujc a wyrzekajc. Opowiadaa, co ju przedaa macior z prositami na lekowanie ma i prawie co dnia wylatywaa umylnie przed wjtw krzyczc wniebogosy, jako ju Bartek umiera, Boga i ludzi sprawiedliwych wzywajc na wiarczenie i poratunek. Biedota jeno i co tkliwsze kobiety stanli poich stronie, a nawet jeden z pomniejszych gospodarzy, Kobus, e to czowiek by niespokojny i swarliwy. Ale reszta ni sucha nie chciaa, w ywe oczy si wypierajc, jakoby co niebd widzieli, za niejeden radzi jeszczek, by z wjtem nie a mnie pado, dobrze j pola zda 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP c jcaFc*c9-zadzierali, bo niczego nie wskraj. Nowe z tego wychodziy historie, e to Kobus mia ozr niepowcigliwy, acno siz piciami ponosi, a baby te w sowach nie przebieray. Wic jeno wrzaski z tego szy i gniewy, bo c? mogli to poredzi gospodarzom i wjtowi? Nawet ju yd si z nich przemiewa i na brg dawa nie chcia. A nie przeszed i tydzie, do ju wszystkie miay tej sprawy i tych jazgotwlamentliwych, e ju sucha przestali. A tu nowa pomoc im przysza i we wsi znowu si zakotowao. Oto Poszka zmwi si z mynarzem i wraz otwarcie a gono stanli po stronie Kozw... Juci, szo im akuratnie o nich co o ten nieg oski -swoje w tym mieli zamysy i la siebie jakie wygody rychtowali. Poszka by chop sielnie ambitny, skryty, a we swj rozum i bogactwa dufajcy, za mynarz, wiadomo, co la grosza daby si powiesi, kutwa i zdzierus. Wojna si te wnet zawizaa midzy stronami cicha i zawzita, bo przy ludziach w oczy wiarczyli sobie przyjacielstwo, witali jak i przdzi, a nawet nieraz i do karczmy pod rce si wiedli. Co mdrzejsi wnet si pomiarkowali, jako tej spce nie o sprawiedliwo chodzi, nie o krzywdy Kozw, a o co inszego, moe io wjtostwo. -Poywi si jeden, niech si ta poywi i drugie! -powiadali starzy kiwajc gowami. I tak czas schodzi, e mt we wsi by coraz wikszy. A tu ktrego dnia gruchno po chaupach: -Niemcy w karczmie popasaj! -Na Podlesie pewnikiem cign -rzek kto domylnie. -Niech jad z Bogiem!... co wama do nich? -przekada drugi. Ale jaka niespokojna, trwona ciekawo owadna ludmi. Przez sady krzykali se t nowin, w opotkach stawali gada o niej, a insze za ju do karczmy si przebieray na przewiady. Jako prawd rzekli, pi bryk stojao na podjedzie, a wszystkie na elaznych osiach, na to i niebiesko malowane, budami pciennymi nakryte, spod ktrych wyzieray kobiety i rny sprzt gospodarski, za w karczmie przed szynkwasem z dziesiciu Niemcw popijao.A tgie byy juchy, rozrose i brodate, w granatowe kapoty przyodziane, ze srebrnymi acuchami na spanych brzuchach, a pyski to jae si im wieciy od dobrego jada. Szwargotali cosik ze ydem. Chopy ca kup stawali pobok o wdk krzyczc, a patrzc i nasuchujc uwanie,ale trudno byo wymiarkowa choby i jedno sowo. Dopiero Mateusz, ktren z ydami poredzi szwargota, tak cosik do nich zaszprechowa, jae karczmarz odwrci si zdziwiony. Niemcy ysnli jenopo sobie lepiami, a nie odrzekli, za potemiGrzela, wjtw brat, powiedzia im jakie niemieckie sowo. Zadami si wykrciy do chopw, rechocc midzy sob jakoby te winie nad korytem. -To ino pra po tych wiskich pyskach! -rzek rozgniewany Mateusz. -Kijem by potrza zmaca boki, a wnet by przemwiy. A Adam Kbiak szepn z zapalczywoci: -Pchn w kadun tego z brzega, zwali me, to pierzta na odlew. Powstrzymali go, bo i Niemcy, jakby poczuwszy groby, wzili anta z piwem i prdko si wynieli z karczmy. -Te, pludry, nie tak pieszno, portki pogubita! -wiskie pociotki! -krzyczeli za nimi chopaki. Ale zaraz po ich wyjedzie yd wyzna przed parobkami, jako Niemcy ju prawie kupiy Podlesie, e ju pojechali rozmierzakoloni, e cae pitnacie familii osidzie na folwarku. -My si dusim na zagonach, a Niemcy bd na wkach rozwalali. -To podkup ich, a nie daj! Rusz rozumem, kiej si masz za mdral!... -wykrzykiwa na Grzel Stacho Poszka. -Psiakrew z tak spraw! -zakl Mateusz bijc pici w szynkwas. -Jak si usadz na Podlesiu, to i ciko bdzie w Lipcach wytrzyma -zapewnia, e to byway by we wiecie, a Niemcw zna dobrze. Nie wierzyli mu zrazu, ale mimo to caa wie si zakopotaa; jli medytowa i rozwaa, co by z takiego somsiedztwa mogo wypa zego la Lipiec? A tu co dnia pastuchy i przechodzcy donosili, jako na Podlesiu grunta ju rozmierzaj, kamienie zwo i studni kopi. e niejeden przez ciekawo pociga za myn ku Woli, a wasnymi oczyma sprawdza, e prawd powiadali. Ale jak stoj rzeczy, nie sposb si byo dowiedzie. Przypierali kowala, bo z Niemcami si ju zwcha i konie im podkuwa, ale wykrcasi i ni to, ni owo odpowiada. Dopiero Grzela, wjtw brat, poszed na przewiady i prawd wyoy. Byo za tak: dziedzic by winien jednemu Niemcowi pitnacie tysicy rubli. Odda niemia, a ten mu w dugu chcia wzi Podlesie i reszt gotowym groszem dopaci. Dziedzic si niby godzi, a za kupcami posya, bo Niemiec dawa jeno poszedziesit rubli za morg. Dziedzic zwczy, jak moe. -Ale zgodzi si musi! We dworze peno ydw, kaden o swoje krzyczy! Powiada mi borowy, co ju krowy zajte za podatek.Skde to wemie zapaci? Wszystko na pniu przedane! Lasu przeciek teraz, dopki z nami w procesie, ci mu nie pozwol. Nie poredzi sobie inaczej i przeda musi choby za bele co -twierdzi Grzela. -Taka ziemia, po sto rubli za morg nie za duo. -Kupujcie, przeda i jeszcze waju w rk pocauje. -Hale, drogi grosz, jak go braknie! -Miemcy se uyj, a ty, chopie, lin ykaj! Pogadywali wzdychajc aonie. Markotno ich rozbieraa. Juci, al byo takiej ziemi, bo to przylega i rodna. Kademu by si przydao kilka morgw, kademu. Dy si ju cisnli na swoich zagonach kiej mrwki, dy ledwie si ju przeywiali ode niw do niw. Taki kawa wybranej ziemi, w sam raz la synw i ziciw. Now wie by wystawili i ki mieliby niezgorsze, i woda pobok... Ale c, nie poredzi! Miemcy sid, bd si panoszy, a ty, czowieku, zdychaj. -Kaj si to wszystko podzieje? -wzdychali starzy patrzc na md, gc si wieczorami po drogach, a byo tego, byo, jae si ciany rozpieray! A za c to miakto grunta kupowa, kiej ledwie na ycie starczyo? Gowili si niemao, nawet do ksidza szli po rad. Nie poredzi: z pustego nie naleje. -Kto nie ma grosza, nie umacza nosa. Biednemu zawdy wiater w oczy!... Ale i wyrzekania a biadolenia te nic nie pomogy. A jakby na dobitk; upay szy coraz wiksze. Maj dopiero si mia ku kocowi, a przypiekao kieby w lipcu. Dnie wstaway ciche i duszne, soce od samego wschodu wynosio si rozpalone na czyste niebo i tak przypiekao, e ju po wyniach i na piaskach jarzyny mdlay poke, trawy do cna wypalao po ugorach, strugi wysychay, ziemniaki za, cho zrazu niezgorzej ruszyy, ledwie okryway ziemichudymi cinami. Oziminy jeno nie ucierpiay wiela, wykoszone, piknie wyrose, szy jeszczek galanto w gr, jae chaupy si skryy i jakby do ziemi przycupny, dachami jeno widne nad tym borem kosistym. Noce te byy duszne i tak nagrzane, e ju po sadach sypiali, gdy trudno byo w chaupach wytrzyma. Za przez te gorca, przez kopoty i aocie, przez Poszkowe judzenie na wjta, przez przednwek ciszy lato nilipo inne roki, do, e w Lipcach nasta czas dziwnie swarliwy i niespokojny. Chodzili rozdygotani w sobie upatrujc jeno,kogo by gn tym bolcym sowem albo i za orzydle chyci. Kaden rad stawa przeciw drugiemu, e jakby pieko zrobio si we wsi. Co dnia bowiem ju od witania trzso si od ktni a wyzwisk, bo co dnia przychodzio co nowego. A to Kobusowie si pobili, jae ksidz musia godzi i napomina, a to Balcerkowa z Gulbasem kudw sobie nastrzpili o prosiaka, ktrenmarchew spyska, to Poszkowa poara si ze sotysem o przemienienie gsit; to o dzieci szy ktnie, to o szkody somsiedzkie, to o bele co, bych si jeno przyczepia a kyni, a wrzeszcze i wyzywa ze wszystkiej mocy -e jakby zaraza na wie pada, tyle powstawao swarw, bijatyk i procesw. Nawet Jambroy przemiewa si przed obcymi: -Niezgorszy przednowek lato da mi Pan Jezus! Umarlakw nie ma, nikto si nie lgnie, nikto nie eni, a mnie dzie w dzie ktosik gorzak stawia, honoruje, a na wiadki prosi. eby tak par rokw jeszczesi kcili, a na nic by si czowiek rozpi... Juci, co si le dziao w Lipcach. Ale cheba co w chaupie Dominikowej dziaosi najgorzej. Szymek powrci z drugimi, Jdrzych wyzdrowia, bieda im nie doskwieraa jak indziej, to powinno byo i wszystko po dawnemu. Boga ta poszo, kiej chopaki odmwiy matce posuchu! Stawiali si hardo, kcili zb za zb, bi si nie pozwolili, a adnych robt kobiecych, jak przdzi, ani tknli. -Dziewk se przyjmijcie albo i sami rbcie -powiedali twardo. Paczesiowa miaa elazne rce i dusz nieustpliw -jake! tyle lat wszystkim rzdzia, tyle lat nikto nie mia si jej przeciwi ni w poprzek stawa. A tu kto stawa? kto si przeciw niej way? -wasne dzieci! -Jezus miosierny -woaa w zapamitaniu izoci, przy leda okazji chwytajc za kij nasynw, chciaa ich przemc i zmusi do posuchu. Nie dali si, zacili si jak i matka i poszli na udry. To powstaway prawie co dnia takie wrzaski a gonitwy kolechaupy, jae ludzie si zbiegali uspokaja. Nawet ksidz, snad przez ni podmwiony,wzywa ich do si, a do zgody i posuszestwa napomina. Wysuchali cierpliwie, w rce go ucaowali, a za nogi, jak przystao, z pokor podjli, ale si nie przemienili. -Nie dziecim, wiemy, co nama robi. Niech matka pierwsza ustpi! -tumaczyli si przed ludmi. -Caa wie si z nas przemiewaa... A Dominikowa jae poka ze zoci a zmartwienia, bo w aden sposb zmc si nie dawali, a przy tym miasto w kociele przesiadywa i po kumach, jak przdzi, musiaa teraz robi kole gospodarstwa, Jagusi cigiem przyzywaa do pomocy. Ale i crka nie szczdzia jej zgryzot i wstydu.Paczesiowa trzymaa wjtow stron, nawet wiarczya przeciwko Kozom, gdy bya przy bitce i opatrywaa wjtw. Pietr te czsto wieczorami zaglda do niej, niby to na poredy, a gwnie, bych Jagusi wywoa i prowadzi si z ni na ogrody. Na wsi si nic nie ukryje, dobrze wiedz, zczego si kurzy i kaj, to i zgorszenie z tych grzesznych jamorw roso coraz barzej i dobrzy ludzie ju nieraz ostrzegali star. Moga to zapobiec, kiej Jagna mimo prb ibaga robia jakby na zo. Wolaa bowiem grzech najciszy i obmowy ludzkienili przesiadywanie w tej obmierzej chaupie mowej. Ze j porwao i nieso, a nikto nie by mocen powstrzyma. Hance to nawet szo na rk i nawet czstoo tym rozpowiadaa przed ludmi. -Niech si zabawia, pki wjtowi nie wzbroni traci gromadzkie. Dy jej niczegonie auje i zwozi z miasta, co ino moe, we zoto by j oprawi. Niech se uywaj ikoca patrz. Co mi tam do nich! Juci, mao to j wasnych zmartwie aro! Nie aowaa pienidzy la adwokata,a jeszcze nie wiada byo, kiej si Antkowa sprawa odbdzie i co go czeka. A on tam chudziaczek schn w kreminale i Boego zmiowania wyglda. W chaupie te si z wolna rozprzgao. Moga to dopilnowa wszystkiego? Parobek si rozzuchwala coraz barzej, snad przez kowala podmawiany, e tak robi, jakmu si podobao, a nieraz, kiej do miasta pojechaa, cay dzie si przewasa po wsi. Grozia mu potem, e niech jeno Antek powrci, a z nim si czsto porachuje. -Wrci! Jeszcze na to nie przyszo, bych zbjw puszczali! -odkrzykiwa zuchwale. Jae cierpa z gniewu, bi by jeno ten pyskniepoczciwy, ale poredzi mu to? Jeszcze j sponiewiera, a kt to si za ni upomni, kto wesprze? Trza byo wszystko znie i w sobie schowa na pniej, do sposobnej pory, bo jeszcze pjdzie i wszystko na jej rce spadnie; ju i tak ledwie moga wydoli robocie. Zapadaa przeto na zdrowiu coraz wicej. Jake, i elazo w kocu rdza przere, i kamie jeno do czasu wytrzyma, a nie dopiero saba kobieta! Ktrego dnia pod koniec maja ksidz z organist pojechali na odpust, za Jambroy tak si spi z Niemcami, ktre czsto zaglday do karczmy, e nie byo komu przedzwoni na Anio Paski ni kocioa otworzy. Zebrali si przeto odprawia naboestwo pod cmentarz, kaj pobok bramy stojaa maa kapliczka z figur Matki Boskiej. Kadego maja przystrajay j dziewczyny w papierowe wstgi a korony wyzacane i polnym kwieciem obrzucay, bronic od zupenej ruiny, gdy kapliczka bya odwieczna, spkana i w gruz si sypica, e nawet ptaki ju si w, niej nie gniedziy, a jeno niekiej, w czas st jesiennych, pastuch jaki schronienia szuka.Smtarne drzewa, lipy staruchy, brzozy wysmuke i te, pogite krzye osaniay jnieco od burz zimowych i wichrw. Zeszo si sporo narodu i jak si naprdce dao, przybrali kapliczk w ziele, a kwiaty, ktosik mieci wygarn, ktosik tym piaskiem wysypa, e nawtykawszy w ziemi u stp figury wieczek i lampek zapalonych, wraz jli klka nabonie. Kowal przyklkn na przedzie, przed progiem, zarzuconym tulipanami a gogiem rowym i pierwszy zacz piewa. Byo ju dobrze po socu, mroczao, niebo na zachodzie palio si jeszcze we zocie cae i bledziuk zieleni przytrznite, czas by cichy, obwise warkocze brzz jakby si lay ku ziemi, zboa stany przygite, kieby zasuchane dwikliwy bekot rzeczki i to cichukie strzykanie konikw polnych. Ostatnie stada do obr cigay; od wsi, z pl, z miedz ju niedojrzanych buchay niekiedy jazgotliwe piewki pastusze i dugie, przecige poryki. Za nard piewa, wpatrzony w jasn twarz Matki, co wycigaa bogosawice rce nad wszystkim wiatem: Dobranoc, wonna lilija, Dobranoc! Zapach modych brzz powia ze smtarza i wraz te sowiki jy jakby prbowa gardzieli, wyciga rwan nut, wzbiera moc, jae w kocu buchny zote, spienione strugi, jae polay si te trele perliste, te klskania cudne i te lube, rzewliwe zawodzenia, za niedaleko ze zbozway si te pana Jackowe skrzypice przywtarzajc ludziom tak sodko, cichukoa przejmujco, jakby to te ytnie, rdzawe kosy dzwoniy o si, to zote niebo lebo przyscha ziemia tak pieni zagraa majow. I ju wraz piewali wszystkie, i nard, i ptaszkowie i skrzypice, a kiej na to oczymgnienie ustawali, kiej sowiki tak si zaniesy, ae cicho, a struny jakby tchu nabieray, wtedy nieprzeliczony abi chr podnosi rechotliwe gosy i gra zgodliwymskrzekiem i nukaniem przecigym. I tak ju szo na przemiany. Dugo si owo naboestwo cigno, jae kowal zacz przypiesza, wydziera si mocno, nad drugimi grujc; a czsto woa za siebie: -Popieszajta si, ludzie... -e to opniali si z nut niektre. A nawet raz hukn na Maciusia Kbowego:-Nie drzyj si, jucho, bo nie za bydem! e zgodliwie ju poszo, i gosy podrywaysi razem kiej te stada gobie i krco, zwolna unosiy si ku niebu ciemniejcemu. Dobranoc, wonna lilija! Dobranoc! Niepokalana Maryja! Dobranoc! Mrok ju zgstnia i noc ciepa i cicha wiat otulaa, zasie na niebie wystpoway gwiazdy ros roziskrzon, kiej si zaczli rozchodzi. Dzieuchy, wp si pobrawszy, zawodziy po drogach. Hanka powracaa jeno z dzieckiem na rku isrodze czego zadumana, gdy przysun sikowal i wpodle szed. Nie ozwaa si; dopiero przed domem, widzc, i nie ostaje, rzeka: -Wstpicie to, Micha? -Przysid w ganku i powiem co wam -szepn cicho. cierpa nieco, szykujc si jak now bied posysze. -Bylicie pono u Antka? -pierwszy zacz. -Byam, ale mnie do niego nie pucili. -Tegom si i boja. -Mwcie, co wiecie! -mrz j przeszed. -Co ja ta wiem?... tyla jeno, co mi si udaoze starszego wycign. -A co? -wpara si w supek i dziecko mocniej przycisna do siebie. -Powiedzia, e Antka, przed spraw nie wypuszcz. -Laczego! -ledwie wyjkaa, dygot j trzsi ama. -Dy... przeciek adwokat mwi, comoe puszcz. -Hale, eby im uciek! Tak przez niczego niepuszcz! Wiecie, przyszedem dzisiaj do was cakiem po przyjacielsku. Co tam pomidzy nami byo to byo; obaczycie kiedy, em by praw... Nie wierzylicie mi... wasza wola... ale teraz wysuchajcie, co rzekn, a jak ksidzu na spowiedzi, tak prawd powiem... Z Antkiem jest le! z pewnoci ciko go zasdz, moe na dziesi lat. Syszycie to?... j pola zda 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP c$$ c Tc *,O c y9* -Sysz, ale nic a nic nie wierz -uspokoiasi nagle. -Kaden nie wierzy, pki nie przymierzy; prawd wam rzekem. -Zawdy tak mwicie -zamiaa si wzgardliwie. Ciepn si i j gorco upewnia, jako teraz z prostego przyjacielstwa przyszed,bych poredzi. Suchaa chodzc oczyma poobejciu, ju si par razy podnosia niecierpliwie: krowy ano nie wydojone porykiway w oborze, gsi byy nie zapdzone na noc i rebak goni si w opotkach z ap, a chopaki rajcoway w stodole. Nie wierzya mu juci ani sweczka. -Niech si wygada, moe si wyda, z czym przyszed -mylaa trzymajc si na bacznoci. -C poredzi? co? -odpowiadaa, byle co rzec. -A, rada by si nalaza -powiedzia ciszej jeszcze. Odwrcia si do niego. -Da wykup, to go puszcz jeszcze przed spraw, a potem to ju se poredzi, choby i do tej Hameryki... nie zgoni... -Jezus, Maria! Do Hameryki! -krzykna bezwolnie. -Cichocie, jak pod przysig mwi, tak dziedzic radzi. Niech ucieka -powiada -najmniej dziesi lat... zmarnuje si chop... Wczoraj mi mwi . -Ucieka ze wsi... od grontu... od dzieci... Jezu... -to ino zrozumiaa. -Dajcie jeno wykup, a reszt to ju Antek postanowi, dajcie... -Skde to wezm?... Mj Boe, w tyli wiat... od wszystkiego. -Piset rubli chc! Przeciek macie te ojcowe... wecie je na wykup... policzym sipniej... byle jeno ratowa... Skoczya na rwne nogi. -Jako ten pies cigiem jedno szczekacie! -chciaa odej. -Ciepiecie si jak gupia -rozgniewa si. -Tak se ino powiedziaem... Hale, bdzie si tu honorowa o bele sowo, a tam chop w kreminale zgnije, Powiem mu, jak to zabiegacie, by mu uly. Przysiada znowu, nie wiedzc ju, co myle. Opowiada szeroko o tej Jameryce, o ludziach znajomych, ktre tam pojechay, e listy pisz, a nawet pienidze przysyajla swoich. Jak tam dobrze, jak wol ma kaden, jakie bogactwa zbieraj. Antek mgby zaraz ucieka: zna yda, ktren juniejednego wyprowadzi. Mao to ju takichucieko! Za Hanka mogaby jecha potem laniepoznaki. Grzela wrci z wojska, to spaciby z ojcowizny, a nie, kupiec si terycho znajdzie. -Poradcie si ksidza, obaczycie, co wamaprzytwierdzi moje sowa. Poznacie, em prawy i ze szczerego serca namawiam, nie la swojej wygody. Jeno przed nikim ani pary z gby, bych si stranicy nie zmiarkowali, za wtedy i za tysice go nie puszcz, a jeszcze w kajdany zakuj -zakoczy powanie. -Skd wzi na wykup! tylachna pienidzy! -jkna. -Znam kogo z Modlicy, kto by da na dobryprocent... znam i drugich... pienidze by si nalazy... Moja w tym gowa... pomgbym. I dugo jeszcze radzi a namawia. -Rozwacie, trza rycho postanowi. Odszed cicho, e ani spostrzega, kiej si zapodzia w nocy. Pno ju byo, w chaupie spali, tylko Witek siedzia pod cian, jakby strujc gospodyni, na wsi te wszyscy legli, nawet psy nie poszczekiway, woda jeno bulgotaai ptaki zawodziy w sadach. Ksiyc si wtoczy na niebo i szed srebrnym sierpemprzez te straszne, mroczne wysokoci. Biae i niskie mgy pokryway ki, za nadytami wisia powy tuman kwietnej kurzawy; staw polniewa wskro drzew kieby tafla lodowa... Ae dzwonio w uszachod tej cichoci a sowiczych klska i zawodze. Hanka siedziaa wci na jednym miejscu jakby przykuta. -Jezu, ucieka ze wsi, od grontu, od wszystkiego! -mylaa jedno w kko. Groza j przeja, rosnc z minuty na minut, a serce ciskajc strasznym alem i przeraeniem. apa zacz wy na podwrzu, sowiki cichy, zawia wiater, e zakolebay si cienie i jkliwy, smutny szum przelecia. -Kubow dusz obaczy! -szepn Witek egnajc si strachliwie. -Gupi! -skarcia go, spa wypdzajc. -Kiej przychodzi, do koni zaglda, obroku imdosypuje... bo to raz? Nie suchaa ju, cicho znowu spada nawiat, sowiki zapieway, a ona siedziaa kieby zmartwiaa, powtarzajc niekiej z mk i strachem: -W cay wiat ucieka! Na zawsze! Jezu miosierny! Na zawsze... ROZDZIA 9 Jeszczech byy po witkach umajenia chaup do cna nie przewidy, kiej ktrego dnia rankiem najniespodziewaniej zjawi si Rocho. Jeno co dopiero po mszy i dugiej rozmowiez ksidzem pokaza si na wsi. Niewiela ludzi krcio si w obejciach, e to pora bya osypywania ziemniakw, lecz skoro siroznieso, jako Rocho idzie przez wie, wnet ci ten i w na drog pieszy wita dawno nie widzianego. A on za szed, jak zawdy na kiju si wspierajc, wolniuko, z podniesion gow, w tej ci samej kapocie szarej, i taksamo z racami na szyi; wiater mu rozgarnia siwe wosy, a chuda twarz janiaa dziwn dobroci i weselem. Wodzi oczyma po chaupach i sadach, przemiechujc si radonie do wszykiego,wita si z kadym z osobna, e nawet dzieciom, co si byy do niego garny, gowiny przygadza poczciwie, za do kobiet pierwszy zagadywa, tak by rad, ewszystko zastaje po dawnemu. -W Czstochowie byem na odpucie -odpowiada, gdy napierali ciekawie, kaj sito zadziewa przez tyla czasu. Ale tak si szczerze, cieszyli z jego powrotu, e zaraz po drodze jli mu rozpowiada lipeckie nowiny, a ktosik ju i rady jakiej zasiga, za drugi chcia si wyali, odwodzc go na stron i suplc przed nim turbacje, kiejby ten grosz na ostatni potrzeb schowany. -Do cna ustaem, dzie jaki odpoczn -tumaczy si zbywajco. Na przecigi jli go zaprasza do swoich chaup. -Na tymczasem zakwateruj si u Macieja, juem to Hance przyobieca; a przyjmie mnie kto potem, do tego przystan na duej. I wawo ruszy do Borynw. Juci, co Hanka przyja go radonie i z caego serca ugaszcza chciaa, ale skoro jeno zoy torby i odzipn nieco, do starego si wybra. -A obaczcie ich, le w sadzie, e to gorc w chaupie. Mleka wama bez ten czas uwarz, a moe bycie i jajkw zjedli? co? Ale Rocho ju by w sadzie i chykiem przebiera si pod gaziami do chorego, ktren lea w pkoszku, wymoszczonym pierzyn, i kouchem przyokryty. apa, zwinity w kbek, warowa mu przy nogach, a Witkw bociek gajda si pociesznie midzy drzewami kieby na stray. Sad by stary i mroczny; rozrose drzewiny tak przysaniay niebo, e doem na murawach jeno niekaj gmeray si soneczne prgi, podobne zotym pajkom. Maciej wznak lea. Rozruchane gazie z cichym poszumem chwiay si nad nim pacht cieniw, e jeno czasem, kiej j wiater ozdar, soce chlustao mu w oczyi coraz kawa modrego nieba si odsania.Rocho przysiad. Drzewa szumiay, czasem pies warkn na muchy, a niekiedy rozwiegotane jaskki migny wskro pni czarnych na pola zielone i rozkoysane. Chory naraz zwrci si do niego. -Poznajecie mnie, Macieju, co? Poznajecie? Borynie leciuki przymiech wion po twarzy, oczy si zatrzepay i j rucha sinymi wargami, ale gosu nie doby. -Jak Pan Jezus przemieni, to moecie jeszcze wyzdrowie. Snad rozumia, gdy potrzs gow i jakby niechtnie odwrci si od niego. Zapatrzy si znowu w rozkoysane gaziei w te soneczne bryzgi, zalewajce mu oczy raz po raz. Rocho jeno westchn, przeegna go i odszed. -Prawda, co ojcu jakby ju lepiej? -pytaa Hanka. Dugo co miarkowa, a rzek cichym, wanym gosem: -To i lampa przed zaganiciem ywszym pomieniem wystrzeli na ostatku: Mnie si zdaje, co Maciej ju dochodzi... A mi nawetdziwno, e jeszcze yje; przecie na wir wysech... -Dy je nic nie chce, nawet mleka nie zawsze popije. -Musicie by gotowe; e lada dzie skoczy. -Pewnie, e tak, mj Boe, pewnie. To samowczoraj mwi Jambroy, a nawet radzi, eby ju nie czeka i trumn obstalowa. -Kacie zrobi, nie bdzie dugo czekaa, nie... Jak duszy pilno ze wiata, niczym jej nie powstrzyma, nawet pakaniem, boby juponiektre cae wieki ostaway midzy nami -mwi smutnie, zabierajc si do mleka, ktre mu narzdzia, i popijajc z wolna, wypytywa, co si tu we wsi dziao.Powtarzaa, co ju by sysza po drodze od drugich, i o swoich kopotach ja si skwapnie a szeroko rozwodzi. -Kaj to Jzka? -przerwa jej niecierpliwie. -W polu, ziemniaki osypuje z komornicami i Jagustynk, za Pietrek pojecha do lasu: zwozi Stachowi drzewo na chaup. -Buduje si to? -Przeciek pan Jacek da mu dziesi chojarw. -Da mu? Powiadali mi co o tym, ale nie uwierzyem. -Bo to i nie do wiary! Zrazu nikto nie powierzy. Obieca, ale przeciech niejeden obiecuje. Obiecanka cacanka, a gupiemu rado -powiedaj. A pan Jacek da Stachowi list i kaza mu z nim i do dziedzica. Nawet Weronka si przeciwia, by szed, bo powiada, co bdzie buty dar na darmo?... jeszcze si z niego wymiej, e zawierzy gupiemu... Ale Stacho si upar i poszed. I powiada, e moe w pacierz po oddaniu listu dziedzic go kaza zawoa na pokoje, poczstowa gorzak irzek: Przyjedaj z wozami, to ci borowywycechuje dziesi sztuk budulcu... Da mu Kb koni, da sotys, daam i ja Pietrka. Dziedzic ju na nich czeka w porbie i zaraz sam wybra co najmiglejsze z tych, co to je zim cili la ydw. No i zwo, bo dobrze trzydzieci wozw bdzie z gaziami. Stacho galant chaup se wyszykuje! Nie potrza mwi, jak panu Jackowi dzikowa i przeprasza; bo po prawdzie wszyscy go mieli za dziadaka i za gupawego, e to nie wiada, zczego yje, i pod figurami, to we zboach grywa na skrzypicy, a czasem tak bele co inie do skadu powie, jako ten niespena rozumu... A on taki pan, e mu sam dziedzicposuszny!... Kto by to przdzi da wiar?...-Nie patrzcie na czowieka, jeno na jego uczynki. -Ale da tylachna drzewa, ktre, jak Mateusz rachuje, warto z tysic zotych, i to jeno za Bg zapa, tego jeszcze nie bywao! -Powiadali, co za to star chaup bierze wdoywocie... -Hale, tyle warta co ten trep rozupany! Juewa nawet myleli, czy w tej dobroci nie ma jakiego podejcia, jae Weronka dobrodzieja si redzia. Skrzycza j, e gupia. -Bo i prawda. Daj -to bra i Bogu za ask dzikowa. -Przeciek czowiek niezwyczajny bra darmochy i jeszczech od dziedzicw! Syszane to rzeczy! Jake, kiej to chto chopu da co z dobroci? eby po najmniejsz pored i, a i to na rce patrz, za w urzdzie si przez grosza nie poka, bo ci jutro przyj ka albo za niedziel... Przez t Antkow spraw dobrzepoznaam, jakie to jest urzdzenie na wiecie i niemao ju pienidzy wyniesam...-Dobrze, cocie mi Antka wspomnieli. Wstpowaem do miasta. -Tocie go moe widzieli? -Nie byo czasu. -Jedziam niedawno, nie pucili me do niego. Bg wie, kiej go obacz. -Moe i prdzej, nili miarkujecie -rzek z umiechem. -Jezus, co wy powiadacie! -Prawd! W gwnym urzdzie powiedzieli mi, e Antka mog przed spraw puci na wol, jeli kto porczy za nim, co nie ucieknie, albo da w zastaw sdowi piset rubli. -Rychtyk podobnie i kowal mwi! -ja zaraz opowiada jego rady co do sowa. -Rada dobra, ale e to Michaowa, nieprzezpieczna: ma on tu co w tym, ma... Ze sprzedaniem si nie pieszy: z grontu wyjeda si w ogiery, a powraca rakiem, na czworakach... Co inszego trzeba wynale... Moe by kto porczy?... przewiedzie si potrza midzy ludmi... Juci, eby pienidze byy... -Moe by si i nalazy -szepna ciszej. -Mam cosik gotowego grosza, jeno zrachowa nie poredziam, ale moe by chwacio... -Pokacie; to razem przeliczymy. Znikna gdziesik w obejciu, a powrciwszy po jakim pacierzu przywaradrzwi na zasuw i pooya mu wzeek nakolana. Byy w nim papierowe pienidze, byy i srebrne nawet byo par zotych i sze biczw korali. -To po matce, da je Jagnie, a potem snadodebra -szepna przykucajc przed aw, na ktrej Rocho rozlicza. -Czterysta trzydzieci dwa ruble i pi zotych! Od Macieja, co? -Tak... juci... da mi po witach... -jkaa czerwienic si. -Na zastaw nie starczy, ale moglibycie co sprzeda z inwentarza! -Juci, mogabym przeda macior... krowjaow te by mona, zbdna, yd ju o niprzepytywa... to par korczykw zboa... -A widzicie, ziarnko do ziarnka i zbierze simiarka. Bez niczyjej pomocy Antka wykupimy. Wie to kto o waszych pienidzach? -Ojciec mi dali na ratowanie Antka, przykazujc, abym nikomu ni swkiem nie pisna. Wama pierwszemu si zawierzam. Jakby Micha... -Nie rozgosz, bdcie spokojni. Jak powiadomi, e pora, pojad z wami po Antka. Uadzi si jako na dobre, uadzi, moi kochani -szepta caujc j w gow, bo mu si do ng rzucia z podzik. -Rodzony ociec lepszy by nie by -woaa z paczem. -Wrci chop, Panu Bogu podzikujecie. Gdzie to Jagusia? -Dy jeszcze do dnia pojechaa do miasta z matk i z wjtem. Powiaday, co do rejenta, stara pono gront przepisuje na crk. -Wszystko Jagnie? a chopaki? -Przez zo do nich, e to chc dziaw. Pieko tam u nich, a to dzie nie mija przezktni; za wjt broni Dominikowej, opiekunem by nad sierotami jeszcze po mierci Dominika. -A ja mylaem, e co inszego, bo to mi rnie opowiadali. -To wit prawd mwili. Jagn si ano opiekuj, ale tak, co mi wstyd rozpowiada podrobnie. Stary jeszcze rzzi, a ta jak suka... Nie powtarzaabym po kim, ale samam ich w sadzie zdybaa, no... -Dajcie mi gdzie wypocz -przerwa jej powstajc z awy. Chciaa mu sa Jzine ko, ale wola ido stodoy. -Pienidze dobrze schowajcie -ostrzeg j jeszcze i poszed. A dopiero po poudniu si pokaza, zjad obiad i na wie si wybiera, kiej Hanka z wielk niemiaoci si odezwaa: -Bycie mi to, Rochu, otarz pomogli przystroi... -Prawda, jutro Boe Ciao. Gdzie to go stawiacie? -Gdzie i co rok, przed gankiem. Pietrka ino patrze z lasu, przywiezie gaci jodowej i wierczakw, za Jagustynk z Jzk zarno po obiedzie pchnam po ziela na wianki. -A wiece, lichtarze macie to ju? -Jambroy przyobieca przynie z kocioa wczesnym rankiem. -U kog to jeszcze bd stawiali otarze? -Po naszej stronie u wjta, za po tamtej umynarza i przed Poszkami. -Pomog wam, wstpi jeno do pana Jacka iprzed zmierzchem przyjd. -Kacie Weronce, by zaraz z rana przyszapomaga! Kiwn gow i poszed ju prosto do Stachowej rudery. Pan Jacek siedzia na progu, jak zawdy, papierosa pali, brdk skuba i przewczy oczyma po rozkoysanych zboach, i za ptakami patrzy. Za przed chaup i pod trzeniami leao ju par tgich chojarw i kupy wierzchow i gazi, stary Bylica kole nichazi, wymierza toporzyskiem, gdzie jaki sk odciupn siekier i cigiem mrucza: -I ty przyszed na nasze podwrko... juci... galanty, widz... Bg ci zapa... zaraz ci Mateusz do ostrego kantu wyrychtuje... na przyciesie zdatny... sucho mia bdziesz, nie bj si... -Jakby do ywej osoby mwi -szepn zdziwiony Rocho. -Siadajcie. Z radoci w gowie mu si pomieszao, cae dnie tak przesiaduje przydrzewie. Suchajcie no. -A i ty wystaa si, chudziaczko, w boru, to se teraz odpoczniesz... juci, nikto ci ju nie ruszy! -gada stary gadzc miosnymi rkoma t, zuszczon kor sosny. Polaz do najgrubszej, zwalonej na drk,kucn przed przekrojem i patrzc z luboci na te, nabrzmiae ywic soje, mamrota: -Tylachna, a dali ci rad! co? ydy by ci do miasta wywiezy, a tak Pan Jezus pozwoli, co u swoich ostaniesz, u gospodarzy, obrazy na tobie powiesz, ksidz cie wod wicon skropi, juci... co?... Pan Jacek jeno przemiecha si z tego nieznacznie i pogadawszy cosik z Rochem, wzi skrzypki pod pach i miedzami ruszyku borom. Rocho za potem u Weronki siedzia wysuchujc rnoci. Na wiecie miao si ju pod wieczr, upaprzechodzi, a nawet ju od k przewieway chodnawe cigi, wiater te niezgorzej j dmucha od samego poudnia, e ytnie pola, rdzawe od modych kosw, toczyy si skbione kiejwody, raz po raz zakolebay si gwatownie, zakrciy wirem i chlustay kudrogom i miedzom, jakby ju ino, ino wyla si miay; ale jeno tuky powymi . Syszycie to?... j pola zda 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc j c g_c *c S9+ grzywami o ziemi i poddaway si w ty, kiej stado rebcw dba stajcych. Wiater z rnych stron par na nie i miota kiejby la zabawy, e wzburzone znowu hulay po zagonach pene gurb powych, zielonych zatok, rdzawych smug i chrzstu, i trzepotw. Skowronki wydzwaniay wysoko,czasem stado wron przecigno, wac si na wietrze i spadajc odpoczywa na rozkoysanych drzewinach. Soce ju czerwieniao opuszczajc si coraz niej i po caym wiecie, po polach rozkoysanychipo sadach trzepoczcych si niby stada na uwizi rozlewa si z wolna czerwonawy brzask koczcego si dnia. Za z powodu jutrzejszego wita ludzie wczeniej schodzili z pl, kobiety wiy wianki przed chaupami, dzieci znosiy narcza tataraku, przed Poszkami i mynarzem stoyy si brzeziny i wierki, ktre wkopywali, kaj miay si stawia otarze, gdzie ju i dzieuchy maiy ciany, drog te miejscami rwnali zasypujc wyboiska, ktra te jeszcze praa nad stawem, e ino kijanka trzaskaa i gsi strachliwie ggay. Rocho wanie zbiera si wyj od Weronki, kiej na topolowej we srogiej kurzawie ukaza si ktosik pdzcy na koniu. Wstrzymyway go nieco wozy ze Stachowym drzewem, e polem chcia objeda. -Te! konia ochwacisz, kaj ci tak pilno! -krzyczeli. Wymin ich jako i pogna do wsi z caychsi, jae koniowi zagraa wtroba. -Hej! Adam, poczekaj no! -woa Rocho. Kbiak wstrzyma si nieco i j krzyczez caych si: -A to nie wiecie, jakie zabite le w boru! Jezus, zatkao me cakiem. Konia pasem na smugu i juemy z Gulbasiakiem jechali do dom, a tu przed Borynowym krzyem ko si rzuci w bok, jaem bcn na ziem. Patrz: ki licho strachno konia? a tujakie ludzie w jaowcach le... Woalim, aoni nic, le kieby pomare... -Gupi, bdzie tu cudeka rozpowiada! -zawrzeszczeli. -Obaczcie sami: le tam! Gulbasiak te widzia, jeno co ze strachu w las pogna do komornic, ktre susz zbieray. Nieywe le. -W imi Ojca i Syna, to jede do wjta powiadomi! -Wjt jeszcze z miasta nie przyjechali -rzek ktosik. -To sotysowi da zna!... kole kowala drogpoprawia z chopakami!... -woali za nim, boju ostrym galopem si puci. Juci, co po wsi w ten mig si rozgosio opomordowanych, wrzask si czyni zgrozy peen i bieganina, ludzie jae si egnali z przeraenia. A nim soce zaszo, z p wsi wylego na drogi. Kto dobrodzieja uwiadomi, e wyszed przed plebani rozpytywa, kup ju tam szli niema, rajc z cicha, modsi pucili si nieco naprzd topolow, a wszyscy z wielk niecierpliwoci czekali na sotysa, ktren wozem pojecha zabierajc ze sob Kba iparobkw. Dugo czekali, bo dopiero o zmierzchu powrci; ale ku niemaemu zdumieniu wjtowymi komi i bryk. Zy by jaki, bosrodze kl i podcina szkapy, ani mylc przystawa przed cib, ale kto konie za uzdy chwyci, e musia przystan i rzek: -Juchy te chopaki, wymyliy sobie co niebd la zabawy. adnych zabitych nie byo w lesie, ludzie se jakie spay pod krzakami. Zapi Kbiaka, to ja mu dam strachania. Spotkaem po drodze wjta i zabraem si z nim, to caa historia. Wio! malukie! -A c to, wjt chory, e ley kiej baran? -pyta kto zagldajc do wasga. -pik go zmorzy i tyla! -mign konie i jukusem ruszy. -cierwy te wisusy, eby tak rzecz wymyli! -Gulbasiaka to sprawka, on pierwszy do psich figlw! -Rzemieniem by ich zoi, co maj ludzi trwoy po prnoci! Wyrzekali z oburzeniem, rozchodzc si z wolna po chaupach. Jeszcze gdzieniegdzie stojali kupkami nad stawem sczerwienionym od zrz, gdy si pokazay komornice z cikimi brzemionamidrzewa na plecach. Kozowa sza na przedzie, jae wp zgita pod ciarem, i dojrzawszy ludzi wspara si brzemieniem o drzewo. -Sotys waju dobrze ocygani! -powiedziaaledwie zipic z utrudzenia. -Zabitych w lesienie byo, to prawda, ale moe co gorszego.I skoro zebrao si wicej ludzi, zwabionych jej gosem, pucia ozr: -Wracalim podlen drog ku krzyowi, a tu Gulbasiak leci naprzeciw i krzyczy zestrachany: Pod jaowcami jakie zabite le! Zabite, to zabite, myl, ale warto zawdy obejrze. Poszlimy... widzim z dala, prawda, le jakie ludzie kieby nieywe... jeno im kulasystercz spod jaowcw. Filipka me ciga, by ucieka... Grzelowa ju pacierz trzepie i mnie te mrz po plecach chodzi, alem si przeegnaa, podchodz bliej... patrz... a to pan wjt ley przez kapoty, a pobok Jagusia Borynowa... i pi se w najlepsze. Spili si w miecie, gorc by, to se chcieli wypocz w chodzie i pojamorowa. Jae buchaa od nich gorzaka! Nie budzilim: niech wiadki przyjd, niech caa wie obaczy, co si wyprawia! Wstyd mwi, jakbya rozdziana; jae Filipka z litoci przyokrya j zapask. Czysta sodoma. Stara jestem, a jeszcze o takim zgorszeniunie syszaam. Sotys zaraz przyjecha i budzi, Jagna w pola ucieka, za pana wjta ledwie na wz wdygowali, spity by kiej winia! -Jezus, tego jeszcze w Lipcach nie bywao -jkna ktra. -eby to parobek z dziewk, ale to gospodarz, ociec dzieciom i wjt! -A Boryna ze mierci si mocuje, wody munie ma kto poda, a ta... -Ja bym j ze wsi wywiecia! ja bym cierw rzgami pod kocioem sieka! -zacza znowu wrzeszcze Kozowa. -Zgorszenie samo krzyczy; co tu dodawa? -uspokajay j kobiety, zaamujc rce. -A kaj Dominikowa? -Z rozmysem j w miecie ostawili, bych nie przeszkadzaa... -Jezu, strach pomyle, co si wyprawia teraz na wiecie! -Taki grzech, takie zgorszenie, dy wstyd na ca wie padnie! -Jagna si ta osawy nie boja, jutro gotowato samo robi. Wyrzekali po chaupach, zaamujc rce, e ju z tej zgrozy i oburzenia co mitsze kobiety pakay spodziewajc si kary srogiej od Boga na wszystkich ludzi. Caa wie si trzsa od gada i lamentw. Tylko jedne chopaki, co si byy zeszy namost, wziy Gulbasiaka rozpytywa podrobno i przemieway si z caej historii. -To ci kokot z wjta, no! to chwat! -mia si Wachnik Adam. -Odpokutuje jeszcze za te jamory: kobieta eb mu obedrze! -I z p roku nie przypuci do siebie. -Po Jagusi to i niepieszno mu bdzie do swojej. -Psiachma, la Jagny kaden by si way na wszystko... -Jeszcze by! kobieta kiej ania, e nie wiada, czy nalazby l iczniejsz w jakim dworze: ledwie spojrzy na czowieka, a jucigotki bior. -Mid, nie kobieta, nie dziwno mi te, co Antek Boryna... -Dajta spokj, chopaki! Gulbasiak e jedno, Kozowa drugie, a baby przez zazdro jeszcze dokadaj, za po prawdzie to nie wiadomo, jak byo... Na niejedn pyskuj, cho najpoczciwsza -zacz mwi Mateusz jakim smutnym i wielce strapionym gosem, ale nie skoczy, gdy si zjawi midzy nimi Grzela, wjtw brat. -C? Pietr pi jeszcze? -pytali ciekawsi. -Brat mj rodzony, ale kto tak robi, psem mi jest od dzisiaj! Ale ta cierwa wszystkiemu winowata! -wybuchn wciekoci. -A nieprawda! -wrzasn naraz Pietrek, parobek Borynw, przedzierajc si z piciami do Grzeli -ktren tak szczeka, ejak pies! Zdumieli si t niespodzian obron, a on wytrzchajc piciami krzycza: -Wjt jeno winien! To ona mu korale zwozia? ona go do karczmy cigaa? ona po caych nocach w sadzie warowaa, co? Dobrze wiem, jak przyniewala i kusi; A moe i jakich kropli jej zada, by mu si nie opara! -Obroca zapowietrzony! nie ciep si tak, bo obertelek zgubisz. -Dowie si, co j bronisz, to ci zasugi podniesie. -Albo jakie portki po Macieju ochfiaruje! A si pokadali ze miechw i przekpiwa. -Chop za ni nie stanie si upomnie ani kto drugi, to ja broni bd... A bd, psiakrew, i niech jeszcze usysz ze sowo, pici nie poauj... Pyskacze juchy, kieby si to przytrafio z ktrego siostr albo kobiet, to by mordy stulili! -Zawrzyj i ty pysk, parobie jeden! nie twojasprawa, pilnuj se koskich ogonw! - gruchn na niego Stacho Poszka. -I bacz, by czego przdzi nie oberwa -doda Wachnik. -A od gospodarzy ci zasie, kotunie jeden! -dorzuci jeszcze ktry na odchodne. -Gospodarze parszywe, dziedzice cierwy! Ja su, ale kryjomo wiartek nie wynosz do yda ni z komory niczegj nie porywam! Jeszcze me nie znacie! -krzyczaza odchodzcymi piesznie, bo nijako si imzrobio, e nie odzywajc si ju na jego wrzaski, porozchodzili si po chaupach. Wieczr si ju zrobi, jeno e jaki wietrzny i dziwnie jasny; dawno bowiem byo po zachodzie, a na niebie jeszcze leay szerokie zatoki zrz krwawych, kieby mrowiska porozrywane, i wzbieray zwolna wielgachne chmurzyska. Jaki niepokj rozwiewa si nad wiatem, wiater pohukiwa wysoko, e tylko co najwysze drzewa szarpay si wierzchokami; ptaki jakie z wrzaskiem przecigay niedojrzane, gsi te nie wiadaczemu krzyczay po obejciach, a psy ujaday kiej wcieke, wybiegajc a na pola. Za w chaupach te byo podobnie, bo po kolacji nikto w izbach nie osta ni na progach siada, jak zwyczajnie: wszyscy dossiadw szli kupic si przed opotkami, az cicha poredzajc. Wie bya kiej wymara; nie rozlegay si miechy ni piewki, jak zawdy w ciepy wieczr, bo wszystkie szeptem raili strzegc si dzieci i dzieuch i wszystkich przejmowao jednakie oburzenie i zgroza. U Hanki te si zebrao na ganku par kum: przyleciay si nad ni uala i co nowego oJagnie dowiedzie. Poczynay z rnych stron, ale Hanka odrzeka smutnie: -Wstyd to i obraza boska, ale i niemae nieszczcie. -Pewnie, a jutro caa parafia bdzie o tym wiedziaa. -I zaraz powiedz, e co najgorsze, to w Lipcach si staje. -I na wszystkie lipeckie kobiety wstyd padnie. -Bo wszykie takie wite, e niechby je kto tak przyniewala, to samo by zrobiy! -zaszydzia Jagustynka. -Cichocie, nie pora na przemiechy! -zgromia j Hanka wyniole i ju ani sowem si nie ozwaa. Jeszcze j dusi wstyd, ale gniew, co j zrazu chwyci na Jagn, ju si kaj zapodzia, e skoro kumy si porozchodziy, zajrzaa na drug stron, niby to do Macieja, ale dojrzawszy Jagusi pic w ubraniu przywara drzwi i po omacku rozebraa j starannie. -Niech Bg broni takiej doli! -mylaa potemz dziwn litoci i jeszcze par razy tego wieczora zagldaa do niej. Jagustynka musiaa cosik zmiarkowa, bo rzeka jakby niechccy: -Jagna bez grzechu nie jest, ale wjt najwinniejszy. -Prawda, i jemu powinni zapaci za wszystko, jemu! -przytwierdzaa tak zajadle Hanka, jae Pietrek spojrza na ni dzikczynnie. I dobrze utrafiy, bo do pna w noc staryPoszka i Kozy latay po wsi podburzajc ludzi przeciw niemu. Poszka nawet do chaup zachodzi i niby to artami gada: -Uda si nam wjt, w caym powiecie nie najdzie wikszego chwata! A e jako nie bardzo mu basowali, do karczmy pocign. Byo ju tam kilku pomniejszych gospodarzy, postawi im gorzaki raz i drugi, a kiej si podcili, swoje j wykada: -Wjt nam si sprawia? co? -Nie pierwszyzna mu przecie! -rzuci ostronie Kobus. -Trzymam o nim swoje i nie puszcz z gby, trzymam! -mrucza podpiy zdziebko Sikora wspierajc si ciko na szynkwasie.-Trzymaj se i co drugiego w zbach: nikto ci nie wydziera! -buchn Poszka i ju cicho j podjudza na wjta prawic, jaki to zy przykad la ludzi daje, jaki wstyd przez niego i rne rnoci. -Trzymam i o tobie swoje, jeno ci nie powiem -mrucza znowu Sikora. -Zwali go z urzdu, to jedyna rada, zaraz mu trba zmiknie! -prawi stawiajc now kwaterk. -Posadzilim go na wjtostwie, to mocnim i zesadzi! To, co dzisiaj zrobi, wstyd la caej wsi, ale gorsze robi, z dziedzicem zawdy trzyma na szkod gromady, szko chce w Lipcach stawia, Miemcw na Podlesie to on pono dziedzicowinarai. A hula cigiem, pije, stodo sobie postawi, konia przykupi, miso co tydziejada i herbat pija -za czyje to pienidze? co? Juci, nie za swoje, jeno za gromadzkie... -To trzymam, co wituch jest wjt, ale i ty by swojego ryja chcia wsadzi do koryta! - przerwa mu mamrot Sikory. -Spi si i bele co powiada: -Swoje trzymam, e ci na wjta nie wybierzem! Odsunli si od niego i cosik dugo w noc uredzali. Za nazajutrz jeszcze rozgoniejjli rozgadywa ca histori, bo ksidz zabroni stawiania otarza przed wjtem, jak to co rok bywao. Juci, co si wszystkiego dowiedzia i zaraz rano kaza woa Dominikow, ktra bya dopiero o pnocku wrcia, i taki by zy, e organist zwymyla, a Jambroa cybuchemprzekropi. w dzie Boego Ciaa przyszed by, jak ipoprzednie, wielce pogodny, jeno dziwnie duszcy i cichy; najmniejszy powiew nie przewiewa nad ziemi, soce zarno od wschodu jo pray niemiosiernie, e w rozpalonym i suchym powietrzu licie mdlay powide i zboa si koniy bezwadnie, piasek parzy w nogi kiej zarzewie, za ze cian ciekay ywice, arem wytopione. Folgowa se Pan Jezus i pray coraz mocniej, ale nard jakby na to nie baczy; gdy ju od samego witania rejwach si czyni na wsi i sroga krtanina: szykowali si do kocioa, a dziewczyny, ktre miay nosi feretrony i sypa kwiatem przed dobrodziejem na procesji, biegay kiej oparzone jedne do drugich przymierza stroiki, a czesa si i cudeka wygadywa midzy sob, za starsi na gwat stroili otarze; stawiali u mynarzw, przed plebani, zamiast u wjta, i przed Borynami, e Hanka wraz z domownikami ju od witu pomagaa Rochowi. Skoczyli te prawie pierwsi, a tak piknie przybrali, jae si ludzie zdumieli powiedajc, co nawet pikniejszy od mynarzowego. I prawd rzekli: przed gankiem stana kieby kapliczka, wypleciona z brzozowych gazi a zieleni, wykryli j ca weniakami, e jae graa w oczach od kolorw, za w porodku, na podwyszeniu,stan otarz, przykryty bieluk i ciek pacht i zastawiony wiecami a kwiatami w doinkach, ktre Jzka oblepia w strzyki ze zotego papieru. Wielki obraz Matki Boskiej wisia nad otarzem, a pobok zawiesili mniejsze, ile si jeno zmiecio. Za la wikszej przyozdoby nad samym otarzem przyczepili klatk z kosem, ktrego Nastusia przyniesa: ptak si wydziera po swojemu, e mu to Witek z cicha przygwizdywa. A cae opotki od drogi wysadzone byy wierczyn na przemian z brzzkami, tym piaskiem grubo wysypane i zarzucone tatarakiem. Jzka znosia cae narcze modrakw, ostrek; wyczki polnej i przystrajaa ciany kapliczki; opia te nimi obrazy, lichtarze i co ino byo mona, e nawet ziemi przed otarzem potrzsna kwiatami; nie darowaa i chaupie, gdy cae ciany i okna giny pod zieleni, za w snopki dachu nawtykaa tatarakw. A przykadali si do roboty wszyscy zarwno, kromie jednej Jagusi, ktra wymknwszy si z chaupy wczesnym rankiem; ju si nie pokazaa. Wprawdzie skoczyli pierwsi, ale ju soce wynosio si nad wie i coraz wicej turkotao wozw, z drugich wsi jadcych. Jli si wic piesznie szykowa do kocioa. Witek jeno osta na stray w opotkach, bochmara dzieci cisna si oglda otarz i przygwizdywa kosowi, e gazi odgania, a nie mogc poredzi puszcza nanich swojego boka, ktren snad przyuczony, wysuwa si czajco i grozi ostrym dziobem w bose nogi, jae z wrzaskiem rozpierzchali si co chwila. Sygnaturka akuratnie si ozwaa, kiej cay dom wyszed. Jzka biega przodem, w bieli caa, w trzewikach zasznurowanych czerwonymi tasiemkami, z ksik w rku. -Witek, jak ci si widz? co? -pytaa obracajc si przed nim na picie. -Galanto, kiej ta biaa gska! -odrzek z podziwem. -Tyla si na tym rozumiesz co twj bociek. Hanka pedzieli, co adna we wsi tak si nie przystroi -trzepaa obcigajc przykrtkie obleczenie. -Cie!... a kolana ci si czerwieni przez kieck niby gsi spod pierza. -Gupi! apie w ogon se zajrzyj! Hale, boka schowaj: ksidz przyjdzie z procesjijeszcze go obaczy i pozna -przestrzegaa ciszej. -Prawda, e warna i przystrojona, a i gospodyni te si rozczapierza kiej ten indor! - szepta wygldajc za nimi na j pola zda 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc c  c + c 9, U?) drog, ale wspomniawszy przestrog zacign boka do dou po ziemniakach, za la obrony przed dziemi apie przykaza warowa przed otarzem, a sampolecia do Macieja, lecego w sadzie, jakco dnia. Na wsi ju cakiem cicho, wszystkie wozy przejechay i ludzie przeszli, drogi opustoszay, jeno niekaj w opotkach bawiy si dzieci, psy wylegay si w socu i jaskki migay nad stawem w rozpalonym powietrzu, za w kociele zaraz po sygnaturce rozpoczo si naboestwo, dobrodziej wyszed ze sum i organy zagray, ale snad wnet po kazaniu uderzyy wszystkie dzwony, i huknli takim piewaniem, jae gobie porway si z dachw, i nard j si wywala wielkimi drzwiami, a nad nim wychodziy chorgwie pochylone, wiata gorejce i obrazy, niesione przez dziewczyny w biel przybrane, za w kocu wynosi si czerwony baldach, a pod nim ksidz ze zocist monstrancj w rku wolniuko zstpowa ze schodw. A kiej sijako tako ustawili do procesji, czynic wskro ciby dug ulic, obrzeon zapalonymi wiecami, dobrodziej znowuj zapiewa: U drzwi Twoich stoj, Panie!... A wszystek nard odgruchn mu w jeden ogromny, niebosiny gos: Czekam na Twe zmiowanie... I piewajc ruszyli, cisnc si we wrtniach smtarza i przepychajc, gdy zjazd by ogromny, caa parafia si stawia, a nawet wszystkie dwory, e dziedzice prowadziy dobrodzieja i jeszcze w asycie szli pobok ze wiatem, za baldach niesy gospodarze, jeno jakby na zo Lipczakom, same obce z drugich wsi. Caa procesja wywalia si z cieniw smtarza na plac, jae biay i wrzcy od spieki, soce luno w oczy, ywym ogniem prac, e ju si wolno posuwali wrd bicia dzwonw, pieww, w pachncych dymach trybularza i w kbach kurzawy, jaka si wnet podniesa, wrd wiate i tego kwiecia, sypanego pod nogi dobrodzieja. Powiedli si do pierwszego z prawej stronyotarza, do Borynw; droga si w mig zapchaa, jae poty trzeszczay, i niejeden we staw zlecia z wysokiego brzegu, i przydrone drzewa si trzsy odnaporu. Walili cik, rozpiewan cib gw kiejby t rzek mienic si od farb, za rodkiem, niby d na fali, pyn czerwony baldach i chwiay si chorgwie, obrazy i wite figury cae w tiulach a kwiatach. Parli si w toku wielkim gowa przy gowie, ledwie ju dyszc z aru i ciasnoty, ale piewajc z caego serca, ca moc, wszystkimi gardzielami, e zdao si, jakoby wraz z nimi wiat cay piewa chwa Panu -jakoby te lipy wyniose, te czarne olchy, te rozgorzae wsocu wody, te mige brzzki, te sady niskie i pola zielone, i dalekoci okiem nieobjte, i chaupy, i wszystko, co ino byo, dokadao swj wtr serdeczny, nabrzmiay radoci, e pie ogromna rozlewaa si skbionym grzmotem w rozarzonym powietrzu i ku blademu niebu do soca si podnosia. A licie trzsy si od gosw i ostatnie kwiaty z drzew leciay Przed Borynami ksidz odczyta pierwsz Ewangeli i odpoczwszy dziebko, powid nard do mynarzowego otarza. Upa si by jeszcze podnis, e ju zgoawytrzyma byo nie sposb i kurz zapiera gardziele, soce zbielao i po jasnym niebie jy si zaciga biaawe, dugie smugi; a rozpraone powietrze trzso si i mienio w oczach kiej wrztek -na burz si zbierao. Ju z dobr godzin cigna si procesja icho ju ustawali ze spieki, a cho i sam proboszcz spotniay by i czerwony kiej burak, ale obchodzili z wolna, posobnie wszystkie otarze, przed kadym wysuchujc Ewangelie i piewajc nowe pienie. A czasami, kiej nard dziebko ustawszy milkn, e ino tupot ng si rozlega, w onej cichoci nagej skowronki byo sycha na polach, kukuka gdziesik kukaazawzicie i jaskki wiegotay pod strzechami, za dzwony bimbay bezustannie; biy z wolna, a dugim, mocnym i gorcym gosem. I chocia nard znowuj piewa, chocia chopy nie aoway gardzieli, kobiety wydzieray si cieniuk nut, dzieci piskay po swojemu, a mae dzwonki jazgotay i od cikiego tupotu dudniaa wyscha ziemia -a gosy dzwonw wynosiysi nad wszystkim, pieway czysto i grnie, pieway niebosinie jakim zocistym, gbokim gosem, przejtym radoci i weselem, a tak krzepko i rozgonie, jakby kto wali motami we soce, i wszystek wiat zda si kolebairozdzwania. Za kiej skoczyli przed otarzami, to jeszcze dugo trwao naboestwo w kociele, dugo huczay organy i rozlegay si piewania. A ledwie co wysypali si przed koci, bych nieco ochon pod drzewami, grosz jaki dziadom wysupa i zmwi si ze znajomkami, kiej pociemniao z naga, daleki grzmot zahucza i suchy, palcy wiater zakrci, e drzewa si zatargay i kurz si podnis na drogach. Ludzie z bliszych wsi jli na gwat wyjeda. Ale zrazu ino drobny deszcz przekropi, gorcy i rzadki, e jeszcze parniej si stao i duszniej, za soce palio niemiosierniej, a aby nukay ciszej i senniej, jeno co jako pomroczao, dale siprzymiy, zahuczay znowu grzmoty i na posiniaym wschodzie jy migota blade, krtkie byskawice. Burza sza od wschodniej strony, kieby sierpem nadcigay cikie, granatowe pachty chmur, opite deszczem czy gradem, krtki a hukliwy wiater wyrywa si przodem, wiszczc po czubach drzew iszarpic zboami, ptactwo z wrzaskiem uciekao pod dachy, nawet psy gnay do chaup, bydo wyrywao z pl, a po drogach ju si krciy supy kurzawy, zagrzmoty rozlegay si coraz bliej. A nie wyszo i dwch pacierzy, kiej socejo si zatapia w rudych, paskudnych tumanach i przewiecao kiejby zza szyby przepalonej, grzmoty ju zahurkotay nad wsi i uderzy taki wicher, e dziw drzew nie powyrywa, jae gazie i snopki z dachw w cay wiat porwa, a pierwsze pioruny trzasny gdziesik w bory; cae niebo w mig posiniao niby wtroba, socezgaso, zawyy wichry i pioruny jy bi jeden za drugim, grzmoty zatrzsy ziemi i ognie byskawic ozdzieray schmurzone niebo, oczy wyerajc blaskami. Domy dygotay od hukw, a wszelkie stworzenie przyczaio si w strachu. Na szczcie, e burza przewalia si stronami, pioruny biy gdziesik daleko, wichura przesza nie poczyniwszy szkd, niebo zaczo si ju wyjania, gdy przed nieszporami lun rzsisty deszcz i posza taka nawanica, e w mig pooya zboa, rzeka wezbraa, a ze wszystkich roww, miedz i bruzd walia spieniona woda. Uspokoio si dopiero pod sam wieczr, deszcz przeszed i na zachd soce si wykryo zza chmur czerwon i promienistkul... Lipce oyy znowu, ludzie jli wywiera drzwi i wyazi na wiat, i dycha z luboci ochodzonym powietrzem; pachniao wszyko po deszczu, a ju najbarzej mode brzzki i te mity po ogrdkach; przemika ziemia jakby si rozpalia w socu; gorzay kaue po drogach, byszczay licie i trawy, paliy si spienione wody, spywajce z radosnymbekotem do stawu. Leciuchny wiaterek przegarnia pochylone zboa i rzewo mocna i weselna bia od borw i pl i przenikaa dusz, e ju dzieci z wrzaskiem brodziy po rowach i roztokach, ptaki wierkay w gszczach, psy ujaday, ksie perliczki dary si na potach, a wszystkie opotki, drogi, chaupy i obejcia zadzwoniy przekrzykami i rozmowami, nawet ju tam kaj kole myna zawioda ktra piesneczk: Deszczyk rosi, zrosi me, zrosi me - Moja Mary, nocuj me; nocuj me! Za od pola wraz z rykiem stad spdzanychdary si jazgotliwe, prdkie piewki pasterek: Powiedziae, e mnie wemiesz Skoro ytko, jark zeniesz; A ty zeon i owiesek - Teraz szczekasz kieby piesek - Oj dana, da dana! Zaczy te wyjeda wozy ludzi, ktrzy ostali przeczekujc burz, ale wiela gospodarzy ze ssiedzkich wsi pozostao wgocinie u Lipczakw: byli to ci, co tak poczciwie zjechali pomaga kobietom. Bogatsi ugaszczali ich po domach, nie aujc jada ni napitkw, za biedniejsze powiedy swoich dobrodziejw na poczstunek do yda bo zawdy raniej w kupie i w karczmie weselej. Chopaki sprowadziy muzyk, e ju od nieszporw roznosio si z karczmy zawodzenie skrzypkw, dudlenie basw i brzkliwy warkot bbenka. A i drudzy te gsto pocigali na zabaw, gdy od tyla czasu, bo od samych zapust, nie zbierali si na adn ochot. Narodu si naszo co niemiara, miejsc zbrako, e sporo musiao si kuntentowasiedzeniem na belkach lecych pod karczm, jeno co czas by pikny i na niebie wieciy zote roztoki, to si gsto kwaterowali pod cian, krzykajc na yda,by im napitki wynosi. e prawie sama md przepeniaa karczm, zaraz te z miejsca poszli oberkiem, jae ciany i dyle pojkiway, a przewodzi tanom ku niemaemu podziwowi Szymek Dominikowej z Nastusi. Darmo go modszy, Jdrzych, odwodzi, cicho molestujc, ale nie poredzi, bo parobek sisielnie rozochoci i sucha nie chcia, gorzak pi i do picia Nastk i kamratw swoich przyniewala, za co urzna muzyka, dziesitki rzuca grajkom, Nastk wp ujmowa i z caej mocy wrzeszcza: -Jeno ostro, chopcy, z kopyta, po naszemu! I nosi si po izbie kiej ten rozhukany rebiec, pokrzykujc srogo i bijc siarczycie obcasami. -Wiechcie, jucha, z butw powytrzcha! -szepta Jambroy, robic akomie grdyk ku pijcym pobok: -A wali kulasami kiej cepem: jeszcze mu si rozlec! -doda goniej, bliej si podsuwajc. -Baczcie ino, ebycie sami czego nie stracili -mrukn Mateusz, stojcy ze swoimi kamratami. -Gorzaki bym si z wami napi na zgod -rzek miejc si Jambroy. -Naci, szka jeno nie zechlaj, pijanico! -poda mu peny kieliszek i odwrci si plecami, bo Grzela, wjtw brat, zacz imcosik rai z cicha; e wsparci o szynkwas suchali uwanie nie baczc na tany ni na stojc przed nimi gorzak: Szeciu ich byo zebranych, wszystkie najprzedniejsze we wsi parobki, same rodowe, gospodarskie syny, radzili pilno, ale e wrzask si robi coraz wikszy i ciasnota, to przenieli si do ydowskiej stancji, gdy alkierz zajmowali gospodarze ze swoimi gomi. Izba bya ciasna; zapchana rozbabranymi betami, w ktrych spay ydzita, i ledwiesi pomiecili przy stole. Jedna ojwka kopcia si w mosinym wieczniku, wiszcym u puapu. Grzela puci flaszk wkolejk, przepili raz i drugi, ale jako niktonie zaczyna, z czym przyszli: jae Mateusz rzuci drwico: -Zaczynaj, Grzela, to kiej wrony na deszczutak siedzita! Nie zdy Grzela zacz, gdy wszed kowal i wita si szukajc, kaj by przysi. -Smolipysk jucha, zawdy tam wzejdzie, kaj go nie posiali! -buchn Mateusz. -W twoje rce, Micha! -doda zaraz, tumic gniew. Kowal wypi i nadrabiajc min ozwa si artobliwie: -Nie asym cudzych sekretw, a nic tu, widz, po mnie... -Rzeke! Dobrze wama z Miemcami w pitkina sperce z kaw, to jeszcze lepiej bdzie dzisiaj, we wito... -Powiadasz Poszka bele co, jakby si napi... -odburkn. -Powiedam, co wiadomo, e co dnia z nimi hadryczysz. -Kto mi robot daje, temu robi, nie przebieram. -Robot! co inszego ty z nimi obrabiasz -rzek ciszej Wachnik. -Jake i z dziedzicem nasz las obrabia -doda gronie Pryczek. -Widzi mi si, co na sd trafiem... cie! jak to wszystko wiedz. -Dajta mu spokj, robi swoje bez nas, to i my wemy si do swojego przez niego -powiedzia Grzela patrzc mu ostro w lepie rozbiegane. -Kiejby was stranik dojrza przez okna, pomylaby, co si zmawiacie na kogo! -nibyto drwi, ale wargi mu si ze zoci trzsy. -Moe i tak, jeno nie na ciebie: za maa figura, Micha. Nacisn czapk i wyszed trzaskajc drzwiami. -Przewcha cosik i na zwiady przylecia. -Gotw teraz i sucha pod okno. -O sobie jeszcze co takiego usyszy, e mu si odechce. -Cichojta no, chopcy! -zacz Grzela uroczycie. -Mwiem ju wama, co Podlesie nie przedane jeszcze Miemcom, aleleda ju dzie mog pojecha do aktu, a nawet mwili, co na przyszy czwartek. -Dy wiemy i trzeba na to zaradzi! -zawoa niecierpliwie Mateusz. -Rad, Grzela: na ksice umiesz, gazet czytujesz, to ci acniej. -Bo jak Miemce kupi i zasid o miedz, tobdzie jak w Grkach: powietrza prosto zbraknie do dychania w Lipcach i z torbami pjdziemy albo do Hameryki. -A ojce jeno si we by skrobi, wzdychajizaradzi nie poredz. -I z gospodarek nam nie ustpi! -rzucali jeden po drugim. -Wielka rzecz Miemcy! siedziay takuko w Liszkach a nasi ich wykupili co do jednego, e za w Grkach byo inaczej, to same chopy winowate: piy, procesoway si cigiem i torby se wygray. -To i z Podlesia moem wykupi i przegna! -woa Jdrek Boryna, stryjeczny Antka. -acno mwi: teraz nie ma za co kupi; chocia tylko po szedziesit rubli morg sprzedaj, a potem to znajdziesz z jakie tysic zotych za to samo?... -eby ojce wydzieliy kademu, co jego, a prdzej by poredzi. -Bo pewnie, juci! Zaraz bym wiedzia, co robi! -zawrzeszczeli. -O gupie, gupie! To starzy z caego ledwiesi przeywi, a wy na dziaach chcecie nazbija pienidzy! -przerwa im Grzela. Zmilkli naraz, bo juci tak prawd rzek, jakby obuchem zwali w ciemi. -Bieda nie z tego, e ojcowie nie chc wam popuci gospodarek -mwi dalej -a jeno ztego, e Lipce maj ziemi za mao, e narodu cigiem przybywa, gdy co starczyo za dziadkw la trojga, musi si teraz rozdziela la dziesiciorga. -wita prawda! Juci, e tak! Juci! -szeptali sfrasowani. -To kupi Podlesie i podzieli! -wyrwa si ktry. -Kupiby wie, jeno pienidze gdzie! -mrukn Mateusz. -Czekajta jeno, moe si i na to znajdzie jaka rada. Mateusz si naraz zerwa, buchn pici w st i zakrzycza: -A czekajcie i rbcie sobie, co chcecie, mnie ju dosy i jak si ozgniewam, to rzuc wie i do miasta pjd, tam lepiej ludzie yj. -Twoja wola, ale drudzy musz tutaj osta ijako sobie radzi: -A bo ju wytrzyma nie mog, jae diabli czowieka bier: ciasnota wszdy, e chaupy dziw si nie rozwalaj, tyla w nichsiedzi, bieda jae piszczy, a tu pobok ley ziemia wolna i prosi si, by j wzi... a nieugryziesz, choby zdycha z godu, nie majej kupi za co i poyczy nie ma od kogo. eby to wcirnoci z takim urzdzeniem. Grzela opowiedzia, jak to jest indziej po drugich krajach. Suchali wzdychajc aonie, a Mateusz mu przerwa: -C nama z tego, e drugie dobrze maj! Poka godnemu misk pen i schowaj, niech si nachla patrzeniem! Dobrze maj: kaj indziej to jest opieka nad narodem, nie tak, jak u nas, gdzie kaden chop ronie se jako ta dziczka w czystym polu, e czy zmarnieje, czy te wyronie -co to kogo swdzi?... bele jeno podatki paci, w rekruty szed i urzdom si nie przeciwi! Mierzi mi si ju takie ycie i do grdyki idzie... Grzela, wysuchawszy cierpliwie, zacz znowu swoje: -Jest tylko jeden sposb, eby Podlesie byo nasze. Przysunli si jeszcze bliej, bych i sowa nie straci, gdy naraz taki wrzask wstrzsn ca karczm, jae szyby zabrzczay, i muzyka gra przestaa. Polecia tam ktry na przewiady i opowiada potem ze miechem, co si stao: Dominikowa narobia takiego pieka, przyleciaa bowiem z kijem po synw, chciaa ich bi i si do domu zabiera, jeno co si oparli, matk z karczmy wypdzili, a teraz Szymek j pi na umor, za Jdrzych pijany do cna ryczy w kominie. Nie pytali o wicej, gdy Grzela zacz wykada swj sposb, ktry by taki: z dziedzicem si pogodzi i w zamian morgi lasu zada po cztery morgi pola na Podlesiu! Zdumieli si wielce i strasznie rozradowali tak moliwoci, a Grzela jeszcze powiada, co tak samo si ugodzia jedna wie koo Pocka, o czym by wyczyta w gazecie. -Dobra nasza, chopcy! ydzie, gorzaki! -krzykn Poszka we drzwi. -Za trzy morgi boru rychtyk by nam wypado dwanacie pola! -A nam z dziesi, caa gospodarka! -I niechby doda co niebd krzakw na opa. -A za paniki mgby da cho po mordze ki. -I nieco budulcu na chaupy! -woali jeden przez drugiego. -Jeszcze troch, a bdziecie chcieli, eby wam doda po koniu z wozem i po krowie, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc  \ c h*+c 8. U?) co? -przekpiwa Mateusz. -Cichocie no!... trzeba teraz namawia, aby si gospodarze zebrali, poszli do dziedzica iprzeoyli, czego chc: moe si i zgodzi. Mateusz mu przerwa: -Jak nie ma noa na gardle, to si nie zgodzi: jemu zaraz potrza pienidzy i Miemcy je dadz choby jutro, niech si tylko zgodzi... A nim si nasi wydrapi po bach, nim si naredz, nim si na jedno zgodz, nim baby przecign na swoj stron, to miesice przejd, dziedzic ziemiprzeda i plecy wypnie: bdzie mia o czym czeka, jak wypadnie sprawa z borem. Grzelowy sposb jest mdry, jeno widzi mi si, trza go innym kocem stawia do pionu. -To gadaje, Mateusz, rad! -Nie gada, nie naradza si, a trza zrobi tak samo jak z borem. -Czasem tak mona, a czasem nie! -mruknGrzela. -A ja ci mwi, e mona, w inny dziebko sposb, a to samo wyjdzie... Do Miemcw i ca gromad i spokojnie im zapowiedzie, abych si nie wayy kupowa Podlesia... -A takie s gupie, e zaraz si nas ulkn iposuchaj! -Tote im si zapowie, e jeli nie posuchaj i kupi, to nie pozwolim im sia,nie pozwolim si budowa, nie damy krokiem si ruszy za pola. Zobaczycie, czysi nie ulkn! Wykurzymy ich kiej lisw z jamy. -A juci, niby to se nie poredz!... jak Bg wniebie, tak nas znowu za te pogrozy wsadzdo kreminau! -wybuchn Grzela. -Zapakuj, to i puszcz, wiekowa tam nie bdziemy, ale kiej nas wypuszcz, to la Miemcw bdzie jeszcze gorzej... gupie one nie s i przdzi dobrze rozwa, czy im wojna z nami pjdzie na zdrowie... Dziedzic te bdzie inaczej piewa, jak mukupcw rozpdzimy, za nie... Ale ju Grzela nie mg wytrzyma, zerwasi od stou i zacz z caych si odwodziod tych zuchwaych zamysw. Przekada,jakie to z tego wynikn procesy, nowe straty la wszystkich, nowe marnacyje, e gotowi powsadza ich za te cige bunty napar lat do kryminau... e to wszystko da si zrobi spokojnie ze samym dziedzicem...Zaklina na wszystko i baga, by nowego nieszczcia nie cigali na nard. Prawi ze dwa pacierze i jae poczerwienia, jae caowa ich posobnie molestujc i proszc,bych poniechali, ale wszystko to byo na darmo, kiejby groch rzuca na cian, e wkocu Mateusz rzek: -Prawisz kiej w kociele, jakby z ksiki wyczytywa, a nam czego inszego potrza! Wraz te wszyscy zaczli mwi, zrywa si, tuc piciami w st, a wrzeszcze z wielkiej radoci: -Dobra nasza, na Miemcw i, rozegna pludrakw! Mateusz mdrze radzi, jego suchamy, a ktren si boja, niech pod pierzyn si chowa! Ani sposb ju byo do nich mwi, tak ich ponosio. yd w te pore przynis flach, wysuchaicierajc na stole porozlewan gorzak powiedzia niemiao: -Mateusz ma kiepee: mdr rad daje. -Cie! Jankiel te na Miemcw, no! -zakrzyczeli zdumieni. -Bo ja wol trzyma ze swoimi, biedy si uyje, jak i wszystkie, ale jako z pomoc bosk y mona... Ale gdzie przychodz Niemcy, to ju tam nie tylko biedny ydek si nie poywi, tam pies nie ma co je... Niech one zdechn, niech ich ta... tfy... choroba wytucze!... -yd i trzyma z narodem! Syszelita, co? Dziwowali si coraz barzej. -Ja jestem yd, ale mnie w boru nie znaleli, ja si tutaj urodziem jak i wy, mj dziadek i mj ojciec te... to z kim ja mam trzyma?... co?... Czy to ja nie swj?...Przecie jak wam bdzie lepiej, to i mnie bdzie lepiej!... Jak wy bdziecie gospodarze, to ja bd z wami handlowa!...Jak mj dziadek z waszymi, no nie?... A cocie mdrze o Niemcach myleli, to ja ca butelk araku postawi!... Wasze zdrowie, gospodarze podleskie! -zawoa przepijajc do Grzeli. Pili gsto i taka rado nimi owadna, e dziw yda nie caowali po brodzie, usadzili go midzy sob i wszystko znowu rozpowiedzieli, radzc si go we wszystkim. Nawet Grzela si rozchmurzy iprzysta znowu do nich, bych go nie posdzili o co zego. Narada ju niedugo trwaa, bo Mateusz si podnis i woa: -Do karczmy, chopcy, nogi wyprostowa, dosy na dzisiaj!... Hurm tam poszli, a Mateusz odbi zaraz jakiemu Teresk i puci si z ni w tany, a za nim drugie zaczy dziewki z ktw wyciga, na muzykantw krzyka i w tany i kiej wicher. Juci, co zaraz rzsiciej gruchna muzyka, bo grajki wiedziay, e z Mateuszem nie przelewki, e paci, ale i bigotowy. Roztacowaa si karczma na dobre, z czubw ju si galancie kurzyo, e wrzaski, muzyka; tupoty a siarczyste pokrzyki jakby wrztkiem przepeniay izbi na wiat si rozleway przez powywierane drzwi a okna, za pod cianami na dworze te sza niezgorsza zabawa, brzkay kieliszki, gospodarze czsto do si przepijali, a raili coraz goniej i coraz bekotliwiej. Noc ju si zrobia, gwiazdy bystro zawieciy, szumiay cicho drzewiny, a z mokrade roznosiy si abie rechotania i huczay niekiedy gosy bkw, po sadach sowiki zawodziy, ciepo byo i pachnco. Uywali se ludzie wywczasu na wieym, chodnym powietrzu, a raz po raz jaka para, trzymajc si wp, wysuwaa si z karczmy i w cienie sza... Za pod cian byo ju coraz goniej, gadali wszyscy razem, e trudno si byo poapa. -... a co jeno wieprzka wypuciam, e jeszcze i ryja nie zdy wsadzi w ziemniaki, a ta do mnie z pyskiem. -Wypdzi j ze wsi!... Wypdzi!... -Bacz, co tak samo z jedn zrobili za moich modych lat!... Przed kocioem do krwi ukarali, krowami wywieli za kopce i by spokj... -ydzie, ca kwaterk krzepkiej! -Odebraa mleko mojej siwuli, odebraa!... -Obra nowego, to kady tak samo poradzi...-Wyrwa ze, pki wikszego korzenia nie zapuci... -Ple zboe, pki chwasty nie zagusz... -Przepijcie no do mnie, a cosik waju rzekn... -Byka bierz za rogi, a nie popuszczaj, jae si zwali... -Dwa morgi a jedna -trzy morgi; trzy morgia jedna -cztery morgi. -Pij, bracie, to i rodzone nie zrobiyby poczciwiej... Rway si z mrokw postrzpione rozmowy, e ani rozezna, kto mwi i do kogo; tylko jeden grubachny gos z Jambroa growa wyranie nad drugimi w rnych miejscach, przechodzi bowiem cigiem od kupy do kupy, to do karczmy zaglda i wszdy wygarniajc po kusztyczku, pijany ju by cakiem, sielnie si potacza, ale chyci przy szynkwasie ktrego za orzydle i j go paczliwie molestowa: -Ochrzciem ci, Wojtek, i twojej kobiecie tak dzwoniem, jae mi kulasy popuchy: postaw kieliszek bracie! A postawisz ca pkwaterk, przedzwoni jej na wieczne odpoczywanie i drug bab ci naraj... mod, jedrn kiej rzepa! Postaw, bracie, pkwaterk... Modzie hulaa zawzicie, e caa izba wypenia si wrzaskiem a wiewajcymi kieckami i kapotami, ju piesneczki przypiewywali przed muzyk i tacowali coraz zapamitalej, e nawet starsze kobiety wytrzsay si, piskliwie pokrzykujc, a Jagustynka przedarszy si do rodka uja si wp i bijc nogami o podog wypiewywaa chrzypliwie: Nie boj si wilka, choby byo kilka!... Nie boj si chopa, choby byo kopa!... ROZDZIA 10 Ow te dnie od Boego Ciaa do niedzieli nie przeszy letko Mateuszowi, Grzeli ni ichkamratom; Mateusz bowiem przerwa roboty przy Stachowej chaupie; za drudzy te poniechali swoich zaj, a ino cae te dnie i wieczory chodzili po chaupach w pojedynk i podjudzali nard przeciwko Miemcom, nawoujc do przepdzenia ich z Podlesia. Karczmarz ze swojej strony te nie aowa namw, a jak byo potrza na upartych, to i poczstunkw albo borgowa, ale szo kiej po grudzie; starsi drapali si jeno po bach, wzdychali ciko i, nie wac si na adn stron, ogldali si na drugich i na kobiety, ktre jak jedna ani sucha nie chciay o wyprawie na Miemcw. -Hale! co im do bw strzelio! Mao to ju marnacji przez br?... jeszcze jednego nie odsiedziay i nowe biedy chc na wie sprowadzi! -woay, a sotysowa, cicha zazwyczaj, jae pomieto chycia na Grzel. -Jak bdziesz niewoli do nowego buntu, to ci stranikom wydam! Nygusy, cierwy; robi si im nie chce, toby ino spaceroway! -rozwrzeszczaa si przed chaup. Za Balcerkowa gruchna na Mateusza: -Psy na was spuszcz, prniaki! Wrztku naszykuj! I wszystkie progiem zalegy przeciwko namowom, guche na tumaczenia i proby,e ani sposobu byo im trafi do rozumu; zawrzeszczay kadego, a niejedna ju i paczem lamentliwym buchaa. -Nie dam mojemu i! Kapoty si uwiesz, i choby mi kulasy obcili, a nie puszcz!... Dosy my si ju nabiedoway!... -A eby was, gby jedne, siarczyste pieruny rozniesy! -kl Mateusz. -To kiej sroki na deszcz krzycz i krzycz. Dy to ciele prdzej zrozumie ludzk mow nili kobieta mdre sowo! -wyrzeka gboko zniechcony. -Daj spokj, Grzela, nie trafisz z niemi do rozumu: trza by kad spra abo ebych twoja bya, to ci wtedy moe posucha -ali si smutnie. -Takie ju s, e przez moc nie przerobisz:inszym trza sposobem z niemi; oto nie przeciwia si, przytakiwa, a pomaluku na swoj stron pociga. Tumaczy tak Grzela, nie odstpujc sprawy, bo chocia sam by jej zrazu przeciwny, ale skoro rozway, e inaczej nie mona, ca dusz si jej odda. Chop by kwardy i nieustpliwy, a na co si jeno zawzi, dopi musia, eby tam nie wiem co przeszkadzao; to i teraz na nic nie zwaa: zawierali mu drzwi przed nosem -oknami gada; kobiety mu wygraay -nie gniewa si, przywiarczajeszcze, a kaj byo potrza - basowa, za niejedn o dzieci zagadywa i porzdki wychwala, a w kocu powiedzia swoje, a nie udao si -szed dalej. Cae dwa dni peno go byo na wsi, w chaupach, po ogrodach, w pola nawet szed i zagadujc otym i owym ludzi, swoje im prawi, za tym, ktrzy nie miarkowali od razu, kijaszkiem rysowa po ziemi podleskie pola,pokazywa dziay i cierzpliwie tumaczy korzyci kadego. Ale mimo tych zabiegw na darmo byyby te wszystkie zachody, gdyby nie pomoc Rochowa. Jako w sobot po poudniu, zmiarkowawszy, e wsi nie porusz, wyzwali Rocha za stodoy Borynowe i zwierzyli si przed nim; bojali si, e bdzie im przeciwny. Ale Rocho pomyla krtko i powiada: -Sposb to zbjecki, ale e na inny ju nie ma czasu, pomog wam z chci. I zaraz poszed na ogrody do proboszcza siedzcego przy parobku koszcym koniczyn, ktren potem rozpowiada, jako zrazu dobrodziej si ozgniewa na Rocha, krzycza, zatyka uszy i sucha nawet niechcia, lecz potem siedli obaj na miedzy i dugo se cosik uradzali: Snad Rocho go przekona, gdy o zmierzchu, kiej ludzie zaczli ciga z pl,proboszcz poszed na wie i niby to choduzaywa, a zaglda w obejcia, pyta o rnoci, a gwnie z kobietami si zmawia i w kocu kademu z osobna a cicho powiada: -Chopaki dobrze chc. Trzeba si pieszy,pki jeszcze czas. Zrobicie swoje, to ja jupojad do dziedzica i bd go namawia. I tyle dokaza, e kobiety si ju nie przeciwiy, za gospodarze zaczli wywodzi, i skoro ksidz zachca, to warto by tak zrobi. Jeszcze si cay wieczr naradzali, ale jurankiem w niedziel byli wszyscy zdecydowani na jedno. Mieli i po nieszporach i z Rochem na czele, e to mg si rozmwi z Miemcamipo ichnemu. Wanie to by Rocho teraz przyobieca chopakom; odeszli pohukujc z radoci; on siedzia na Borynowym ganku przesuwajc ziarna raca i cosik medytujc. Wczenie jeszcze byo, dopiero co miski sprztnli po niadaniu, e zapach uru i okrasy wierci nozdrza, a Pietrek przeciga si po jadle. Czas si robi ciepy a nieupalny, jaskki niby kule przecinay powietrze. Soce podnosio si dopiero zza chaupy, i w cieniach polnieway jeszcze osuszone, cikie trawy i z pl zawiewa chd pachncy zboami. W chaupie cicho byo, jak zazwyczaj w niedziel, kobiety zwijay si kole porzdkw, dzieci obsiadszy misk przed gankiem pojaday z wolna, bronic si ykami i piskiem przed ap, ktren na gwat rwa si do spki, maciora stkaa pod cian na socu, tak j waliy bami prosita dobierajc si do mleka, to bociek rozgania kury i gajda si za rebakiem baraszkujcym w podwrzu, niekiedy drzewa zaszumiay i sad si rozkoleba, za polem rozchodzi si jeno brzk pszcz idcych na robot i dzwonienia skowronkw. I na wsi zalega niedzielna cicho, e tylko niekiedy sycha byo gosy, kura ktra zwoywaa, to gdziesik nad stawem ze miechami a chlupotem pucoway si chopaki abo kaczki zakwakay. Drogi leay puste i rozmigotane w socu,mao kto przechodzi, jeno niekaj na progach czesay si dziewczyny i ktosik z cicha gra na fujarce. Rocho przebiera raniec, czasem nasuchiwa, a gwnie myla o Jagusi, sysza j krcc si po izbie, czasem stawaa za nim, niekiedy sza w podwrze,a wracajc spuszczaa przed nim oczy i krwawy rumieniec oblewa jej twarz wymizerowan, e zrobio mu si al. -Jagu! -szepn dobrotliwie, podnoszc na ni oczy. Przystana z zapartym oddechem czekajc, co powie, ale on, jakby nie wiedzc, co rzec, zamrucza jeno co niebd i zamilk. Na swoj stron znowu odesza, przysiada w wywartym oknie i wsparszy si o futryn patrzya aosnymi oczyma we wiat rozsoneczniony, na te chmurki biae, co kiej gsi bkay si po niebie jasnym, i cikie westchnienia rway si jej z piersi, a niekiedy zy kapay z zaczerwienionych oczu i pyny wolno po wychudzonej, mizernej twarzy. Juci, maoto przesza przez te dnie? Dy caa wie szczua na ni, kieby na psa parszywego; kobiety odwracay si plecami, kiej przechodzia, a poniektre spluway za ni;przyjaciki jej nie spostrzegay, chopy miay si wzgardliwie, a nawet wczoraj najmodszy Gulbasiak mign za ni botem i zakrzycza: -Wjtowa kochanica! O! to jakby j noe przeszyy i wstyd dziw nie zadusi! Mj Boe, a bo to bya winowata?... spoi j przeciek, e o Boym wiecie nie wiedziaa... moga si to przeciwi?... a teraz wszyscy na ni, teraz caa wie ucieka kiej od zapowietrzonej, a nikto w obronie nie stanie. Gdzie to teraz pjdzie? Drzwi przed ni pozawieraj i jeszcze psami szczu gotowi!... Nawet do matki nie ma i po co: prawie jwygnaa mimo prb i paczw... e gdyby nie Hanka, ju by co zego sobie zrobia... Juci, jedna Antkowa zaopiekowaa si ni poczciwie, nie cofajc rki pomocnej i jeszcze bronic przed ludmi... A bo i niewinowata, nie, wjt winien, e j skusi i przyniewoli do grzechu, a ju najbardziej winien wszystkiemu ten stary zbuk! Pomylaa naraz o mu. -Cae ycie mi zawiza! Pann byabym, tonie daliby mnie ukrzywdzi, nie... I cem to za nim uya? Ni ycia, ni wiata!... Rozmylaa gorczkowo, aocie si w niej kaj zapodzieway, a wstawa natomiast srogi gniew i tak j rozpra, jae zacza biega po izbie. -Pewnie, co wszystko ze przez niego... i z Antkiem by tego nie byo... i wjt by si nie way... i... -skarya si. yaby se spokojnie jak przdzi, jak yj wszykie... Zy go postawi na drodze i matk skusi morgami, a teraz musi cierzpie... musi... -aeby ci robaki roztoczyy! Wybuchna zaciskajc mciwie picie i dojrzawszy przez szczytowe okno wasg z chorym pod drzewami, pobiega tam gwatownie i nachylajc si nad nim zasyczaa nienawistnie: -Aby zdech jak najprdzej, ty stary psie!... Chory wytrzeszczy na ni oczy i cosik zamamrota, ale ju odleciaa: ulyo jej galacie, miaa si ju na kim odbija za swoje krzywdy. Kowal sta na ganku, gdy przechodzia z powrotem, ale udawa, e jej nie spostrzega. Zagada goniej do Rocha: -Mateusz rozpowiada, jako ich powiedzieciena Miemcw... -Prosili, to pjd z nimi do ssiadw -powiedzia z naciskiem. -Nowe dybki sobie szykuj. Rozwydrzyy si chopy na dziedzicu i myl, e jak znowu pjd hurm z kijami a krzykiem, to Miemcy si ulkn i Podlesia nie kupi. Ledwie si hamowa ze zoci. -A moe si i wyrzekn kupna, kto wie?... -A juci! gronta porozmierzali, wszystkie famielie ju si sprowadziy, studnie kopi,kamie na fundamenta zwo... -Wiem dobrze, e u rejenta jeszcze aktu 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP&c v$ c tc *} c 78 nie podpisali -Mnie si przysigali, jako ju po wszystkim. -Mwi, co wiem, i gdyby dziedzic znalaz lepszych kupcw... -To przeciek Lipce nie kupi, nikt groszem nie mierdzi... -Grzela tu jako kalkuluje i zdaje mi si... -Grzela! -przerwa gwatownie -Grzela si pcha na pierwszego, a gupi nard baamuci i do zego jeno prowadzi... -Zobaczymy, jak to wyjdzie, zobaczymy! -mwi Rocho umiechajc si nieco, gdy kowal jae wyrywa se wsy ze zoci. -Jacek z kancelarii! -zawoa spostrzegajcstjk w opotkach. -Dla Anny Mawiejwny Boryna papier z kancelarii! -recytowa Jacek wycigajc jak kopert z torby. Hanka przybiega i niespokojnie obracaa papier, nie wiedzc, co z nim pocz. -Przeczytam -rzek Rocho. Kowal chcia mu zajrze przez rami, ale Rocho zamkn prdko list i rzek najspokojniej: -Sd was zawiadamia, Hanka, e moecie si z Antkiem widywa raz na tydzie. Hanka, opatrzywszy stjk, wrcia do izby, za Rocho dopiero po odejciu kowala poszed za ni, woajc radonie: -Co innego stoi napisane w papierze, nie chciaem tylko powiedzie przy kowalu! Sdpowiadamia, bycie przywieli piset rubli zastawu albo porczenie, to Antka zaraz wypuszcz... Co to wam?... Nie odrzeka, gos jej odebrao, stana jak wryta, rumiece pokryy twarz, potemzblada kiej ciana, oczy si przymiy zami, rozwieda rce i z cikiem westchnieniem jak duga rymna na twarzprzed obrazami. Rocho si wynis cichuko, siedzia na ganku i czytajc jeszcze ten papier umiecha si zarwno rozradowany, za po jakim czasie znowu zajrza do izby. Hanka klczaa na rodku modlc si ca dusz, e dziw si jej serce nie rozpko zradoci i z onego aru dzikczynie; krtkie, rwane westchnienia i szepty gorce zday si ca izb wypenia byskami, biy kiej supy serdecznego ognia pod stopy Czstochowskiej, yw krwi spyway. Umieraa prawie ze szczcia, zy cieky strumieniami a wraz z nimi ciekaa pami wszykich bolw dawnych, pami krzywd wszelkich. Podniesa si wreszcie i ocierajc zy powiedziaa Rochowi: -Juem teraz gotowa na nowe, bo choby przyszo najgorsze, to ju takie ze nie bdzie. A si zdziwi, tak nagle si przemienia: oczy si zaiskrzyy, krew zagraa na bladych policzkach, prostowaa si, jakby jej z dziesi lat ubyo. -Uwicie si ze sprzeda, zrbcie, co potrzeba, pienidzy i pojedziemy po Antka, choby jutro albo we wtorek. -Antek wraca! Antek wraca! -powtarzaa bezwolnie. -Nie rozpowiadajcie! Powrci, to si i tak dowiedz, za potem trzeba mwi, co go pucili przez zastawu: kowal nie bdzie si was czepia. Naucza cicho. Obiecaa uroczycie, tylko jednej Jzce zawierzajc tajemnic, jeno co ledwie ju zdzieraa t straszn rado; chodzia kiej opita, caowaa cigiem dzieci, gadaa do rebaka, gadaa do maciory, przedrzeniaa si z bokiem, a apie, ktren chodzi za ni ze skamleniem i w oczy zaglda, jakby cosik miarkujc, szepna w same ucho niby czowiekowi: -Cicho, gupi, gospodarz przeciek wracaj! I miaa si, popakujc na przemian, Maciejowi dugo o tym rozpowiadaa, jae oczy trzeszczy wystrachane i cosik mamla jzykiem. Zabaczya ju o caym wiecie, e Jzka musiaa przypomina, i czas ju si szykowa do kocioa. Hej, ponosio j szczcie, ponosio, e chciaosi jej piewa, chciao si lecie we wiati krzyka zboom, co si do ng kaniay ze chrzstem, drzewinom, ziemi wszystkiej: -Gospodarz wracaj! Antek wrci! Jae z onej radoci Jagn ja zaprasza, bych razem poszy, ale Jagna nie chciaa, wolaa pozosta. Nikto jej o Antku nie powiedzia, ale domylia si acno wszystkiego z pswek i z tego, co Hanka wyprawiaa. Poniesa i j ta wiadomo i rozkoysaa jak radosn, cich nadziej, e nie baczc na nic poleciaa do matki. Nie w por przysza, trafiajc akuratnie na srog ktni. Szymek bowiem zaraz po niadaniu zasiad pod oknem z papierosem w zbach, strzyka lin na izb, dugo medytowa, dugo si way spogldajc na brata, a wkocu rzek: -A to, matko, dajcie mi pienidzy, bo na zapowiedzi musz zanie. Ksidz pedzia, bych przed nieszporami przyj na pacierze. -Z kime si to enisz? -spytaa z urgliwym przemiechem. -Z Nastusi Gobiank. Nie odezwaa si, krztajc si pilnie kole garnkw i komina. Jdrek podkada drewek i cho si ogie buzowa; dmucha w niego ze strachu, za Szymek przeczekawszy z pacierz ozwa si znowu,jeno jako pewniej: -Cae pi rubli mi dacie, bo i zmwiny trzawyprawi... -Posyae to ju z wdk, co? -pytaa taksamo. -Chodzi Kb z Poszk. -I przyja ci, co? -a si jej broda trzsa ze miechu. -Jake!... przyja, juci. -Trafio si lepej kurze ziarno: jeszcze bynie, taka wywoka! Szymek si zmarszczy, ale czeka, co powie wicej. -Przynie wody ze stawu, a ty, Jdrek, wieprzka wypu, bo kwiczy... Zrobili to prawie bezwolnie, a kiej znowu Szymek rozpar si na awce i modszy jmajdrowa cosik pod blach, stara rozkazaa twardym gosem: -Szymek, picie zanie jawce! -Wyniecie se sami, za dziewk suy wama nie bd! -burkn hardo, rozpierajcsi na awie jeszcze szerzej. -Syszae? ! Nie doprowadzaj me do zoci przy witej niedzieli... -Wycie te syszeli, com rzek: dajcie pienidzy, a ywo!... -Nie dam i eni ci si nie przyzwol! -buchna. -I przez waszego przyzwolestwa si obd! -Szymek, pomiarkuj si i ze mn nie zadzieraj! Pochyli si naraz przed ni i pokornie podj za nogi. -Dy was prosz; matko, dy skaml jak ten pies!... zy mu zalay gardo. Jdrek te rykn i daleje matk caowa po rku; obapia za nogi a molestowa wraz z bratem. Odgarna ich od siebie ze zoci. -Ani mi si wa przeciwi, bo ci wygoni na cztery wiatry!... -krzykna wytrzchajc piciami. Ale Szymek ju si nie uklkn, matczyne sowa migny go kiej biczem; e zakipia, wyprostowa si hardo i rodowa Paczesiw zawzito buchna mu do gowy; postpi na izb i rzek strasznie spokojnie, bodc j rozgorzaymi lepiami: -Dawajcie pienidze a prdko!... czeka ju ni prosi nie bd! -Nie dam! -wrzasna rozjuszona ogldajcsi za czym do rki. -To sam se je znajd! Skoczy do skrzynki kiej ry, jednym szarpniciem oderwa wieko i zacz z niejwywala na podog obleczenia. Rzucia si z wrzaskiem do obrony, prbowaa go tylkozrazu odcign, ale e ani na krok nie ustpowa, wczepia mu rk w kudy, a drug zacza bi po twarzy i gowie, kopa w zajdy i krzycze wniebogosy. Ogania si jeszcze kiej od muchy uprzykrzonej, nie przestajc szuka pienidzy, jae dostawszy gdziesik w sabizn, otrzchn si z tak zoci, epada na izb jak duga, ale w ten mig si zerwaa i chyciwszy pogrzebacz runa znowu na niego. Nie chcia tej bitki z matk, to si jeno obrania jeszcze, jak mg, usiujc jej odebra elazo. Wrzask napeni izb. Jdrek, zanoszc si od paczu, biega dookoa nich i skamla aoliwie: -Matulu, laboga!... Matulu!... Jagna, wszedszy wanie na to, rzucia si ich rozbraja, ale na darmo, bo co Szymek si uchyli i w bok uskoczy, matkadopadaa go znowu kiej ta suka rozjuszona i praa, kaj popado, e ju rozwcieczonyz blu oddawa zacz. Sczepili si kiej psyitaczajc si po izbie, tukli si o ciany i sprzty ze strasznym wrzaskiem. Ludzie ju zaczli nadbiega ze wszystkich stron, prbujc rozdzieli -c, kiej przypia si do niego niby pijawka i bia z oszala zapamitaoci. A trzasn j pici midzy oczy, chyci za boki i rzuci kiej ocipk na izb; potoczya si i niby kloc caym ciarem pada na rozpalon blach, pomidzy gary pene wrztku, komin si rozwali i wszystko si zapado... Juci, co zaraz j wywlekli z rumowiska, ale chocia bya strasznie poparzona, nie baczc na bl ni na tlce si kiecki, porywaa si jeszcze na niego. -Wyno mi si, wyrodku przeklty!... Wyno si!... -ryczaa nieprzytomnie. Musieli przez moc gasi ogie na niej i przytrzymywa, bych chocia twarz spalon obwali zmoczonymi szmatami, ali i tak si wydzieraa. -ebych ci moje oczy wicej nie widziay...ebych ci... Szymek za, ledwie ju dychajcy, zbity i okrwawiony, jeno patrza na matk wytrzeszczonymi lepiami, strach go uapiza gardziel, trzs si cay, sowa nie mogc wykrztusi ni wiedzc, co si dzieje.A ledwie si nieco uspokoio, gdy naraz stara wyrwaa si kobietom z rk, skoczya za komin do drga z obleczeniem izdzierajc z niego Szymkowe rzeczy, ja je wyrzuca przez okno do sadu... -Precz z moich oczu! Nic tu twojego, moje wszyko, ani jednego zagonu ci nie dam, aniyki strawy, choby zdycha z godu! -wrzeszczaa ostatkami si i zmoona wreszcie przez srogie bolecie pada z rozdzierajcymi jkami. Ponieli j na ko. Ludzi si naszo, e zapchali izb, w sieniach si ju gnietli, a i przez okno wtykali gowy. Jagna ju gow tracia, c nie wiedzc, co poczyna, bo stara ju prosto ryczaa z blu... Jake, to ca twarz i szyj miaa wrztkiem oblane, rce popieczone, wosy spalone i oczy, e ledwie widziaa. Szymek siad w sadku pod cian chaupy, brod wspar na piciach i jakby zastyg, okrwawiony, w siniakach cay i w tych krzepncych ju soplach krwie na twarzy, nasuchiwa jeno matczynych jkw. -Mateusz przylecia wkrtce i cignc go za rk rzek: -Chod do mnie. Nic tu teraz po tobie... -Nie pd! Gront mj po ojcach, to na swoim ostan, nie ustpi! -gada z ponur zacitoci, bezwolnie chytajc si pazurami za wgie. Nie pomogy proby ni molestowania, z miejsca si nie ruszy i zaprzesta odpowiada. Mateusz przysiad pobok, nie wiedzc, co znim pocz, za Jdrek, zebrawszy wanie powyrzucane kapoty, portki i koszule, zwiza je w pacht i pooy przed bratem niemiao. -Pd z tob, Szymek, we wiat, pd! -skamla rzewliwie popakujc. -Psiachma!... pedziaem, nie rusz si std, to si nie rusz!... -wrzasn tukc piciami we cian, jae Jdrzych przykucn ze strachu. Zmilkli, gdy nowe straszne jki rozlegy si w izbie: to Jambro opatrywa chor, oboy poparzone miejsca modym, niesolonym masem, przykry jakimi liciami, na ktre znw nawali zsiadego mleka i wszystko owin w mokre szmaty. Przykazawszy Jagusi, by co pacierz zlewaa zimn wod, polecia piesznie do kocioa, gdy sygnaturka zadzwonia. Czas ju byo na sum, ludzie walili ca drog, wozy turkotay i sporo znajomych zagldao po drodze do chorej, jae Jagna drzwi musiaa zawrze przed ciekawymi, tyle co jedna Sikorzyna z ni pozostaa. Wkrtce i uspokoio si cakiem. Dominikowa ucicha, od kocioa roznosio si ciche, brzczce granie organw i gosy piewa tchny wskro sadw rozekanym, pieciwym trzepotem. Soce galanto przypiekao, w przypoudniowej cichoci drzewa stany bez ruchu, jeno niekiedy zatrzsa si jakagazka i zamrowiy si cienie, ptactwo pomilko, za czasami ruszyy zboa i dzwonic cichukim chrzstem, zagray powymi grzywami. Chopaki wci siedziay pod chaup. Mateusz z cicha prawi, Szymek kiwa jenogow, za Jdrzych lec przed nimi wpatrywa si w dym Mateuszowego papierosa, co jakby niebiesk pajczyn wynosi si ponad strzech. Jagna wysza z wiadrem po wod do stawu.Wtedy Mateusz si podnis, przyobiecujc przyj jeszcze po obiedzie, do kocioa zamierza i, ale dojrzawszy, i Jagusia siedzi nad wod, przystpi do niej. Wiadro stao nabrane, nogi trzymaa we wodzie. -Jagusia!... -szepn cicho, przystajc pobok pod olsz. Spucia prdko weniak na kolana i spojrzaa na niego, ale miaa tak przepakane oczy i aoci a smutku pene,e mu si serce zatuko. -Co ci to, Jagu? chora?... Drzewa si zakolebay bez szumu, sypic na jej jasn gow ulew migotliwych brzaskw i cieniw, kieby ten deszcz zielonozoty. -Ni... jeno mi niedrujko na wiecie, nie... -odwrcia oczy. -Bym ci co pomg, zaradzi... -rzek serdecznie. -Hale? ucieke wtedy na ogrodach i jue si nie pokaza... -Bo me skrzywdzia!... miaem to? Jagu... -pokorny ju by i dobry. -Ale potem woaam za tob, nie usuchae... -Woaa to, Jagu? naprawd? !... -Rzekam!... Wydrze bym si moga, a nikto by si nie pokwapi!... Kto ta stoi o sieroty?... Skrzywdzi to kaden gotowy i sponiewiera! una oblaa jej twarz, odwioda gow i w zakopotaniu ja rozgarnia wod nogami. Mateusz te si cosik zamedytowa. Cicho si znowu przda; granie organwsczyo si kojc, cichuk smug, staw polniewa i koliste gurby roztaczay si odng Jagusinowych kiej we prgowate, cienie si mrowiy po nadbrzenej gadzi, za pomidzy nimi zaczy ju lata spojrzenia i wiza si midzy sob... Mateusza coraz silniej cigno do niej, e wziby j by na rce kiej to dziecitko i z nieopowiedzian dobroci przyhoubi a uspokaja... -Mylaam, co mi nieprzyjazny... -ozwaa si cichuko. -Nigdym ci krzyw nie by... nie baczysz to?... -Hale, moe oni, kiedy... a teraz tak jak drudzy... jak... -szepna niebacznie. Rzucio nim nage przypomnienie, wsta w nim gniew i zazdro. -Bo... bo... Nie, nie poredzi wyrzuci ze siebie, co go dusio, pohamowa si jeszcze, e jeno krtko i twardo powiedzia: -Ostaj z Bogiem!... Musia ucieka, aby jej wjta nie wypomnie. -Uciekasz, a cem ci to znowu za krzywdzrobia?... Wylka bya i rozalona. -Nie... nie... jeno. -mwi prdko, zagldajcw jej modre, przepakane oczy, a al, tkliwo i gniew nim miotay -jeno przepdt pokrak od siebie, przepd, Jagu... -prosi gwatownie. -Abom go to przycigaa? abo go to trzymam! -krzykna gniewnie. Mateusz stan niepewny i wielce skopotany. Pacz j chwyci, zy jak groch sypny si po rozognionej twarzy. -Tak krzywd mi zrobi... tak me spoi... a nikto si za mn nie upomni... nikto si nie ulituje, a wszyscy na mnie bij zabij! Cem to winowata? co? -skarya si z boleci. -Ja mu, cierwie, odpac! -wybuchn podnoszc picie. -Odpa, Mateusz! Odpa, a ja ju ci... -przywtrzya zawzicie. Ju si nie odezwa, jeno polecia ku kocioowi. Dugo jeszcze siedziaa nad stawem rozmylajc o Mateuszu, e moe si za niujmie, a krzywdzi nie pozwoli. -A moe i Antek -przyszo jej naraz do gowy. Powrcia do domu, pena cichych i radosnych przeczu. Dzwony zaczy bi, nard wychodzi z kocioa, zaroiy si wnet drogi a rozgoniay turkotami wozw i rozmowami, miechy dzwoniy w powietrzu, szli caymi kupami, postajc niekiej przed opotkami, tylko przed chaup Dominikowej ludzie jako cichli, spogldali na siebie i przechodzili z zaspionymi twarzami; nawet nikt nie zajrza do chorej. Wnet ci rozgwarzya si caa wie, rozgwarzyy si izby a sienie i progi; po sadach te byo gono i rojno, gdy zasiadano do obiadw pod drzewami, w cieniach a chodzie, e wszdy byo wida jedzcych, skrzybot yek, szczk mich; a zapachy jada i skamania pieskw roznosiy si w skwarnej ciszy. Tylko u Dominikowej byo gucho i pusto: nikt si nie pokwapi z odwiedzinami. Stara pojkiwaa w gorczce, Jagu nie moga ju wysiedzie, stawaa w progu, to wychodzia a na drog, to znowu dugie czasy patrzaa tsknie przez okno, za Szymek, jak i przdzi, siedzia pod chaup, tyle co jeden Jdrek gowy nie straci i wzi si po drugiej stronie domu do gotowania strawy. Dopiero w jaki czas po obiedzie zajrzaa do nich Hanka, jeno e jaka bya dziwna, rozpytywaa o wszystko, turbowaa si wielce o chor, a ukradkiem, przyczajonymioczyma chodzia za Jagn, wzdychajc frasobliwie. Pokrtce i Mateusz przylecia do Szymka. -Pjdziesz z nami do Miemcw? -pyta. -Gront mj po ojcu, nie ustpi z miejsca -gada swoje chopak. -Nastusia czeka na ciebie, przeciek macie ponie na zapowiedzie. -Nie pjd nikaj... gront mj po ojcach... -Gupie olisko! nikto ci za ogon nie ciga...a sied se choby do jutra! -rozgniewa a jeszcze aktu 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP c c c }+c 9* P?& si, a e akuratnie Jagna odprowadzaa Hank w opotki, przyczy si do niej, nawet nie spojrzawszy na tamt. Poszli razem drog nad stawem. -Rocho przyszli ju z kocioa? -zagada -Przyszli; ju tam i sporo chopw czeka. Obejrza si. Jagna patrzya za nimi, wic odwracajc si piesznie, zapyta cicho, nie patrzc w oczy: -Prawda to, e ksidz z ambony kogo wypomina?... -Syszae, a jeszcze za jzyk cigniesz. -Przyszedem ju po kazaniu, powiedali mi o tym, ale mylaem, co jeno cygani tak lamiechu. -I nie jedn wypomina... jae piciami wytrzcha... Przykarca gono i na drugiekamieniami fryga to kaden sprawny... jeno zemu przeszkodzi nie ma komu -zmartwiona bya gboko i za -Ale wjta to ni sowem nie tkn, a on tu zawini najbarzej -dodaa ciszej. Mateusz zakl siarczycie i chocia chciajeszcze o co pyta, zbrako mu odwagi. Szli w milczeniu. Hanka czua si gboko dotknita ca spraw. -Juci, e Jagna grzeszya, juci, e trzeba j byo skarci, ale eby j zaraz wypomina z ambony prawie po imieniu... tego ju za wiele... Borynow bya on, niejak latawic... - mylaa rozalona. Co pomidzy nimi byo, to ich sprawa, a drugim wara od tego. -Magdy ni mynarzowych dziewek to nie wypomina: wiadomo przeciek, co wyrabiaj!A na dwrki z Woli te nie wygraa piciami, za o dziedziczce z Guchowa, cho cay wiat wie, jak si tucze z parobkami, gosu nie podniesie! -mwia w najgbszym oburzeniu. -To prawda, co i Teresk wypomina? co? -ledwie dosyszaa pytanie. -Obiedwie wypomina; wszyscy pomiarkowali, o kim gada. -Kto go musia na ni podmwi -zaledwie zdziery wzburzenie. -Powiadali, e to Dominikowej robota albo i Balcerkowej; jedna si mci na tobie za Szymka i Nastk, za druga chciaaby ci odcign do swojej Marysi. -To tam raki zimuj! e mi to nawet do gowy nie przyszo... -Chopy zawdy to jeno widz, co maj na oczach jak w widne. -Na darmo si trudzi Balcerkowa, na darmo!... jeszcze co oberwa moe od Tereski... A na zo Dominikowej Szymek musi si oeni z Nastk: ju ja tego dopilnuj! cierwy baby! -One swoje sprawy robi, a bez to niewinnecierpi -rzeka smutnie. -I tak jedni na drugich nastaj, e ju ciko we wsi wytrzyma. -Jak Maciej by, to i mia kto zaagodzi, mieli si sucha kogo. -Juci, wjt trba, gowy do niczego nie ma i wyprawia takie historie, e posuchu mie nie moe w narodzie: eby cho Antek wrci!... -Wrci niezadugo, wrci! Ale kto go ta posucha? -oczy jej rozbysy. -Juemy o tym z Grzel i chopakami radzili, e jak powrci, to ju my razem zrobimy we wsi porzdek. Obaczycie! -Byby czas: dy wszystko si rozwodzi jakte koa bez luni. Doszli wraz do chaupy; na ganku siedziaa ju gromada. Mieli ruszy w kilkunastu gospodarzy i co przedniejszych parobkw, chocia zrazu caa wie napieraa si i, jak wtedy na br. Zebrali si oczekujc z niecierpliwoci na reszt. -Wjt take powinien z nami i! -zauway ktry ostrugujc kij. -Do powiatu wezwa go naczelnik; pisarz mwi, co po to, aby zwoa zebranie i uchwali szko w Lipcach i Modlicy. -Niech zwouj: przeciek nie uchwalim! -zamia si Kb. -Byby zaraz. z tego nowy podatek z morga, jak w Doach. -Pewnie; ale skoro naczelnik przykae, to usucha musimy -zauway sotys. -C on tu ma nam do rozkazywania? Niech se stranikom przykazuje, by wesp ze zodziejami nie kradli. -Zuchwale se poczynasz, Grzela! -ostrzegasotys. -Ju niejednego ozr dalej powid,nili mu si chciao. -Mwi bd, bo nasze prawo znam i naczalstwa si nie bojam, jeno wam, ciemnym baranom, ydy dygocz przed beleachmytkiem z urzdu. Wrzeszcza, e stropili si tak zuchwaoci i niejednemu skra cierpa ze strachu. Kb podj: -Po prawdzie, taka szkoa nam na nic... MjJadam cae dwa roki chodzi do Woli, nauczycielowi dowoziem, po korczyku ziemniakw, kobieta te masa i jajkw daa mu na wita, a z tego wyszo, co na ksice do naboestwa przeczyta nie potrafi, za po ruskiemu te ani me, ani be... Modsze co si bez zim uczyy u Rocha, to nawet pisane rozbier i na paskich ksikach przeczyta poredz... -To Rocha ugodzi i niechby dalej naucza; dzieciom szkoa barzej jest potrzebna nili buty -wtrci znw Grzela. Na to sotys wsun si w gromad i zacz mwi pgosem: -Rocho byby najlepszy, to wiem... moich chopakw wyuczy... ale nie mona. Urzd musia ju co przewcha i ma na niego oko... Starszy me spotka w kancelarii i sielnie wypytywa o niego... Nie rzekem mu wiela, e zeli si na mnie i j wpiera, jako on dobrze wie, co Rocho dzieci naucza i ksiki polskie a gazety rozdaje ludziom... Trza go ostrzec, by si mia na bacznoci. -Za sprawa! Dobry czowiek, pobony, ale przez niego moe spa na wie bieda... trza cosik zaradzi... a prdko -wykada stary Poszka. -Ze strachu to bycie go i wydali... co? -szepn zjadliwie Grzela. -Jakby nard buntowa przeciw urzdom, ana szkod wszystkim, to kady by zrobi tosamo. Mody, ale ja dobrze bacz, co si dziao w t wojn panw, jak za bele co chopw krajali batami. Nie nasza to sprawa. -Wjtem chcecie zosta, a gupicie kiej but dziurawy! -dorzuci mu Grzela. Przerwali, bo Rocho wyszed z izby, powid oczyma po ludziach, przeegna sii zawoa: -Pora ju! chodmy w imi Boe! Przodem ruszy, a za nim chopy wywalili si na rodek drogi, za z tyu pocigno nieco kobiet i dzieci. Skwar te ju przeszed, przedzwaniali wanie na nieszpr, soce przetaczao si ku lasom, niebo wisiao pogodne i jasne,za skraje byy tak przejrzyste; e nawet dalsze wsie wynosiy si przed oczyma kieby na doni, a w zieleni borw okiem mg rozezna te pnie sosen, biae gzabrzzek i szare, wielgachne dby. Kobiety zostay za mynem; a chopi szli wolno pod wzgrze. Kurz si wzbi za nimi,e jeno niekiedy zabielaa jaka kapota. Szli w milczeniu. Twarze byy surowe, minyzadzierzyste, a oczy wynosiy si hardo, nieustpliwie. Za la ochoty bili niekiedy o ziem dbowymi lagami, a czasem to i kto w garcie plu i pry si kiejby do skoku. W godnym porzdku cignIi jakby za procesj, bo jeeli ktremu wyrwao si jakie sowo, wnet cichn pod karccymi spojrzeniami: nie pora bya na rajcowanie, kaden si stula w sobie i krzep wzbiera. Na kopcach granicznych pod krzyem przysiedli dziebko odpocz, ale i teraz nikt si nie odezwa; bdzili jeno cichymi oczyma po wiecie. Lipeckie chaupy ledwie wida byo zza sadw, zota bania na kocielnej wiey byszczaa w socu, polasi zieleniy jak okiem sign, na pastwiskach pod lasem gmeray si rozsypane stada, dym niebiesk strug wynosi si pod borem z jakiego ogniska i piewania dziecice dzwoniy, a granie fujarek roznosio si po caej ziemi strojnej we zwiesn, w rado, w dziwny spokj, e niejednemu wezbrao serce cichym alem i obaw, niejeden westchn ciko i trwonie zerka na Podlesie... -Chodmy, nie o plewy przecie idzie! -przynagla Rocho, dobrze miarkujc, e si ociga poczynaj. Skrcili prosto do zabudowa folwarcznych, star zachwaszczon drog,e kiejby kwietna wstga leaa wskro zb zielonych; ndzne yta niebieszczay od modrakw spnione owsy ciy si cae od ognich, pszenice wymike a przypalone czerwieniay od makw, za ziemniaki ledwie co wschodziy. Opuszczeniebyo widne na kadym kroku i niedbalstwo. -Prosto ydoska gospodarka, jae patrze boli! -mrukn ktry. -Najgorszy parobek, a jeszcze lepiej w groncie robi! -Bo drugi, choby i dziedzic, a nawet tej witej ziemi nie poszanuje! -Doi j i doi kiej godn krow, to i nie dziwota, co zjaowiaa. Wyszli na ugory. Okopcone i zrujnowane zrby budynkw wznosiy si ju niedaleko,spalony sad poczerniaymi szkieletami drzew, wycigajcych si bolenie ku niebu,otacza czworaki dworskie o zapadych dachach i sterczcych kominach, za pod cianami, w chudych cieniach pomartwiaych gazi, wida byo gromadludzi. Miemcy to byli. Anta piwa stoja na kamieniach, ktosik w progu przygrywa na fleciku, a oni siedzieli, porozwalani na awkach i trawie, w koszulach jeno, z fajami w zbach, i pili z glinianych garnczkw; dzieci baraszkoway kole domu a pobok pasy si tgie krowy i konie. Musieli dojrze idcych, gdy jli si zrywa, przysania oczy garciami, a patrze ku nim i cosik wrzeszcze, ale jaki stary Szwab zaszwargota ostro, e wnet przysiedli ma miejsca spokojnie, pocigajc z kuflw; flecik zagwizda nut jeszcze sodsz, skowronki dzwoniy prawie nad gowami, a ze zb sypao si gste, nie milknce strzykanie wierszczwi kaj niekaj gos przepirki si wyrywa.A chocia spieczona ziemia dudniaa pod chopami, a podkwki szczkay o kamieniecoraz bliej, Niemcy si ani poruszyli, jakby nic nie syszc, a jeno lubujc si piwskiem i t sodkoci, jak tchno powietrze przedwieczerza. A chopy ju dochodziy, coraz ciej szli jeno i wolniej, powstrzymujc sapania i kijezaciskajc; serca si zatuky, gorcy dygot warem oblewa krzye, gardziele zasychay, ale grzbiety si pryy i lepierozgorzae hardo weray si w Miemcw,a z twarzy kieby zastygych bia surowa zawzito i nieustpliwa moc. -Niech bdzie pochwalony! -rzek Rocho po niemiecku, przystajc, a za nim pkolem stana gromada cisnc si i przywierajc ramionami. Niemcy chrem odpowiedzieli, nie ruszajc si z miejsc. Jeno ten stary, ze siw brod, podnis si i poblady wodzi oczyma po cibie. -Ze spraw przyszlimy do was -zacz Rocho. -To siadajcie, gospodarze, z Lipiec, widz, jestecie, to ogadamy po ssiedzku! Johan, Fryc, awek dla ssiadw. -Bg zapa, sprawa krtka, to postoimy. -Nie musi by krtka, kiedycie ca wsi przyszli! -zawoa po polsku. -Bo wszystkich zarwno obchodzi. -Jeszcze trzy razy tyle ostao w domu! -powiedzia z naciskiem Grzela. -Bardzomy wam radzi, a kiedycie przyszlipierwsi, to moe piwa si z nami napijecie...na ssiedzk zgod... Nalejcie no, chopcy...-Wychlaj se sam! Jaki szczodry! Nie na piwo przylim! -zakrzyczeli gortsi. Rocho ich przyciszy oczyma, a stary Niemiec rzek kwardo: -No, to suchamy! Cicho pada, sapanie a krtkie przydechy si rozlegy, Lipczaki barzej si zwary, dreszcz przej wszystkich, ca Niemcy testanli jak jeden, wynieli si naprzeciw zwart kup i jli zymi lepiami wpiera wchopw, za brody targa, nabzdycza a cosik z cicha mamrota. Kobiety trwonie wyglday oknami, dzieci kryy si po sieniach, za jakie wielgachne, rude psy warczay pod cianami, a oni z dobre Zdrowa stojali tak naprzeciw w gbokiej cichoci kieby to stado baranw, co ju lepiami krwawo toczy, przebiera kopytami, grzbiety pry, by przygina i leda chwila runie na si rogami, a Rocho przerwa: -Przylim od caej wsi po to -mwi po polsku, gono i wyranie -by was prosi po dobroci, ebycie nie kupowali Podlesia...-Tak! Juci! Po to! -przywtrzyli za nim trzaskajc kijami. Tamci zrazu osupieli. -Co on gada? Czego chce? Nie rozumiemy! -bekotali uszom nie wierzc. Wic im Rocho raz jeszcze i po niemiecku powtrzy, a ledwie skoczy, Mateusz ciepn zapalczywie: -I bycie se, pludry, poszy do wszystkich diabw! Skoczyli naraz jakby ukropem polani, wrzask buchn, krzyczeli kbic si a szwargocc zajadle, trzchajc kulasami, tupic ze zoci, e ju niejeden z piciami dar si ku chopom i wygraa, ale stali nieporuszeni jak mur, palc srogimi oczyma, rce si im jeno trzsy, a zby zacinay. -Czycie wy wszyscy powariowali? -woa stary podnoszc rce. -Wzbraniacie nam kupowa ziemi! Dlaczego? Z jakiego prawa?... Znowu mu Rocho wyoy wszystko spokojnie, szeroko i jak si patrzy, ale Niemiec poczerwieniawszy ze zoci, wrzasn: -Ziemia jest tego, kto za ni paci! -Tak wyglda po waszemu, ale po naszemu jest inaczej, e powinna by tego, komu jest potrzebn -powiedzia uroczycie. -A to w jaki sposb, za darmo moe, po zbjecku? -kpi urgliwie. -Za te dziesi palcw, dua pata! -odpowiedzia tak samo Rocho. -Gupie gadanie! Co tu bdziemy czas tracili na arty, Podlesie kupilimy, jest nasze i pozostanie, a komu si to nie podoba, niech idzie z Bogiem i omija nas z daleka. No, czego jeszcze czekacie?... -Czego? By wam powiedzie: wara od naszejziemi! -buchn Grzela. -Wynocie si sami, pki was goni nie zaczniem. -Pki jeszcze prosimy po ssiedzku! -woalidrudzy. -Grozicie. Do sdu podamy! Znajdziemy na was sposb, nie odsiedzielicie jeszcze za las, to wam przyo i razem odrobicie! -drwi stary, ale ju si trzs ze zoci, a i drugie ledwie si hamoway. -Wszarze przeklte! -Zbje! Psy mierdzce! -wrzeszczeli po swojemu wijc si w kupie kiej przydeptanegadziny. -Cicho, psiekrwie, kiej nard do was mwi! -zakl Mateusz, jeno e si nie ulkli, krzyczc coraz goniej i ca kup si przysuwajc. Rocho, bojc si bitki, ogarnia chopw, przycisza i do spokoju niewoli, ale mu siwyrywali krzyczc jeden przez drugiego: -Zdziele ktry w eb pierwszego z brzega.-Juchy im dziebko wypuci! -Damy si to; chopcy? z caego narodu siwytrzsaj! -I na swoim nie postawimy? -woali drudzy zachcajc si a cisnc coraz bliej i groniej, a Mateusz odgarn Rocha na stron i wysun si przed Niemcw, kiej wilk byskajc zbami. -Suchajta, Miemcy! -rykn wycigajc picie. -Mwilimy do was po ludzku, poczciwie, a wy grozicie kreminaem i przekpiwacie si z nas! Dobra, ale teraz zagramy z wami inaczej! Nie chceta zgody, to wama zapowiadamy przed Bogiem i ludmi, jak pod przysig, e na Podlesiu nie wysiedzicie! Przyszlim z pokojem, a wy chceta wojny! Dobra, kiej wojna, to wojna! Mata za sob sdy, mata urzdy, mata pienidze, a my jeno te goe picie... Obaczymy, czyje bdzie gr! A jeszcze to wam doo, bycie zapamitali... jako ogie ima si somy, ale zere i murowace, a chyta si i zboa choby na pniu... bydo te pada na panikach... za aden czowiek nie uciecze od zej przygody... Spamitajta, co rzekem: wojna w dzie i w nocy, i na kadym miejscu... -Wojna! Wojna! i tak nam, Panie Boe, dopom! -huknli wraz. Niemcy skoczyli do drgw lecych pod cian; kilku wynieso fuzje, to za kamieniechwytao, kobiety podniesy wrzask. -Niech no ktry strzeli, a wszystkie wsie tu zlec. -Zastrzelisz, pludro, jednego, to ci drudzykijami zatuk jak psa parszywego. -Nie zaczynajcie, Szwaby, bo z chopami nie zdzieryta. -A waszego misa i godny pies nie tknie. -Tknij me, pludro jedna, tknij -grozili zuchwale i wyzywajco. Stali ju z bliska, lepiami si jeno bodc, przestpujc z nogina nog, trzaskajc kijami a wrzeszczc zajadle, e wymysy i pogrozy latay nad gowami kiej kamienie, ju si wycigay pazury i niejeden ae dygota z gotowoci, gdy Rocho ogarn swoich i odwid w ty, chopy rade nierade odwracay si pbokiem i czujnie, pilnujc zajdw, odchodzili, tym ci szydliwiej za si krzykajc: -Ostajta z Bogiem, wiskie pomioty! -I czekajcie, a wam czerwony kogut zapieje! -Zajrzymy tu potacowa z waszymi pannami! Jae ich Rocho musia przyciszy, tak srodze gbowali. Zmierzch si ju kad na ziemiach, socezaszo, chodny wiater przegarnia zboa, e koniy si dzwonic kosami, wilgotniay trawy od ros siwych, gosy piszczaek i dzieciskie wrzaski roznosiy si od wsi, abie rechoty gray na bagniskach i szed ju wiatem cichy i pachncy wieczr. Chopi wracali wolno, rozpite kapoty powieway niby biae skrzyda; szli gwarnie, przystajc co chwila, ktry ju piewa, jae bory oddaway, jensi gwizdali z uciechy, to gwarzc obejmowali gorcymi lepiami podleskie ziemie. -Gronty acno podzielne! -rzek stary Kb. -Juci, gospodarki mona by wykraja kiej plastry miodu, jedna w drug; i kada z k i panikiem. -Byle jeno Miemcy ustpiy! -westchn sotys. -Nie turbujcie si, ju my w tym, e e aktu 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPn  c >c  c -c <@ ustpi -zapewnia Mateusz. -Wzibym t ziemi z kraju; przy drodze -szepn Pryczek Adam. -A mnie by si widziay w porodku, te z figur -rzek inszy parobek. -Ja bym si dar o te od Woli. -Cie, eby tak dosta na ogrodach po foliwarku! -Jaki mdrala, najlepsze by chcia! -Wystarczy la wszystkich po kawale -uspakaja Grzela, bo ju byli si sprzeczazaczli. -Jeeli dziedzic si zgodzi, a odda wam Podlesie, to niemaa praca was czeka, niemay trud -ozwa si Rocho. -Wydolim! wydolim wszystkiemu! -woali radonie. -Owa! nie straszna praca na swoim! -Nawet wszystkim dziedzicowym ziemiom bymy poradzili. -Niech jeno dadz, a obaczycie! -Czowiek bych si wpar w ziemi kiej drzewo i niech mu kto poredzi, niech poprobuje wyrwa! Rozgwarzali si midzy sob, coraz prdzejidc, bo ju od wsi zaciemniaa gromada kobiet biegncych naprzeciw. ROZDZIA 11 Ju tak dniao, e caluki wiat pokry si by sinaw modroci kiej liwa dojrzaa, gdy Hanka zajechaa przed chaup, jeszcze lec we piku, ale na ostry turkot bryki dzieci wypady z wrzaskiem i apa j szczeka radonie i wyskakiwa przed komi. -A kaj Antek? -krzyczaa z proga Jzka nadziewajc przez gow weniak. -Za trzy dni dopiero go puszcz, ale powrci ju niechybnie -odpowiadaa spokojnie, caujc dzieci, a rozdajc im kukieki. Witek te wylecia ze stajni, a za nim rebak, ktren ze reniem j si dobiera do klaczy, Pietrek wyciga z wasga sprawunki. -Kosz to? -pytaa siadajc zaraz w progu,by da piersi najmodszemu. -W piciu zaczli wczoraj w poednie, Filip,Rafa i Kobus za odrobek, a Kbw Jadam i Mateusz przynajci. -Mateusz Gob, cie?... -Juci, mnie te byo dziwno, ale sam chcia, powieda, jako nie chce do cna zgarbacie przy ciosoce, to musi se grzbiet wyprostowa przy kosie. Jagna wywara okna po swojej stronie i nawiat wyjrzaa. -pi to jeszcze ociec? -W sadzie le, nie wnosilim go na noc, bo w izbie strasznie gorco. -Jake tam z matk? -Po dawnemu, cho moe i dziebko lepiej. Jambro lekuj, przychodzi wczoraj i owczarz z Woli, okadzi j, macie jakie da i pedzia, co do dziewiciu niedziel bdzdrowi, byle jeno na wiato nie wychodzili.-To pono najlepsze na oparzelin! -odrzeka, za czym dajc dziecku z drugiejpiersi, wypytywaa skwapliwie o wczorajsze nowiny, jeno krtko to trwao,bo biay dzie si ju robi, zorze zrumieniy niebo i zagray brzaskami w powietrzu, rosy skapyway z drzew, ptaki zawiergotay po gniazdach i na wsi ju sikaj niekaj rozlegay beki owiec i porykiwania stad wypdzanych na pastwiska, za ktosik zacz naklepywa kos, e cieniuki, ostry brzk rozdzwaniasi przenikliwie. Hanka co jeno rozdziawszy si z drogi pobiega do Boryny; lea w pkoszku pod drzewami, przykryty pierzyn i spa. -Wiecie! -zaszeptaa targajc go za rk -Antek za trzy dni powrci. Odstawili go do guberni, Rocho pojecha za nim z pienidzmi, zapaci tam okup i razem ju powrc! Stary siad raptem, przeciera oczy i jakbysucha, ale wnet si zwali w pociel i zacignwszy pierzyn na gow, jakby zasn znowu. Nie byo z nim co gada i akuratnie kosiarze wchodzili w opotki. -Kole kapuniskw pooylim wczoraj k -objania Filip. -A idcie dzisiaj za rzek, przy kopcach, Jzka pokae wama. -To ta na Kaczym Doku, karwas tego galanty. -I trawa po pas jak br, nie taka, jak wczorajsza. -Taka to kiepska, co? -Juci, wyscha prawie, jakby szczotk kosi. -Rosa obeschnie, to mona by j ju dzisiaj przetrzsn. Poszli zaraz, jeno Mateusz, zapalajcy co dugo papierosa u Jagusi, ruszy na ostatku i jeszcze si akomie za si oglda, kiej ten kot odegnany od mleka. I z drugich domw jli te gsto wychodzina kob. Soce wanie co ino si pokazywao, ogromne i rozczerwienione, dzie robi si ciepy, na spiekot znowuj si miao. Kosiarze ruszyli gsiego, wyprzedzani przez Jzk wlekc tyk; kto pacierz mrucza, kto si jeszcze przeciga i lepie tar ze piku, a kto rzuca niekiej jakie zbdne sowo, przeszli za myn; na gach leay niskie, rzadkie mgy, kpy olch widziay si kiej krze dymice, rzeka przebyskiwaa niekiedy spod sinych przeson oroszone trawy stay pochylone; czajki ju kwiliy kaj niekaj, a arzce siod wschodu powietrze pachniao wilgotnym kwieciem. Jzka, dowidszy ich do kopcw, odmierzya ojcow k i zatknwszy na granicy tyk poleciaa z powrotem. Pozrucali spencerki, podwinli portki do kolan, rozstawili si pobok i wparszy drzewce w ziemi jli raz po razie gadzi kosy osekami. -Sielna trawa jak kouch, niejeden dobrze si zapoci -rzek Mateusz stajc na pierwszego i prbujc rozmachu. -Wysoka i gsta, nabier se siana, no! -rzek drugi stajc obok. -Byle ino pogodnie sprztnli -rzek trzeci rozgldajc si po niebie. -Skoro czowiek k kosi, leda baba deszcz uprosi -zamia si czwarty. -Prawda to bya po inne roki, ale nie lato! -zaczynaj, Mateusz. Przeegnali si wraz, Mateusz przycign pasa, rozkraczy si nieco, przygi bary, w garcie splun, nabra dechu i szerokimrozmachem spuci kos, tnc ju raz za razem, a za nim drudzy, ostawajc nieco na skos, by se ng nie podci, czynili to samo, wcinajc si posobnie w omglon k i chlaszczc rwnym, spokojnym rzutem kos, zimne ostrza jeno yskay ze wistem i trawy kady si ciko osypujcich ros kieby tymi zami. Wiater j dziebko przegarnia trawy i czajki coraz jkliwiej krzyczay nad nimi, czasem kuropatki furkny spod ng, ale oni, koyszc si z prawej strony na lew, cili niestrudzenie wpierajc si w k pid za pidzi, tylko niekiedy przystawa ktry kos naostrzy lebo grzbiet wyprostowa i znowu siek zawzicie ostawiajc za sob coraz dusze pokosy i wgniecione lady ng. Za nim soce wynieso si nad wie, ju cae ki jae jczay pod kosami, wszdy kosili, wszdy byskay sine ostrza, roznosiy si zgrzytliwe ostrzenia i wszdybi mocny zapach traw widncych. Pogoda bya jakby wybrana na sianokosy, bo chocia stara powiadka mwi: Zacznij sianokosy, zapacz wnet niebiosy , ale lato stao si jakby na przekr. Miasto deszczw przysza susza. Dnie wstaway oblane rosami, a rozpalone kiej czowiek w gorczce, i kady si we wieczory zionce spiekot, e ju wysychay studnie i rzeczki, zboa ky,okopowizny widy, robactwo rzucio si na drzewa, owoc oblatywa, krowy ostawiay mleko, e to godne wracay z wypalonych pastwisk, gdy dziedzic jeno tym pozwala pa w porbach, ktre zapaciy po pi rubli z ogona. Juci, co nie wszyscy mogli wywali tyle gotowego grosza. Ale i bez te rnoci przednowek stawa si coraz ciszy, zwaszcza la komornikw i drugiej biedoty. Rachowali jeno, co na wity Jan musz przyj deszcze i wszystko w polach jeszcze si poprawi, nawet ju na t intencj na msz dawali, nic jednak nie pomogo, susza wci trwaa. Do garnkw u niejednego nie byo co wstawi, ale za. to nie brakowao swarw ni ktni i wyrzeka. Moe jeszcze nigdy, jak jeno zapamitali najstarsi, nie byo w Lipcach tyle spraw rnych, a to o sdy za las si kopotali, a to wjtowe sprawy kyniy cigiem ludzi midzy sob, a to Dominikowej spory ze synem, a to Miemcy, a to pomniejsze, ssiedzkie spory, tyle tegobyo, e prawie zapominali o biedzie, yjc kieby w tym kotle w cigych plotach i swarach. Nie dziwota te, e skoro nadeszy sianokosy, odetchnli, biedota si wnet rozbiega po dworach za zarobkiem, a gospodarze, zatykajc uszy na wszelkie nowiny, do kos przypili si z radoci. Nie zapomnieli jeno o Miemcach, bo co dnia ktosik lecia na Podlesie wypatrywa, co oni tam robi. Siedzieli jeszcze, przestali jeno kopa studnie i zwozi kamie na fundamenta, zakowal ktrego dnia powiedzia, e Miemcy zaskaryli dziedzica o pienidze, a Lipce o gwat. Chopy namiay si z tego do woli. Wanie dzisiaj na kach w czasie obiadu szeroko o tym rozprawiano. Poudnie przyszo upalne, soce stano nad gowami rozpalone do biaoci, niebo wisiao biaawym od poogi tumanem, ar bucha kiej z pieca straszliwego, najsabszy wiater nie przewia, licie zwisy pomdlae, zamilko ptactwo, cienie leay chude i krtkie, niewiela chronic odspieki, duszno byo, jeno od pokosw bi ostry zapach traw rozpraonych, zboa, sady i domy stay jakby ogarnite biaym pomieniami; wszystko zdawao si roztapia w rozaronym powietrzu, trzscym si kieby ten war na wolnym ogniu, nawet rzeka pyna wolniej, bez szmeru, wody byszczay roztopionym szkliwem, a tak przejrzyste, e kady kieb widnia pod wknist powierzchni; kady kamyk na dnie piaszczystym i kady rak, gmerzcy si w przewietlonych cieniach brzegw, cicho wleka si nad ziemiami soneczn, usypiajc przdz, jedne muchy, co brzczay koo ludzi. Kosiarze siedzieli nad sam rzek, pod kpolch wyniosych, wyjadajc z dwojakw. Mateuszowi przyniesa je Nastka, wyrobnikom a Hanka z Jagustynk; przysiady na trawie w socu i nakrywajc chustami gowy suchay ciekawie. -Ja od pocztku zawdy mwiem jedno, e nie dzi, to jutro Miemcy si wynie musz! -mwi Mateusz wy -skrzybujc garnczek. -Ksidz tak samo utwierdza! -przywtrzya Hanka. -A tak bdzie, jak si spodoba dziedzicowi -warkn ktliwie Kobus rozcigajc si pod drzewem. -Jake, to nie zlkli si waszych wrzaskw i nie uciekli? -wtrcia si po swojemu Jagustynka, ale ktry rzek: -Kowal powiada wczoraj, jako dziedzic pogodzi si z nami. -Jeno mi dziwno, e Micha teraz ze wsi trzyma. -Wszy on w tym jak dobr sztuczk la siebie -sykna stara. -I mynarz te si pono wstawia we dworze za wsi. -Wszystkie za nami, dobrodzieje juchy -mwi Mateusz. -Powiem wam, laczego nasz stron trzymaj: kowalowi dziedzic obieca dobr oberchapk za zgod z Lipcami, mynarz si zlkn, e Niemcy mog postawi wiatrak na grce koo figury, za karczmarz te pomaga narodowi ze strachu o siebie, dobrze on wie, e kaj Miemce sid, tam si ju aden ydek nie poywi. -To i dziedzic boj si chopw, kiej o zgod zapobiega?... -A zgadlicie, matko, ten si najwicej boj, zarno waju wyo... Przerwa Mateusz, gdy od wsi pokaza siWitek pdzcy. -Gospodyni, a to prdko chodcie! -wrzeszcza ju z dala. -Co si stao? ogie czy co? -zerwaa si trwonie. -A to... to gospodarz czego krzycz! Poleciaa co tchu, nie rozumiejc zgoa, cosi tam stao: A oto co byo. Maciej ju od samego rana by jaki dziwny, matyjasi, mamrota cigiem, zrywa si z pocieli, to szuka czego koo siebie, e Hanka odchodzc na ki przykazaa Jzce pilniejsze na niego baczenie. Dziewczyna czsto zagldaa do niego, lea spokojnie, a dopiero w czasie obiadu zacz wrzeszcze wniebogosy. Gdy Hanka przyleciaa, jeszcze siedzia na literkach i woa: -Kajcie mi buty zapodzieli! -dawajcie prdzej. -Zaraz przynies z komory, zaraz... -uspakajaa wylka, gdy wydawa si cakiem przytomny i gronie toczy oczami.-Zaspaem, psiachma -przeziewn szeroko: -Ju biay dzie, a wy pita. Kuba niech brony szykuje, sia pojedziem -rozkazywa. Stali przed nim, nie wiedzc, co pocz, gdy naraz przechyli si i lecia bezwadnie na ziemi. -Nie bj si, Hanu... zemglio me... Antek wpolu, co? W polu? -powtarza, kiej go znowu uoyli na pierzynie. -Juci... od witania... -jkaa bojc si przeciwi. Rozglda si bystro i cigiem gada, ale cojedno sowo rzek do rzeczy; to dziesi cakiem panych i znowu j si gdziesik wyrywa, chcia si ubiera i o buty woa, to chwyta si za gow i tak przeraliwie jcza, jae si na drogi rozchodzio. Hanka rozumiejc, jako na koniec ju mu przychodzi, kazaa go przenie do chaupy i przed wieczorem posaa po ksidza. Przyszed wkrtce z Panem Jezusem, ale go jeno witymi olejami namaci. -Wicej mu ju nie potrzeba, lada godzina unie... -powiedzia. Na odwieczr naszo si narodu, bo zdawa si kona, e Hanka ju mu gromnic wtykaa, ale si jako uspokoi i zasn. Za nazajutrz byo tak samo, poznawa ludzi, rozmawia przytomnie, to cae godziny lea kiej trup. Siedziaa przy nim kowalowa nieodstpnie, a Jagustynka chciaa go okadza. -Dajcie spokj, jeszcze ogie zaprszycie. Burkn niespodzianie, a gdy w poudnie przylecia kowal i zaglda mu w przywarte oczy, to ozwa si znowu z dziwnym przemiechem: -Nie frasuj si, Micha... ju teraz wam dojd... niezadugo dojd... Odwrci si do ciany i wicej ni nie powiedzia, ale e wida byo, jako sabniei coraz barzej zapada, to go ju pilnowali, a gwnie Jagusia, z ktr te wyprawiay si jakie dziwnoci. Przestaa raptem dba o matk, zdajc j cakiem na Jdrka, i kamieniem zalega przy mu. -Sama ich przypilnuj, to moje prawo! -rzeka Hance i Magdzie z tak moc, i sinie przeciwiy, ile co kada dosy miaa swojej roboty. I ju si nie ruszya z chaupy, jaki guchy strach trzyma j kieby na uwizi, e nie poredzia odbiey chorego jak przdzi. A caa wie bya na kach, sianokosy szynieprzerwanie, od samego witania, skoro jeno pierwsze zorze niebo zrumieniy, caynard tam cign, za rzdy chopw, rozdzianych do koszuli kiej te siodate bociany, obsiady gi, ostrzyy eleca i, byskajc kosami, cae dnie sieky zapamitale, cae dnie te jeno sycha byo brzki kos nakuwanych i przypiewki dzieuch grabicych. Zielone, puszyste rwnie k roiy si od ludzi a pobrzkw i gwarw, migotay pasiaste portki, czerwone weniaki niby makowe kwiaty pony w socu, piesneczki si rozlegay hukliwie, dzwoniy kosy, buchay miechy wesoe i wszdy sza ochotna, siarczysta robota, a pod kaden wieczr, kiej sczerwienione soce konio si nad bory i powietrze zawrzao krzykiem ptactwa, kiej wszystkie zboa i trawy jae si trzsy od muzyki wierszczw, a moczary zagray abimi rechotami, kiej buchny zapachy, jakby caa ziemia bya trybularzem, toczyy si po drogach cikie, opase wozy ze sianem,wracali ze piewami kosiarze, a na pokych, zdeptanych wycinkach rozsiaday, si gsto kopice i stogi, kiej te kumy podufae przysiadajc do cichej pogwary, a midzy nimi brodziy boki, czajki kooway z aosnym kwileniem i biae mgy wpezay od bagnisk. Przez otwarte okna Borynowej chaupy wciskay si te wszystkie gosy ludzi i pl,weselne gosy ycia i trudu wraz z kadzielnymi woniami zb i k, i soca, jeno Jagusia bya gucha na wszystko. W izbie cicho byo i martwo, przez krze, osaniajce od arw, sia si zielonawy, senny mrok, brzczay muchy i apa, warujcy przy gospodarzu, ziewn niekiedy i szed si poasi do Jagny, siedzcej cae godziny bez ruchu i myli, zgoa do supa podobnej. Maciej ju nie mwi, nie jcza, lea spokojnie i tylko cigi em wczy oczyma; te jasne lepie, byszczce kiej szklane gay, chodziy za ni z takim uporem i tak na wskro przewiercay kiej zimne noe, Na prno si odwracaa, na prno chciaa zapomnie, patrzyy z kadego kta, w powietrzu si unosiy i wieciy jednako strasznie i tak cignce nieprzeparcie, e dawaa si na ich wol, patrzc w nie kieby w przepacie nieprzejrzane. A niekiedy, jakby wyrywajc si ze strasznego snu, bagaa aonie: -Dy tak nie patrzcie, bo mi dusz wywleczecie, nie patrzcie! Musia dosysze, gdy dra nieco, twarzmu si kurczya w jakim niemym krzyku, oczy patrzyy jeszcze straszniej i po sinych policzkach toczyy si cikimi kroplami zy. Uciekaa wtedy na wiat, strach j wygania. Patrzya zza drzew na ki, pene narodu iradosnej wrzawy. I odchodzia z paczem. Sza do matki, ale ledwie gow wetkna do ciemnej izby, ledwie j owia zapach lekw, cofaa si popiesznie: I znowu pakaa. To wychodzia za dom i niesa si tskliwymi oczyma po wiecie szerokim. I pakaa wtedy jeszcze alniej, smutniej i boleniej, jako ta ptaszka z poamanymi e si, ju my w tym, e e aktu 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP\c Ac  c *ic b9% skrzydami ostawiona przez stado, skarya si rzewliwie. I tak bez przemian szy dnie za dniami, Hanka wci bya zajta sianokosami na rwni z ca wsi, dopiero trzeciego dnia zostaa w domu od rana. -Sobota, to ju dzisiaj Antek wrci z pewnoci! -rzeka radonie, szykujc dom na przyjcie ma. Poudnie ju przeszo, a jego jeszcze nie byo, Hanka wygldaa za koci, a na topolow sza patrze, ale pusto tam byo icicho. Ludzie pieszniej zaczli zwozi siano, gdymiao si na odmian, kokoty piay, socebarzej dopiekao, stronami wisiay cikie gradowe chmury i wiater zrywa si koujcy. Wygldali burzy z ulew, a jeno spad krtki, chocia rzsisty deszcz, w mig wypity przez spieczon ziemi, e tyle byoz niego pociechy, co si odwieyo powietrze. Ale wieczr przyszed nieco chodniejszy, pachniao sianem i zi emi przemoczon, podrogach leay gste mroki, ksiyc jeszcze nie wschodzi, niebo wisiao ciemne i jeno z rzadka poprzebijane gwiazdami, wskro sadw byskay wiatachaup i kiej witojaskie robaczki mrowiy si we stawie; kolacje jedli wszdy przed progami, ktosik gra na fujarce i miechy rozdzwaniay si kaj niekaj, ptaki ju zaczynay piewa i pola przemwiy cichym strzykaniem konikw i gosami przepirek i derkaczw. U Borynw tak samo jedli przed chaup, pod oknem gwarno byo i ludno, bo Hanka, e to skoczyli kosi, zaprosia wszystkich, wystpujc ze sut kolacj: pachniaa jajecznica ze szczypiorkiem, rano skrzybotay yki, a skrzekliwy gosJagustynki rozlega si co chwila, niecc wybuchy miechu. Hanka dokadaa co troch z garw zapraszajc, bych se nie aowali, ale ca dusz nasuchiwaa kadego gosu z drogi, a co chwila biega wyglda w opotki. Ani ladu Antka, natkna si tylko raz na Teresk przywart do pota i jakby na kogo czekajc. Mateusz, nie mogc si dogada z Jagusi, mrukliw dzisiaj i niechtn, j si ze zoci spiera z Pietrkiem, gdy Jdrek przylecia po siostr, e matka j wzywa. Wkrtce rozeszli si wszyscy, tylko jeden Mateusz co dugo si ociga, e dopiero w dobry pacierz poszed. Po chwili i Hanka wysza, na darmo wypatrujc w ciemnociach, kiej j doszedznad stawu jego warkliwy, gniewny gos: -Czego za mn azis jak ten pies... nie uciekn ci... ju dosy nas miel na ozorach... -i co tam jeszcze przykrzejszego, a w odpowiedzi posypay si rozszlochane sowa i rzsisty pacz. Ale Hanki to nie wzruszyo, czekaa na ma, to co j tam mogy obchodzi cudze sprawy? Jagustynka robia wieczorne porzdki, a e dziecko zaczo co matyjasi, wzia je na rce i pohutujc zajrzaa do chorego. -Antka ino co patrze! -zakrzyczaa od proga. Boryna lea zapatrzony w lampk, dymicnad kominem. -Dzisiaj go pucili, Rocho czeka na niego -powtarzaa mu w same uszy, strujc radosnymi oczami jego renic, czy pomiarkowa, ale snad i ta nowina nie przedara si do mzgu, gdy ani si poruszy, ni spojrza na ni. -Moe ju do wsi wchodzi... moe ju... -mylaa wybiegajc co chwila przed dom, a tak bya pewna jego powrotu i tak roztrzsiona oczekiwaniem, e przytomnotracia, wybuchaa miechem z leda powodu, rozprawiaa ze sob i potaczaa si kiej pijana. Ciemnociom powiadaa o swoich nadziejach, nawet bydltkom si zwierzya przy udoju, bych wiedziay, jakoich gospodarz wracaj. I czekaa z minuty na minut, ale ju ostatkami si i cierpliwoci. Noc si ju czynia, wie kada si spa, Jagusia, powrciwszy od matki, zaraz przylega w pociel, cay dom wkrtce zasn, a Hanka jeszcze pno w noc warowaa przed domem, jae wybita ze sii srodze spakana, pogasiwszy wiata te si pooya. Wszystek wiat pogra si w gbokiej cichoci odpoczywania. Na wsi gasy wiata jedne po drugim, jak oczy snem przywierane. Ksiyc si wtoczy na granatowe, wysokieniebo, gwiezdnym migotem przesiane, i wznosi si coraz wyej, lecia kiej ptak wlekcy wskro pustek srebrzyste skrzyda, chmury spay kaj niekaj, pozwijane w puszyste, biaawe kby. Za na ziemiach wszelkie stworzenie uznojone lego w cichy i sodki sen, jeno ptak jaki tu i owdzie piewa rzsiste piosneczki, jeno wody szemray cosik jakbyprzez sen, a drzewiny, pawice si w ksiycowych brzaskach, zadrgay niekiedy, jakby si im dzie marzy, czasem pies warkn albo przelatujcy lelek zatrzepa skrzydami, a niskie opary jy z wolna i troskliwie przysania pola kieby t ma utrudzon. Spod ledwie rozeznanych cian i ze sadw rozchodziy si ciche dychania, ludzie spali na powietrzu, powierzajc si z dufnoci nocy. I w Borynowej izbie leaa senna cicho, wierszcz jeno strzyka pod kominem i Jagusine oddechy trzepay si kiej skrzyda motyle. Noc musiaa by ju pna, pierwsze kury zaczy pia, gdy naraz Boryna poruszy si na ku jakby przecykajc, wraz te i ksiyc uderzy w szyby i chlusn oblewajc mu twarz srebrzystym wrztkiem wiata. Przysiad na ku i kiwajc gow a robic usilnie grdyk, chcia cosik powiedzie; ale mu jeno zabulgotao w gardzieli. Siedzia tak do dugo, rozgldajc si nieprzytomnie, a niekiedy gmerzc palcami we wietle, jakby chcc zebra w garcie ow rozmigotan rzek ksiycowych brzaskw, bijc mu w oczy. -Dnieje... pora... -zamamrota wreszcie, stajc na pododze. Wyjrza oknem i jakby si budzi z cikiego snu, zdao mu si, e to ju duydzie, e zaspa, a jakie pilne roboty czekaj na niego... -Pora wstawa, pora... -powtarza, egnajc si wielekro razy i zaczynajc pacierz rozglda si zarazem za odzieniem, po buty siga, kaj zwyky byystoi, ale nie nalazszy niczego pod rk, zapomnia o wszystkim i bdzi bezradnie rkoma dokoa siebie, pacierz mu si rwa,i jeno poniektre sowa mamla bezdwicznie. Skotuniy mu si naraz w mzgu wspominki jakich robt, to sprawy dawne,to jakby odgosy tego, co si dokoa niego dziao przez cay czas choroby, przesikao to w niego w strzpach nikych, w bladych przypomnieniach, w ruchach zatartych jak skiby na ryskach i budzio si teraz nagle, kbio w mzgu i na wiat paro, e porywa si co chwila za jakim majakiem, lecz nim si go uczepi, ju mu si rozazi w pamici jakote zgnie przdze, i dusza mu si chwiaa, kiej pomie nie majcy si czym podsyci. Tyle jeno teraz wiedzia, co si moe ni o pierwszej zwienie drzewom poschnitym, e pora im przeckn z drtwicy zimowej, pora nabrane chlusty wypuci ze siebie, pora zaszumie z wichrami weseln pie ycia, a nie wiedz, e pone s ich nienia i prne poczynania... Za czym cokolwiek robi, czyni, jako ten ko po latach chodzenia w kieracie czyni nawolnoci, e cigiem si jeno w kko obraca z przywyku. Maciej otworzy okno i wyjrza na wiat, zajrza do komory i po dugim namyle pogrzeba w kominie, za potem, jak sta, boso i w koszuli, poszed na dwr. Drzwi byy wywarte, ca sie zalewao ksiycowe wiato, przed progiem spa apa, zwinity w kbek, ale na szelest krokw przebudzi si, zawarcza i poznawszy swojego poszed za nim. Maciej przystan przed domem i skrobic si w ucho ciko si gowi, jakie go to pilne roboty czekaj?... Pies radonie skaka mu do piersi, pogadzi go po dawnemu, rozgldajc si frasobliwie po wiecie. Widno byo jak w dzie, ksiyc wynosi si ju nad chaup, e modry cie zesuwa si z biaych cian, wody stawu polnieway kiej lustra, wie leaa w gbokim milczeniu, jedne ptaszyska, co siwydzieray zapamitale po gszczach. Z naga przypomniao mu si cosik, bo poszed pieszno w podwrze, drzwi wszystkie stay otwarte, chopaki chrapay pod cianami stodoy, zajrza do stajni, poklepujc konie, jae zaray, potem do krw wsadzi gow, leay rzdem, e ino im zady widniay we wietle; to spod szopy zachcia wz wycign, ju nawet porwa za wystajcydyszel, ale dojrzawszy byszczcy pug pod chlewami, do niego popieszy i nie doszedszy cakiem zapomnia. Stan w porodku podwrza, obracajc sina wszystkie strony, bo mu si wydao, e skdci woaj. uraw studzienny wynosi si tu przed nim, cie dugi kadc. -Czego to? -pyta nasuchujc odpowiedzi. Sad, porznity wiatami, jakby zastpi mu drog, srebrzce si licie szemray cosik cichuko. -Kto me woa? -myla dotykajc si drzew. apa, chodzcy wci przy nim, zaskomla cosik, e przystan, westchn gboko i rzek wesoo: -Prawda, piesku, pora sia... Ale w mig i o tym przepomnia; rozsypywao mu si wszystko w pamici kiej suchy piasek w garciach, jeno e wci nowe wspominki popychay go znw gdzie naprzd; mota si w one zudy jak to wrzeciono w ni uciekajc wiecznie, a cigiem na jednym miejscu. -Juci... pora sia... -powiedzia znowu i ruszy ranie kole szopy opotkami wiedcymi na pole, natkn si na brg w nieszczsny, spalony jeszcze zim i ju postawiony teraz na nowo. Chcia go zrazu wymin, lecz nagle odskoczy, rozwidnio mu si na mgnienie, byskawic rzuci si wstecz czasu, wyrywa z pota koek i ujwszy go oburcz kiej widy i z nasroon twarz rzuci si na supy, gotowy bi i zabija, lecz nim uderzy co bd, wypuci koek bezradnie. Za brogiem, od samej drogi a pobok ziemniakw, cign si dugi szmat podorwki, przystan przed nim wodzc zdumionymi oczyma. Ksiyc ju by w p nieba, ziemie pawiy si w przymglonych brzaskach i leay operlone rosami, jakby zasuchane w milczeniu. Nieprzenikniona cicho bia z pl, zamglone dale czyy ziemi z niebem, z k pezay biaawe tumany i wleky si nad zboami kiej przdze, obtulajc je niby ciepym, wilgotnym kouchem. Wyrose, zielonawe ciany yta pochylay si nad miedz pod ciarem kosw, zwisajcych kieby te rdzawe dzioby pisklt,pszenice szy ju w sup, stay hardo, lnic czarniawymi pirami, za owsy i jczmiona, ledwie rozkrzewione, zieleniay kiej ki w powych przesonach mgie i wiata. Drugie kury ju piay, noc bya pna, pola, pogrone w gboki sen odpoczywania, jakby dychay niekiej cichukim chrzstem i jakim echem dziennych zabiegw i trosk -jak dycha ma,kiej przylegnie wpord dziecitek, dufnie picych na jej onie... Boryna naraz przyklkn na zagonie i j w nastawion koszul nabiera ziemi, niby ztego wora zboe naszykowane do siewu, anagarnwszy tyla, i si ledwie podwign,przeegna si, sprbowa rozmachu i pocz obsiewa... Przychyli si pod ciarem i z wolna, krokza krokiem szed i tym bogosawicym, pkolistym rzutem posiewa ziemi na zagonach. apa chodzi za nim, a kiej ptak jaki sposzony zerwa si spod ng, goni przez chwil i znowu powraca na sub przy gospodarzu. A Boryna, zapatrzony przed si w cay ten urokliwy wiat nocy zwiesnowej, szed zagonami cicho, niby widmo bogosawice kadej grudce ziemi, kademu dbu, i sia -sia wci, sia niestrudzenie. Potyka si o skiby, plta we wyrwach, niekiedy si nawet przewraca, jeno e nic o tym nie wiedzia i nic nie czu kromie tejpotrzeby guchej a nieprzepartej, bych sia. Szed a do kraca pl, a gdy mu ziemi zabrako pod rk, nowej nabiera i sia, agdy mu drog zastpiy kamionki a krze kolczaste, zawraca. Odchodzi daleko, e ju ptasie gosy si uryway i kaj w mglistych mrokach zgina caa wie, a obejmowao powe, nieprzejrzane morze pl, gin w nich kiej ptak zabkany lub kiej dusza odlatujca zeziemie -i znowu si wyania bliej domw, w krg ptasich wiergotw powraca i w krg zamilkych na. chwil trudw czowieczych, jakby wynoszony z nawrotem na krawd yjcego wiata przez chrzstliw fal zb... -Puszczaj, Kuba, brony a letko! -woa niekiedy niby na parobka. I tak przechodzi czas, a on sia niezmordowanie, przystajc jeno niekiedy, bych odpocz i koci rozcign, i znowu si bra do tej ponej pracy, do tego truduna nic, do tych zbdnych zabiegw. A potem, kiej ju noc dziebko zmtniaa, gwiazdy zblady i kury zaczynay pia przed witaniem, zwolnia w robocie, przystawa czciej i zapomniawszy nabiera ziemi pust garci sia -jakby jujeno siebie samego rozsiewa do ostatka nate praojcowe role, wszystkie dni przeyte, wszystek ywot czowieczy, ktren by wzi i teraz tym niwom witym powracai Bogu Przedwiecznemu. I w on ywota jego por ostatni cosik dziwnego zaczo si dzia: niebo poszarzao kiej zgrzebna pachta, ksiyc zaszed, wszelkie wiatoci pogasy, e cay wiat olep nagle i zaton w burych skotunionych topielach, a co zgoa niepojtego jakby wstao gdziesik i szo cikimi krojcami wskro mrokw, e ziemia zdaa si koleba. Przecigy, zowrbny szum powia od borw. Zatrzsy si drzewa samotne, deszcz poschnitych lici zaszemra po kosach, zakoysay si zboa i trawy, a z niskich, rozdygotanych pl podnis si cichy, trwony, jkliwy gos: -Gospodarzu! Gospodarzu! Zielone pira jczmion trzsy si jakby w paczu i gorcymi caunkami przylegay do jego ng utrudzonych. -Gospodarzu! -zday si skamle yta zastpujce mu drog i trzsy rosistym gradem ez. Jakie ptaki zakrzyczay aonie. Wiater zaka mu nad gow. Mgy owijay go w mokr przdz, a gosywci rosy, olbrzymiay, ze wszystkich stron biy jkliwie, nieprzerwanie: -Gospodarzu! Gospodarzu! Dosysza wreszcie, e rozgldajc si woa cicho: -Dy jestem, czego? co?... Przygucho naraz dokoa, dopiero kiej znowu ruszy posiewa ocia ju i pustdoni, ziemia przemwia w jeden chr ogromny: -Ostacie! Ostacie z nami! Ostacie!... Przystan zdumiony, zdao mu si, e wszystko ruszyo naprzeciw, pezay trawy, pyny rozkoysane zboa, opasyway go zagony, cay wiat si podnosi i wali na niego, e strach go porwa, chcia krzycze, ale gosu ju nie wydoby ze cinitej gardzieli, chcia ucieka, zabrako mu si i ziemia chwycia za nogi, pltay go zboa, przytrzymyway bruzdy, apay twarde skiby, wygraay drzewa zastpujce drog, rway osty, raniy kamienie, goni zy wiater, bkaa noc i te gosy, bijce caym wiatem: -Ostacie! Ostacie! Zmartwia naraz, wszystko przycicho i stano w miejscu, byskawica otworzya mu oczy z pomroki miertelnej, niebo si rozwaro przed nim, a tam w jasnociach olepiajcych Bg Ociec, siedzcy na tronie ze snopw, wyciga ku niemu rce i rzeczedobrotliwie: -Pdzie, duszko czowiecza, do mnie. Pdzie, utrudzony parobku... Zachwia si Boryna, roztworzy rce, jak w czas Podniesienia: -Panie Boe zapa! -odrzek i run na twarz przed tym Majestatem Przenajwitszym. Pad i pomar w onej aski Paskiej godzinie. wit si nad nim uczyni, a apa wy dugoiaonie... ---------Konwersja: rpg6@go2.pl ruchu i myli, zgoa do supa podobnej. Maciej ju nie mwi, nie jcza, lea spokojnie i tylko cigi em wczy oczyma; te jasne lepie, byszczce kiej szklane gay, chodziy za ni z takim uporem i tak na wskro przewiercay kiej zimne noe, Na prno si odwracaa, na prno chciaa zapomnie, patrzyy z kadego kta, w powietrzu si unosiy i wieciy jednako strasznie i tak cignce nieprzeparcie, e dawaa si na ich wol, patrzc w nie kieby w przepacie nieprzejrzane. A niekiedy, jakby wyrywajc si ze strasznego snu, bagaa aonie: -Dy tak nie patrzcie, bo mi dusz wywleczecie, nie patrzcie! Musia dosysze, gdy dra nieco, twarzmu si kurczya w jakim niemym krzyku, oczy patrzyy jeszcze straszniej i po sinych policzkach toczyy si cikimi kroplami zy. Uciekaa wtedy na wiat, strach j wygania. Patrzya zza drzew na ki, pene narodu iradosnej wrzawy. I odchodzia z paczem. Sza do matki, ale ledwie gow wetkna do ciemnej izby, ledwie j owia zapach lekw, cofaa si popiesznie: I znowu pakaa. To wychodzia za dom i niesa si tskliwymi oczyma po wiecie szerokim. I pakaa wtedy jeszcze alniej, smutniej i boleniej, jako ta ptaszka z poamanymi e si, ju my w tym, e e aktu 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA